Het fysisch kabinet

van het Bisschoppelijk College te Roermond

J.W. Richter

Fig. 1: vonkbrug -paraboolantenne

Samenvatting
In het begin van de vorige eeuw maakte de Nederlandse natuurwetenschap een grote bloeiperiode
door. Kort achter elkaar kregen Nederlandse natuurwetenschappers als Van t Hoff (1901), Lorentz
(1902), Zeeman (eveneens in 1902), Van der Waals (1910) en Kamerlingh Onnes (1913) een
Nobelprijs uitgereikt. Een belangrijk aandeel in dit succes is geleverd door HBS-ers. De
natuurkundige laboratoria de Hogereburgerscholen (HBS) vormden destijds een belangrijke basis
voor de opleiding van de studenten in technische beroepen en in deze opleidingen hebben de
natuurkundige laboratoria der opleidingen een beslissende rol gespeeld.
Door een toeval vond ik onlangs een afbeelding van het fysisch kabinet van het Bisschoppelijk
College te Roermond, waardoor mij de door mij tijdens mijn studie toegepaste
vonkbrug-paraboolantenne min of meer kon worden gedateerd. Uit de vorm kan ik afleiden, dat
zich de vonkbrug in het brandpunt van een parabool bevindt. Dit concept duidt op een ontwerp,
waarin een stralenbundeling voorop staat. Verdere aanwijzingen omtrent de datering van het
antenneontwerp blijven aanvankelijk een raadsel.

De Hogere Burger School is in 1862 opgericht door minister van Binnenlandse Zaken Johan
Thorbecke. De HBS-laboratoria waren vaak even goed uitgerust als universiteitslaboratoria.
Vanaf 1864 kreeg het Institut Franais van het Bisschoppelijk College de status van Roomskatholieke HBS. Vanaf 1870 had deze HBS meer leerlingen dan de Rijks-HBS. De eerste
afgestudeerde leraren met een diploma voor de katholieke HBS zien we vanaf 1864. Diverse
docenten halen het diploma MO Frans, Nederlands of Sciences Naturelles in de jaren 1864-1869.
In 1886 bouwde Heinrich Hertz een oscillator bestaande uit een batterij gevoede vonkinductor
waaraan twee metalen bollen waren bevestigd met een kleine opening ertussen. Op 13. December
1888 publiceerde hij zijn onderzoeksresultaat in het bericht ber Strahlen elektrischer Kraft.
Rond deze tijd kan men aannemen, dat de vonkbrug-paraboolantenne on basis van de publicaties
van Heinrich Hertz is ontstaan. Aan de hand van de documentatie Elektrische Kraft Hertz kan men
zich voorstellen hoe de experimenten destijds werden uitgevoerd.
Aan de elektroden van de vonkbrug kan men het gebruik van de antenne aflezen. Hertz beschrijft,
welke belangrijke rol de voortdurende reiniging en het polijsten van de elektroden voor een goede
werking speelde. Omdat de elektroden vrij zwaar beschadigd zijn is het denkbaar, dat de vonkbrug
-paraboolantenne op gegeven moment als onbruikbaar voor verdere experimenten kan zijn
beschouwd en aan het radiolaboratorium werd afgestaan.

