De etymologie van het woord Paars

Joannes Richter

Fig. 1: koning in Codex Manesse

Dit essay vormt een hoofdstuk uit het boek

“Nederlands voor Gevorderden” door Joannes Richter (2010).
1 Nietszeggende woorden
Soms schrik ik wakker in het besef, dat ik weer een
woord heb gevonden, dat alleen nog in het Nederlands
is overgebleven. In het Duits en in het Engels of Frans
zijn er geen vergelijkbare woorden bekend. Paars is een
nietszeggend, dood woord, dat wij alleen dan
begrijpen, als wij de oude, religieuze kleurcodes
bestuderen.
Gisteren vertelde mij mijn vriend en Germanist Stefan, dat de
taalkundige uit het woord purper geen bijzondere religieuze
betekenis kan afleiden, omdat purper gewoon van de
“purperslak” is afgeleid, waarmee men de plaats aangeeft, waar
deze slakken in de oudheid werden gevonden.
Met mijn daarop volgende betoog, dat het purper
oorspronkelijk pas door het weven van rood en blauw een
religieuze betekenis verwerft, kon hij niets beginnen. Purper
werd pas als ceremonieel symbool uit de purperslak gewonnen,
nadat de oorspronkelijke androgyne symboliek verloren was
gegaan. Zodoende bleef mij niet bespaard, de etymologie van
“paars” in alle details te documenteren.
Internationaal aanvaardt men tegenwoordig de internationale
kleurcode lichtrood voor het vrouwelijke en lichtblauw voor
het mannelijke geslacht, wat echter nog bewezen moet worden.
Zoals bekend is paars de mengkleur van rood en blauw. In dit
kader kan men zich dus afvragen, in hoeverre wij nu de oude
symboliek der kleuren paars, rood en blauw weer kunnen laten
opleven.

2
2 Paars betekent “Pares”

Van alle Nederlandse woorden lijkt mij het woord

"paars" de belangrijkste sleutel tot het begrip van de
Indogermaanse religie te kunnen leveren. Dit woord is
juist daarom zo beduidend, omdat er in de naburige
talen Duits, Frans en Engels geen enkel vergelijkbaar
woord ter beschikking staat.

Voor het gebruik van paars naast purper, violet en andere

termen verwijst het Nederlands etymologisch woordenboek
van J. de Vries, F. de Tollenaere, Maaike Hogenhout-Mulder
naar de kaart van P.J. Meertens, Taalatlas afl. 4, 14. Eventueel
kan men uit deze kaart aflezen, in welk geografisch bereik de
androgyne mythologie zich heeft ontwikkeld. Wellicht komt dit
gebied min of meer overeen met de religieuze centra voor
Tuisco aan de Beneden-Rijn (van Bonn tot Doesburg).

De speurtocht naar de standaard etymologie van "paars" levert

geen noemenswaardig resultaat op. De beschrijving van de
afleiding is onzeker. De etymologen hebben lang naar
leenwoorden Persae 'Perzen', Persia 'Perzië' en perzik etc.
gezocht, alhoewel de afleiding kennelijk veel eenvoudiger
heeft plaatsgevonden.
De databank http://www.etymologie.nl/ vermeldt enkele
Middeleeuwse toepassingen voor deze woorden rond het jaar
1300 AD:

3
paars zn. 'kleur' uit de categorie: leenwoord
Mnl. perse 'paarse (lakens)' [1294; VMNW], perse saye
'paarse wollen stoffen' [1296; VMNW],
peers bruxsch lakene 'paars Brugs laken' [1343-44;
MNW], groen of blaeu of root of paers [ca. 1475;
MNW].
Voor het woord "paar" en "paren" gelden vergelijkbare
toepassingen uit dezelfde periode:
Mnl. paer, par 'bijeenbehorend tweetal' in een par
anscoen 'een paar handschoenen' [1270; VMNW],
'meer dan een, niet beslist twee' in drie paer balken 'drie
sets balken' [1285; VMNW].
paren ww. 'bijeenvoegen; geslachtsgemeenschap
hebben'. Vnnl. paeren, paren 'in paren bijeenvoegen'
[1573; MNW].
Twee oude documenten uit de jaren 1672 en 1742, die in der
Google- bibliotheek konden worden opgespoord, bevatten
verwijzingen naar de zelfstandige naamwoorden “paars”. In
deze beschrijvingen bevinden zich zowel de woorden “paars”
als “pers”. De betreffende passage is geel gemarkeerd.

