KOMPL (LIBRIi2)

UNIVERSITETI SHTET
EROR I TETOV
ES
FAKULTETI I SHKENCAVE MATEMATIKE-NATYRORE
Dr. sc. MINIR EFENDIJA
A N A L I Z A
M A T E M A T I K E
I & II
Tetove, 2008
Recenzente:
Dr sc Qamil Haxibeqiri, prof. i rregullt i FSHMN ne UP
Dr sc Dervish Kamberi, prof. i rregullt i FSHMN ne USHT
Kryetar i Keshillit Botues
Prof Dr ?????????
Keshilli Botues i Universitetit te Tetoves lejoi botimin dhe perdorimin
e ketij teksti me Vendimin nr. ???????? te dates ????????.
c _Te gjitha te drejtat jane te rezervuara. Nuk lejohet shumeshimi
me cdo mjet apo forme, pa lejen e autorit.
Parathenie
Teksti Analiza matematike I & II eshte hartuar sipas plan-programit te len-
deve qe ligjerohen ne vitin e pare te studimeve ne Degen e Matematikes te
FSHMN ne USHT. Mirepo, shpresoj se ky do te jete i mireseardhur edhe per
studente te tjere te Universiteteve mbarekombetare te cilet kane si lende analizen
matematike ose pjese te saj.
Meqenese ne kohen e fundit disiplinat e reja matematike si Topologjia, Ana-
liza funksionale etj, jane duke u zhvilluar shume dhe kane si baze analizen
matematike, autori gjate shtjellimit te lendes eshte perpjekur qe ti shmanget
trajtimit klasik te kesaj lende dhe te ndjek nje rruge te mesme qe lexuesi ne
menyre me te lehte te pervetesoje kete lende.
Deshira qe paraqitja e kuptimeve dhe rezultateve nga Analizat matematike I
& II te jete sistematike dhe ne menyre sa me bashkekohore, ka ndikuar ne
mase te vogel qe vellimi i tekstit te tejkaloje mundesite e mesimdhenesit per
ligjerimin e tij per fondin e caktuar te oreve. Disa pika te tekstit mund tu
sherbejne studenteve per pune seminarike e disa te tjera per pune te pavarur
per ti thelluar me tej njohurite nga analiza matematike.
Teksti Analiza matematike I & II eshte ndare ne 7 kapituj ku, mendoj se, kon-
ceptet e paraqitura studiohen ne menyre te plote dhe shihen nga aspekte te
ndryshme, vazhdimisht duke pasur parasysh trajtimin bashkekohor e didaktiko-
shkencor te tyre. Ne cdo kapitull kuptimet ilustrohen me shembuj te zgjidhur.
Gjithashtu, ne fund te cdo kapitull eshte dhene nje numer i konsiderueshem
i detyrave te pazgjidhura, disa nga to me udhezime per zgjidhje. Zgjidhja e
tyre tregon shkallen solide te pervetesimit te materialit te shtjelluar ne kapi-
tullin perkates. Ne tekst eshte dhene literatura e cila studenteve me interesim
te posa cem per analizen matematike mund tu sherbeje si orientim i mire per
te plotesuar e thelluar studimin e kesaj lende. Ne fund eshte dhene Indeksi i
kuptimeve.
Ne cdo paragraf te cdo kapitulli jane numeruar perkuzimet, teoremat, lemat,
rrjedhimet etj. Formulat jane te numeruara ne cdo pike te paragrat ne menyre
te ve cante. Nese p.sh. thirremi ne ndonje teoreme, atehere shenohet numri i
kapitullit, i paragrat dhe ai i teoremes. P.sh. teorema 3.2.1 eshte teorema 1
ne paragran 2 te kapitullit 3.
iv Parathenie
Ne fund, ne menyre te ve cante falenderoj recenzentet Prof Dr Qamil Haxhi-
beqirin e Prof Dr Dervish Kamberin te cilet kane dhene verejtje e sugjerime
te vlefshe qe kontribuan dukshem ne permiresimin e disa pjeseve dhe evitimin
e disa leshimeve ne doreshkrim. Falenderim te posa cme i shprehi Prof. Dr.
Dervish Kamberit edhe per ngazhimin e Tij te madh per botimin e ketij teksti.
Falenderoj edhe Arch. Visar Haxhibeqirin per ndihmen e dhene ne percjelljen
e gurave nga dokumenti i ArchiCad-it ne ate te Latehut.
Falenderoj ne menyre te ve cante Rektoratin e USHT qe mundesoj botimin e
ketij teksti i cili do tu sherbej studenteve si literature baze per pervehtesimin e
lendeve Analiza matematike I-A dhe Analiza matematike I-B, te cilat degjohen
ne Vitin e pare te studimeve te Drejtimit Matematike ne FSHMN. Po ashtu,
falenderoj edhe Ass. Krutan Rasimin per angazhimin e tij rreth botimit te ketij
teksti.
Jam i vetedijshem per ndonje leshim eventual ne permbajtjen e tekstit qe eshte
pervjedhur pa dijenine time. Lexuesve te nderuar u jam shume mirenjohes ne
qofte se verejtje te tilla dhe sygjerime te tjera u ofrojne autorit te cilat, ne
ribotimin eventual, do te merren parasysh.
Tetove, Tetor 2008 Autori
Permbajtja
Parathenie iii
1 NUMRAT REAL
E 1
1.1 ELEMENTE T
E TEORIS
E S
E
BASHK
ESIVE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1
1.1.1 Disa simbole logjike . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1
1.1.2 Kuptimi i bashkesise dhe veprimet me bashkesi . . . . . . 2
1.2 NUMRAT REAL
E . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
1.2.1 Aksiomat e numrave reale dhe rrjedhime . . . . . . . . . . 7
1.2.2 Bashkesia e zgjeruar e numrave reale . . . . . . . . . . . . 12
1.2.3 Teorema e Arkimedit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
1.2.4 Metoda e induksionit matematik . . . . . . . . . . . . . . 15
1.2.5 Vlera absolute . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
1.2.6 Rrethina. Bashkesite e hapura dhe te mbyllura
ne R . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
1.2.7 Vazhdueshmeria e bashkesise R . . . . . . . . . . . . . . . 21
1.3 FUNKSIONET ME NJ
E NDRYSHORE . . . . . . . . . . . . . . 24
1.3.1 Perkuzimi i funksionit. Shembuj . . . . . . . . . . . . . . 24
1.3.2 Kompozimi i funksioneve . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
1.3.3 Disa klasa te ve canta funksionesh . . . . . . . . . . . . . . 32
1.3.4 Funksioni bijektiv. Funksioni invers . . . . . . . . . . . . 34
1.3.5 Funksionet elementare dhe klasikimi i tyre . . . . . . . . 38
1.4 BASHK
ESIT
E E NUM
ERUESHME . . . . . . . . . . . . . . . . 40
1.4.1 Bashkesite ekuivalente . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
1.4.2 Bashkesite e numerueshme . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
1.4.3 Bashkesite me fuqi kontinumi . . . . . . . . . . . . . . . . 44
1.5 Detyra per ushtrime . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
2 VARGU DHE LIMITI I TIJ 49
2.1 VARGU NUMERIK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
2.1.1 Perkuzimi i vargut dhe shembuj . . . . . . . . . . . . . . 49
2.1.2 Limiti i vargut dhe vetite e
vargjeve konvergjebte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
2.1.3 Limiti i pafundme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
vi P
ERMBAJTJA
2.1.4 Konvergjenca e vargjeve monotone . . . . . . . . . . . . . 62
2.1.5 Numri e . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
2.1.6 Pikat limite . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
2.1.7 Limiti i siperm dhe i poshtem . . . . . . . . . . . . . . . . 71
2.1.8 Kriteri i Koshit per konvergjencen e vargjeve . . . . . . . 75
2.1.9 Detyra per ushtrime . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
3 LIMITI I FUNKSIONIT 81
3.1 LIMITI I FUNKSIONIT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
3.1.1 Perkuzimi i limitit dhe shembuj . . . . . . . . . . . . . . 81
3.1.2 Limitet e njeanshme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86
3.1.3 Limiti i funksionit kur x
dhe limitet jo te vete . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
3.1.4 Disa limite te rendesishme . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90
3.1.5 Rregullat e kalimit me limit . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
3.1.6 Kriteri i Koshit per ekzistencen e limitit . . . . . . . . . . 97
3.2 MADH
ESIT
E PAMBARIMISHT T
E VOGLA DHE PAMBARI-

MISHT T
E M
EDHA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98
3.2.1 Perkuzimi, shembuj dhe faktet thmelore . . . . . . . . . 98
3.2.2 Krahasimi i mpv dhe i mpm dhe simbolet Landau . . . . 101
3.2.3 Shprehjet e pacaktuara . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
3.2.4 Limiti i disa funksioneve. Barazimet asimptotike . . . . . 106
4 VAZHDUESHM
ERIA E FUNKSIONIT 111

4.1 VAZHDUESHM
ERIA E FUNKSIONIT . . . . . . . . . . . . . . 111

4.1.1 Perkuzimi dhe shembuj . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111
4.1.2 Vetite e funksioneve te vazhdueshme . . . . . . . . . . . . 117
4.1.3 Vazhdueshmeria e funksioneve monotone . . . . . . . . . 122
4.2 FUNKSIONET HIPERBOLIKE . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124
4.3 VAZHDUESHM
ERIA UNIFORME . . . . . . . . . . . . . . . . . 126

4.4 KRITERI I BERIT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129
4.5 SHPREHJET E PACAKTUARA T
E
FORM
ES 1
, 0
0
,
0
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
5 ELEMENTE T
E NJEHSIMIT DIFERENCIAL 135

5.1 DERIVATI I FUNKSIONIT ME
NJ
E NDRYSHORE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135
5.1.1 Problemi i shpejtesise dhe i tangjentes . . . . . . . . . . . 135
5.1.2 Derivati. Kuptimi kinematik dhe gjeometrik . . . . . . . . 138
5.1.3 Kriter i derivueshmerise se funksionit . . . . . . . . . . . 140
5.1.4 Lidhja mes vazhdueshmerise dhe derivueshmerise
se funksionit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141
5.1.5 Rregullat e derivimit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142
5.1.6 Derivatet e funksioneve themelore elementare . . . . . . . 145
P
ERMBAJTJA vii
5.2 DIFERENCIALI I FUNKSIONIT . . . . . . . . . . . . . . . . . 148
5.2.1 Kuptimi i diferencialit. Lidhja me derivatin . . . . . . . . 148
5.2.2 Interpretimi gjeometrik i diferencialit . . . . . . . . . . . 149
5.2.3 Pavaresia e formes se diferencialit . . . . . . . . . . . . . . 151
5.2.4 Rregulllat e diferencimit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151
5.3 DERIVATET DHE DIFERENCIALET
E RENDEVE T
E LARTA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152
5.3.1 Derivatet e rendit n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152
5.3.2 Diferencialet e rendeve te larta . . . . . . . . . . . . . . . 155
5.4 EKUACIONI I TANGJENT
ES DHE
NORMALES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156
5.5 DERIVATI I FUNKSIONIT T
E DH
EN
E
N
E TRAJT
E PARAMETRIKE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158
5.6 TEOREMAT THEMELORE
T
E NJEHSIMIT DIFERENCIAL . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159

5.7 RREGULLAT E LOPITALIT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165
5.8 FORMULA E TEJLORIT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171
5.8.1 Formula e Tejlorit per polinome . . . . . . . . . . . . . . . 171
5.8.2 Zberthimi i nje funksioni te cfaredoshem . . . . . . . . . . 172
5.9 SHQYRTIMI I FUNKSIONIT
P
ERMES DERIVATIT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179

5.9.1 Monotonia e funksionit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179
5.9.2 Ekstremumet e funksionit . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181
5.9.3 Konkaviteti dhe konveksiteti. Pikat ineksive . . . . . . . 186
5.9.4 Asimptotat e grakut te funksionit . . . . . . . . . . . . . 191
5.9.5 Shqyrtimi i funksionit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194
5.10 ZGJIDHJA E PROBLEMEVE T
E
NDRYSHME P
ERMES DERIVATIT . . . . . . . . . . . . . . . . 198

6 INTEGRALI I PACAKTUAR 209
6.1 PRIMITIVA DHE INTEGRALI . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209
6.1.1 Vetite e integralit te pacaktuar . . . . . . . . . . . . . . . 212
6.1.2 Metodat themelore te integrimit . . . . . . . . . . . . . . 213
6.2 INTEGRIMI I FUNKSIONEVE
RACIONALE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218
6.2.1 Integrimi i funksioneve te thjeshta racionale . . . . . . . . 218
6.2.2 Integrimi i funksioneve racionale . . . . . . . . . . . . . . 220
6.2.3 Metoda e Ostrogradskit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228
6.3 INTEGRIMI I DISA FUNKSIONEVE
IRACIONALE E TRANSCENDENTE . . . . . . . . . . . . . . . 231
6.3.1 Integrimi i funksionit R
_
x,
n
1
_
ax +b
cx +d
, ...,
n
k
_
ax +b
cx +d
_
. 231
6.3.2 Zevendesimet e Eulerit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232
6.3.3 Integrimi i diferencialit binomial . . . . . . . . . . . . . . 235
viii P
ERMBAJTJA
6.3.4 Integrimi i funksioneve trigonometrike . . . . . . . . . . . 238
6.4 FUNKSIONET ME PRIMITIV
E
JOELEMENTARE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249
6.4.1 Disa funksione speciale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249
6.4.2 Integralet eliptike . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250
7 INTEGRALI I CAKTUAR 255
7.1 KUPTIMI I INTEGRALIT T
E CAKTUAR . . . . . . . . . . . . 255
7.1.2 Shumat e Darbus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258
7.1.3 Disa klasa funksionesh te integrueshme . . . . . . . . . . 263
7.1.4 Kriteri i Lebegut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267
7.2 VETIT
E E INTEGRALEVE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269
7.3 LLOGARITJA E INTEGRALIT
T
E CAKTUAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 276
7.3.1 Formula e Njuten-Laibnicit . . . . . . . . . . . . . . . . . 276
7.3.2 Integrimi parcial. Zevendesimi i ndryshoreve . . . . . . . 281
7.4 ZBATIMI I INTEGRALIT T
E CAKTUAR . . . . . . . . . . . . 286
7.4.1 Syprina e siperfaqeve te rrafshta . . . . . . . . . . . . . . 286
7.4.2 Gjatesia e harkut te lakores . . . . . . . . . . . . . . . . . 294
7.4.3 Vellimi i trupit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 298
7.4.4 Syprina e siperfaqes se trupit rrotullues . . . . . . . . . . 303
7.5 INTEGRALET JO T
E VET
E . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 306
7.5.2 Vetite e integralit jo te vete . . . . . . . . . . . . . . . . . 310
7.5.3 Kriteret e konvergjences . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 313
7.5.4 Vlera kryesore e integralit . . . . . . . . . . . . . . . . . . 320
Literatura 325
Indeksi 327
1
NUMRAT REAL
E
Kuptimi i numrit konsiderohet si njeri nga me te rendesishmit ne matematike.
Nga shkollimi i mesem jane te njohura vetite themelore te bashkesive te numrave
natyrale N, te numrave te plote Z, te atyre racionale Q, te numrave reale R
si dhe te numrave komplekse C. Po ashtu eshte e njohur se si duke lluar nga
bashkesia e numrave natyrale N merren bashkesite me te perbera te numrave.
Ne kapitullin 1 bashkesia e numrave reale do te studiohet ne detaje sepse ne te
bazohet analiza matematike. Pershkrimi rigoroz i bashkesise se numrave reale
eshte dhene tek kah fundi i shekullit te XIX-te. Kontributin me te madh per
kete e kane dhene Dedekindi
1
, Kantori
2
dhe Vajershtrasi
3
.
1.1 ELEMENTE T
E TEORIS
E S
E
BASHK
ESIVE
Per studimin e teorise se numrave reale si dhe per shtjellimin e lendes qe eshte
parapare ne kapitujt tjere, duhen disa kuptime te cilat jepen ne vazhdim.
1.1.1 Disa simbole logjike
Ne matematike shpeshhere disa shprehje me fjale zevendesohen me simbole lo-
gjike. P.sh. simboli zevendeson shprehjen per cdo ose per te cfaredoshem,
ndersa simboli shprehjen ekziston ose gjendet. Simbolet dhe quhen
kuantikatore. Krahas dhe merret edhe kuantikatori ! te cilit i
pergjigjet shprehja ekziston vetem nje.
Shenimi A B tregon se nga vertetesia e pohimit A rrjedh vertetesia e
pohimit B. Nese, perve c kesaj, vlen edhe B A shkruajme A B. Ne qofte
1
R. Dedekind (1831-1916), matematikan gjerman
2
G. Kantor (1845-1918), matematikan gjerman
3
K. Weierstrass (1815-1890), matematikan gjerman
2 NUMRAT REAL
E
se A B, atehere pohimi B eshte kusht i nevojshem dhe i mjaftueshem qe
te plotesohet A.
P.sh. gjykimi: Nese x e y jane numra te cfaredoshem natyrale, edhe
shuma e tyre eshte numer natyral me simbole logjike mund te shprehet keshtu:
( x, y N) x +y N,
ku me N kemi shenuar bashkesine e numrave natyrale, ndersa simboli
zevendeson shprehjen eshte element ose i takon. Le te veme ne dukje se
shenimi , zevendeson shprehjen s eshte element ose nuk i takon.
1.1.2 Kuptimi i bashkesise dhe veprimet me bashkesi
Bashkesia eshte kuptimi themelor ne matematike. Kuptimi matematik i bash-
kesise konsiderohet i thjeshte dhe intuitivisht i qarte. Me bashkesi nenkuptojme
p.sh. te gjithe banoret e Prishtines dhe secili banor eshte anetar i asaj bashkesie.
Pastaj, etet e librit formojne bashkesi dhe secila ete eshte element i asaj
bashkesie. Keta dhe shume shembuj tjere, si te gjithe lumejt e Kosoves, te gjitha
ndertesat e nje rruge, te gjithe lojtaret e nje ekipi etj. tregojne se lehte eshte te
numrojme bashkesi te reja dhe se ne ate grumbull te shembujve verehet di cka e
perbashket, e kjo eshte se gjithmone behet fjale per nje teresi (bashkesine) dhe
per pjeset (elementet) e saj.
Per shenimin e bashkesise ekzistojne disa menyra. Shpesh bashkesine e
shenojme ne formen A = a, b, c, ... ku ne kllapa te medha jane perfshire te
gjithe elementet e bashkesise A. Ekziston forme e te shkruarit te bashkesise e
cila njeheresh tregon kriterin per perkatesine e elementit x ne bashkesine A :
A = x[ x ka vetine P ose A = x[ P(x), dhe lexohet x i takon bashkesise
A nese ploteson kushtin P. P.sh. nese vetia P eshte eshte zanore e alfabetit
shqip atehere: Z = x[ P(x) = a, e, i,e, o, u, y.

Eshte e qarte se t , Z .
Bashkesine e cila nuk ka asnje element e quajme bashkesi e zbrazet ose
boshe, dhe e shenojme me .

Eshte e qarte se = x[x ,= x.
Bashkesia B te gjithe elementet e se ciles i takojne bashkesise A e quajme
nenbashkesi te bashkesise A dhe merret shenimi: B A ose A B. Nese
B eshte nenbashkesi rigoroze e bashkesise A, atehere shkruajme: B A ose
A B.

Eshte e qarte se, cdo nenbashkesi permban bashkesine e zbrazet si
nenbashkesi te vet si dhe A A.
Bashkesite A e B quhen te barabarta, ne qofte se A B dhe B A dhe
ne kete rast shkruajme A = B.
Si ne gjeogra qe merret harta per te prezentuar gjeograne e nje vendi
(kontinenti, botes) edhe ne matematike merret kuptimi i bashkesise univerza-
le.

Eshte e qarte se ky kuptim eshte relativ sepse ndryshon nga problemi ne
problem. Zakonisht, bashkesine univerzale e shenojme me U. Kjo bashkesi ka
vetine se A U per te gjitha nenbashkesite A me te cilat veprohet ne problemin
e dhene. P.sh. shpesh do te merremi me nenbashkesite e bashkesise se numrave
reale R, e cila ne kete rast mund te sherbeje si bashkesi univerzale.
1.1 ELEMENTE T
E TEORIS
E S
E
BASHK
ESIVE 3
Ne vazhdim perkuzojme disa veprime me bashkesi. Le te jene A, B U.
(a) Union te bashkesive A e B quajme bashkesine C te perkuzuar me
barazimin:
C = A B = x[ x A x B.
Ne menyre te ngjashme, ne qofte se A
i
U, i = 1, 2, 3, ..., n, unioni i tyre eshte
bashkesia:
C =
n
_
i=1
A
i
= x[ x A
1
x A
2
... x A
n
.
Ne formen me te pergjithshme, unioni per familjen e bashkesive A
[ A

U, M, ku M eshte bashkesi e indekseve, perkuzohet me barazimin:
C =
_
M
A
= x[ M : x A
.
(b) Prerje te bashkesive A e B quajme bashkesine D te perkuzuar me
barazimin:
D = A B = x[ x A x B.
Ne qofte se A
i
U, i = 1, 2, 3, ..., n, atehere prerja e tyre eshte bashkesia
D =
n
i=1
A
i
= x[ x A
1
x A
2
... x A
n
.
Per familjen e bashkesive A
[ A
U, M, prerja perkuzohet me bara-

zimin:
D =
M
A
= x[ x A
, M.
(c) Ndryshim ose diference te bashkesive A dhe B, quajme bashkesine:
X = A B = x[ x A x , B.
Ne qofte se A U, bashkesine e elementeve te bashkesise U qe nuk i takojne
bashkesise A e quajme plotes (komplement) te bashkesise A ne lidhje me
U dhe e shenojme me C[
U
A. Keshtu C[
U
A = x : x U x , A. Komplementi
shenohet edhe me A
c
nese dihet se ne lidhje me cilen bashkesi merret ai.
( c) Bashkesi partitive te bashkesise X quhet bashkesia e te gjitha nenbash-
kesive te bashkesise X dhe shenohet me T(X).
Le te jene A, B, C T(U). Nga perkuzimi i unionit, prerjes dhe komple-
mentit rrjedh se kane vend barazimet:
1) A B T(U), A B T(U);
2) A B = B A, A B = B A;
3) A (B C) = (A B) C, A (B C) = (A B) C;
4 NUMRAT REAL
E
4) A (B C) = (A B) (A C); A (B C) = (A B) (A C);
5) A A = A A;
6) (A B = B) (A B = A) A B;
7) A = A, A U = A, A = , A U = U;
8) A A
c
= U, A A
c
= .
Ne qofte se per elementet e bashkesise = A, B, C, ... perkuzohen unioni
, prerja dhe
c
per te cilat plotesohen relacionet 1) 8), katershen
(, , ,
c
) e quajme Algjeber e Bulit. Keshtu ne qofte se eshte familja e te
gjitha nenbashkesive te bashkesise U, d.m.th. = T(U), atehere (T(U), , ,
c
)
eshte Algjeber e Bulit.
Le te jene A, B, C nenbashkesi te cfaredoshme te bashkesise univerzale U.
Vlejne barazimet:
A (A B) = A (A B) = A, (1)
(A B)
c
= A
c
B
c
, (A B)
c
= A
c
B
c
, (2)
(A
c
)
c
= A, U
c
= ,
c
= U. (3)
Le te veme ne dukje se barazimet (1)(3) vlejne per algjebren e cfaredoshme
te bulit.
Vertetimi i barazimeve (1). Sipas vetive 4) e 5) marrim:
A (A B) = (A A) (A B) = A (A B),
d.m.th. u tregua barazimi i pare nga (1). Tregojme barazimin e dyte te (1). Le
te jete a A(AB). Atehere (a A)(a (AB)). Ne qofte se a (AB).
marrim (a A) (a B). Rrjedhimisht, ne te dy rastet a A, prandaj:
A (A B) A. (4)
Ne qofte se b A, atehere b A (A B), prandaj:
A A (A B). (5)
Nga perfshirjet (4) dhe (5) rrjedh barazimi i dyte ne (1).
Vertetimi i barazimeve (2). Le te jete a (AB)
c
. Atehere a , AB,
prandaj a , A a , B. Mirepo ne kete rast a A
c
a B
c
, qe tregon se
a A
c
B
c
. Keshtu:
(A B)
c
A
c
B
c
(6).
Ngjashem tregohet se vlen perfshirja:
A
c
B
c
(A B)
c
, (7)
dhe nga (6) e (7) rrjedh i pari nga barazimet (2). Barazimi tjeter tregohet
ngjashem.
1.1 ELEMENTE T
E TEORIS
E S
E
BASHK
ESIVE 5
Le te theksojme se formulat (2) quhen barazimet e De Morganit.
Vertetimi i barazimeve (3). Supozojme se A = . Atehere A
c
= U =
U, prandaj (A
c
)
c
= U
c
= UU = . Le te jete tani A ,= . Ne kete rast ekziston
bile nje element a A. Por a A a , A
c
. Me tej:
(a U a , A
c
) a U A
c
,
qe tregon se a (A
c
)
c
. Pra:
A (A
c
)
c
. (8)
Le te jete b (A
c
)
c
i cfaredoshem. Atehere b , A
c
prej nga shohim se b A.
Prandaj, nga (A
c
)
c
A dhe nga (8) rrjedh barazimi i pare nga (3). Barazimet
tjera te (3) jane te qarta.
Per nje familje te cfaredoshme te bashkesive formulat e De Morganit mund
te pergjithsohen keshtu:
_
_
A
_
c
=
(A
)
c
,
_
A
_
c
=
_
(A
)
c
.
Ne vazhdim japim edhe dy kuptime qe rrjedhin nga nocioni i bashkesise.
Le te jene A, B U. Ndryshim simetrik i bashkesive A e B, shenohet me
AB, perkuzohet me barazimin:
AB = (A B) (B A).
Lehte tregohet se AB = (A B) (B A).
Per dy elemente a e b mund te formohen dy cifte te renditura (a, b) si
dhe (b, a) te cilat jane te ndryshme kur a ,= b. Pra:
(a, b) = (a
, b
) [a = a
b = b
].
Ne ciftin (a, b) elementi a quhet koordinata e pare ndersa b koordinata e
dyte.
Produkt i drejtperdrejte (direkt) i bashkesive A e B, shenohet me AB,
eshte bashkesia e te gjitha cifteve te renditura (a, b) ku a A dhe b B, d.m.th:
AB = (a, b) [ a A, b B.
Ngjashem, ne qofte se A
i
T(U), i = 1, 2, ..., n, atehere:
n
i=1
A
i
= A
1
A
2
... A
n
= (x
1
, x
2
, ..., x
n
)[ x
i
A
i
, i = 1, 2, ..., n,
paraqet bashkesine e te gjitha sistemeve te renditura (x
1
, x
2
, ..., x
n
), x
i

A
i
, i = 1, 2, ..., n. Ne qofte se A
1
= A
2
= = A
n
= A, produktin A
1
A
2
... A
n
e shenojme me A
n
dhe e quajme fuqi e nte e bashkesise A.
6 NUMRAT REAL
E
Shembulli 1.1.1 Ne qofte se A = x R[ a x b, B = y R[ c y
d, atehere AB = (x, y) [ a x b, c y d (g. 1.1).
x
y
x
y
(x, y)
AB
a
b
c
d
Fig. 1.1
Shembulli 1.1.2 Nese X = Y = R, ku R eshte bashkesia e numrave reale,
atehere X Y = R
2
eshte bashkesia e te gjitha pikave te rrafshit.
Shembulli 1.1.3 Le te jete X = S
1
, Y = [0, 1], ku S
1
paraqet rrethin (sferen
1dimenzionale). X Y paraqet bashkesine e pikave qe i perkasin siperfaqes
cilindrike me lartesi te barabarte me 1 (g. 1.2).
Shembulli 1.1.4 S
1
S
1
paraqet bashkesine e pikave te torusit (g. 1.3).
0
1
S
1
[0, 1]
Fig. 1.2
S
1
S
1
Fig. 1.3
1.2 NUMRAT REAL
E
Analiza reale merret me funksionet domeni ose kodomeni (ose te dy) i te cilave
jane nenbashkesi te bashkesise se numrave reale R. Per kete eshte e nevojshme
qe, para se te llohet me shqyrtimin e vetive te atyre funksioneve, te njihemi
me vetite e bashkesise R.
Lexuesi eshte i njohur me bashkesine e numrave natyrale, ate te numrave
te plote si dhe me ate te numrave racionale te cilat, perkatesisht, i shenojme
1.2 NUMRAT REAL
E 7
me N, Z, Q. Dihet se numrat natyrale jane tuar si rezultat i numrimit ndersa
numrat racionale pozitiv si rezultat i matjes. Kerkesat praktike te jetes se
perditshme e kane sduar njeriun qe te shqyrtoje edhe numrat negative. Kjo ka
sjellur deri te zgjerimi i bashkesise se numrave racionale pozitive ne bashkesine
e numrave racionale. Greket e vjeter kane ditur per ekzistencen e segmenteve te
pamatshem. Per te dhene kuptimin numerik te atyre segmenteve arrihet deri te
bashkesia e numrave iracionale, d.m.th. numrave te cilet nuk jane racionale. Kjo
eshte metoda konstruktive e dhenies se kuptimit te bashkesise se numrave reale.
Ne do te pranojme te ashtuquajturen metode aksiomatike, sepse ajo mundeson
qe me lehte te merren rregullat themelore te llogaritjes me numra reale. Pra, ne
vazhdim do te jepet kuptimi aksiomatik i kesaj bashkesie duke i dhene aksiomat
e saj si dhe duke i vertetuar vetite kryesore qe qe rrjedhin prej tyre.
1.2.1 Aksiomat e numrave reale dhe rrjedhime
Perkuzimi 1.2.1 Bashkesine R te elementeve a, b, c, ..., e quajme bashkesi
te numrave reale, ne qofte se per ta jane te percaktuara veprimet e mbledhjes,
shumezimit dhe relacioni i renditjes per te cilat vlejne keto aksioma:
Aksiomat e mbledhjes
M.0. Ne bashkesine R eshte i perkuzuar veprimi i mbledhjes:
RR R : (a, b) a + b,
i cili cdo cifti te renditur te elementeve a, b R i shoqeron nje dhe vetem nje
element te bashkesise R, te cilin e quajme shume te elementeve a e b dhe e
shenojme me a +b. Ne kete rast plotesohen keto aksioma:
M.1. (a +b) +c = a + (b +c), a, b, c R (ligji shoqerues);
M.2. Ne R ekziston numri, qe e quajme zero dhe e shenojme me simbolin
0, i tille qe:
a + 0 = a,
d.m.th. ne R ekziston elementi neutral i veprimit te mbledhjes.
M.3. Per cdo a R ekziston numri a R, ashtu qe:
a + (a) = 0.
Numrin (a) e quajme numer i kundert per numrin a.
M.4. a, b R vlen:
a +b = b +a (ligji shnderrues).
Le te verejme se bashkesia Reshte grup aditiv abelian ne lidhje me veprimin
+.
8 NUMRAT REAL
E
Aksiomat e prodhimit
P.0. Ne bashkesine R eshte perkuzuar veprimi i shumezimit:
RR R : (a, b) a b,
i cili cdo cifti te renditur te elementeve a, b R i shoqeron nje dhe vetem nje
element te bashkesise R, te cilin e quajme prodhim te elementeve a e b dhe
e shenojme me a b. Ne kete rast plotesohen keto aksioma:
P.1. (a b) c = a (b c), a, b, c R 0, (ligji shoqerues);
P.2. Ne R ekziston elementi, qe e quajme njesi dhe e shenojme me 1, ashtu
qe per cdo element a R 0 vlen barazimi:
a 1 = a.
P.3. Per cdo a Ra ,= 0 ekziston elementi a
1
R, te cilin e quajme te
anasjellte (invers) me a, ashtu qe:
a a
1
= 1.
P.4. a b = b a, a, b R 0.
Keshtu shohim se se bashkesia R 0 eshte grup multiplikativ abelian.
D.1. Veprimi i shumezimit eshte distributiv ndaj mbledhjes, d.m.th:
a (b +c) = a b +a c, a, b, c R.
Bashkesia a, b, c, ... qe ploteson aksiomat M, P e D quhet fushe. Ajo
bashkesi pa aksiomen P.4. quhet trup.
Aksiomat e renditjes
R.0. Ne bashkesine R jepet relacioni binar i cili i ploteson keto aksioma:
R.1. a a per cdo a R (reeksiviteti);
R.2. Ne qofte se a b b a, atehere a = b (antisimetria);
R.3. Nga a b b c rrjedh a c (tranzitiviteti);
R.4. Ne qofte se a, b R, atehere a b ose b a ose te dyja;
RR.1. (a, b, c, R) (a b) a +c b +c ;
RR.2. (0 a 0 b) 0 a b, a, b R.
Fusha per te cilat vlejne aksiomat e renditjes quhet fushe e renditur.
Aksioma mbi kurin e siperm
Se pari japim keto perkuzime:
Perkuzimi 1.2.2 Bashkesia A R quhet e kuzuar nga siper ne qofte
se ekziston M R i tille qe te vleje a M, a A. Numri i tille M quhet
ku i siperm i bashkesise A.
1.2 NUMRAT REAL
E 9
Perkuzimi 1.2.3 Kurin me te vogel te siperm te bashkesise A e quajme
ku i siperm i perpiket ose supremum te asaj bashkesie dhe e shenojme me
sup A. Ne qofte se supremumi i takon bashkesise A, ate e quajme maksimum
te bashkesise A dhe e shenojme me max A.
K.0. (aksioma mbi kurin e siperm)
4
C do bashkesi A R e kuzuar nga
siper, ka supremum.
Ne vazhdim japim disa veti te bashkesise R. Vertetimet e tyre merren duke
u thirrur ne aksiomat e sipershenuara.
Se pari merret ky perkuzim:
Perkuzimi 1.2.4 (a) Relacioni a b tregon se b a ;
(b) Relacioni a b tregon se b < a;
(d) Shprehja e formes a b quhet pabarazim kurse ajo e formes a b.
Vertetimi.

Eshte qarte se:
(a < b) (a ,= b), (a > b) (a ,= b),
prandaj (2) eshte ne kundershtim me (1) dhe (3). Supozojme se vlen (1). Nese
vlen edhe (3) atehere aq me pare do te kemi a b a b. Kendej dhe nga R.2.
shohim se a = b, qe eshte e pamundur. Keshtu treguam se nga tri relacionet
mund te plotesohet jo me shume se nje.
Mbetet te tregohet se nga relacionet (1)-(3) njeri patjeter plotesohet. Me te
vertete, sipas R.4, vlen ose a b ose b a. Supozojme se vlen a b. Ne qofte
se a ,= b, atehere vlen (1), ndersa nese a = b vlen (2). Rasti b a shqyrtohet
ne menyre te ngjashme.
Teorema 1.2.2 Per cdo a, b, c, d R vlejne keto pohime:
1. a) a b c a > c;
b) a b > c a > c;
3. a) (a b) (c d) a +c b +d;
b) (a b) (c < d) a +c < b +d.
Vertetimi. 1. a) Supozojme se a < b < c. Atehere, a < b dhe b < c, keshtu
qe a b dhe b c. Sipas R.3. rrjedh se a c. Tani ose a < c ose a = c.
4
Ose aksioma e supremumit
10 NUMRAT REAL
E
Ne qofte se a = c, meqe a b dhe b a (sepse a < b < a = c), sipas R.2,
shohim se a = b. Por meqe a < b do te jete a ,= b, qe eshte e pamundur. Pra
nuk vlen a = c dhe, rrjedhimisht, mbetet qe a < c.
Vertetojme pohimin 3. b).
Nga a b, sipas RR.1, rrjedh se a + c b + c. Me tej, nga c < d rrjedh
se c d. Prandaj, sipas RR.1, gjejme b + c b + d. Tani sipas R.3. marrim
a + c b + d. Supozojme se a + c = b + d. Atehere do te plotesohej relacioni
b + d = a + c b + c. Kendej dhe meqe b + c b + d rrjedh se b + d = b + c,
prej nga shihet se c = d. Kjo kundershton supozimin se c < d. Rrjedhimisht,
supozimi se a +c = b +d eshte i gabuar. Prandaj a +c 0 (a < 0). Elementi a R quhet jonegativ (jopozitiv) ne qofte se
a 0 (a 0).
Teorema 1.2.3 1) Elementi a eshte pozitiv (negativ) atehere dhe vetem ate-
here kur a eshte negativ (pozitiv);
2) Produkti i dy numrave pozitive (negative) eshte numer pozitiv;
3) Nese a eshte pozitiv e b negativ atehere a b eshte negativ.
4) Nga a b c;
6) Nga 0 < a 0. Sipas kushtit 3. b) te teoremes 1.2.2, a a >
0 a, d.m.th. 0 > a. Anasjelltas, le te jete a < 0. Atehere a a < a +0, qe
tregon se a > 0.
Pikat tjera tregohen ngjashem.
Ne vazhdim jepen disa rrjedhime te aksiomes mbi kurin e siperm.
Perkuzimi 1.2.6 Bashkesia A Rquhet e kuzuar nga poshte nese ekzis-
ton numri m R ashtu qe a m , a A. Numrin m e quajme ku te
poshtem te bashkesise A.
Perkuzimi 1.2.7 Kurin me te madh te poshtem te bashkesise A e quajme
ku te poshtem te perpikte ose inmum te asaj bashkesie dhe e shenojme
me inf A. Ne qofte se inmumi i takon bashkesise A, ate e quajme minimum
te bashkesise A dhe e shenojme me min A.
Teorema 1.2.4 C do bashkesi A R e kuzuar nga poshte ka inmium. Ne
kete rast:
inf A = supA, (1)
ku A = x [ x A, A = x [ x A.
Vertetimi. Sipas supozimit m R : m x, x A. Kendej shohim
se x m, d.m.th. bashkesia A eshte e kuzuar nga siper. Prandaj,
1.2 NUMRAT REAL
E 11
sipas aksiomes K.0, supA = M
. Kemi x M
, x A; rrjedhimisht
M
x, x A dhe M
do te jete kuri i poshtem i bashkesise A. Ne

qofte se N eshte cilido ku tjeter i poshtem i asaj bashkesie, atehere N do
te jete ku i siperm i bashkesise A, prandaj N M
= supA. Kendej
N M
, d.m.th:
M
= supA
do te jete inmumi i bashkesise A, qe tregon vertetesine e barazimit (1).
Ne vazhdim do te jepet nje perkuzim tjeter i supremumit (inmumit) te
bashkesise A R.
Perkuzimi 1.2.8 Numri M
(m
) quhet supremum (inmum) i bashke-

sise A, nese:
1
x M
(x m
), per cdo x A; dhe

2
> 0 x
A (x
A) : x
> M
(x
< m
+).
Tregojme ekuivalencen e perkuzimit 1.2.8. per supremum (inmum) me
perkuzimin 1.2.3 (1.2.7).
Teorema 1.2.5 Perkuzimi 1.2.8 eshte ekuivalent me perkuzimin 1.2.3 (per-
katesisht 1.2.7).
Vertetimi. Le te jete M
supremum ne kuptimin e perkuzimit 1.2.8. Atehere

per cdo x A plotesohet pabarazimi x M
dhe rrjedhimisht M
do te jete
ku i siperm i bashkesise A. Nga pabarazimi M
< x
rrjedh se asnje
numer me i vogel se M
nuk mund te jete ku i siperm. Rrjedhimisht, cdo ku

tjeter i siperm do te jete me i madh se M
. Pra M
eshte supremum i bashkesise

A ne kuptimin e perkuzimit 1.2.3.
Supozojme tani se M
eshte supremum i bashkesise A Rsipas perkuzimit

1.2.3. Atehere x M
, x A (sepse M
eshte ku i siperm). Me tej, per

cdo > 0 numri M
< M
nuk mund te jete ku i siperm i bashkesise A.

Prandaj, ekziston x
A i tille qe M
< x
, cka edhe deshem te

tregojme.
Ecuria e vertetimit per rastin e inmumit eshte e ngjashme me ate si per
supremum.
Ne vazhdim jepen disa veti te supremumit e inmumit.
1
. Ne qofte se bashkesia A eshte e kuzuar nga siper (poshte) me numrin

M(m), atehere:
sup A M (inf A m).
Me te vertete, meqe M eshte ku i siperm i bashkesise A dhe supA kuri me
i vogel i siperm i asaj bashkesie, atehere sup A M. Pohimi ne kllapa tregohet
ngjashem
2
. Ne qofte se bashkesite A e B jane te kuzuara nga siper (poshte) dhe

A B atehere:
sup A sup B (inf A inf B).
12 NUMRAT REAL
E
Me te vertete, numri sup B(inf B) eshte ku i siperm (poshtem) per B.
Kendej, meqe A B, ai do te jete i tille edhe per A. Prandaj, sipas 1
, vlen
sup A sup B (inf A inf B).
Le te verejme (pa e vertetuar) se:
C do numri real i pergjigjet nje dhe vetem nje pike ne boshtin numerik si dhe
cdo pike ne boshtin numerik i shoqerohet nje dhe vetem nje numer real.
Theksojme se nenbashkesite e rendesishme te bashkesise R jane: bashkesia
e numrave natyrale N, bashkesia e numrave te plote Z, bashkesia e numrave
racionale Q, bashkesia e numrave iracionale Ir. Ato mund te merren edhe duke
patur parasysh qasjen aksiomatike te bashkesise R. Meqenese tri bashkesite e
para jane mire te njohura nga shkollimi i mesem - qasja aksiomatike e tyre i
mbetet lexuesit. Per bashkesine e numrave iracionale do te behet fjale ne piken
1.2.7.
1.2.2 Bashkesia e zgjeruar e numrave reale
Perkuzimi 1.2.9 Bashkesi e zgjeruar e numrave reale quhet bashkesia
e cila perbehet nga elementet e bashkesise R dhe dy simboleve dhe +
ashtu qe te jene te plotesohen kushtet:
a) < a < +, a += +
a = ,
a
=
a
+
= 0, a R;
b) nese a > 0, atehere:
a (+) = +, a () = ;
c) nese a < 0, atehere:
a (+) = , a () = +.
Simboli (+) quhet minus (plus) paku.
Bashkesine e zgjeruar te numrave reale e shenojme me simbolin R
. Pra
R
= R , +.
Ne rastin kur bashkesia A ,= nuk eshte e kuzuar nga siper (poshte),
d.m.th. permban simbolin +(), atehere sup A = +(inf A = ).
Keshtu, ne bashkesine e zgjeruar R
te numrave reale cdo bashkesi jo e zbrazet

ka supremum (inmum).
Ne vazhdim japim disa nenbashkesi te rendesishme te bashkesise R.
Segmenti (ose intervali i mbyllur) me skajet a, b R, shenohet me [a, b],
perkuzohet keshtu:
[a, b] = x R[ a x b.
Interval (ose interval i hapur) me skajet a, b R, shenohet me (a, b),
quhet bashkesia:
(a, b) = x R[ a < x < b.
1.2 NUMRAT REAL
E 13
Intervale gjysme te hapur (ose intervale gjysme te mbyllur) me skajet
a, b R, shenohen me [a, b) e (a, b], quhet bashkesite:
[a, b) = x R[ a x < b, (a, b] = x R [ a x b.
Ne fund bashkesia:
(a, +) = x R[ a < x < +,
ose:
(, b) = x R[< x < b,
ose:
(, +) = x R[ < x < + R,
quhet interval i pafundme, ndersa bashkesia:
[a, +) = x R[ a x < +
ose
(, b ] = x R[< x b
quhet gjysmesegment i pafundme.
Perkuzimi 1.2.10 Bashkesine A R te kuzuar nga siper dhe nga poshte e
quajme bashkesi e kuzuar nga te dy anet ose bashkesi te kuzuar.
Segmentet, intervalet dhe intervalet gjysme te hapur jane bashkesi te ku-
zuara. Prandaj, ato kane supremum dhe inmum. P.sh:
sup [a, b] = sup (a, b) = b, inf [a, b] = inf (a, b) = a.
Bashkesite (, b ], (, b ], [a, +), (a, +) jane te kuzuara vetem nga
njera ane, prandaj per to ekziston vetem supremumi i fundme ose inmumi i
fundme. P.sh:
sup (, b ] = sup (, b ) = b, inf (a, +) = inf (a, +] = a.
Me ne fund:
sup (, +) R = +, inf (, +) R = .
1.2.3 Teorema e Arkimedit
Teorema 1.2.6 (e Arkimedit) Per a > 0 dhe b R te cfaredoshem ekziston
numri i plote n( Z), i tille qe:
(n 1) a b < n a.
14 NUMRAT REAL
E
Vertetimi. Se pari tregojme se ekziston n Z i tille qe n a > b. Supozojme
te kunderten, d.m.th. se
k a b, k Z. ()
Atehere, bashkesia ka [ k Z eshte e kuzuar nga siper me numrin b dhe,
sipas aksiomes K.0, ajo ka supremum. Pra supka [ k Z = M
b. Prandaj,
ekziston pa ka [ k Z i tille qe M
a < pa M
. Kendej shohim se
(p + 1)a > M
, qe kundershton perkuzimin e numrit M
. Kontradiksioni i
tuar eshte rrjedhim i supozimit te gabuar se vlen (). Rrjedhimisht, ekziston
numri k Z ashtu qe ka > b. Ngjashem tregohet se ekziston numri m Z qe
ploteson pabarazimin ma < b. Nga tranziviteti i relacionit <, marrim ma < ka.
Me qene se a
1
> 0, tojme m < k. Segmentin [ma, ka] i cili, qartazi, e permban
piken b, e ndajme me ndihmen e pikave:
(m+ 1)a, (m+ 2)a, ..., (k 1)a
ne (k m) segmente. Njerit prej tyre i takon pika b. Prandaj, ekziston n Z
i tille qe (n 1)a b < na.
Rrjedhimi 1.2.1 Le te jete a > 1, b > 0. Atehere, ekziston numer i tille n Z
ashtu qe te vlej:
a
n1
b < a
n
.
Vertetimi. Tregojme ekzistencen e numrit n Z ashtu qe a
n
> b. Supozojme
te kunderten, d.m.th. se per cdo k Z vlen a
k
b. Kendej rrjedh se ln
5
a
k
ln b, d.m.th. k ln a ln b. Meqe bashkesia k ln a [ k Z eshte e kuzuar

nga siper, M
= supk ln a [ k Z. Ecuria ne vazhdim e vertetimit eshte e

ngjashme me ate te teoremes 1.2.6.
Rrjedhimi 1.2.2 Per cdo numer pozitiv ekziston numri i tille m qe per cdo
n > m plotesohet pabarazimi:
1
n
< . (1)
Vertetimi eshte i menjehershem nese ne teoremen e Arkimedit marrim a =
1, b =
1
.
Rjedhimi 1.2.2 tregon se ne mes te numrave:
1,
1
2
,
1
3
, ...,
1
n
, ...
gjendet numri i cili eshte me i vogel se numri me pare i dhene . Pra:
m N : n > m 0 <
1
n
< .
5
ln=logarithmus naturalis
1.2 NUMRAT REAL
E 15
Teorema 1.2.7 Le te jene e numra te cfaredoshem reale te tille qe < .
Ekziston numri racional r i tille qe < r < .
Vertetimi. Veme = . Sipas rrjedhimit 1.2.2, ekziston numri natyral n
i tille qe
1
n
< . (2)
Me qene se
1
n
> 0, sipas teoremes 1.2.6, ekziston numri m Z i tille qe
m
n
<
m+ 1
n
.
Kendej dhe nga (2) marrim:
<
m+ 1
n
=
m
n
+
1
n
< + = + = .
Keshtu gjetem numrin racional r =
m+1
n
te tille qe te vlej < r < dhe me
kete teorema u vertetua.
Verejtje. Nga teorema 1.2.7 rrjedh se ne mes te numrave reale e ekziston
bashkesia e pafundme e numrave racionale. P.sh. duke perdorur ate teoreme
per numrat , r e r, shohim se ekzistojne numrat r
1
, r
2
Q te tille qe:
< r
1
< r, r < r
2
< .
1.2.4 Metoda e induksionit matematik
Per vertetimin e pohimeve /(n), te cilat varen nga numri natyral n, perdoret
metoda e induksionit matematik. Esenca e kesaj metode qendron ne faktin
se nese:
1
shprehja /(1) eshte e vertete;

2
supozojme se vlen /(k), k > 1;

3
/(k) =/(k + 1),

atehere pohimi /(n) eshte e sakte per cdo n.
Simbolikisht metoden e induksionit matematik mund ta formulojme ne kete
menyre:
[/(1) (/(k) =/(k + 1), k > 1)] =(/(n), n N).
Shembulli 1.2.1 (pabarazimi i Bernulit
6
). Te vertetohet se
(1 +x)
n
1 +nx, x 1, n N. ()
Zgjidhja: Ne kete rast shprehja /(n) eshte pabarazimi (). Shohim se:
6
J. Bernoulli (1654-1705), matematikan zviceran
16 NUMRAT REAL
E
1
shprehja /(1) eshte e vertete sepse per n = 1 kemi: (1 +x)

1
= 1 +1 x;
2
supozojme se vlen /(k), k > 1;

3
Tregojme se /(k) =/(k + 1). Me te vertete kemi:

(1 +x)
k+1
= (1 +x)
k
(1 +x) (1 +nx)(1 +x) = 1 +nx +x +nx
2
1 +nx +x = 1 + (n + 1)x.
Prandaj, sipas parimit te induksionit matematik, shohim se pabarazimi i Ber-
nulit vlen per cdo n N.
Detyre. Te vertetohet formula e binomit te Njutnit:
(a +b)
n
=
n
k=0
_
n
k
_
a
nk
b
k
,
ku n N, C
k
n
=
_
n
k
_
=
n!
k!(n k)!
.
Zgjidhjen e ben lexuesi.
1.2.5 Vlera absolute
Perkuzimi 1.2.11 Vlera absolute e numrit real a, shenohet me [ a [, per-
kuzohet me barazimin:
[ a [=
_
a, a 0;
a, a < 0 .
Nga perkuzimi i mesiperm merren keto veti te vleres absolute:
[x[ 0 dhe [x[ = 0 x = 0. (1)
x [x[ dhe x [x[. (2)
Nga (2) shohim se vlen
[x[ x [x[. (3)
Po ashtu, nga perkuzimi 1.2.11 vlen:
(y x y) (x y x y) [x[ y. (4)
Teorema 1.2.8 Ne qofte se a, b R, atehere:
1) [a +b[ [a[ +[b[;
2) [[a[ [b[[ [a b[;
3) [a b[ = [a[ [b[;
4)
a
b
=
[a[
[b[
, b ,= 0.
Vertetimi. 1) Duke i mbledhur aneperane pabarazimet evidente (shih (3))
[a[ a [a[, [b[ b [b[,
1.2 NUMRAT REAL
E 17
marrim
([a[ +[b[) a +b ([a[ +[b[).
Kendej dhe nga (4) rrjedh vertetesia e relacionit 1).
2) Nga [a[ = [(a b) +b[ [a b[ +[b[, rrjedh se:
[a[ [b[ [a b[. (5)
Tani duke i nderruar vendet a e b ne (5) marrim [b[ [a[ [b a[ = [ab[, prej
nga gjejme:
[a b[ [a[ [b[. (6)
Tash, relacioni 2) rrjedh nga (5) dhe (6).
Barazimet (3) dhe (4) lehte vertetohen duke perdorur perkuzimin 1.2.11.
Perkuzimi 1.2.12 Le te jene a, b R. Largesa ose distanca ne mes te
pikave a e b, shenohet me d(a, b), perkuzohet me barazimin:
d(a, b) = [a b[.
Nga perkuzimi 1.2.12 shihet se distanca ne te vertete eshte funksioni:
RR R : (a, b) [a b[.
Teorema 1.2.9 Le te jene a, b, c R. Largesa ka keto veti:
1
d(a, b) 0 ;
2
d(a, b) = 0 a = b ;
3
d(a, b) = d(b, a) (simetria);

4
d(a, c) d(a, b) +d(b, c) (relacioni i trekendshit).

Vertetimi. Tregojme vetine 4
, meqe vetite 1
jane te qarta.
Duke perdorur teoremen 1.2.8 shohim se:
d(a, c) = [a c[ = [(a b) + (b c)[ [a b[ +[b c[ = d(a, b) +d(b, c).
1.2.6 Rrethina. Bashkesite e hapura dhe te mbyllura
ne R
Perkuzimi 1.2.13 Le te jene a, R dhe > 0. Bashkesia e pikave te R
per te cilat largesa nga a eshte me e vogel se quhet rrethine e pikes a
dhe shenohet me U(a; ).
Pra:
U(a; ) = x R[ d(x, a) = [x a[ < .
Pabarazimi [x a[ < eshte ekuivalent me relacionin a < x < a + , prej
nga shohim se U(a; ) = (a, a+). Per vlera te ndryshme te numrit merren
rrethina te ndryshme. Ne kete rast thuhet se familja e rrethinave formon
bazen lokale te rrethinave ne piken a.
18 NUMRAT REAL
E
Perkuzimi 1.2.14 Rrethine te pikes a R quajme cdo interval qe per-
mban piken a.
Pohimi 1.2.1 C do rrethine e pikes a permban ndonje rrethine te asaj pike.
Vertetimi. Le te jete U(a) = (x, y) rrethine e pikes a. Veme = mina
x, y a. Shohim se a (a , a +) U(a), cka edhe deshem te tregojme.
Ne vazhdim jepen disa veti te rendesishme te rrethines.
Teorema 1.2.10 1
Pika e cfaredoshme a R permbahet ne cdo rrethine te

saj;
2
C do bashkesi e cila e permban rrethinen e pikes eshte po ashtu rrethine

e asaj pike;
3
Prerja e dy rrethinave te pikes a R eshte poashtu rrethine e asaj pike;

4
Le te jete S rrethine e pikes a. Ekziston rrethina W e pikes a ashtu qe S

eshte rrethine e cilesdo pike te W;
5
Ne qofte se a, b R, a ,= b, atehere ekziston rrethina U(a) e pikes a dhe

rrethina W(b) e pikes b ashtu qe U W = .
Vertetimi. Vetia 1
rrjedh menjehere nga perkuzimi 1.2.14.