De HBS
De Hogere Burger School is in 1862 opgericht door minister van Binnenlandse Zaken Johan
Thorbecke. De hbs had in tegenstelling tot het meer theoretisch ingestelde gymnasium goed
geoutilleerde practicumlokalen en ontwikkelde zich in de twintigste eeuw als leverancier van
Nederlands natuurwetenschappelijk talent.
Naast de onderwezen boekenkennis speelden de schoollaboratoria een belangrijke rol. De HBSlaboratoria waren vaak even goed uitgerust als universiteitslaboratoria. De paleontoloog Eugne
Dubois, ontdekker van de Java-mens, zei eens: 'Ik geloof dat als ik op een gymnasium was
gekomen, veel van mijn natuurwetenschappelijke aanleg ware verloren gegaan. 1. Een tweede citaat
van de paleontoloog Dubois2 verduidelijkt daarbij het belang der laboratoria:
De hbs te Roermond [...] is voor mij misschien van meer betekenis geweest dan de universiteit [...].
Ik geloof, dat als ik op een gymnasium was gekomen, veel van mijn natuurwetenschappelijke
aanleg ware verloren gegaan [...]. De hbs te Roermond is voor mij een kleine universiteit geweest
[...]. [Zij was] voorzien van voortreffelijke leraren en ingericht wel zoo goed als de universiteiten
van dien tijd, uitmuntend chemisch laboratorium, grote zologische, mineralogische en
petrografische verzameling, en mooie plantentuin.
Het behoort tot de weinige wonderen, die vrijwel onbekend gebleven zijn, dat de Nederlandse HBS
enkele tientallen jaren lang over buitengewoon hoogstaande laboratoria hebben beschikt. De HBSleraren hadden met name rond 1850 over een uitgesproken professionele opleiding gevolgd en
vormden de kern van een generatie van succesvolle onderzoekers wetenschappers. Er waren goede
leerboeken voor de exacte vakken, zoals het natuurkundeleerboek van Bosscha uit 18653.
De latere Nobelprijswinnaar4 H.A. Lorentz wilde 1877 voor zijn benoeming tot hoogleraar
oorspronkelijk solliciteren naar een functie als leraar aan het HBS in Roermond5. Dit is alleen
denkbaar in een omgeving, waarin de laboratoria aan de minimale kwaliteitseisen van de
toenmalige vakkennis ruimschoots heeft voldaan.

Het Bisschoppelijk College te Roermond6

Reeds in 1773 bestond er een Schol Regi en na de Franse tijd werd in 1824 de 'Latijnsche
scholen en kost-school' met de naam 'Koninklijk kollegie' hersteld door koning Willem II. Na een
politieke strijd tussen liberalen en katholieken werd in 1851 het Bisschoppelijk College gesticht7.
Vanaf 1864 kreeg het Institut Franais van het College de status van Rooms-katholieke HBS. Vanaf
1870 had deze HBS meer leerlingen dan de Rijks-HBS. De eerste afgestudeerde leraren met een
diploma voor de katholieke HBS zien we vanaf 1864. Diverse docenten halen het diploma MO
Frans, Nederlands of Sciences Naturelles in de jaren 1864-1869.
In 1926, bij het 75-jarig bestaan had de school 323 leerlingen, van wie 200 op het Gymnasium, 68
op de HBS, 20 op de Hogere handelschool en 35 op de voorbereiding. Na de nieuwe onderwijswet
van 1937 ontstonden HBS A (i.p.v. handelsschool) en HBS B. In 1943 had de school tengevolge van
de nieuwe wet al 685 leerlingen. De groei zou sindsdien gestaag blijven doorgaan.

1
2
3
4

Elsevier.nl - Weekblad - Natuurkunde: Koudste plekje op aarde

Bastiaan Willink, De tweede Gouden Eeuw dbnl
De tweede Gouden Eeuw
Nobelprijs 1902: Lorentz en Zeeman "Voor hun onderzoek naar de invloed van magnetisme op
stralingsfenomenen." (zie Zeemaneffect)
5 P - Instituut-Lorentz - Universiteit Leiden
6 Het bisschoppelijk college van Roermond
7 Internaat Bisschoppelijk College Roermond - Wikipedia