4
Korte besgryving van het Lugdunum Batavorum nu Leyden
door Simon van Leeuwen - 1672

“Omtrent in het midden van de lengte van de

doorgaande Brede straat, is het Stadhuys, ofte Raadhuis
gebouwt, dog wanneer sijn aanvang genomen heevt is,
gelijk van de sekre beginselen van de Stad, niet seeker:
als dat den Toorn dewelke in het Jaar 1573. verbrand, in
den Jare 1577. herbouwt, ende hen verder getimmert
door ouderdom vervallen sijnde, in het Jaar 1597. in 't
geheel vernieuwt, ende seer çierlijken herbouwt is, uyt
besondert het gedeelte daar de Baljuws Vierschaar van
Rijnland werd gehouden. Het welk in 't ]aar 1604. daar
aan gemaakt is, by verplaatsinge van deselve
Vierschaar, dewelke te vorens plag gehouden te werden,
aan de Pieters Kerk-gravt, daar nu de Latijnse School
gemaakt is.
Het selve Stadhuys is soo onder als boven in verscheide
plaatsen verdeelt, elk tot sijn byfonder gebruyk, als fijn
boven de Grote Vroedschaps-kamer, Burgermeesters
kamer, Schepens kamer, Secretarie, Griffie ende Wees-
kamer, voor ende tussen dewelke een groote Wandel-
plaats, dat men de Paars nomt, ten eynde van dewelke
twee vertrekken voor sijn, daar de Burgen alle nagten
de wagt houden. Boven deselve Paars is de Artelerie
ende Wapen-kamer, ende onder de Criminele
Vierschaar, dewelke om het ongemak van het komen
ende gaan der Gevangen, tot ende van het Gevangen-
huys ende het 's Gravensteyn, daarmen gewoon is de
Executie te doen, ende de misdadn te beregten, op het
selve 's Gravenfteyn verplaats is, ende aldaar tot
gemakkelijker ende beter dienst, soo van deselve

5
 Vierschaar, als van de justitie-plaats, seer çierlijk ende
aansienlijk gebouwt werd. Soo dat de oude Vierschaar
alleen tot een andre ende bysondren dienst van het
Verpagten van de gemene middelen over Leyden ende
Rhijnland, ende des Stads inkomen, als mede tot
verkondiging van de verkoren Burgermeesteren ende
Schepenen, ende wat des meer is, fal dienen. Agter ende
besijden dese oude Vierschaar, isde Vleis-hal,
beginnende regt onder den opgang van het Stadhuys, tot
aan ds Vierschaar van de Welgeborenmannen van
Rijnland, dewelke men van beyde zijden kan in ende
uyt-gaan.”

Hedendaegsche historie... - Seite 523

Thomas Salmon, Jan Wagenaar, Matthias Van Goch – 1742
Over de stad Leiden:
Onder den Opgang, gaat men in de groote Vleeschhal,
die regt onder 't Stadhuis geplaatst is, en met eene
tweede Poort uitkomt nevens den ingang der Vierschaar
van Baljuw en welgebooren' Mannen van Rynland. Het
Gebouw, hier toe geschikt, moet, volgens een Verdrag
met de Rekenkamer van den 2 Oktober 1564, op Stads
kosten onderhouden worden.
Bewesten den opgang van 't Stadhuis, gaat men,door
eene Poort, onder den zwaaren Tooren door, naarden
Ryn of Vischmarkt. In deeze Poort is de Stads
Vierschaar, alwaar de Schout, Burgemeesters en
Schepens beëedigd worden , als mede de Bier-Excyns
en een Trap naar boven. Voorby de Poort, is nog een
Binnen-ingang, alwaar de Thesaurie, de Conchergerie,