2
Le te jete A U a, ku U eshte rrethine e pikes a. Sipas pohimit te

mesiperm ekziston rrethina V (a; ) e tille qe V (a, ) U. Kendej V (a; )
A, qe tregon se A eshte rrethine e pikes a.
3
Le te jete a U V dhe le te jene U e V rrethina te pikes a. Atehere,

1
> 0
2
> 0 ashtu qe V (a;
1
) U dhe V (a;
2
) V. Marrim =
min
1
,
2
. Shohim se > 0 dhe se:
V (a; ) V (a;
1
) V (a;
2
) U V,
qe tregon se U V eshte rrethine e pikes a.
4
Me qene se S eshte rrethine e pikes a, ekziston

1
> 0 ashtu qe V (a;
1
)
S. Veme W = V (a;
1
). Tregojme se S eshte rrethine e cilesdo pike te W. Le te
jete y W pike e cfaredoshme. Atehere d(a, y) = [y a[ <
1
. Ne rastin kur
y = a vertetimi konsiderohet i kryer.
Le te jete y ,= a. Kemi = [y a[ > 0. Veme = min,
1
> 0.
Tregojme se V (y; ) S. Me te vertete, per z V (y, ) rrjedh se d(z, y) =
[z y[ < . Kemi:
d(z, a) = [z a[ = [(z y) +(y a)[ < [z y[ +[y a[ < +
1
+ =
1
.
Kendej shohim se z V (a;
1
). Prandaj, V (y; ) V (a;
1
) S, cka edhe
deshem te tregojme.
5
Me qene se a ,= b, atehere [b a[ > 0. Veme =

[b a[
2
si dhe U(a) =
V (a; ), W(b) = V (b, ). Supozojme te kunderten, d.m.th. se x V (a; )
V (b; ).

Eshte e qarte se [x a[ < dhe [x b[ < . Prandaj:
[b a[ = [(b x) + (x a)[ < [b x[ +[x a[ = 2 = [b a[,
1.2 NUMRAT REAL
E 19
qe eshte e pamundur. Pra U(a) W(b) = .
Perkuzimi 1.2.15 Le te jete E R. Pika a quhet pike e brendshme per
bashkesine E ne qofte se ajo se bashku me ndonje rrethine te saj gjendet
ne E. Bashkesia E quhet e hapur ne R ne qofte se cdo pike e saj eshte e
brendshme.
Shembuj. 1.2.2 Bashkesia (a, b) eshte e hapur.
Me te vertete, le te jete x (a, b) pike e cfaredoshme. Tregojme se ajo eshte
pike e brendshme e bashkesise (a, b). Veme = minxa, b x.

Eshte e qarte
se V (x; ) (a, b), qe tregon se intervali (a, b) eshte bashkesi e hapur.
1.2.3 Bashkesite (a, +) dhe (, b) jane te hapura.
Me te vertete, per cdo x (a, +) dhe cdo y (, b) ekzistojne
1
=
x a,
2
= b y te tille qe V (x,
1
) (a, +) dhe V (y,
2
) (, b).
1.2.4 Le te verejme se pikat a e b te segmentit [a, b] nuk jane te brendshme.
Prandaj, bashkesia [a, b] nuk eshte e hapur.
1.2.5 Bashkesia e zbrazet, sipas perkuzimit, eshte e hapur.
1.2.6 Bashkesia N nuk eshte e hapur.
Ne vazhdim marrim nje rezultat te rendesishem per bashkesite e hapura ne
drejtez.
Teorema 1.2.11 Le te jete | familja e te gjitha bashkesive te hapura ne
drejtzen numerike R. Atehere:
1
, R | ;
2
Unioni i nje numri te cfaredoshem te bashkesive te hapura te R eshte

bashkesi e hapur ne R;
3
Prerja e nje numri te fundme te bashkesive te hapura te R eshte bashkesi

e hapur ne R.
Vertetimi. Vetia 1
rrjedh nga perkuzimi 1.2.15.

2
Le te jete
A
U
= U union i nje numri te cfaredoshem te bashkesi-

ve te hapura. Tregojme se U eshte bashkesi e hapur ne R. Marrim piken e
cfaredoshme a U . Ekziston A ashtu qe a U
. Kendej rrjedh se ekziston

rrethina V (a; ) U

A
U
, cka edhe deshem te tregojme.

3
Le te jene U
1
, U
2
, ..., U
n
| dhe a U
1
U
2
U
n
. Meqe U
i
, i =
1, 2, ..., n, jane bashkesi te hapura ne R ekzistojne numrat pozitiv
1
,
2
, ...,
n
te tille qe V (a;
i
) U
i
, i = 1, 2, ..., n. Le te marrim = min
1
,
2
, ...,
n
.
Atehere V (a; ) V (a;
i
), i = 1, 2, ..., n. Kendej shihet se V (a; )
n
i=1
U
i
,
dhe me kete u vertetua vetia 3
.
Le te veme ne dukje se prerja e nje numri te cfaredoshem te bashkesive te
hapura ne R nuk eshte, ne rastin e pergjithshem, bashkesi e hapur ne R. P.sh.
20 NUMRAT REAL
E
bashkesia
n=1
_
1
n
,
1
n
_
= 0 nuk eshte e hapur, sepse nuk ekziston rrethine e
pikes 0 e cila permbahet ne 0.
Perkuzimi 1.2.16 Bashkesia E R eshte e mbyllur ne R ne qofte se RE
eshte bashkesi e hapur ne R.
Shembuj. 1.2.7 Bashkesia eshte e mbyllur sepse = R R dhe R eshte e
hapur (sipas teoremes 1.2.11, 1
).
1.2.8 Bashkesia njeelementshe xeshte bashkesi e mbyllur sepse Rx =
(, x)(x, +) eshte e hapur (shih shembullin 1.2.3 dhe teremen 1.2.11, 2
).
1.2.9 Bashkesia [a, b ] eshte bashkesi e mbyllur.
Me te vertete, bashkesia:
R [a, b ] = x[ x < a x > b
eshte e hapur. Per rrethine te pikes x , [a, b ] merret V (x; ) ku p.sh. marrim
=
ax
2
, per x < a. Ngjashem shqyrtohet rasti x > b.
Duke perdorur ligjet e De Morganit mund te vertetohet rezultati ne vijim:
Teorema 1.2.12 Per familjen e bashkesive te mbyllura te drejtzes numerike
vlen:
1
, R jane bashkesi te mbyllura ne R;

2
Prerja e nje numri te cfaredoshem te bashkesive te mbyllura ne R eshte

bashkesi e mbyllur ne R;
3
Unioni i nje numri te fundme te bashkesive te mbyllura ne R eshte

bashkesi e mbyllur ne R;
Perkuzimi 1.2.17 Pike e jashtme e bashkesise E quhet cdo pike e bash-
kesise R e cila eshte e brendshme per R E.
P.sh. cdo pike x , [a, b] eshte pike e jashtme e bashkesise (a, b).
Perkuzimi 1.2.18 Pike kuri e bashkesise E R quhet cdo pike e cila
nuk eshte pike e brendshme e as e jashtme per bashkesine E, d.m.th. piken qe
ka vetine se cilado rrethine e saj permban pika te E dhe te R E = E
c
.
Bashkesia e te gjitha pikave te kurit te bashkesise E quhet ku i asaj
bashkesie dhe shenohet me E. P.sh. (a, b) = [a, b] = (a, b] = a, b.
Perkuzimi 1.2.19 Thuhet se pika a R eshte pike grumbullimi ose
pike limite e bashkesise E, ne qofte se cilado rrethine e saj permban pike te
bashkesise E te ndryshme nga a, d.m.th. nese E (U a) ,= , ku U eshte
rrethine e cfaredoshme e pikes a.
Lehte tregohet se nese a eshte pike limite e bashkesise E atehere cilado
rrethine U e saj permban pafund shume pika te bashkesise E te ndryshme nga
a.
1.2 NUMRAT REAL
E 21
Perkuzimi 1.2.20 Ne qofte se a E nuk eshte pike grumbullimi e bashkesise
E, atehere ajo quhet pike e izoluar e bashkesise E.
P.sh. per bashkesine:
A =
_
1,
1
2
,
1
3
, ...,
1
n
, ...
_
,
pika 0 eshte e vetmja pike grumbullimi. Pikat 1,
1
2
,
1
3
, ...,
1
n
, ..., jane pika te
izoluara te bashkesise A.
Perkuzimi 1.2.21 Mbyllje ose adeherence te bashkesise E, shenohet me
E, quajme unionin e bashkesise E dhe pikave te grumbullimit te saj.
P.sh. A =
_
1,
1
2
,
1
3
, ...,
1
n
, ...
_
=
_
0, 1,
1
2
,
1
3
, ...,
1
n
, ...
_
.
1.2.7 Vazhdueshmeria e bashkesise R
Perkuzimi 1.2.22 Rrenje e n-te e numrit pozitiv a R quhet numri real
b i tille qe b
n
= a.
Rrenja shenohet me
n
a ose a
1
n
.
Rezultati ne vijim tregon se ne bashkesine e numrave racionale nuk ploteso-
het aksioma e supremumit.
Teorema 1.2.13 Nuk ekziston numer racional katrori i te cilit eshte i barabarte
me 2.
Vertetimi. Supozojme te kunderten, d.m.th. se
2 Q. Atehere
2 =
p
q
,
ku p dhe q mund te konsiderohen numra pozitiv relativisht te thjeshte. Tash
_
p
q
_
2
= 2, d.m.th. p
2
= 2q
2
. Kendej shohim se p
2
, pra edhe p, eshte numer cift.
Veme p = 2s. Atehere:
(4s
2
= 2q
2
) =(2s
2
= q
2
),
qe tregon se q
2
, pra edhe q, eshte numer cift. Keshtu shohim se p e q mund te
pjesetohen me 2, qe kundershton supozimin.
Si c u tregua ne teoremen 1.2.13,
2 , Q. Marrim:
A = x Q
+
[ x
2
2,
ku me Q
+
shenuam bashkesine e numrave racionale pozitive.
Tregojme se ne bashkesine A nuk ekziston numri me i madh racional. Le te
jete x A, x > 0 dhe h > 0. Marrim qe h < 1. Atehere:
(x +h)
2
= x
2
+ 2xh +h
2
< x
2
+ 2xh +h.
22 NUMRAT REAL
E
Veme x
2
+2xh+h = 2. Kendej del h(2x+1) = 2x
2
, d.m.th. h =
2 x
2
2x + 1
(> 0).
Gjetem numrin x+h > x, me vetine (x+h)
2
< 2, qe tregon se x
= x+h A.
Keshtu treguam se:
x A x
= x +h > x : x
A.
Pra, A R eshte e kuzuar nga siper por supA =
2 , Q.
Aksioma mbi kurin e siperm, si shihet, i ploteson zbraztirat ne bashkesine
e numrave racionale me objekte te rinje te cilet i quajme numra iracionale. Per
kete aksioma mbi kurin e siperm quhet aksioma mbi plotesine e bashkesise
se numrave racionale.
Le te veme ne dukje se ne bashkesine A
= x Q
+
[ x
2
> 2 e cila eshte
e kuzuar nga poshte, nuk ekziston numri me i vogel racional (trego!). Pra
inf A
, Q.
Ne vazhdim shqyrtojme nje veti mjaft te rendesishme te bashkesise R, qe e
dallon ne esence nga bashkesia e numrave racionale. Se pari japim kuptimin e
prerjes ne bashkesine e numrave racionale.
Prerja ne R, eshte ndarja e asaj bashkesie ne dy bashkesi joboshe A dhe A
ashtu qe:
1
C do numer racional ben pjese vetem ne njeren prej bashkesive A e A
;
2
C do numer i bashkesise A eshte me i vogel se cilido numer i bashkesise

A
.
Prerjen e shenojme me A[A
. Bashkesine A e quajme klase e poshtme ndersa

A
klase e siperme.
Shembulli 1.2.10 Le te jete A bashkesia e te gjithe numrave racionale qe
plotesojne pabarazimin a < 1, kurse A
bashkesi e te gjithe a
Q per te cilet
a
1.

Eshte e qarte se A[A
eshte prerje ne Q. Numri 1 A
dhe ne ate klase

ai eshte numri me i vogel. Ne klasen A nuk ekziston elementi me i vogel. Me
te vertete, per cdo a A eksiaton a
1
A i tille qe a
1
=
a + 1
2
, a
1
> a.
Shembulli 1.2.11 Klasa e poshtme A i permban te gjithe numrat racionale
a 1; klasa e siperme A
le te permbaje numrat racinale a
> 1. A[A
eshte
prerje ne Q. Verejme se klasa e poshtme e ka elementin me te madh (numrin
1), ndersa per klasen e siperme nuk ekziston elementi me i vogel.
Shembulli 1.1.12 Le te jene si me siper
A = x Q
+
[ x
2
2, A
= x Q
+
[ x
2
> 2.
Eshte e qarte se A[A
eshte prerje ne Q
+
dhe se, si pame me pare, ne klasen A
nuk ekziston numri me i madh racional, ndersa ne B numri me i vogel racional.
Tani tregojme se nuk ekziston prerje ne te cilen klasa e poshtme permban
numrin me te madh a
0
kurse klasa e siperme numrin me te vogel a
0
, a
0
,= a
0
.
Supozojme te kunderten, se nje prerje tille ekziston. Ekziston c Q ashtu qe
a
0
< c < a
0
. Numri c nuk ben pjese ne klasen A sepse aty do te ishte elementi
1.2 NUMRAT REAL
E 23
me i madh. Ngjashem konstatohet se c , A
. Kjo kundershton perkuzimin e

prerjes.
Prerjet mund te jene te tri llojeve te ilustruara ne tre shembujt e mesiperm.
Ne dy te paret thuhet se prerja behet me numrin racional r = 1 (i cili eshte
ku ne mes te klasave A e A
) ose qe prerja percakton numrin racional r. Ne

shembullin 1.1.12, numer kutar nuk ka, sepse prerja nuk percakton asnje numer
racional. Marrim objekte te rinje - numrat iracionale, duke rene ne dakord te
themi se cdo prerje e tipit si ne shembullin 1.1.12 percakton nje numer iracional
.

Eshte e qarte se, ne rastin konkret =
2.
Ne vazhdim perkuzojme relacionin = dhe < ne bashkesine e numrave ira-
cionale Ir. Le te jene , Ir te percaktuar, perkatesisht, me prerjet A[A
e
B[B
. Thuhet numrat e jane te barabarte, ne qofte se prerjet perkatese te

tyre jane identike, d.m.th. A = B ose A
= B
. Me tej, thuhet se > , ne

qofte se A B ose B
.
Si verejtem me siper, ne bashkesine e numrave racionale ka zbrazetira
(shih shembullin 1.1.12). Prerja ne bashkesine R perkuzohet ngjashem si ne
bashkesine Q.
Ne menyre te natyrshme shtrohet pyetja se a ka ne bashkesine Rzbrazetira
d.m.th. a ekziston per cdo prerje numri kutar nga R qe e ben prerjen? Rezul-
tati ne vijim tregon se ne R nuk ka zbrazetira.
Teorema 1.2.14 (e Dedekindit). Per cdo prerje A[A
te bashkesise se numrave
reale ekziston numri R qe e ben prerjen. Ky numer do te jete:
1) me i madhi ne klasen e poshtme A, ose
2) me i vogli ne klasen e siperme A
.
Rezultati i sipershenuar eshte i njohur si teorema mbi vazhdueshmerine e
bashkesise se numrave reale.
Vertetimi i teoremes 1.2.14. Veme: A
1
= x[ x Q, x A, A
1
=
x[ x Q, x A
. Verejme se A
1
[A
1
eshte prerje ne bashkesine e numrave
racionale. Ajo prerje percakton numrin real . Ai duhet ti takoje njeres prej
klasave A ose A
. Le te jete A. Tregojme se realizohet rasti 1), d.m.th. ai

eshte numri me i madh ne klasen e poshtme.
Supozojme te kunderten, d.m.th. se ne klasen A gjendet numri R i tille
qe > . Tani, sipas teoremes 1.2.7, ekziston numri racional r qe ben pjese
ne klasen e poshtme A dhe qe < r < . Meqe A
1
A, shohim se r A
1
.
Mirepo ne arritem ne nje pohim kontradiktor: numri racional r, qe ben pjese
ne klasen e poshtme te prerjes qe e perackton numri , eshte me i madh se ky
numer! Pohimi 1) u vertetua.
Ne menyre te ngjashme tregohet se nese ben pjese ne klasen e siperme A
,
atehere do te realizohet rasti 2).
Verejtje. Ekzistenca e njekohshme e numrit me te madh ne klasen e poshtme
A dhe e numrit me te vogel ne A
eshte e pamundur.
24 NUMRAT REAL
E
Supozojme te kunderten d.m.th. se ekziston prerja A[A
ne te cilen A
eshte numri me i madh ne klasen A dhe numri A
eshte numri me i vogel ne

klasen A
. Atehere ekziston r Q i tille qe < r < . Mirepo r , A sepse, ne

te kunderten, nuk do te ishte numri real me i madh ne A. Ngjashem shohim
se r , A
. Keshtu arritem ne kunderthenje sepse r patjeter duhet te gjendet ne

njeren prej klasave A ose A
.
E NDRYSHORE
1.3.1 Perkuzimi i funksionit. Shembuj
Kuptimi i funksionit eshte nder kuptimet me te rendesishem ne matematike.
Shenojme me X bashkesine e studenteve te nje universiteti, kurse me Y
bashkesine e mbiemrave te tyre. Ne mes te elementeve te bashkesise X dhe
atyre te Y ekziston nje lidhje plotesisht e caktuar: secilit element te bashkesise
X, d.m.th. secilit student, i pergjigjet element plotesisht i caktuar i bashkesise
Y - mbiemri i tij. Kete lidhje ne mes te bashkesive X e Y si dhe ne pergjithesi
lidhjet e ngjashme i perkuzojme ne kete menyre:
Perkuzimi 1.3.1 Le te jene X dhe Y bashkesi te dhena. Rregullen (ligjin)
f sipas se ciles cdo elementi x X i pergjigjet nje dhe vetem nje element
y Y e quajme funksion (pasqyrim) nga X ne Y.
Ne kete rast veme y = f(x) dhe faktin qe f pasqyron X ne Y e shenojme me
f : X Y ose X
f
Y. f(x) quhet vlera e funksionit ne piken x ose fytyra e
elementit x sipas f. Bashkesine X e quajme domeni i funksionit f kurse ate Y
- kodomeni i funksionit f. Domenin e funksionit f zakonisht e shenojme me
T(f). Bashkesine f(x)[x T(f) e quajme bashkesi te vlerave ose rang te
funksionit f dhe e shenojme me 1(f) ose (f). Theksojme se rangu i funksionit
ne rastin e pergjithshem eshte nenbashkesi e kodomenes.
Perkuzimi 1.3.1. ka nje mangesi sepse permban fjalet rregull, ligj te
cilat nuk kane ndonje kuptim matematik. Per tu shmangur ketyre shprehjeve
japim nje perkuzim tjeter te funksionit ne gjuhen e teorise se bashkesive.
Perkuzimi 1.3.1
Le te jene X e Y bashkesi te dhena. Pasqyrimi ose

funksioni f : X Y eshte treshja e renditur (f, X, Y ), ku f X Y eshte
nenbashkesi e X Y me vetine:
Per cdo x X ekziston nje dhe vetem nje y Y i tille qe (x, y) f.
Per te shenuar se (x, y) f veme y = f(x). Nese e pranojme perkuzi-
min 1.3.1, nenbashkesia G = (x, y)[y = f(x) quhet grak i funksionit f dhe
verejme se ai eshte identik me kuptimin e funksionit sipas perkuzimit 1.3.1
.
Shembuj. 1.3.1 Nese kthehemi ne shembullin e dhene ne llim shohim se
ne mes te bashkesive X e Y ekziston varesia funksionale sepse cdo studenti i
pergjigjet mbiemri i tij.
E NDRYSHORE 25
1.3.2 Me X shenojme te gjithe artikujt qe gjenden ne vitrinen e nje librarije
dhe me Y bashkesine e cmimeve te tyre. C do artikulli x i korespondon nje
element nga Y ( cmimi i tij). Ketu behet fjale per funksionin i cili p.sh. artikullit
x i shoqeron cmimin f(x).
1.3.3 Me X shenojme bashkesine e faqeve te nje libri dhe me N, si zakonisht,
bashkesine e numrave natyrale. Seciles faqe i shoqerohet nje numer natyral.
Prandaj, edhe ne kete rast verejme se ekziston varesia funksionale ne mes te
elementeve te X dhe N.
1.3.4 Le te jete X = Y = N. Numrit 1 i shoqerojme numrin 2, numrit
2 numrin 4 dhe ne pergjithesi numrit n i shoqerojme ate 2n. Keshtu tojme
funksionin f : N N : n 2n, n N.
1.3.5 Le te jete X = a, b, c, Y = u, v, , t dhe rregullat f, g, h le te jepen
me diagramet e me poshteme:
b
a
c
v
u
t
f
X Y
b
a
c
v
u
t
g
X Y
b
a
c
v
u
t
h
X Y
Fig. 1.4
f nuk eshte funksion nga X ne Y sepse elementit c X i shoqerohen dy
elemente te ndryshem , t Y ;
g nuk eshte funksion nga X ne Y sepse nuk pasqyron te gjithe elementet e
bashkesise X (elementi b X nuk ka fytyre);
h eshte funksion nga X ne Y.
1.3.6 Funksioni f : X Y i cili secilin element x X e pasqyron ne
elementin e njejte y Y, d.m.th. f(x) = y, x X, quhet funksion konstant.
Le te verejme se ne kete rast 1(f) = y.
1.3.7 Funksioni f : X X : x x quhet funksion identik dhe shenohet
me 1
X
: X X. Pra 1
X
(x) = x, x X.
Ne qofte se A X, atehere pasqyrimi i : A X i dhene me i(a) = a, a
A, quhet funksion i perfshirjes (inkluzionit) ose perfshirje (inkluzion)
nga A ne B.
Perkuzimi 1.3.2 Thuhet se funksionet f : X Y dhe g : U V ose
(f, X, Y ) dhe (g, U, V ) jane te barabarta dhe shkruajme f = g ne qofte se:
(a) X = U, Y = V ;
26 NUMRAT REAL
E
(b) f(x) = g(x), x X.
Shembulli 1.3.8 Funksionet f : R [1, 1], f(x) = sin x, dhe g : R
1, 1, g(x) = sin x, jane te ndryshem sepse i kane kodomenet e ndryshme.
Perkuzimi 1.3.3 Le te jene X, Y bashkesi jo te zbrazta, A X dhe f : X
Y. Ngushtim (restriksion) i funksionit f ne bashkesine A quhet funksioni
f
|A
: A Y nga bashkesia A ne ate Y i perkuzuar me formulen:
(f
|A
)(x) = f(x), x A.
P.sh. le te jene X = x Z[ x 0, X
= x Z[ x 3 si dhe funksionet
f, g : X Y te perkuzuara me formulat:
f(x) =
_
1 +x, x 0, 1, 2, 3, 4, 5;
0, x > 5,
g(x) =
_
1 +x , x 0, 1, 2, 3;
0 , x > 3.
Meqenese domenet i kane te ndryshme, ato funksione nuk jane te barabarta.
Mirepo per te dy funksionet vlen:
f(x) = g(x), x X
1
= 0, 1, 2, 3.
Prandaj f
|X1
= g
|X1
.
Perkuzimi 1.3.4 Le te jene X, X
, Y, Y
,= dhe f : X Y, f
: X
funksione te dhena. Funksioni f eshte zgjerim (ekstension) i funksionit f
ne qofte se:
a) X
X;
b) Y
Y ;
c) f(x) = f
(x), x X
.
Le te theksojme se funksion real me ndryshore reale nenkuptojme cdo
funksion f: A R, te perkuzuar ne ndonje nenbashkesi A te bashkesise R dhe
me vlera ne R. Ato funksione mund te jepen ne disa menyra, por njera nga me
te perdorshmet eshte menyra analitike. P.sh.
f(x) =
x
3
1
x + 1
, g(x) = e
x
2
+1
, h(x) = arcsin e
x
.
Ne rastin kur funksioni f jepet ne menyre analitike, atehere:
T(f) = x R [ f(x) eshte numer real,
d.m.th. nenbashkesia me e madhe (ne kuptimin e perfshirjes) e R, te cilen ajo
shprehje e lejon. P.sh. nga shembujt e mesiperm kemi:
T(f) = (, 1) (1, +), T(g) = R, T(h) = (, 0].
E NDRYSHORE 27
Funksioni mund te jepet edhe ne forme parametrike. Le te jene x = (t), y =
(t) funksione reale te perkuzuara ne bashkesine A R dhe le te jete : A
R funksion bijektiv (shih perkuzimin 1.3.14), d.m.th. le te ekzistoj bijeksioni
t =
1
(x). Ne kete rast, per funksionin y = (
1
(x)) thuhet se eshte dhene
ne forme parametrike me sistemin:
x = (t)
y = (t), t A.
P.sh. forma parametrike e ekuacionit te rrethit x
2
+y
2
= a
2
eshte:
x = a cos t,
y = a sin t, t [0, 2].
Ne vazhdim jepet perkuzimi i supremumit, inmumit si dhe i kuzueshme-
rise se funksionit.
Perkuzimi 1.3.5 Le te jete f : S R, S R, funksion nga S ne R. In-
mumi (supremumi) i funksionit f, shenohet inf f (sup f) perkuzohet me
barazimin:
inf f = inff(x)[ x S (sup f = supf(x)[ x S).
Perkuzimi 1.3.6 Thuhet se funksioni f : S R, S R eshte i kuzuar ,
ne qofte se rangu i tij 1(f) eshte bashkesi e kuzuar.
Ne qofte se funksioni f eshte i kuzuar ne S, atehere ekzistojne numrat reale
, ashtu qe
f(x) , x S.
Ne qofte se marrim M = max[[, [[, atehere kemi M f(x) M, x
S, d.m.th. [f(x)[ M. Prandaj, ne qofte se funksioni x f(x) eshte i kuzuar,
atehere edhe funksioni x [f(x)[ eshte i kuzuar.
Perkuzimi 1.3.7 Le te jete f : X Y.
1. Per cdo nenbashkesi A X nenbashkesia:
f(A) = f(x) : x A Y
quhet fytyre e bashkesise A ne lidhje me funksionin f;
2. Per cdo nenbashkesi B Y nenbashkesia:
f
1
(B) = x : f(x) B X
quhet gure inverse e bashkesise B ne lidhje me funksionin f.
Verejme se f(X) = 1(f).
Shembulli 1.3.9 Le te jete X = [1, 1], Y = [0, 1] dhe f : X Y funk-
sion i perkuzuar me barazimin f(x) = x
2
. Atehere, f([0,
1
2
]) = [0,
1
4
] dhe
f
1
([0,
1
4
]) = [
1
2
,
1
2
].
28 NUMRAT REAL
E
Le te jete f : X Y funksion nga X ne Y. Ai percakton funksionin (te cilin
po ashtu e shenojme me f):
f : T(X) T(Y ) : A f(A), A T(X).
Funksioni f : X Y po ashtu percakton funksionin:
f
1
: T(Y ) T(X) : B f
1
(B), B T(Y ).
Ne vazhdim marrim disa rezultate per keto funksione te indukuara.
Pohimi 1.3.1 Le te jete f : X Y. Per funksionin f : T(X) T(Y ) vlen:
(1) f(A B) = f(A) f(B);
(2) f(A B) f(A) f(B);
(3) f(A B) f(A) f(B).
Vertetimi. (1) Kemi
y f(A B) [( x (A B), y = f(x)] [( x A) ( x
B)], y = f(x) [( x A, y = f(x)] [( x B), y = f(x)] [y
f(A)] [y f(B)] y f(A) f(B).
Kjo pikerisht tregon se vlen (1).
(2) Nga
y f(A B) = [ x A B, y = f(x)] = [( x A) ( x B), y =
f(x)] = [( x A), y = f(x)] [( x B), y = f(x)] = [y f(A) y
f(B)] =y f(A) f(B),
shohim se vlen (2).
(3) Me qene se
y f(A) f(B) = y f(A) y , f(B) = [( x A, y = f(x)) y =
f(x) , f(B)] = [( x A) x , B], y = f(x) = [( x A B), y =
f(x)] =y f(A B),
shohim se vlen (3).
Me nje shembull tregojme se ne rastin e pergjithshem, ne (2) dhe (3) nuk
vlen perfshirja e anasjellte.
Shembulli 1.3.10. Je te jete f : R R : x 1, x R si dhe A = [0, 1], B =
[2, 3]. Kemi:
f(A) = 1, f(B) = 1, f(A) f(B) = 1, A B = , f(A B) = ,
prandaj
=f(A B) ,= f(A) f(B) = 1.
Shembulli 1.3.11. Le te jete funksioni f si ne shembullin 1.3.10. si dhe
A = [1, 3], B = [2, 3]. Atehere:
A B = [1, 2), f(A) = 1, f(B) = 1, f(A B) = 1,
prandaj:
E NDRYSHORE 29
= f(A) f(B) ,= f(A B).
Ngjashem tregohet rezultati me i pergjithesuar:
Pohimi 1.3.1
Vlejne keto barazime:

(1) f(
A
A
) =
A
f(A
);
(2)f(
A
A
)

A
f(A
).
Lexuesit i mbetet ti vertetoje rezultatet ne vijim.
Pohimi 1.3.2 Le te jete f : X Y. Per funksionin f
1
: T(Y ) T(X) vlejne
barazimet:
(1) f
1
(A B) = f
1
(A) f
1
(B);
(2) f
1
(A B) = f
1
(A) f
1
(B);
(3) f
1
(A B) = f
1
(A) f
1
(B).
Pohimi 1.3.2
Vlejne keto barazime:

(1) f
1
(
A
A
) =
A
f
1
(A
);
(2) f
1
(
A
A
) =
A
f
1
(A
).
Pohimi 1.3.3 Ne qofte se f : X Y atehere:
(1) per cdo A X, f
1
f(A) A;
(2) per cdo A X dhe B Y vlen f[f
1
(B) A] = B f(A);
Ne ve canti
f[f
1
(B)] = B f(X) B.
Vertetimi. (1) x A =f(x) f(A) =x f
1
(f(A)), cka edhe deshem
te vertetojme.
(2) y f[f
1
(B) A] [( x f
1
(B) A), y = f(x)] [ x
f
1
(B), y = f(x)] [ x A, y = f(x)] [f(x) B, y = f(x)] y
f(A) [y B y f(A)] y B f(A),
prandaj vlen (2).
Ne ve canti, per A = X marrim f[f
1
(B) X] = B f(X).
Meqenese f
1
(B) X atehere, f
1
(B)X = f
1
(B). Prandaj, f[f
1
(B)] =
B f(X) B.
1.3.2 Kompozimi i funksioneve
Shembulli 1.3.12 Le te jene AB dhe A
dy segmente te tille qe gjysmedrej-

tezat te cilat kalojne neper A, A
dhe B, B
priten ne piken C. Marrim piken

e cfaredoshme X ne segmentin AB qe kalon neper pikat C dhe X. Ajo e pret
30 NUMRAT REAL
E
segmentin A
ne piken plotesisht te percaktua X
. Ne kete menyre
cdo pike X AB i shoqerohet pika e vetme X
. Keshtu shohim
D B
C
A B
Fig. 1.5
X
X
se eshte marre funksioni f: AB A
, f(X) = X
. Ky shembull gjeometrik
mund te pergjithesohet. Marrim edhe nje segment A
ashtu qe drejtezat qe
kalojne neper pikat B
, B
e A
, A
priten ne piken D. Ne menyre te ngjashme

perkuzojme funksionin g: A
me barazimin X
= g(X
) i cili pikes
X
i shoqeron piken X
e cila shtrihet ne drejtezen DX
(shih g. 1.5). Verejme se pika X AB nen veprimin e funksionit f kalon

ne piken X
= f(X) A
, e ajo nen veprimin e funksionit g kalon ne piken

X
= g(X
) A
. Kjo tregon se me ndihmen e funksioneve f dhe g, ne

po ate renditje, cdo pike X AB i shoqerohet pika X
= g(X
) A
.
Keshtu merret nje pasqyrim i ri h: X AB A
i perkuzuar me barazimin
h(X) = X
, d.m.th. h(X) = g(f(X)). Per funksionin h: AB A
thuhet
se eshte kompozim (funksion i perbere) i funksioneve f e g, dhe shkruajme
h(X) = g(f(X)) = (g f)(x). Shkurt shkruajme h = g f.
Japim konstruktimin gjeometrik te shoqerimit X X
= h(X). Fakti qe
h = g f tregon se nga pika X ne piken X
arrihet duke perdorur funksionet f

e g. Veme: S = AB, S
1
= A
dhe S
2
= A
. Marrim diagramin:
S S
1
S
2
f
h g
Fig. 1.6
ne te cilin bashkesite tregohen si pika, ndersa shigjeta tregon se ne cilin drejtim
vepron funksioni i shkruar prane saj. Diagrami eshte komutativ d.m.th. ne
S
2
mund te arrihet direkt me ndihmen e pasqyrimit h nga S ne S
2
, ose neper
S
1
me ndihmen e funksioneve f e g.
E NDRYSHORE 31
Shembulli 1.3.13 Le te jene dhene bashkesite S = a, b, c, S
1
= 1, 2, 3, 4,
S
2
= d, e si ne guren 1.7. Funksionet f e g le te jene te perkuzuara keshtu:
f(a) = 2, f(b) = 1, f(c) = 4;
g(1) = e, g(2) = d, g(3) = e, g(4) = e.
a b c
1 2
3
4
d e
Fig. 1.7
S
S
2
S
1
f
g
h
Shohim se funksioni h = g f eshte i perkuzuar keshtu: h(a) = d, h(b) =
e, h(c) = d.
Ne vazhdim jepet kuptimi i kompozimit ne rastin e pergjithshem.
Perkuzimi 1.3.8 Le te jene S, S
1
, dhe S
2
bashkesi jo te zbrazta dhe f : S
S
1
, g: S
1
S
2
funksione te dhena. Me formulen:
h(x) = g(f(x)), x S
eshte perkuzuar funksioni h : S S
2
i cili quhet kompozim ose funksion i
perbere i funksioneve f dhe g. Kompozimin e funksioneve f, g do ta shenojme
me g f.
Verejme se bashkesia S
1
luan rolin ndermjetesues dhe se rangu i funksionit
f duhet te permbahet ne domenin e funksionit g, d.m.th. 1(f) T(g).
Shembulli 1.3.14 Le te jete S = N, S
1
= 1, 2, 3, ..., S
2
= Z si dhe
f: S S
1
, g: S
1
S
2
funksione te perkuzuara me barazimet:
f(x) = 2x, x S;
g(x) = x
2
7, x S
1
.
Verejme se 1(f) T(g). Prandaj, eshte i perkuzuar funksioni h = g f dhe
kemi h(x) = g(f(x)) = (f(x))
2
7 == 4x
2
7. Keshtu p.sh. h(2) = g(f(2)) =
g(4) = 9.
32 NUMRAT REAL
E
Nese ne shembullin 1.3.14 ne vend te f marrim funksionin f
1
te perkuzuar
me barazimin f
1
(x) = 2x + 4, kompozimi h
1
= g f
1
nuk eshte i perkuzuar.
Me te vertete, p.sh. kemi f
1
(1) = 2 1 + 4 = 2 , T(g).
Teorema 1.3.4 Le te jene dhene funksionet f: S S
1
, g: S
1
S
2
dhe h: S
2

S
3
. Atehere jane te perkuzuara kompozimet h g, (h g) f, g f, h (g f)
dhe vlen barazimi:
(h g) f = h (g f). ()
Vertetimi. Lehte verehet se jane te perkuzuara kompozimet h g, (h g)
f, gf, h(gf). Tregojme barazimin (). Shohim se (hg)f, h(gf): S S
3
.
Mbetet te tregojme se vlen:
((h g) f)(x) = (h (g f))(x), x S. ()
Kemi:
[(h g) f](x) = (h g)(f(x)) = hg[f(x)],
si dhe:
[h (g f)](x) = h[(g f)(x)] = hg[f(x)],
prej nga rrjedh (),
Teorema 1.3.4 tregon se per kompozimin e funksioneve vlen vetia shoqeruese
(asociative). Me shembull tregojme se per kompozimin, ne rastin e pergjith-
shem, nuk vlen vetia komutative.
Shembulli 1.3.15 Le te jene f: R R: x x
2
, g: R R: x 5x + 4.
Atehere:
g f : x x
2
5x
2
+ 4;
f g : x 5x + 4 (5x + 4)
2
= 25x
2
+ 40x + 16,
qe tregon se g f ,= f g.
1.3.3 Disa klasa te ve canta funksionesh
Nga bashkesia e te gjitha funksioneve do te theksojme disa te cilat me se shumti
perdoren.
1) Funksionet monotone
Perkuzimi 1.3.9 Funksioni f: S R, S R, quhet:
(a) monotono-jozvogelues (rrites) ne qofte se:
( x
1
, x
2
S, x
1
< x
2
) =f(x
1
) f(x
2
) (f(x
1
) < f(x
2
));
(b) monotono-jorrites (zvogelues) ne qofte se:
( x
1
, x
2
S, x
1
< x
2
) =f(x
1
) f(x
2
) (f(x
1
) > f(x
2
)).
E NDRYSHORE 33
Me shkurt keto funksione quhen funksione monotone. Funksionin monotono-
jozvogelues (jorrites) simbolikisht e shenojme me f (f ).
2) Funksionet cift e tek
Perkuzimi 1.3.10 Funksioni f: S R, S R, quhet cift (tek) ne qofte
se:
( x T(f) = S, x T(f) = S) vlen f(x) = f(x), (f(x) = f(x));
Shembulli 1.3.16. Funksionet f: R R te dhena me f(x) = x
2
, f(x) =
cos x, f(x) = [x[, jane funksione cifte. Funksionet f(x) = x, f(x) = sgn x
7
,
f(x) = sin x, jane funksione teke. Funksioni f(x) = sin x +cos x eshte as cift as
tek.
Le te theksojme se graku i funksionit cift eshte simetrik ndaj boshtit Oy,
ndersa i funksionit tek eshte simetrik ndaj qendres se sistemit koordinativ.
Po veme ne dukje se funksioni i cili eshte njeheresh cift e tek eshte i barabarte
me zero, d.m.th. f(x) = 0, x T(f). Vertete, per f cift vlen:
f(x) = f(x), (1)
dhe per f tek, vlen:
f(x) = f(x) (2).
Duke i mbledhur (1) dhe (2) gjejme:
f(x) +f(x) = f(x) f(x) =f(x) = 0, x, x T(f).
Verejme se funksioni f(x) = x
2
+ x
3
nuk eshte as cift as tek, por eshte
shume e nje funksioni cift dhe nje funksini tek. Tregojme se, ne pergjithesi, cdo
funksion mund te paraqitet si shume e nje funksionit cift dhe nje funksioni tek.
Teorema 1.3.5 Le te jete f: S R, S R i tille qe per cdo x S vlen
x S. f eshte shume e funksioneve prej te cileve njeri eshte tek e tjetri cift.
Vertetimi. Perkuzojme funksionet h e g me barazimet:
h(x) =
f(x) +f(x)
2
, g(x) =
f(x) f(x)
2
.
Kemi:
h(x) =
f(x) +f((x))
2
=
f(x) +f(x)
2
= h(x),
g(x) =
f(x) f((x))
2
= g(x),
prej nga shohim se h eshte cift ndersa g eshte tek. Prandaj, h(x) +g(x) = f(x).
7
signum (lat) - shenja
34 NUMRAT REAL
E
3) Funksionet periodike
Perkuzimi 1.3.11 Funksioni f: S R quhet periodik, ne qofte se ekziston
numri pozitiv i tille qe x + S dhe f(x +) = f(x), x S.
Duket qarte, ne kete rast, edhe cdo numer k (k Z) e ka kete veti.
Numri me i vogel , nese ekziston, i cili e ka vetine e pershkruar me siper quhet
periode e funksionit.
Shembulli 1.3.17 Funksionet f(x) = sin x, f(x) = cos x kane perioden 2
ndersa funksionet f(x) = tg x, f(x) = ctg x kane perioden .
Le te theksojme se funksionin periodik mjafton ta shqyrtojme ne segmentin
me gjatesi sa perioda, sepse jashte tij ai perseritet.
1.3.4 Funksioni bijektiv. Funksioni invers
Rikujtojme se me funksionin f: X Y cdo elementi te bashkesise X i shoqe-
rohet nje dhe vetem nje element i bashkesise Y. Ne rastin e pergjithshem nuk
kerkohet e anasjellta - qe cdo element i bashkesise Y te jete fytyre e ndonje
elementi te bashkesise X apo te jete fytyre e vetem njerit element. Funksionet
qe e kane njeren apo te dyja nga keto veti i emertojme ne menyre te ve cante.
Perkuzimi 1.3.12 Funksioni f: X Y quhet funksion injektiv (ose 1-1),
ne qofte se elementet e ndryshem nga X i pasqyron ne elemente te ndryshem
nga Y, d.m.th. ne qofte se:
x
1
,= x
2
=f(x
1
) ,= f(x
2
), x
1
, x
2
X. ()
Le te veme ne dukje se () eshte ekuivalent me pohimin
f(x
1
) = f(x
2
) =x
1
= x
2
.
Perkuzimi 1.3.13 Funksioni f: X Y quhet funksion surjektiv (ose mbi),
ne qofte se f(X) = Y, d.m.th. nese per cdo y Y ekziston x X ashtu qe
f(x) = y.
Perkuzimi 1.3.14 Funksioni f: X Y quhet funksion bijektiv (ose 1-1
dhe mbi), ne qofte ai eshte injektiv dhe surjektiv.
Shembulli 1.3.18 1
Funksioni linear f: R R: x ax + b, a, b R, a ,= 0,
eshte injektiv sepse:
x
1
,= x
2
=ax
1
+b ,= ax
2
+b, d.m.th. f(x
1
) ,= f(x
2
).
Ky funksion eshte edhe surjeksion sepse per cdo numer real y R ekziston
numri real x =
y b
a
ashtu qe te jete y = ax + b = f(x), d.m.th. f(R) = R.
Me ne fund, nga perkuzimi 1.3.14 shohim se funksioni ne fjale eshte bijektiv.
2
Funksioni f: Q Q, i dhene me f(x) =[ x [ nuk eshte injektiv (sepse

p.sh. f(1) = f(1)) e as surjektiv (sepse p.sh. f(x) ,= 2, x Q).
E NDRYSHORE 35
3
Funksioni g: Q
+
0 Q, i dhene me g(x) =[ x [ eshte injektiv por jo
surjektiv (sepse p.sh. g(x) ,= 2, x Q).
4
Funksioni h: Q Q
+
0, i dhene me h(x) =[ x [ eshte surjektiv por
jo injektiv.
5
Funksioni : Q
+
0 Q
+
0, i dhene me (x) =[ x [ eshte bijektiv.
Le te verejme se ne shembujt e sipershenuar ne vend te Q mund te merret
R, gje qe i pergjitheson ata shembuj.
Teorema 1.3.6 Le te jete h = g f kompozim i funksioneve f: X Y dhe
g: Y Z. Atehere:
(1) ne qofte se h eshte surjeksion i tille eshte edhe g;
(2) ne qofte se h eshte injeksion edhe f eshte i tille.
Vertetimi. (1) Le te jete funksioni h surjektiv. Atehere, h(X) = Z dhe
marrim:
Z = h(X) = (g f)(X) = g[f(X)] g(Y ) Z, d.m.th. Z g(Y ) Z,
prej nga rrjedh se g(Y ) = Z, qe pikerisht tregon se funksioni g eshte surjeksion.
(2) Le te jete h funksion injektiv si dhe x
1
, x
2
X ashtu qe f(x
1
) = f(x
2
).
Duhet treguar se x
1
= x
2
. Me te vertete, nga f(x
1
) = f(x
2
) rrjedh se:
g[f(x
1
)] = g[f(x
2
)] (g f)(x
1
) = (g f)(x
2
)
ose:
h(x
1
) = h(x
2
) x
1
= x
2
,
cka edhe deshem te vertetojme.
Rrjedhimi 1.3.1 Le te jene f: X Y dhe g: Y Z funksione te tilla qe
g f = 1
X
. Atehere:
(1) g eshte surjeksion;
(2) f eshte injeksion.
Vertetimi. (1) Me qene se gf = 1
X
eshte surjeksion, nga teorema 1.3.6 ((1)),
rrjedh se g eshte surjeksion.
(2) Nga fakti se g f = 1
X
eshte injektiv, nga teorema 1.3.6 ((2)) shohim se
f eshte injektiv.
Ne vazhdim japim kuptimin e funksionit invers.
Le te jete dhene funksioni f: S R dhe le te jete G
f
= (x, f(x))[ x S
graku i tij. Me permutimin e koordinatave te pikave te grakut marrim bashke-
sine A = (f(x), x)[ x S. Ne menyre te natyrshme shtrohet pyetja: a mundet
bashkesia A te jete grak i ndonje funksioni g? Le te verejme se pergjigja eshte
pozitive nese f(x) = f(x
) = x = x
ose x ,= x
= f(x) ,= f(x
), d.m.th. ne
qofte se funksioni f eshte injektiv. Ne kete rast bashkesia A eshte grak i nje
funksioni g: 1(f) S i cili quhet funksion invers i funksionit f dhe shenohet
36 NUMRAT REAL
E
me f
1
(= g). Pra A = G
g
= G
f
1, ose (f(x), x) G
g
, d.m.th. g(f(x)) = x.
Kendej rrjedh se g f = 1
D(f)
.
Ne qofte se funksioni f ka funksion invers dhe nese f(x) = y, zakonisht
veme: f
1
(y) = g(y) = x. Verejme se f g = 1
R(f)
, ku me 1(f) kemi shenuar
rangun e funksionit.
Shembulli 1.3.19 Funksioni f: R R: x x
3
ka funksion invers sepse eshte
injektiv. Me qene se
3
_
f(x) =
3
x
3
= x, atehere f
1
perkuzohet me formulen
f
1
(x) =
3
x.
2
nuk ka funksion invers sepse
nuk eshte injektiv. Le te veme ne dukje se megjithate ne bashkesite (, 0)
dhe (0, ) funksioni f ka funksione inverse. Lexuesit i mbetet ti gjej ato.
Supozojme se funksioni f ka funksion invers. Rezultati ne vijim jep pergji-
gjen se cfare lidhje ekziston ne mes te grakut te funksionit f dhe grakut te
f
1
.
Teorema 1.3.7. Graku i funksionit f
1
eshte simetrik me grakun e funk-
sionit f ne lidhje me simetralen e kuadrantit te pare dhe te trete.
Vertetimi. Le te jete M
0
(x
0
, y
0
) G
f
pike e grakut te funksionit f. Pika
N
0
(y
0
, x
0
) G
f
1 do te jete pike ne grakun e funksionit f
1
. Simetralja s e
kuadrantit te pare dhe te trete ka ekuacionin y x = 0.
Ekuacioni i normales n ne drejtezen s qe kalon neper piken M
0
(x
0
, y
0
) eshte:
yy
0
= (xx
0
). Nga x
0
y
0
= (y
0
x
0
) shohim se N
0
n prej nga marrim
barazimin:
[x
0
y
0
[
2
=
[y
0
x
0
[
2
,
M0(x0, y0)
N0(y0, x0)
s
x0
y0
x
y
Fig. 1.8
qe tregon se pika N
0
ka largese te njejte nga drejteza s si edhe pika M
0
. Kendej
shihet se N
0
eshte simetrike me piken M
0
ne lidhje me drejtezen s. Teorema u
vertetua.
E NDRYSHORE 37
P.sh. graku i funksionit f(x) = x
3
eshte parabola kubike. Graku i funk-
sionit invers f
1
(x) =
3
x do te jete simetrik me parabolen kubike ne lidhje me

simetralen e kuadrantit te pare e te trete (g. 1.9).
Verejtje. Ne qofte se f: X Y eshte bijeksion, atehere ekziston funksioni i tij
invers f
1
: Y X dhe vlejne barazimet
f
1
f = 1
X
, x X, (f f
1
= 1
Y
, y Y, d.m.th. f
1
f =
1
D(f)
, f f
1
= 1
R(f)=D(f
1
)
.
Shembulli 1.5.21 Le te jete t
a
: R R: x x + a, a R, x R. Te
tregohet se t
1
a
= t
a
.
x
y
y=x y x
3
3
y x
Fig. 1.9
Zgjidhja: Le te verejme se t
1
a
ekziston sepse funksioni t
a
eshte bijeksion.
Kemi:
(t
a
t
a
)(x) = t
a
(t
a
(x)) = t
a
(x +a) = x +a a = x = 1
R
(x),
(t
a
t
a
)(y) = t
a
(t
a
(y)) = t
a
(y a) = y +a a = y = 1
R
(y),
qe pikerisht tregon se t
1
a
= t
a
.
Ne vazhdim do te shohim lidhjen ne mes te monotonise se funksionit f dhe
funksionit te tij invers f
1
, si dhe disa rezultate tjera te rendesishme.
Teorema 1.3.8. Le te jete f: S R, S R, funksion rigorozisht monoton.
Atehere:
a) ekziston funksioni invers f
1
i funksionit f;
b) nese f eshte rigorozisht rrites (zvogelues) ne S edhe f
1
do te jete i tille.
Vertetimi. a) Me qene se funksioni f eshte rigorozisht monoton, atehere ai
eshte injektiv. Prandaj, ekziston f
1
.
b) Le te jete f dhe x
1
, x
2
S, x
1
< x
2
. Atehere, f(x
1
) = y
1
< f(x
2
) = y
2
.
Tregojme se f
1
, d.m.th. se f
1
(y
1
) < f
1
(y
2
). Po te ishte f
1
(y
1
)
f
1
(y
2
), atehere, meqe f rritet, do te kishim f[f
1
(y
1
)] f[f
1
(y
2
)], d.m.th.
y
1
y
2
qe eshte ne kundershtim me pabarazimin y
1
< y
2
. Prandaj, f
1
(y
1
) <
f
1
(y
2
), dhe me kete teorema u vertetua.
38 NUMRAT REAL
E
3
eshte rigorozisht rrites ne
R. Sipas teoremes 1.7. edhe funksioni i tij invers f
1
: R R: x
3
x eshte
rigorozisht monoton.
Teorema 1.3.9. Ne qofte se h = g f eshte kompozim i funksioneve f: X Y
dhe g: Y Z, atehere:
(g f)
1
= f
1
g
1
,
ku (g f)
1
: T(Z) T(X) eshte funksion i percaktuar me funksionin g
f, ndersa f
1
: T(Y ) T(X), g
1
: T(Z) T(Y ) jane te indukuar me f
perkatesisht g.
Vertetimi. Duhet treguar se per cdo C T(Z) vlen (g f)
1
(C) = f
1
g
1
(C).
Me te vertete, kemi:
x (g f)
1
(C) (g f)(x) C g[f(x)] C f(x) g
1
(C)
x f
1
[g
1
(C)] x (f
1
g
1
)(C),
prej nga rrjedh se (g f)
1
(C) = f
1
g
1
(C), cka deshem te tregojme.
1.3.5 Funksionet elementare dhe klasikimi i tyre
Perkuzimi 1.3.15 Funksionet themelore elementere jane:
1. funksioni konstant : y = c, c R;
2. funksioni fuqi : y = x
, R;
3. funksioni eksponencial : y = a
x
;
4. funksioni logaritmik : y = log
a
x, a > 0, a ,= 1;
5. funksionet trigomometrike : y = sin x, y = cos x, y = tg x, y = ctg x;
6. funksionet inverse trigonometrike : y = arcsin x, y = arccos x, y = arctg x
si dhe y = arcctg x.
Perkuzimi 1.3.16 Funksionet te cilat merren nga funksionet themelore ele-
mentare pas perdorimit nje numer te fundme heresh te veprimeve arithmetike
si dhe veprimin e kompozimit quhen funksione elementare.
Shembuj te funksioneve elementare jane:
y = [x[ =
x
2
, y =
_
1 + 4 sin
2
x, y =
log x + 4
3
x + 2tgx
10
x
x + 10
.
Funksionet te cilat nuk jane elementare quhen funksione joelementa-
re. P.sh., funksione te tilla jane ato qe merren nga funksionet elementare me
ndihmen e operacioneve joelementare si c jane kalimi ne limit, integrimi etj.
Funksionet elementare klasikohen ne kete menyre:
1. Funksionet e plota racionale (polinomet). Keto funksione mer-
ren nga funksionet konstant e fuqi (kur N) me ndihmen e veprimeve te
E NDRYSHORE 39
mbledhjes, ndryshimit e prodhimit. Forma e pergjithshme e ketyre funksioneve
eshte:
y = f(x) = a
0
x
n
+a
1
x
n1
+ +a
n1
x +a
n
= P
n
(x), a
i
R,
i= 0,1,2,...,n.

