Illusies zijn heel gewoon

een oefening van geloof jwr1947

Sprookjes
In het sprookje The Velveteen Rabbit or How Toys Become Real1 kan een eerste inzicht leveren in de mechanismen, hoe ons brein illusies toepast om een sluitend beeld van de ware wereld tevoorschijn te toveren. Het is weliswaar een kinder- of familieboek, maar juist de sprookjes behoren tot de illusies, die wij als kinderen en tot op zekere hoogte ook als volwassenen als waar beschouwen. Het sprookje vertelt het verhaal van een eenzaam jongetje, dat een fluwelen konijntje cadeau krijgt van zijn ouders. Het speelgoeddier speelt een grote rol in het gevoelsleven van het jongetje en hij verzekert: als iemand heel veel van je houdt, verander je in een echt levend konijntje. De jongen groeit op, krijgt een besmettelijke ziekte en wordt naar een badplaats op een strandvakantie gestuurd. In de haast vergeet hij zijn fluwelen konijntje, dat samen met het andere speelgoed op bevel van de artsen moet worden verbrand. In het half uitgevallen oog van het konijntje verschijnt nu traan, waarop een fee te voorschijn komt, die het konijntje meeneemt naar het konijnenland, waar het speelgoeddier in een levend konijn verandert. Deze mutatie van een speelgoeddier in een levend konijn wordt door kinderen als een ware gebeurtenis ervaren. De illusie is voor kinderen geenszins onrealistisch. Zij geloven aan sprookjesfiguren, Sinterklaas, aan Kerstmis, aan de figuranten in films, jeugdboeken, aan inbrekers onder het bed, aan sprekende paarden. In de Nederlandse DVD-versie2 wordt aanbevolen: Het enige wat je moet doen is geloven! Ook als volwassenen blijven een aantal illusies als geloofsbeginselen actief. Het geloof beperkt zich niet alleen tot de religie, maar strekt zich ook uit tot op de gebieden der reclame, het nieuws, het geschreven boek, enz. Een groot gedeelte van wat wij geloven, berust echter op illusies, die echter net als de sprookjes in de kinderfase als realistisch worden ervaren. Deze illusionaire begeleiden ons niet alleen tijdens het rijpen van de hersenen in onze prille jeugd, maar ook tijdens de afbraakfases, die in de dementerende hersenen plaatsvinden. Is het dan niet denkbaar, dat er ook tijdens onze volwassenheid een aantal illusies ons brein domineren, die wij echter als waarheid beschouwen?

Dementia
Dementia is de ontmenselijking, waarin wij de cordinatie van onze gedachten langzaam verliezen. Ook in deze fases worden wij door illusies benvloed, die wij net als in de jeugd als realistisch ervaren. Bij kinderen negeren wij de realistische ervaringen als teken der onervarenheid, maar hoe is dat bij de ouderen, die al op een levenslange ervaring kunnen bogen. Zij hebben alles al eens meegemaakt: oorlogstijden, hongersnood, inflatie, een koude oorlogsfase met bedreiging door nucleaire bewapening, de verontreiniging door chemisch en nucleair afval.
1 Een kinderboek, geschreven door Margery Williams 2 DVD The Velveteen Rabbit

Op de oude dag echter begint het brein te veranderen. Mijn 91-jarige moeder demonstreert in een aantal gevallen, hoe dat werkt. Het begin van deze veranderingen is nauwelijks waarneembaar. Het begint met vergissingen. Opvallend wordt het pas als zij aan haar overtuiging vasthoudt en zij mij bij het dekken van de ontbijttafel instrueert nog twee extra koffiekoppen op tafel te zetten voor mijn vader en mijn echtgenote, die boven zijn en ongetwijfeld over een paar minuten naar beneden komen. Dit is echter niet het geval. Haar man is al 10 jaar geleden gestorven en ik ben alleen op bezoek bij mijn moeder. In het boek Wij zijn ons brein3 beschrijft de hersenonderzoeker Dick Swaab hoe het brein voortdurend probeert ontbrekende informaties door middel van gefantaseerde illusies tot een overzichtelijk geheel te completeren.