Over de opbouw en aanwezigheid van het natuurkundig of physisch kabinet wordt in de

beschrijvingen niets vermeld. Eugne Dubois8, die vanaf zijn twaalfde (d.w.z. 1870) de HBS in
Roermond bezocht, beschrijft de laboratoria als uitstekend. Omdat er in de jaren 1864-1869 ook
goed opgeleide docenten voor de Sciences Naturelles worden vermeld, is er ook in de HBS van het
BC te Roermond vanaf 1870 een goed natuurkundig laboratorium in opbouw of al in bedrijf.
In Prachtig Roermond Parels van de binnenstad, deel I vind ik door toeval twee foto's van het
natuurkundig
laboratorium,
waarop
enkele
hoogspanningsgeneratoren
zoals
een
wrijvingselektriseermachine met een glazen schijf van ca. 1 meter diameter zijn afgebeeld.
De wrijvingselektriseermachine, de grootste vlakke-plaat-elektriseermachine ter wereld,
werd in 1784 gebouwd in opdracht van museumdirecteur Martinus van Marum. Met deze
machine konden vonken getrokken worden van 61 centimeter, wat neerkomt op een
elektrische spanning van 330.000 volt. Twee mannen waren er nodig om de 1,65 meter grote
glazen cirkelvormige platen rond te draaien.
De apparatuur in de kasten is niet goed identificeerbaar, maar er bestaat wellicht nog een
inventarislijst van het fysisch laboratorium. Wellicht is de grote spoel op de achtergrond een grote
Ruhmkorff inductor voor het opwekken van hoge spanningen.

Fig. 2: Natuurkundig laboratorium Bisschoppelijk College Roermond

8 Geboren 1858 Haelen

Fig. 3: Natuurkundig laboratorium Bisschoppelijk College Roermond

Ter afsluiting van mijn studie aan het BC (1960-1966) heb ik kort voor het eindexamen (1966) de
klas in het natuurkundelokaal gefotografeerd. Op de achtergrond zijn kasten met apparatuur te zien,
maar ook op deze foto is geen identificatie van de toestellen mogelijk.

Fig. 4: Eindexamenklas Gymnasium Beta, Schooljaar 1965-1966

De lessen der jaren 1960-1966

De gymnasiale lessen der jaren 1960-1966 waren m.i. met betrekking tot het vak natuurkunde
(fysica) niet inspirerend. Ik herinner mij slaapverwekkende fases waarin de leraar (Zwanikken)
wekenlang zekere hoeveelheden ijs en water onder het meten van temperaturen aanroerde om de
warmtecapaciteiten te kunnen berekenen.
Over de metingen en meetmethodes van Hertz werd uiteraard niets geleerd. Ook de vergelijkingen
van Maxwell zijn mij niet als inspiratiebron opgevallen, alhoewel ik de antennetechniek later als
examenvak in de studie elektrotechniek gekozen heb.
De antennetechniek9 is uiteindelijk ook enkele jaren lang mijn werkthema geweest, voordat ik via
de digitale elektronica, CAD-techniek overstapte naar de IT-technologie.

9 Reflector Antennas Revisited Revisiting the Three-Polarizer Paradox Maxwell's Legacy - Another View of
Maxwell's Equations