Eshte e qarte se bashkesia (, +) eshte domeni i funksionit
polinomial.
2. Funksionet racionale thyesore. Keto jane funksionet e formes:
y = f(x) =
a
0
x
n
+a
1
x
n1
+ +a
n1
x +a
n
b
0
x
m
+b
1
x
m1
+ +b
m1
x +b
m
=
P
n
(x)
Q
m
(x)
,
d.m.th. ato te cilat mund te paraqiten si heres i dy funksioneve te plota
racionale. Po veme ne dukje se T(f) = x R: Q
m
(x) ,= 0.
Funksionet 1. dhe 2. formojne se bashku klasen e funksioneve racionale.
3. Funksionet iracionale. Keto funksione merren nga funksionet y =
c, y = x
m
dhe nga y =
n
x me ndihmen e veprimeve arithmetike si dhe te

kompozimit. P.sh. funksionet:
y = f(x) = 3x
2
x + 1, y = f(x) =
1
1 +
_
x +
x
2
+ 1
,
jane funksine iracionale.
Funksionet iracionale dhe racionale formojne klasen e funksionave al-
gjebrike.
4, Funksionet transcendente. Funksione te cilat nuk jane algjebrike
quhen transcendente. Te tilla jane p.sh. funksionet y = f(x) = a
x
, y = log
a
x
si dhe funksionet trigonometrike.
Skema ne vijim tregon si klasikohen funksionet:
F U N K S I O N E T
_
A l gj e b r i k e T r a n s c e n d e n t e
_
R a c i o n a l e I r a c i o n a l e

Racionale te plota Racionale thyesore
(polinomiale)
40 NUMRAT REAL
E
1.4 BASHK
ESIT
E E NUM
ERUESHME
1.4.1 Bashkesite ekuivalente
Le te jene A e B dy bashkesi te cfaredoshme. Kerkohet te shqyrtohet kur keto
bashkesi kane numer te barabarte te elementeve.
Nese bashkesite A e B kane numer te fundme elementesh, i numrojme ele-
mentet e seciles bashkesi e pastaj i krahasojme numrat e tuar. Kete detyre
mundemi me e zgjidhe edhe ne menyre tjeter. Le te jete p.sh. A bashkesia e
studenteve ne nje salle mesimi dhe B bashkesia e bankave ne ate vend. Nese
sugjerohet qe secili student te ulet ne banke dhe nese ne secilen banke ulet
nje student, atehere te gjitha bankat do te zihen dhe te gjithe studentet do te
ulen. Ne kete rast numri i studenteve eshte i njejte me numrin e bankave. Ne
kete shembull verejme se secilit element te bashkesise A i korespondon nje dhe
vetem nje element i bashkesise B dhe anasjelltas, cdo elementi te bashkesise B
i shoqerohet nje dhe vetem nje element i bashkesise A. Ky shoqerim mund te
vendoset sepse ato bashkesi kane numer te njejte elementash.
Po veme ne dukje se menyra e dyte e krahasimit te bashkesive mund te
merret edhe ne rastin e bashkesive te pafundme.
Bashkesite:
A = 1, 2, 3, ..., n, ... dhe B =
_
1,
1
2
2
, ...,
1
n
2
, ...
_
, n N.
kane numer te barabarte te elementeve sepse do numeri natyral n A i sho-
qerohet nje dhe vetem nje element
1
n
2
nga bashkesia B dhe anasjelltas, cdo
elementi te bashkesise B i shoqerohet nje dhe vetem nje element i bashkesise
A. Keshtu shohim se ne mes te atyre bashkesive ekziston pasqyrimi bijektiv i
dhene me:
A B: n
1
n
2
, n N.
Perkuzimi 1.4.1 Bashkesite A e B quhen ekuivalente ose me fuqi te
njejte ne qofte se ne mes tyre mund te vehet pasqyrimi bijektiv.
Ne kete rast shkruajme A B. Pra, per A, B T(U) :
A B [ekziston bijeksioni f: A B].
P.sh. 1, 2, 3, ..., n, ...
_
1,
1
2
2
, ...,
1
n
2
, ...
_
. Pastaj, N 2n [ n N,
N Z (te tregohet!).
Teorema 1.4.1 eshte relacion i ekuivalences.
Vertetimi. 1
Meqenese funksioni identik i

A
: A A eshte bijeksion, atehere
A A, A (reeksiviteti);
1.4 BASHK
ESIT
E E NUM
ERUESHME 41
2
A B [ekziston bijeksioni f: A B] [ekziston bijeksioni f

1
:
B A] B A (simetria);
3
Le te jete C T(U). Atehere:

[A B B C] [ekzistojne bijeksionet f: A b g: B C]
[ekziston bijeksioni g f: A C] A C (tranzitiviteti).
Keshtu, T(U)
/
= C
A
[ A T(U).
Te bashkesite e fundme, per karakteristike te klasave te bashkesive ekuiva-
lente merret numri i elementeve te tyre. Per bashkesite e pafundme ate karak-
teristike e quajme numri kardinal dhe e shenojme me card. Pra, card A = C
A
.
Sipas perkuzimit:
card A = card B A B.
Le te jete n cilido numer natyral, I
n
= 1, 2, 3, ..., n. Bashkesia A quhet e
fundme ne qofte se A I
n
, per ndonje n. Bashkesia A quhet e pafundme
nese ajo nuk eshte e fundme.
Shembulli 1.4.1 Ne qofte se dhe k jane dy rrathe koncentrike, atehere k.
Korespondenca bijektive merret ne kete menyre: marrim gjysmedrejtezen p me
llim ne qendren e rratheve. Pikes x p i shoqerohet nje dhe vetem nje pike
x
p k dhe anasjelltas.
Shembulli 1.4.2 Bashkesia e pikave te segmentit A = y R[ 0 y 2
eshte ekuivalente me bashkesine e pikave te segmentit B = x R[ 0 x 1.
Verejme se korespondenca bijektive jepet keshtu:
A B: x
x
2
.
Shembulli 1.4.3 (a, b) R.
Menyra si eshte dhene pasqyrimi bijektiv shihet nga g. 1.10.
A
a b
O

Fig. 1.10
Bashkesia e pikave te intervalit (a, b) eshte ekuivalente me bashkesine e
pikave te harkut
. Me tej shohim se
Ox, ku Ox eshte bashkesia e

pikave te boshtit numerik e cila eshte ekuivalente me R. Pra
R. Nga
tranzitiviteti i relacionit rrjedh se (a, b) R.
42 NUMRAT REAL
E
1.4.2 Bashkesite e numerueshme
Perkuzimi 1.4.2 Bashkesine ekuivalente me bashkesine e numrave natyrale
e quajme bashkesi te numerueshme.
Duket qarte se ne qofte se A eshte bashkesi e numerueshme, elementet e saj
mund te shkruhen ne forme te vargut:
a
1
, a
2
, ... , a
n
, ... .
Shembulli 1.4.4 Bashkesia N eshte e numerueshme.
Shembulli 1.4.5 Bashkesia e numrave te plote eshte e numerueshme.
Vertetimi eshte i qarte (shih g. 1.11).
1 2 3

0 1 1
Fig. 1.11
Perkuzimi 1.4.3 Bashkesia e cila nuk eshte e fundme e as e numerueshme
quhet bashkesi e panumerueshme. Ne qofte se bashkesia A eshte e fundme
ose e numerueshme ajo quhet me se shumti e numerueshme.
Teorema 1.4.2 C do nenbashkesi e pafundme e bashkesise se numrueshme
eshte e numerueshme.
Vetetimi. Le te jete A bashkesi e numerueshme dhe B nenbashkesi e saj e
pafundme. Atehere, elementet e bashkesise A mund te shkruhen ne formen:
a
1
, a
2
, a
3
, ....
Eshte e qarte se, elementet e bashkesisse B po ashtu gjenden ne vargun e

mesiperm. Me n
1
shenojme indeksin me te vogel te tille qe a
n1
B. Me n
2
shenojme indeksin me te vogel te tille qe a
n2
B dhe qe n
2
> n
1
. Kete ecuri e
vazhdojme edhe me tutje. Keshtu shohim se elementet e bashkesise B mund te
shkruhen ne formen:
a
n1
, a
n2
, ..., a
n
k
, ...,
dhe me qene se N B: k a
n
k
eshte bijeksion, konstatojme se bashkesia B
eshte e numerueshme.
Nga teorema 1.4.2 rrjedh se asnje bashkesi e panumerueshme nuk mund te
jete nenbashkesi e bashkesise se numerueshme.
Lexuesi le te vertetoje keto rezultate:
Pohimi 1.4.1 Ne qofte se G eshte bashkesi e numerueshme dhe A B,
atehere bashkesia A eshte me se shumti e numerueshme.
1.4 BASHK
ESIT
E E NUM
ERUESHME 43
Pohimi 1.4.2 Ne qofte se B eshte cilado bashkesi e pafundme, atehere ekziston
nenbashkesi e saj A e cila eshte e numerueshme.
Pohimi 1.4.3 1
Unioni i bashkesise se pafundme A dhe bashkesise me se

shumti te numerueshme B eshte bashkesia fuqia e se ciles eshte e njejte me ate
te bashkesise A;
2
numri kardinal i bashkesise se panumerueshme te pafundme A nuk

ndryshon ne qofte se asaj bashkesie i heqet bashkesia me se shumti e nume-
rueshme B.
Teorema 1.4.3 Bashkesia e numrave racionale eshte e numerueshme.
Vertetimi. Marrim ne konsiderim g. 1.12. Ne te paren verejme se jane te
perfshire te gjithe numrat racionale ndersa ne te dyten ata natyrale.
0 1 1 2 2
...
1
2

1
2
3
2

3
2
5
2
...
1
3

1
3
2
3

2
3
4
3
...
1
4
.
.
.
3
4
.
.
.
.
.
.
.
.
.
1 2 6 7
...
3 5 8 14
...
...
4 9 13
10
.
.
.
12
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
Fig. 1.12
Pasqyrimi bijektiv ne mes te N dhe Q jepet si me poshte:
1 2 3 4

0 1
1
2
1
3
.
Prandaj, bashkesia Q eshte e numerueshme.
Le te verejme se teorema 1.4.32 mund te vertetohet edhe ne kete menyre:
Funksioni f: Q N i dhene me f
_
p
q
_
= 10
p+q
+ 10
q
eshte bijeksion,
prandaj Q N.
Teorema 1.4.4 Segmenti [0, 1] eshte bashkesi e panumerueshme.
Vertetimi. Supozojme se bashkesia [0, 1] eshte e numerueshme. Meqenese
numrat reale mund te paraqiten ne forme te numrit dhjetor, te gjitha pikat e
segmentit mund te paraqiten si elemente dy nga dy te ndryshem, te vargut:
x
1
= 0, a
11
a
12
a
1n
;
44 NUMRAT REAL
E
x
2
= 0, a
21
a
22
a
2n
;
...........................................
x
n
= 0, a
n1
a
n2
a
nn
;
........................................ .
Marrim ne shqyrtim numrin real te perkuzuar ne kete menyre: para preses
veme shifren 0. Ne vendin e jte (te shifres dhjetore) zgjedhim numer nga 0
e 9, te ndryshem nga shifra dhjetore qe gjendet ne ate vend te numrit x
j
. Ne
kete menyre formohet numri dhjetor i pafundme te cilin e shenojme me . Nga
menyra e zgjedhjes se shifrave dhjetore eshte perjashtuar mundesia e gjetjes se
numrit x i cili mund te shkruhet ne dy menyra, si p.sh. x = 0, 143000... =
0, 142999....
Me qene se shifra e jte dhjetore e numrit eshte e ndryshme nga shifra e
jte dhjetore e numrit x
j
, shohim se eshte i ndryshem nga numrat e bashkesise
x
1
, x
2
, x
3
, ..., qe kundershton supozimin se te gjitha pikat e segmentit [0, 1]
gjenden ne vargun e sipershenuar. Teorema u vertetua.
1.4.3 Bashkesite me fuqi kontinumi
Perkuzimi 1.4.4 Bashkesine A ekuivalente me bashkesine [0, 1], e quajme
bashkesi me fuqi kontinuumi.
P.sh., segmenti i cfaredoshem [a, b] ka fuqine e kontinuumit. Me te vertete,
bijeksioni i kerkuar jepet keshtu:
[0, 1] [a, b] : x a + (b a)x.
Ne vazhdim marrim rezultatin (pa vertetim), i cili jepet ne kurset me te
larta te analizes:
Ne qofte se S eshte bashkesi e pafundme e panumerueshme dhe A S te
shumten e numerueshme, atehere S A S.
Kendej shohim se:
[a, b] (a, b) [a, b) (a, b],
d.m.th., ne ve canti, (a, b) ka fuqi kontinuumi. Me tej, me qene se funksioni
x
x
1 [x[
pasqyron ne menyre biunivoke bashkesine (1, 1) ne bashkesine
R, shohim se R (1, 1) [0, 1]. Prandaj:
Bashkesia e numrave reale eshte me fuqi kontinumi.
1.5 Detyra per ushtrime 45
1.5 Detyra per ushtrime
1. Me metoden e induksionit matematik te tregohet se:
a)
i=1
x
i
i=1
[x
i
[ ; b)
i=1
x
i
i=1
[x
i
[ ;
c)
n
i=1
i =
n(n + 1)
2
; c)
n
i=1
i
2
=
n(n + 1)(2n + 1)
6
;
d)
n
i=1
i
3
=
_
n
i=1
i
_
2
; dh)
n1
i=1
q
n
=
q
n
1
q 1
, q ,= 1 .
e) (a +b)
n
=
n
i=1
_
n
k
_
a
k
b
nk
, ku
_
n
k
_
=
n!
k!(n k)!
(formula e binomit).
e) n
n+1
(n + 1)
n
.
2. Le te jene A = a Q[ a
3
< 2, A
= a Q[ a
3
> 2. Veme
Q
1
= A A
. Te tregohet se ne klasen e poshteme A nuk ekziston numri

me i madh racional, ndersa ne te sipermen A
numri me i vogel racional.

(Qartazi, A[A
eshte prerje ne Q
1
dhe perkuzon numrin iracional
3
2).
3. Te tregohet se per bashkesine e te gjitha thyesave te rregullta racionale
m
n
, m, n N, 0 < m < n, nuk ekziston numri me i vogel dhe me i madh.
Te gjenden inmumi dhe supremumi i asaj bashkesie.
4. Per A, B R veme A + B = a + b [ a A, b B., AB = ab [ a
A, b B, a 0, b 0. Te tregohet se:
a) inf(A+B) = inf A+ inf B; b) sup(A+B) = sup A+ sup B;
c) inf(AB) = inf A inf B; c) sup(AB) = sup A sup B.
5. Te tregohet se bashkesia e numrave reale R eshte ekuivalente me cilin do
interval te hapur te saj.
6. Per bashkesine e cfaredoshme A vlen:
card A card T(A).
7. Te tregohet se:
a) card N
k
= card N, k N; b) card R
k
= card R, k N;
c) card TN = card R.
8. Te tregohet se cdo familje e intervaleve disjunkte nga R, eshte me se
shumti e numerueshme.
46 NUMRAT REAL
E
9. Te tregohet se bashkesia e te gjitha nenbashkesive te fundme te bashkesise
se numerueshme eshte e numerueshme.
10. Te tregohet se unioni i bashkesive me se shumti te numerueshme eshte
bashkesi me se shumti e numerueshme.
11. Te gjendet domena e funksioneve:
a) y = (x 2)
_
x + 1
1 x
; b) y = ln
1 x
1 +x
;
c) y = log
_
sin

x
_
; c) y = arcsin
2x
1 +x
.
12. Te gjendet domena dhe bashkesia e vlerave e funksioneve:
a) y = log(1 2 cos x); b) y = arccos
2x
1 +x
2
;
c) y = (1)
x
.
13. Te tregohet se, ne qofte se per funksionin linear f(x) = ax + b argu-
mentet x
n
, n N formojne progresion aritmetik, atehere vlerat perkatese
f(x
n
), n N formojne po ashtu progresion aritmetik.
14. Le te jete f(x) +f(y) = f(z). Te gjendet z ne qofte se:
a) f(x) = ax; b) f(x) = arctg x, [x[ < 1;
c) f(x) =
1
x
; c) f(x) = log
1 +x
1 x
.
15. Le te jete f
n
(x) = f(f( ... f(x)))
. .
nhere
. Te gjendet f
n
(x), ne qofte se
f(x) =
x
1 +x
2
.
16. Te gjendet f(x), ne qofte se:
f
_
1
x
_
= x +
_
1 +x
2
, x > 0.
17. Te gjendet funksioni invers dhe te caktohet domena e tij, ne qofte se:
a) y = 2x + 3, < x < ; b) y = x
2
, per:
1) x [, 0]; 2) x [0, +];
c) y =
1 x
1 +x
, x ,= 1; c) y =
1 x
2
, per:
1) x [1, 0]; 2) x [0, 1];
d) y = sh x, ku sh x =
1
2
(e
x
e
x
),
x R.
18. Te tregohet se perioda e funksionit Dirihle:
(x) =
_
1, per x Q;
0, per x Ir,
eshte cdo numer racional.
19. Thuhet se funksioni f eshte antiperiodik, ne qofte se:
f(x +T) = f(x), T > 0.
Te tregohet se funksioni i tille f eshte periodik dhe ka perioden 2T.
48 NUMRAT REAL
E
2
VARGU DHE LIMITI I
TIJ
2.1 VARGU NUMERIK
2.1.1 Perkuzimi i vargut dhe shembuj
Perkuzimi 2.1.1 Varg numerik ose thjeshte varg, quhet pasqyrimi nga
bashkesia N ne R :
N R : n x
n
,
d.m.th. funksioni i cili cdo numri natyral n i shoqeron elementin x
n
R.
Vargun e shenojme me x
n
ose:
x
1
, x
2
, ..., x
n
, ....
Po veme ne dukje se perkuzimi 2.1.1 mund te zgjerohet edhe ne rastin kur
ne vend te R marrim bashkesine e cfaredoshme E.
Elementet x
1
, x
2
, ..., x
n
, ... quhen kuza ose terma te vargut. Kuza x
n
quhet termi i pergjithshem dhe, si c shihet, rregulla sipas se ciles jane dhene
termat e vargut jepet me ate duke i dhene indeksit n me radhe vlerat 1, 2, ... .
Shembulli 2.1.1 Shprehja:
a
1
= a, a
2
= a +d, a
3
= a + 2d, ..., a
n
= a + (n 1)d, ...,
ku a, d R, eshte varg dhe, si c dihet, ky eshte vargu aritmetik.
Shembulli 2.1.2

Eshte mire e njohur se:
a
1
= a, a
2
= a q, ..., a
n
= a q
n1
, ..., a, q r
paraqet vargun gjeometrik.
50 VARGU DHE LIMITI I TIJ
Shembulli 2.1.3 Kuza e pergjithshme x
n
= n, jep vargun e numrave naty-
rale:
1, 2, 3, ..., n, ... .
Shembulli 2.1.4 Nga kuza x
n
=
1
n
merret vargu:
1,
1
2
,
1
3
, ...,
1
n
, ... .
Shembulli 2.1.5 Nga x
n
=
(1)
n
n
merret vargu:
1,
1
2
,
1
3
, ....
Shembulli 2.1.6 Termi i pergjithshem x
n
=
n + 1
n
, jep vargun:
2,
3
2
,
4
3
, ... .
Shembulli 2.1.7 x
n
= 1 +
(1)
n
n
jep vargun:
0,
3
2
,
2
3
,
5
4
, ... .
Shembulli 2.1.8 x
n
= sin
n
2
jep vargun:
1, 0, 1, 0, 1, 0, 1, ... .
Vargun termat e te cilit jane te barabarte e quajme varg stacionar.
Termat e vargut (disa ose te gjithe) mund te kene vlere te njejte numerike
(shih shembullin 2.1.8), por te ndryshojne ndermjet vedi sipas vendit ne varg.
Pra, derisa bashkesia e termave te vargut eshte e numerueshme, bashkesia e
numrave prej te cileve formohet vargu mund te jete e fundme.
Vargjet x
n
e y
n
thuhet se jane te barabarte ne qofte se x
n
= y
n
, n
N.
Le te jene dhene vargjet x
n
e y
n
.
Vargun x
n
+ y
n
_
= x
n
+ y
n
_
e quajme varg shume i vargjeve te
dhene me siper.
Produkti i vargut x
n
me numrin jepet me barazimin x
n
= x
n
.
Vargun x
n
y
n
e quajme varg produkt te vargjeve x
n
. e y
n
.
Vargun
_
x
n
y
n
_
, y
n
,= 0, n N, e quajme varg heres te vargjeve x
n
e
y
n
.
2.1 VARGU NUMERIK 51
Marrim vargun:
x
1
, x
2
, ..., x
n
, ... (1)
dhe nje varg te cfaredoshem te numrave natyral:
n
1
, n
2
, ..., n
k
, ..., (2)
te tille qe:
n
1
< n
2
< ... < n
k
< n
k+1
< ... .
Nga (1) ndajme termat me indekse nga vargu (2) dhe, duke i marr ne renditje
te njejte, marrim vargun:
x
n1
, x
n2
, x
n3
, ..., x
n
k
, ... . (3)
Perkuzimi 2.1.2 Vargun (3) e quajme nenvarg ose varg i pjesshem i
vargut (1).
P.sh:
x
1
, x
3
, x
5
, ..., x
2n+1
, ...,
x
2
, x
4
, x
6
, ..., x
2n
, ... ,
jane nenvargje te vargut (1). Edhe vet vargu (1) mund te konsiderohet nenvarg
i vetvetes.

Eshte e qarte se nga cdo varg mund te nxirret numer i pafundme
nenvargjesh dhe mund te thuhet se nenvargu eshte cdo pjese e pafundme e
vargut ne te cilin eshte ruajtur renditja e termave.
2.1.2 Limiti i vargut dhe vetite e
vargjeve konvergjebte
Perkuzimi 2.1.3 Numri a R quhet limit (vlere kutare) i vargut x
n
,
ne qofte se per cdo > 0 ekziston numri n
0
() N ashtu qe per cdo n > n
0
vlen:
[x
n
a[ < .
Faktin se a eshte limit i vargut x
n
e shenojme me lim
n
x
n
= a. Ne kete rast
merret edhe shenimi: x
n
a kur n dhe lexohet x
n
tenton ne a kur n
. Ne vijim japim perkuzimin e limitit me simbole logjike. Keshtu:
lim
n
x
n
= a := [( > 0) ( n
0
() N) ( n > n
0
() =[x
n
a[ < )].
Ne vazhdim, nese nuk merret ndryshe, veme n
0
= n
0
().
Perkuzimi 2.1.4 Thuhet se vargu x
n
konvergjon ne a ne qofte se
lim
n
x
n
= a. Per vargun i cili nuk konvergjon thuhet se divergjon.
Pabarazimi:
[x
n
a[ < , n > n
0
,
mund te shkruhet edhe ne formen:
< x
n
a < , n > n
0
. ()
Pabarazimet () tregojne se termat e vargut me indeksa n > n
0
, gjenden ne
rrethinen e pikes a (pra jashte rrethines se pikes a gjendet vetem numer i
fundme termash dhe ata jane: x
1
, x
2
, ..., x
n0
).
n
eshte i kuzuar, ne qofte se ekzis-
tojne numrat m, M R ashtu qe per cdo n N vlen m x
n
M.
Nese veme K = max[m[, [M[, shohim se plotesohet relacioni: [x
n
[
K, n N. Keshtu marrim perkuzimin ekuivalent:
n
eshte i kuzuar, ne qofte se ekziston
K R
+
, ashtu qe per cdo n N vlen [ x
n
[ K.
Teorema 2.1.1 Le te jete x
n
varg konvergjent. Atehere:
1
Vargu x
n
eshte i kuzuar;
2
Vargu x
n
ka limit te vetem;
3
a eshte limit i vargut x

n
kur ne cdo rrethine te a gjenden pothuajse
te gjithe termat e vargut (d.m.th. te gjithe me perjashtim, ndoshta, te nje numri
te fundme).
Vertetimi. 1
. Le te jete lim
n
x
n
= a. Atehere:
( > 0) ( n
0
N)( n > n
0
=[x
n
a[ < ).
Veme m = minx
1
, x
2
, ..., x
n0
, a dhe M = maxx
1
, x
2
, ..., x
n0
, a+.

Eshte
e qarte se, m x
n
M, n N, cka edhe deshem te tregojme.
Vertetimi tjeter. Le te jete, si me pare, lim
n
x
n
= a. Per = 1 gjejme:
( n
0
N)( n > n
0
=[x
n
a[ < 1).
Kendej gjejme:
[x
n
[ < [a[ + 1, n > n
0
.
Nese marrim K = max[x
1
[, [x
2
[, ..., [x
n0
[, [a[ + 1, shohim se per cdo n N
vlen [x
n
[ < K.
2
. Supozojme te kunderten, d.m.th. se lim

n
x
n
= a, lim
n
x
n
= b dhe a ,= b.
Marrim p.sh. a < b. Meqenese a, b R, ekziston c R ashtu qe a < c < b.
Zgjedhim te tille qe te vlej:
a + < c dhe b > c. ()
Sipas perkuzimit 2.1.3, ekzistojne numrat natyral n
1
(), n
2
() ashtu qe:
n > n
1
vlen [x
n
a[ < ose a < x
n
< a +,
n > n
2
vlen [x
n
b[ < ose b < x
n
 n
= maxn
1
(), n
2
(), vlen njekohesisht:
a < x
n
< a +, dhe
b < x
n
 c, n > n
, qe eshte e pamundur.
Prandaj, vargu konvergjent ka limit te vetem.
3
. Supozojme se x
n
a kur n dhe U(a) eshte rrethine e cfaredoshme
e pikes a. Atehere, ekziston rrethina (a , a + ) e pikes a e tille qe
(a , a +) U(a). Kendej:
( n
0
N)( n > n
0
=[x
n
a[ < ),
prej nga gjejme x
n
(a , a +), n > n
0
. Rrjedhimisht, jashte rrethines
se pikes a gjendet numer i fundme i termave te vargut. Meqenese (a, a+)
U(a), jashte rrethines U(a) gjendet numer i fundme i termave te vargut.
Anasjelltas, supozojme se cilado rrethine U(a) permban pothuajse te gjithe
termat e vargut x
n
. Le te jete > 0 i tille qe (a, a+) U(a). Atehere edhe
(a, a+) permban pothuajse te gjithe termat e vargut x
n
. Me n
0
shenojme
numrin me te madh natyral ashtu qe [x
n
a[ , d.m.th. qe x
n
, (a, a+).
Tash per n > n
0
vlen [x
n
a[ < , qe tregon se vargu x
n
konvergjon ne a.
Nga teorema 2.2.1 3
shohim se limiti i vargut me ndihmen e rrethinave

mund te formulohet ne kete menyre:
Perkuzimi 2.1.7
lim
n
x
n
= a := [( U(a)) ( n
0
N)( n > n
0
=x
n
U(a))].
Nga teorema 2.2.1 tojme kete rezultat:
Rrjedhimi 2.1.1 Natyra e vargut (d.m.th. konvergjenca apo divergjenca e tij)
nuk ndryshon me heqjen apo shtimin e nje numri te fundme te termave te tij.
Teorema 2.1.2 Ne qofte se vargu x
n
konvergjon kah a kur n , atehere
edhe cdo nenvarg i tij eshte konvergjent dhe ka limitin a.
Vertetimi. Sipas supozimit:
( > 0) ( n
0
() N)( n > n
0
() =[x
n
a[ < ).
Le te jete x
n
k
nenvarg i cfaredoshem i vargut x
n
. Me tej, le te jete k
n0()
indeksi i pare nga:
n
1
, n
2
, ..., n
k
, ...
per te cilin k
n0()
n
0
(). Atehere:
[x
n
k
a[ < , n
k
> k
n0()
,
qe tregon se nenvargu x
n
k
eshte konvergjent dhe ka limitin a.
Rrjedhimi 2.1.2 Ne qofte se nga vargu x
n
mund te nxirren dy nenvargje
konvergjente qe kane limite te ndryshem, vargu ne fjale eshte divergjent.
Shembulli 2.1.9 Vargu stacionar x
n
= c, c R eshte konvergjent dhe ka
limitin c.
Vertetimi eshte i menjehershem duke e perdore perkuzimin 2.2.5.
Shembulli 2.1.10 Te tregohet se lim
n
1
n
= 0 dhe te gjendet n
0
(), kur =
1
10
dhe =
1
100
.
Zgjidhja: Le te jete > 0 i cfaredoshem. Nga rrjedhimi 1.2.2. i teoremes se
Arkimedit (teorema 1.2.5) shohim se:
( n
0
())( n > n
0
() =
1
n
< ).
Kjo tregon se lim
n
1
n
= 0. Tani nga
1
n
< rrjedh se n >
1
, prej nga shohim

se n
0
() = E(
1
), ku me E(x) shenohet pjesa e plote e xit. Me ne fund, lehte

shihet se n
0
(
1
10
) = 10 dhe n
0
(
1
100
) = 100.
Shembulli 2.1.11 Te tregohet se:
lim
n
n 1
2n + 1
=
1
2
dhe te gjendet n
0
() kur =
1
10
dhe =
1
100
.
Zgjidhja: Le te jete > 0 i cfaredoshem. Kemi:
n 1
2n + 1

1
2
3
2(2n + 1)
=
3
2(2n + 1)
< .
Kendej rrjedh se n >
3
4

1
2
. Rrjedhimisht, numri n
0
() = E(
3
4

1
2
) eshte
i mire per perkuzimin e limitit. Prandaj, lim
n
n1
2n+1
=
1
2
. Lehte shihet se
n
0
(
1
10
) = 74. Numrin tjeter te kerkuar i mbetet lexuesit ta gjej.
n
_
1 +
(1)
n
n
_
= 1.
Zgjidhja: Kemi:
_
1 +
(1)
n
n
_
1
=
1
n
<
per n > n
0
() = E
_
1
_
.
n
q
n
= 0, ne qofte se [q[ < 1.
Zgjidhja: Per q = 0 u tregua ne shembullin 1. Le te jete 0 < [q[ < 1 dhe > 0
i cfaredoshem. Sipas rrjedhimit 1. te teoremes se Arkimedit (nese veme a =
1
|q|
dhe b =
1
) ekziston n
0
N i tille qe
1
|q|
n
0
>
1
. Meqenese per n > n

0
:
[q[
n
< [q
n0
[ =
1
[q[
n
>
1
[q[
n0
,
shohim se vlen
1
|q|
n
>
1
, ose [q[
n
< dhe me kete detyra u zgjidh.
Shembulli 2.1.14 Te shqyrtohet natyra e vargut
_
sin
n
2
_
.
Zgjidhja: Vargu sin
n
2
eshte divergjent sepse nga ai mund te nxirren p.sh.
nenvargjet 0 dhe 1 te cilet konvergjojne ne 0 e 1, perkatesisht.
Shembulli 2.1.15 Te shqyrtohet natyra e vargut (1)
n
.
Divergjenca e vargut tregohet ngjashem si ne shembullin 2.2.6.
Shembulli 2.1.16 Te tregohet se vargu n
(1)
n
, n N divergjon.
Zgjidhja: Disa terma te vargut n
(1)
n
jane:
1, 2,
1
3
, 4,
1
5
, 6,
1
7
, ... .
Sikur A R te ishte limit i vargut, atehere ne cdo rrethine te Ase gjenden
pothuajse te gjithe termat e vargut.
Numri A = 0 nuk mund te jete limit i vargut sepse p.sh. jashte 1rrethines
se pikes 0 gjendet numer i pafundme i termave te vargut ne fjale.
Tregojme se edhe A ,= 0 nuk mund te jete limit i vargut n
(1)
n
. Me te
vertete, sikur te ishte per =
|A|
2
shohim se jashte
|A|
2
rrethine te pikes A
gjenden te gjithe termat e vargut te formes
1
2n+1
per te cilet eshte
1
2n+1
<
|A|
2
.
n
n
a = 1, a > 1.
Zgjidhja: Duke vene ne pabarazimin e Bernulit (shembulli 1.2.1) 1 +x =
n
a
marrim:
(
n
a)
n
1 +n(
n
a 1), ose a 1 +n(

n
a 1), ose
n
a 1
a 1
n
.
Le te jete i cfaredoshem. Pabarazimi:
n
a 1
a 1
n
<
plotesohet per n > n
0
() = E
_
a1
_
. Prandaj, lim
n
n
a = 1, a > 1.
Rezultati mbetet i njejte edhe kur 0 < a 1. Vertetimi behet permes
teoremes 2.2.4 3
, duke vene a =
1
b
.
n
ka limitin a dhe a > p (a < q), p, q
R, atehere gjendet numri natyral n
0
i tille qe per n > n
0
vlen x
n
> p (x
n
< q).
Gjeometrikisht teorema tregon se nese limiti a i vargut x
n
gjendet ne
intervalin (p, q), atehere te gjithe termat e tij me indeks n > n
0
gjenden ne ate
interval, d.m.th. ne ate interval gjenden pothuajse te gjithe termat e vargut.
Vertetimi. Zgjedhim > 0 te tille qe a > p (a + < q). Meqenese
lim
n
x
n
= a, ekziston numri n
0
() i tille qe per n > n
0
() vlen [x
n
a[ < , ose:
a < x
n
< a +. Prandaj, x
n
> p (x
n
< q).
Rrjedhimi 2.1.3 Ne qofte se lim
n
x
n
= a ,= 0, atehere ekziston n
0
i tille
qe te gjithe termat x
n
me indeksin n > n
0
kane shenjen e limitit a, d.m.th.
sgn x
n
= sgn a, per n > n
0
.
Vertetimi. Le te jete a > 0. Duke vene ne teoremen 2.2.3 p = 0, shohim se
ekziston n
0
i tille qe per n > n
0
vlen x
n
> 0. Pra, per a > 0 vlen sgn x
n
=
sgn a, per n > n
0
. Pjesa tjeter tregohet ngjashem duke marr per a < 0 numrin
q = 0.
n
x
n
= a ,= 0, atehere ekziston numri r > 0
dhe n
0
N ashtu qe [x
n
[ > r > 0 per n > n
0
.
Vertetimi. Le te jete a > 0. Marrim numrin r te tille qe 0 < r < a dhe, sipas
teoremes 2.2.3, shohim se:
n
0
: x
n
> r per n > n
0
,
d.m.th. [x
n
[ > r, per n > n
0
. Per a < 0 marrim r > 0 te tille qe a < r. Duke
rezonuar ngjashem si me pare shohim se x
n
< r, per n > n
0
ose [x
n
[ > r per
n > n
0
.
n
x
n
= a ,= 0, atehere ekziston numri n
0
N
ashtu qe per n > n
0
vlen:
1
[x
n
[
< K.
Vertetimi. Meqenese a ,= 0, sipas rrejdhimit 2.2.4, shohim se ekzistojne r e
n
0
ashtu qe [x
n
[ > r > 0 per n > n
0
. Pra, per keta indeksa ka kuptim shprehja
1
xn
. Nga [x
n
[ > r =
1
|xn|
<
1
r
= K, per n > n
0
.
Teorema 2.1.4 Supozojme se vargjet x
n
e y
n
konvergjojne dhe lim
n
x
n
=
a, lim
n
y
n
= b. Atehere:
1
. lim
n
(x
n
y
n
) = a b;
2
. lim
n
(x
n
y
n
) = a b;
3
. lim
n
x
n
y
n
=
a
b
, (y
n
,= 0, n N) b ,= 0;
4
lim
n
[x
n
[ = [a[.
Vertetimi. 1
. Sipas supozimit, per cdo > 0 ekzistojne n

1
, n
2
N ashtu qe:
[x
n
a[ <

2
, n > n
1
;
[y
n
b[ <

2
, n > n
2
.
(1)
Per cdo n > n
= maxn
1
, n
2
plotesohen pabarazimet (1) dhe:
[(x
n
+y
n
) (a +b)[ [x
n
a[ +[y
n
b[ < ,
qe pikerisht tregon se vlen 1
.
2
. Sikur te gjithe termat e njerit nga vargjet x

n
e y
n
te jene te barabarte
me zero, atehere vlen pohimi 2
.
Supozojme se y
n
,= 0 per pothuajse cdo n N. Vargu [y
n
[ ka supremum
(sepse eshte i kuzuar) i cili eshte pozitiv, d.m.th. sup[y
n
[ = M
> 0. Le te
jete M
< M. Atehere, [y
n
[ M
< M, n N. Sipas kushtit, per cdo > 0

ekzistojne n
1
, n
2
N ashtu qe:
[x
n
a[ <

M +[a[
, n > n
1
;
[y
n
b[ <

M +[a[
, n > n
2
.
(2)
Tani, per cdo n > n
= maxn
1
, n
2
plotesohen (2). Me tej, meqenese:
[x
n
y
n
ab[ = [x
n
y
n
ay
n
+ay
n
ab[ = [y
n
(x
n
a) +a(y
n
b)[
[y
n
[[x
n
a[ +[a[[y
n
b[,
shohim se:
[x
n
y
n
ab[ ([y
n
[ +[a[)

M +[a[
< (M +[a[)

M +[a[
= , n > n,
qe tregon se lim
n
(x
n
y
n
) = a b.
3
. Le te jete > 0 i cfaredoshem. Atehere:
x
n
y
n
a
b
bx
n
ay
n
by
n
bx
n
ab +ab ay
n
by
n
b(x
n
a) +a(b y
n
)
by
n
[b[[x
n
a[ +[a[[b y
n
[
[b[[y
n
[
=
=
1
[y
n
[

[b[[x
n
a[ +[a[[b y
n
[
[b[
,
d.m.th:
x
n
y
n
a
b
1
[y
n
[

[b[[x
n
a[ +[a[[b y
n
[
[b[
. (3)
Meqenese lim
n
y
n
= b, y
n
,= 0, n N dhe b ,= 0, shohim se per =
|b|
2
ekziston n
1
ashtu qe per cdo n > n
1
, vlen [y
n
b[ = [b y
n
[ <
|b|
2
. Meqenese
[b[ [y
n
[ < [b y
n
[, atehere: [y
n
[ >
|b|
2
per n > n
1
. Kendej tojme:
1
[y
n
[
<
2
[b[
=
1
|b|
2
, n > n
1
. (4)
Me tej, sipas kushtit te teoremes, ekzistojne n
2
, n
3
N ashtu qe:
[x
n
a[ n
2
;
[y
n
b[ n
3
.
(5)
Per cdo n > n
= maxn
1
, n
2
, n
3
plotesohen njekohesisht relacionet (4) dhe
(5). Prandaj, nga (3), (4) dhe (5) rrjedh se:
x
n
y
n
a
b
1
[y
n
[

[b[[x
n
a[ +[a[[b y
n
[
[b[
<
[b[[x
n
a[ +[a[[b y
n
[
[b[
|b|
2
[b[ +[a[
b
2
2
b
2
2

[a[ +[b[
= ,
cka edhe deshem te tregojme.
4
. Vertetimi eshte i qarte duke pasur parasysh perkuzimin e limitit dhe

teoremen 1.2.8. pika 2).
n
x
(i)
n
= a
i
, i = 1, 2, ..., k, atehere:
lim
n
k
i=1
x
(i)
n
=
k
i=1
a
(i)
=
k
i=1
lim
n
x
(i)
n
, (6)
prej nga shohim se limiti mund te vendoset pas shenjes se sigmes.
Le te theksojme se per numer te pafundme te vargjeve per te qene i sakte
relacioni i ngjashem me (6), kerkohen kushte plotesuese. Rezultati i tille merret
ne kursin me te larte te Analizes matematike.
Vertetimi i rrjedhimit 2.2.6 behet duke perdorur metoden e induksionit
matematik dhe piken 1
te teoremes 2.2.4.
Rrjedhimi 2.1.7 Ne qofte se vargu x
n
konvergjon dhe c eshte konstante,
atehere:
lim
n
c x
n
= c lim
n
x
n
.
Ky rezultat rrjedh nga pika 2
e teoremes 2.2.4 dhe nga fakti se per y

n
=
c, n N, lim
n
y
n
= c.
n
x
(i)
n
= a
i
, i = 1, 2, ..., k, atehere:
lim
n
k
i=1
x
(i)
n
=
k
i=1
a
(i)
=
k
i=1
lim
n
x
(i)
n
, (7)
prej nga shohim se limiti mund te vendoset pas shenjes se prodhimit.
Vertetimi i rrjedhimit 2.2.8. behet duke perdorur metoden e induksionit
matematik dhe piken 2
te teoremes 2.2.4.
n
x
n
, atehere:
a) lim
n
x
k
n
= ( lim
n
x
n
)
k
;
b) lim
n
k
x
n
= k
_
lim
n
x
n
.
Vertetimi eshte i qarte.
Teorema 2.1.5 Ne qofte se lim
n
x
n
= a dhe x
n
b, n N, atehere a b.
Vertetimi. Supozojme te kunderten, d.m.th. se a > b. Veme = a b.
Atehere, ekziston n
1
N ashtu qe per cdo n > n
1
vlen [x
n
a[ < a b. Kendej
ne ve canti shohim se:
(a b) < x
n
a, n > n
1
,
ose x
n
> b, n > n
1
, qe kundershton kushtin e teoremes.
Po veme ne dukje se ne qofte se ( lim
n
x
n
) (x
n
< b, n N), atehere
mund te ndodhe qe a = b, d.m.th. pas kalimit me limit shenja < zbutet ne
.
P.sh. per vargun x
n
= 1
1
n
kemi x
n
= 1
1
n
< 1, n N, mirepo
lim
n
x
n
= 1.
Rrjedhimi 2.1.10 Ne qofte se ( lim
n
x
n
)( lim
n
y
n
)(x
n
y
n
, n N),
atehere:
lim
n
x
n
lim
n
y
n
.
Vertetimi. Vargu x
n
y
n
konvergjon dhe
lim
n
(x
n
y
n
) = lim
n
x
n
lim
n
y
n
.
Meqenese x
n
y
n
0, n N, nga teorema 2.2.5 rrjedh se lim
n
(x
n
y
n
) 0,
d.m.th. lim
n
x
n
lim
n
y
n
.
n
x
n
(a x
n
b, n N), atehere:
a lim
n
x
n
b.
Vertetimi rrjedh nga teorema 2.2.5.
Teorema 2.1.6 Ne qofte se:
( lim
n
x
n
= a) ( lim
n
y
n
= a) (x
n
z
n
y
n
, n N),
atehere lim
n
z
n
= a.
Vertetimi. Sipas kushteve te teoremes > 0, n
1
, n
2
N te tille qe:
a < x
n
< a +, n > n
1
,
a < y
n
< a +, n > n
2
.
Relacionet e mesiperme njekohesisht vlejne per n > n
= maxn
1
, n
2
. Pran-
daj, n > n
kemi a < x
n
z
n
y
n
< a +, d.m.th. [z
n
a[ < .
n
sin n
n
= 0.
Zgjidhja: Meqe [ sin n[ 1, atehere
1
n

sin n
n

1
n
. Kendej dhe nga teorema
2.2.6 shohim se lim
n
sin n
n
= 0.
2.1.3 Limiti i pafundme
Ne piken 1.2.6 u dha kuptimi i rrethines se pikes a R kurse ne piken 2.2
u shqyrtua kriteri i konvergjences ne gjuhen e rrethinave.
Ne bashkesine e zgjeruar te numrave real R
= R , + ne menyre
te natyrshme shtrohet problemi i perkuzimit te rrethines se dy pikave +
dhe .
Perkuzimi 2.1.8 -rrethine te elementit +() quhet bashkesia e
pikave te R qe plotesojne pabarazimin:
< x < + (< x < ).
Perkuzimi 2.1.9 Vargu x
n
ka limitin +() ne qofte se:
( > 0) ( n
0
() N) ( n > n
0
=x
n
> (x
n
< )).
Ne keto raste perkatesisht shkruajme:
lim
n
x
n
= +, ose x
n
+ kur n ;
lim
n
x
n
= , ose x
n
kur n .
Le te theksojme se vargjet te cilet kane limit te pafundme ose nuk kane limit
quhen vargje divergjente.
n
n
2
= + dhe te gjendet n
0
(100).
Zgjidhja: Le te jete > 0 numer i cfaredoshem. Nga n
2
> rrjedh se n >
. Kendej rrjedh se numri n

0
() = E(
) eshte i mire per perkuzimin

2.3.2. Me tej, eshte e qarte se n
0
(100) = 10. Pra, 100 rrethina e elementit
+ permban te gjithe termat e vargut me indeks me te madh se 10.
Teorema 2.1.7 Vargu x
n
tenton ne +() kur rrethina e cfaredo-
shme e +() permban pothuajse te gjithe termat e vargut.
Vertetimi behet ngjashem si te pika 3
. e teoremes 1.2.1,
Teorema 2.1.8 Supozojme se n . Vlejne keto rezultate:
1) (x
n
y
n
> m) =x
n
+y
n
+;
2) (x
n
+ y
n
> m > 0) =x
n
y
n
+;
3) (x
n
0 [y
n
[ < M) =x
n
y
n
0;
4) ([x
n
[ < M [y
n
[ +) =
x
n
y
n
0 .
Vertetimi. 1) Le te jete > m i cfaredoshem. Nga lim
n
x
n
= + shohim se
per E = m, ekziston n
0
() i tille qe per cdo n > n
0
vlen x
n
> E. Kendej
shohim se:
x
n
+y
n
> E +y
n
> E +m = m+m = ,
d.m.th: x
n
+y
n
> , n > n
0
.
2) Nga kushti i teoremes shohim se per cdo > 0 ekziston n
0
N ashtu qe
per cdo n > n
0
vlen x
n
>

m
. Tash, meqe y
n
> m, tojme:
x
n
y
n
>

m
y
n
>

m
m = , n > n
0
.
3) Meqenese lim
n
x
n
= 0, atehere:
( > 0) ( n
0
())( n > n
0
() =[x
n
[ <

M
).
Kendej dhe nga fakti se [y
n
[ < M gjejme:
[x
n
[ [y
n
[ = [x
n
y
n
[ <

M
M = , n > n
0
.
Po veme ne dukje se vetia 3) tregon se produkti i nje vargu qe konvergjon ne
zero, i cili quhet edhe zero-varg, dhe i nje vargu te kuzuar eshte zero-varg.
4) Meqenese lim
n
y
n
= + shohim se:
( > 0) ( n
0
N)
_
n > n
0
=[y
n
[ >
M
_
ose
1
[y
n
[
<

M
.
Rrjedhimisht, per cdo n > n
0
, vlen:
x
n
y
n
= [x
n
[
1
[y
n
[
< M

M
= .
Le te veme ne dukje se teorema mbi limitin e shumes, ndryshimit, prodhimit
e heresit te dy vargjeve konvergjente, ne rastin e pergjithshem, nuk vlen per
vargjet divergjente.
P.sh. vargjet (1)
n
e (1)
n+1
divergjojne por lim
n
[(1)
n
+(1)
n+1
] =
0.
Asgje konkrete nuk mund te thuhet per ekzistencen e limitit ne rastet qe
vijojne:
1
per ndryshimin x
n
y
n
te vargjeve divergjente x
n
e y
n
kur x
n

+, y
n
+, kur n ;
2
per x
n
y
n
kur x
n
+, y
n
+, kur n ;
3
per raportin
xn
yn
te vargjeve x
n
e y
n
qe kane vetine x
n
+, y
n

+, ose x
n
0, y
n
0, kur n .
P.sh, le te jete x
n
= n + 1, y
n
= n. Atehere, lim
n
(x
n
y
n
) = 1.
Ne qofte se x
n
= 2n, y
n
= n, atehere lim
n
(x
n
y
n
) = +.
Ne qofte se x
n
= n + sin
n
2
, y
n
= n, atehere lim
n
x
n
= lim
n
y
n
= +, por
nuk ekziston lim
n
(x
n
y
n
) = lim
n
sin
n
2
.
Shembulli 2.1.20 Te llogaritet lim
n
(
n
2
+n n).
Zgjidhja: Pas racionalizimit gjejme:
_
n
2
+n n =
n
n
2
+n +n
=
1
_
1 +
1
n
+ 1
,
prej nga, duke vepruar me limit, tojme lim
n
(
n
2
+n n) =
1
2
.
2.1.4 Konvergjenca e vargjeve monotone
Per te treguar konvergjencen e vargut me perkuzimin 2.2.1, duhet qe me pare
te dihet (ose te nuhatet) vlera kutare e tij. Shtrohet pyetja: ne qofte se
dihen termat e nje vargu, a mund te konstatohet konvergjenca e tij? Pergjigjen
pozitive (nen kushte te caktuara) e gjejme ne kete pike dhe ne piken 2.8.
Perkuzimi 2.1.10 Vargun x
n
e quajme jozvogelues (jorrites) ne qofte
se per cdo n N vlen pabarazimi: x
n
x
n+1
(x
n
x
n+1
). Ne qofte se
pabarazimi eshte rigoroz, atehere vargu quhet rrites (zvogelues).
Vargjet jozvogeluese, rritese, jorritese dhe zvogeluese quhen vargje mono-
tone. Per vargun jozvogelues (jorrites) merret shenimi x
n
(x
n
).
Nga perkuzimi i vargut monoton rrjedh se, vargu jozvogelues (jorrites) eshte
i kuzuar nga poshte (siper) me termin e pare te tij.
Teorema 2.1.9 Vargu jozvogelues (jorrites) i cili eshte i kuzuar nga siper
(poshte) eshte konvergjent. Nese vargu i tille nuk eshte i kuzuar nga siper
(poshte) ai divergjon ne +().
Vertetimi. Supozojme se x
n
dhe i kuzuar nga siper. Le te jete =
sup
nN
x
n
. Tregojme se lim
n
x
n
= . Me te vertete, nga perkuzimi i supremumit
shohim se:
( > 0) ( n
0
N) ashtu qe < x
n0
.
Meqenese vargu x
n
eshte monotono-jozvogelues, per n > n
0
vlen x
n0
x
n
(
). Kendej rrjedh se:
< x
n0
x
n
< +, n > n
0
,
prej nga tojme [x
n
[ < .
Ne rastin kur vargu x
n
eshte monotono-jorrites vertetimi behet ngjashem.
Le te jete tani x
n
dhe i pakuzuar nga siper. Tregojme se lim
n
x
n
= +.
Me te vertete, per cdo > 0 ekziston n
0
N ashtu qe x
n0
> . Per n > n
0
vlen x
n
x
n0
, d.m.th. x
n
> , cka edhe deshem te tregojme.
Ngjashem tregohet se kur x
n
dhe nuk eshte i kuzuar nga poshte, atehere
lim
n
x
n
= .
Rrjedhimi 2.1.12 Vargu monoton x
n
eshte konvergjent, atehere dhe vetem
atehere kur eshte i kuzuar.
Kushti i nevojshem eshte treguar ne teoremen 2.2.1, ndersa ate te mjaftue-
shme e jep teorema 2.4.1.
Perkuzimi 2.1.11 Vargun e segmenteve:
[a
1
, b
1
], [a
2
, b
2
], ..., [a
n
, b
n
], ..., ()
me vetite:
1
. [a
n+1
, b
n+1
] [a
n
, b
n
] (ose a
n
a
n+1
< b
n+1
b
n
), n N;
2
. lim
n
(b
n
a
n
) = 0 ,
e quajme varg i segmenteve qe shtrengohen.
Lema 2.1.1 (e Kantorit). Nese () eshte varg i segmenteve qe shtrengohen,
atehere ekziston pika e vetme c [a
n
, b
n
], n N.
Vertetimi. Marrim ne shqyrtim vargjet e skajeve te segmenteve te vargut () :
a
1
, a
2
, ..., a
n
, ..., (A)
b
1
, b
2
, ..., b
n
, ... . (B)
Nga perkuzimi 2.4.2 shohim se vargu (A) eshte monotono-jozvogelues, ndersa
(B) monotono-jorrites. Nga pabarazimet:
a
n
< b
n
b
1
,
a
1
a
n
< b
n
,
rrjedh se vargu (A) eshte i kuzuar nga siper, ndersa (B) nga poshte. Prandaj,
sipas teoremes 2.4.1, c R : lim
n
a
n
= c. Tregojme se edhe lim
n
b
n
= c.
Kemi:
lim
n
b
n
= lim
n
[(b
n
a
n
) +a
n
] = 0 + lim
n
a
n
= c..
Meqenese c = supa
n
= infb
n
shohim se a
n
c b
n
c, n N. Prandaj,
a
n
c b
n
, n N, d.m.th. c [a
n
, b
n
], n N.
Tregojme unicitetin e pikes c. Supozojme se ekziston edhe nje pike c
, c ,= c
,
e cila ka vetine e pikes c.

Eshte e qarte se vlen relacioni:
b
n
a
n
[c c
[ > 0,
prej nga del lim
n
(b
n
a
n
) > 0, qe kundershton kushtin qe () eshte varg i
segmenteve qe shtrengohen. Pra, pika c eshte e vetme.
Verejtje. Lema e Kantorit nuk vlen nese marrim vargun (a
n
, b
n
).
P.sh.
n=1
(0,
1
n
) = .
n
a
n
n!
= 0, a > 0.
Zgjidhja: Veme x
n
=
a
n
n!
.

Eshte e qarte se vargu x
n
eshte i kuzuar nga
poshte, p.sh. me zeron. Me tej:
x
n+1
=
a
n+1
(n + 1)!
=
a
n + 1
x
n
.
Kendej, verejme se x
n+1
< x
n
per n > a 1. Prandaj, x
n
per n > E(a 1)
dhe meqe x
n
eshte i kuzuar nga poshte konstatojme se ai eshte konvergjent.
Veme lim
n
x
n
= . Atehere, = ( lim
n
a
n+1
) = 0 = 0, cka edhe deshem te
tregojme.
Shembulli 2.1.22 Le te jete c > 0 dhe:
c > 0, x
1
=
c, x
2
=
_
c +
c, ..., x
n
=
_
c +
_
c +... +
c, ... .
Te gjendet lim
n
x
n
.
Zgjidhja: Verejme se x
n+1
=
_
c +
x
n
dhe se x
n+1
> x
n
, n N. Pra
x
n
. Tregojme se
x
n
<
c + 1, n N, ()
d.m.th. se vargu ne fjale eshte i kuzuar nga siper. Me te vertete, per n = 1
shohim se x
1
=
c <
c + 1.
Supozojme se per n vlen x
n
<
c + 1.
Tregojme se () vlen edhe per n + 1. Kemi:
x
n+1
=
c +x
n
<
_
c +
c + 1 <
_
c + 2
c + 1 =
_
(
c + 1)
2
=
c + 1.
Keshtu shohim se, duke perdorur parimin e induksionit matematik, relacioni ()
vlen per cdo n N.
Rrjedhimisht, ekziston R ashtu qe lim
n
x
n
= . Mbetet te gjendet . Nga
x
n+1
=
_
c +
x
n
tojme x
2
n+1
= c +x
n
, prej nga gjejme
2
= c +. Prandaj,
1/2
=
1
1+4c
2
. Shenja minus nuk merret ne konsiderim sepse x
n
> 0, n N.
Prandaj, lim
n
x
n
=
1+
1+4c
2
.
2.1.5 Numri e
Shqyrtojme vargun x
n
ku:
x
n
=
_
1 +
1
n
_
n
, n N. (1)
Tregojme se vargu (1) eshte rrites dhe i kuzuar nga siper. Sipas formules se
binomit kemi:
x
n
= 1 + 1 +
n(n 1)
2!

1
n
2
+
n(n 1)(n 2)
3!

1
n
3
+...+
+
n(n 1)(n 2)...(n k + 1)
k!

1
n
k
+... +
n(n 1)(n 2) 1
n!