De completering van gegevens door illusies

In een rechtszaak kan men de completering van gegevens wel eens op de getuigenbank als fantasie waarnemen, als bijvoorbeeld de getuige overtuigend aangeeft, dat de auto van de tegenpartij rood is, terwijl deze bij de bewijsopname door de politie als geel is genoteerd. Het wordt dan afgedaan met onoplettendheid zoals wij bij kinderen de fantasie als speels en kinderlijk gedrag afdoen, alhoewel in dit soort gevallen een even overtuigende mening als bij Alzheimer patinten moet worden aangenomen. Het zijn de illusies, waarmee het brein ervoor zorgt, dat wij ons onder alle omstandigheden in een stabiele, controleerbare omgeving veilig voelen. In de kinderwereld zijn het de sprookjes, die het onverklaarbare verduidelijken: de rijkdom, waarmee Sinterklaas de brave kinderen beschenkt, de macht der liefde, waarmee de stoffen konijnenpoppen tot leven worden gewekt, en de oppermacht, waarmee God de boeven bestraft. Volwassenen weten tot op hoge leeftijd, wat als fantasie doorgaat en wat er als onverklaarbaar overblijft. Dit geldt tot zij beginnen te dementeren en de illusies der dementia toeslaan. Tussen de jeugd en dementie liggen de jaren des onderscheids. Het is echter vraag welke illusies wij ook in deze volwassenheid als waarheid accepteren. Voor velen vormt de religie de ultimatieve categorie van alles, wat onverklaarbaar is. In feite moet men vanuit de illusies der jeugd en de illusies der dementie extrapoleren, dat het brein ook voor deze onverklaarde wetenswaardigheden een oplossing in de vorm van illusionaire gegevens ter beschikking stelt.

Religie
Er zijn voldoende onderzoeken gedaan over het waarheidsgehalte van de illusies, die op de volwassenen inwerken. Richard Dawkins beschrijft de religie als God als misvatting. De verklaring voor het woord misvatting is nogal flexibel en reikt van dwaling, abuis, misrekening, vergissing tot wanbegrip. In feite moeten wij echter het Engelse woord delusion wellicht eerder als waan vertalen. In tegenstelling tot de illusie is de waan een pathogeen verschijnsel, dat in de Wikipedia 4 als volgt wordt gedocumenteerd:

3 Ondertitel: van baarmoeder tot Alzheimer (2010) 4 Waan, zie ook het verschil tussen delusion en illusion (in Wikipedia: delusion): A delusion is a belief held with strong conviction despite superior evidence to the contrary. Unlike hallucinations, delusions are always pathological (the result of an illness or illness process). As a pathology, it is distinct from a belief based on false or incomplete information, dogma, poor memory, illusion, or other effects of perception.

Een waan is een niet met algemeen geaccepteerde opvattingen en/of ideen overeenkomend denkbeeld, waarvan de patint niet af te brengen is met logisch redeneren. Wanen dienen niet verward te worden met hallucinaties: de patint ziet en hoort tijdens een waan precies hetzelfde als iedereen, maar verbindt hier conclusies aan die volstrekt uit de pas lopen met de werkelijkheid of algemeen geaccepteerde opvattingen. Een patint met logisch redeneren op andere gedachten brengen helpt niet: hij zal slechts denken dat iedereen het bij het verkeerde eind heeft of gek is, behalve hij. Het bekendste voorbeeld van een waan is de patint die denkt dat er een groot complot bestaat van mensen, die het stuk voor stuk op hem hebben gemunt. De waan ter completering van gegevens door illusies is echter m.i. geen ziektebeeld, maar een standaard methode, waarmee het brein het ontbrekende bijvoorbeeld in de dementia door illusies vervangt. Het is dus geen misvatting, maar een zinvolle verstandelijke stap, die men in de hersenen van kinderen, gezonden en dementerende volwassenen, en vermoedelijk zelfs in de hersenen van dieren kan waarnemen. Er is immers geen enkele reden aanwijsbaar, waarom dieren niet net als de mensen op een stabiele, logische verklaring van alle gegevens in de omgeving zijn aangewezen. In een dergelijk geval behoren ook vele religieuze gegevens tot de details, die men als illusies ter verklaring van onverklaarbare verschijnselen mag rekenen. Tot de voorbeelden behoren het vloeibaar maken van het heilige bloed te Napels, de heling van de zieken in Lourdes en vele andere wonderen.

