Notities bij de Dialectatlas van het Nederlands

Joannes Richter

Notities bij de Dialectatlas van het Nederlands, (boek van de maand November 2011) Nicoline van der Sijs (Hrsg.): Dialectatlas van het Nederlands Erscheinungsjahr: 2011 Verlag: Bindung: ISBN: Seitenzahl: Preis: Bakker gebunden 978-90-351-3378-5 367 39,95 Euro

Das Buch kann unter folgender Signatur gefunden werden: NIE 37.1.6.1 2011/1 (Bibliothek im HdNL)

Inhoud
Nicoline van der Sijs (Hrsg.):.....................................................................................................1 Dialectatlas van het Nederlands.......................................................................................................1 (2.7) Hiel, pagina 101...........................................................................................................................2 (2.8) Enkel, pagina 103........................................................................................................................2 (2.12) Ui, pagina 111............................................................................................................................2 (2.16) Egel, pagina 119.........................................................................................................................2 (2.21) Kemp, pagina 129......................................................................................................................2 (2.22) Fiets, pagina 131........................................................................................................................2 (2.25) Dag, pagina 137.........................................................................................................................3 De -rune........................................................................................................................................4 (4.1) Man, Vrouw, Kind, pagina 197....................................................................................................4 (4.4) Draad, pagina 203........................................................................................................................4 (4.15) Wij benne, pagina 225...............................................................................................................4 (4.16) Leef-de-ge, pagina 227..............................................................................................................4 (5.6) Sjibbolet, pagina 261...................................................................................................................4 (5.7) Jaa-k, pagina 263.........................................................................................................................4 (5.10) Dat is de man die ik denk dat het verhaal heeft verteld, pagina 269.........................................5 (6.7) Familienamen, pagina 317...........................................................................................................5 (6.12) Brecht, pagina 327.....................................................................................................................5

(2.7) Hiel, pagina 101

In het zuidoosten (ten zuiden van Eindhoven) wordt voor het begrip hiel ook wel vers gebruikt, dat ook in de Statenbijbel wordt toegepast. Versen is enkelvoud Dit woord hangt ongetwijfeld samen met het Duitse woord Ferse Fersengeld. Wer Fersengeld gibt, macht sich aus dem Staub, das heit, er flchtet, er flieht, ohne zu kmpfen oder ohne zu zahlen...

(2.8) Enkel, pagina 103

In het zuidwesten hangt het woord knoesel voor enkel niet alleen samen met knoest en knuist maar ook met het Duitse woord Knchel. Ook het West-Friese woord knokkel is duidelijk verwant met Knchel.

(2.12) Ui, pagina 111

Het woord ui (Latijn un) is wellicht afgeleid van unio (n), omdat dat het gewas uit slechts n teen bestaat. Eenzaadlobbigen Merkwaardig is echter, dat het Duitse woord met Zwie schijnbaar een tweevoudige kern aanduidt: Zwiebel: Die alte Entlehnung aus lat. cepulla wurde bereits im Althochdeutschen angelehnt an die vermeintlichen Bestandteile zwi- zweifach; doppelt und bolla Knospe; Fruchtknoten.1 Het Noord-Nederlandse woord siepel stamt echter duidelijker van cepa /cepulla af. Cepa vel Cpa kommt von , caput, dat hoofd of schedel betekent. Cepulla is dan het hoofdje. In het Zuid-Nederlands wordt "ajuin" ook wel als scheldwoord gebruikt. Het heeft dan de betekenis van een dom persoon, zoals "uil" of "ezel". Verwijst ajuin in dat geval naar een een-voudige ziel?

(2.16) Egel, pagina 119

De namen Koar zijn veel verbreidt in Noord-Duitsland ( kaartje), met name ook in Oldenburg.

(2.21) Kemp, pagina 129

De naam Kempen stamt vermoedelijk van Kemp (Hennep) af. Kemp is het dialect voor hennep. "kempstekken", kemphof, waarvan men touwen draaide.

(2.22) Fiets, pagina 131

De herkomst van het Nederlandse woord 'fiets' is onduidelijk. De diverse mogelijkheden zijn in Wikipedia Fiets gedocumenteerd.

1 Volksetymologie In de taalkunde spreekt men van een volksetymologie als een woord door een gebruiker onder invloed van andere daarop lijkende bekende woorden naar zijn woordvorm op onjuiste wijze wordt genterpreteerd, en dan volgens die interpretatie wordt uitgesproken en geschreven.

(2.25) Dag, pagina 137

De dag-woorden zijn via de PIE-relaties met de godennamen en -begrippen verwant. Ook de groetwoorden Goedendag en Doeg, Doei zijn dus verwant met Gr Gott. Het Brabantse woord Houdoe (verwant met het Limburgse Haddich, Hadich en Adi) is mijns inziens niet zoals aangegeven hou je goed, maar een alternatieve schrijfwijze voor Adieu. Analoog aan Adi en Hadich is wellicht ook Houdoe uit Adieu ontstaan. "Doe" en waarschijnlijk ook het equivalente Friese woord "Doeg" (-> dag) zijn in dit geval een verbastering van "Dieu". Opvallend is, dat Haddich en Hadich ook het (Duitse) ego-pronomen ich bevatten, dat in vele talen de kern van de goddelijke naam vormt. De Duitse groet baseerde oorspronkelijk niet op God maar op Ziu, wat men aan de Zwitserse groet Grezi kan aflezen. Das Wort ist nach volksetymologischer Meinung[1] eine Verkrzung von Ich grsse Sie, bei der das Ich wegfllt. In Wirklichkeit ist es offiziell eine Verkrzung von "Gott grezi" Gott grsse Euch oder vielmehr grez Ziu. Ziestag, m., is de Alemannische naam voor dinsdag, de dag van Ziu. De uitgang ie in Adie is het Franse ego-pronomen Je, dat in Houdoe tot oe werd getransformeerd. Het klinkt als jou, maar is een ik (het Franse je). Men vergelijke: Goedendag Belgisch-Limburgs Zuid-Limburg Frans Haddich, Hadich Adi Adieu Ego-Pronomen Ich (Duits) Je (Frans) Je (Frans) ieu (Provenaals) Je (Frans) ieu (Provenaals) ieu (Provenaals) Ich ( Ih) Ih (Zuid-Duits dialect) Ich (Duits) yo io I (uitgesproken ay)

bij afscheid (lokaal) Tjeu, Tjo, Mazzel (afleiding van Dieu) Veluwe Brabants Deens2 Zuid-Duits Zwitsers Nederlands Spaans Italiaans Engels