1
n
n
= 2 +
1
2!
_
1
1
n
_
+
1
3!
_
1
1
n
__
1
2
n
_
+...+
+
1
k!
_
1
1
n
_

_
1
k 1
n
_
+... +
1
n!
_
1
1
n
_

_
1
n 1
n
_
.
_
_
(2)
Kur ne (2) n zevendesohet me n + 1, shprehja ne cdo kllape rritet dhe, perve c
kesaj, merret edhe nje mbledhes pozitiv. Rrjedhimisht, x
n
< x
n+1
qe tregon se
x
n
.
Duke pasur parasysh se
_
1
m
n
) < 1, per m = 1, 2, ..., n 1, nga (2) rrjedh
pabarazimi:
x
n
< 1 + 1 +
1
2
+
1
3!
+ +
1
n!
. (3)
Kendej, meqe
1
m!
<
1
2
m1
, m = 2, 3, ..., n, marrim:
x
n
< 2 +
1
2
+
1
2
2
+... +
1
2
n1
= 1 +
1
1
2
n
1
1
2
= 1 + 2
_
1
1
2
n
_
< 3, n N.
Rrjedhimisht, sipas teoremes 2.4.1, vargu i dhene me (1) konvergjon dhe limitin
e tij, sipas Eulerit
1
e shenojme me e, d.m.th:
lim
n
_
1 +
1
n
_
= e.
Ne vazhdim do te tregojme se edhe vargu me termin e pergjithshem:
y
n
= 2 +
1
2!
+
1
3!
+... +
1
n!
konvergjon kah numri e.
Me te vertete, ne qofte se k N eshte i ksuar dhe k < n, nga (2) rrjedh
pabarazimi:
x
n
> 2 +
1
2!
_
1
1
n
_
+
1
3!
_
1
1
n
__
1
2
n
_
+... +
1
k!
_
1
1
n
_

_
1
k 1
n
_
.
Duke kaluar me limit kur n , marrim pabarazimin:
e 2 +
1
2!
+
1
3!
+... +
1
k!
= y
k
,
i cili vlen per cdo k. Tani, sipas (3), x
n
< y
n
. Prandaj, x
n
< y
n
e, prej nga
shohim se lim
n
y
n
= e, cka edhe deshem te tregojme.
Vargu y
n
konvergjon me shpejte, prandaj eshte me i pershtatshem per
llogaritjen e perafert te numrit e. C mojme ndryshimin e y
n
. Kemi:
y
n+m
y
n
=
=
1
(n + 1)!
_
1 +
1
n + 1
+
1
(n + 2)(n + 3)
+.. +
1
(n + 2)(n + 3)..(n +m)
_
<
1
(n + 1)!
_
1 +
1
n + 2
+
1
(n + 2)
2
+ +
1
(n + 2)
m1
_
<
1
n n!
.
Ne qofte se e ksojme numrin n dhe e leshojme m te tentoj ne innit, marrim:
0 < e y
n
<
1
n n!
.
Kendej nga:
0 <
n
=
e y
n
1
nn!
< 1,
tojme:
e y
n
=

n
n n!
.
Prandaj, per llogaritjen e perafert te numrit e marrim formulen:
e = 2 +
1
2!
+
1
3!
+ +
1
n!
+

n
n n!
. (4)
1
L. Euler (1797-1783), matematikan zviceran
Gabimi qe behet kur zevendesojme e me y
n
, nuk e kalon madhesine
n
nn!
, ku
0 <
n
< 1, n N. P.sh. per n = 10 kemi:
e y
10
=

10
10 10!
< 3 10
7
,
dhe ne kete rast e 2, 718281.
Teorema 2.1.10 Numri e eshte iracional.
Vertetimi. Supozojme te kunderten. Atehere, e =
m
n
, ku m, n N. Tani nga
(4) marrim:
m
n
= 2 +
1
2!
+
1
3!
+ +
1
n!
+

n
n n!
,
prej nga shohim se:
n
n
= m(n 1)!
_
2 +
1
2!
+
1
3!
+ +
1
n!
_
n! .
Barazimi i tuar paraqet nje kontradiksion, sepse ana e djathte eshte numer i
plote ndersa e majta - numer racional. Prandaj, e , Q.
Shembulli 2.1.23 Te tregohet se vargu z
n
ku z
n
=
_
1 +
1
n
)
n+1
, n N,
konvergjon kah numri e.
Zgjidhja: Kemi:
lim
n
z
n
= lim
n
_
1 +
1
n
_
n
_
1 +
1
n
_
= e 1 = e.
Ne vazhdim tregojme se vargu z
n
eshte zvogelues. Meqenese:
z
n+1
z
n
=
_
1 +
1
n+1
_
n+2
_
1 +
1
n
_
n+1
=
_
n+2)
n+2
_
n+1
_
n+2
_
n+1
_
n+1
n
n+1
=
n + 2
n + 1

_
n+2)
n+1
_
n+1
_
n+2
_
n+1
_
n
n
n+1
=
=
n + 2
n + 1

1
(n+1)
2(n+1)
[n(n+2)]
n+1
=
n + 2
n + 1

1
_
(n+1)
2
n(n+2)
_
n+1
=
=
n + 2
n + 1

1
_
n
2
+2n+1
n(n+2)
_
n+1
=
n + 2
n + 1

1
_
1 +
1
n
2
+2n
_
n+1
,
atehere, sipas pabarazimit te Bernulit [shembulli 1.2.1], marrim:
z
n+1
z
n
<
1
1 +
1
n
2
+2n
(n + 1)
n + 2
n + 1
=
n
3
+ 4n
2
+ 4n
n
3
+ 4n
2
+ 4n + 1
< 1,
d.m.th. z
n+1
< z
n
, n N.
Keshtu, dy vargjet
_
1 +
1
n
_
n
dhe
_
1 +
1
n
_
n+1
kane limit numrin e dhe
ne kete rast:
_
1 +
1
n
_
n
< e <
_
1 +
1
n
_
n+1
, n N.
Kendej rrjedh se:
_
n + 1
n
_
n
< e <
_
1 +
1
n
_
n+1
,
ose:
nln
n + 1
n
< 1 < (n + 1) ln
n + 1
n
,
ose:
1
n + 1
< ln
_
1 +
1
n
_
<
1
n
. (5)
Shembulli 2.1.24 Te tregohet se vargu x
n
ku:
x
n
= 1 +
1
2
+ +
1
n
ln n, n N, (6)
ka limit te fundme.
Zgjidhja: Nga (5) gjejme:
x
n+1
x
n
=
1
n + 1
ln(n + 1) + ln n =
1
n + 1
ln
_
1 +
1
n
_
< 0,
d.m.th. x
n
. Tregojme se vargu eshte i kuzuar nga poshte. Kemi:
x
n
> ln(1 + 1) + ln
_
1 +
1
2
_
+ ln
_
1 +
1
4
_
+ + ln
_
1 +
1
n
_
ln n =
= ln 2
3
2

4
3

n + 1
n

1
n
= ln
n + 1
n
>
1
n + 1
> 0, n N,
cka edhe deshem te tregojme. Prandaj, vargu x
n
ka limit te fundme te cilin
po e shenojme me C. Veme x
n
C =
n
, n N.

Eshte e qarte se
n
0, kur
n , si dhe:
1 +
1
2
+
1
3
+ +
1
n
= ln n +C +
n
.
Numri C quhet konstanta e Eulerit.
Verejtje. Me pare u tregua se numri e eshte numer iracional. Ai duket keshtu:
e = 2, 71928182844590... . Ne vazhdim do te gjejme lidhjen ne mes te logaritmeve
me baze dhjete dhe atyre natyral. Nga barazimi evident x = e
ln x
, x > 0, ma-
rrim log x = ln x log e, ose log x = M ln x, ku M = log e =
1
ln 10
0, 434294... .
Le te theksojme se barazimi ln x =
log x
M
tregon se eshte e panevojshme gjetja e
tabelave te reja per logaritmet natyrale, krahas atyre ekzistuese per logaritmet
me baze dhjete.
2.1.6 Pikat limite
Kuptimi i pikes limite (te grumbullimit) x
0
te bashkesise E R, eshte dhene
ne perkuzimin 1.2.19. Nga perkuzimi shohim se vete pika x
0
i takon ose
nuk i takon bashkesise E. Ne qofte se x
0
eshte pike limite e bashkesise E, nga
perkuzimi 2.6.1. rrjedh se cilado rrethine e saj permban pafund shume pika te
E te ndryshme nga x
0
.
Me te vertete, supozojme se ekziston
0
rrethina e pikes limite x
0
e cila
permbane vetem pikat x
1
, x
2
, ..., x
m
te bashkesise E te ndryshme nga x
0
. Le te
jete r
0
= min[x
i
x
0
[, 1 i m. Verejme se r
0
rrethina (x
0
r, x
0
+r) e
pikes x
0
nuk permban asnje pike te bashkesise E. Por, kjo kundershton faktin
se x
0
eshte pike limite.
Rrjedhimisht, bashkesia e cila ka numer te fundme te pikave nuk mund te
kete pike limite.
Teorema 2.1.11 Pika x
0
R eshte pike limite e bashkesise E R, atehere
dhe vetem atehere kur nga ajo bashkesi mund te nxirret vargu x
n
i pikave te
ndryshme x
n
E, x
n
,= x
0
, i cili tenton kah x
0
.
Vertetimi. Kushti i mjaftueshem. Supozojme se ekziston vargu x
n
i pikave
te ndryshme x
n
E, x
n
,= x
0
, i cili tenton kah x
0
. Atehere, cilado rrethine e
pikes x
0
permban pothuajse te gjithe termat e vargut x
n
, d.m.th. permban
gjithesesi pafund shume pika te bashkesise E. Prandaj, x
0
eshte pike limite e
bashkesise E.
Kushti i nevojshem. Le te jete x
0
pike limite e bashkesise E dhe
n
varg
i cfaredoshem i numrave pozitiv qe tenton ne zero. Ne
1
rrethinen e pikes
x
0
(d.m.th. ne (x
0

1
, x
0
+
1
)) zgjedhim piken x
1
E te ndryshme nga x
0
.
Ne rrethinen (x
0

2
, x
0
+
2
) zgjedhim piken x
2
E, te ndryshme nga x
0
dhe x
1
. Kete ecuri e vazhdojme me tej. Ne hapin e n te marrim piken x
n

(x
0
n
, x
0
+
n
), te ndryshme nga pikat x
1
, x
2
, x
3
, ..., x
n1
, x
0
nese ato i takojne
asaj rrethine. Duke e vazhduar me tej kete ecuri marrim vargun x
n
te pikave
te bashkesise E te tille qe x
n
(x
0
n
, x
0
+
n
), 0 < [x
n
x
0
[ <
n
, n N.
Kendej rrjedh se x
n
x
0
0 kur n , cka edhe deshem te tregojme.
Nga teorema 2.6.1 rrjedh se, vargu x
n
i cili tenton kah pika limite mund
te zgjidhet ne pafund shume menyra.
Ne vazhdim japim kuptimin e pikes limite per vargun numerik.
Perkuzimi 2.1.12 a R
= R , + quhet pike limite (pike

grumbullimi) e vargut numerik x
n
nese cilado rrethine e saj permban pafund
shume terma te vargut.
Le te verejme dallimin ne mes te limitit dhe pikes limite. Nga perkuzimet
e ketyre kuptimeve shohim se limiti i vargut eshte pike limite e tij, ndersa e
anasjellta nuk vlen gjithemone. P.sh. vargu x
n
= sin
n
2
ka tri pika limite:
0, 1, 1. Mirepo, asnjera pike nuk eshte limit i tij.
Le te jete dhene vargu numerik:
x
1
, x
2
, ..., x
n
, ... (1)
si dhe nenvargu i tij i cfaredoshem:
x
n1
, x
n2
, ..., x
n
k
, ... . (2)
Teorema 2.1.12 Ne qofte se vargu (1) ka limit te fundme ose te pafundme a,
edhe nenvargu (2) po ashtu tenton ne ate limit.
Vertetimi. Rasti kur a R eshte treguar me pare (teorema 2.2.2). Le te jete
a = +. Atehere:
( > 0) ( n
0
N) ( n > n
0
=x
n
> ).
Meqenese lim
k
n
k
= +, per n
0
( n
0
N) ( k > n
0
=n
k
> n
0
).
Prandaj, per te dhene si me siper:
( n
0
N) ( k > n
0
=x
n
k
> ),
qe pikerisht tregon se lim
k
x
n
k
= +.
Perkuzimi 2.1.13 Limitin e vargut te pjesshem x
n
k
e quajme limit te
pjesshem te atij vargu.
Teorema 2.6.2 tregon se nese vargu ka limitin a, atehere edhe limiti i tij i
pjesshem i cfaredoshem eshte a. Kendej shohim se vargu konvergjent ka limit
te vetem te pjesshem i cili perputhet me limitin e vargut.

Eshte e qarte se,
limitet e pjesshem te vargut jane njeheresh edhe pika limite te tij. Prandaj,
vargu konvergjent ka pike te vetme limite.
Ne menyre te natyrshme lind pyetja: a ekziston per cdo varg limiti i pjes-
shem? Pergjigjen e gjejme ne teoremen vijuese.
Teorema 2.1.13 (Bolcano
2
-Vajershtrasit) Nga cdo varg i kuzuar mund te
nxirret bile nje nenvarg kovergjent.
Vertetimi. Le te jete vargu x
n
i kuzuar. Atehere:
a R b R : n N =a x
n
b.
Pra te gjithe termat e vargut x
n
i takojne segmentit [a, b].
Segmentin [a, b] e pergjymsojme me piken
a +b
2
.

Eshte e qarte se, bile njera
gjysme permban pafund shume terma te vargut. Nese te dy gjysmat permbajne
pafund shume terma te vargut, atehere e zgjedhim njeren prej tyre. Le te jete ai
2
B. Bolcano (1781-1848), matemtikan dhe lozof cek
segmenti [a
1
, b
1
]. Ate e ndajme ne dy pjese te barabarta me piken
a
1
+b
1
2
dhe
me [a
2
, b
2
] shenojme ate gjysme te segmentit [a
1
, b
1
] qe permban pafund shume
terma te vargut. Duke e vazhduar kete ecuri, gjejme vargun e segmenteve qe
shtrengohen:
[a
1
, b
1
], [a
2
, b
2
], ..., [a
k
, b
k
], ... .
Vargun x
n
k
e zgjedhim ne kete menyre: me x
n1
shenojme cilindo element
te vargut x
n
i cili i takon segmentit [a
1
, b
1
]; me x
n2
shenojme cilindo element
te vargut x
n
i cili i takon segmentit [a
2
, b
2
] dhe qe n
1
< n
2
. Ky term ekziston
sepse segmnti [a
2
, b
2
] permban pafund shume terma te vargut x
n
. Duke e
vazhduar kete ecuri ne hapin e k te marrim termin x
n
k
qe i takon segmentit
[a
k
, b
k
] dhe qe n
1
< n
2
< ... < n
k
. Me vazhdimin e kesaj ecurije pafund shume
here, gjejme nenvargun x
n
k
e vargut x
n
te tille qe:
a
k
x
n
k
b
k
. (3)
Kendej dhe me qene se (lema e Kantorit) lim
k
a
k
= lim
k
b
k
= c, shohim se
lim
k
x
n
k
= c, dhe me kete teorema u vertetua.
Rrjedhimi 2.1.13 C do varg x
n
ka bile nje limit te pjesshem, te fundme ose
te pafundme.
Vertetimi. Ne qofte se vargu eshte i kuzuar, pohimi rrjedh nga teorema 2.6.3.
Supozojme se vargu nuk eshte i kuzuar nga siperm (poshte). Atehere:
k N, n
k
N : x
n
k
> k (x
n
k
< k).
Me tej:
> 0 m N : k > m = < k < x
n
k
(x
n
k
< k < ),
qe tregon se lim
k
x
n
k
= + ( lim
k
x
n
k
= ).
Me ne fund, supozojme se vargu nuk eshte i kuzuar. Atehere:
k N n
k
N : [x
n
k
[ > k.
Prandaj:
> 0 m N k > m =[x
n
k
[ > k > ,
d.m.th. lim
k
x
n
k
= .
2.1.7 Limiti i siperm dhe i poshtem
Perkuzimi 2.1.14 Me i madhi (vogli) limit i pjesshem i vargut x
n
quhet
limit i siperm (poshtem) i tij dhe shenohet me:
lim
n
x
n
( lim
n
x
n
).
Limiti i siperm (poshtem) quhet edhe limit superior (inferior)
Meqenese limiti i pjesshem i vargut eshte pike limite, atehere limitin e siperm
(poshtem) mund ta perkuzojme si pike limite me e madhe (vogel) e tij.
Eshte e njohur se per bashkesine e pafundme te numrave reale mund te mos

ekzistoj elementi me i madh (vogel). P.sh. per nenbashkesine e kuzuar te
numrave reale x R : 0 < x < 1, nuk ekziston elementi me i madh dhe ai
me i vogel. Rrjedhimisht, ne menye te natyrshme shtrohet pyetja: a ekziston
per cdo varg numerik limiti i siperm dhe i poshtem? Rezultati ne vijim tregon
se pergjigjeja eshte pozitive.
Teorema 2.1.14 C do varg numerik ka limit te siperm dhe te poshtem.
Vertetimi. Tregojme ekzistencen e limitit te siperm; per ate te poshtem ve-
prohet ne menyre te ngjashme.
Ne qofte se vargu x
n
nuk eshte i kuzuar nga siper, pika me e madhe
limite do te jete +. Rrjedhimisht,
lim
n
x
n
= +.
Supozojme se vargu x
n
eshte i kuzuar nga siper, p.sh. me numrin M
dhe per cdo < M segmenti [, M] permban numer te fundme te termave te
vargut. Ne kete rast rrethina (, ) permban pothuajse te gjithe termat e
vargut. Prandaj, vargu x
n
tenton kah .

Eshte e qarte se, ky limit si i
vetem eshte pika me madhe (njeheresh edhe me e vogel) limite e vargut. Pra,
edhe ne kete rast u tregua ekzistenca e limitit te siperm.
Supozojme se vargu x
n
eshte i kuzuar nga siper me numrin M dhe se
ekziston segmenti i fundme [, M] i cili permban pothuajse te gjithe termat e
vargut. Sipas teoremes se Bolcano-Vajershtrasit (teorema 2.6.3), ekziston bile
nje nenvarg konvergjent i vargut x
n
. Me E
shenojme bashkesine e limiteve te

pjesshem te fundme, e cila eshte joboshe. Meqenese vargu x
n
eshte i kuzuar
nga siper rrjedh se edhe bashkesia E
eshte e kuzuar nga siper. Prandaj,

ekziston
sup E
= x.
Tregojme se x eshte limit i pjesshem i vargut x
n
, d.m.th. x E
.
Me te vertete, nga perkuzimi i supremumit rrjedh se:
> 0 x E
: x

2
< x < x, d.m.th. [x x[ <

2
.
Meqenese x eshte limit i pjesshem, ekziston nenvargu x
n
k
i cili konvergjon ne
x. Kendej shohim se:
> 0 m N : k > m =[x
n
k
x[ <

2
.
Prandaj, per cdo k > m kemi:
[x x
n
k
[ [x x[ +[x x
n
k
[ <

2
+

2
= .
Kjo tregon se x eshte limit i pjesshem dhe ai eshte me i madhi element i
bashkesise E, d.m.th.
lim
n
x
n
= x,
Rrjedhimi 2.1.14 Ne qofte se x (x) eshte limit i siperm (poshtem) i vargut
te kuzuar x
n
, atehere per cdo > 0 pabarazimi x
n
> x + (x
n
< x )
plotesohet per me se shumti numer te fundme te termave te vargut.
Vertetimi. Le te jete x limiti i siperm i vargut te kuzuar x
n
dhe M kuri
i siperm i tij. Supozojme te kunderten, d.m.th. se ne segmentin [x + , M]
ka pafund shume terma te vargut. Atehere, vargu ne kete segment ka bile nje
limit te pjesshem c (> x). Kjo kundershton supozimin se x eshte limit superior
i vargut x
n
. Ngjashem provohet pohimi per limitin e poshtem.
Teorema 2.1.15 Kusht i nevojshem dhe i mjaftueshem qe vargu x
n
te jete
konvergjent eshte qe te jete i kuzuar dhe qe limiti i tij i siperm e i poshtem te
perputhen.
Vertetimi. Kushti i nevojshem. Meqe vargu x
n
eshte konvergjent, atehere
ai eshte i kuzuar dhe ka limit te vetem te pjesshem. Pra, limiti i siperm i tij
perputhet me ate te poshtem.
Kushti i mjaftueshem. Le te jete > 0 numer i cfaredoshem si dhe:
x = lim
n
x
n
, x = lim
n
x
n
, x = x = x.
Sipas rrjedhimit te mesiperm ekziston vetem numer i fundme i termave te
vargut qe plotesojne pabarazimet:
x
n
< x , x
n
> x +,
d.m.th. intervali (x , x + ) permban pothuajse te gjithe termat e vargut
x
n
. Meqenese ai interval eshte rrethine e pikes x = x = x, shihet se vargu
x
n
konvergjon.
Shembulli 2.1.25 Per vargun x
n
, ku x
n
= (1)
n1
_
2 +
3
n
_
, te gjenden
infx
n
, supx
n
, lim
n
x
n
dhe lim
n
x
n
.
Zgjidhja: Termat e vargut jane:
5,
7
2
, 3,
11
4
,
13
5
, ....
Nga vargu i dhene gjejme dy nenvargje te dhene me:
x
2n
= 2
3
2n
, x
2n1
= 2 +
3
2n 1
.
Eshte e qarte se x
2n
< x
2n1
dhe se x
2n
, x
2n1
. Kendej rrjedh se vargu
x
n
ka elementin me te madh x
1
= 5 dhe elementin me te vogel x
2
=
7
2
. Pra,
infx
n
= minx
n
=
7
2
, supx
n
= maxx
n
= 5.
Me tej, meqenese x
2n
< x
2n1
, rrjedh se:
lim
n
x
n
= lim
n
x
2n1
= 2, si dhe lim
n
x
n
= lim
n
x
2n
= 2.
Lexuesit i mbetet te zgjidhe detyren ne vijim.
Detyra 2.1.1 Te tregohet se:
lim
n
(x
n
) = lim
n
x
n
.
Shembulli 2.1.26 Le te jete dhene vargu x
n
=
_
n
n + 1
sin
2
n
4
_
. Te trego-
het se:
lim
n
x
n
= 1, lim
n
x
n
= 0.
Zgjidhja: Nga vargu i dhene mund te nxjerrim keto nenvargje x
4n
, x
4n3
,
x
4n2
, x
4n1
, dhe verejme se:
x
4n
< x
4n3
< x
4n1
< x
4n2
.
Atehere:
lim
n
x
n
= lim
n
x
4n
= lim
n
4n
4n + 1
sin
2
n = 0,
si dhe
lim
n
x
n
= lim
n
x
4n2
= lim
n
4n 2
4n 1
sin
2
(2n 1)
2
=
= lim
n
4n2
4n1
[cos n]
2
= 1 lim
n
[(1)
n
]
2
= 1.
Shembulli 2.1.27 Te tregohet se nese per ndonje varg x
n
dhe cilindo varg
y
n
vlen bile njeri nga barazimet:
a) lim
n
(x
n
+y
n
) = lim
n
x
n
+ lim
n
y
n
, ose
b) lim
n
x
n
y
n
= lim
n
x
n
lim
n
y
n
, x
n
0,
atehere vargu x
n
konvergjon.
Zgjidhja: Le te plotesohet kushti a). Veme y
n
= x
n
. Nga a) dhe nga detyra
2.7.1 rrjedh se:
lim
n
x
n
lim
n
x
n
= lim
n
x
n
+ lim
n
(x
n
) = lim
n
(x
n
x
n
) = 0.
Kendej marrim:
lim
n
x
n
= lim
n
x
n
,
qe tregon se vargu x
n
konvergjon.
Ne qofte se vlen kushti b), veme y
n
= 1. Kemi:
lim
n
[x
n
(1)] = lim
n
(x
n
) lim
n
(1) = lim
n
x
n
,
prej nga gjejme:
lim
n
x
n
= lim
n
x
n
,
n
konvergjon.
2.1.8 Kriteri i Koshit per konvergjencen e vargjeve
Ne kete pike do te jepet kriteri i pergjithshem per konvergjencen e vargut nu-
merik. Se pari japim kuptimin e vargut fundamental.
Perkuzimi 2.1.15 Vargu x
n
quhet fundamental ose varg i Koshit, ne
qofte se:
( > 0) ( n
0
N) ( m > n
0
n > n
0
=[x
m
x
n
[ < ).
Pa kuzim pergjithesimi mund te merret m > n. Veme m = n+p, ku p N.
Ne kete rast, pabarazimi i mesiperm mund te shkruhet ne formen:
[x
n+p
x
n
[ < , n > n
0
p N.
n
konvergjon, atehere ai eshte funda-
mental.
Vertetimi. Le te jete lim
n
x
n
= a, a R. Atehere:
( > 0) ( n
0
N) ( m > n
0
n > n
0
)
vlejne pabarazimet [x
m
a[ <

2
, [x
n
a[ <

2
. Kendej tojme:
[x
m
x
n
[ [x
m
a[ +[x
n
a[ < , m > n
0
n > n
0
,
n
eshte fundamental.
Teorema 2.1.17 (kriteri i Koshit
3
per konvergjencen e vargut). Kusht i nevo-
jshem dhe i mjaftueshem qe vargu x
n
te konvergjoje eshte qe ai te jete fun-
damental.
Vertetimi. Kushti i nevojshem rrjedh nga teorema 2.8.1.
Kushti i mjaftueshem. Le te jete > 0 dhe per te numri perkates n
0
i tille qe
n > n
0
m > n
0
vlen pabarazimi:
[x
m
x
n
[ <

2
. (1)
3
A. L. Cauchy (1789-1857), matematikan francez
Atehere:
x
m

2
< x
n
< x
m
+

2
, n > n
0
m > n
0
.
Fiksojme numrin m > n
0
. Verejme se vargu x
n
eshte i kuzuar. Prandaj,
nga ai mund te nxirret nenvargu konvergjent x
n
k
. Le te jete lim
k
x
n
k
= c.
Per > 0 te zgjedhur si me siper ekziston k
0
N ashtu qe per cdo k > k
0
vlen:
[x
n
k
c[ <

2
, (2)
ku k
0
eshte i zgjedhur ashtu qe n
k0
> n
0
. Nese ne (1) veme m = n
k
, marrim:
[x
n
k
x
n
[ <

2
, n > n
0
. (3)
Tani nga (1) dhe (3) marrim:
[x
n
c[ = [x
n
x
n
k
+x
n
k
c[ <

2
+

2
, n > n
0
,
n
konvergjon.
Shembulli 2.1.28 Me kriterin e Koshit te tregohet se vargu me termin e per-
gjithshem:
x
n
= 1 +
1
2
2
+ +
1
n
2
, n N.
konvergjon.
Zgjidhja: Le te jete > 0 numer i cfaredoshem. Atehere:
[x
n+p
x
n
[ =
1
(n + 1)
2
+
1
(n + 2)
2
+ +
1
(n +p)
2
<
<
1
n(n + 1)
+
1
(n + 1)(n + 2)
+ +
1
(n +p 1)(n +p)
=
=
_
1
n

1
n + 1
_
+
_
1
n + 1

1
n + 2
_
+ +
+
_
1
n +p 1

1
n +p
_
=
1
n

1
n +p
<
1
n
< ,
n >
1
, p > 0 qe, sipas kriterit te Koshit, tregon konvergjencen e vargut te

dhene.
Shembulli 2.1.29 Te tregohet se vargu me termin e pergjithshem:
x
n
= 1 +
1
2
+
1
3
+ +
1
n
, n N,
divergjon.
Zgjidhja: Marrim p = n dhe gjejme se:
[x
n+p
x
n
[ =
1
n + 1
+
1
n + 2
+ +
1
n +n
>
n
n +n
=
1
2
> ,
_
0,
1
2
_
,
qe tregon se vargu i dhene divergjon.
2.1.9 Detyra per ushtrime
1. Permes perkuzimit te tregohet se lim
n
n
n + 1
= 1. Te plotesohet tabela:
0.1 0.01 0.001 ...
N()
2. Te tregohet se lim
n
x
n
= , ne qofte se:
a) x
n
= (1)
n
n; b) x
n
= 2
n
x
n
= log(log n) (n > 2).
Te plotesohet tabela:
10 100 1000 10000
n
0
()
3. Te llogariten limitet:
a) lim
n
1 +a +a
2
+ +a
n
1 +b +b
2
+ b
n
, [a[ < 1, [b[ < 1;
b) lim
n
_
1
2
+
2
2
2
+ +
n 1
n
2
_
;
c) lim
n
_
1
1 2
+
1
2 4
+ +
1
n(n + 1)
_
;
c) lim
n
(
2
4
2
8
2 ...
2
n
2 ) .
4. Te konstruktohet shembull i vargut x
n
i tille qe nenvargu i tij x
n
k
konvergjon, por qe x
n
divergjon.
5. Per vargjet numerike x
n
dhe y
n
te tregohet se:
a) lim(x
n
) = limx
n
;
b) lim
1
x
n
=
1
limx
n
, lim
1
x
n
=
1
limx
n
, x
n
> 0, n N;
c) limx
n
+ limy
n
lim(x
n
+y
n
) limx
n
+ limy
n
lim(x
n
+y
n
),
ne qofte se vargjet x
n
dhe y
n
jane te kuzuar.
6. Le te jene x
n
dhe y
n
vargje numerike pozitive dhe te kuzuara. Te
tregohet se:
limx
n
limy
n
limx
n
lim y
n
limx
n
limy
n
.
7. Le te jete x
n
, n N i perkuzuar me formulat
x
1
= a, x
2
= b, x
n
=
x
n1
+x
n2
2
, n = 3, 4.....
Te gjendet lim
n
x
n
.
8. Le te jete a > 0, x
1
> 0 dhe x
n+1
=
1
2
_
x
n
+
a
x
n
_
, n N. Te tregohet
se vargu x
n
konvergjon dhe te gjendet limiti i tij.
9. Le te jene a, b > 0, a ,= b. Vargjet x
n
, y
n
jane te perkuzuara me
x
0
= a, y
0
= b, x
n+1
=
x
n
+y
n
2
. y
n+1
=

x
n
y
n
, n = 0, 1, 2, ... . Te
tregohet se vargjet x
n
dhe y
n
konvergjojne kah i njejti limit.
10. Te vertetohet teorema e Shtolcit:
4
Le te jete y
n
varg rigorozisht rrites (duke lluar nga ndonje n),
lim
n
y
n
= +, x
n
varg i cfaredoshem ne R dhe le te ekzistoj
lim
n
x
n
x
n1
y
n
y
n1
= , R = R , +,
Atehere, vlen lim
n
x
n
y
n
= .
11. Te llogaritet lim
n
1
k
+ 2
k
+ n
k
n
k+1
, k N.
12. Te tregohet teorema e Koshit:
Ne qofte se ekziston lim
n
a
n
= a, atehere edhe vargu me termin e
pergjithshem b
n
=
a
1
+a
2
+ a
n
n
ka limitin a.
13. Per p N, te tregohet se:
a) lim
n
_
1
p
+ 2
p
+ n
p
n
p

n
n + 1
_
=
1
2
;
b) lim
n
1
p
+ 2
p
+ (2n + 1)
p
n
p+1
=
2
p
p + 1
.
14. Permes kriterit te Koshit te tregohet se vargu me termin e pergjithshem
x
n
=
sin 1
1
+
sin 2
2
2
+
sin n
2
n
,
konvergjon.
4
O. Stolz (1842-1905), matematikan austriak
15. Permes kriterit te Koshit te tregohet se vargu me termin e pergjithshem
x
n
=
1
ln 2
+
1
ln 3
+ +
1
ln n
, n = 2, 3, ...,
divergjon.
16. Te tregohet se ne qofte se vargu x
n
konvergjon dhe x
n
> 0, atehere
lim
n
n
x
1
x
2
...x
n
= lim
n
x
n
.
Udhezim: Te perdoret pabarazimi (shih [6], fq. 9-10)
n
1
x1
+
1
x2
+
1
xn
x
1
x
2
x
n

x
1
+x
2
+ x
n
n
.
17. Supozojme se ekziston lim
n
x
n
x
n1
, x
n
> 0, n N. Te tregohet se
lim
n
n
x
n
= lim
n
x
n
x
n1
.
18. Te llogaritet:
lim
n
_
1
1
2
2
__
1
1
3
2
_

_
1
1
n
2
_
.
Udhezim: Te perdoret barazimi: 1
1
k
2
=
(k 1)(k + 1)
k
2
.
19. Te llogaritet:
lim
n
2
3
1
2
3
+ 1
3
3
1
3
3
+ 1
, , ,
n
3
1
n
3
+ 1
.
Udhezim: Te merret ne konsiderim barazimi:
k
3
1
k
3
+ 1
=
(k 1)(k
2
+k + 1)
(k + 1)[(k 1)
2
+ (k 1) + 1)]
.
3
LIMITI I FUNKSIONIT
3.1 LIMITI I FUNKSIONIT
3.1.1 Perkuzimi i limitit dhe shembuj
Le te jete S R nenbashkesi e bashkesise se numrave reale dhe a R pike
grumbulluese e S. Marrim funksionin f: S R ose fcolonSa R (d.m.th.
f mund te mos jete i perkuzuar ne piken a). Ne vijim do te marrim f: S R
duke vene ne dukje se te gjitha kuptimet e rezultatet vlejne edhe per funksionin
f : S a R.
Perkuzimi i limiti te funksionit mund te jepet ne gjuhen (perku-
zimi i Koshit) dhe ne gjuhen e vargjeve (perkuzimi i Hajnes). Ne vazhdim
japim keto perkuzime.
Perkuzimi 3.1.1 (i Koshit) Thuhet se A R eshte limit i funksionit f :
: S R kur x a, nese per cdo > 0 ekziston > 0 i tille qe per cdo x S
te tille qe 0 < [x a[ < plotesohet pabarazimi [f(x) A[ < .
Ne kete rast shkruajme lim
xa
f(x) = A ose f(x) A kur x a.
Perkuzimi i limitit me simbole logjike mund te jepet keshtu:
lim
n
f(x) = A :=
:= [( > 0) ( () > 0) ( x S : 0 < [x a[ < =[f(x) A[ < )].
Pabarazimi [f(x) A[ < , qe mund te shkruhet edhe ne formen A <
f(x) < A+, tregon se per cdo x S qe gjendet ne intervalin (a , a +), me
perjashtim ndoshta te pikes a, graku i funksionit gjendet ne drejtkendshin me
brinjet paralele me boshtet koordinative me permasat 2 e 2 (g. 3.1) dhe me
82 LIMITI I FUNKSIONIT
qender ne piken P(a, A).
P
A
A
A+
a
( )
a a +
Fig. 3.1
x
y
Pra, gjeometrikisht perkuzimi 3.1.1 tregon se per cdo > 0 ekziston drejt-
kendeshi me vetine e sipershenuar.

Eshte e qarte se, me zvogelimin e it edhe
numri zvogelohet.
x2
x
2
= 4.
Zgjidhja: Le te jete numer i cfaredoshem pozitiv. Nga:
[x
2
4[ = [(x 2)
2
+ 4x 8[ < [x 2[
2
+ 4[x 2[ <
<
2
+ 4 = ,
shihet se =
4 + 2. Prandaj:
( > 0) ( () =
4 + 2) ( x (, +) : 0 < [x 2[ <
< =[x
2
4[ < ),
x2
x
2
= 4.
Shembulli 3.1.2 Le te jete f : R 0 R : x xsin
1
x
. Te tregohet se
lim
x0
xsin
1
x
= 0.
Zgjidhja: Le te jete numer i cfaredoshem pozitiv. Nga:
xsin
1
x
[x[ < = ,
shohim se lim
x0
xsin
1
x
= 0.
3.1 LIMITI I FUNKSIONIT 83
Shembulli 3.1.2 tregon se funksioni f : S R mund te kete limit edhe ne
rastin kur pika a , S = T(f).
Ne vazhdim japim perkuzimin e limitit te funksionit me ndihmen e rrethi-
nave.
Me pare (perkuzimi 1.2.13) eshte dhene kuptimi i rrethines se pikes
a R ((a , a +)) si edhe i rrethines se asaj pike (U(a)).
Bashkesine U
S
(a) = S U(a) e quajme rrethine te pikes a ne bashkesine S.
Me U
S
(a), V
R
(A) shenojme rrethinen e pikes a ne S dhe rrethinen
e pikes A ne R, perkatesisht.
Perkuzimi 3.1.2
lim
xa
f(x) = A := [( V
R
(A)) ( U
S
(a)) (f(U
S
(a)) V
R
(A)].
Simbolika e mesiperme tregon se A eshte limit i funksionit f : S R kur
x a (x S) nese per cdo rrethine V
R
(A) te pikes A ekziston rrethina
U
S
(a) e pikes a ne S, gura e se ciles f(U
S
(a)) sipas pasqyrimit f permbahet
ne rrethinen V
R
(A).

Eshte e qarte se, perkuzimi 3.1.2 jep kuptimin e limitit te
funksionit me ndihmen e rrethinave.
Le te verejme se f mund por nuk eshte e domosdoshme te jete i perkuzuar
ne piken a, por qe vlera f(a) (nese ekziston) nuk ndikon ne vleren kutare
lim
xa
f(x). Per te theksuar kete, pranojme shenimin se nese U(a) eshte ndonje
rrethine e pikes a, me
U

S
(a) shenojme rrethinen e pikes a nga e cila eshte
larguar pika a dhe e cila quhet rrethina e shperthyer e pikes a. Ne kete rast
perkuzimi 3.1.2 mund te riformulohet ne kete menyre:
Perkuzimi 3.1.3
lim
xa
f(x) = A := [( V
R
(A)) (
U

S
(a) (f(
U

S
(a)) V
R
(A)].
Duke pasur parasysh pohimin 1.2.1, perkuzimi 3.1.3 formulohet ne kete
menyre:
Perkuzimi 3.1.4
lim
xa
f(x) = A := [( V
R
(A)) (
U
S
(a)) (f(
U
S
(a)) V
R
(A)].
Pra, A eshte limit i funksionit f : S R, kur x a (x S), nese per cdo
rrethine te pikes A ekziston rrethina e shperthyer e pikes a ne S, gura e se ciles
sipas pasqyrimit f permbahet ne rrethinen e dhene te pikes A.

Eshte e qarte se
perkuzimet 3.1.1 dhe 3.1.4 jane ekuivalente.
Shembulli 3.1.3 Le te jete f : R R : x c, c R. Te tregohet se per cdo
x
0
T(f) = R, vlen lim
xx0
f(x) = c.
Zgjidhja: Le te jete V (c) rrethine e cfaredoshme e pikes c. Meqenese funksioni
eshte konstant dhe i barabarte me c, atehere i tille do te jete edhe ne cdo rrethine
U
R
(x
0
) te pikes se cfaredoshmee x
0
. Pra:
[( V (c)) (
U
R
(x
0
)) (f(
U
R
(x
0
))) = c V (c)],
xx0
f(x) = c.
Shembulli 3.1.4 Te tregohet se nuk ekziston limiti i funksionit:
sgn x =
_
_
_
1, x > 0;
0, x = 0;
1, x < 0,
,
kur x 0.
Zgjidhja: Tregojme se nuk ekziston A R ashtu qe lim
x0
sgn x = A, d.m.th.
qe:
( A R) ( V (A)) ( U(0))( x
U (0)) (f(x) , V (A)).

Funksioni sgnx merr vetem vlerat 1, 0, 1.

Eshte e qarte se asnje numer A
i ndryshem nga ata numra nuk mund te jete limit i funksionit ne fjale, sepse
ne te kunderten do te gjendej rrethina V (A) e cila nuk permban asnje nga ata
numra.
Ne qofte se A 1, 0, 1, ne ve canti per V (A) marrim
1
2
ten rrethine
te pikes A. Ne ate rrethine nuk gjenden njekohesisht pikat 1 e 1. Funksioni
f(x) = sgn x ne cilendo rrethine
U (0) qe e marrim, merr si vlera pozitive ashtu

edhe negative. Pra, ekzistojne pika x
U (0) : f(x) = 1 dhe te tilla qe

f(x) = 1. Kshtu, x
U (0)) : f(x) , V (A).

Shembulli 3.1.5 Te tregohet qe lim
x0
[sgn x[ = 1.
Zgjidhja: Verejme se per x R 0 vlen [sgn x[ = 1, d.m.th. funksioni eshte
konstant. Prandaj, ne cdo rrethine
U (0) te pikes 0, [sgn x[ = 1. Kendej:

( V (1)) (
U (0)) (f(
U (0)) = 1 V (1)),
gje qe deshem te tregojme.
Ne vazhdim do te jepet perkuzimi i limitit te funksionit me ndihmen e
vargjeve.
Perkuzimi 3.1.5 (i Heines
1
). Numri A quhet limit i funksionit f : S R
kur x a (a eshte pike grumbulllimi q e bashkesise S), nese per cdo varg:
x
1
, x
2
, x
3
, , x
n
, , x
n
S, x
n
,= a, n N, lim
n
x
n
= a,
1
H. E. Heine (1821-1881), matematikan gjerman
vargu gjegjes:
f(x
1
), f(x
2
), , f(x
n
), ,
konvergjon ne A.
Ne kete rast shkruajme lim
xa
f(x) = A, ose lim
n
f(x
n
) = A.
Teorema 3.1.1 Perkuzimet 3.1.3 dhe 3.1.5 jane ekuivalente.
Vertetimi. Le te jete A limit i funksionit f ne piken limite a te bashke-
sise S, sipas perkuzimit 3.1.3. Ekziston vargu konvergjent (teorema 1.6.1)
x
1
, x
2
, , x
n
, , i tille qe x
n
S, x
n
,= a, n N, lim
n
x
n
= a. Tregojme
se vargu f(x
n
) konvergjon kah A kur n .
Sipas supozimit:
( > 0) ( () > 0) ( x S : 0 < [x a[ < =[f(x) A[ < ). ()
Tani nga lim
n
x
n
= a, shohim se per () > 0 te zgjedhur si me siper:
( N(())) ( n > N(())) =0 < [x
n
a[ < ().
Kendej dhe nga () rrjedh se [f(x
n
) A[ < , qe tregon se A eshte limit ne
kuptimin e perkuzimit 3.1.5.
Anasjelltas, le te jete A limit i funksionit f ne piken limite a te bashkese S
sipas perkuzimit 3.1.5. Supozojme te kunderten, d.m.th. se:
(
0
> 0) ( > 0) ( x S : 0 < [x a[ < =[f(x) A[
0
).
Marrim =
n
=
1
n
, n N. Kemi:
per n = 1 ( x
1
S) (0 < [x
1
a[ < 1 =[f(x
1
) A[
0
);
per n = 2 ( x
2
S) (0 < [x
2
a[ <
1
2
=[f(x
2
) A[
0
);
...............................................................................................;
per n = n ( x
n
S) (0 < [x
n
a[ <
1
n
=[f(x
n
) A[
0
);
.............................................................................................. .
Keshtu tuam vargun:
x
1
, x
2
, x
3
, , x
n
, , x
n
S, x
n
,= a, n N, lim
n
x
n
= a.
Mirepo, vargu gjegjes f(x
n
) nuk konvergjon kah A sepse [f(x
n
) A[
0
,
n N. Kunderthenia e tuar tregon se A eshte limit i funksionit f ne piken
a sipas perkuzimit 3.1.3.
x0
sin
1
x
nuk ekziston.
Zgjidhja: Mjafton te gjejme dy vargje nga bashkesia T(f) = R 0 qe
plotesojne kushtet e perkuzimit 3.1.5, por qe vargjet perkatese te vlerave te
funksionit f(x) = sin
1
x
tentojne ne limite te ndryshme. Vargu x
n
=
1
n
ka vetine qe x
n
R 0, n N, lim
n
x
n
= 0, si dhe lim
n
f(x
n
) =
lim
n
sin n = 0. Por per vargun tjeter x
n
=
1
(4n+1)
, x
n
R 0, n
N, lim
n
x
n
= 0, vlen:
lim
n
f(x
n
) = lim
n
sin
(4n + 1)
2
= 1 ,= 0.
Prandaj, lim
x0
sin
1
x
nuk ekziston.
Ngjashem tregohet se nuk ekziston lim
x0
cos
1
x
.
3.1.2 Limitet e njeanshme
Perkuzimi 3.1.6 (i Koshit) Thuhet se A Reshte limit i majte (djathte)
i funksionit f : S R ne piken x
0
, ne qofte se per cdo > 0 ekziston () >
0 (
1
() > 0) ashtu qe per x te tille qe x
0
< x < x
0
(x
0
< x < x
0
+
1
)
plotesohet pabarazimi [f(x) A[ < .
Perkuzimi 3.1.7 (i Heines) Thuhet se A Reshte limit i majte (djathte)
i funksionit f : S R ne piken x
0
ne qofte se per cdo varg x
1
, x
2
, x
3
, , x
n
, ,
me vetite x
n
S, x
n
< x
0
(x
n
> x
0
), n N, lim
n
x
n
= x
0
, vargu perkates
f(x
n
) konvergjon ne A kur n .
Limitin e majte (djathte) te funksionit f ne piken x
0
e shenojme me:
lim
xx00
f(x) ( lim
xx0+0
f(x)) ose f(x
0
0) (f(x
0
+ 0)).
Ekuivalenca e perkuzimeve 3.2.1 dhe 3.2.2 tregohet ngjashem si ne teoremen
3.1.1.
Shembulli 3.1.7 Te tregohet se per funksionin:
f(x) =
_
_
_
xsin
1
x
, x > 0;
0, x = 0;
sin
1
x
, x < 0,
f(0) nuk ekziston ndersa f(+0) = 0.
Shembulli 3.1.8 Te tregohet se funksioni f : R Z : x E(x) = [x], ne cdo
pike x R ka limit te djathte dhe te majte.
Zgjidhja: Per x = x
0
(n, n + 1) ekzistojne numrat
1
> 0,
2
> 0 ashtu qe:
n < x
0
1
, x
0
+
2
< n + 1.
Prandaj, f(x) = n, x (x
0

1
, x
0
) x (x
0
, x
0
+
2
). Rrjedhimisht,
lim
xx00
E(x) = lim
xx0+0
E(x) = n.
Le te jete x
0
= n si dhe > 0 i cfaredoshem ndersa (0, 1). Per x R
te tille qe x
0
= n < x < x
0
+ , kemi f(x) = n dhe f(x
0
+ 0) = n. Me tej, per
x R te tille qe x
0
< x < x
0
= n, kemi f(x) = n1 dhe f(x
0
0) = n1.
Keshtu shohim se limitet e njeanshme te funksionit te dhene ekzistojne per
cdo x R, dhe se per x (n, n +1) ata jane te barabarte kurse ne pikat x = n
ata jane te ndryshem.
Ne menyre te natyrshme shtrohet problemi i lidhjes ne mes te ekzistences se
limiteve te njeanshme te funksionit ne pike dhe limitit te funksionit ne ate pike.
Per kete marrim rezultatin ne vijim:
Teorema 3.1.2 Kusht i nevojshem dhe i mjaftueshem qe funksioni f : S R
te kete limit ne piken x
0
, eshte qe ne ate pike te ekzistojne dhe te jane te
barabarte limitet e njeanshme.
xx0
f(x) = A. Kemi:
lim
xx0
f(x) = A :=
:= [( > 0) ( () > 0) ( x S : 0 < [x a[ < =[f(x) A[ < )].
Ne ve canti, pabarazimi [f(x) A[ < plotesohet edhe per x te tille qe :
x
0
< x < x
0
ose x
0
< x < x
0
+,
Kjo tregon se ekzistojne f(x
0
0), f(x
0
+0) si dhe A = f(x
0
0) = f(x
0
+0).
Anasjelltas, le te ekzistojne f(x
0
0), f(x
0
+0) dhe le te jete A = f(x
0
0) =
f(x
0
+ 0). Per cdo > 0 ekzistojne numrat
1
,
2
> 0 te tille qe pabarazimi
[f(x) A[ < plotesohet per cdo x qe ploteson perkatesisht pabarazimet:
x
0
1
< x < x
0
dhe x
0
< x < x
0
+
2
.
Marrim () = min
1
,
2
. Kendej, per x te tille qe 0 < [xx
0
[ < () vlejne dy
pabarazimet e fundit. Prandaj, [f(x
0
)f(x
0
0)[ < , [f(x)f(x
0
+0)[ < dhe
meqe f(x
0
0) = f(x
0
+0) = A, kemi [f(x) A[ < , x S : 0 < [xa[ < ,
cka edhe deshem te vertetojme.
3.1.3 Limiti i funksionit kur x
dhe limitet jo te vete
Le te jete f : S R. Ne qofte se bashkesia S eshte e pakuzuar nga siper
(poshte), atehere ajo ka piken e grumbullimit +(). Ne vazhdim japim
perkuzimin e limitit te funksionit ne ato pika.
Perkuzimi 3.1.8 Thuhet se A eshte limit i funksionit f kur x (x
+, x ) nese plotesohet njera nga kushtet ekuivalente:
(a)(Heine) per vargun e cfaredoshem numerik:
x
1
, x
2
, x
3
, , x
n
, , x
n
S, n N, lim
n
x
n
= (+, ),
vargu perkates:
f(x
1
), f(x
2
), , f(x
n
), ,
konvergjon tek A, kur n .
(b) (Koshi)
[( > 0) ( M > 0) ( x S : [x[ > M (x > M, x < M) =
=[f(x) A[ < ].
Ne kete rast shkruajme:
lim
x
f(x) = A ( lim
x+
f(x) = A, lim
x
f(x) = A).
Pabarazimi [f(x) A[ < mund te shkruhet edhe ne formen A < f(x) <
A+, dhe fakti qe A eshte limit i funksionit f kur x gjeometrikisht mund
te interpretohet keshtu:
Per cdo ekziston M() > 0 ashtu qe per cdo x S te tille qe x > M()
graku i funksionit f gjendet ne brezin e pafundme me gjeresi 2 dhe simetrik
me drejtezen y = A (g. 3.2).
y
x
O
A
Y=A+e
y=A
Y=A-e
M( ) e
Fig. 3.2
Po veme ne dukje se me zvogelimin e it, numri M rritet.
lim
x
3x + 7
2x + 3
=
3
2
.
Zgjidhja: Shohim se:
3x + 7
2x + 3

3
2
5
2[2x + 3[

5
2(2[x[ 3)
< ,
dhe nga
5
2(2[x[ 3)
< ,
marrim [x[ >
1
2
_
5
2
+ 3
_
= M(), cka edhe deshem te tregojme.
lim
x+
E(x)
[x[
= 1 dhe lim
x
E(x)
[x[
= 1.
Zgjidhja: Kur x +, [x[ = x. Marrim:
E(x)
x
1
=
[E(x) x[
x

1
x
< ,
per x > M() =
1
.
Meqenese per x , [x[ = x, atehere per x < M() =
1
vlen
E(x)
x
(1)
< .
Ne vazhdim japim kuptimin e limiteve jo te vete, d.m.th. perkuzimin e
barazimeve:
lim
xx0
f(x) = , lim
xx0
f(x) = +, lim
xx0
f(x) = ,
te cilat mund te shkruhen edhe, perkatesisht, ne formen:
f(x) , f(x) +, f(x) , kur x x
0
,
ku x
0
R
.
Perkuzimi 3.1.9 Funksioni f ka limitin (+, ) kur x x
0
R nese
plotesohet njera nga kushtet ekuivalente :
(1) (Heine) per vargun e cfaredoshem
x
1
, x
2
, x
3
, , x
n
, , x
n
S, x
n
,= x
0
, n N, lim
n
x
n
= x
0
,
vargu perkates f(x
1
), f(x
2
), , f(x
n
), , tenton ne (+, ), kur n
;
(2) (Koshi)
( M > 0)( > 0) ( x : 0 < [x x
0
[ < =
=[f(x)[ > M (f(x) > M, f(x) < M)).
x1
1
(1 x)
2
= +.
Zgjidhja: Le te jete M > 0 numer i cfaredoshem pozitiv. Shohim se:
1
(1 x)
2
> M =(1 x)
2
<
1
M
=[1 x[ <
1
M
.
Pra:
( M > 0) ( (M) =
1
M
> 0) ( x (, 1) (1, +) : 0 < [x 1[ <
< (M) =
1
M
=
1
(1 x)
2
> M), d.m.th. lim
x1
1
(1 x)
2
= +.
Perkuzimi 3.1.10 Thuhet se funksioni f ka limitin + kur x + (x
) nese plotesohet njera nga kushtet ekuivalente:
(1) (Heine) Per cdo varg:
x
1
, x
2
, x
3
, , x
n
, , x
n
S, n N, lim
n
x
n
= + ( lim
n
x
n
= ),
vargu gjegjes f(x
1
), f(x
2
), , f(x
n
), , tenton ne +, kur n ;
2 (Koshi)
( M > 0) ( N(M) > 0) ( x S : x > N(M) (x < N(M)) =
=f(x) > M).
Ne kete rast shkruajme:
lim
x+
f(x) = +, lim
x
f(x) = +.
Ngjashem jepet kuptimi i barazimeve:
lim
x+
f(x) = , lim
x
f(x) = .
3.1.4 Disa limite te rendesishme
1. Tregojme se lim
x0
sin x
x
= 1.
Marrim rrethin njesi dhe me x shenojme kendin AOD (g. 3.3), te matur
me radian. Verejme se trekendeshi OAD eshte kenddrejt dhe se [AE[ =
sin x, [AD[ = tg x,
AF = x , 0 < x <

2
.
O
y
r
=
1
x
x
D
A
E
B
F
Fig. 3.3
Gjatesia e tetives AB eshte me e vogel se gjatesia e harkut
AFB, ndersa
gjatesia e harkut eshte me e vogel se gjatesia e vijes se thyer ADB. Prandaj:
2 sin x < 2x < 2 tg x.
Duke pjesetuar me 2 sin x marrim:
1 <
x
sin x
<
1
cos x,
ose:
cos x <
sin x
x
< 1.
Kendej:
0 < 1
sin x
x
< 1 cos x. ()
Le te jete > 0 i cfaredoshem. Nga () dhe nga pabarazimi evident sinx < x
per 0 < x <

2
, gjejme se relacioni:
1
sin x
x
< [1 cos x[ = 2 sin

2
x
2
<
x
2
2
<
vlen per 0 < x <
2 = . Kjo tregon se lim

x+0
sin x
x
= 1. Meqenese edhe
lim
x0
sin x
x
= lim
x+0
sin(x)
x
= 1, atehere, sipas teoremes 3.2.1, lim
x0
sin x
x
= 1.
2. Tregojme se lim
x
_
1 +
1
x
_
x
= e.
Dime se:
lim
n
_
1 +
1
n
_
n
= e, n N. (1)
Kendej rrjedh se per cdo varg n
k
te tille qe:
lim
k
n
k
= +, (2)
kemi:
lim
k
_
1 +
1
n
k
_
n
k
= e. (3)
Me te vertete, le te jete > 0. Nga (1) rrjedh se ekziston n
ashtu qe per n > n
vlen:
_
1 +
1
n
_
n
e
< . (4)
Nga (2) rrjedh se per n
ekziston k
i tille qe per k > k
vlen: n
k
> n
. Kendej
dhe nga (4) tojme:
_
1 +
1
n
k
_
n
k
e
< , per k > k
,
qe tregon se vlen (1).
Le te jete vargu x
k
i tille qe lim
k
x
k
= +0, d.m.th. lim
k
x
k
= 0, per x
k
>
0. Pa kuzim pergjithesimi mund te supozojme se x
k
< 1, k = 1, 2, 3, ....