Indoctrinatie
In hoofdstuk 9 God als misvatting documenteert Dawkins religie in verband met opgroeiende kinderen en met educatie. Dawkins legt uit hoe de hersens en het opnameniveau van de mens zich ontwikkelen tijdens de kindertijd. Van daaruit bepleit hij zijn zaak dat religieuze indoctrinatie door autoriteitsvormen (bijvoorbeeld ouders of scholen) in de kinderjaren een vorm van kindermishandeling is. Swaab beschrijft, dat de mechanismen in het brein ertoe leiden, dat de illusies en waarheden, die men als eerste in de jeugdfase opneemt ook het langst in het dementerende brein worden bewaard: First In, Last Out. Men mag dus ook aannemen, dat de indoctrinatie op jongere leeftijd het effectiefst op de laatste levensfase inwerkt. Ook Nietzsche beschouwt de metafysica als bijgeloof, dat gedurende de opleiding en studie niet door gendoctrineerd, maar overwonnen moet worden: Die eine, gewiss sehr hohe Stufe der Bildung ist erreicht, wenn der Mensch ber aberglubische und religise Begriffe und Aengste hinauskommt und zum Beispiel nicht mehr an die lieben Englein oder die Erbsnde glaubt, auch vom Heil der Seelen zu reden verlernt hat: ist er auf dieser Stufe der Befreiung, so hat er auch noch mit hchster Anspannung seiner Besonnenheit die Metaphysik zu berwinden5.

De onbetrouwbaarheid van het geheugen

Ons geheugen is notoir onbetrouwbaar6. Omdat wij werkelijkheid en illusies in geen van onze levensfases kunnen onderscheiden zijn ons geheugen en ons brein gedurende het gehele leven onbetrouwbaar, maar vooral in de jeugd en ouderdomsfasen. Zelfs daartussen moeten wij oppassen voor illusies.

5 Friedrich Wilhelm Nietzsche: Menschliches, Allzumenschliches (1878) - Kapitel 3, Von den ersten und letzten Dingen- 20. Einige Sprossen zurck. Quellenangabe 6 Wij zijn ons brei, Dick Swaab, pagina 315

De vrije Wil
Zowel het idee, dat wij als volwassenen over niet over een vrije wil beschikken, kan tot de illusies worden gerekend als het tegenovergestelde these, dat wij wel over een vrije wil beschikken. Vele processen lijken eerder door onbewuste hersenactiviteiten te worden bestuurd. Het onderbewustzijn behoort echter per definitie tot het onbekende terrein, waaruit ook de fantasie der onberekenbare illusies wordt gestuurd. Dat wij niet over een vrije wil beschikken behoort tot de thesen van Nietzsche en Swaab. Dat wij wel over een vrije wil beschikken behoort tot de thesen van o.a. Marc Slors7. Zelfs het idee, dat ons levensbeleid op lange termijn tot de bewuste denkprocessen behoort lijkt mij wellicht op een illusie te baseren. Wat echter onveranderlijk waar lijkt te zijn, is het mechanisme, waardoor ons brein door middel van illusies de ontbrekende leemten of zwarte gaten in onze wereldvisie automatisch met passende fantasiebeelden opvult. Het effect garandeert ons een stabiele omgeving, die wij kennelijk voor een psychische gezondheid zo lang mogelijk in stand proberen te houden. Bij opgroeiende kinderen, hersendefecten, ziektes en dementie is de uitwerking van de illusies goed op de gezonde volwassenen waarneembaar. Zij nemen een mechanisme waar, dat vermoedelijk ook bij de gezonde volwassene in meer of mindere vorm optreedt, maar dan als normaal wordt beschouwd. Normaal is immers dat, wat wij bij de meeste mensen waarnemen. Dat idee behoort echter ook al tot de categorie illusies. Dat wat wij op lange termijn wensen en willen, stamt in de regel uit een opvoeding, die (althans naar eigen ervaring in mijn jeugd van 1950-1965) grotendeels door indoctrinatie werd begeleid. Alles wat door indoctrinatie werd benvloed, behoort m.i. al niet meer tot de vrije wil. Na de jeugd leerden destijds de dienstplichtigen het op commando doden van tegenstanders in automatisch aflopende gevechtsreacties. Wat er tijdens deze gevechtsreacties gebeurt, kan men nauwelijks nog als vrije wil definiren. Het zijn processen, die vergelijkbaar met de indoctrinatie, uit het onderbewustzijn worden gestuurd. Zelfs de indoctrinatiefase, die tot de dienstplichtfase met de standaard gevechtsopleiding leidt, is destijds normaal gesproken niet vrij gekozen. De keuze met vrije wil bestond voor mij destijds hoofdzakelijk in het menu 1 (kip met frieten en appelmoes) en menu 2 (braadworst met gekookte aardappelen en spinazie).