6
 de Gyzelkamer voor de Studenten, de Binnenwagt en de
Wooning vanden Kastelein van 't Stadhuis geplaatst is,
benevens een' breeden Trap, waar langs men, naar
boven in 't Stadhuis gaat. Langs den eerst beschreeven'
Buiten-opgang van twintig trappen naar bovengaande,
komt men op eene ruime Zaal, gemeenlyk de Paars of
Pers genaamd, die zeventig treden lang is. Hier heeft
men, ter regterhand, den ingang van 't Vertrek, geschikt
voor den Akademie-Raad, over 't welke de hooge en
laage Burgerwagt, en agter 't welke de Weeskamer is:
voorts Burgemeesters - Kamer, die met eenige Tapyten
en een Stuk Schildery van Lukas van Leiden, 't laatste
Oordeel verbeeldende, versierd is, de Sekretary, de
Verponding-Kamer enz. Agter Burgemeesters - Kamer
is de VroedschapsKarner, naast welke men de
Schepens-Kainer heeft.
Omdat in het tweede citaat naast “Paars” een andere naam
“Pers” wordt toegepast, zijn de twee citaten onafhankelijk van
elkaar.
In Hedendaegsche historie1 wordt de zaal in het stadhuis te
Leiden, die zeventig treden lang is, door de volksmond de
Paars of ook Pers genaamd, zodat deze op een tweetal kamers
berustende naam ook overeenkomt met de oudste vorm van
“paars”.
In beide citaten is de Paars een ruime zaal, die kennelijk als
vergaderruimte voor de vrije burgers der stad Leiden ter
beschikking staat. Uit deze context kan men afleiden, dat de
Paars genoemd is naar de vrije burgers, die in de
Middeleeuwen kennelijk “pares” genoemd werden. Dit woord
betekent “de gelijkwaardigen”, resp. “de gelijken”.
1
door Thomas Salmon, Jan Wagenaar, Matthias Van Goch (1742)

7
Het gelijkwaardige woord in de Engelse taal is “Peers”. In het
Engels betekent “peer” een persoon van gelijke rang, een
kameraad of een drager van de Britse vijf adel-titels (duke,
marquis, earl,viscount, baron). In het Engels is er echter geen
kleur benoemd naar de peers.
Voor de afleiding van de woorden voor enkele gangbare
kleuren kan men het volgende overzicht raadplegen:
kleur omschrijving oorsprong
Abrikoos licht oranje de vrucht abrikoos
Azuur hemelsblauw Lapislazuli
Beige zandkleurig Frans: beige
Bordeaux donker wijnrood Rode Bordeauxwijn
Chamois “gems”-kleurig Frans: Chamois
Cyaan staalblauw Grieks: “Kyaneos”
Indigo donkerblauw “Indische” kleur
Lila seringkleurig Frans: “lilas”
Magenta rode drukinkt It. stad “Magenta”
Mauve roze kleur Malve bloesems
Melba perzik-kleurig Zangeres Nellie Melba
Oker geelbruin Grieks: Ochros (bleek)
Pink intensief roze Engels: pink (anjer)
Purper hoogrood Porphyra (purperslak)
Umbra sepia-bruin Latijn: “schaduw”
Violet viooltjes-blauw Frans: violette (viooltje)

8
Om uit de “pares” een kleur “paars” af te leiden, moeten wij
een blik in de religieuze symboliek werpen, waarin paars een
grote rol heeft gespeeld. De kleur paars, die in de religie vooral
als combinatie van gelijke hoeveelheden rood en blauw bekend
staat, was reeds in de oudheid een goddelijke kleur.
Uit diverse bronnen, zoals de Bijbel, het Keltische graf te
Hochdorf, de decoraties in de middeleeuwse Bijbels en de
kleurcodes van de iconen en oude schilderijen, lezen wij af, dat
op grote schaal rood en blauw gecombineerd werden om het
goddelijke paars op diverse methoden tot stand te brengen. In
navolging van de Kelten, die te Hochdorf reeds rond 530 voor
Christus een paarse mantel voor de overleden vorst uit extreem
dunne rode en blauwe draden weefden, hebben ook
middeleeuwse wevers “paarse” stoffen uit rode en blauwe
draden geweven. Deze weefsels waren als religieus symbool
vermoedelijk waardevoller dan een eenkleurig geweven stof,
die vervolgens met een purperen verf van de purperslak werd
behandeld. Het doel van het weven van een paarse stof uit rode
en blauwe draden symboliseerde immers de schepping,
bestaande uit mannen en vrouwen. Mannen werden
bijvoorbeeld door blauw, vrouwen door een rode kleur
gesymboliseerd. Ook de omgekeerde kleurcodering mannelijk
rood en vrouwelijk blauw zijn echter in gebruik geweest.
Zelfs het gewone volk, dat lezen en schrijven aan de adel en
geestelijke stand moest overlaten, kende deze symbolische taal.
De kleur paars is de kleur van God en van de adel, d.w.z. van
de "peers".
Deze religieuze symbolen worden in de navolgende
hoofdstukken in detail beschreven.