Eshte
e qarte se, per cdo x
k
gjendet numri natyral n
k
ashtu qe:
n
k
<
1
x
k
< n
k
+ 1,
prej nga rrjedh se:
1
n
k
+ 1
< x
k
<
1
n
k
.
Kendej marrim:
1 +
1
n
k
+ 1
< 1 +x
k
< 1 +
1
n
k
,
ose:
_
1 +
1
n
k
+ 1
_
n
k
< (1 +x
k
)
1
x
k
<
_
1 +
1
n
k
_
n
k
+1
. (5)
Meqenese:
lim
k
_
1 +
1
n
k
+ 1
_
n
k
= lim
k
_
1 +
1
n
k
+1
_
n
k
+1
1 +
1
n
k
+1
= e,
lim
k
_
1 +
1
n
k
_
n
k
+1
= e,
dhe duke pasur parasysh (5) tojme:
lim
k
(1 +x
k
)
1
x
k
= e.
Prandaj:
lim
x+0
(1 +x)
1
x
= e. (6)
Me zevendesimin x = z shohim se:
lim
x0
(1 +x)
1
x
= lim
z+0
(1 z)
1
z
= lim
z+0
_
1 +
z
1z
_1
z
=
= lim
z+0
_
1 +
z
1z
_1
z
1+1
= lim
z+0
_
1 +
z
1z
_
1z
z
lim
z+0
_
1 +
z
1z
_
= e, d.m.th.
lim
x0
(1 +x)
1
x
= e.
_
_
(7)
Tani nga (6) dhe (7) marrim:
lim
x0
(1 +x)
1
x
= e ose lim
x
_
1 +
1
x
_
x
= e.
3.1.5 Rregullat e kalimit me limit
Teorema 3.1.3 Le te jene dhene funksionet f, g: (a, b) R si dhe lim
xx0
f(x) =
A, lim
xx0
g(x) = B. Atehere, edhe funksionet f g, f g,
f
g
, (g(x) ,= 0), kane
limit kur x x
0
si dhe:
lim
xx0
[f(x) g(x)] = AB;
lim
xx0
f(x) g(x) = A B;
lim
xx0
f(x)
g(x)
=
A
B
, B ,= 0.
(1)
Vertetimi. Per vertetim do te shfrytezojme perkuzimin 3.1.5 (te Heine-s) te
limitit.
Le te jete x
n
varg i cfaredoshem qe ploteson kushtet e perkuzimit 3.1.5.
Meqenese:
lim
n
f(x
n
) = A, lim
xx0
g(x
n
) = B,
tojme:
lim
n
[f(x
n
g(x
n
)] = AB, lim
n
f(x
n
) g(x
n
) = A B, lim
n
f(x
n
)
g(x
n
)
=
A
B
.
Kendej rrjedh se (teorema 3.1.1) vlejne barazimet (1).
Rrjedhimi 3.1.1 Ne qofte se f
i
: (a, b) R, i = 1, 2, ..., n, n Ndhe lim
xx0
f
i
(x) =
A
i
, i = 1, 2, ..., n. atehere:
lim
xx0
n
i=1
f
i
(x) =
n
i=1
A
i
=
n
i=1
lim
xx0
f
i
(x), ()
Vertetimi. Vertetimin e bejme me parimin e induksionit matematik.
1. Per n = 2 barazimi (), duke pasur parasysh teoremen 3.5.1, eshte i sakte.
2. Supozojme se () vlen per n.
3. Tregojme vertetesine e tij edhe per n + 1.
lim
xx0
n+1
i=1
f
i
(x) = lim
xx0
n
i=1
f
i
(x) + lim
xx0
f
n+1
(x) =
=
n
i=1
lim
xx0
f
i
(x) + lim
xx0
f
n+1
(x) =
n+1
i=1
lim
xx0
f
i
(x).
Le te theksojme se barazimi (), ne rastin e pergjithshem, per numer te
pafundme funksionesh nuk eshte i sakte.
xx0
f(x) = A dhe c R, atehere:
lim
xx0
c f(x) = c A = c lim
xx0
f(x),
d.m.th. konstanta mund te nxirret para shenjes se limitit.
Vertetimi eshte i menjehershem, duke pasur parasysh teoremen 2.5.1 dhe
shembullin 4.1.3.
Ne vazhdim japim disa rezultate te lidhura me funksionet e kuzuara.
Teorema 3.1.4 Ne qofte se funksioni f: (a, b) R ka limit te fundme kur
x x
0
, ai eshte i kuzuar ne nje rrethine te pikes x
0
.
xx0
f(x) = A dhe > 0 i cfaredoshem. Kemi:
( () > 0) ( x (a, b) : 0 < [x x
0
[ < () =[f(x) A[ < ),
d.m.th. A < f(x) < A+, x : 0 < [x x
0
[ < (), qe tregon se funksioni
f eshte i kuzuar ne rrethinen U
(x
0
) te pikes x
0
.
Teorema 3.1.5 Ne qofte se f, g : (a, b) R, lim
xx0
f(x) = 0 ndersa g eshte i
kuzuar ne (a, b), atehere lim
xx0
[f(x) g(x)] = 0.
Vertetimi. Le te jete > 0 i cfaredoshem dhe M > 0 i tille qe [g(x)[
M, x (a, b). Meqenese lim
xx0
f(x) = 0, ekziston > 0 i tille qe [f(x)[ <
M
, x : 0 < [x x
0
[ < . Per ato vlera te xit do te kemi:
[f(x)g(x)[ = [f(x)[ [g(x)[ <

M
M = .
P.sh. funksioni g(x) = sin
1
x
, x R, eshte i kuzuar me numrin 1 ndersa
f(x) = x, x R, tenton kah 0 kur x 0. Prandaj, sipas teoremes 3.5.3,
lim
x0
_
x sin
1
x
_
= 0.
Ne vazhdim tregojme se funksioni monoton dhe i kuzuar ka limit te fundme.
Teorema 3.1.6 Funksioni f : (a, b) R jozvogelues (jorrites) ne (a, b) dhe i
kuzuar nga siper (poshte), ka limit te fundme kur x b 0 (x a +0). Nese
funksioni i tille f nuk eshte i kuzuar, atehere ai tenton ne + ().
Vertetimi. Supozojme se f dhe i kuzuar nga siper ne (a, b). 1(f) ka supre-
mum te cilin po e shenojme me A. Pra, A = supf(x)[x (a, b). Prandaj, per
cdo > 0 ekziston x
0
(a, b) ashtu qe A < f(x
0
) A.
Per x : x
0
< x < b, meqe f , vlen A < f(x). Kendej:
[f(x) A[ < , x : b < x < b, ku = b x
0
.
Rrjedhimisht, lim
xb0
f(x) = A = sup
x(a,b)
1(f). Pohimi ne kllapa vertetohet
ngjashem.
Ne qofte se f ne (a, b) por nuk eshte i kuzuar, atehere:
( E > 0) ( x
0
(a, b) : f(x
0
) > E).
Per x : b < x < b, do te kemi f(x) > E, d.m.th. lim
xb0
f(x) = +.
Verejtje.

Eshte e qarte se, nga teorema 3.5.4 rrjedh se funksioni f: [a, b] R,
monoton ne [a, b], ka limite te njeanshem ne cdo pike x [a, b].
Ne vazhdim japim teoremen mbi limitin e kompozimit te funksioneve.
Teorema 3.1.7 Supozojme se per funksionet f : (a, b) (c, d), g : (c, d) R
vlen lim
xx0
f(x) = y
0
, lim
yy0
g(y) = A, si dhe:
( > 0)( x : 0 < [x x
0
[ < =[f(x) y
0
[ > 0). ()
Atehere, lim
xx0
g(f(x)) = A.
Vertetimi. Nga lim
yy0
g(y) = A, shohim se per cdo > 0 ekziston () > 0
ashtu qe per y te tille qe:
0 < [y y
0
[ < , (1)
vlen:
[g(y) A[ < . (2)
Nga kushti lim
xx0
f(x) = y
0
, shohim se per en e dhene ekziston > 0, 0 <
< , qe per x te tille qe:
0 < [x x
0
[ < (3)
vlen:
0 < [f(x) y
0
[ < . (4)
Tani nga (1), (2), dhe (4) tojme:
[g(f(x)) A[ < , x : 0 < [x x
0
[ < ,
qe tregon se lim
xx0
g(f(x)) = A.
Me nje shembull do te tregojme se ekzistenca e numrit qe te plotesohet
(), eshte i domosdoshem.
Shembulli 3.1.12 Supozojme se funksioni g : R R eshte i dhene me bara-
zimin:
g(y) =
_
1, y ,= 0;
0, y = 0.
Te tregohet se funksioni f : R 0 R i dhene me formulen:
f(x) =
_
1
q
, nese x =
p
q
, p, q Z, (p, q) = 1;
0, nese x Ir,
ka limit te barabarte me zero kur x 0, ndersa funksioni i perbere x g(f(x))
nuk ka limit ne ate pike.
Zgjidhja:

Eshte e qarte se lim
yy0
g(y) = 1. Tregojme se lim
x0
f(x) = 0.
Je te jete z
k
nje varg i cfaredoshem i numrave reale i cili tenton kah zero
kur k . Me tej, le te jete z
kn
= x
n
, n N, nenvarg i tij i formuar nga
numrat racionale, d.m.th. x
n
=
pn
qn
, p
n
, q
n
Z, q
n
,= 0, n N, dhe i tille qe
(p
n
, q
n
) = 1, n N. Verejme se:
[f(z
k
)[
f(
p
n
q
n
)
=
1
[q
n
[
. (A)
Tregojme se [q
n
[ , kur n . Me te vertete, marrim vargun e cfaredoshem
n
te numrave pozitive qe tenton ne zero dhe te tille qe:
p
n
q
n
<
n
, d.m.th.
[p
n
[
n
< [q
n
.[
Meqenese [p
n
[ 1 (p
n
,= 0 sepse 0 , T(f)) dhe
1
n
+, shohim se [q
n
[
+, n . Kendej dhe nga (A), rrjedh se lim
x0
f(x) = 0.
Tregojme se funksioni i perbere x g(f(x)) nuk ka limit kur x x
0
.
Marrim x
n
=
1
n
, x
n
=
2
n
, n N. Atehere:
lim
n
1
n
= lim
n
2
n
= 0,
si dhe:
g
_
f
_
1
n
__
= 1, g
_
f
_
2
n
__
= 0, n N,
d.m.th:
lim
n
g
_
f
_
1
n
__
= 1 ,= 0 = lim
n
g
_
f
_
2
n
__
.
Kendej, sipas perkuzimit te Heine-s per limitin e funksionit, shohim se funk-
sioni i perbere x g(f(x)) nuk ka limit kur x 0.
Po veme ne dukje se ne kete shembull nuk plotesohet kushti qe f(x) ,= 0, ne
ndonje rrethine te pikes x
0
= 0.
Shembulli 3.1.13 Le te jene:
g(y) = (1 +y)
1
y
, y R 0, f(x) = sin x, 0 < [x[ <

2.
Te tregohet se lim
x0
g(f(x)) = e.
Zgjidhja:

Eshte e qarte se, lim
y0
g(y) = e, lim
x0
f(x) = 0 dhe se [f(x)[ > 0, kur
0 < [x[ <

2
. Prandaj, sipas teoremes 3.5.5, lim
x0
g(f(x)) = e.
3.1.6 Kriteri i Koshit per ekzistencen e limitit
Kriteri i Koshit per konvergjencen e vargut ka analogun e tij ne teorine e limiteve
te funksioneve.
Teorema 3.1.8 Funksioni f: S R, S R ka limit te fundme ne piken e
grumbullimit a R
, atehere dhe vetem atehere kur per cdo > 0 ekziston

rrethina U(a) e pikes a, ashtu qe:
( x
, x
S)(x
, x
U (a) =[f(x
) f(x
)[ < .
Vertetimi. Kushti i nevojshem. Le te jete lim
xa
f(x) = A R. Per > 0
te dhene ekziston rrethina U(a) e pikes a ashtu qe [f(x) A[ <

2
, per cdo
x
U (a) S. Le te jene x
, x
U (a) S dy pika te cfaredoshme. Vlen:

[f(x
) f(x
)[ = [(f(x
) A) + (Af(x
))[ <

2
+

2
= .
Kushti i mjaftueshem. Le te jete x
n
varg i cfaredoshem per te cilin x
n

S, x
n
,= a, lim
n
x
n
= a. Per > 0 zgjedhim rrethinen U(a) te pikes a e cila ka
vetine e pershkruar ne formulimin e teoremes. Le te jete n
0
i tille qe x
n

U (a),
per cdo n > n
0
. Ne qofte se n
, n
> n
0
marrim [f(x
n
)f(x
n
)[ < , qe tregon
se vargu f(x
n
) eshte fundamental. Tani, sipas teoremes 2.8.2, rrjedh se vargu
f(x
n
) konvergjon ne numer te fundme.
Rasti kur A , + tregohet ngjashem.
Teorema 3.5.6 mund te riformulohet permes kuptimit te luhatjes.
Perkuzimi 3.1.11 Luhatja e funksionit f: X R ne bashkesine A R,
perkuzohet me barazimin:
(f, A) = M m,
ku M = sup
[a,b]
1(f), m = inf
[a,b]
1(f)
Ne piken 4.6 do te tregohet se perkuzimi i luhatjes se funksionit f jepet
edhe me barazimin
(f, A) = sup[f(x
1
) f(x
2
)[ [ x
1
, x
2
A.
qe, qartazi, eshte ekuivalent me perkuzimin 3.6.1.
Shembulli 3.1.14
1
(cos, R) = 2 = (sin, R);

2

_
tg,
_

2
,

2
__
= +;
3
(arctg, R) = ;
4
(sgn, (0, +) = 0;
5
(sgn, [0, +)) = 1.

Rrjedhimi 3.1.3 Funksioni f: A R, A R ka limit te fundme ne piken e
grumbullimit a R
te bashkesise A, atehere dhe vetem atehere kur per cdo

> 0 ekziston rrethina U e pikes a, e tille qe (f,
U A) < .
Shembulli 3.1.15 Me kriterin e Koshit te tregohet se funksionif: R0 R,
i dhene me barazimin f(x) = sin
1
x
, nuk ka limit kur x 0.
Zgjidhja: Tregojme se nuk plotesohet rrjedhimi 3.6.1. Zgjedhim vargjet:
_
x
n
=
1
2
+ 2n
_
,
_
x
n
=
1
2
+ 2n
_
,
te cilet, konvergjojne ne zero. Prandaj, ne cdo rrethine U te pikes x = 0 mund
te gjenden termat e te dy vargjeve per te cilet f(x
n
) = 1, f(x
n
) = 1. Kendej
(f,
U) 2 (lehte shihet se (f,
U) = 2), d.m.th. luhatja nuk mund te jete

sado e vogel.
3.2 MADH
ESIT
E PAMBARIMISHT T
E VO-
GLA DHE PAMBARIMISHT T
E M
EDHA
3.2.1 Perkuzimi, shembuj dhe faktet thmelore
Perkuzimi 3.2.1 Funksioni i cili ka limitin zero kur x x
0
, x
0
R
, quhet
madhesi pambarimisht e vogel (shkurt mpv) kur x x
0
.
3.2 MADH
ESIT
E PAMBARIMISHT T
E VOGLA DHE
PAMBARIMISHT T
E M
EDHA 99
P.sh:
1
(x x
0
)
m
, m N eshte mpv kur x x
0
;
2
1
n
, n N eshte mpv kur n ;
3
sin x, eshte mpv kur x 0.

Zakonisht mpv - te kur x x
0
shenohen me (x), (x), (x), ... . Ne vazhdim
formulojme disa rezultate ne lidhje me mpv kur x x
0
.
Pohimi 3.2.1 Ne qofte se
i
(x), i = 1, 2, 3, ..., n, jane mpv kur x x
0
, atehere
edhe kombinimi i tyre linear:
(x) = c
1
1
(x) +c
2
2
(x) + +c
n
n
(x), c
i
R, i = 1, 2, ..., n,
eshte mpv kur x x
0
.
Nga teorema 3.5.3 menjehere rrjedh se prodhimi i nje madhesije te ku-
zuar dhe i nje mpv kur x x
0
eshte mpv kur x x
0
. Ne ve canti,
prodhimi i nje mpv kur x x
0
dhe i nje konstante eshte mpv ne ate pike.
Pohimi 3.2.2 Prodhimi i nje numri te fundme te mpv ne piken x
0
, eshte mpv
ne ate pike.
Vertetimi eshte i qarte.
Rrjedhimi 3.2.1 Ne qofte se (x) eshte mpv ne piken x
0
, atehere edhe ma-
dhesia [(x)]
n
, n N eshte mpv ne ate pike.
Pohimi 3.2.3 Ne qofte se (x) eshte mpv ne piken x
0
dhe lim
xx0
g(x) = b ,= 0,
atehere
(x)
g(x)
eshte mpv ne ate pike.
Teorema 3.2.1
lim
xx0
f(x) = A [(f(x) A) eshte mpv kur x x
0
].
Perkuzimi 3.2.2 Funksioni i cili ka limit te pafundme kur x x
0
, x
0
R
,
quhet madhesi pambarimisht e madhe (shkurt mpm) kur x x
0
.
Ne qofte se lim
xx0
f(x) = + ( lim
xx0
f(x) = ), atehere f(x) quhet mpm
pozitive (negative) kur x x
0
, ku x
0
R
.
Teorema 3.2.2 Shuma e dy mpm pozitive (negative) kur x x
0
, eshte mpm
pozitive (negative) kur x x
0
.
xx0
f(x) = , lim
xx0
g(x) = . Duhet te tregojme
se lim
xx0
[f(x) +g(x)] = . Sipas supozimit kemi:
( M > 0) (
1
> 0) ( x T(f) : 0 < [x x
0
[ <
1
=f(x) <
M
2
),
( M > 0) (
2
> 0) ( x T(g) : 0 < [x x
0
[ <
2
=g(x) <
M
2
).
()
Verejme se numri = min
1
,
2
eshte i mire per pohimet (). Kendej dhe
nga () shohim se:
f(x) +g(x) <
_
M
2
+
M
2
_
= M, x : 0 < [x x
0
[ < .
Ngjashem vertetohet rasti kur lim
xx0
f(x) = +, lim
xx0
f(x) = si dhe
kur x
0
, +.
Teorema 3.2.3 Prodhimi i dy mpm kur x eshte mpm kur x ;
nese ato kane shenje te njejte (te ndryshme), prodhimi eshte mpm pozitive
(negative) kur x .
x
f(x) = +, lim
x
g(x) = +. Atehere:
( M > 0) ( N
1
(M) > 0) ( x T(f) : x < N
1
(M) =f(x) >
M),
( M > 0) ( N
2
(M) > 0) ( x T(g) : x < N
2
(M) =g(x) >
M).
()
Veme N(M) = maxN
1
, N
2
. Numri N(M) eshte i mire per (). Kendej:
f(x) g(x) > M, x < N(M),
qe tregon se lim
x
f(x) g(x) = +.
Teorema 3.2.4 Prodhimi i nje mpm kur x x
0
dhe i nje funksioni qe ka limit
te ndryshem nga zero kur x x
0
, eshte mpm kur x x
0
.
Vertetimi. Supozojme se lim
xx0
f(x) = +, lim
xx0
g(x) = b, b ,= 0. Nga
lim
xx0
g(x) = b rrjedh se:
( =
[b[
2
> 0) (
1
(b) > 0) ( x T(g) : 0 < [x x
0
[ <
1
=
=[[g(x)[ [b[[ [g(x) b[ <
[b[
2
).
Kendej:
[b[
2
< [g(x)[ [b[, x T(g) : 0 < [x x
0
[ <
1
,
d.m.th:
[g(x)[ >
[b[
2
, x T(g) : 0 < [x x
0
[ <
1
. (1)
Me tej, nga lim
xx0
f(x) = + rrjedh:
[ M > 0] (
2
(M) > 0) ( x : 0 < [x x
0
[ <
2
(M) =f(x) >
2M
[b[
). (2)
3.2 MADH
ESIT
E PAMBARIMISHT T
E VOGLA DHE
PAMBARIMISHT T
E M
EDHA 101
Numri = min
1
(b),
2
(M) eshte i mire per (1) dhe (2). Prandaj:
[f(x) g(x)[ >
2M
[b[

[b[
2
= M, x : 0 < [x x
0
[ < ,
qe tregon se lim
xx0
f(x) g(x) = +.
Lexuesit i mbetet te vertetoje kete rezultat:
Teorema 3.2.5 Ne qofte se f(x) eshte mpm kur x x
0
, atehere
1
f(x)
, f(x) ,= 0
eshte mpm kur x x
0
.
Rrjedhimi 3.2.2 Ne qofte se f(x) eshte madhesi e kuzuar kurse g(x) mpv
kur x x
0
, atehere
f(x)
g(x)
eshte mpm ne kur x x
0
.
3.2.2 Krahasimi i mpv dhe i mpm dhe simbolet Landau
Le te jene dhene mpv (x), (x), (x), ..., kur x x
0
(x
0
R
). Per limitin
e raportit te dy mpv kur x x
0
nuk mund te thuhet asgje e caktuar sepse ai
varet nga vete funksionet (dmth. nga vete mpv). P.sh. per (x) = x1, (x) =
(x1)
2
, (x) = 2 sin(x1), (x) =
3
x 1, (x) = (x1) sin

1
x1
, te cilat jane
mpv kur x 1, kemi:
lim
x1
(x)
(x)
= 0, lim
x1
(x)
(x)
= 2, lim
x1
(x)
(x)
= , si dhe , lim
x1
(x)
(x)
.
Ne qofte se heresi i dy mpv kur x x
0
nuk ka limit kur x x
0
, atehere
thuhet se ato jane te pakrahasueshme (p.sh. (x) dhe (x)). Ne te kunderten,
thuhet se mpv mund te krahasohen. Krahasimi i tyre behet ne menyren e
pershkruar ne vijim.
Perkuzimi 3.2.3 Ne qofte se lim
xx0
(x)
(x)
= A ,= 0 (ose lim
xx0
(x)
(x)
,= 0), atehere
(x) e (x) quhen mpv te te njejtit rend vogelsije kur x x
0
.
P.sh. Meqenese lim
x0
sin 2x
x
= 2, shohim se mpv-te sin 2x dhe x jane te te njejtit
rend vogelsije kur x 0.
xx0
(x)
(x)
= 0 (ose lim
xx0
(x)
(x)
= ), atehere
(x) quhet mpv e rendit me te larte vogelsije se (x) kur x x
0
(ose
(x) eshte e rendit me te ulet se (x) kur x x
0
).
P.sh. meqenese lim
x0
x
n
x
= lim
x0
x
n1
= 0, atehere (x) = x
n
eshte e rendit
me te larte se (x) = x, kur x 0.
Ne qofte se (x) eshte e rendit me te larte se (x) kur x x
0
, merret
shenimi (x) = o((x)) kur x x
0
, ku o quhet simboli i vogel Landau.
xx0
(x)
(x)
= 1, atehere (x) e (x) quhen mpv
ekuivalente kur x x
0
dhe merret shenimi (x) (x) kur x x
0
.
P.sh. sin x x, kur x 0 si dhe 1 cos x
x
2
2
, kur x 0.
xx0
(x)
[(x)]
k
= C ,= 0, atehere (x) quhet mpv
e rendit te k ndaj mpv (x) kur x x
0
.
Le te verejme se (x) eshte mpv e rendit te k te ndaj mpv (x), kur
x x
0
, nese (x) e [(x)]
k
jane te te njejtit rend.
P.sh, meqe lim
x0
1cos x
x
2
=
1
2
, 1 cos x eshte mpv e rendit te dyte ne lidhje
me mpv x kur x 0.
Ne vazhdim marrim dy rezultate vertetimin e te cileve lehte mund ta bej
lexuesi.
Teorema 3.2.6 Prodhimi i dy mpv ne piken x
0
eshte mpv e rendit me te larte
se secili faktor i prodhimit.
Teorema 3.2.7 (x) (x) kur x x
0
kur ndryshimi i tyre eshte mpv
e rendit me te larte se (x) e (x).
P.sh. per (x) = x, (x) = x + x
3
, te cilet jane mpv kur x 0, shohim se
(x) (x) = o((x)) si dhe (x) (x) = o((x)). Prandaj, x x +x
3
kur
x 0.
Teorema 3.2.8 Le te jene (x),
1
(x), (x) dhe
1
(x) mpv kur x x
0
si
dhe:
(x)
1
(x) dhe (x)
1
(x), kur x x
0
.
Atehere:
lim
xx0
(x)
(x)
= lim
xx0
1
(x)
1
(x)
.
Vertetimi. Kemi:
lim
xx0
(x)
(x)
= lim
xx0
(x)
1
(x)
lim
xx0
1
(x)
(x)
lim
xx0
1
(x)
1
(x)
= lim
xx0
1
(x)
1
(x)
.
Shembulli 3.2.1
lim
x0
1 cos 3x
sin
4
x
2
= lim
xo
(3x)
2
2
(
x
2
)
4
= 72,
sepse sin , 1 cos

2
2
kur x 0.
Shembulli 3.2.2
lim
x0
1 cos(1 cos x)
x
4
= lim
x0
(1cos x)
2
2
x
4
=
1
2
lim
x0
1
4
x
4
x
4
=
1
8
.
3.2 MADH
ESIT
E PAMBARIMISHT T
E VOGLA DHE
PAMBARIMISHT T
E M
EDHA 103
Perkuzimi 3.2.7 Ne qofte se mpv (x) =
1
(x) +
2
(x) eshte e tille qe
2
(x) = o(
1
(x)) kur x x
0
, atehere
1
(x) quhet pjese kryesore e (x).
P.sh, pjesa kryesore e mpv (x) = 3x + 7x
2
5x
4
eshte
1
(x) = 3x, kur
x x
0
.
Eshte e qarte se pjesa kryesore e mpv eshte ekuivalente me vet ate madhesi.
Me te vertete:
lim
xx0
(x)
1
(x)
= lim
xx0
1
(x) +
2
(x)
1
(x)
= lim
xx0
_
1 +

2
(x)
1
(x)
_
= 1.
Verejtje. Ne menyre te ngjashme krahasohen mpm-et nese ato jane te kraha-
sueshme. P.sh.
Ne qofte se f(x) dhe g(x) jane mpm kur x x
0
dhe lim
xx0
f(x)
g(x)
= 0,
atehere g(x) eshte e rendit me larte se f(x) kur x x
0
, dhe shkruajme
f = o(g), kur x x
0
.
P. sh. x = o(x
2
), kur x .
Po ashtu, ngjashem mund te formulohen e vertetohen rezultatet qe u per-
menden per mpv.
Me pare perkuzuam simbolin e vogel Landau per mpm e mpv kur x x
0
,
ku x
0
R
. Perkuzimi ne vijim perfshin te dy llojet e madhesive.

Perkuzimi 3.2.8 Thuhet se funksioni f eshte pambarimisht i vogel ne lidhje
me funksionin g kur x x
0
, dhe shkruajme:
f = o(g)(x x
0
), (1)
ne qofte se ekziston rrethina U e pikes x
0
e tille qe f(x) = (x) g(x) per
x U x
0
, ku lim
xx0
(x) = 0.
Shenimi (1) lexohet f eshte o me i vogel se g kur x x
0
.
Verejme se kur f e g jane mpv kur x x
0
dhe vlen (1), atehere (perkuzimi
3.6.4) f eshte mpv e rendit me te larte se g kur x x
0
. Ne qofte se p.sh.
f eshte mpm (g seshte e domosdoshme te jete e tille) kur x x
0
dhe vlene
f = o(g)(x x
0
), atehere thuhet se g eshte mpm e rendit me te larte se f kur
x x
0
.
Perkuzimi 3.2.9 Ne qofte se per funksionet f e g ekziston rrethina U e pikes
x
0
dhe funksioni i kuzuar (x), x U x
0
i tille qe f(x) = (x)g(x) per
x U x
0
, atehere thuhet se f eshte i kuzuar ne lidhje me funksionin g
(ose f eshte O me i madh se g) kur x x
0
dhe shkruajme f = O(g)(x x
0
).
Ne qofte se f = O(g)(x x
0
) dhe g = O(f)(x x
0
), atehere thuhet se f e g
jane te te njejtit rend kur x x
0
.
Simbolin O e quajme simboli i madh Landau. P.sh, xsin x = O(x)(x
), sepse (x) = sin x eshte funksion i kuzuar.
Pohimi 3.2.4 Funksionet f dhe g jane te njejtit rend kur x x
0
, atehere dhe
vetem atehere kur ekzistojne konstantet c
1
, c
2
> 0 si dhe rrethina U e pikes x
0
ashtu qe
c
1
[g(x)[ [f(x)[ c
2
[g(x)[, x U x
0
.
Vertetimin e ben lexuesi.
P.sh.
1
x
= O
_
1
x
2
_
(x 0), sepse
1
x

1
x
2
ne (1, 0) (0, 1).
Tani marrim vetite e simboleve Landau.
Teorema 3.2.9
1
f g =o(f) = o(g)(x x
0
);
2
f o(g) = o(fg)(x x
0
);
3
o(f) +o(f) = o(f)(x x

0
);
4
o(o(f)) = o(f)(x x
0
);
5
g = o(f) =g = O(f)(x x
0
);
6
O(f) +O(f) = O(f)(x x

0
).
Verejtje. Se pari veme ne dukje kuptimin e barazimeve te mesiperme. She-
nimi o(f)(x x
0
), sipas perkuzimit, nuk eshte simbol vetem per nje funksion
por per bashkesine e te gjitha funksioneve te cilat jane pambarimisht te vogla
ne lidhje me f kur x x
0
. Pra:
o(f) = g [ g = o(f) =
_
g [ lim
xx0
g(x)
f(x)
= 0
_
.
Ne kete menyre duhet te kuptohet, p.sh. implikimi 1
. Relacioni 3
nenkupton
se shuma e dy funksioneve pambarimisht te vogla ne lidhje me f kur x x
0
,
eshte prap pambarimisht e vogel ne lidhje me f kur x x
0
. Kjo njeheresh
tregon se relacionet ku paraqiten simbolet o dhe O nuk duhet te lexohen nga
e djathta ne te majte; vlen x
2
= o(x)(x 0), por nuk ka kuptim te shkruhet
o(x) = x
2
(x 0), sepse ka edhe shume funksione tjera te cilat jane o me te
vogla se x kur x x
0
.
Vertetimi. 1
Nga f g(x x
0
) rrjedh se lim
xx0
f(x)
g(x)
= 1. Prandaj,
mund te shkruajme f = g, ku lim
xx0
(x) = 1. Le te jete h = o(f)(x x
0
).
Atehere, h = f, ku lim
xx0
(x) = 0. Prandaj, h = (g) = ()g, ku ()(x) =
(x)(x) 0, kur x x
0
. Rrjedhimisht, h = o(g)(x x
0
), d.m.th. u tregua
se:
h = o(f) =h = o(g), d.m.th. o(f) o(g). (2)
Ngjashem tregohet se:
h = o(g) =h = o(f), d.m.th. o(g) o(f), (3)
dhe nga (2) e (3) rrjedh o(f) = o(g).
3.2 MADH
ESIT
E PAMBARIMISHT T
E VOGLA DHE
PAMBARIMISHT T
E M
EDHA 105
2
Veme F = f 0(g) dhe o(g) = h. Atehere, h = g, ku 0(x 0)

si dhe F = f 0(g) = fg = (fg) = o(fg). Pra F = f 0(g) = F = o(fg).
Ngjashem tregohet se F = o(fg) =F = f o(g).
3
Veme g
1
= o(f) dhe g
2
= o(f)(x x
0
). Kendej rrjedh ekzistenca
e mpv
1
,
2
kur x x
0
ashtu qe g
1
= o(f) dhe g
2
=
2
f. Prandaj,
g
1
+ g
2
= (
1
+
2
)f = o(f)(x x
0
), ku
1
+
2
0(x x
0
). qe tregon se
G = g
1
+ g
2
= o(f) + o(f) =G = o(f). Ngjashem tregohet se G = o(f) =
G = o(f) +o(f).
4
Veme g = o(o(f))(x x
0
). Le te jete h funksion i cfaredoshem i formes
h = o(f)(x x
0
). Atehere, ekziston mpv (x x
0
) ashtu qe h = f.
Rrjedhimisht, g = o(h) = o(f) = (f) = ()f, ku eshte mpv kur
x x
0
, d.m.th. edhe eshte mpv kur x x
0
. Keshtu g = o(f) dhe se
g = o(o(f)) =g = o(f). Ngjashem tregohet edhe implikimi i anasjellt.
5
Veme g = o(f). Atehere, g = f, ku eshte mpv kur x x

0
. Ekziston
(teorema 4.2.1 (1
)) konstanta M > 0 dhe rrethina U e pikes x

0
ashtu qe
[(x)[ M, x U0. Rrjedhimisht, [g(x)[ M [f(x)[ = c [f(x)[, c = M,
qe tregon se g = O(f)(x x
0
).
5
Le te jete h
1
= O(f), h
2
= O(f)(x x
0
). Sipas perkuzimit 3.7.8
ekziston rrethina U e pikes x
0
dhe funksionet e kuzuara
1
,
2
ne bashkesine
U x
0
, ashtu qe h
1
=
1
f, h
2
=
2
f.

Eshte e qarte se,
1
+
2
eshte funksion
i kuzuar ne U x
0
, prandaj h
1
+h
2
= (
1
+
2
)f = O(f)(x x
0
).
Rezultatin ne vijim e verteton lexuesi.
Rrjedhimi 3.2.3
1
o(cf) = o(f)(x x
0
), c R;
2
ne qofte se g(x) ,= 0, atehere

o(f)
g
= o
_
f
g
_
dhe
O(f)
g
= O
_
f
g
_
(x x
0
);
3
o(f +o(f)) = o(f)(x x

0
);
4
o(f) +O(f) = O(f)(x x

0
);
5
f = O(g)(x x
0
) [ c R : [f(x)[ c[g(x)[ , ne ndonje rrethine
te pikes x
0
].
3.2.3 Shprehjet e pacaktuara
Nga pika 3.7.2. shihet se per limitin e nje shprehje ne piken x
0
nuk mund te
thuhet asgje e percaktuar ne keto raste:
1. kur ajo eshte heres i dy mpv ne ate pike. Ne kete rast kemi shprehje te
pacaktuar te formes
0
0
;
2. kur shprehja eshte prodhim i nje mpm dhe i nje mpv ne piken x
0
. Ne kete
rast kemi shprehje te pacaktuar te formes 0 ;
3. kur shprehja eshte heres i dy mpm ne ate pike. Ne kete rast kemi shprehje
te pacaktuar te formes

;
4. kur shprehja eshte ndryshim i dy mpm me te njejten shenje. Ne kete rast
kemi shprehjen e pacaktuar te trajtes .
Le te theksojme se shprehjet tjera te pacaktuara do te merren ne kapitullin
5.
3.2.4 Limiti i disa funksioneve. Barazimet asimptotike
xx0
a
x
= a
x0
, a > 0.
Zgjidhja: Marrim rastin kur a > 1, sepse rasti tjeter (0 < a < 1) lehte
vertetohet. Duke dijte se a
1
n
1, a
1
n
1, kur n , shohim se per
cdo > 0 ekziston n
0
N i tille qe per cdo n > n
0
vlen:
1

a
x0
< a
1
n
< a
1
n
< 1 +

a
x0
.
Per x te tille qe 0 < [x x
0
[ <
1
n
<
1
n0
vlen relacioni:
1

a
x0
< a
1
n
< a
xx0
< a
1
n
< 1 +

a
x0
.
Kendej rrjedh se [a
x
a
x0
[ < , per 0 < [x x
0
[ <
1
n0
, cka edhe deshem te
tregojme.
xx0
ln x = ln x
0
, x
0
> 0.
Zgjidhja: Meqenese (relacioni (5) te pika 2.5)
1
n+1
< ln
_
1 +
1
n
_
<
1
n
, n N,
atehere:
1
n 1
< ln
_
1
1
n
_
< ln
_
1 +
1
n
_
<
1
n
.
Kendej shohim se ln
_
1
1
n
_
0, ln
_
1 +
1
n
_
0, kur n . Prandaj, per
cdo > 0 ekziston n
0
N ashtu qe:
< ln
_
1
1
n
_
< ln
_
1 +
1
n
_
< ,
dhe per 0 <
xx0
x0
<
1
n0
, gjejme:
< ln
_
1
1
n
_
< ln
_
1 +
x x
0
x
0
_
< ln
_
1 +
1
n
_
< ,
d.m.th.
[ ln x ln x
0
[ < , per 0 < [x x
0
[ <
x
0
n
0
,
cka deshem te tregojme.
Le te theksojme se detyra zgjidhet edhe ne rastin kur ne vend te bazes e te
logaritmit merret numri a > 0, a ,= 1.
3.2 MADH
ESIT
E PAMBARIMISHT T
E VOGLA DHE
PAMBARIMISHT T
E M
EDHA 107
Shembulli 3.2.5 Te tregohet se ne qofte se lim
xx0
u(x) = a, u(x) > 0, x
T(u) a > 0, lim
xx0
v(x) = b, b R, atehere lim
xx0
[u(x)]
v(x)
= a
b
.
Zgjidhja: Le te theksojme se [u(x)]
v(x)
quhet funksion eksponencialo-fuqi.
Nga shembulli paraprak dhe teorema 3.5.1 rrjedh se lim
xx0
[v(x) ln u(x)] = b ln a.
Me tej, sipas shembullit 3.6.3 shihet se:
[u(x)]
v(x)
= e
v(x)ln u(x)
e
bln a
= a
b
, kur x x
0
,
a) lim
x0
log
a
(1 +x)
x
= log
a
e =
1
ln a
, d.m.th. log
a
(1 + x)
x
ln a
, kur x 0,
ose log
a
(1 +x) =
x
ln a
+o(x), kur x 0;
a) lim
x0
ln(1 +x)
x
= 1, d.m.th. ln(1 + x) x, kur x 0, ose ln(1 + x) =
x +o(x), kur x 0;
Zgjidhja: Mjafton ta tregojme barazimin a). Duke pasur parasysh shembullin
2. te pikes 3.4, marrim:
lim
x0
log
a
(1 +x)
x
= lim
x0
log
a
(1 +x)
1
x
= log
a
e =
1
ln a
.
Relacionet log
a
(1 +x)
x
ln a
, kur x 0, , log
a
(1 +x) =
x
ln a
+o(x), kur x 0,
rrjedhin perkatesisht nga perkuzimi 3.6.5 e teorema 3.6.7
a) lim
x0
a
x
1
x
= ln a, d.m.th. a
x
1 x ln a, kur x 0, ose a
x
1 =
xln a +o(x), kur x 0, a > 0;
a) lim
x0
e
x
1
x
= 1, d.m.th. e
x
1 x, kur x 0, ose e
x
1 = x +
o(x), kur x 0.
Zgjidhja: Tregojme pjesen a) sepse pjesa tjeter eshte rrjedhim i drejteperdrejte
i se pares. Marrim zevendesimin a
x
1 = y. Atehere, x = log
a
(1 + y) si dhe
x 0 =y 0. Kemi:
lim
x0
a
x
1
x
= lim
y0
y
log
a
(1 +y)
= lim
y0
1
log
a
(1+y)
y
=
1
1
ln a
= ln a.
lim
x0
(1 +x)
1
x
= , R, d.m.th. (1 +x)
1 + x, kur x 0,
ose
(1 +x)
= 1 + x +o(x), kur x 0.
Zgjidhja: Kur x 0, marrim:
(1 +x)
1
x
=
e
ln(1+x)
1
ln(1 +x)

ln(1 +x)
x
,
cka edhe deshem te tregojme. Pjesa tjeter e detyres eshte evidente.
lim
x0
1 cos
x
x
2
=

2
, d.m.th. 1 cos
x
x
2
2
, ose cos
x =
= 1
x
2
2
+o(x
2
),
kur x 0.
Zgjidhja: Duke dijte se 1 cos x
x
2
2
, dhe duke pasur parasysh shembullin
3.6.8 marrim:
lim
x0
1 cos
x
x
2
= lim
x0
cos
x 1
x
2
= lim
x0
(1 + (cos x 1))
1
x
2
=
= lim
x0
(1 + (cos x 1))
1
cos x 1

1 cos x
x
2
=

2
.
lim
x0
tg x
x
= 1, d.m.th. tg x x, kur x 0, ose tg x = x +o(x), kur x 0.
Zgjidhja: Kemi lim
x0
tg x
x
= lim
x0
sin x
x

1
cos x
= 1. Pjesa tjeter e detyres eshte e
qarte.
1. Permes perkuzimit te limitit te tregohet se lim
x2
x
2
= 4. Te plotesohet
tabela:
0.1 0.01 0.001 ...
()
2. Permes perkuzimit te limitit te tregohet se:
a) lim
x1
x
2
1
x
2
2x 3
=
1
2
; b) lim
x2
x
2
+x + 1
3x + 2
=
7
8
;
c) lim
x
x + 1
2x + 1
=
1
2
; c) lim
xa
cos x = cos a .
3. Permes perkuzimit te limitit te tregohet se:
lim
x1
1
(x 1)
2
= +.
Te plotesohet tabela:
M 10 100 10000 ...
(M)
4. Le te jete
P(x) = a
0
x
n
+a
1
x
n1
+ +a
n
, a
i
R, i = 0, 1, 2, ..., n.
Te tregohet se lim
x
[P(x)[ = +.
5. Le te jete
R(x) =
a
0
x
n
+a
1
x
n1
+ +a
n
b
0
x
m
+b
1
x
m1
+ +b
m
, a
0
,= 0, b
0
,= 0.
Te tregohet se
lim
x
R(x) =
_
_
, per n > m;
a
0
b
0
, per n = m;
0, per n < m.
6. Le te jene f, g: A R funksione reale dhe a pike grumbullimi e bash-
kesise A. Ne qofte se lim
xa
f(x) = A, lim
xa
g(x) = +, te tregohet se:
1
lim
xa
[f(x) +g(x)] = +;
2
lim
xa
f(x) g(x) =
_
+, per A > 0;
, per A < 0;
;
3
lim
xa
f(x)
g(x)
= 0;
4
lim
xa
g(x)
f(x)
=
_
+, per A > 0;
, per A < 0.
7. Supozojme se x 0. Te tregohet se vlejne barazimet:
a) xsin
x = x
3
2
+o(x
3
2
) ; b) (1 +x)
n
= 1 +nx +o(x) ;
c) ln x = o(x
), > 0 ; c) arctg
1
x
= O(1) .
a) lim
x0
(1 +mx)
n
(1 +nx)
m
x
2
; b) lim
x1
x
m
1
x
n
1
;
c) lim
x1
_
m
1 x
m

n
1 x
n
_
, m, n N.
lim
n
1
n
_
_
x +
a
n
_
2
+
_
x +
2a
n
_
2
+ +
_
x +
(n 1)a
n
_
2
_
.
a) lim
x
sin mx
sin nx
; b) lim
x0
tgx
x
;
c) lim
x0
sin 5x sin 3x
sin x
; c) lim
x0
1 + sin x cos x
1 + sin px cos px
.
a) lim
x
6
2 sin
2
x + sin x 1
2 sin
x
3 sin x + 1
; b) lim
x
3
tg
2
x 3tgx
cos(x +

6
)
;
c) lim
x0
cos(a + 2x) 2 cos(a +x) + cos a
x
2
; c) lim
x0
x
2
1 +xsin x
cos x
.
a) lim
x+
_
x
2
+ax +b
x
2
+a
1
x +b
1
_
Ax
2
+Bx+C
; b) lim
x0
ln cos ax
ln cos bx
;
c) lim
x0
arcsin x
x
; c) lim
x+0
x
x
;
d) lim
x
(
1 +x +x
2
1 x +x
2
) ; dh) lim
x+
x
1
x
.
a) lim
x0
1 +xsin x 1
e
x
2
1
; b) lim
x0
_
1 + tgx
1 + sin x
_ 1
sin
2
x
;
c) lim
x0
ln
1+x
1x
arctg(1 +x) arctg(1 x)
; c) lim
x1
sin x
sin x
, , R.
a) lim
h0
a
x+h
+a
xh
2a
x
h
2
, a > 0 ; b) lim
n
_
n
a +
n
b
2
_
n
, a > 0, b > 0 .
4
VAZHDUESHM
ERIA E
FUNKSIONIT
4.1 VAZHDUESHM
ERIA E FUNKSIONIT
4.1.1 Perkuzimi dhe shembuj
Le te jete f : S R, S R, funksion nga S ne R dhe x
0
S pike grum-
bullimi e bashkesise S. Ne piken x
0
funksioni ka vleren f(x
0
). Ndryshimin
xx
0
= x, x S, e quajme shtese te argumentit ne piken x
0
. Shprehjen
f(x) f(x
0
) = f(x
0
+ x) f(x
0
) = y e quajme shtese te funksionit
qe i pergjigjet shteses se argumentit ne piken x
0
ose vetem shtese te
funksionit ne piken x
0
. Per funksionin e dhene, shtesa y ne piken x
0
mvaret
vetem nga x. Rendesi te posaqme ka ajo klase e funksioneve e cila ka vetine
qe y 0 kur x 0. Kjo eshte e ashtuquajtura klasa e funksioneve te
vazhdueshme. Ne vazhdim japim perkuzimin e sakte te vazhdueshmerise se
funksionit ne pike.
Perkuzimi 4.1.1 Funksioni f : S R, S R, eshte i vazhdueshem ne
piken x
0
S, nese plotesohen kushtet e meposhtme:
1
Per cdo > 0 ekziston > 0 ashtu qe per x te tille qe [x x

0
[ < , vlen
pabarazimi [f(x) f(x
0
)[ < ;
2
Per cdo varg x

n
, x
n
S, lim
n
x
n
= x
0
, vargu perkates f(x
n
) i
vlerave te funksionit konvergjon tek f(x
0
) kur n ;
3
lim
xx0
f(x) = f(x
0
) ose f(x) f(x
0
) 0, kur x x
0
0;
4
Per cdo > 0 ekziston > 0 ashtu qe:

f(x
0
, x
0
+) (f(x
0
) , f(x
0
) +), (1)
ose qe
f : (x
0
, x
0
+) (f(x
0
) , f(x
0
) +).
112 VAZHDUESHM
ERIA E FUNKSIONIT
Ne vazhdim marrim kete rezultat:
Teorema 4.1.1 Le te jete f : S R, S R, funksion nga S ne R dhe x
0
S.
Kushtet e dhena ne perkuzimin 4.1.1 jane ekuivalente.
Vertetimi. 1
ne te vertete eshte ekuivalenca e perkuzimeve te Koshit

e te Hajnes per limitin e funksionit (teorema 3.1.1).