Een twintigtal grote beslissingen

Wij nemen wellicht zo'n twintigtal grote beslissingen in ons leven (onze werkgever, onze militaire dienst, onze opleiding, onze levenspartner, onze religie, een eerste huiskoop, ). De meeste van deze beslissingen lijken op een vrije wil te baseren, maar het zou mij niet verwonderen, dat minstens de helft tot twee derde op onderbewust gestuurde impulsieve reacties baseren. Over de aard der beslissingen, die als onderliggende impulsieve beslissingen zoals het gireren van een koopsom, de eerst communie, de eerste werkdag, het overhalen van een grendel van een geweer) mogen worden gerekend, hoeft men daarna niet meer te discussiren, omdat deze tot de afgeleide beslissingen als bestanddeel van de hoofdbeslissing moeten worden gerekend. Het idee van de vrije wil behoort dus eveneens tot de illusies. Dat wij een vrije wil hebben, behoort tot de illusies, die men bij de bestraffing van misdadigers als argument toepast. Nietzsche heeft dat correct beschreven:

7 Afscheid van de Vrije Wil? Dat had je gedacht! Hersenen, vrije wil en bewustzijn (Marc Slors)

Niemand ist fr seine Thaten verantwortlich, Niemand fr sein Wesen; richten ist soviel als ungerecht sein. Diess gilt auch, wenn das Individuum ber sich selbst richtet. Der Satz ist so hell wie Sonnenlicht, und doch geht hier jedermann lieber in den Schatten und die Unwahrheit zurck: aus Furcht vor den Folgen8.

Pressie
Dat vele belangrijke beslissingen onder druk worden genomen, je zelfs moedwillig onder druk worden gezet, is nauwelijks van de hand te wijzen. Het doden van een mens in een oorlogshandeling is vrijwel steeds een impulsieve handeling onder grote stress, waarbij elke denkactiviteit zoveel mogelijk moet worden uitgesloten. Alleen een denkarme of denkvrije reactie is snel genoeg om het eigen leven te redden. Hoe vaak verwisselt men op basis van een impulsieve gedachte van baan, van huis of van echtgenote? Ikzelf heb beleefd, dat een makelaar mij probeerde over te halen tot een overijlde beslissing, waarbij hij een notaris 24 uur per dag ter beschikking had: voor de mensen, die zo overtuigd waren, dat zij niet tot de volgende dag konden wachten... Ook huwelijken worden gesloten op de basis van bestaande zwangerschappen, die ongetwijfeld vaak impulsief ontstaan, of althans niet allemaal met voorbedachte rade worden gepland.

Conclusie
Illusies zijn heel gewoon. Ons leven bestaat grotendeels uit illusies en wordt door illusies gestuurd en gefinancierd. Dat wij een vrije wil hebben is een van de meest controversile illusies, die echter al door Nietzsche correct is weerlegd. Illusies spelen een grotere rol in onze jeugd en tijdens de dementiefase van de ouderdom. Ook in de tussenliggende levensfasen spelen echter illusies een grote rol, o.a. in de religie, in de geschiedschrijving, in de politiek, in de wetgeving, in de reclame en in de sociale banden tussen familieleden en echtparen. De illusies zijn in de regel zo effectief, dat de werking nauwelijks of in het geheel niet opvalt. De dienstplicht met het training der gevechtsacties, die zich op de automatische afloop bij het doden van een tegenstander concentreren illustreert de uitschakeling van de vrije wil door middel van indoctrinatie. Deze indoctrinatie wordt een vele levensfasen, o.a. bij de opvoeding van kinderen. Het grootste deel van de belangrijke beslissingen wordt onder zo grote druk genomen, dat daarbij de controlerende bewustzijnsprocessen automatisch worden uitgeschakeld. Omdat deze druk door een tegenpartij of medemens wordt uitgevoerd, bijvoorbeeld bij een verkoopgesprek, tijdens een vrijpartij of tijdens een gevaarlijke militaire actie, is er van een vrije wil nauwelijks sprake. Men kan als vrije mens de eigen, individuele illusies althans het bewuste denken grotendeels uitschakelen. Toch moet men leven met het idee, dat het grootste deel van de medemensen de globale illusies accepteren en dat men zelf althans onder druk ook maar een onderbewust tot onbewust leven leidt.

8 Friedrich Wilhelm Nietzsche: Menschliches, Allzumenschliches (1878) - Kapitel 4 - Quellenangabe, 39: Die Fabel von der intelligibelen Freiheit

Inhoud
Sprookjes..............................................................................................................................................1 Dementia...............................................................................................................................................1 De completering van gegevens door illusies........................................................................................2 Religie...................................................................................................................................................2 Indoctrinatie..........................................................................................................................................3 De onbetrouwbaarheid van het geheugen.............................................................................................3 De vrije Wil..........................................................................................................................................4 Een twintigtal grote beslissingen..........................................................................................................4 Pressie...................................................................................................................................................5 Conclusie .............................................................................................................................................5