De Radioclub
15 oktober 1960 zaterdag
Directeur Coenen opent het Veenhuis, het nieuwe recreatie-centrum van het internaat. Twee
knutselaars, Eric Bots en ikzelf, krijgen op aanvraag in de kelder samen een kleine
kolenkelder voor experimenten op het gebied der elektronica en ander knutselwerk
toegewezen10.
In deze wit geverfde kolenkelder met een gewelf staat een kleine werkbank en een open kast met
wat planken. Er is elektrisch licht en een stopcontact, maar geen daglicht en ook geen verwarming.
In een terugblik kan ik mij een aantal chemische experimenten, o.a. ook met zwavelzuur herinneren,
maar erg veel konden wij met deze ruimte in het eerste jaar ook niet beginnen.
Op de eerste verdieping wordt enkele jaren later voor de radioclub een riante ruimte met uitzicht op
een rustige binnenplaats met een volire vrij11. In deze radioclub slopen wij allerlei oude
radiotoestellen en bouwen daaruit nieuwe apparatuur. Het knutselen was niet geheel ongevaarlijk.
Veel van deze apparatuur was direct op het lichtnet aangesloten.
In een van de kamers met uitzicht op dezelfde binnenplaats pleegde een leraar der Franse
taal Tielens (Tijl) steevast een middagdutje te doen. Wellicht had een kip daarom in het
trappenhuis een mini-studio geluiddicht gemaakt door het met eierdozen te beplakken. Wij
hadden echter een bandrecorder, een oude buizenversterker en een hele grote
hoornluidspreker. De versterker had een eindtrap met 2 buizen, maar n van de buizen was
bij het transport achterop de fiets naar een weekendfeestje gesneuveld en nu draaide de
versterker maar op n buis. In de middagpauze werd in het zonnetje op het maximale
volume bij open raam rockmuziek gespeeld, vermoedelijk de LP Route 66 van de Rolling
Stones, totdat Tijl met een zeer vertoornde stem boven het geluid van de muziek uitstak en
ons tot rust maande12.
Diverse ouders en leraren schenken ons allerlei oude, uitgediende apparaten, waaronder een
bandrecorder, een platenspeler met wat ouderwetse 78-toeren platen (De Radetzky-mars),
zelfgebouwde en afgeschreven radio's, een oude versterker met 2xEL34 en een EEP1, antieke
luidsprekers en een vonkbrug -paraboolantenne. Tot de literatuurgeschenken behoren oude Radio
Bulletins, waarvan de oudste exemplaren tot de vooroorlogse jaren teruggaan 13. Waar deze
apparaten en literatuur vandaag gekomen zijn, is voor de knutselaars onbelangrijk.
Ook worden er schakelingen nieuw ontworpen en getest. Geliefd zijn de verboden zendertjes met
een DCC90 en 67,5 Volt batterij voor de radiografische afstandsbesturing. Ik herinner mij de bouw
van diverse Philips bouwdozen Pionier en de schakelingen uit Radio Bulletin, de diverse versterkers
op basis van Amroh / Muiderkring-ontwerpen en de jampot- en zeepdoosontvangers uit Radio Blan.
De onderdelen zoals een hoogfrequente germanium transistor OC44 en de nieuwe tijdschriften
worden voor het schaarse zakgeld gekocht bij een locale, Roermondse radiozaak Radio Hees,
destijds gevestigd op het adres Steenweg 2.

10
11
12
13

Dagboekfragmenten (Roermond)
Foto's bevinden zich in mijn archief (Picasa album: Internaat Bisschoppelijk College)
HansRichter - Internaat Bisschoppelijk College Roermond
Het eerste tijdschrift Amroh Bulletin (met redactie en abonnementen) dateert van oktober 1932. En met 1932 als
eerste publicatiedatum verschijnt RB als het oudste Elektronica vakblad in Nederland op het toneel.

Fig. 5: Ontwerp voor een zendertje met een buis

Voor het soldeerwerk paste ik een Solon-soldeerbout toe met een puntbreedte van zo'n 5 tot 6 mm.
Het solderen van buisvoeten valt met een dergelijke soldeerpuntbreedte wel mee, maar bij
transistoren ligt de oververhitting van de onderdelen al gauw op de loer.

De vonkbrug -paraboolantenne
De toepassing en werking van de vonkbrug -paraboolantenne vormde een onopgelost raadsel. De
antenne bestaat uit een vonkbrug en een zinken reflector. De afmetingen van de reflector zijn 38 cm
breedte, 28 cm hoogte en 15 cm diepte.

Fig. 6: vonkbrug -paraboolantenne

Uit de vorm kan ik afleiden, dat zich de vonkbrug in het brandpunt van een parabool bevindt. Door
geometrische analyse gelukt het te bewijzen, dat de reflector puntvormige golven vanuit de
brandpuntlijn in een vlakke golf kan transformeren. De vlakke golf wijst op een toepassing als
antenne. Het frequentiebereik en de functie van de antenne blijven echter onduidelijk.