Eshte e qarte se 1
dhe 2
. Mbetet te tregohet se 1
. Tregojme se pari se:

1
= 4
. Le te jete > 0 i cfaredoshem dhe > 0 i tille qe te vlej 1
.
Tregojme se vlen (1). Le te jete y f(x
0
, x
0
+) i cfaredoshem. Kemi:
y f((x
0
, x
0
+)) =[ x (x
0
, x
0
+) : y = f(x)].
Tani:
x (x
0
, x
0
+) =[xx
0
[ < (prej nga sipas 1
) =[f(x)f(x
0
)[ < =
=f(x) = y (f(x
0
) , f(x
0
) +).
Keshtu treguam perfshirjen (1).
Ne vazhdim tregojme se:
4
=1
. Le te jete > 0 i cfaredoshem dhe > 0 i cili eshte i mire per

kushtin 4
. Tregojme se [f(x) f(x

0
)[ < . Kemi x (x
0
, x
0
+) =f(x)
(f(x
0
) , f(x
0
) +), d.m.th. [f(x) f(x
0
)[ < .
Verejtje. Duke pasur parasysh teoremen 4.1.1 shihet se funksioni
f : S R, S R, eshte i vazhdueshem ne piken x
0
S, nese plotesohet
cilido nga kushtet e perkuzimit 4.1.1.
Verejtje. Le te theksojme se ne qofte se f eshte i vazhdueshem ne piken x
0
,
atehere:
lim
xx0
f(x) = f( lim
xx0
x),
d.m.th. simbolet lim dhe f mund ti nderrojne vendet.
Verejtje. Kushti 4
mund te formulohet keshtu:

[ V
R
(f(x
0
))] [ U
S
(x
0
)] ashtu qe (f(U
S
(x
0
)) V
R
(f(x
0
))),
ose, duke pasur parasysh se cdo rrethine permban rrethine simetrike te pikes:
[ V
R
(f(x
0
))] [ U
S
(x
0
)] ashtu qe [f(U
S
(x
0
)) V
R
(f(x
0
))].
Perkuzimi 4.1.2 Funksioni f : S R, S R, eshte i vazhdueshem ne
bashkesine S nese eshte i vazhdueshem ne cdo pike te asaj bashkesie.
Bashkesine e te gjitha funksioneve te vazhdueshme ne bashkesine S e she-
nojme me C(S).
4.1 VAZHDUESHM

Shembulli 4.1.1 Te tregohet se funksioni konstant f : S R, S R, i
perkuzuar me barazimin f(x) = c, c R, x S, eshte i vazhdueshem.
Zgjidhja: Meqenese f(S) = c V
R
(c), per cdo rrethine V
R
(c) te pikes c, aq
me pare f(U
S
(x)) V
R
(c) per ndonje rrethine U
S
(x) te pikes se cfaredoshme
x S ne S, gje qe d.m.th. se f eshte i vazhdueshem ne cdo pike te bashkesise
S. Pra, funksioni konstant eshte i vazhdueshem ne bashkesine S. Lexuesi le ta
zgjidhe detyren permes kushtit 1
te perkuzimit 4.1.1.
Shembulli 4.1.2 Te tregohet se funksioni f : R R, i perkuzuar me bara-
zimin f(x) = x, x R, eshte i vazhdueshem ne R.
Zgjidhja: Me te vertete per cdo x
0
R kemi:
[f(x) f(x
0
)[ = [x x
0
[ < , nese [x x
0
[ < = .
Shembulli 4.1.3 Te tregohet se funksioni f : R R, i perkuzuar me bara-
zimin f(x) = sin x, x R, eshte i vazhdueshem ne R.
Zgjidhja: Le te jete x
0
R pike e cfaredoshme. Kemi:
[ sin x sin x
0
[ = [2 cos
x +x
0
2
sin
x x
0
2
[
2[ sin
x x
0
2
[ 2[
x x
0
2
[ = [x x
0
[ < ,
nese [x x
0
[ < = .
Ngjashem tregohet se edhe funksioni f(x) = cos x eshte i vazhdueshem ne
R.
Shembulli 4.1.4 Te tregohet se funksioni:
f(x) =
_
x
2
, x 1;
1 +x, x > 1,
nuk eshte i vazhdueshem ne piken x = 1.
Zgjidhja: Mjafton te tregojme se nese x > 0 eshte shtesa e argumentit ne
piken x = 1, atehere lim
x0
y ,= 0. Kemi y = f(1 + x) f(1) = 1 + (1 +
x) 1 = 1 + x. Kendej rrjedh se lim
x0
y = 1 ,= 0 (g. 4.1). Per x < 0
rrjedhe se y = f(1 + x) f(1) = 2x x
2
dhe lim
x0
y = 0. Me fjale
te tjera, f eshte i vazhdueshem nga e majta ne piken x = 1 por jo edhe nga e
djathta.
114 VAZHDUESHM
ERIA E FUNKSIONIT
y
x
y = x
2
y = x + 1
1
1
2
1 +x
f(1 +x)
Fig. 4.1
Perkuzimi 4.1.3 Funksioni f : S R ka keputje ne piken x
0
S ne qofte
se ne ate pike nuk eshte i vazhdueshem.
Pra, f ka keputje ne piken x
0
ne qofte se:
(
0
> 0) ( > 0) ( x S : [x x
0
[ < =[f(x) f(x
0
)[
0
),
ose:
( V
R
(f(x
0
))) ( U
S
(x
0
)) ( x U
S
(x
0
) : f(x) , V
R
(f(x
0
))).
Duke pasur parasysh shembullin 4.1.4, per < 1, shohim se:
( V
R
(f(1)) = (
1
2
,
1
2
))) ( U
S
(1)) ( x U
S
(1) : f(x) , V
R
(f(1))),
qe, sipas perkuzimit 4.1.3, tregon se f ka keputje ne piken x = 1.
Shembulli 4.1.5 Te tregohet se funksioni f(x) = sgn x ka keputje ne piken
x = 0.
Zgjidhja: Funksioni f(x) = sgn x per x ,= 0 eshte konstant, pra edhe i vazh-
dueshem ne bashkesine R 0. Ne qofte se marrim < 1, shohim se:
( V
R
R(0))) ( U
S
(0)) ( x U
S
(0) : f(x) , V
R
(1)),
qe tregon se funksioni i dhene ka keputje ne piken x = 0.
Le te verejme se funksioni f(x) = [sgn x[ ka limitin 1 kur x 0, por f(0) =
[sgn 0[ = 0, d.m.th. lim
x0
[sgn x[ , = [sgn 0[. Pra, pika x = 0 eshte pike keputje e
funksionit [sgn x[.
Ne vazhdim japim llojet e pikave te keputjes.
4.1 VAZHDUESHM

Perkuzimi 4.1.4 Pika e keputjes x
0
quhet e menjanueshme, ne qofte se
funksioni ka limit te fundme ne ate pike dhe nese ne ate pike funksioni f seshte
i perkuzuar, ose limiti i tij kur x x
0
seshte i barabarte me f(x
0
).
P.sh, per funksionin f(x) =
sin x
x
pika x = 0 eshte pike keputje e menjanue-
shme sepse lim
x0
sin x
x
= 1. Edhe funksioni:
f(x) =
_
x
2
+ 1, x ,= 1;
0, x = 1
ka keputje te menjanueshme ne piken x = 1 sepse lim
x1
f(x) = 2 ,= f(1) = 0.
0
e funksionit f quhet e llojit te pare ne
qofte se ekzistojne limitet e njeanshme f(x
0
0), f(x
0
+0) ne ate pike, por ato
jane te ndryshem.
P.sh. Per funksionin f(x) = sgn x, pika x = 0 eshte pike keputje e llojit te
pare, sepse f(0) = 1 ,= 1 = f(+0).
0
quhet e llojit te dyte, ne qofte bile
njeri nga limitet e njeanshme ne piken x
0
nuk ekziston ose eshte i pafundme.
P.sh. per funksionin f(x) =
1
(x 1)
2
, pika x = 1 eshte pike keputje e llojit te
dyte, sepse lim
x10
1
(x 1)
2
= +.
Ne ngjashmeri me kuptimin e limitit te njeanshem jepet edhe nocioni i vazh-
dueshmerise se njeanshme.
Perkuzimi 4.1.7 Funksioni f : (a, x
0
] R (f : [x
0
, b) R) quhet i vazh-
dueshem ne piken x
0
nga e majta (e djathta) ne qofte se plotesohet njera
nga kushtet ekuivalente:
1
Per cdo > 0 ekziston > 0 i tille qe pabarazimi [f(x) f(x

0
)[ <
plotesohet per cdo x te tille qe x
0
< x x
0
(x
0
x < x
0
+);
2
Per vargun e cfaredoshem x

n
, x
n
(a, x
0
] (x
n
[x
0
, b)), qe tenton ne
x
0
, vargu perkates f(x
n
) konvergjon tek f(x
0
).;
3
lim
xx00
f(x) = f(x
0
) ( lim
xx0+0
f(x) = f(x
0
)),
ose me shkurte f(x
0
0) = f(x
0
) (f(x
0
+ 0) = f(x
0
));
4
Per cdo > 0 ekziston > 0 ashtu qe:

f(x
0
, x
0
] (f(x
0
) , f(x
0
) +) (f[x
0
, x
0
+)
(f(x
0
) , f(x
0
) +)).
116 VAZHDUESHM
ERIA E FUNKSIONIT
Teorema 4.1.2 Funksioni f : S Reshte i vazhdueshem ne piken x
0
S
kur ne ate pike eshte i vazhdueshem nga e majta dhe e djathta, d.m.th:
[f eshte i vazhdueshem ne piken x
0
] [f(x
0
0) = f(x
0
+ 0) = f(x
0
)],
Vertetimi. = Per cdo > 0 ekziston > 0 ashtu qe:
f(x
0
, x
0
+) (f(x
0
) , f(x
0
) +) ().
Kendej rrjedh se:
f((x
0
, x
0
]) (f(x
0
) , f(x
0
) +);
f([x
0
, x
0
+)) (f(x
0
) , f(x
0
) +),
qe tregon (perkuzimi 4.1.7) vazhdueshmerine e funksionit f nga e majta dhe
e djathta e pikes x
0
.
= Sipas perkuzimit 4.1.7 shihet se per cdo > 0 ekzistojne
1
> 0,
2
> 0,
te tilla qe:
f((x
0
1
, x
0
]) (f(x
0
) , f(x
0
) +);
f([x
0
, x
0
+
2
)) (f(x
0
) , f(x
0
) +).
()
Nese veme = min
1
,
2
, shohim se per te vlejne perfshirjet (), te cilat
tregojne se vlen ().
Shembulli 4.1.6 Te tregohet se funksioni f: R R, ku:
f(x) =
_
x, x Q;
x, x Ir,
eshte i vazhdueshem vetem ne piken x = 0, ndersa ne pikat tjera ka keputje te
llojit te dyte.
Zgjidhja: Meqenese f(0) = 0 dhe per cdo > 0, per [x 0[ < = , vlen
[f(x) 0[ = [x 0[ < , shohim se lim
x0
f(x) = 0 = f(0). Rrjedhimisht, f eshte
i vazhdueshem ne piken 0.
Le te jete x
0
R0 pike e cfaredoshme dhe x
n
varg i numrave racionale
qe konvergjon ne x
0
, ndersa x
n
varg i numrave iracionale qe konvergjon ne
x
0
. Atehere:
f(x
n
) = x
n
x
0
, f(x
n
) = x
n
x
0
,
d.m.th. vargjet perkatese te vlerave te funksionit konvergjojne ne limite te
ndryshem. Kjo tregon se , lim
xx0
f(x). Prandaj, te gjitha pikat e bashkesise
R 0 jane pika te keputjes te llojit te dyte.
Shembulli 4.1.7 Te tregohet se funksioni Dirihle
1
:
(x) = lim
m
( lim
n
cos
n
( m! x)),
1
P. G. Dirichlet (1805-1859), matematikan gjerman
4.1 VAZHDUESHM

ka keputje per cdo x.
Zgjidhja: Le te jete x Q, d.m.th. x =
p
q
. Pa prishur pergjithesimin mund
te marrim m > q > 2. Atehere:
m! x = m!
p
q
= 1 2 3 (q 1) q (q + 1) m
p
q
=
= 1 2 (q 1)(q + 1) m p,
qe eshte numer cift. Prandaj, cos
n
m! x = 1 dhe (x) = 1. Ne qofte se x eshte
numer iracionale, atehere m! x nuk eshte numer i plote per asnje m, rrjedhimisht
[ cos m! x[ < 1. Prandaj, lim
n
cos
n
(m! x) = 0, d.m.th. (x) = 0. Keshtu:
(x) =
_
1, x Q;
0, x Ir.
Le te jete x
0
i cfaredoshem, x
n
varg i numrave racionale dhe x
n
varg i
numrave iracionale qe konvergjojne ne x
0
.
Meqenese lim
xx0
(x
n
) = 1 dhe lim
xx0
(x
n
) = 0, konstatojme se funksioni ka
keputje ne piken x
0
.
4.1.2 Vetite e funksioneve te vazhdueshme
A. Vetite lokale
Veti lokale e funksionit eshte ajo e cila vlen ne nje rrethine sado te vogel te
pikes se ksuar te fushes se percaktimit te tij. P.sh. vazhdueshmeria e funksionit
ne pike eshte veti lokale e funksionit.
Ne vazhdim jepen vetite themelore lokale te funksionit te vazhdueshem.
Teorema 4.1.3 Le te jete f: S Y R, S R, funksion i vazhdueshem ne
piken x
0
S. Atehere:
1
. funksioni f eshte i kuzuar ne ndonje rrethine te pikes x

0
;
2
. per f(x
0
) ,= 0 vlen sgn f(x) = sgn f(x
0
), ne ndonje rrethine te pikes
x
0
;
3
. nese edhe funksioni g : S R eshte i vazhdueshem ne piken x

0
, funk-
sionet f +g, f g,
f
g
, (g(x) ,= 0, x S), jane te vazhdueshme ne piken x
0
;
4
. nese g : Y R eshte i vazhdueshem ne piken b Y, f(x

0
) = b, edhe
kompozimi g f eshte i vazhdueshem ne piken x
0
.
Vertetimi 1
. Meqenese lim
xx0
f(x) = f(x
0
), atehere:
( > 0) ( > 0) ( x : [x x
0
[ < =[f(x) f(x
0
)[ < , )
d.m.th. f(x
0
) < f(x) < f(x
0
) + , x (x
0
, x
0
+ ). Marrim K =
max[f(x
0
) [, [f(x
0
) +[. Shohim se [f(x)[ < K, x (x
0
, x
0
+), cka
edhe deshem te vertetojme.
118 VAZHDUESHM
ERIA E FUNKSIONIT
2
. Le te jete f(x
0
) > 0. Duke vene ne perkuzimin 4.1.1 (1
) =
f(x0)
2
,
marrim:
f(x
0
)
f(x
0
)
2
< f(x) < f(x
0
) +
f(x
0
)
2
, x (x
0
, x
0
+),
d.m.th. f(x) >
f(x0)
2
> 0, x (x
0
, x
0
+).
Ne rastin kur f(x
0
) < 0 marrim =
|f(x0)|
2
=
f(x0)
2
> 0 dhe vertetimi
behet ngjashem si ne rastin paraprak.
3
. Tregojme se shuma e dy funksioneve te vazhdueshme ne nje pike eshte

funksion i vazhdueshem ne ate pike. Kemi:
lim
xx0
(f+g)(x) = lim
xx0
[f(x)+g(x)] = lim
xx0
f(x)+ lim
xx0
g(x) = f(x
0
)+g(x
0
) =
(f +g)(x
0
).
Rastet tjera tregohen ngjashem.
4
. Nga vazhdueshmeria e funksionit g : Y R ne piken b rrjedh se per

> 0 ekziston () > 0 ashtu qe:
g(b , b +) (g(b) , g(b) +). (1)
Me tej, meqenese f eshte i vazhdueshem ne piken x
0
dhe f(x
0
) = b, per > 0
ekziston () > 0 ashtu qe:
f(x
0
, x
0
+) (f(x
0
) , f(x
0
) +) = (b , b +). (2)
Nga (1) dhe (2) marrim:
g f(x
0
, x
0
+) g(b , b +) (g(b) , g(b) +) =
= (g(f(x
0
)) , g(f(x
0
)) +) = (g f(x
0
) , g f(x
0
) +)).
Shembulli 4.1.8 Te tregohet se polinomi p
n
(x) = a
0
x
n
+a
1
x
n1
+...+a
n
, a
i

R, i = 0, 1, 2, ..., n, eshte funksion i vazhdueshem ne bashkesine R.
Zgjidhja: Me induksion matematik lehte tregohet se edhe shuma e prodhimi
i nje numri te fundme funksionesh te vazhdueshme ne nje pike eshte po ashtu
funksion i vazhdueshem ne ate pike. Prandaj, nga vazhdueshmeria e funksioneve
f(x) = a, a R, f(x) = x, shihet se edhe funksioni ax
m
= a x x eshte i
vazhdueshem ne R. Rrjedhimisht, edhe polinomi p
n
(x) = a
0
x
n
+a
1
x
n1
+...+a
n
,
eshte funksion i vazhdueshem ne R.
Shembulli 4.1.9 Funksioni racional thyesor eshte i vazhdueshem ne domenen
e vet.
Zgjidhja: Me te vertete, nga teorema 4.2.1 (3
) dhe shembulli 4.2.1, shihet se

funksioni f(x) =
Pn(x)
Qm(x)
eshte i vazhdueshem per x te tille qe Q
m
(x) ,= 0.
Edhe kompozimi i nje numri te fundme funksionesh te vazhdueshme ne nje
pike eshte funksion i vazhdueshem ne ate pike. Vertetimi eshte i menjehershem
duke pasur parasysh teoremen 4.2.1(4
) dhe duke e perdorur induksionin matem-

atik.
4.1 VAZHDUESHM

B. Vetite globale
Veti globale e funksionit eshte ajo veti e cila eshte e lidhur me tere fushen
e perkuzimit te funksionit. P.sh. monotonia e funksionit ne segmentin [a, b]
eshte veti globale e tij.
Teorema 4.1.4 (teorema e pare e Bolzano-Koshit) Ne qofte se funksioni f :
[a, b] R eshte i vazhdueshem ne segmentin [a, b] dhe ka shenje te ndryshme
ne skajet e tij, atehere ekziston te pakten nje pike c (a, b) ashtu qe f(c) = 0.
Vertetimi. Le te jete f(a) < 0 dhe f(b) > 0. Segmentin [a, b] (g. 4.2) e
ndajme ne dy pjese te barabarta me ane te pikes b
1
=
a+b
2
. Ne qofte se f(b
1
) = 0,
teorema u vertetua sepse pika e kerkuar eshte pikerisht b
1
. Le te jete f(b
1
) > 0.
Marrim ne konsiderim segmentin [a, b
1
] i cili ka vetine se funksioni f ne skaje
te tij ka shenje te ndryshme. Veme a = a
1
. Ne segmentin [a
1
, b
1
] perserisim
shqyrtimin e lartepermendur. Kete ecuri e vazhdojme me tej. Mund te ndodh
qe te gjendet pika b
ne te cilen funksioni f ka vleren zero, qe tregon se teorema

u vertetua. Ne te kunderten ecurine e sipershenuar e perserisim pafund shume
here. Keshtu tojme vargun e segmenteve qe shtrengohen:
[a
1
, b
1
], [a
2
, b
2
], ..., [a
n
, b
n
], ... , (3)
a
a1 b1
x b
y
O
Fig. 4.2
sepse lim
n
(b
n
a
n
) = lim
n
ba
2
n
= 0. Sipas teoremes se Kantorit, ekziston
c (a, b) ashtu qe:
c = lim
n
a
n
= lim
n
b
n
. (4)
Sipas konstruktimit te vargut (3) kemi:
f(a
1
) < 0, f(b
1
) > 0;
f(a
2
) < 0, f(b
2
) > 0;
.......................................
f(a
n
) < 0, f(b
n
) > 0;
(5)
120 VAZHDUESHM
ERIA E FUNKSIONIT
Nga (2), duke pasur parasysh vazhdueshmerine e funksionit f, gjejme:
lim
n
f(a
n
) = f( lim
n
a
n
) = f(c),
lim
n
f(b
n
) = f( lim
n
b
n
) = f(c).
(6)
Nga (5) dhe (6) marrim:
lim
n
f(a
n
) 0 =f(c) 0,
lim
n
f(b
n
) 0 =f(c) 0,
prej nga shihet se f(c) = 0.
Vertetimi behet ngjashem nese f(a) > 0 e f(b) < 0.
Shembulli 4.1.10 Te tregohet se ekuacioni:
sin x x + 1 = 0,
ka zgjidhje ne segmentin [0,
3
2
].
Zgjidhja: Funksioni f(x) = sin x x + 1 eshte i vazhdueshem ne segmentin
[0,
3
2
]. Verejme se f(0) = 1 > 0, f(
3
2
) =
3
2
< 0. Prandaj, sipas teoremes
4.2.2, ekziston te pakten nje c (0,
3
2
) ashtu qe f(c) = 0.
Lexuesit i mbetet te zgjidhe detyrat ne vijim.
Detyre. A ekziston zgjidhje e ekuacionit
x
5
18x + 2 = 0
e cila i perket segmentit [1, 1] ?
Detyre. Te tregohet se ekuacioni x 2
x
= 1 ka bile nje rrenje pozitive me te
vogel se 1.
Teorema 4.1.5 (teorema e dyte e Bolzano-Koshit) Le te jete f : [a, b] R
funksion i vazhdueshem ne segmentin [a, b] si dhe f(a) ,= f(b). Per cdo qe
gjendet ne mes te f(a) dhe f(b), ekziston bile nje c (a, b) ashtu qe f(c) = .
Vertetimi. Le te jete f(a) < f(b) dhe i tille qe f(a) < < f(b). Marrim
funksionin ndihmes : [a, b] R te perkuzuar me barazimin (x) = f(x).
Eshte e qarte se ai eshte i vazhdueshem ne [a, b] si dhe ka vetine qe (a) =

f(a) < 0, (b) = f(b) > 0. Kendej, sipas teoremes 4.2.2, ekziston bile
nje c (a, b) ashtu qe (c) = 0. Pra f(c) = .
Teorema 4.1.6 (teorema e pare e Vajershtrasit) Funksioni f : [a, b] R i
vazhdueshem ne [a, b] eshte i kuzuar ne domenen e vet.
4.1 VAZHDUESHM

Vertetimi. Supozojme te kunderten, d.m.th. se funksioni f nuk eshte i ku-
zuar ne [a, b]. Nese e pergjymsojme kete segment, funksioni do te jete i paku-
zuar bile ne njeren gjysme. Zgjedhim nje te tille dhe vazhdojme me tej shqyr-
timin. Ne kete menyre gjejme vargun e segmenteve qe shtrengohen:
[a
1
, b
1
], [a
2
, b
2
], ..., [a
n
, b
n
], ... ,
ne cdo antare te te cilit funksioni f nuk eshte i kuzuar. Sipas teoremes se
Kantorit ekziston pika x
0
[a
n
, b
n
], n N. Nga vazhdueshmeria e funksionit
f ne piken x
0
shihet se per cdo > 0 ekziston > 0 ashtu qe per cdo x
(x
0
, x
0
+) vlen:
f(x
0
) < f(x) < f(x
0
) +. (7)
Prandaj, ne ate rrethine te pikes x
0
f eshte i kuzuar. Ne vargun e seg-
menteve qe shtrengohen zgjedhim segmentin me gjatesi < 2. Verejme se ai
gjendet ne (x
0
, x
0
+), sepse permban piken x
0
dhe se ne te funksioni eshte
i pakuzuar, qe eshte e pamundur.
Verejtje. Teorema nuk vlen ne rastin kur ne vend te [a, b] marrim intervalin
(a, b) ose gjysem segmentin. P.sh, funksioni f(x) =
1
x
eshte i vazhdueshem ne
(0, 1] por jo edhe i kuzuar ne te.
Po ashtu, teorema nuk mbetet e vertete kur funksioni ka keputje ne ndonje
pike te segmentit [a, b]. P.sh. funksioni:
f(x) =
_
1
x
, 0 < x 1,
0, x = 0,
ka keputje ne piken x = 0 [0, 1] dhe ne te eshte i pakuzuar.
Teorema 4.1.7 (teorema e dyte e Vajershtrasit). Funksioni f : [a, b] R,
i vazhdueshem ne [a, b], arrine maksimumin dhe minimumin, d.m.th. ekziston
(bile nje) pike x
1
[a, b] per te cilen vlera f(x
1
) eshte me e vogla si dhe (bile
nje) pike x
2
[a, b], per te cilen f(x
2
) eshte me e madhja.
Vertetimi. Funksioni f eshte i kuzuar ne [a, b] (sipas teoremes 4.2.4). Pran-
daj, ekzistojne m, M R ashtu qe:
m = inf
x[a,b]
f(x) dhe M = sup
x[a,b]
f(x).
Tregojme se m 1(f). Supozojme te kunderten, d.m.th. se per cdo x
[a, b], f(x) > m. Marrim funksionin ndihmes:
(x) =
1
f(x) m
,
i cili, qartazi, eshte i kuzuar ne [a, b]. Prandaj, ekziston K R
+
i tille qe
1
f(x)m
K. Kendej gjejme se:
f(x) m
1
K
, d.m.th. f(x) m+
1
K
.
122 VAZHDUESHM
ERIA E FUNKSIONIT
Keshtu, si ku te poshtem te funksionit f ne [a, b] gjetem numrin m+
1
K
> m,
ku m eshte inmum i f, qe eshte e pamundur. Prandaj, ekziston pika x
1
[a, b]
ashtu qe f(x
1
) = m. Ngjashem tregohet ekzistenca e pikes x
2
[a, b], per te
cilen f(x
2
) = M. .
Rrjedhimi 4.1.1 Rangu i funksionit f: [a, b] R, te vazhdueshem ne [a, b],
eshte segment.
Vertetimi. Le te jene m, M perkatesisht minimumi dhe maksimumi i funksionit
f. Per cdo [m, M], sipas teoremes 4.2.3, ekziston c [a, b] ashtu qe f(c) = .
Prandaj, funksioni f : [a, b] [m, M] eshte surjeksion.
Rezultati i sipershenuar tregon se funksioni i vazhdueshem pasqyron seg-
mentin ne segment. E anasjellta, ne rastin e pergjithshem, nuk vlen. Tregojme
kete me nje shembull. Funksioni:
f(x) =
_
2, x = 0,
2x
2
, 0 < x < 1,
0, x = 1,
pasqyron segmentin [0, 1] ne segmentin 0.2, mirepo ka keputje ne pikat x = 0
dhe x = 1.
Me poshte tregohet se kur f eshte monoton e anasjellta e rrjedhimit 4.2.1
vlen bile edhe ne rastin kur domena e funksionit f eshte interval i hapur.
4.1.3 Vazhdueshmeria e funksioneve monotone
Ne kete pike do te shqyrtohen disa veti te funksioneve monotone te cilat kane
rendesi te madhe teorike e praktike. Se pari, le te verejme se teorema 3.5.4 na
siguron se funksioni monoton ne [a, b] mund te kete keputje vetem te llojit te
pare.
Teorema 4.1.8 Funksioni f : [a, b] R monoton ne [a, b] ((a, b)), mund te
kete me se shumti numer te numrueshem pikash te keputjes.
Vertetimi. Supozojme se f : [a, b] R eshte jozvogelues ne [a, b]. Le te jete
E bashkesia e pikave te keputjes te funksionit f. C do pike x E i shoqerojme
numrin racional r(x) te tille qe:
f(x 0) < r(x) < f(x + 0).
Le te jene x
1
, x
2
E cilado dy pika.

Eshte e qarte se x
1
,= x
2
= r(x
1
) ,=
r(x
2
). Me te vertete, per x
1
< x
2
kemi:
f(x
1
0) < r(x
1
) < f(x
1
+ 0) < f(x
2
0) < r(x
2
) < f(x
2
+ 0),
d.m.th. r(x
1
) < r(x
2
). Keshtu, bashkesite E dhe E
= r(x) [ x E jane
ekuivalente. Meqenese E
Q, shohim se bashkesia E
mund te jete me se
shumti e numerueshme. Pra e tille eshte edhe E.
4.1 VAZHDUESHM

Teorema 4.1.9 Ne qofte se funksioni rigorozisht monoton f : (a, b) (c, d)
eshte surjektiv, atehere ai eshte i vazhdueshem ne (a, b).
Vertetimi. Le te jete f . Supozojme te kunderten, d.m,th, se f ka keputje
ne nje pike x
0
(a, b). Atehere, f(x
0
0) < f(x
0
+ 0). Por, per te tille qe
f(x
0
0) < < f(x
0
+0), nuk ekziston x (a, b) ashtu qe f(x) = , qe tregon
se f nuk eshte surjeksion.
Teorema 4.1.10 Ne qofte se funksioni f : [a, b] R eshte rigorozisht mono-
ton dhe i vazhdueshem ne [a, b], atehere edhe funksioni i tij invers f
1
eshte i
vazhdueshem ne domenen e tij.
Vertetimi. Sipas rrjedhimit 4.2.1, 1(f) eshte segment. Shenojme 1(f) =
[, ]. Meqenese f eshte rigorozisht monoton, ekziston f
1
i cili eshte rigorozisht
monoton ne T(f
1
) = [, ]. Meqenese f
1
: [, ] [a, b] eshte surjeksion,
atehere (teorema 4.3.2) funksioni f
1
eshte i vazhdueshem ne [, ].
Verejtje. Teoremat 4.3.2 e 4.3.3 mbesin te verteta edhe ne rastin kur per
domene te funksionit f merret bashkesia e cfaredoshme S R.
Teorema 4.1.11 Funksioni elementar eshte i vazhdueshem ne domenen e vet.
Tregojme se pari se funksionet e thjeshta elementare jane te vazhdueshme
ne domenet perkatese.
a) Funksioni konstant: f(x) = c, c R. Vazhdueshmeria e funksionit
konstant rrjedh nga shembulli 4.1.1.
b) Funksioni eksponencial: f(x) = a
x
(a > 0) Vazhdueshmeria e funk-
sionit eksponencial rrjedh nga shembulli 3.6.3.
y
y
x
x
y
Fig. 4.3
c) Funksioni logaritmik: f(x) = log
a
x, x > 0. Vazhdueshmeria e funk-
sionit logaritmik rrjedh nga shembulli 3.6.4. Le te theksojme se vazhduesheria
e funksionit logaritmik mund te tegohet edhe duke perdorur teoremen 4.3.3.
124 VAZHDUESHM
ERIA E FUNKSIONIT
c) Funksioni fuqi: f(x) = x
, x > 0, R
+
. Shohim se f(x) = e
ln x
.
Meqe funksionet t e
t
, x ln x jane te vazhdueshme, atehere, sipas teo-
remes 4.2.1(4
), edhe funksioni fuqi do te jete i vazhdueshem.

Me siper supozuam se x > 0, sepse x
per x < 0 jo per cdo ka kuptim.

Per disa Q, x
ka kuptim edhe per x < 0. P.sh. y = x

3
, y =
1
x
5
, y =
5
x.
Per > 0 funksioni x
eshte i vazhdueshem per cdo x R, kurse per < 0 ne

R 0.
d) Funksionet trigonometrike. Me pare treguam se funksionet f(x) =
sin x dhe f(x) = cos x jane te vazhdueshme ne R. Funksionet f(x) = tg x dhe
f(x) = ctg x jane te vazhdueshme ne domenat e veta si heres i funksioneve te
vazhdueshme.
e) Funksionet inverse trigonometrike. Funksionet inverse trigonome-
trike jane y = arcsin x, y = arccos x, y = arctg x, y = arcctg x. Fushat e
perkuzimit te ketyre funksioneve perputhen me bashkesine e vlerave te funk-
sioneve gjegjese trigonometrike. Graket e tyre jane dhene ne g. 4.3.
Eshte e qarte se, vazhdueshmeria e funksioneve inverse trigonometrike rrjedh

nga teorema 4.3.3.
Vertetimi i teoremes 4.3.4. Meqenese bashkesia e funksioneve te vazh-
dueshme eshte e mbyllur ne lidhje me veprimet aritmerike dhe me kompoz-
imin dhe meqe funksionet e thjeshta elementare jane te vazhdueshme, atehere
funksioni elementar eshte i vazhdueshem ne domenen e vet.
4.2 FUNKSIONET HIPERBOLIKE
Ne kete pike jepen disa funksione elementare te cilat kane aplikim te gjere.
Funksionet e dhena me barazimet
y = sh x =
e
x
e
x
2
, y = ch x =
e
x
+e
x
2
, y = th x =
sh x
ch x
=
e
x
e
x
e
x
+e
x
,
y = cth x =
1
th x
=
ch x
sh x
=
e
x
+e
x
e
x
e
x
,
quhen, me radhe, funksioni sinus hiperbolik, kosinus hiperbolik, tan-
gjent hiperbolik dhe kotangjent hiperbolik.
Tri funksionet e para jane te perkuzuara ne bashkesine (, +), ndersa i
katerti ne (, 0) (0, +). Po ashtu, eshte evidente se funksionet hiperbolike
jane te vazhdueshme ne domenat perkatese.
Funksioni y = sh x ka keto veti:
a) eshte tek;
b) eshte monotono rrites;
c) lim
x+
sh x = +, lim
x
sh x = .
Funksioni y = ch x ka keto veti:
4.2 FUNKSIONET HIPERBOLIKE 125
a) eshte cift;
b) eshte monotono-zvogelues ne (, 0) dhe rrites ne (0, +);;
c) lim
x
ch x = +.
Graket e funksioneve y = sh x dhe y = ch x jane dhene ne g. 4.4.
x
y
y=shx
y=chx
y=cthx
y
x
y=cthx
0
1
0
Fig. 4.4 Fig. 4.5
Funksioni y = th x ka keto veti:
a) eshte tek;
b) eshte rrites ne domenen e vet;
c) lim
x+
th x = 1, lim
x
th x = 1.
Funksioni y = cth x ka keto veti:
a) eshte tek;
b) eshte monotono-zvogelues ne domenen e vet;
c) lim
x+
cth x = 1, lim
x
cth x = 1, lim
x+0
cth x = +, lim
x
cth x =
.
Graket e funksioneve y = th x dhe y = cth x jane dhene ne g. 4.5.
Verejtje. 1. Funksioni y = sh x, meqe eshte monotono rrites dhe i vazh-
dueshem ne (, +) ka funksion invers i cili eshte rrites dhe i vazhdueshem
ne (, +). Ai shenohet me y = arsh x dhe quhet area sinus hiperbolik x.
Shprehja analitike per te gjendet kur e zgjidhim ekuacionin x =
e
y
e
y
2
. Keshtu
marrim:
y = arsh x = ln(x +
_
x
2
+ 1).
2. Funksioni y = ch x, meqe eshte monotono rrites dhe i vazhdueshem ne
[0, +) ka funksion invers i cili eshte rrites dhe i vazhdueshem ne [1, +).
Ai shenohet me y = arch x dhe quhet area kosinus hiperbolik x. Shprehja
analitike per te eshte:
y = arch x = ln(x +
_
x
2
1).
126 VAZHDUESHM
ERIA E FUNKSIONIT
Ne qofte se y = ch x merret ne intervalin (, 0], atehere merret y = arch x =
ln(x
x
2
1). Graket e funksioneve y = arsh x dhe y = arch x jane dhene
ne g. 4.6.
x
y
fig.4.6
0 1
y=archx y=arshx
x
y
0 1
y=arthx
-1
y=arcthx
fig.4.7
3. Lehte shihet se edhe funksioni y = th x ka funksion invers i cili eshte
rrites dhe i vazhdueshem ne (1, 1). Ai quhet area tangjent hiperbolik x,
shenohet me y = arth x dhe jepet me barazimin y =
1
2
ln
1+x
1x
.
4. Edhe y = cth x ka funksion inverz i cili quhet area kotangjent hiperbo-
lik x, shenohet me y = arcth x dhe jepet me barazimin y =
1
2
ln
1+x
x1
. Graket
e funksioneve y = arth x dhe y = arcth x jane dhene ne g. 4.7.
4.3 VAZHDUESHM
ERIA UNIFORME
Ne kete pike jepet nocioni i vazhdueshmerise uniforme, qe eshte njera nga vetite
me te rendesishme globale te funksionit.
Dihet se nese funksioni f : S R eshte i vazhdueshem ne pken x
0
S,
atehere:
( > 0) ( > 0)( x S : [x x
0
[ < =[f(x) f(x
0
)[ < ),
si dhe f eshte i vazhdueshem ne bashkesine S, ne qofte se:
( x
0
S)( > 0) ( > 0)( x S : [x x
0
[ < =[f(x) f(x
0
)[ < ).
Verejme se numri > 0 varet nga pika ne te cilen shqyrtohet vazhdueshme-
ria dhe nga numri . Le te jete numri > 0 i ksuar. Ne qofte se eshte fjala
per numer te fundme te pikave te bashkesise S, atehere nga numri i fundme i
tave, qe i pergjigjen numrit zgjedhim me te voglin, i cili do te jete i mire
per te gjitha pikat ne shqyrtim te bashkesise S. Mirepo per numer te pafundme
pikash, nje konstatim i tille nuk ka vend.
4.3 VAZHDUESHM
ERIA UNIFORME 127

Rendesi te ve cante ka ajo klase e funksioneve e cila ka vetine qe per cdo > 0
gjendet numri > 0 i cili eshte i mire ne kuptimin e mesiperm. Kjo eshte
e ashtuqujtura klasa e funksioneve uniformisht te vazhdueshme. Ne vazhdim
jepet perkuzimi rigoroz i funksionit qe i takon asaj klase.
Perkuzimi 4.3.1 Funksioni f : S R quhet uniformisht i vazhdueshem
ne bashkesine S R, ne qofte se per cdo > 0 ekziston () > 0 i tille qe per
cdo dy pika x
1
, x
2
S te tilla qe [x
1
x
2
[ < vlen [f(x
1
) f(x
2
)[ < .
Me ndihmen e simboleve logjike perkuzimi 4.5.1. jepet ne kete menyre:
[f eshte uniformisht i vazhdueshem ne S] :=
[( > 0) ( > 0)( x
1
, x
2
S : [x
1
x
2
[ < =[f(x
1
) f(x
2
)[ < )]
Ne vazhdim japim negacionin e perkuzimit 4.5.1.
[f nuk eshte uniformisht i vazhdueshem ne S] :=
[( > 0) ( > 0)( x
1
, x
2
S : [x
1
x
2
[ < =[f(x
1
) f(x
2
)[ )]
Lexuesi le ta formuloje perkuzimin e vazhdueshmerise uniforme me ndihmen
e vargjeve.
Po veme ne dukje se funksioni uniformisht i vazhdueshem eshte edhe i vazh-
dueshem. Me te vertete, nese ne perkuzimin 4.5.1 veme x
1
= x, x
2
= x
0
shihet
se eshte i plotesuar perkuzimi i vazhdueshmerise se funksionit ne piken x
0
.
Tregojme me nje shembull se nga vazhdueshmeria e funksionit nuk rrjedh,
ne rastin e pergjithshem, vazhdueshmeria uniforme e tij.
Shembulli 4.3.1 Te tregohet se funksioni f(x) = sin
1
x
nuk eshte uniformisht
i vazhdueshem ne (0, 1).
Zgjidhja:

Eshte e qarte se funksioni i dhene eshte i vazhdueshem ne (0, 1).
Tregojme se ai nuk eshte uniformisht i vazhdueshem. Me te vertete, ne rrethinen
e cfaredoshme (shih g. 4.8) te pikes 0 funksioni merr vlera si 1 ashtu edhe 1.
Prandaj, per < 2 nuk plotesohet perkuzimi 4.5.1.
y
x
-
2
p
2
p
y=sin
1
x
Fig. 4.8
128 VAZHDUESHM
ERIA E FUNKSIONIT
Shembulli 4.3.2 Te tregohet se funksioni f(x) = x +sin x eshte uniformisht i
vazhdueshem ne bashkesine R.
Zgjidhja: Le te jete > 0. Kemi:
[f(x
1
) f(x
2
)[ = [x
1
+ sin x
1
x
2
sin x
2
[
[x
1
x
2
[ + 2 [ sin
x
1
x
2
2
cos
x
1
+x
2
2
[
[x
1
x
2
[ +[x
1
x
2
[ = 2[x
1
x
2
[ <

2
=
ne qofte se [x
1
x
2
[ < .
Shembulli 4.5.2 tregon se, ne mesin e funksioneve te pakuzuara mund te
gjenden funksione uniformisht te vazhdueshme.
Le te verejme se perkuzimi i negacionit te vazhdueshmerise uniforme me
ndihmen e vargjeve mund te formulohet si me poshte:
[f nuk eshte uniformisht i vazhdueshem ne S] := [( x
n
y
n
,
x
n
, y
n
S, n N) ( lim
n
(x
n
y
n
) = 0 = lim
n
(f(x
n
) f(y
n
)) ,= 0].
()
Shembulli 4.3.3 Te tregohet se funksioni f(x) = x
2
, nuk eshte uniformisht i
vazhdueshem ne R.
Zgjidhja: Marrim vargjet x
n
, y
n
, ku x
n
=
n + 1, y
n
=

n, n N.
Shohim se:
lim
n
(
n + 1
n) = lim
n
1
n + 1 +
n
= 0.
Mirepo, nga lim
n
(f(x
n
) f(y
n
)) = 1, dhe (), shihet se funksioni i dhene nuk
eshte uniformisht i vazhdueshem ne R.
Po veme ne dukje se ne qofte se marrim f(x) = x
2
ne cdo segment [a, b],
a, b R, atehere funksioni do te jete uniformisht i vazhdueshem ne [a, b]. Ne
lidhje me kete, japim rezultatin fundamental te analizes matematike.
Teorema 4.3.1 (e Kantorit) Funksioni f : [a, b] R, i vazhdueshem ne [a, b]
eshte edhe uniformisht i vazhdueshem ne domenin e vet.
Vertetimi. Supozojme se f nuk eshte uniformisht i vazhdueshem ne [a, b].
Atehere:
( x
1
x
1
[a, b] : [x
1
x
1
[ <
1
= 1 [f(x
1
) f(x
1
)[
0
);
( x
2
x
2
[a, b] : [x
2
x
2
[ <
2
=
1
2
[f(x
2
) f(x
2
)[
0
);
...........................................................................................; ()
( x
n
x
n
[a, b] : [x
n
x
n
[ <
n
=
1
n
[f(x
n
) f(x
n
)[
0
);
........................................................................................... .
4.4 KRITERI I BERIT 129
Si rezultat i kesaj ecurie merren vargjet x
n
, x
n
si dhe vargjet e vlerave
perkatese te funksionit f(x
n
), f(x
n
). Vargu x
n
eshte i kuzuar dhe nga
ai mund te nxirret nenvargu (teorema 2.6.3) x
n
k
i cili konvergjon, p.sh. tek
c [a, b]. Nga vargu x
n
marrim nenvargun x
n
k
. Meqenese 0 < [x
n
k
x
n
k
[ <
1
n
k
, konstatojme se edhe lim
k
x
n
k
= c.

Eshte e qarte se funksioni f eshte i
vazhdueshem edhe ne piken x = c. Prandaj, meqe lim
k
x
n
k
= lim
k
x
n
k
= c,
shohim se:
lim
k
f(x
n
k
) = lim
k
f(x
n
k
) = f(c), ose
lim
k
[f(x
n
k
) f(x
n
k
)] = 0,
qe kundershton () (per n = n
k
).
Rikujtojme se me perkuzimin 3.5.1 eshte dhene kuptimi i luhatjes se funk-
sionit. Le te veme ne dukje se kur funksioni f eshte i vazhdueshem, luhatja e
tij eshte sa ndryshimi i vleres me te madhe dhe asaj me te vogel.
Rrjedhimi 4.3.1 Ne qofte se funksioni f : [a, b] R eshte i vazhdueshem ne
segmentin [a, b], atehere per cdo > 0 segmenti [a, b] mund te ndahet ne numer
te fundme segmentesh te cilet nuk kane pika te brendshme te perbashketa, ashtu
qe luhatja ne secilin prej tyre te jete me e vogel se .
Vertetimi. Funksioni f, sipas teoremes se Kantorit, eshte uniformisht i vazh-
dueshem ne [a, b]. Pra:
( > 0) ( () > 0) ( x
, x
S : [x
[ < =[f(x
) f(x
)[ < ).
Segmentin [a, b] e ndajme ne nsegmente [x
k1
, x
k
], k = 1, 2, ..., n, x
0
=
a, x
n
= b, me gjatesi < (). Marrim ne konsiderim segmentin [x
k1
, x
k
]. Ne te
funksioni f eshte i vazhdueshem dhe merr vleren me te madhe f(x
k
) dhe me te
vogel f(x
k
). Prandaj:
[x
k
, x
k
]
(f) = f(x
k
) f(x
k
) < , sepse x
k
, x
k
[x
k1
, x
k
]dhe [x
k
x
k
[ < .
4.4 KRITERI I BERIT
Ne kete pike jepet nje kriter per vazhdueshmerine e funksionit, duke pasur
parasysh kuptimin e luhatjes. Ne llim japim kete rezultat:
Teorema 4.4.1 Le te jete f : [a, b] R. Ne qofte se ekziston numri pozitiv
C R
+
, i tille qe per cdo x, y [a, b] plotesohet pabarazimi:
[f(x) f(y)[ C, (1)
atehere, funksioni f ka luhatje te fundme ne [a, b] si dhe:
[a,b]
(f) = sup
x,y[a,b]
[f(x) f(y)[.
130 VAZHDUESHM
ERIA E FUNKSIONIT
Vertetimi. Nga (1) rrjedh se:
f(y) C f(x) f(y) +C. (2)
Fiksojme y nga [a, b]. Nga (2) rrjedh se funksioni f eshte i kuzuar ne [a, b],
prandaj ekzistojne kujte e perpikte:
m = inf
x[a,b]
f(x), M = sup
x[a,b]
f(x).
Kendej rrjedh se per cdo
n
> 0,
n
=
1
2n
, x
n
, y
n
[a, b], ashtu qe:
M
1
2n
f(x
n
) M,
m f(y
n
) < m+
1
2n
.
(3)
Tutje, nga (1) dhe (3) marrim:
M
1
2n
m
1
2n
< f(x
n
) f(y
n
) C.
Prandaj,
[a, b]
(f)
1
n
< C. Duke kaluar me limit marrim:
[a, b]
(f) C. (4)
Keshtu gjetem se nese C eshte ku i siperm i bashkesise [f(x) f(y)[ x, y
[a, b], atehere vlen (4). Me tej, nga relacionet m f(x) M, m f(y) M,
rrjedh pabarazimi:
[f(x) f(y)[ M m =
[a, b]
(f). (5)
Prandaj, shohim se
[a, b]
(f) eshte ku i siperm i bashkesise:
[f(x) f(y)[ : x, y [a, b].
Nga (4) dhe (5) del se
[a,b]
(f) eshte kuri me i vogel i siperm i bashkesise ne
fjale.. Pra
[a, b]
(f) = sup
x,y[a, b]
[f(x) f(y)[.
Teorema 4.4.2 (kriteri i Berit). Funksioni f : [a, b] R eshte i vazhdueshem
ne piken x
0
[a, b], atehere dhe vetem atehere kur per cdo > 0 ekziston
> 0 i tille qe ne rrethinen (x
0
, x
0
+ ) = U(x
0
) plotesohet pabarazimi
U(x0)
(f) = (f, U(x
0
)) < .
Vertetimi. Kushti i nevojshem. Nga vazhdueshmeria e funksionit f ne piken
x
0
, rrjedh se per cdo > 0 ekziston > 0 i tille qe per cdo x, y U(x
0
)
E
FORM
ES 1
, 0
0
,
0
131
vlejne relacionet [f(x) f(x
0
)[ <

4
, [f(x
0
) f(y)[ <

4
. Kendej rrjedh se
[f(x) f(y)[ <

2
, prej nga gjejme:
(f, U(x
0
)) = sup
x,yU(x0)
[f(x) f(y)[

2
< .
Kushti i mjaftueshem. Supozojme se per cdo > 0 ekziston > 0 i tille qe
te plotesohet pabarazimi (f, U(x
0
)) < . Atehere, per cdo x U(x
0
) vlen:
[f(x) f(x
0
)[ = sup
xU(x0)
[f(x) f(x
0
)[
sup
x,yU(x0)
[f(x) f(y)[ = (f(U(x
0
))) < ,
qe tregon se funksioni f eshte i vazhdueshem ne piken x
0
.
Tregojme me kriterin e Berit se funksioni Dirihle (x), i dhene ne shembullin
4.1.7, ka keputje per cdo x R. Le te jete x
0
pike e cfaredoshme e domenit te
funksionit (x). C do rrethine U(x
0
) e pikes x
0
ka pika racionale dhe iracionale.
Prandaj, [, U(x
0
))] = 1 0 = 1. Keshtu:
(
0
(< 1)) ( U(x
0
)) =[, U(x
0
)]
0
,
qe tregon se funksioni ka keputje ne piken x
0
.
E
FORM
ES 1
, 0
0
,
0
Le te verejme se funksioni eksponencialo-fuqi mund te shkruhet ne formen
[u(x)]
v(x)
= e
v(x) ln u(x)
, u(x) > 0, x T(u). Nga shembulli 3.6.5 shohim se
funksioni eksponencialo-fuqi eshte i vazhdueshem ne domenin e tij. Pra:
lim
xx0
[u(x)]
v(x)
= lim
xx0
e
v(x) ln u(x)
= e
lim
xx
0
v(x) ln u(x)
= [u(x
0
)]
v(x0)
.
Eshte e qarte se, per ekzistencen e limitit te sipershenuar duhet, perve c kushteve
te dhena ne shembullin 3.6.5, te ekzistoj edhe:
lim
xx0
[v(x) ln u(x)] = c. (1)
Ne qofte se funksionet u(x) dhe v(x) kane limit (te fundme ose te pafundme),
limiti (1) eshte i caktuar perve c ne rastet kur v(x) ln u(x) eshte shprehje e
pacaktuar e formes 0 , d.m.th. ne keto raste:
1) lim
xx0
u(x) = 1, lim
xx0
v(x) = ;
2) lim
xx0
u(x) = 0, lim
xx0
v(x) = 0;
3) lim
xx0
u(x) = +, lim
xx0
v(x) = 0.
132 VAZHDUESHM
ERIA E FUNKSIONIT
Ne keto raste thuhet se funksioni [u(x)]
v(x)
eshte shprehje e pacaktuar e formes
1
, 0
0
, perkatesisht
0
.
Me ne fund, duke pasur parasysh se lnu(x) = ln[1 + (u(x) 1)] u(x) 1,
marrim:
lim
xx0
[u(x)]
v(x)
= e
lim
xx
0
v(x)ln u(x)
= e
[ lim
xx
0
v(x)(u(x)1)
.
x0
(cos x)
1
sin
2
x
.
Zgjidhja:
lim
x0
(cos x)
1
sin
2
x
= e
lim
x0
cos x1
sin
2
x
= e
lim
x0
1
2
x
2
x
2
= e
1
2
=
1
e
.
Shembulli 4.5.2 Te llogaritet:
lim
n
cos
n
x
n
.
Zgjidhja:
lim
n
cos
n
x
n
= e
lim
n
n(cos
x
n
1)
= e
lim
n
(
x
2
2n
)n
= e
x
2
2
.
1. Permes perkuzimit te tregohet vazhdueshmeria e funksioneve:
a) f(x) = x
3
; b) f(x) =
x;
c) f(x) = sin x; c) f(x) = arctg x.
2. Te caktohen konstantet A, B ne menyre qe funksioni:
f(x) =
_
_
2 sin x, per x

2
,
Asin x +B, per

2
< x <

2
,
cos x, per x

2
,
te jete i vazhdueshem.
3. Te shqyrtohet vazhdueshmeria si dhe lloji i pikave te keputjes per funksi-
onet:
a) f(x) =
_
sin x
|x|
, per x ,= 0 ,
1, per x = 0 ;
b) f(x) =
_
1
1+e
1
x1
, per x ,= 1 ,
1, per x = 1 ;
c) f(x) =
_
arctg
1
x
, per x ,= 0 ,
0, per x = 0 ;
c) f(x) =
x [
x] .
4. Te shqyrtohet vazhdueshmeria e funksionit te Rimanit
2
:
1(x) =
_
1
n
, per x =
m
n
Q, (m, n) = 1,
0, per x , Q ose x = 0.
Udhezim: Te tregohet se 1 ka keputje te llojit te pare ne cdo pike
racionale x
0
,= 0, ndersa eshte i vazhdueshem ne piken x
0
= 0 dhe ne
cdo pike x
0
, Q.
5. Le te jene f, g: R R funksione te vazhdueshme e periodike me perioda
perkatese T > 0, t > 0 te tilla qe:
lim
x
[f(x) g(x)] = 0.
Te tregohet se f(x) = g(x), x R.
6. Te tregohet se ne qofte se funksioni f(x) eshte i vazhdueshem, atehere
edhe funksioni
F(x) = [f(x)[,
eshte i vazhdueshem.
7. Te shqyrtohet vazhdueshmeria e funksioneve:
a) y = lim
n
1
1 +x
n
; b) y = lim
n
n
x
n
x
n
x
+n
x
;
c) y = lim
n
n
1 +x
2n
; c) y = lim
n
x +x
2
e
nx
1 +e
nx
.
8. Per funksionin f: A B, A, B R, thuhet se ploteson kushtin e Lip-
shicit
3
ne A ne qofte se ekziston konstanta L > 0, ashtu qe te vlej:
[f(x
1
) f(x
2
)[ L[x
1
x
2
[, x
1
, x
2
A.
Te tregohet se funksioni i tille eshte uniformisht i vazhdueshem ne A.
9. Te shqyrtohet vazhdueshmeria uniforme e funksioneve:
a) f(x) = x + sin x, x R; b) f(x) = sin x
2
, x R.
10. Pa perdore teoremen e Kantorit, te tregohet vazhdueshmeria uniforme e
funksioneve:
a) f(x) =
_
xsin
1
x
, per x ,= 0
0, per x = 0,
ne [0, ] ; b) f(x) =
3
x, ne [0, 1].
11. Le te jete funksioni f i kuzuar, monoton dhe i vazhdueshem ne intervalin
e fundme ose te pafundme (a, b). Te tregohet se funksioni i tille eshte
uniformisht i vazhdueshem ne ate interval.
2
B. Riemann (1826-1866), matematikan gjerman
3
R. O. S. Lipschitz (1832-1903), matematikan gjerman
134 VAZHDUESHM
ERIA E FUNKSIONIT
12. Te tregohet se ne qofte se funksioni f eshte uniformisht i vazhdueshem
ne intervalin (a, b), atehere ekzistojne limitet A = lim
xa+0
f(x) dhe B =
lim
xb0
f(x). A vlen ky pohim ne qofte se intervali (a, b) eshte i pafundme?
13. Le te jete f: [0, 1] [0, 1] funksion i vazhdueshem qe ploteson kushtet:
f(0) = 0, f(1) = 1 dhe f
n
(x) = (f f f)(x) = x,
per ndonje n N, x [0, 1]. Te tregohet se f(x) = x, x [0, 1].
14. Te konstruktohet funksioni monoton me numer te numrueshem te pikave
te keputjes.
15. Te tregohet se te gjitha pikat e keputjes se funksionit te kuzuar e monoton
jane pika te keputjes se llojit te pare.
16. Te tregohet se ne qofte se funksioni f(x) eshte i vazhdueshem ne intervalin
(a, b) dhe x
1
, x
2
, ..., x
n
jane pika te cfaredoshme te atij intervali, atehere
ne mes tyre gjendet ashtu qe:
f() =
1
n
[f(x
1
) +f(x
2
) + +f(x
n
)] .
17. 1
Te tregohet se cdo funksion i vazhdueshem f: [0, 1] [0, 1] ka pike

kse , d.m.th. ekziston x [0, 1] ashtu qe f(x) = x.
2
Te tregohet se funksioni i vazhdueshem f: R R mund te mos kete

pike kse; e njejta vlen per funksionin f: (0, 1) (0, 1).
18. Le te jene f, g: [0, 1] [0, 1] funksione te vazhdueshme dhe le te jete
f g = g f. Te tregohet se ekziston x [0, 1], i tille qe f(x) = g(x).
5
ELEMENTE T
E
NJEHSIMIT
DIFERENCIAL
NJ
E NDRYSHORE
Ne kete paragraf do te jepet kuptimi i njehsimit diferencial. Konsiderohet se
ky kuptim eshte arma me e fuqishme te cilen matematikanet i kane dhu-
ruar njerezimit. Rendesia teper e madhe e njehsimit diferencial, perve c tjerash,
qendron ne faktin se permes tij pershkruhen ligjet zike ne te cilet bazohet bota
jone.
5.1.1 Problemi i shpejtesise dhe i tangjentes
Dy probleme te natyres se ndryshme ishin inicues per marrjen e kuptimit te
derivatit. Problemi i shpejtesise se ndonje grimce materiale qe levize sipas
ndonje ligji te caktuar, ishte nxites per Njutnin
1
te arrij deri te nocioni i
derivatit. Per Laibnicin
2
problemi i tangjentes ishte sdues per arritjen te ky
kuptim. Ne vazhdim do ti shqyrtojme ve c e ve c keto probleme.
1. Problemi i shpejtesise. Ne qofte se ndonje grimce levize njetrajtshem,
d.m.th. per kohe te njejte pershkruan rruge te njejte, atehere shpejtesia e asaj
grimce eshte heresi i rruges se kaluar dhe kohes qe eshte dashte per kete (v =
s
t
). Heresi eshte i njejte per cilindo interval kohor qe shqyrtohet, sepse rruget
perkatese me ato kohe jane proporcionale. Kur levizja nuk eshte e njetrajtshme,
nuk mund te rezonohet si me siper. Ne kete rast, intuitivisht verejme se grimca
1
I. Newton (1642-1727), matamatikan e zikan anglez
2
G. W. Leibniz (1646-1716), matematikan dhe lozof gjerman
136 ELEMENTE T
E NJEHSIMIT DIFERENCIAL
ne cdo cast ka ndonje shpejtesi e cila ndryshon nga momenti ne moment.
Fillimisht nuk eshte e qarte si mund te perkuzohet sakte kjo shpejtesi. Pra, si
mund te caktohet vlera e saj nese dihet ligji i levizjes se saj s = f(t)?
Le te gjejme shpejtesine ne ndonje cast te caktuar t, kur grimca ka kaluar
rrugen s. Nese koha rritet per shtesen t, rruga e kaluar do te rritet per s,
d.m.th. per shtesen e rruges ne kohen t. Heresin:
v
mes
=
s
t
=
s(t + t) s(t)
t
do ta quajme shpejtesi mesatare ne intervalin t. Kjo eshte shpejtesia
te cilen do ta kishte grimca qe ne kohen t te leviste njetrajtshem dhe te
kalonte rrugen s. Intuitivisht eshte e qarte se kjo shpejtesi do te ishte me afer
shpejtesise se vertete ne momentin t, sa me i vogel te ishte intervali kohor
t, sepse konsiderojme se ne ate kohe te shkurte shpejtesia e grimces nuk
ka mundur shume te ndryshoje. Prandaj, shpejtesia mesatare do te ishte mjaft
afer shpejtesise se vertete ne momentin e llimit t.

Eshte e qarte se, eshte e
natyrshme qe shpejtesine v ne momentin t ta kuptojme si limit te shpejtesise
mesatare kur t tenton kah zero. Pra:
v(t) = lim
t0
v
mes
= lim
t0
s
t
= lim
t0
s(t + t) s(t)
t
.
Keshtu, shpejtesi te grimces ne kohen t quajme limitin, nese ekziston, te sh-
pejtesise mesatare te saj ne intervalin e kohes (t, t + t) kur t tenton kah
zero. P.sh. le te gjejme shpejtesine e grimces, ne kohen t, gjate renies se lire.
Nga zika eshte e njohur se rruga e kaluar s e grimces per kohen t llogaritet me
formulen s =
gt
2
2
, ku g eshte konstanta e gravitacionit. Kemi:
v(t) = lim
t0
s(t + t) s(t)
t
= lim
t0
g(t+t)
2
2

gt
2
2
t
= g t,
qe tregon se shpejtesia e renies rritet proporcionalisht me kohen.
2. Problemi i tangjentes. Se pari perkuzojme tangjenten e lakores ne cilen
do pike te saj. Le te jete lakore e dhene ne rrafsh dhe le te jete P
0
nje pike e
saj (g. 5.1. (a)). Konstruktojme sekanten P
0
P pozita e se ciles ndryshon kur
pika P levize neper lakoren .
Perkuzimi 5.1.1 Thuhet se lakorja ka tangjente ne piken P
0
nese ekziston
pozita limite i sekantes P
0
P, kur pika P tenton kah P
0
, d.m.th. nese ekziston
drejteza t qe kalon neper piken P
0
, e tille qe kendi qe formon me sekanten,
tenton ne zero, kur P P
0
.
Ne kete rast drejtezen t e quajme tangjente te lakores ne piken P
0
. Le te
theksojme se jo cdo lakore ka tangjente ne cilendo pike te saj. Ekzistojne lakore
te cilat edhe pse jane te vazhdueshme, nuk kane tangjente ne pafund shume pika
ose ne asnje pike te saj. Keshtu, natyrshem paraqiten keto dy probleme:
Per cfare kushtesh nje lakore ka tangjente ne nje pike te saj dhe si te caktohet
pozita e saj kur ajo ekziston?
NJ
E NDRYSHORE 137
x
t
P
P'
x
0 O
0
P
A
O
t
0
x
A
l
Q
y y
a
x
l
x
P
B
0
x+Ax
Ay
N
(a) (b)
Fig. 5.1.
Le te kuzohemi ne rastin kur lakorja plane eshte grak i funksionit te
vazhdueshem f: [a, b] R dhe P
0
(x
0
, f(x
0
)) eshte nje pike e saj. Marrim
shtesen x te pikes x
0
te tille qe x
0
+x [a, b]. Le te jete P(x
0
+x, f(x
0
+
x)) dhe me shenojme kendin te cilin e formon sekanta P
0
P me pjesen
pozitive te boshtit Ox (g. 5.1. (b)).