9
10
3 De kleurcode voor de iconen
Voor de iconen gelden nog steeds een aantal voorschriften, die
ook vandaag de dag nog worden gerespecteerd. Voor de
kleurcode geldt, dat Jezus en Maria altijd in rode en blauwe
kledij moeten worden weergegeven.
Rood en blauw waren de kleuren van de heiligen. Alle iconen
en zelfs het merendeel van de overige schilderijen werden met
de kleuren rood en blauw geschilderd, die 25 maal in de
boeken Exodus2 en 2. Kronieken3 als op goddelijk bevel als
religieuze kledij worden voorgeschreven. Alhoewel de
bisschopssynode de kleurcode voor de westerse kerken al
vroeg in de Middeleeuwen had opgeheven, duurde het nog
eeuwen, voordat de kunstenaars de kleurcode durfden te
verlaten. Vrijwel alle middeleeuwse schilderijen passen de
standaard kleurcodes van rood en blauw toe.

Fig. 2: Jezus Christus in rood en

blauw

2
Hoofdstukken 25->27 en 35->39
3
Hoofdstukken. 2 & 3

11
4 Een voorschrift uit het boek Exodus
Uit de voorschriften in Exodus kan men aflezen, dat purper uit
rood en blauw en met behulp van wit linnen moet worden
vervaardigd4:

“Ge moet voor uw broeder Aäron heilige gewaden maken, om

zijn glorie te doen stralen. Beveel dus aan alle kunstenaars, die
Ik met fijne smaak heb begiftigd, dat ze gewaden voor Aäron
vervaardigen, opdat hij gewijd kan worden, om Mij als priester
te dienen. De volgende gewaden moeten zij vervaardigen: een
borsttas, een borstkleed, een schoudermantel, een geborduurde
tuniek, een tulband en een gordel. Voor de heilige gewaden, die
ze voor uw broeder Aäron en zijn zonen moeten maken, om
Mij als priester te dienen moeten ze goud, violet, purper,
karmozijn en getwijnd (witte5) lijnwaad gebruiken.”

Aan deze beschrijving voegt de Duitse standaard-Bijbel nog de

kleur wit aan de lijnwaad toe, die wellicht een belangrijke
informatie bevat. Het is immers denkbaar, dat aan het wit een
beduidende betekenis werd toegekend. Waarom de
Nederlandse vertalers dit bijvoeglijk naamwoord hebben
weggelaten is onbekend. Het is denkbaar, dat een lijnwaad
altijd wit moet zijn.

4
Exodus 28:2-5
5
Aan deze beschrijving voegt de Duitse Bijbel nog de kleur wit toe, die
wellicht een belangrijke informatie bevat.

12
In het navolgende schilderij, dat in een Weens museum is
tentoongesteld, draagt een heilige of Jezus Christus een blauwe
buitenmantel over een rood onderkleed. Zelfs een spoortje van
de witte lijnwaad is aan de kraag nog zichtbaar.
Over de latere betekenis van rood, wit en blauw kunnen wij als
Nederlanders natuurlijk nu al een vermoeden uitspreken, maar
laten wij niet te hard van stapel lopen...

Fig. 3: Heilige in rood, wit en blauw

13
5 De symboliek van rood en blauw
Globaal gesproken kan men ten zuiden van de Alpen de rode
zon en de blauwe maan als mannelijk, respectievelijk
vrouwelijk symbool beschouwen, omdat de zon tot de
mannelijke en de maan tot de vrouwelijke woorden wordt
gerekend.
Ten noorden van de Alpen heeft men het geslacht voor deze
woorden precies omgekeerd en de rode zon vrouwelijk, resp.
de maan mannelijk gekozen.
In de volgende figuur uit een Bijbel van de zesde eeuw is de
zon rood en de maan blauw.