Fig. 7: vonkbrug -paraboolantenne

De vonkbruggen van Heinrich Hertz

In mijn laatste studiejaar 1965-1966 blijf ik als enige lid van de radioclub over. Op het einde van dit
schooljaar verhuist het internaat naar Schndeln en wordt de radioclub gesloten. Het grootste deel
van de inboedel blijft onbeheerd achter en is vermoedelijk geveild of in de afbraak ondergegaan.
Enkele oude Radio Bulletins en de vonkbrug -paraboolantenne bevinden zich echter voor verdere
studie nog in mijn bezit. Als eerstejaars student Elektrotechniek leer ik de beginselen van de
antennetechniek en de voortplanting van elektromagnetische golven begrijpen.
Ook is het goed mogelijk, dat mijn voorkeur voor de telecommunicatie met behulp van
paraboolspiegels onwillekeurig door de vonkbrug -paraboolantenne wordt benvloed.

Heinrich Hertz14
De vonkbrug -paraboolantenne leek wel wat op de antenne, waarmee Heinrich Hertz op 11
november1886 de elektromagnetische straling had aangetoond:
In 1886 bouwde Hertz een oscillator bestaande uit een batterij gevoede vonkinductor
waaraan twee metalen bollen waren bevestigd met een kleine opening ertussen. Een
elektrische stroom zorgde ervoor dat op geregelde tijdstippen een vonk oversprong van de
ene op de andere bol. Onmiddellijk dacht hij aan de elektromagnetische vergelijkingen van
Maxwell waarmee hij vertrouwd was. Deze gaven aan dat een oscillerende lading
elektromagnetische straling moest uitzenden. Was het mogelijk, zo vroeg hij zich af, dat zich
onzichtbare stralingsgolven door zijn laboratorium bewogen als er een vonk heen en weer
sprong?
Om de aanwezigheid van deze straling aan te tonen maakte hij een eenvoudige ronde
draadboog met bovenin een kleine opening. Op het moment dat een elektromagnetische golf
de draadboog bereikte werd door inductie een elektrische stroom opgewekt die zichtbaar
was als een kleine vonk over de draadopening. Door de boog naar verschillende plaatsen in
zijn laboratorium te bewegen kon Hertz deze straling opsporen. Bovendien kon hij de
golflengte van de straling bepalen door te kijken hoe de sterkte en vorm van de vonk
veranderde met de positie. Deze bedroeg bijna 61 meter, een miljoen maal groter dan de
golflengte van zichtbaar licht.
Op 13. December 1888 publiceerde hij zijn onderzoeksresultaat in het bericht ber Strahlen
elektrischer Kraft.
Zoals zoveel wetenschappers uit die tijd zag ook Hertz (1857-1897) geen praktische toepassing
voor zijn ontdekking. Zo zei hij eens:
"Het is van geen enkel nut... Het is slechts een experiment wat bewijst dat Maestro
Maxwell gelijk had. We hebben slechts deze mysterieuze elektromagnetische golven die
we met het blote oog niet kunnen zien, maar ze zijn er wel."
Er toen een van zijn studenten hem vroeg: "Wat nu?" antwoordde hij: "Niets, denk ik."
Men kan zich afvragen, waarom Hertz in zijn experimentele fase geen toekomst in de golven heeft
gezien. Ongetwijfeld gold hem het enorme ontwikkelingspotentiaal op het gebied van de destijds
nog volledig onbekende detectoren en filtertechnieken als onvoorstelbaar.
Hertz was echter een buitengewoon goed experimentator. Zijn werk heeft zich als baanbrekend voor
de telecommunicatie ontplooid. Dit kan aan een aantal voorbeelden met betrekking tot de
paraboolantenne worden toegelicht.
14 Heinrich Hertz

Fig. 8: uit: Ueber elektrodynamische Wellen im Luftraume (Heinrich Hertz, 1887)

Hertz registreert diverse golflengten in zijn experimenten. Voor een van de metingen van 1887 15
wordt een golflengte van 2,8m vermeld. In andere experimenten bedraagt de golflengte enkele
meters16 - in een van de meetopstellingen bijvoorbeeld 4m17.
Hertz beschrijft zijn apparatuur in een experiment met twee resonerende vonkbruggen (A
respectievelijk B) als volgt18:

15
16
17
18
19

een Ruhmkorff inductor a met een lengte van 52cm en 20cm diameter, in totaal 6 grote
Bunsenelementen (b) en een speciale kwikzilver-onderbreker. Dit systeem was in staat 3cm
lange vonken op te wekken tussen 2 kogelvormige elektroden. In de regel bedroeg de
vonklengte voor A 1 cm.19

een tweede inductor (e) met een veel kleinere, secundaire vonklengte B van ongeveer 1
mm20

kogelvormige, messing elektroden met 5 tot 10 mm diameter. De polen moeten glad en

zuiver zijn21. Corrosie of verontreiniging leiden al snel tot slechte resultaten.

afstand voor een detectie: 1 m

Elektrische Kraft Hertz:122

Elektrische Kraft Hertz:137
Elektrische Kraft Hertz:143
Elektrische Kraft Hertz:070
Den Funken A gab ein grosses Inductorium (a, Fig. 18.) von Ruhmkorff von 52 cm Lnge und 20 cm Durchmesser,
getrieben durch 6 grosse Bunsensche Elemente (b) und versehen mit einem besonderen Quecksilberinterruptor (c).
Es vermochte bei dem vorhandenen Strom zwischen Spitze und Platte Funken bis zu 10 cm, zwischen 2 Kugeln
Funken bis zu etwa 3 cm Lnge zu geben. Benutzt wurde meist ein Funke von 1 cm Lnge
20 Elektrische Kraft Hertz:071 : Benutzt wurden Funken von etwa 1 mm Lnge zwischen den vernickelten Kugeln
eines Riesssehen Funkenmikrometers (f) oder zwischen Messingkugeln von 5 bis 10 mm Durchmesser.
21 Die Pole mssen rein und glatt sein, sind sie verunreinigt oder durch langen Gebrauch stark corrodirt, so versagt
wohl die Wirkung.

een prisma van steenzout22

Omhulling van de stralingsbron met zinken plaatmateriaal23

Demonteerbare elektroden24

Deze specificaties komen in enkele details goed overeen met de opbouw van de vonkbrugparaboolantenne.

Paraboolspiegels
Hertz heeft ook met paraboolspiegels gewerkt, maar vermeldt, dat de frequenties ca. 10 x hoger
moeten worden gekozen25. Hertz beschrijft een cilindrische messingleiding met 3 cm diameter en 26
cm lengte, die in het midden wordt onderbroken door een vonkbrug met kogelvormige elektroden
van 2 cm diameter.26 De lengte van de leiding bedraagt ongeveer een halve golflengte.
Hertz wijst erop, dat de elektroden voor een goede oscillatie zeer vaak moeten worden gepolijst. In
de primaire vonkbrug bedroeg de vonklengte maximaal 1-2 cm. Voor metingen werd 3 mm
gekozen. Er werd een speciale detector geconstrueerd, die op pag. Elektrische Kraft Hertz:185
gedetailleerd wordt beschreven.
Om interferentie te voorkomen mag de de brandpuntsafstand niet veel kleiner dan een kwart
golflengte bedragen27. In zijn experiment luiden de gespecificeerde parameters:

brandpuntafstand: 12 cm (in de vonkbrug -paraboolantenne is dit 3,5 cm, 3,6 x kleiner)

reflector: zinkplaat mm dik (dit komt overeen met de materiaalsterkte in het Roermondse
model)

hoogte: 200 cm (in de vonkbrug -paraboolantenne is dit 38 cm, 5,3 x kleiner)

breedte: 120 cm (in de vonkbrug -paraboolantenne is dit 28 cm, 4,3 x kleiner)

diepte: 70 cm (in de vonkbrug -paraboolantenne is dit 15 cm, 4,7 x kleiner)

De dimensies zijn dus in het Roermondse ontwerp ongeveer 4 tot 5 x kleiner gekozen, wat de
golflengte lineair in het ontwerp vermindert.