Eshte e qarte se, P P
0
x 0.
Nga trekendshi kenddrejte P
0
NP gjejme:
tg =
y
x
=
f(x
0
+ x) f(x
0
)
x
. (1)
Supozojme se lakorja
AB ne piken P
0
ka tangjente e cila nuk eshte paralele me
boshtin Oy. Shenojme me kendin te cilin e formon ajo me pjesen pozitive
te boshtit Ox. Atehere, = [ [ dhe meqe 0, kur P P
0
, shohim
se , kur P P
0
. Me kalimin me limit ne barazimin (1), kur x 0,
gjejme:
lim
x0
tg = lim
x0
y
x
=tg ( lim
x0
) = lim
x0
y
x
,
ose
tg = lim
x0
f(x
0
+ x) f(x
0
)
x
. (2)
Pra, nga ekzistenca e tangjentes joparalele me boshtin Oy, se lakores
AB ne
piken P
0
, rrjedh ekzistenca e limitit (2). Ai limit eshte i barabarte me tg ,
d.m.th. me koecientin e drejtimit te asaj tangjente ne piken P
0
.
Vlen edhe e anasjellta, d.m.th. nese vlen (2), atehere lakorja ka tangjente
joparalele me boshtin Oy. Me te vertete, nga tg = lim
PP0
tg ose lim
PP0
= ,
ose lim
PP0
= lim
PP0
[ [ = 0, konstatohet se ekziston tangjenta e lakores
AB
ne piken P
0
.
138 ELEMENTE T
Verejtje. Kthehemi edhe njehere ne problemet qe i shqyrtuam me siper.
Edhe pse ata jane te natyres se ndryshme, ata sollen deri te i njejti problem
matematik. Ata u transformuan ne llogaritjen e limiteve perkates:
v(t) = lim
t0
s
t
=
s(t + t) s(t)
t
dhe
tg = lim
x0
y
x
= lim
x0
f(x + x) f(x)
x
,
per te cilet, ne rastin e pergjithshem, mund te thuhet se jane limit i raportit te
shteses se funksionit dhe shteses se argumentit, kur shtesa e argumentit tenton
kah zero.
Nga ana teorike ky lloj limiti eshte teper i rendesishem si dhe kerkon shqyrtim
te thelluar, d.m.th. per cilat funksione e ne cilat pika ekziston dhe si te gjenden
metoda per llogaritjen e tij.
5.1.2 Derivati. Kuptimi kinematik dhe gjeometrik
Le te jete dhene funksioni f: S R, S R dhe x
0
le te jete pike e bashkesise
S. Marrim shtesen x te pikes x
0
te tille qe x
0
+x S. Me y, si zakonisht,
shenojme shtesen e funksionit ne piken x
0
. Formojme heresin:
y
x
=
f(x
0
+ x) f(x
0
)
x
(1)
dhe shqyrtojme limitin e tij kur x 0.
Perkuzimi 5.1.2 Limitin e shprehjes (1), nese ekziston, kur x 0, e
quajme derivat i funksionit f ne piken x
0
dhe, ne kete rast, per funksionin
f thuhet se eshte i derivueshem.
Derivatin e funksionit f ne piken x
0
e shenojme me njerin nga simbolet:
f
(x
0
),
df(x
0
)
dx
, y
(x
0
),
ose me shkurt f
x0
,
df
dx
x
0
, y
x0
. Pra:
f
(x
0
) = lim
x0
f(x
0
+ x) f(x
0
)
x
. (2)
Nese shenojme x = x
0
+ x, shprehja (2) merr trajten:
f
(x
0
) = lim
xx0
f(x) f(x
0
)
x x
0
. (3)
dhe sipas rastit, per perkuzim te derivatit merret shprehja (2) ose (3).
NJ
E NDRYSHORE 139
Shembulli 5.1.1 Te tregohet se funksioni f(x) = x
2
+ 3x + 4 eshte i de-
rivueshem ne piken x
0
= 2 dhe te gjendet derivati i tij ne ate pike.
Zgjidhja: Kemi:
f
(2) = lim
x0
f(2 + x) f(2)
x
=
= lim
x0
((2 + x)
2
+ 3(2 + x) + 4) 14
x
=
= lim
x0
(x)
2
+ 7x
x
= lim
x0
(x + 7) = 7.
f(x)
_
x
2
sin
1
x
, x ,= 0,
0, x = 0,
eshte i derivueshem ne piken x = 0.
Zgjidhja: Kemi:
f
(0) = lim
x0
f(0 + x) f(0)
x
= lim
x0
(x)
2
sin
1
x
x
=
= lim
x0
xsin
1
x
= 0,
sepse prodhimi i nje mpv ne nje pike dhe i nje funksioni te kuzuar eshte mpv
ne ate pike (teorema 3.5.3).
Duke u kthyer edhe nje here ne problemet e shqyrtuar ne piken 5.1. verejme
se:
a) Derivati i funksionit s = s(t) ne piken t = t
0
paraqet shpejtesin e castit
te trupit i cili leviz sipas ligjit s = s(t). Ky eshte kuptimi kinematik i derivatit;
b) Kusht i nevojshem dhe i mjaftueshem qe graku i funksionit f : [a, b] R
te kete tangjente, joparalele me boshtin Oy, ne piken P
0
(x, f(x)) eshte qe ai
te jete i derivueshem ne piken x (a, b). Ne kete rast derivati f
(x) eshte i
barabarte me koecientin e drejtimit te tangjentes se lakores ne piken
(x, f(x)). Ky eshte interpretimi gjeometrik i derivatit.
Deri tani u be fjale per derivatin e fundme te funksionit f ne piken x
0
(d.m.th.
kur f
(x
0
) R). Mirepo, duke pasur parasysh interpretimin gjeometrik te
derivatit si koecient drejtimi i tangjentes dhe faktin se tangjenta mund te jete
paralele me boshtin e ordinatave, perkuzimin e derivatit mund ta zgjerojme.
Perkuzimi 5.1.3 Le te jete funksioni f i perkuzuar ne ndonje rrethine te
pikes x. Thuhet se funksioni f ne piken x ka derivat te pafundme ne qofte se
plotesohet njeri nga barazimet:
lim
x0
f(x + x) f(x)
x
= +,
lim
x0
f(x + x) f(x)
x
= .
140 ELEMENTE T
5.1.3 Kriter i derivueshmerise se funksionit
Japim ne llim analogun e limitit te njeanshem per derivatin.
Perkuzimi 5.1.4 Derivat i djathte (majte) i funksionit f ne piken x
0
,
shenohet me f
+
(x
0
) (f
(x
0
)) quhet limiti
f
+
(x
0
) = lim
xx0+0
f(x) f(x
0
)
x x
0
_
f
(x
0
) = lim
xx00
f(x) f(x
0
)
x x
0
_
.
Le te theksojme se derivatet e njeanshme mund te jene edhe te pafundme.
Shembuj 5.1.1 1
Funksioni f(x) =

x eshte i perkuzuar per x 0. Ne
piken x = 0 kemi (shih perkuzimin 5.3.1):
lim
x+0
0
x 0
= lim
x+0
1
x
= +.
2
Derivati i funksionit f(x) =

3
x ne piken x = 0 eshte i pafundme. Me te

vertete:
lim
x+0
3
x
3
0
x 0
= lim
x+0
1
3
x
2
= +.
2
Funksioni f(x) = x
2
3
eshte i perkuzuar dhe i vazhdueshem per cdo x R.
Ne piken x = 0 kemi:
lim
x0
x
2
3
0
x 0
= lim
x0
1
x
1
3
= .
Pra, ky funksion nuk ka derivat (as te pafundme), por derivatet e njeanshme
jane te pafundme: f
(0) = , f
+
(0) = +.
Teorema 5.1.1 Funksioni i vazhdueshem f: S R eshte i derivueshem ne
piken x
0
S, atehere dhe vetem atehere kur ne ate pike ekzistojne derivatet e
njeanshem si dhe f
+
(x
0
) = f
(x
0
).
Vertetimi. Marrim funksionin:
(x) =
f(x) f(x
0
)
x x
0
, x S x
0
.
Sipas teoremes 3.2.1
[ lim
xx0
(x)] [( (x
0
0)) ( (x
0
+ 0) (x
0
0) = (x
0
+ 0)].
Meqenese (x
0
0) = f
(x
0
), (x
0
+ 0) = f
+
(x
0
), atehere:
[ lim
xx0
(x) = lim
xx0
f(x) f(x
0
)
x x
0
= f
(x
0
) ]
[( lim
xx00
(x) = f
(x
0
)) ( lim
xx0+
(x) =
= f
+
(x
0
)) (f
+
(x
0
) = f
(x
0
))] .
NJ
E NDRYSHORE 141
Shembulli 5.1.3 Te shqyrtohet derivueshmeria e funksionit f(x) = [x[ ne
piken x = 0.
Zgjidhja: Meqenese:
f
(0) = lim
x0
[x[ 0
x 0
= lim
x0
[x[
x
= 1,
f
+
(0) = lim
x+0
[x[ 0
x 0
= lim
x+0
[x[
x
= 1,
shohim se, sipas teoremes 5.3.1, funksioni nuk eshte i derivueshem ne piken
x = 0 (edhe pse ne ate pike ekzistojne derivatet e njeanshme).
Shembulli 5.1.4 Te tregohet se funksioni f(x) = [ sin x[ nuk eshte i derivue-
shem ne pikat x
k
= k , k Z.
Lexuesit i mbetet te zgjidhe detyren.
Ne qofte se funksioni f: [a, b] R ka derivat ne cdo pike te intervalit (a, b),
pastaj ka derivatin e djathte ne piken a si dhe te majtin ne piken b, atehere
thuhet se f eshte i derivueshem ne segmentin [a, b].
Japim kuptimin gjeometrik te derivateve te njeanshme. Le te duket graku
i funksionit f sikur ne g. 5.2.
a
O
y
x
b c
A
m
q
n
s
B
Fig. 5.2
Derivatet e majta f
(b) dhe f
(c) paraqesin koecientet e drejtimit te

gjysmedrejtezave q e n. Keto gjysmedrejteza quhen gjysmetangjente te majta
ne piken C, perkatsisht B. Derivatet e djathta f
+
(a) dhe f
+
(c) paraqesin koe-
cientet e drejtimit te gjysmetangjenteve te djathta m e s ne pikat A, perkatesisht
B.
5.1.4 Lidhja mes vazhdueshmerise dhe derivueshmerise
se funksionit
Teorema 5.1.2 Ne qofte se funksioni f : S R eshte i derivueshem ne piken
x S dhe x eshte shtesa e argumentit ne ate pike, atehere shtesen e funksionit
142 ELEMENTE T
ne ate pike mund ta shkruajme ne trajten:
y = f
(x)x +x,
ku 0, kur x 0.
Vertetimi. Sipas supozimit lim
x0
y
x
= f
(x). Kendej, sipas teoremes 3.6.1

kemi:
y
x
= f
(x) +, ku 0, kur x 0,
prej nga marrim y = f
(x)x +x.
Teorema 5.1.3 Funksioni f : S R i derivueshem ne piken x eshte edhe i
vazhdueshem ne ate pike.
Vertetimi. Argumentit x i japim shtesen x ashtu qe x + x S. Sipas
teoremes 5.4.1, shohim se :
lim
x0
y = lim
x0
[f
(x)x +x] = 0. .
Shembujt 5.3.1 si e 5.2.1. (2
) tregojne se e anasjellta e teoremes 5.4.2, ne

rastin e pergjithshem, nuk eshte e vertete.
5.1.5 Rregullat e derivimit
Teorema 5.1.4 Ne qofte se funksionet f: S R, g: S R, S R jane te
derivueshem ne piken x
0
S, atehere edhe funksionet f g, f g,
f
g
(i fundit per
g(x
0
) ,= 0) jane te derivueshme ne ate pike dhe derivatet llogariten me formulat:
(f g)
(x
0
) = f
(x
0
) g
(x
0
),
(f g)
(x
0
) = f
(x
0
) g(x
0
) +g
(x
0
) f(x
0
),
_
f
g
_
(x
0
) =
f
(x0)g(x0)g
(x0)f(x0)
g
2
(x0)
.
(1)
Vertetimi. Tregojme barazimin e pare nga (1). Sipas supozimit kemi:
lim
xx0
f(x) f(x
0
)
x x
0
= f
(x
0
), lim
xx0
g(x) g(x
0
)
x x
0
= g
(x
0
).
Tani, duke vepruar me limit kur x x
0
ne barazimin:
1
x x
0
[(f g)(x) (f g)(x
0
)] =
f(x) f(x
0
)
x x
0
g(x) g(x
0
)
x x
0
,
i cili plotesohet per cdo x S, x ,= x
0
, marrim (f g)
(x) = f
(x
0
) g
(x
0
).
NJ
E NDRYSHORE 143
Barazimet:
1
x x
0
[f g(x) f g(x
0
)] =
1
x x
0
[f(x)g(x) f(x
0
)g(x
0
)]
=
1
x x
0
[f(x)g(x) f(x
0
)g(x) +f(x
0
)g(x) f(x
0
)g(x
0
)]
=
f(x) f(x
0
)
x x
0
g(x) +
g(x) g(x
0
)
x x
0
f(x
0
),
1
x x
0
_
f
g
(x)
f
g
(x
0
)
_
=
1
x x
0
_
f(x)
g(x)

f(x
0
)
g(x
0
)
_
=
=
1
x x
0
_
f(x)g(x
0
) g(x)f(x
0
)
g(x)g(x
0
)
_
=
=
1
x x
0
_
f(x)g(x
0
) f(x
0
)g(x
0
) +f(x
0
)g(x
0
) g(x)f(x
0
)
g(x)g(x
0
)
_
=
=
f(x) f(x
0
)
x x
0
g(x
0
)
g(x) g(x
0
)
x x
0
f(x
0
)
g(x) g(x
0
)
,
plotesohen per cdo x S x ,= 0. Duke vepruar me limit kur x x
0
dhe duke
pasur parasysh se nga vazhdueshmeria e funksionit g kemi lim
xx0
g(x) = g(x
0
),
vertetohen dy barazimet e fundit te (1).
Rrjedhimi 5.1.1 Ne qofte se f eshte funksion i derivueshem ne piken x T(f)
dhe c R, atehere:
(c f(x))
= c f
(x),
d.m.th. konstanta mund te nxirret para shenjes se derivatit.
Vertetimi eshte i menjehershem duke perdorur barazimin e dyte te (1) si dhe
faktin se c
= 0 (i cili vertetohet ne piken 5.6).

Rrjedhimi 5.1.2 Ne qofte se funksionet f
i
(x), i = 1, 2, , n jane te de-
rivueshme ne bashkesine S, atehere edhe funksioni
n
i=1
f
i
(x) eshte i derivueshem
ne ate bashkesi dhe ka vend barazimi:
_
n
i=1
f
i
(x)
_
=
n
i=1
f
i
(x).
Vertetimi eshte i menjehershem duke perdorur teoremen 5.5.1 dhe induk-
sionin matematik.
Teorema 5.1.5 (mbi derivatin e funksionit invers). Le te jete f : S R, S
R, funksion i vazhdueshem, rigorozisht monoton ne S dhe i derivueshem ne
144 ELEMENTE T
piken x
0
S. Atehere, funksioni invers f
1
= g eshte i derivueshem ne piken
y
0
= f(x
0
) R dhe per f
(x
0
) ,= 0 vlen:
(f
1
)
(y
0
) = g
(y
0
) =
1
f
(x
0
)
.
Ne qofte se f
(x
0
) = 0, atehere g
(y
0
) = + ne rastin kur f rritet dhe g
(y
0
) =
, ne rastin kur f zvogelohet.
Vertetimi. Le te jete funksioni f rrites ne S dhe f
(x
0
) ,= 0. Ne rrethinen e
pikes y
0
= f(x
0
) ekziston funksioni invers f
1
= g i cili eshte i vazhdueshem
dhe rrites ne 1(f) (verejtja pas teoremes 4.3.3). Kendej, nga y ,= y
0
, tojme
g(y) ,= g(y
0
). Prandaj, shprehja:
g(y) g(y
0
)
y y
0
=
1
f(x)f(x0)
xx0
(2)
ka kuptim. Nga vazhdueshmeria e funksioneve f dhe f
1
rrjedh se x x
0

y y
0
. Ne qofte se ne (2) veprojme me limit kur y y
0
marrim:
lim
yy0
g(y) g(y
0
)
y y
0
= lim
xx0
1
f(x)f(x0)
xx0
=
1
f
(x
0
)
,
d.m.th. (f
1
)
(y
0
) = g
(y
0
) =
1
f
(x0)
. Ne rastin kur f
(x
0
) = 0 kemi g
(y
0
) =
+, sepse shtesa e funksionit rrites f dhe shtesa e argumentit ne piken x
0
kane shenje te njejte. Ne qofte se f zvogelohet ne bashkesine S, atehere shtesa
e tij dhe shtesa e argumentit ne piken x
0
kane shenja te kundert. Prandaj,
g
(y
0
) = kur f
(x
0
) = 0.
Teorema 5.1.6 (mbi derivatin e funksionit te perbere) Le te jete funksioni f
i perkuzuar ne intervalin S R ndersa funksioni g ne intervalin S
1
R, te
tille qe f(S) S
1
. Ne qofte se f eshte i derivueshem ne piken x
0
S ndersa g
i derivueshem ne piken f(x
0
) S
1
, atehere funksioni i perbere F = g f eshte
i derivueshem ne piken x
0
dhe F
(x
0
) = g
(f(x
0
)) f
(x
0
).
Vertetimi. Marrim funksionin ndihmes:
u(x) =
_
g(f(x)g(f(x0))
f(x)f(x0)
, f(x) ,= f(x
0
),
g
(f(x
0
)), f(x) = f(x
0
),
Meqenese lim
xx0
f(x) = f(x
0
) dhe lim
yy0
g(y)g(y0)
yy0
= g
(y
0
), shohim se:
lim
xx0
u(x) = lim
xx0
g(f(x)) g(f(x
0
))
f(x) f(x
0
)
= lim
yy0
g(y) g(y
0
)
y y
0
=
= g
(y
0
) = g
(f(x
0
)).
Shtesa e funksionit F ne piken x
0
merr trajten:
F(x) F(x
0
) = g(f(x)) g(f(x
0
)) = u(x) [f(x) f(x
0
)].
NJ
E NDRYSHORE 145
Kendej rrjedh se:
F(x) F(x
0
)
x x
0
= u(x)
f(x) f(x
0
)
(x x
0
)
si dhe
lim
xx0
F(x) F(x
0
)
x x
0
=
= lim
xx0
_
u(x)
f(x) f(x
0
)
(x x
0
)
_
= lim
xx0
u(x) lim
xx0
f(x) f(x
0
)
(x x
0
)
= g
(f(x
0
)) f
(x
0
).
5.1.6 Derivatet e funksioneve themelore elementare
Ne kete pike jepet tabela e derivateve te funksioneve themelore elementare.
1. Funksioni konstant - y = f(x) = c, c R. Kemi f(x) = 0, x R,
prandaj f
(x) = 0.
2. Funksioni fuqi - y = f(x) = x
, x > 0, R. Le te jete x R pike

e cfaredoshme. Kemi:
f(x)
x
=
(x + x)
x
=
x
_
_
1 +
x
x
_
1
_
x
.
Prandaj:
f
(x) = lim
x0
x
1
_
1 +
x
x
_
1
x
x
x
1
.
3. Funksioni eksponencial - f(x) = a
x
, x R, a > 0. Le te jete x R
pike e cfaredoshme. Kemi:
f(x)
x
=
a
x+x
a
x
x
= a
x
a
x
1
x
a
x
ln a,
kur x 0. Prandaj, f
(x) = a
x
ln a. Verejme se (e
x
)
= e
x
.
4. Funksioni logaritmik - f(x) = log
a
x, x > 0, a > 0, a ,= 1. Le te jete
x R pike e cfaredoshme. Kemi:
f(x)
x
=
log
a
(x + x) log
a
x
x
=
1
x

1
x
x
log
a
(1 +
x
x
) =
1
x
log
a
(1 +
x
x
)
1
x
x
,
prej nga gjejme f
(x) =
1
x
log
a
e. Per a = e kemi (ln x)
=
1
x
.
146 ELEMENTE T
5. Funksionet trigonometrike. a) Shqyrtojme derivatin e funksionit
f(x) = sin x. Le te jete x R pike e cfaredoshme. Kemi:
lim
x0
f(x)
x
= lim
x0
sin(x + x) sin x
x
=
= lim
x0
2 cos
2x+x
2
sin
x
2
x
= cos x.
b) (cos x)
= sin x, x R,
c) (tg x)
=
1
cos
2
x
, x T(tg ),
d) (ctg x)
=
1
sin
2
x
, x T(ctg ).
6. Funksionet inverse trigonometrike. a) Shqyrtojme derivatin e
funksionit f(x) = arcsin x, [x[ 1. Nga y = arcsin x, [x[ 1 shohim se
x = sin y, [y[

2
. Kendej rrjedh se x
(y) = cos y dhe duke perdorur teoremen

mbi derivatin e funksionit invers, gjejme:
f
(x) =
1
x
(y)
=
1
cos y
, [y[ <

2
,
d.m.th.
f
(x) =
1
_
1 sin
2
y
=
1
1 x
2
, [x[ < 1.
b) Deri te derivati i funksionit f(x) = arccos x, [x[ 1 arrihet ngjashem si
ne a). Marrim nje menyre tjeter per gjetjen e derivatit ne fjale. Me derivimin e
barazimit arcsin x + arccos x =

2
gjejme:
(arccos x)
= (arcsin x)
=
1
1 x
2
, [x[ < 1.
c) Shqyrtojme derivatin e funksionit y = f(x) = arctg x, x R. Me deriv-
imin sipas y te funksionit x = tg y, y <

2
, gjejme x
(y) =
1
cos
2
y
. Kendej del
se:
f
(x) =
1
x
(y)
=
1
1
cos
2
y
=
1
sin
2
y+cos
2
y
cos
2
y
=
1
1 + tg
2
y
=
1
1 +x
2
.
c) Deri te derivati i funksionit f(x) = arcctg x, x R arrihet ngjashem si
ne a). Marrim nje menyre tjeter per gjetjen e derivatit ne fjale. Me derivimin e
barazimit arctg x + arcctg x =

2
gjejme:
(arcctg x)
= (arctg x)
=
1
1 + x
2
, x R.
NJ
E NDRYSHORE 147
7. Funksionet hiperbolike. Lehte gjejme se:
a) (sh x)
= ch x,
b) (ch x)
= sh x,
c) (th x)
=
1
ch
2
x
,
d) (cth x)
=
1
sh
2
x
.
8. Funksionet inverse hiperbolike. a) f(x) = arsh x = ln(x +
x
2
+ 1),
x R. Kemi:
f
(x) =
(x +
x
2
+ 1)
x +
x
2
+ 1
=
1
x
2
+ 1
.
Ngjashem gjejme
b) (f
(x)) = (arch x)
= (ln(x +
x
2
1)
=
1
x
2
1
, x > 1;
c) (f
(x)) = (arthx)
=
_
1
2
ln
1+x
1x
_
=
1
1 x
2
, x R 1, 1.
Ne vazhdim marrim disa detyra qe e ilustrojne teoremen 5.5.3.
Shembulli 5.1.5 Te llogaritet derivati i funksionit f(x) = e
x
3
+2x
2
+1
.
Zgjidhja: Veme g(x) = x
3
+2x
2
+1. Kemi g
(x) = 3x
2
+4x, f(g) = e
g
, f
(g) =
e
g
, f
(x) = f
(g) g
(x) = e
g
(3x
2
+ 4x) = (3x
2
+ 4x)e
x
3
+2x
2
+1
.
Verejtje. Le te veme ne dukje se nese y = f(x) > 0, x T(f), duke perdorur
teoremen 5.5.3, marrim:
[ln f(x)]
=
f
(x)
f(x)
=
y
y
.
Shembulli 5.1.6 Te llogaritet derivati i funksionit
y = ln
_
arcsin
1
3
x
_
.
Ne vazhdim shohim se si e llogarisim derivatin e funksionit eksponencialo-
fuqi. Le te jete dhene funksioni f(x) = [u(x)]
v(x)
, u(x) > 0, a < x < b dhe le
te jene funksionet u, v te derivueshem ne piken x (a, b). Kemi
f
(x) =
_
[u(x)]
v(x)
_
= (e
v(x) ln u(x)
)
= [u(x)]
v(x)
[v
(x) ln u(x) +v(x)

u
(x)
u(x)
].
Shembulli 5.1.7 Te gjendet derivati i funksionit f(x) = x
x
.
Zgjidhja: Kemi:
f
(x) = (x
x
)
= (e
x ln x
)
= e
x ln x
(xln x)
= x
x
_
ln x +x
1
x
_
= x
x
(1 + ln x).
148 ELEMENTE T
Formojme tabelen e derivateve te funksioneve themelore elenentare duke
pasur parasysh shembujt e gjertanishem. Per shkak te rendesise qe ka per zgjidh-
jen e detyrave te ndryshme si dhe te kerkesave te mevonshme (te integralet),
lexuesi duhet ta mesoje ate permendsh.
FUNKSIONI f(x) DERIVATI f
(x) VLEN P
ER
1 c=konst. 0 x R
2 x 1 x R
3 x
x
1
R, x > 0
=
p
q
Q, q tek,
x ,= 0
=
p
q
> 1, q tek,
x R
4 a
x
a
x
ln a a > 0, a ,= 1, x R
5 log
a
x
1
x
ln a a > 0, a ,= 1, x > 0
6 sin x cos x x R
7 cos x sinx x R
8 tg x
1
cos
2
x
x ,=

2
+k, k Z
9 ctg x
1
sin
2
x
x ,= k, k Z
10 arcsin x
1
1x
2
[x[ < 1
11 arccos x
1
1x
2
[x[ < 1
12 arctg x
1
1+x
2
x R
13 arcctg x
1
1+x
2
x R
14 sh x chx x R
15 ch x shx x R
16 th x
1
ch
2
x
x R
17 cth x
1
sh
2
x
x ,= 0
18 arsh x = ln(x +
1 +x
2
)
1
1+x
2
x R
19 arch x = ln(x
x
2
1)
1
x
2
1
x > 1
20 arth x =
1
2
ln
1+x
1x
1
1x
2
[x[ < 1
21 arcth x =
1
2
ln
x+1
x1
1
1x
2
[x[ > 1
5.2 DIFERENCIALI I FUNKSIONIT
5.2.1 Kuptimi i diferencialit. Lidhja me derivatin
Le te jete f : S R funksion nga bashkesia S ne R dhe x
0
S. Marrim shtesen
x te argumentit ne piken x
0
ashtu qe x
0
+ x S dhe me y, si zakonisht,
shenojme shtesen e funksionit ne piken x
0
.
Perkuzimi 5.2.1 Thuhet se funksioni f eshte i diferencueshem ne piken
x
0
nese shtesen e tij mund ta shkruajme ne formen:
y = A x +o(x), (1)
5.2 DIFERENCIALI I FUNKSIONIT 149
ku A R eshte konstante qe nuk varet nga x.
Mbledhesin e pare te (1) e quajme diferencial te funksionit f ne piken x
0
dhe e shenojme me df(x), ose dy(x), ose vetem df, dy. Pra, df(x) = A x.
Ne vazhdim do te gjejme lidhjen qe ekziston ne mes te derivueshmerise dhe
diferencueshmerise se funksionit ne nje pike.
Teorema 5.2.1 Kusht i nevojshem dhe i mjaftueshem qe funksioni f : S
R, S R, te jete i derivueshem ne piken x
0
S eshte qe ai te jete i diferen-
cueshem ne ate pike.
Vertetimi. Le te jete funksioni f i derivueshem ne piken x
0
S dhe x shtesa
e argumentit ne ate pike. Sipas teoremes 5.4.1 kemi:
y = f
(x
0
)x + x, ku 0 kur x 0, (2)
d.m.th. x = o(x). Kendej shohim se funksioni f eshte i diferencueshem ne
piken x
0
, bile edhe me teper, u konstatua se A = f
(x
0
).
Anasjelltas, le te jete funksioni f i diferencueshem ne piken x
0
. Atehere,
shtesa e funksionit mund te shkruhet ne trajten (1). Duke pjesetuar ane per
ane barazimin (1) me x dhe duke kaluar me limit kur x 0, marrim:
lim
x0
y
x
= lim
x0
_
A+
o(x)
x
_
= A.
Prandaj, f
(x
0
).
Nga teorema 5.7.1. shohim se per funksionet me nje ndryshore kuptimet e
derivueshmerise dhe diferencueshmerise jane ekuivalente.
Meqenese A = f
(x
0
), diferenciali i funksionit ne piken x
0
mund te shkruhet
ne formen df(x
0
) = f
(x
0
)x. P.sh. de
x
= e
x
x, d arctg x =
1
1+x
2
x, x
R.
Ne ve canti, per y = x kemi dy = dx = 1 x, ose dx = x, qe tregon se
per ndryshoren e pavarur diferenciali ne cdo pike eshte i barabarte me shtesen e
argumentit ne ate pike. Prandaj, formula per gjetjen e diferencialit te funksionit
merr trajten:
dy = f
(x) dx.
5.2.2 Interpretimi gjeometrik i diferencialit
Ne kete pike jepet interpretimi gjeometrik i diferencialit te funksionit f : S R
ne piken x
0
S. Le te jete funksioni f i diferencueshem ne piken x
0
.

Eshte e
qarte se, ekziston tangjenta e grakut te funksionit ne piken P(x
0
, f(x
0
)).
Ekuacioni i saj eshte:
y f(x
0
) = f
(x
0
)(x x
0
).
Pika me abshisen x
0
ka ordinaten y
P
= f(x
0
), ndersa pika M me abshisen
x
0
+ x ka ordinaten (g. 5.3)
y
M
= f(x
0
) +f
(x
0
)(x
0
+ x x
0
) = y
P
+f
(x
0
)x,
150 ELEMENTE T
prej nga gjejme:
df(x
0
) = f
(x
0
)x = y
M
y
P
.
x
y
t
x
0
x+DAx
0
y=f (x)
P
M
dy
Dy
Fig. 5.3
Prandaj, diferenciali i funksionit f ne piken x
0
gjeometrikisht paraqet shte-
sen e ordinates se pikes te tangjentes me abshise x
0
+x te grakut te
atij funksioni, te konstruktuar ne piken P(x
0
, f(x
0
)).
Nga formula (2) shihet se:
f(x
0
+ x) f(x
0
) f
(x
0
)x =f(x
0
+ x) f(x
0
) +f
(x
0
)x. (3)
Keshtu me formulen (3) mund te llogariten vlerat e peraferta te funksionit f ne
pikat x T(f) qe jane mjaft afer pikes x
0
.
Shembulli 5.2.1 Te llogaritet perafersisht vlera
16.02.
Zgjidhja: Marrim ne konsiderim funksionin f(x) =
x ne piken x
0
+ x, ku
x
0
= 16, x = 0.02. Meqenese f
(x) =
1
2
x
, formula (3) merr trajten:
_
x
0
+ x
x
0
+
1
2
x
0
x (4)
prej nga rrjedh:
16.02
16 +
1
2
16
0.02 = 4.0025.
Le te theksojme se ne qofte se merret rrenja e nte, formula e ngjashme me
(4) eshte:
n
_
x
0
+ x
n
x
0
+
1
n
n
x
0
x
0
x, (5)
ku x eshte mjaft afer zeros. P.sh. ne qofte se kerkohet te gjendet vlera e
perafert e numrit
3
9, veprojme keshtu:
3
9 =
3
8 + 1 = 2
3
_
1 +
1
2
3
= 2
_
3
1 +
1
3
3
1
1

1
2
3
_
= 2.0833... ,
duke verejtur se ne (5) eshte marre n = 3, x
0
= 1, x =
1
8
.
5.2 DIFERENCIALI I FUNKSIONIT 151
5.2.3 Pavaresia e formes se diferencialit
Ne piken 5.7.1 eshte treguar se kur x eshte ndryshore e pavarur dhe f i diferen-
cueshem ne piken x T(f), atehere vlen formula:
df(x) = f
(x)dx. (1)
Tregojme se formula (1) mbetet e vertete edhe ne rastin kur x eshte ndryshore
e varur.
Le te jete x = (t) funksion i diferencueshem ne bashkesine T R dhe
y = f(x) i diferencueshem ne piken x(= (t)). Atehere:
x = x
(t)t +o(t) = dx +o(t),

y = f
(x)x + x,
ku 0 kur x 0. Kendej del se:
y = f
(x) (dx +o(t)) + (dx +o(t)) =

= f
(x) dx +f
(x) o(t) + dx + o(t).

Tregojme se shprehja f
(x) o(t) + dx+ o(t) eshte mpv e trajtes o(t).

Per kete mjafton te tregojme se mbledhesi dx eshte mpv e formes o(t).
Shenojme [x
(t)[ = K. Kemi:
[ dx[ = [ (x
(t) t)[ = K [ t[ = K o(t) = o(t),

sepse x 0 kur t 0, d.m.th. edhe 0 kur t 0.
Prandaj, f
(x) o(t)+ dx+ o(t) = o(t). Rrjedhimisht, vlen formula

(1).
Treguam se formula (1) mbetet e vertete edhe ne rastin kur x eshe ndryshore
e varur. Kjo veti e diferencialit eshte e njohur si pavaresia e trajtes se
diferencialit.
Nga formula (1) gjejme f
(x) =
df(x)
dx
, d.m.th. derivati i funksionit ne nje
pike eshte sa heresi i diferencialit te tij dhe diferencialit te argumentit. Prandaj,
simboli
df(x)
dx
ka kuptim te dyshte: nga nje ane ai paraqet derivatin e funksionit
ne piken x dhe nga ana tjeter ai eshte raport i zakonshem i diferencialeve.
5.2.4 Rregulllat e diferencimit
Le te jene funksionet u(x), v(x) te diferencueshme ne piken x. Vlejne barazimet:
I. d(c u) = c du, ku c eshte konstante,
II. d(u v) = du dv,
III. d(u v) = vdu +udv,
IV. d
_
u
v
_
=
vdu udv
v
2
.
152 ELEMENTE T
Tregojme vetite III dhe IV.
Kemi:
d(uv) = (uv)
dx = (u
v +v
u)dx = vu
dx +uv
dx = vdu +udv,
si dhe
d
_
u
v
_
=
_
u
v
_
dx =
u
v v
u
v
2
dx =
vu
dx uv
dx
v
2
=
vdu udv
v
2
.
Shembulli 5.2.2 Te llogariten:
1. d[ln(x +
_
x
2
+)]; 2. d
_
xarctg x
1
2
ln(x
2
+ 1)
_
.
Zgjidhja: Kemi:
d [ln(x +
_
x
2
+)] =
(x +
x
2
+)
x +
x
2
+
dx =
dx
x
2
+
.
Detyra nen 2. i mbetet lexuesit.
E RENDEVE T
E LARTA
5.3.1 Derivatet e rendit n
Le te jete funksioni f : S R i diferencueshem ne piken x
0
S dhe ne
ndonje rrethine te saj U(x
0
, ) = (x
0
, x
0
+ ). Pra, ne rrethinen U(x
0
, )
eshte i perkuzuar funksioni f
. Derivatin e funksionit f ne piken x

0
zakonisht e
quajme derivat i rendit te pare ose vetem derivat i pare i funksionit f ne
ate pike. Ne qofte se funksioni f
eshte i derivushem ne piken x

0
, atehere derivati
i tij ne ate pike quhet derivat i dyte i funksionit f ne ate pike dhe shenohet
me f
(x
0
) ose
d
2
f
dx
2
(x
0
). Ngjashem, me induksion, perkuzohet derivati i n
te i funksionit f ne piken x
0
. Ai shenohet me f
(n)
(x
0
) ose
d
n
f
dx
n
(x
0
), dhe eshte
derivat i funksionit f
(n1)
ne piken x
0
.
Perkuzimi i mesiperm supozon ekzistencen e te gjithe derivateve f
(j)
te
rendit j n1 ne ndonje rrethine te pikes x
0
si dhe derivueshmerine e funksionit
f
(n1)
ne piken x
0
.
Keshtu:
f
(n)
(x
0
) = (f
(n1)
)
(x
0
), ose
d
n
f
dx
n
(x
0
) =
d
dx
_
d
n1
f
dx
n1
_
(x
0
).
Per funksionin f thuhet se eshte n here i derivueshem ne piken x
0
S
ne qofte se ne ate pike ai ka derivat te rendit n. Nese f ka derivat te rendit n
ne S, atehere thuhet se ai funksion eshte n here i derivueshem ne S. Ne rastin
E RENDEVE T
E LARTA 153
kur f
(i)
jane funksione te vazhdueshme ne S, per i = 0, 1, 2, ..., n, shkruajme
f (
n
(S).
Me induksion sipas mit lehte tregohet se:
d
m
dx
m
_
d
n
f
dx
n
_
=
d
m+n
f
dx
m+n
.
Le te jene funksionet f e g nhere te derivueshme. Me induksion sipas n it
tregohet se:
d
n
dx
n
(f +g) =
d
n
f
dx
n
+
d
n
g
dx
n
,
d
n
dx
n
(f) =
d
n
f
dx
n
, R.
a) (sin x)
(n)
; b) (cos x)
(n)
; c) (ln x)
(n)
.
Zgjidhja: a) Kemi:
(sin x)
= cos x = sin(x +

2
), (sin x)
= sin x = sin(x + 2

2
),
(sin x)
= sin(x + 3

2
), ... .
Tregojme me induksion matematik se vlen formula:
(sin x)
(n)
x = sin(x +n

2
), n N, x R. ()
Eshte e qarte se formula () eshte e sakte per n = 1. Supozojme se vlen per

n. Atehere, meqe:
(sin x)
(n+1)
=
_
sin(x +n
2
)
_
= cos(x +n
2
) = sin(x +n
2
+

2
) =
= sin(x + (n + 1)
2
),
konstatojme se formula () vlen per cdo n N.
b) (cos x)
(n)
x = cos(x +n

2
), n N, x R,
c) (ln x)
(n)
= (1)
n1
(n1)!
x
n
, x > 0, n N.
Ne vazhdim jepet formula per llogaritjen e derivatit te rendit n te prodhimit
te dy funksioneve nhere te derivueshme.
Teorema 5.3.1 Supozojme se
1) f : S R, g : S R, S R;
2) f
(n)
(x) g
(n)
(x), x S.
154 ELEMENTE T
Atehere, (f g)
(n)
(x), x S si dhe:
(f g)
(n)
(x) =
n
i=0
C
i
n
f
(ni)
(x)g
(i)
(x), (1)
ku 0! = 1, C
i
n
= (
n
i
), C
0
n
= C
n
n
= 1, f
(0)
= f, g
(0)
= g.
Formula (1) quhet formula e Laibnicit.
Vertetimi. Vertetimin e bejme me induksion matematik. Per n = 1 kemi
C
0
1
f
(x)g
(0)
(x) +C
1
1
f
(0)
(x)g
(x) = f
(x)g(x) +f(x)g
(x) = (fg)
(x).
Supozojme se formula (1) vlen per k n 1 dhe se ekzistojne derivatet
f
(k+1)
, g
(k+1)
. Kemi:
(f g)
(k+1)
= [(f g)
(k)
]
=
_
k
i=0
C
i
k
f
(ki)
(x)g
(i)
(x)
_
=
=
k
i=0
C
i
k
f
(k+1i)
(x)g
(i)
(x) +
k
i=0
C
i
k
f
(ki)
(x)g
(i+1)
(x) = f
(k+1)
(x)g(x) +
+
k
i=1
C
i
k
f
(k+1i)
(x)g
(i)
(x) +
k1
i=0
C
i
k
f
(ki)
(x)g
(i+1)
(x) +f(x)g
(k+1)
(x).
Ne shumen
k1
i=0
C
i
k
f
(ki)
(x)g
(i+1)
(x) marrim indeksin e ri i
= i + 1 dhe meqe
C
0
k+1
= C
k+1
k+1
= 1, C
i
k
+C
i1
k
= C
i
k+1
, gjejme:
(f g)
(k+1)
(x) = f
(k+1)
(x)g(x) +
k
i=1
(C
i
k
+C
i1
k
)f
(k+1i)
(x)g
(i)
(x) +
+ f(x)g
(k+1)
(x) =
k+1
i=0
C
i
k+1
f
(k+1i)
(x)g
(i)
(x).
Shembulli 5.3.2 Te gjendet derivati i nte i funksionit (x) = x
2
sin ax, a
R.
Zgjidhja: Veme f(x) = sin ax, g(x) = x
2
. Kemi:
f
(x) = a cos ax = a sin(ax +

2
),
f
(x) = a
2
cos(ax +

2
) = a
2
sin(ax + 2
2
),
f
(x) = a
3
cos(ax + 2
2
) = a
3
sin(ax + 3
2
),
.......................................................................
f
(n)
(x) = a
n
cos(ax + (n 1)
2
) = a
n
sin(ax +n
2
), dhe
g
(x) = 2x, g
(x) = 2, g
(x) = 0.
E RENDEVE T
E LARTA 155
Duke perdorur formulen e Laibnicit marrim:
(n)
(x) = x
2
a
n
sin(ax +n
2
) + 2a
n1
nxsin(ax + (n 1)
2
)+
+n(n 1)a
n2
sin(ax + (n 2)
2
) = x
2
a
n
sin(ax +n
2
)
2a
n1
nxcos(ax +n
2
) n(n 1)a
n2
sin(ax +n
2
).
Teorema 5.3.2 Ne qofte se funksionet u(x) = (x), y = f(u) qe formojne
funksionin e perbere y = f[(x)], jane dy here te derivueshme ne pikat perkatese
x dhe u(u = (x)), atehere edhe funksioni i perbere eshte dy here i derivueshem
ne piken x dhe vlen formula:
y
(x) = y
(u) u
2
(x) +y
(u) u
(x). (2)
Vertetimi. Sipas teoremes 5.5.3 kemi y
(x) = f
(u) u
(x). Kendej, sipas

teoremes mbi derivatin e prodhimit, marrim:
y
(x) = f
(u) u
(x) u
(x) +f
(u) u
(x) = y
(u) u
2
(x) +y
(u) u
(x). .
5.3.2 Diferencialet e rendeve te larta
Le te jete funksioni f, argumenti i te cilit x eshte ndryshore e pavarur, i difer-
encueshem ne bashkesine S R. Atehere, df(x) = f
(x)dx dhe quhet edhe

diferencial i rendit te pare. Shihet se ai varet nga x. Per dx te ksuar, df(x)
eshte funksion i ndryshores x. Prandaj, shtrohet problemi i diferencueshmerise
se tij. Ngjashem si te derivati, diferenciali i diferencialit te funksionit f(x), nese
ekziston, quhet diferencial i rendit te dyte ose vetem diferencial i dyte i
funksionit f(x). Ate e shenojme me njerin nga simbolet:
d
2
f(x), d
2
y(x), d
2
f, d
2
y.
Me tej kemi:
d
2
f(x) = d(d(f(x))) = (f
(x)dx)
dx = f
(x)dx
2
, d.m.th. d
2
f(x) = f
(x)dx
2
.
Ne qofte se ekziston diferenciali i funksionit d
2
f(x), diferencialin e tij e
quajme diferencial i trete i funksionit f dhe e shenojme me:
d
3
f(x), d
3
y(x), d
3
f, d
3
y.
Ngjashem, si me pare, tregohet se d
3
f(x) = f
(x)dx
3
. Duke vazhduar keshtu,
diferencialin e diferencialit te rendit (n 1) te funksionit f, nese ekziston, e
quajme diferencial i rendit n, dhe e shenojme me:
d
n
f(x), d
n
y(x), d
n
f, d
n
y.
Po ashtu, eshte e qarte se d
n
f(x) = f
(n)
(x)dx
n
.
156 ELEMENTE T
Nga formula per diferencialin e rendit n marrim:
f
(n)
(x) =
d
n
f(x)
dx
n
.
Diferenciali i rendeve te larta i funksionit te perbere y = f[(t)] perkuzohet
ne menyre te ngjashme. Duke pasur parasysh formulen (2) te pikes 5.8.1, marrim
(x = (t)):
d
2
f((t))
dt
2
=
d
2
f(x)
dx
2
(
d((t))
dt
)
2
+
df(x)
dx
d
2
(t)
dt
2
,
dhe pas shumezimit me dt
2
marrim:
d
2
f(x) = f
(x)[d(t)]
2
+f
(x)[
(t)dt],
ose:
d
2
f(x) = f
(x)dx
2
+f
(x)d
2
x.
Kendej shohim se forma e diferencialit te rendit te dyte ndryshon kur argumenti
eshte ndryshore e varur. Formula e sipershenuar eshte pergjithesim i formules
d
2
f(x) = f
(x)dx
2
e cila eshte e vertete ne rastin kur x eshte ndryshore e
pavarur, sepse ne kete rast d
2
x = 0. Pra, diferenciali i rendit te dyte nuk eshte
invariant sipas argumentit.

Eshte e qarte se, edhe per diferencialet e rendeve me
te larta nuk ka vend invarianca e formes se diferencialit. Lexuesi lehte e veren
se ne konstatimin e mesiperm duhet ve cuar rastin kur x = at + b, a, b R,
d.m.th. kur x eshte funksion lineare i nje ndryshoreje.
ES DHE
NORMALES
Dime se ekuacioni i drejtezes qe kalon neper piken M
0
(x
0
, y
0
), eshte:
y y
0
= k(x x
0
),
ku k eshte koecienti i drejtimit. Ne qofte se drejteza eshte tangjente e grakut
te funksionit, atehere koecienti i drejtimit te saj eshte i barabarte me derivatin
e funksionit ne piken x
0
:
k = tg = f
(x
0
).
Pra, ekuacioni i tangjentes t se grakut te funksionit f qe kalon neper piken
M
0
(x
0
, y
0
), eshte:
t : y y
0
= f
(x
0
)(x x
0
) .
Ne qofte se f
(x
0
) = 0 ekuacioni i tangjentes eshte: y y
0
= 0. Drejteza e
cila kalon neper piken M
0
(x
0
, y
0
) te grakut te funksionit f dhe eshte normale
ne tangjenten e grakut qe kalon neper ate pike, quhet normale e grakut
te funksionit ne piken M
0
(x
0
, y
0
) (g. 5.4(a)). Nga lidhja ndermjet koe-
cienteve te drejtimit te dejtezave normale, konstatojme se koecienti i drejtimit
te normales eshte
1
f
(x
0
)
, me kusht qe f
(x
0
) ,= 0.
ES DHE
NORMALES 157
Pra, ekuacioni i normales n te grakut te funksionit f, qe kalon neper piken
M
0
(x
0
, y
0
), eshte:
n y y
0
=
1
f
(x
0
)
(x x
0
) .
Kur f
(x
0
) = 0, ekuacioni i normales eshte x x
0
= 0.
Shembulli 5.4.1 Te shkruhet ekuacioni i tangjentes dhe i normales ne gra-
kun e funksionit f(x) = x
3
2x
2
+ 3 ne piken me abshise x
0
= 2.
Zgjidhja: Meqenese f(2) = 3, pika ne grak eshte M
0
(2, 3). Kemi f
(x) =
3x
2
4x, f
(2) = 4. Ekuacioni i tangjentes eshte:

y 3 = 4(x 2) =y = 4x 5,
ndersa ekuacioni i normales eshte:
n : y 3 =
1
4
(x 2) =y =
1
4
x +
7
2
.
O
y
x O 0
x x
y
y
0
f (x)
t
n
m
n
(m,0)
(0,n)
0
x
y
0
x
0
y
0
y=1/x
(a) (b)
Fig. 5.4
Shembulli 5.4.2 Te tregohet se te gjitha tangjentet, te konstruktuara ne
cilen do pike te grakut te funksionit f(x) =
1
x
ne kuadrantin e pare, me
boshtet koordinative formojne siperfaqe trekendeshe me syprine te barabarte
(g. 3.4(b)).
Zgjidhja: Le te jete M
0
(x
0
, y
0
) = M
0
(x
0
,
1
x
0
) cilado pike e grakut te funk-
sionit te dhene. Meqenese y
0
=
1
x
0
, marrim x
0
y
0
= 1. Nga f
(x) =
1
x
2
rrjedh
se f
(x
0
) =
1
x
2
0
, prandaj ekuacioni i tangjentes eshte:
y y
0
=
1
x
2
0
(x x
0
) =y =
1
x
2
0
x +
1
x
0
+y
0
.
Meqenese tangjentja kalon neper piken (m, 0) (g. 5.4.(b)), marrim:
0 =
1
x
2
0
m+
1
x
0
+y
0
=m =
1
x
0
+y
0
1
x
2
0
= x
0
(1 +x
0
y
0
) = 2x
0
.
158 ELEMENTE T
Po ashtu, meqe tangjentja kalon neper piken (0, n), tojme:
n =
1
x
0
+y
0
=
1 +x
0
y
0
x
0
=
2
x
0
.
Ne qofte se me S shenojme syprinen e siperfaqes trekendeshe, marrim:
S =
mn
2
=
2x
0
2
x
0
2
= 2 .
5.5 DERIVATI I FUNKSIONIT T
E DH
EN
E
N
E TRAJT
E PARAMETRIKE
Le te jete dhene funksioni ne trajte parametrike
x = (t), y = (t), t T R.
Supozojme se funksionet x dhe y jane nhere te diferencueshem ne piken
t,
(t) ,= 0 si dhe plotesohen te gjitha kushtet e teoremes mbi derivatin e

funksionit invers:
t = t(x), t (, ) = T t
(x) =
1
(t)
.
Ne kete rast, y = (t(x)) eshte funksion i perbere i ndryshores x. Kendej, duke
perdorur teoremen mbi derivatin e funksionit te perbere, gjejme:
y
(x) = y
(t) t
(x) =

(t)
(t)
.
Derivatet e rendeve me te larta i gjejme ne kete menyre:
y
(x) = (y
(x))
=
d
dt
_
(t)
(t)
_
dt
dx
=

(t)
(t)
(t)
(t)
[
(t)]
3
,
y
(x) = (y
(x))
=
d
dt
_
(t)
(t)
(t)
(t)
[
(t)]
3
_
dt
dx
=
=
(
(t)
(t)
(t)
(t))
(t) 3
(t)(
(t)
(t)
(t)
(t))
[
(t)]
5
;
.....................................................................................
y
(n)
= (y
(n1)
)
=
d
dt
(y
(n1)
)
dt
dx
.
Ne vazhdim gjejme disa formula per llogaritjen e derivateve te rendeve te
larta te funksioneve inverse, duke supozuar se ato ekzistojne. Keshtu:
d
2
f
1
dy
2
=
d
dy
_
1
df
dx
_
=
d
dx
_
1
df
dx
_
1
df
dx
=
f
(x)
(f
(x))
3
,
d
3
f
1
dy
3
=
1
df
dx
d
dx
_
d
dx
_
1
df
dx
_
1
df
dx
_
=
3(f
(x))
2
f
(x)f
(x)
[f
(x)]
5
, etj.
T

Shembulli 5.5.1 Te llogaritet
dy
dx
, nese = a, o < <

2
(pjesa e spirales
se Arkimedit), ku , jane koordinatat polare.
Zgjidhja: Ekuacionin e lakores e shkruajme ne formen parametrike:
x = acos , y = asin , 0 < <

2
,
dhe gjejme:
dy
dx
=
dy
d
dx
d
=
a(sin +cos )
a(cos sin )
=
tg +
1 tg
=
tg + tg (arctg )
1 tg tg (arctg )
=
= tg ( + arctg ).
Shembulli 5.5.2 Te llogariten y
(x), y
(x), y
(x), nese x = 2t t
2
, y =
3t t
3
.
Zgjidhja: Duke perdorur formulat perkatese te sipershenuara gjejme:
y
(x) =
3
2
(1 +t), t ,= 1;
y
(x) =
3
4(1 t)
, t ,= 1;
y
(x) =
3
8(1 t)
3
, t ,= 1.
Shembulli 5.5.3 Te llogariten tri derivatet e para per funksionin invers te
funksionit f(x) = x + ln x, x > 0.
Zgjidhja: Meqe (x + ln x)
= 1 +
1
x
> 0, per x > 0, funksioni invers x(y), y
(, +), ekziston dhe ka derivat te cfaredo rendi. Duke perdorur formulat
perkatese te sipershenuara gjejme:
x
(y) =
1
y
(x)
=
x
x + 1
;
x
(y) =
y
(x)
(y
(x))
3
=
x
(1 +x)
3
;
x
(y) =
3(y
(x))
2
y
(x)y
(x)
(y
(x))
5
=
x(1 2x)
(1 +x)
5
.
T
Teoremat themelore te njehsimit diferencial kane rendesi te madhe ne analizen
matematike. Ato kane perdorim te gjere ne shqyrtimin e problemeve te ndry-
shme. Ne kete grup teoremash ben pjese edhe teorema mbi paraqitjen e funksi-
160 ELEMENTE T
onit me formulen e Tejlorit
3
. Meqe kjo ka rendesi te ve cante, do te shqyrtohet
ne paragran vijues.
Se pari japim kuptimin e ekstremumeve lokale.
Perkuzimi 5.6.1 Funksioni f : (a, b) R ka maksimum (minimum)
lokal ne piken x
0
(a, b), ne qofte se ekziston rrethina U(x
0
; ) (a, b) e pikes
x
0
ashtu qe x U(x
0
; ) x ,= x
0
vlen pabarazimi:
f(x) f(x
0
) (f(x) f(x
0
)). (1)
Ne rastin kur pabarazimet ne (1) jane rigoroze, maksimumi dhe minimumi
lokal quhen maksimum rigoroz perkatesisht minimum rigoroz. Maksimumi
dhe minimumi lokal quhen ekstremume lokale.
Nga perkuzimi 5.11.1 shihet se nese funksioni f ne ndonje pike te inter-
valit (a, b) arrine supremumin (inmumin), atehere ai ne ate pike ka maksimum
(minimum) lokal.