Fig. 4: Jozef neemt een rode zon en een blauwe maan waar

14
6 De Codex Manesse
Uiteraard werden deze voorschriften voor de kleding met
gepaste ernst overgenomen in de iconen, in de religieuze kunst,
in de keizerlijke kleding en zelfs door de gewone boeren. Met
kan bijvoorbeeld de kroniek van Manesse opslaan en uit de
kleuren van de Duitse keizer Hendrik VI aflezen, dat deze een
paarse mantel en een blauw onderkleed draagt. Ter illustratie
bevestigt de kunstenaar nogmaals in de omranding rood-wit-
blauw de religieuze symboliek van dit paars. Het is het paars
van het “androgyne echtpaar” in de betekenis van de kleur
echtpaars.

Fig. 5: Keizer Hendrik (detail uit Codex Manesse)

Het echtpaars is daarin de kleur van de oude, androgyne Adam,

die door God mannelijk en vrouwelijk is geschapen en pas later
in man en vrouw werd opgedeeld.

15
Ook aan de koning en de koningin van een andere afbeelding
kan men de gangbare kleurcodering van de iconen aflezen:
De koning draagt een blauwe buitenmantel over een rood
onderkleed, terwijl zijn gezellin in een rood-paars bovenkleed
over een blauw onderkleed gekleed gaat. Beide dragen ook
witte elementen in de bekleding.

Fig. 6: Een koningspaar in de Codex

Manesse

16
7 Een androgyn symbool
Zoals gezegd zijn de kleuren purper, blauw en rood volgens de
voorschriften in de Bijbel als religieuze voorschriften bekend,
maar ook al bij de Romeinen en Kelten was paars al als
religieus symbool in gebruik. Romeinse keizers hebben zich al
vroeg tot goden verheven en daarbij paars als de keizerlijke,
goddelijke kleur gedeclareerd. Nero ging daarbij zover, het
dragen van paars voor de profane bevolking te verbieden en
deze kleur te reserveren voor de eigen naaste familie. Op het
ongeoorloofd dragen van paarse kleding stond de doodstraf. De
keizerlijke baby's werden in paarse luiers gewikkeld.
De symbolische kleur “paars” geeft aan, dat het woord een
echtpaar aanduidt. Het is een tweetal van verschillend geslacht,
omdat men in de middeleeuwen uiteraard alleen de normale
echtparen als bron voor de kinderzegen kende. Vruchtbaarheid
was in tijden van oorlogen, hongersnood en besmettelijke
ziektes van levensbelang. Het echtpaar en de echt waren
heilige, religieuze symbolen, die nog uit de oude Keltische en
Germaanse religies waren overgenomen. De oude Germaanse
Schepper was immers volgens Jacob Grimm een androgyne
God, Tuisco, de god der androgyne schepping, die op analoge
wijze als Jahwe een androgyne Adam had geschapen of
geboren.
Paars was het religieuze symbool voor de echtparen en voor de
bijbehorende God. Paars is echter ook een combinatie van het
vrouwelijke rood en het mannelijke blauw.

Fig. 7: Titel-regel in de Korczek-Bijbel (Prag- ca. 1410)

17
8 Oude tradities
Dat zijn uiteraard allemaal oeroude tradities, die allang hun
betekenis hebben verloren. De Kerk heeft hard gewerkt aan het
uitroeien van deze oude symbolen. Door toeval is hen het
woordje paars ontgaan. Nu staat het eenzaam en onbegrepen in
Van Dale. Geen enkele moderne mens is geïnteresseerd in de
betekenis van paars, alhoewel het voor de uitleg van de Bijbel
een elementaire rol speelt.
Het Nederlandse woordje “paars” is wellicht het laatste en
enigste woord, dat de symbolische betekenis de Bijbelse
kleuren rood en blauw in de Genesis en in Kronieken nog kan
verklaren.
De androgyne Adam was in de middeleeuwen niet geheel
onbekend. Rashi's Genesis6 en Rashbam's Genesis7 zijn althans
in de wereld der middeleeuwse geleerden goed bekend en
vormen een voorloper voor de Zohar, waarin de volledige leer
der androgyne menswording wordt gedocumenteerd.
Vermoedelijk waren er in de middeleeuwen echter ook nog
streken, waarin de bevolking zich nog aan het oude, heidense
geloof herinnerde en met name nog de betekenis van het
woordje “paars” bewaarde.