Aju, ajuus - informele verbastering van dieu. ieu (Provenaals) Houdoe (verbastering van adieu) Goddag god dg3 Gr Gott (eigenlijk Grezi Gr Ziu) Grezi Gr Ziu (goeden) Dag (Buenos) Dias (Bon) Giorno (Good) Day

Tabelle 1: Goedendag-groet en de ego-pronomina

2 De scheppingslegende in n enkele klinker 3 Proto-Germanic *dagaz, from Proto-Indo-European *deg- (to burn). Cognate with Old High German tac (German Tag), Old Norse dagr (Swedish dag), Old Frisian dei, Old Saxon dag (Dutch dag)

De -rune
De wordt in vele Scandinavische 4 dialecten nog steeds als Ego-pronomen 5 toegepast, maar geldt daarnaast ook nog in een aantal talen als substantief voor levensbelangrijke onderwerpen zoals het huwelijk, de wetgeving, de uniekheid, stromend water, etc.6. Het concept van de -klinker symboliseert en ondersteunt kennelijk de stabiliteit van de samenleving. Het manuscript (The Creation Legend encoded in a Singular Vowel) beschrijft dan ook parallel aan de de scheppingslegende in n woord ( Het belangrijkste Woord, dat er bestaat) hoe men in de middeleeuwen heeft geprobeerd de schepping (van A=Ask en E=Embla, respectievelijk A=Adam en E=Eva) in een enkele klinker te verwoorden.

(4.1) Man, Vrouw, Kind, pagina 197

In het Zuid-Nederlandse dialect schrijft men al naar het geslacht (mannelijk, vrouwelijk, onzijdig) specifiek: ne man, 'n vrouw, e kind. In het noorden is het onafhankelijk van het geslacht: 'n man, 'n vrouw, 'n kind. Verkleinwoorden ( diminutieven) zijn (in Nederlands en Duits) onzijdig. Dit geldt ook voor volwassen 20- tot 30-jarige meisjes. Daarom lijkt mij de trend verklaarbaar, het meisje als de meisje te betitelen.

(4.4) Draad, pagina 203

Draad stamt wellicht van draaien, omdat een draad vaak als een touw moet worden gedraaid (?). Dan is de afsluitende d niet tot een j afgesleten, maar is de oorspronkelijke i tot d gemuteerd.

(4.15) Wij benne, pagina 225

Wij ben, wij bent duiden erop, dat (in in een deel van Groningen en in een deel van Zeeland) de eerste persoon enkelvoud en de eerste persoon meervoud hetzelfde geworden zijn.

(4.16) Leef-de-ge, pagina 227

Leefde ge legt de klemtoon op leven. Leefde gij legt de klemtoon op gij.

(5.6) Sjibbolet, pagina 261

In Zeeuws-Vlaanderen is 't land van ekik en egie7 ( WVD-Contact)

(5.7) Jaa-k, pagina 263

De vervoeging van de antwoordjes ja en nee: Heb je al gegeten ja'k.
4 Source (the phoneme ): In many western, northern, and southwestern Norwegian dialects, and in the western Danish dialects of Thy and South Jutland, the phoneme [] has a significant meaning: the first person singular pronoun I, and it is thus a normally spoken word; usually, it is written as when these dialects are rendered in writing. In Faroese, it is pronounced the same way, but it is written as eg. 5 Het persoonlijke voornaamwoord der eerste persoon enkelvoud 6 for ternity - A World made of Word(s) 7 Grammaticale sjibbolets komen nauwelijks voor. We vonden slechts enkele voorbeelden: de Zeeuwse eilanden typeren Zeeuws-Vlaanderen met t land van ekik en egie, een grammaticaal sjibbolet waarin de vrijwel verdwenen voornaamswoordverdubbeling op de korrel wordt genomen.

(5.10) Dat is de man die ik denk dat het verhaal heeft verteld, pagina 269
Als je verwijst naar personen, gebruik je die of wie: Dat is de man die ze geroepen hebben. Ja, maar dat geldt alleen als het normale volwassenen betreft. Als het een kind (en dus ook het volwassen 25-jarige meisje) betreft, dan moet men in ABN zeggen: Dat is het meisje dat ze geroepen hebben.

(6.7) Familienamen, pagina 317

De spelling van de Belgische familienamen ziet er ouderwetser uit dan de schrijfwijze van de Nederlandse tegenhangers. De oude Belgische schrijfwijze, die nog vele woorden met ae toepast, is door de Fransen in 1795 in de familienamen gefixeerd, toen de zuidelijke schrijftaal nog op de oorspronkelijke symboliek as gebaseerd. In Nederland, dat later onder Frans bewind werd gesteld, kwam de verplichting om een vaste familienaam vast te leggen pas 1811, d.w.z. na de invoering van de Spelling-Siegenbeek (1804, Nederland).

(6.12) Brecht, pagina 327

Brecht is het Germaanse woord voor schitterend, in het Engels: bright.