22 Elektrische Kraft Hertz:082

23 Elektrische Kraft Hertz:173 : Stellen wir den secundren Leiter in so gnstiger Stellung neben dem Leiter auf, dass
wir Funken von 56 mm Lnge erhalten, und umgeben ihn nun mit einem geschlossenen Kasten aus Zinkblech, so
lassen sich nicht mehr die geringsten Funken wahrnehmen.
24 Die Vorrichtung gestattet den Theilen des Leiters die nothwendige Beweglichkeit gegeneinander und kann in
wenigen Minuten auseinander genommen und wieder zusammengesetzt werden, was wegen des hufigen
Aufpolirens der Polflchen nothwendig ist.
25 Elektrische Kraft Hertz:184 : Unmittelbar nachdem es mir geglckt war zu erweisen, dass sich die Wirkung einer
elektrischen Schwingung als Welle in den Raum ausbreitet, habe ich Versuche angestellt, diese Wirkung dadurch
zusammenzuhalten und auf grssere Entfernungen bemerkbar zu machen, dass ich den erregenden Leiter in die
Brennlinie eines grsseren parabolischen Hohlspiegels aufstellte. Diese Versuche fhrten nicht zum Ziel, und ich
konnte mir auch klar machen, dass der Misserfolg nothwendig bedingt war durch das Missverhltniss, welches
zwischen der Lnge der benutzten Wellen, 45 m, und den Dimensionen bestand, welche ich dem Hohlspiegel im
besten Falle zu geben im Stande war.
26 Man denke sich einen cylindrischen Messingkrper[1] von 3 cm Durchmesser und 26 cm Lnge in der Mitte seiner
Lnge unterbrochen durch eine Funkenstrecke, deren Pole beiderseits durch Kugelflchen von 2 cm Radius gebildet
werden. Die Lnge des Leiters wird nahezu der halben Wellenlnge gleich sein, welche der zugehrigen
Schwingung in geraden Drhten entspricht; schon hieraus kann man ein angenhertes Urtheil ber die
Schwingungsdauer gewinnen.
27 Elektrische Kraft Hertz:187 : Soll aber nicht die directe Welle die Wirkung der reflectirten sogleich wieder
aufheben, so darf die Brennweite auch nicht viel weniger als ein Viertel Wellenlnge betragen. Ich whlte deshalb
als Brennweite 12 cm und stellte den Hohlspiegel her, indem ich ein Zinkblech von 2 m Lnge, 2 m Breite und
mm Dicke ber einem Holzgestell von genauer Krmmung in die gewnschte Gestalt bog.

Met een tweetal paraboolantennes bouwde Hertz een korte verbindingsketen28. De navolgende
bouwtekeningen beschrijven de twee antennes, die vrij goed overeenkomen met het Roermondse
ontwerp. Voor de vele details zoals de betekenis van het scherm (in de tekening s) moet men de
beschrijving op Elektrische Kraft Hertz:197 raadplegen.

Fig. 9: Elektrische Kraft Hertz:071

Bronvermelding: Elektrische Kraft Hertz:071

28 Elektrische Kraft Hertz:189

Fig. 10: Veldlijnen uit de experimenten van Hertz

bronvermelding: Elektrische Kraft Hertz:156

Fig. 11: bouwtekeningen voor de antenneontwerpen van Hertz

Fig. 12: bouwtekeningen voor de antenneontwerpen van Hertz

Analyse der Elektroden

Na de ontdekking van het bestaan van een fysisch laboratorium vraag ik mij af of de vonkbrug
-paraboolantenne wellicht is gebouwd om na de publicatie het experiment van Hertz te
controleren.
De elektroden bestaan uit messing staven en bollen, die kunnen worden losgeschroefd. Deze
mogelijkheid vergemakkelijkt de reiniging en het polijsten van de elektroden.