Fig. 8: Initialen in de Neapolitaanse Bijbel

6
Rabbi Rashi 1040-1105, Noord-Europa (hoofdstuk 27)
7
Rasbam, Rashi's opvolger, 1085-1174, Noord-Europa (hoofdstuk 27)

18
Paars is echter de basis voor de uitleg van de afwisselend
toegepaste kleuren rood en blauw, dat wij in de overgrote
meerderheid van de middeleeuwse Bijbels terugvinden.
Paars leert mij de symbolische betekenis van Dante's
meesterwerk beter begrijpen of liever gezegd gewoon
begrijpen.

Fig. 9: Codex van Dante's Divina

Commedia

19
In het Bijbelse boek Nummeri 15:37-41 wordt vastgelegd dat
God Mozes de opdracht geeft de Israëlieten van generatie tot
generatie kwasten met een paarse snoer aan de zoom van de
kleding te naaien, opdat zij zich aan de goddelijke geboden
herinneren. De vertalers hebben echter geen al te nauwkeurige
omschrijving geleverd. De Duitse standaard tekst omschrijft de
kleur van deze snoer als violet purper, waartegen de Engelse
tekst als blauw vastlegt.
In de volgende afbeelding uit het jaar 1336 draagt Jezus (net
als Hendrik VI) een paarse mantel over een blauw onderkleed.

Fig. 10: De Judaskus (1336)

20
9 De Keltische vorst van Hochdorf

Fig. 11: Keltische vorst in rode en blauwe doeken

Paars is ook de kleur van de kledij, die ik in het graf van de

Keltische vorst te Hochdorf alleen onder een loep als het
extreem dicht geweven mengsel van rode en blauwe draden
heb kunnen herkennen. De vorst werd in in diverse,
afwisselend rode en blauwe doeken gewikkeld. Het graf stamt
uit het jaar 530 voor Christus. Vanwege de overeenkomst der
kleurcodering moeten wij wellicht uitgaan van een
gemeenschappelijke kleurcode voor paars, blauw en rood in de
culturen van Israël en Hochdorf.

21
Fig. 12: Keltische vorst met paarse mantel op een ligbank

22
10 De Nederlandse vlag
Als voorschrift voor de Nederlandse vlag kan een kundig lezer
van de Bijbel het volgende voorschrift uit de Exodus hebben
ontleend8:
“Verder moet ge een borsttas voor het orakel laten maken,
kunstig gemaakt van dezelfde stof als het borstkleed: van goud,
violet, purper karmozijn en getwijnd lijnwaad.“
Ook hier is in de Duitse vertaling is de tekst ietwat gewijzigd
en wel terug vertaald als volgt:
“Verder moet ge een wapenschild laten maken, kunstig
gemaakt als het borstkleed: van goud, blauwe en rode purper,
karmozijn9 en getwijnd lijnwaad.“

Fig. 13: Nederlandse vlag

„Paars“ heeft mij dus geleerd, hoe men de mantel van keizer
Hendrik VI in de Codex Manesse moet lezen en waarom de
Nederlandse vlag10 rood-wit-blauw gekleurd is.
8
Exodus 25:15
9
karmozijn is een speciale kleur rood
10
en natuurlijk ook van de Franse, Engelse, Amerikaanse en Russische als
ook vele andere vlaggen....

23
11 Tuisco
Paars bewaar ik dus in tedere herinnering, als een laatste groet
aan de oude religie van mijn voorvaderen; aan Tuisco, naar wie
zij Duisburg en Doesburg hebben benoemd.
Paars heeft mij geleerd, hoe ik U en Ic moet lezen, dat huwen
een religieus symbool moet zijn geweest.
Paars bewijst, dat de rode en blauwe initialen in vrijwel alle
middeleeuwse Bijbels geen gewone versierselen zijn, maar een
religieus karakter dragen. De initialen symboliseren de
terugkeer en transformatie van het echtpaar tot de androgyne
Adam, de terugkeer tot de androgyne God.