Fig. 13: elektroden

Ter nadere analyse maak ik de elektroden schoon. Er zijn inderdaad kratertjes te zien op de plaats,
waar de elektroden de vonken laten overspringen. Het is echter denkbaar, dat ikzelf deze vonken bij
experimenten heb geproduceerd. De corrosie is aanzienlijk en het is de vraag of de kraters nog een
succesvol experiment toelaten.

Fig. 14: Kraters in de elektroden

Hertz past voor zijn experimenten (in enkele gevallen?) een vrij grote paraboolantenne toe 29. De
vonkbrug in Hertz' meetopstelling bevat dezelfde elektroden die wij in de
vonkbrug-paraboolantenne identificeren.
De benodigde vonkenergie was aanzienlijk en het is duidelijk, dat de beschikbare energie in mijn
eigen experimenten met vonkbrug-paraboolantenne te gering moet zijn geweest. De door Hertz
waargenomen blauwe wasem rond de door Guttapercha gesoleerde toevoerdraden is in mijn
bedrading nooit waargenomen.
Hertz specificeert een grote Ruhmkorff inductor met 52 cm lengte en 6 grote Bunsen-elementen in
een van zijn experimenten30, zodat de inductief opgewekte energietoevoer aanzienlijk moet zijn
geweest. 31

Fig. 15: Principeschema van een Hertz-oscillator

Hertz werkte ook in een enorm auditorium, waarin de EM-velden onwillekeurig door allerlei
metalen reflectoren (gietijzeren pilaren, gasleidingen, etc.) werden gestoord. De knooppunten en
buiken der golven met golflengten van enkele meters werden met krijt gemarkeerd.
De experimenten moeten in een schemerige omgeving met zoemende vonkbruggen hebben
plaatsgevonden, waarin de waarnemers zich dichtbij de antenne moesten bevinden om de soms
minuscule vonkbewegingen te kunnen waarnemen. De werkwijze herinnert mij aan mijn eigen
onderzoek aan de reflecties van antenne-constructies in de jaren 1972-1980 in Allmersbach im Tal 32,
waarin veel veldeigenschappen in de omgeving van de antenne als een mengsel van near-field
compenten en far-field componenten gedroegen.
29 Von Faraday ber Maxwell und Hertz zu Marconi
30 Elektrische Kraft Hertz:070
31 Een Bunsen-element is een galvanisch element (batterij) op basis van zink-koolstof in een verdunde oplossing van
zwavelzuur.. Het Bunsen-element kon voor korte tijd zeer hoge stromen leveren, maar daarna moet de koolstof
elektrode enkele uren in salpeterzuur geweekt worden om het geabsorbeerde water eruit te wassen.
32 Reflector Antennas Revisited

Conclusie
Alhoewel Hertz talloze experimentele meetopstellingen en ontwerpen heeft gedocumenteerd,
behoort de vonkbrug -paraboolantenne op basis van de overeenkomsten van een groot aantal
details vrijwel zeker tot de nagebouwde versies, waarmee talloze natuurkundigen rond 1890 de
experimenten hebben getest.
Omdat de elektroden vrij zwaar beschadigd zijn is het denkbaar, dat de
vonkbrug
-paraboolantenne op gegeven moment als onbruikbaar voor verdere experimenten kan zijn
beschouwd en aan het radiolaboratorium werd afgestaan.

Appendix Tabel met de technische gegevens

Inhoud
Samenvatting........................................................................................................................................1
De HBS.................................................................................................................................................3
Het Bisschoppelijk College te Roermond............................................................................................3
De lessen der jaren 1960-1966.............................................................................................................6
De Radioclub........................................................................................................................................7
15 oktober 1960 zaterdag.........................................................................................................7
De vonkbrug -paraboolantenne.........................................................................................................9
De vonkbruggen van Heinrich Hertz..................................................................................................10
Heinrich Hertz................................................................................................................................10
Paraboolspiegels........................................................................................................................12
Analyse der Elektroden......................................................................................................................17
Conclusie............................................................................................................................................19
Appendix Tabel met de technische gegevens..................................................................................19