Fig. 14: Initialen in een codex uit de 14e eeuw

24
12 Woorden paars weven
Paars is ook de kleur, waarmee men in de Utrechter Bijbel
analoog aan de doeken van de Keltische vorst te Hochdorf
woorden als doeken heeft geweven, die op zekere afstand de
indruk van het androgyne paars kunnen weergeven.

25
26
27
Fig. 15: Utrechter Bijbel (1460)

28
13 Over het ontstaan van de kleur paars
Van alle Nederlandse woorden lijkt mij het woord "paars" de
belangrijkste sleutel tot het begrip van de Indogermaanse
religie te kunnen leveren. Dit woord is juist daarom zo
beduidend, omdat er in de naburige talen geen enkel
vergelijkbaar woord ter beschikking staat.
De bijbehorende kleur "paars" is de symbolische kleur der
echtparen in de androgyne mythologie paars als mengkleur van
de mannelijke en vrouwelijke elementen (blauw respectievelijk
rood). Het is deze paarse mengkleur, die uiteindelijk de
vorstelijke kleur is geworden.

29
14 De zaadmantel van de granaatappel
Naast de specificaties voor de kleuren paars, rood en blauw
bevat de Bijbel enkele andere aanduidingen, die op de
betekenis van het paars wijzen. Zo is bijvoorbeeld de arillus
(zaadmantel) van de granaatappel wit tot diep rood, waarbij
echter enkele kruisingen de kleur paars bereiken (foto).
De granaatappel, die op de zuilen11 Jachin en Boaz van de
tempel waren afgebeeld, was het teken voor de vruchtbaarheid.
Granaatappels werden op de bekleding van de Joodse
hogepriesters geweven12. De kult om de granaatappel duidt op
de centrale rol, die de vruchtbaarheid heeft gespeeld.

Fig. 16: Zaden met de zaadmantel

11
1 Koningen 7:13–22
12
Exodus 28:33–34

30
15 Samenvatting
Internationaal aanvaardt men tegenwoordig de internationale
kleurcode lichtrood voor het vrouwelijke en lichtblauw voor
het mannelijke geslacht. Naast de losse kleuren rood en blauw
voor de individuele karakters moeten wij echter ook zoeken
naar de mengkleur, die de combinatie man & vrouw
symboliseert.
In het Nederlands kent met het woord paars, dat vermoedelijk
al in de oudheid naast rood en blauw als religieus symbool
werd toegepast.
Uit de middeleeuwse voorschriften van de iconen-schilderkunst
en uit de boeken Exodus en Kronieken kan men de religieuze
symboliek voor de kleuren paars, rood en blauw aflezen.
Ook in moderne symbolen zoals de vlaggen van Nederland,
Engeland, USA, Frankrijk en Rusland kan men nog steeds de
resten van deze oude symboliek aflezen.
Het etymologie voor het woord paars baseert op de
verzameling der vrije Leidenaars, wier vergaderzaal in de 17e
eeuw op basis van het Latijnse woord “pares” “de Paars”,
respectievelijk “de Pers” werd genoemd. In het Engels luidt het
woord “Peers”. De kleur paars is de kleur van de adel, d.w.z.
van de "peers".
Omdat de kleur paars naast purper in de Middeleeuwen met
name ook voor stoffen in gebruik geweest zijn, moeten wij
aannemen, dat de kleur paars oorspronkelijk voor het weven
van de gelijkwaardige symboolkleuren rood en blauw tot
stoffen met het religieuze symbool “paars” is toegepast.

31
Het weven van een paarse stof uit rood en blauwe draden heeft
een grotere religieuze betekenis dan het verven van een
purperen stof uit een verf, die van de purperslak afstamt. Zo
kan men paars als een symbool beschouwen, terwijl purper
slechts tot de latere imitatie-symbolen behoort, die na het
verlies van de oorspronkelijke religieuze, androgyne wortels
een nieuwe tijd inluiden.

32
Sleutelwoorden:
Bijbel, Genesis, Kronieken, paars, pares, Purper, vlag,
Granaatappel, androgyn, Tuisco, Tuisto, kleurcode,
Etymologie, Manesse, Codex, Hochdorf, Rashi, Rashbam,
Icoon, Hendrik, keizer, koning

33