Eshte e qarte se, e anasjellta ne rastin e pergjithshem nuk
vlen, d.m.th. ekstremumi lokal i funksionit jo gjithmone eshte sa sup
x(a,b)
f(x)
ose inf
x(a,b)
f(x).
Teorema 5.6.1 (e Fermas
4
). Supozojme se funksioni f : (a, b) R ka ne
piken x
0
(a, b) maksimum (minimum) lokal dhe ne ate pike ekzistojne deri-
vatet e njeanshme. Atehere, f
+
(x
0
) 0 dhe f
(x
0
) 0 (f
+
(x
0
) 0 dhe
f
(x
0
) 0); ne ve canti, ne qofte se f eshte i derivueshem ne piken x
0
, atehere
f
(x
0
) = 0.
Vertetimi. Le te kete funksioni f : (a, b) R ne piken x
0
(a, b) maksimum
lokal dhe ne ate pike le te ekzistojne f
+
(x
0
) dhe f
(x
0
). Ekziston rrethina
U(x
0
; ) (a, b) e pikes x
0
ashtu qe x U(x
0
; ) x ,= x
0
vlen pabarazimi
f(x) f(x
0
). Meqenese per x > x
0
:
f(x) f(x
0
)
x x
0
0 dhe meqe f
+
(x
0
),
do te kemi:
f
+
(x
0
) = lim
xx0+0
f(x) f(x
0
)
x x
0
0. (2)
Ngjashem konstatohet se:
f
(x
0
) = lim
xx00
f(x) f(x
0
)
x x
0
0. (3)
Shprehjet ne kllapa tregohen ngjashem. Me ne fund, le te ekzistoj f
(x
0
). Kendej
dhe nga (2) e (3) shihet se f
(x
0
) = f
+
(x
0
) = f
(x
0
) = 0.
3
B. Taylor (1685-1731), matematikan anglez
4
P. Fermat (1601-1865), matematikan francez
T

Verejtje. Po theksojme se nga kushti f
(x
0
) = 0 nuk rrjedh ekzistenca e
ekstremumit lokal te funksionit ne piken x
0
(a, b). P.sh. funksioni f(x) =
x
3
, x R, ne piken x
0
ka derivat te barabarte me zero. Mirepo ne ate pike
funksioni nuk ka ekstremum lokal sepse shtesa ne ate pike y = f(x)f(0) = x
3
nuk ruan shenje ne asnje interval (, ), > 0.
Le te veme ne dukje se perkuzimi i ekstremumeve lokale si dhe teorema e
Fermas kane karakter lokal.
Teorema 5.6.2 (e Rolles
5
) Ne qofte se funksioni f : [a, b] R eshte i vazh-
dueshem ne [a, b], ka derivat (te fundme ose te pafundme) ne (a, b) dhe f(a) =
f(b), atehere ekziston te pakten nje pike c (a, b) ashtu qe f
(c) = 0.
Vertetimi. Shenojme me M = max
x[a,b]
f(x), m = min
x[a,b]
f(x), te cilet ekzis-
tojne sipas teoremes 4.2.5. Shqyrtojme dy raste:
1. M = m. Ne kete rast funksioni f ne [a, b] eshte konstant, prandaj f
(x) =
0. Kendej shohim se per pike c mund te marrim piken e cfaredoshme nga (a, b).
a O
y
x
b c
Fig. 5.5
2. M > m. Vlerat M e m nuk mund te arrihen njekohesisht ne skajet e
segmentit (sepse sipas kushtit f(a) = f(b)). Prandaj, ekziston c (a, b) ne te
cilen f arrin eksremum lokal. Kendej, sipas teoremes se Fermas, f
(c) = 0.
Gjeometriksht teorema e Rolles pohon se nese funksioni f ploteson kushtet
e teoremes 5.11.2 ne [a, b], atehere ne grakun e funksionit ekziston bile nje pike
C(c, f(c)) e tille qe tangjentja ne te eshte paralele me boshtin Ox (g. 5.5).
Shembulli 5.6.1 Te provohet se a jane te plotesuara kushtet e teoremes 5.11.2
per funksionin f(x) = [x[, ne segmentin [1, 1].
Zgjidhja: Funksioni f(x) = [x[ nuk eshte i derivueshem ne piken x = 0, prandaj
shihet se nuk i ploteson kushte e teoremes se Rolles.
Shembulli 5.6.2 Te provohet se a jane te plotesuara kushtet e teoremes 5.11.2
per funksioni f(x) =
1
4
x
4
x
2
+ 1 ne segmentin [2, 2]. Nese plotesohen, te
gjendet pika c qe ploteson kushtin e teoremes.
5
M. Rolle (1652-1719), matematikan francez
162 ELEMENTE T
Zgjidhja: Verejme se:
1. f(x) eshte i vazhdueshem per cdo x, pra edhe ne [-2, 2];
2. f(x) eshte i derivueshem per cdo x,
3. f(2) = f(2) = 1.
Pra, ekziston c (2, 2) i tille qe f
(c) = 0. Ka mbetur te gjendet ajo pike.

Kemi f
(x) = x
3
2x = x(x
2
2), f
(c) = c(c
2
2) = 0 = c
1
= 0, c
2
=
2, c
3
=
2.
Teorema 5.6.3 (e Lagranzhit
6
). Ne qofte se funksioni f : [a, b] R eshte
i vazhdueshem ne [a, b] dhe ka derivat (te fundme ose te pafundme) ne (a, b),
atehere ekziston te pakten nje pike c e tille qe:
f
(c) =
f(b) f(a)
b a
. (4)
Vertetimi. Marrim funksionin ndihmes:
F(x) = f(x)
f(b) f(a)
b a
(x a).
Verejme se:
1. F(x) eshte i vazhdueshem ne [a, b];
2. F
(x) = f
(x)
f(b) f(a)
b a
, x (a, b);
3. F(a) = F(b).
Rrjedhimisht, jane te plotesuara kushtet e teoremes se Rolles per funksionin F,
prandaj ekziston (bile nje) c (a, b) e tille qe F
(c) = 0, d.m.th:
F
(c) = f
(c)
f(b) f(a)
b a
= 0 =f
(c) =
f(b) f(a)
b a
.
Ne qofte se ne formulen (4) veme a = x
0
, b = x, c = x
0
+(xx
0
), 0 < < 1,
marrim:
f(x) f(x
0
) = f
(x
0
+(x x
0
)) (x x
0
).
Me tej, nese veme x x
0
= x, gjejme shprehjen
f(x
0
+ x) f(x
0
) = f
(x
0
+x) x,
e cila haset mjaft shpesh ne analizen matematike.
6
J. L. Lagrange (1736-1813), matematikan francez
T

Rrjedhimi 5.6.1 Ne qofte se funksioni f : [a, b] R i ploteson kushtet e
teoremes se Lagranzhit dhe M = sup
x[a,b]
f
(x), m = inf
x[a,b]
f
(x), atehere ka
vend relacioni:
m
f(b) f(a)
b a
M.
Vertetimi.

Eshte e qarte se, f
(x) [m, M], x (a, b). Prandaj, per c

(a, b) qe ploteson barazimin (4), vlen:
m f
(c) =
f(b) f(a)
b a
M.
Rrjedhimi 5.6.2 Ne qofte se funksioni f : [a, b] R eshte i vazhdueshem ne
segmentin [a, b] dhe f
(x) = 0, x (a, b), atehere f eshte funksion konstant.

Vertetimi. Le te jete x (a, b) i cfaredoshem. Atehere, [a, x] [a, b]. Duke
perdorur teoremen 5.11.3 per ngushtimin f
| [a,x]
: [a, x] R dhe meqe f
(x) =
0, x (a, b), gjejme f(x) f(a) = 0. Pra, f(x) = f(a), x [a, b].
Rrjedhimi 5.6.3 Ne qofte se funksioni f : [a, b] R ploteson kushtet e teo-
remes se Lagranzhit dhe f
ruan shenje ne (a, b), atehere f eshte rigorozisht

monoton ne [a, b].
Vertetimi. Supozojme se f
(x) > 0, x (a, b). Duke e perdorur formulen

(4) ne segmentin e cfaredoshem [x
1
, x
2
] [a, b], gjejme:
f(x
2
) f(x
1
) = f
(c)(x
2
x
1
), x
1
< c < x
2
,
prej nga, meqe f
(c)(x
2
x
1
) > 0, gjejme f(x
2
) > f(x
1
). Pra, f eshte monotono-
rrites. Ngjashem tregohet se f eshte monotono-zvogelues ne rastin kur f
(x) <
0, x (a, b).
Po theksojme se teorema e Lagranzhit ka kete interpretim gjeometrik: ne
grakun te funksionit f gjendet se paku nje pike M(c, f(c)), a < c < b, ne te
cilen tangjentja e lakores eshte paralele me tetiven qe bashkon pikat A(a, f(a)) dhe
B(b, f(b)).
Teorema 5.6.4 (e Koshit) Supozojme se funksionet f, g : [a, b] R plotesojne
kushtet:
1. jane te vazhdueshme ne [a, b],
2. kane derivat te fundme ose te pafundme ne (a, b),
3. g
(x) ,= 0, x (a, b).

Atehere, ekziston bile nje pike c (a, b) ashtu qe:
f(b) f(a)
g(b) g(a)
=
f
(c)
g
(c)
. (5)
164 ELEMENTE T
Vertetimi. Se pari le te verejme se ka kuptim barazimi (5), d.m.th. se g(b)
g(a) ,= 0. Sikur te ishte g(b) = g(a), per funksionin g do te ishin te plotesuara
kushtet e teoremes se Rolles. Prandaj do te ekzistonte pika c
(a, b) e tille qe
g(c
) = 0, qe kundershton kushtin 3. te teoremes.

Marrim funksionin ndihmes:
F(x) = f(x) f(a)
f(b) f(a)
g(b) g(a)
[g(x) g(a)],
i cili ka kuptim sepse g(b) ,= g(a). Shohim se:
1. F(x) eshte i vazhdueshem ne [a, b];
2. F
(x) = f
(x)
f(b) f(a)
g(b) g(a)
g
(x), x (a, b);

3. F(a) = F(b),
d.m.th. jane te plotesuara kushtet e teoremes se Rolles per funksionin F. Pran-
daj, ekziston bile nje pike c (a, b) e tille qe F
(c) = 0. Kendej rrjedh barazimi

(5).
Verejtje. Formula (4) eshte rast i ve cant i formules (5). Pohimi eshte i qarte
nese ne teoremen 5.11.4 veme g(x) = x.
Shembulli 5.6.3 Le te jete f : [a, b] R funksion i vazhdueshem dhe pozitiv
ne [a, b] dhe le te kete derivat te fundme te ndryshem nga zero ne (a, b). Te
tregohet se ekziston pika (a, b) ashtu qe te vlej barazimi:
f(b)
f(a)
= e
f(b)f(a)
f()
.
Zgjidhja: Marrim funksionet , : [a, b] R te dhena me barazimet (x) =
ln f(x), (x) = f(x). Ato plotesojne kushtet e teoremes 5.11.4, prandaj, ekzis-
ton (a, b) ashtu qe:
(b) (a)
(b) (a)
=

()
()
,
d.m.th.
ln f(b) ln f(a)
f(b) f(a)
=
f
()
f()
f
()
Kendej:
ln
f(b)
f(a)
f(b) f(a)
=
1
f()
=ln
f(b)
f(a)
=
f(b) f(a)
f()
=
f(b)
f(a)
= e
f(b)f(a)
f()
.
5.7 RREGULLAT E LOPITALIT 165
5.7 RREGULLAT E LOPITALIT
Ne kete pike do te shohim se si, permes kuptimit te derivatit, eliminohen pacak-
tueshmerite e formave
0
0
,

, 0 , , 0
0
,
0
, 1
.
Teorema 5.7.1 (rregulla e pare e Lopitalit
7
) Ne qofte se funksionet f, g :
(a, b] R jane te vazhdueshme ne (a, b] dhe plotesojne kushtet:
1. lim
xa+0
f(x) = 0 = lim
xa+0
g(x),
2. f
(x) g
(x), x (a, b),

3. g
(x) ,= 0, x (a, b),

4. lim
xa+0
f
(x)
g
(x)
= L, L R
= R , +,
atehere:
lim
xa+0
f(x)
g(x)
= L.
Vertetimi. Se pari marrim qe L R. Funksionet f e g i zgjerojme edhe ne
piken x = a dhe zgjerimet perkatese i shenojme me F e G :
F(x) =
_
f(x), x (a, b],
0, x = a,
G(x) =
_
g(x), x (a, b],
0, x = a.
Funksionet F, G : [a, b] R jane te vazhdueshme ne [a, b] dhe G
(x) ,=
0, x (a, b). Nga kushti 4. rrjedh se:
( > 0) ( > 0) ( x (a, b] : x (a, a +) =
(x)
g
(x)
L
< ).
Le te jete [a, x] [a, a + ), x (a, b]. Duke perdorur teoremen 5.11.4 per
funksionet F e G ne [a, x], shohim se ekziston (a, x) (a, a +) ashtu qe:
f(x)
g(x)
=
F(x) F(a)
G(x) G(a)
=
F
()
G
()
=
f
()
g
()
.
Prandaj:
f(x)
g(x)
L
F(x) F(a)
G(x) G(a)
L
()
g
()
L
< ,
qe tregon se:
lim
xa+0
f(x)
g(x)
= L.
7
G. F. A. de lHospital (1661-1704), matematikan francez
166 ELEMENTE T
Le te jete tani L = +. Nga kushti 4. marrim:
( > 0) (
1
> 0) ( x (a, b] : x (a, a +
1
) =
f
(x)
g
(x)
>
1
.
Marrim segmentin e cfaredoshem [a, x] [a, a+
1
) dhe duke perdorur teoremen
e Koshit per funksionet F e G ne ate segment gjejme (a, x) (a, a +
1
) te
tille qe:
f(x)
g(x)
=
F(x) F(a)
G(x) G(a)
=
f
()
g
()
>
1
,
qe tregon se:
lim
xa+0
f(x)
g(x)
= +.
Rasti kur L = tregohet ngjashem.
Verejtje. Me shembull tregojme se nga ekzistenca e limitit te raportit
f
g
kur
x a + 0 nuk rrjedh, ne rastin e pergjithshem, ekzistenca e limitit te heresit
f
.
Le te jete f(x) = x
2
sin
1
x
, g(x) = x, 0 < x < 1. Atehere:
lim
x+0
f(x)
g(x)
= lim
x+0
x
2
sin
1
x
x
= 0.
Mirepo, funksioni
f
(x)
g
(x)
= 2xsin
1
x
cos
1
x
nuk ka liumit kur x +0 (shembulli
3.1.6).
Prandaj, teorema 5.12.1 jep vetem kushtin e mjaftueshem per ekzistencen e
limitit te heresit te dy mpv ne nje pike.
x0
tg x x
x sin x
.
Zgjidhja: Sipas teoremes 5.12.1 marrim:
lim
x0
tg x x
x sin x
= lim
x0
(tg x x)
(x sin x)
= lim
x0
1
cos
2
x
1
1 cos x
=
= lim
x0
(1 cos x)(1 + cos x)
cos
2
x(1 cos x)
= 2 .
lim
x
6
2 sin
2
x + sin x 1
2 sin
2
x 3 sin x + 1
.
Zgjidhja: Kemi:
lim
x
6
2 sin
2
x + sin x 1
2 sin
2
x 3 sin x + 1
= lim
x
6
4 sin xcos x + cos x
4 sin xcos x 3 cos x
= 3.
Ne vazhdim marrim rastin kur funksionet f e g jane te perkuzuara ne
intervalin e pafundme.
Teorema 5.7.2 Ne qofte se funksionet f, g : (a, +) R jane te vazh-
dueshme ne (a, +) dhe plotesojne kushtet:
1. lim
x+
f(x) = 0 = lim
x+
g(x),
2. f
(x) g
(x), x (a, +),

3. g
(x) ,= 0, x (a, +),

4. lim
x+
f
(x)
g
(x)
= L, L R , +,
atehere:
lim
x+
f(x)
g(x)
= L
Vertetimi. Me zevendesimin x =
1
t
problemin e shnderrojme ne ate qe u
shqyrtua ne teoremen 5.12.1. Kemi:
lim
x+
f(x)
g(x)
= lim
t+0
f(
1
t
)
g(
1
t
)
= lim
t+0
(f(
1
t
))
(g(
1
t
))
=
= lim
t+0
f
(
1
t
) t
2
g
(
1
t
) t
2
= lim
t+0
f
(
1
t
)
g
(
1
t
)
= lim
x+
f
(x)
g
(x)
= L.
Ne vazhdim shqyrtojme rastin kur shprehjet
f
,
f
, etj. jane te formes

0
0
,
kur x a + 0.
Teorema 5.7.3 Supozojme se perve c kushteve te teoremes 5.12.1 plotesohen
edhe keto:
1
. f
(j)
(x) g
(j)
(x), x (a, b), j = 1, 2, ..., n,
2
. funksionet f
(j)
, g
(j)
, j = 1, 2, ..., n 1,
plotesojne kushtet lim
xa+0
f
(j)
(x) = 0 = lim
xa+0
g
(j)
(x),
3
. g
(j)
(x) ,= 0, x (a, b), j = 1, 2, 3, ..., n,
4
. lim
x+
f
(n)
(x)
g
(n)
(x)
= L, L R
= R , +,
atehere:
lim
xa+0
f(x)
g(x)
= L.
168 ELEMENTE T
Vertetimi. Teoremen 5.12.1. e perdorim per funksionet f
(n1)
e g
(n1)
dhe
tojme:
lim
xa+0
f
(n1)
(x)
g
(n1)
(x)
= L, L R
.
Duke vepruar ngjashem gjejme:
lim
xa+0
f
(n2)
(x)
g
(n2)
(x)
= L,
lim
xa+0
f
(n3)
(x)
g
(n3)
(x)
= L,
......... .....................,
lim
xa+0
f
(x)
g
(x)
= L,
lim
xa+0
f(x)
g(x)
= L.
Teorema 5.7.4 (rregulla e dyte e Lopitalit). Ne qofte se funksionet f, g :
(a, b] R jane te vazhdueshme ne (a, b] dhe plotesojne kushtet:
1. lim
xa+0
f(x) = = lim
xa+0
g(x),
2. f
(x) g
(x), x (a, b),

3. g
(x) ,= 0, x (a, b),

4. lim
xa+0
f
(x)
g
(x)
= L, L R
,
atehere:
lim
xa+0
f(x)
g(x)
= L.
Vertetimi. Le te jete se pari L R. Nga kushti 4. rrjedh se:
( > 0) ( > 0) ( x (a, b] : x (a, a +) =
(x)
g
(x)
L
<

2
). (6)
Fikesojme x
1
(a, a +) dhe marrim funksionin : (a, x
1
) R te perkuzuar
me barazimin
(x, x
1
) =
f(x)
g(x)
f(x)f(x1)
g(x)g(x1)
, x (a, x
1
) . (7)
Nga (7) gjejme:
(x, x
1
) =
f(x)
g(x)
f(x)f(x1)
g(x)g(x1)
=
g(x)g(x1)
g(x)
f(x)f(x1)
f(x)
=
1
g(x1)
g(x)
1
f(x1)
f(x)
. (8)
Keshtu shihet se lim
xa+0
(x, x
1
) = 1. Prandaj:
( > 0) (
1
> 0) (
1
x
1
a)
_
x (a, a +
1
) =
=[(x, x
1
) 1[ <

2([L[ +

2
)
_
.
(9)
Perdorim teoremen e Koshit per funksionet f, g ne segmentin [x, x
1
] (a, a+)
dhe nga (7) marrim:
f(x)
g(x)
=
f
()
g
()
(x, x
1
), a x < < x
1
. (10)
Meqenese (a, a +), nga (6) gjejme:
()
g
()
< [L[ +

2
. (11)
Tutje, nga (10) dhe (11) tojme:
f(x)
g(x)
L
()
g
()
((x, x
1
) 1) +
f
()
g
()
L
()
g
()
[(x, x
1
) 1[ +

2
<
< ([L[ +

2
) [(x, x
1
) 1[ +

2
.
Kendej dhe nga (9) gjejme:
f(x)
g(x)
L
< ([L[ +

2
)

2([L[ +

2
)
+

2
=

2
,
x (a, a +
1
) (a, a +), prej nga rrjedh se:
lim
xa+0
f(x)
g(x)
= L.
Marrim rastin kur L = +. Nga kushti 4. shohim se:
( > 0) ( > 0)
_
x (a, b] : x (a, a +) =
f
(x)
g
(x)
>
1
_
. (12)
Duke verejtur se ne rrethinen sado te vogel te djathte te pikes a vlen (x, x
1
) >
1
2
, nga (10) marrim
f(x)
g(x)
>
1
2
. Prandaj, lim
xa+0
f(x)
g(x)
= +.
Ne rastin kur L = , nga kushti 4. rrjedh se:
( > 0) ( > 0)
_
x (a, b] : x (a, a +) =
f
(x)
g
(x)
<
1
_
.
Kendej dhe nga (10) marrim lim
xa+0
f(x)
g(x)
= .
170 ELEMENTE T
lim
x+
ln x
x
, > 0.
Zgjidhja: Kemi:
lim
x+
ln x
x
= lim
x+
1
x
x
1
= lim
x+
1
x
= 0.
Si pame rregulla e pare dhe e dyte e Lopitalit tregojne si eliminohen pacak-
tueshmerite e forme
0
0
, perkatesisht

. Ne vazhdim tregojme si veprojme me

pacaktueshmerite tjera. Po theksojme se ato eliminohen pas transformimeve te
nevojshme dhe pasi te perdorim njeren nga teoremat 5.12.1 e 5.12.4.
Le te jete:
1. f(x) g(x) pacaktueshmeri e trajtes 0 , kur x x
0
. Meqe f g =
f
1
g
, kur x x
0
shihet se pacaktueshmeria e trajtes 0 kthehet ne ate te
trajtes
0
0
;
2. f(x) g(x) pacaktueshmeri e trajtes , kur x x
0
. Meqenese:
f g =
1
g

1
f
1
fg
, kur x x
0
,
pacaktueshmeria kthehet ne ate te trajtes
0
0
;
3. f(x) > 0 ne rrethinen e pikes x
0
. Duke marr
u = f
g
, u = e
gln f
, lim
xx0
u(x) = e
lim
xx
0
g(x)ln f(x)
,
shihet se pacaktueshmerite e trajtes 0
0
, 1
,
0
, kthehen ne ate te formes 0 .
xa
arcsin(x a) ctg (x a).
Zgjidhja: Kemi:
lim
xa
arcsin(x a) ctg (x a) = (0 ) = lim
xa
arcsin(x a)
tg (x a)
=
= lim
xa
1
1(xa)
2
1
cos
2
(xa)
= 1.
lim
x
_
2
arctg x
_ 1
ln x
.
5.8 FORMULA E TEJLORIT 171
Zgjidhja: Kemi:
lim
x
_
2
arctg x
_ 1
ln x
= e
lim
x
1
ln x
ln(
2
arctg x)
= e
lim
x
1
(1+x
2
)
2
arctg x
1
x
=
= e
lim
x
x
1+x
2
arctg x
2
= e
lim
x
1x
2
(1+x
2
)
2
1
1+x
2
= e
lim
x
1x
2
1+x
2
= e
1
=
1
e
.
5.8 FORMULA E TEJLORIT
Formula e Tejlorit ka zbatim te gjere teorik e praktik dhe konsiderohet nder
formulat me te rendesishme te analizes matematike.
5.8.1 Formula e Tejlorit per polinome
Le te jete dhene polinomi:
p
n
(x) = a
0
+a
1
x +a
2
x
2
+ +a
n
x
n
, a
i
R, i = 0, 1, ..., n. (1)
Duke derivuar ate me radhe nhere marrim:
p
n
(x) = a
1
+ 2a
2
x + 3 a
3
x
2
+ +n a
n
x
n1
,
p
n
(x) = 1 2a
2
+ 2 3 a
3
x + +n(n 1)a
n
x
n2
,
...... ..........................................................................,
p
(n)
n
(x) = 1 2 3 n a
n
.
Per x = 0 gjejme
a
0
= p
n
(0), a
1
=
p
n
(0)
1!
, a
2
=
p
n
(0)
2!
, , a
n
=
p
(n)
n
(0)
n!
,
dhe nga (1) tojme:
p
n
(x) = p
n
(0) +
p
n
(0)
1!
x +
p
n
(0)
2!
x
2
+
p
(n)
n
(0)
n!
x
n
. (1
)
Ne vazhdim shohim si e zberthejme polinomin sipas shkalleve te (x x
0
),
ku x
0
eshte nje vlere e ve cante e xit:
p
n
(x) = A
0
+A
1
(x x
0
) +A
2
(x x
0
)
2
+ +A
n
(x x
0
)
n
.
Veme x x
0
= . Atehere, p
n
(x) = p
n
(x
0
+) = P
n
() dhe gjejme:
P
n
() = A
0
+A
1
+A
2
2
+ +A
n
n
.
Metutje kemi:
A
0
= P
n
(0), A
1
=
P
n
(0)
1!
, A
2
=
P
n
(0)
2!
, , A
n
=
P
(n)
n
(0)
n!
172 ELEMENTE T
dhe nga:
P
n
() = p
n
(x
0
+), P
n
() = p
n
(x
0
+), , P
(n)
n
() = p
(n)
n
(x
0
+)
gjejme:
P
n
(0) = p
n
(x
0
), P
n
(0) = p
n
(x
0
), , P
(n)
n
(0) = p
(n)
n
(x
0
).
Kemi:
A
0
= p
n
(x
0
), A
1
=
p
n
(x0)
1!
, A
2
=
p
n
(x0)
2!
, , A
n
=
p
(n)
n
(x0)
n!
,
prandaj:
p
n
(x) = p
n
(x
0
)+
p
n
(x
0
)
1!
(xx
0
)+
p
n
(x
0
)
2!
(xx
0
)
2
+ +
p
(n)
n
(x
0
)
n!
(xx
0
)
n
. (2)
Formula (2) quhet formula e Tejlorit per polinome, ndersa (1
) quhet
formula e Maklorenit
8
per polinome.
Shembulli 5.8.1 Duke zbatuar formulen (2), te zberthehet sipas fuqive te bi-
nomit x 2 polinomi p
3
(x) = x
3
3x
2
+ 6x 2.
Zgjidhja: Formula e Tejlorit per polinom te shkalles se trete eshte
p
3
(x) = p
3
(x
0
) +
p
3
(x
0
)
1!
(x x
0
) +
p
3
(x
0
)
2!
(x x
0
)
2
+
p
(3)
3
(x
0
)
3!
(x x
0
)
3
.
Per x
0
= 2, kemi:
p
3
(x) = x
3
3x
2
+ 6x 2, p
3
(2) = 2
3
3 2
2
+ 6 2 2 = 6,
p
3
(x) = 3x
2
6x + 6, p
3
(2) = 3 2
2
6 2 + 6 = 6,
p
3
(x) = 6x 6, p
3
(2) = 6 2 6 = 6,
p
(3)
3
(x) = 6, p
(3)
3
(2) = 6,
dhe gjejme:
x
3
3x
2
+ 6x 2 = 6 +
6
1!
(x 2) +
6
2!
(x 2)
2
+
6
3!
(x 2)
3
=
= (x 2)
3
+ 3(x 2)
2
+ 6(x 2) + 6.
5.8.2 Zberthimi i nje funksioni te cfaredoshem
Teorema 5.8.1 Le te jete f : S R, x
0
S dhe U(x
0
, ) ndonje rrethine e
pikes x
0
. Ne qofte se f ka derivate te vazhdueshme deri te rendi i (n 1)te
ne ate rrethine si dhe ka derivat te fundme te rendit n ne piken x
0
, atehere
funksioni f mund te paraqitet ne formen:
f(x) =
n
k=0
f
(k)
(x
0
)
k!
(x x
0
)
k
+o((x x
0
)
n
), (1)
8
C. Maclaurin (1698-1746), matematikan anglez
ku 0! = 1, f
(0)
(x
0
) = f(x
0
).
Shprehjen R
n+1
(x) = o((x x
0
)
n
) te formules (1) e quajme termi mbetes
ose vetem mbetja ne formen Peano
9
kurse formula (1) quhet formula e
Tejlorit me mbetjen ne formen Peano.
Vertetimi i teoremes 5.12.1. Marrim funksionet:
(x) = f(x)
n
k=0
f
(k)
(x
0
)
k!
(x x
0
)
k
, (x) = (x x
0
)
n
, x U(x
0
, ).
Per te vertetuar teoremen duhet te tregohet se lim
xx0
(x)
(x)
= 0.
Shohim se:
(x) = f(x) f(x
0
)
(x x
0
)
1!
f
(x
0
)
(x x
0
)
2
2!
f
(x
0
)
(x x
0
)
n1
(n 1)!
f
(n1)
(x
0
)
(x x
0
)
n
n!
f
(n)
(x
0
),
(x) = f
(x) f
(x
0
) (x x
0
)f
(x
0
)
(x x
0
)
n2
(n 2)!
f
(n1)
(x
0
)
(x x
0
)
n1
(n 1)!
f
(n)
(x
0
),
(x) = f
(x) f
(x
0
)
(x x
0
)
n3
(n 3)!
f
(n1)
(x
0
)
(x x
0
)
n2
(n 2)!
f
(n)
(x
0
),
.
.
.
(n2)
(x) = f
(n2)
(x) f
(n2)
(x
0
) (x x
0
)f
(n1)
(x
0
)
(x x
0
)
2
2!
f
(n)
(x
0
),
(n1)
(x) = f
(n1)
(x) f
(n1)
(x
0
) (x x
0
)f
(n)
(x
0
), si dhe
(x
0
) =
(x
0
) = =
(n1)
(x
0
) = 0.
Nga ana tjeter:
(x) = n(x x
0
)
n1
,
(x) = n(n 1)(x x

0
)
n2
, ,
(n1)
(x) = n(n
1) [n (n 2)](x x
0
) = n!(x x
0
).
Tutje, duke perdorur (n 1) here rregullen e Lopitalit, gjejme:
lim
xx0
(x)
(x)
= lim
xx0
(n1)
(x)
(n1)
(x)
.
Por:
(n1)
(x)
(n1)
(x)
=
f
(n1)
(x) f
(n1)
(x
0
) (x x
0
)f
(n)
(x
0
)
n! (x x
0
)
=
9
G. Peano (1858-1932), matematikan italian
174 ELEMENTE T
=
1
n!
_
f
(n1)
(x) f
(n1)
(x
0
)
x x
0
f
(n)
(x
0
)
_
.
Meqe ekziston f
(n)
(x
0
), tojme:
lim
xx0
f
(n1)
(x) f
(n1)
(x
0
)
x x
0
= f
(n)
(x
0
).
Prandaj:
lim
xx0
(x)
(x)
= lim
xx0
(n1)
(x)
(n1)
(x)
=
= lim
xx0
1
n!
_
f
(n1)
(x) f
(n1)
(x
0
)
x x
0
f
(n)
(x
0
)
_
= 0 .
Ana e djathte e formules (1) quhet zberthimi i funksionit f sipas shkalleve
te (xx
0
) kur x x
0
. Formula e Tejlorit me termin mbetes ne formen e Peanos
ka karakter lokal. Per kete shprehjen (1) e quajme paraqitje asimptotike
(aproksimim, perafrim) e funksionit f ne rrethinen e pikes x
0
. Formula
(1) pedoret per llogaritje te peraferta te vlerave te funksionit f ne pikat qe jane
afer pikes x
0
.
Ne qofte se x
0
= 0, formula (1) merr formen:
f(x) =
n
k=0
f
(k)
(0)
k!
x
k
+o(x
n
) (2)
dhe quhet formula e Maklorenit e cila eshte paraqitje asimptotike e funksionit
f ne rrethinen e pikes zero.
Polinomin:
P
n
(x) =
n
k=0
f
(k)
(x
0
)
k!
(x x
0
)
k
, ()
e quajme polinomi i Tejlorit per funksionin f ne rrethinen e pikes x
0
. Ne
rastin kur x
0
= 0, polinomo () quher polinomi i Maklorenit.
Me pare konstatuam se me formulen (1) mund te llogariten vlerat e peraferta
te funksionit ne rrethinen e pikes x
0
.

Eshte e natyrshme te kerkohen polinome
per llogaritje (te peraferta) te vlerave te funksionit jo vetem ne pikat e rrethines
U(x
0
, ) por edhe ne pikat x te ndonje segmenti i cili e permban piken x
0
.

Eshte
e qarte se, kur pika x nuk i takon rrethines mjaft te vogel te pikes x
0
, vlerat
nuk mund te llogariten me formulen (1), sepse nuk dihet cila eshte formula per
llogaritjen e mbetjes. Per kete qellim jepet rezultati ne vijim qe eshte i njohur
si teorema globale e Tejlorit.
Teorema 5.8.2 Supozojme se funksioni f : (a, b) R ka derivate te vazh-
dueshme deri te rendi n ne (a, b) dhe ne cdo pike te atij intervali, me perjashtim
ndoshta te pikes x
0
, derivat te rendit (n + 1). Atehere, ne mes te pikes x
0
dhe
cilesdo pike x (a, b) gjendet pika , ashtu qe:
f(x) =
n
k=0
f
(k)
(x
0
)
k!
(x x
0
)
k
+R
n+1
(x), (3),
ku
R
n+1
(x) =
1
n!p
_
x x
0
x
_
p
(x )
n+1
f
(n+1)
(), p R
+
. (4)
Formulen (3) e quajme formula e Tejlorit me termin mbetes (4) ne
formen e Shlemihl
10
-Roshit
11
.
Vertetimi. Marrim funksionin:
h(t) = f(x)
n
k=0
f
(k)
(t)
k!
(x t)
k
(x t)
p
n!p
, (5)
ku p R
+
, x > x
0
dhe parameter.
Funksioni h eshte i vazhdueshem ne [x
0
, x], si kombinim lineare i funksioneve
te vazhdueshme. Shohim se:
h
(t) =
_
f(x)
n
k=0
f
(k)
(t)
k!
(x t)
k
(x t)
p
n!p

_
=
=
n
k=0
_
f
(k)
(t)
k!
(x t)
k
_
_
(x t)
p
n!p

_
=
=
_
f(t) +
n
k=1
f
(k)
(t)
k!
(x t)
k
_
(x t)
p
n!p
=
=
f
(n+1)
(t)
n!
(x t)
n
+
(x t)
p1
n!
,
qe tregon se h
(t), t (x
0
, x). Tregojme se h(x) = 0. Me te vertete, nga (5)
rrjedh se:
h(t) = f(x)f(t)
n
k=1
_
f
(k)
(t)
k!
(xt)
k
_
(x t)
p
n!p
=h(x) = f(x)f(x) = 0.
Parametrin e zgjedhim te tille qe te plotesohet relacioni:
h(x
0
) = f(x)
n
k=0
f
(k)
(x
0
)
k!
(x x
0
)
k
(x x
0
)
p
n!p
= 0, (6)
10
O. Schlomilch (1823-1901), matematikan gjerman
11
E. Roche (1820-1883), matematikan francez
176 ELEMENTE T
d.m.th. marrim:
=
n!p
(x x
0
)
p
_
f(x)
n
k=0
f
(k)
(x
0
)
k!
(x x
0
)
k
_
. (6
Eshte e qarte se, funksioni h, per te dhene me (6
), i ploteson kushtet e
teoremes se Rolles ne [x
0
, x]. Prandaj, (x
0
, x) i tille qe h
() = 0. Kendej
dhe meqe h
() =
f
(n+1)
()
n!
(x )
n
+
(x )
p1
n!
, shohim se:
f
(n+1)
()
n!
(x )
n
+
(x )
p1
n!
= 0 = = f
(n+1)
()(x )
np+1
.
Tash, duke pasur parasysh (6) marrim:
f
(n+1)
()(x )
np+1
=
n!p
(x x
0
)
p
_
f(x)
n
k=0
f
(k)
(x
0
)
k!
(x x
0
)
k
_
,
prej nga gjejme:
f(x) =
n
k=0
f
(k)
(x
0
)
k!
(x x
0
)
k
+R
n+1
(x),
ku:
R
n+1
(x) =
1
n!p
_
x x
0
x
_
p
(x )
n+1
f
(n+1)
() .
Ne vazhdim shohim se cfare forme merr termi mbetes kur p = n + 1 dhe
p = 1.
Duke vene ne formulen (4) p = n + 1 tojme termin mbetes te formules se
Tejlorit ne formen e Lagranzhit:
R
n+1
(x) =
f
(n+1)
()
(n + 1)!
(x )
n+1
, = x
0
+(x x
0
), 0 < < 1 . (7)
Duke vene ne formulen (4) p = 1 dhe piken duke e paraqitur ne trajten
= x
0
+(xx
0
), 0 < < 1 tojme termin mbetes te formules se Tejlorit
ne formen e Koshit:
R
n+1
(x) =
f
(n+1)
(x
0
+(x x
0
))
n!
(x x
0
)
n+1
(1 )
n
. (8)
Ne qofte se ne formulen (3) marrim x
0
= 0, tojme formulen e Maklorenit:
f(x) =
n
k=0
f
(k)
(0)
k!
x
k
+R
n+1
(x) . (9)
Termi mbetes ne formen e Lagranzhit e te Koshit ne formulen e Maklorenit (9)
eshte, perkatesisht:
R
n+1
(x) =
f
(n+1)
(x)
(n + 1)!
x
n+1
, 0 < < 1 , (10)
R
n+1
(x) =
f
(n+1)
(x)
n!
(1 )
n
x
n+1
, 0 < < 1 . (11)
Shembulli 5.8.2 Te shkruhet formula e Maklorenit me termin mbetes ne formen
e Lagranzhit per funksionin f(x) = e
x
dhe te perafrohet ai funksion ashtu qe
ne intervalin (1, 1) gabimi te jete me i vogel se
1
1000
.
Zgjidhja: Meqenese f
(k)
(x) = (e
x
)
(k)
= e
x
, x R, atehere:
f
(k)
(0) = 1, f
(n+1)
(x) = e
x
, 0 < < 1.
Tani formula (9) merr trajten:
e
x
=
n
k=0
1
k!
x
k
+R
n+1
(x), ku R
n+1
(x) =
x
n+1
(n + 1)!
e
x
.
Tutje, gjejme polinomin e Maklorenit per funksionin f(x) = e
x
i cili ne intervalin
(1, 1) e perafron funksionin me saktesi <
1
1000
. Kemi:
[R
n+1
(x)[ =
x
n+1
(n + 1)!
e
x
e
x
[x[
n+1
(n + 1)!

e
(n + 1)!
<
3
(n + 1)!
<
1
1000
.
Numri i pare natyral qe e ploteson pabarazimin
3
(n+1)!
<
1
1000
eshte n = 6.
Prandaj polinomi:
P
6
(x) = 1 +
x
1!
+
x
2
2!
+ +
x
6
6!
e perafron funksionin e dhene ne intervalin (1, 1) me gabimin me te vogel se
1
1000
.
Shembulli 5.8.3 Te shkruhet formula e Maklorenit per funksionin f(x) =
sin x, x R.
Zgjidhja: Meqenese:
f
(k)
(x) = sin(x +k

2
), k N,
f(0) = 0, f
(2m)
(0) = 0, f
(2m1)
(0) = sin

2
(2m1) = (1)
m1
,
m N, sipas formulave (9) e (10) gjejme:
sin x =
n
k=1
(1)
k1
x
2k1
(2k 1)!
+R
2n+1
(x),
178 ELEMENTE T
ku:
R
2n+1
(x) = (1)
n
cos x
(2n + 1)!
x
2n+1
, 0 < < 1.
Ngjashem gjejme:
cos x =
n
k=0
(1)
k
x
2k
2k!
+R
2n+2
(x),
ku:
R
2n+2
(x) = (1)
n+1
cos x
(2n + 2)!
x
2n+2
, 0 < < 1.
lim
x0
sin x x
x
3
.
Zgjidhja: Shkruajme formulen e Maklorenit per funksionin f(x) = sin x deri
te shkalla e trete, d.m.th. sin x = x
x
3
3!
+o(x
4
). Tutje:
lim
x0
sin x x
x
3
= lim
x0
x
x
3
3!
+o(x
4
) x
x
3
=
1
3!
=
1
6
.
Shembulli 5.8.5 Duke shfrytezuar zberthimin e funksionit y = ln x me for-
mulen e Maklorenit, te llogaritet ln 2 me gabim me te vogel se 10
1
.
Zgjidhja: Shkruajme formulen (9) per funksionin y = ln(1 +x). Kemi:
f(x) = ln(1 +x), f(0) = 0,
f
(x) =
1
1 +x
, f
(0) = 1,
f
(x) =
1
(1 +x)
2
, f
(0) = 1,
f
(x) =
1 2
(1 +x)
3
, f
(0) = 2!,
............ ...................................................,
f
(n1)
(x) = (1)
n2
(n 2)!
(1 +x)
n1
, f
(n1)
(0) = (1)
n2
(n 2)!,
f
(n)
(x) = (1)
n1
(n 1)!
(1 +x)
n
, f
(n)
(0) = (1)
n1
(n 1)!,
f
(n+1)
(x) = (1)
n
n!
(1 +x)
n+1
, f
(n+1)
(x) = (1)
n
n!
(1 +x)
n+1
,
dhe formula e Maklorenit per funksionin e dhene do te jete:
ln(1 +x) = x
1
2
x
2
+
1
3
x
3
+
(1)
n1
n
x
n
+ (1)
n
x
n+1
n + 1
1
(1 +x)
n+1
.
P
ERMES DERIVATIT 179

Atehere:
ln(1 +x) x
1
2
x
2
+
1
3
x
3
+
(1)
n1
n
x
n
.
Per x = 1, kemi:
ln(1 + 1) = ln 2 1
1
2
+
1
3
+
(1)
n1
n
,
ndersa
R
n+1
(1) = (1)
n
1
n + 1

1
(1 +)
n+1
.
Sipas kushtit te detyres duhet te jete R
n+1
<
1
10
. Kemi:
[R
n+1
(x)[ =
(1)
n
x
n+1
n + 1
1
(1 +x)
n+1
, [R
n+1
(1)[ =
=
(1)
n
1
n+1
n + 1
1
(1 + 1)
n+1
<
1
n + 1
<
1
10
=n > 9.
Per n = 10 do te kemi:
ln 2 1
1
2
+
1
3

1
4
+
1
10
= 0.64563491 0.6.
P
ERMES DERIVATIT
Ne kete paragraf shqyrtohet zbatimi i njehsimit diferencial ne studimin e mono-
tonise, ekstremumeve, konkavitetit e konveksitetit, etj. te funksioneve.
5.9.1 Monotonia e funksionit
Ne piken 1.2.2 eshte dhene kuptimi i funksioneve monotone.
Teorema 5.9.1 Funksioni f : [a, b] R, i derivueshem ne (a, b), eshte jozvo-
gelues (jorrites), atehere dhe vetem atehere kur f
(x) 0, (f
(x) 0), x
(a, b).
Vertetimi. Le te jete funksioni f jozvogelues ne [a, b], x (a, b) dhe x i tille
qe x + x (a, b). Atehere:
f(x + x) f(x) 0, x > 0,
f(x + x) f(x) 0, x < 0,
d.m.th.
f(x + x) f(x)
x
0, prej nga tojme:
f
(x) = lim
x0
f(x + x) f(x)
x
0.
180 ELEMENTE T
Meqe x eshte i cfaredoshem, shohim se f
(x) 0, x (a, b).

Anasjelltas, le te jete f
(x) 0, x (a, b) dhe x

1
, x
2
(a, b), x
1
< x
2
.
Meqenese funksioni f eshte i vazhdueshem dhe i derivueshem ne (a, b), sipas
teoremes se Lagranzhit, (x
1
, x
2
) i tille qe
f
() =
f(x
2
) f(x
1
)
x
2
x
1
.
Kendej, meqe f() 0 dhe x
2
x
1
> 0 shohim se f(x
2
) f(x
1
) 0, d.m.th.
f(x
2
) f(x
1
). Kjo tregon se funksioni f eshte jozogelues.
Pohimi ne kllapa tregohet ngjashem.
Teorema 5.9.2 Kusht i nevojshem dhe i mjaftueshem qe funksioni f : [a, b]
R, i derivueshem ne (a, b), te jete rrites (zvogelues) eshte qe f
(x) 0 (f
(x)
0), x (a, b), dhe qe derivati te mos anulohet ne asnje interval qe permbahet
ne (a, b).
Vertetimi i mbetet lexuesit.
Rrjedhimi 5.9.1 Nese f
(x) > 0 (f
(x) < 0), x (a, b), atehere f eshte

rrites (zvogelues) ne [a, b].
Shembulli 5.9.1 Te shqyrtohet monotonia e funksionit f(x) =
e
x
x + 1
.
Zgjidhja: Verejme se T(f) = (, 1) (1, +). Gjejme derivatin e pare
te funksionit. Kemi:
f
(x) =
e
x
(x + 1) e
x
(x + 1)
2
=
xe
x
(x + 1)
2
.
Prandaj:
f
(x) =
xe
x
(x + 1)
2
> 0, d.m.th. f ne bashkesine (0, +),
f
(x) =
xe
x
(x + 1)
2
< 0, d.m.th. f ne bashkesine (, 1) (1, 0).
Ne vazhdim jepet kuptimi i monotonise se funksionit ne pike.
Perkuzimi 5.9.1 Funksioni f : [a, b] R quhet rrites (zvogelues) ne
piken x
0
(a, b), nese ekziston rrethina e asaj pike ashtu qe per cdo dy
pika x
1
, x
2
, per te cilat vlen x
0
< x
1
< x
0
< x
2
< x
0
+ kemi:
f(x
1
) < f(x
0
) < f(x
2
) (f(x
1
) > f(x
0
) > f(x
2
)).
Monotonia e funksionit ne pike shqyrtohet me ndihmen e shenjes se derivatit
ne ate pike.
P
ERMES DERIVATIT 181

Teorema 5.9.3 Ne qofte se f
(x
0
) > 0 (f
(x
0
) < 0), atehere f eshte monotono
rrites (zvogelues) ne piken x
0
.
Vertetimi. Formula e Tejlorit me termin mbetes ne formen e Peanos per fun-
ksionin f ne rrethinen e pikes x
0
eshte:
f(x) f(x
0
) = f
(x
0
)(x x
0
) +o(x x
0
). ()
Per pikat x mjaft afer pikes x
0
shenja e anes se majte te () percaktohet me
ate te mbledhesit te pare te anes se djathte te (), sepse mbledhesi i dyte eshte
mpv e rendit me te larte se i pari kur x x
0
. Prandaj, ekziston > 0 ashtu qe
per x (x
0
, x
0
+) vlen
sgn [f(x) f(x
0
)] = sgn [f
(x
0
)(x x
0
)].
Le te jete f
(x
0
) > 0. Atehere, per x
1
: x
0
< x
1
< x
0
+ kemi f(x
1
) < f(x
0
)
dhe per x
2
: x
0
< x
2
< x
0
+ kemi f(x
2
) > f(x
0
), qe, sipas perkuzimit
5.13.1, tregon se f eshte monotono rrites ne piken x
0
. Pohimi ne kllapa tregohet
ngjashem.
5.9.2 Ekstremumet e funksionit
A. Ekstremumet lokale
Ne piken 5.11 eshte dhene kuptimi i ekstremumeve lokale.
Teorema 5.9.4 (kushti i nevojshem per ekzistencen e ekstremumeve). Ne qofte
se funksioni f : [a, b] R ka ekstremum lokal ne piken x
0
(a, b), atehere
f
(x
0
) = 0, ose f
(x
0
) = , ose , f
(x
0
).
Vertetimi per pjesen e pare eshte i menjehershem, duke pasur parasysh teo-
remen 5.11.1. Lehte shihet se teorema vlen edhe per pjeset tjera. Theksojme
se ne verejtjen pas teoremes 5.11.1 me shembull eshte treguar se, ne rastin e
pergjithshem, e anasjellta e teoremes 5.14.1 nuk vlen.
Piken x
0
qe ka vetine f
(x
0
) = 0, e quajme pike stacionare te funksi-
onit. Pikat stacionare se bashku me pikat ku nuk ekziston derivati i pare
ose eshte i pafundme, formojne bashkesine e pikave kritike te funksionit.
Teorema 5.14.4 tregon se ekstremumet lokale te funksionit duhet te kerkohen
ne bashkesine e pikave kritike te tij.
P.sh. funksionet f(x) = x
2
, f(x) = [x[, f(x) =
3
x
2
, kane minimum ne
piken x
0
= 0 sepse ne cdo rrethine te saj plotesohet pabarazimi f(x)
f(x
0
) = 0. Per funksionin e pare f
(0) = 0, per te dytin , f
(0) ndersa per te

tretin f
(0) = . Graket e te tri funksioneve kane minimum ne piken M(0, 0)

(g. 5.6).
182 ELEMENTE T
2
y=x
y
y
x x
O O
y=|x|
2
3
y x
O x
y
Fig. 5.6
Me rezultatin ne vijim behet shqyrtimi i ekstremumeve lokale ne pikat kri-
tike.
Teorema 5.9.5 Le te jete funksioni f : [a, b] R i derivueshem ne nje
rrethine te pikes x
0
(a, b), me perjashtim ndoshta te asaj pike, por i vazh-
dueshem ne te. Atehere, nese:
a) f
(x) > 0, x (x
0
, x
0
) dhe f
(x) < 0, x (x
0
, x
0
+ ), f ka
maksimum lokal ne piken x
0
;
b) f
(x) < 0, x (x
0
, x
0
) dhe f
(x) > 0, x (x
0
, x
0
+ ), f ka
minimum lokal ne piken x
0
;
c) f
(x) ruan shenje ne intervalet (x

0
, x
0
) dhe (x
0
, x
0
+ ), f nuk ka
ekstremum lokal ne piken x
0
;
Vertetimi. Kemi:
[f
(x) > 0, x (x
0
, x
0
)]
f ne (x
0
, x
0
),
[f
(x) < 0, x (x
0
, x
0
+)]
f ne (x
0
, x
0
+),
prej nga rrjedh se x
0
eshte pike maksimumi lokal;
[f
(x) < 0, x (x
0
, x
0
)]
f ne (x
0
, x
0
),
[f
(x) > 0, x (x
0
, x
0
+)]
f ne (x
0
, x
0
+),
0
eshte pike minimumi lokal;
[f
(x) > 0, x (x
0
, x
0
+)]
f ne (x
0
, x
0
+), ose
[f
(x) < 0, x (x
0
, x
0
+)]
f ne (x
0
, x
0
+),
0
nuk eshte pike ekstremumi lokal.
P
ERMES DERIVATIT 183

Shembulli 5.9.2

Eshte dhene funksioni f(x) = x
3
2x
2
+ 1. Te shqyrtohen
ekstremumet lokale te tij.
Zgjidhja: Kemi f
(x) = 3x
2
4x. Nga tabela ne vijim shohim se funksioni f
ka maksimum lokal ne piken x = 0 (d.m.th. graku i tij ka maksimum lokal ne
piken M(0, f(0)) M(0, 1)) si dhe ka minimum lokal ne piken x =
4
3
(d.m.th.
graku i tij ka minimum ne piken N(
4
3
, f(
4
3
)) N(1.33, 0.18)).
f
(x) + + ++ 0
4
3
+ + ++
f(x)
Shpeshhere nuk eshte lehte te shqyrtohet shenja e derivatit te pare ne rre-
thinen e pikes kritike. Per kete, ne vazhdim shqyrtojme ekstremumet lokale me
ndihmen e derivateve te rendeve me te larta.
Teorema 5.9.6 Ne qofte se per funksionin f : [a, b] R, ne piken stacionare
x
0
ekziston f
(x
0
) ,= 0, atehere nese f
(x
0
) > 0, f ka minimum lokal ne ate
pike si dhe kur f
(x
0
) < 0, funksioni ka maksimum lokal ne x
0
.
Vertetimi. Le te jete f
(x
0
) < 0. Nga teorema 5.14.3 shohim se f
zvogelohet
ne piken x
0
. Kendej dhe meqe f
(x
0
) = 0 (sepse x
0
eshte pike stacionare)
rrjedh se ekziston rrethina e pikes x
0
ashtu qe f
(x) > 0 ne (x
0
, x
0
) dhe
f
(x) < 0 ne (x
0
, x
0
+ ). Prandaj, sipas teoremes 5.13.5, funksioni f ne piken
x
0
ka maksimum lokal. Pohimi tjeter tregohet ngjashem.
Teorema 5.14.6 nuk jep pergjigjen kur f
(x) = f
(x) = 0. Ne kete rast

natyren e pikes stacionare e shqyrtojme me derivatin e rendeve me te larta te
funksionit ne ate pike.
Teorema 5.9.7 Le te jete f : [a, b] R nhere i derivueshem ne piken x
0
si
dhe f
(x) = f
(x) = = f
(n1)
(x
0
) = 0, f
(n)
(x
0
) ,= 0. Atehere:
1. kur neshte tek funksioni f nuk ka ekstremum lokal ne piken stacionare
x
0
;
2. kur neshte cift funksioni f ka maksimum lokal ne piken stacionare x
0
per f
(n)
(x
0
) < 0 dhe minimum lokal kur f
(n)
(x
0
) > 0.
Vertetimi. Formula e Tejlorit per funksionin f kur x x
0
eshte:
f(x) =
n
k=0
f
(k)
(x
0
)
k!
(x x
0
)
k
+o((x x
0
)
n
).
Meqe f
(x) = f
(x) = 0 = = f
(n1)
(x
0
) = 0, marrim:
f(x)f(x
0
) =
f
(n)
(x
0
)
n!
(xx
0
)
n
+ (xx
0
)
n
=
_
f
(n)
(x
0
)
n!
+
_
(xx
0
)
n
, (1)
ku 0 kur x x
0
.

Eshte e qarte se, shprehja
_
f
(n)
(x0)
n!
+
_
ne nje rrethine
sado te vogel te pikes x
0
ruan shenjen e f
(n)
(x
0
).
184 ELEMENTE T
Shqyrtojme dy raste.
1. n = 2k + 1. Ne kete rast shprehja (x x
0
)
2k+1
, duke kaluar neper piken
x
0
, ndryshon shenje, d.m.th. eshte negative per x < x
0
dhe pozitive per x > x
0
.
Prandaj, (f(x) f(x
0
)) ka shenja te ndryshem ne nje rrethine sado te vogel te
pikes x
0
, qe tregon se f nuk ka ekstremum lokal ne ate pike.
2. n = 2k. Ne kete rast shprehja (x x
0
)
2k
eshte jonegative. Prandaj, ana
e djathte e barazimit (1) ka shenjen e f
(n)
(x
0
) ne intervalin (x
0
, x
0
+) per
x ,= x
0
. Kendej, per f
(n)
(x
0
) < 0 =f(x) f(x
0
) < 0, x (x
0
, x
0
+ ),
d.m.th. f ka maksimum lokal ne piken x
0
, dhe per f
(n)
(x
0
) > 0 = f(x)
f(x
0
) > 0, x (x
0
, x
0
+), d.m.th. f ka minimum lokal ne piken x
0
.
Shembulli 5.9.3 Te gjenden ekstremumet lokale te funksionit
f(x) = e
x
e
x
2 sin x.
Zgjidhja: Meqe f
(x) = e
x
+ e
x
2 cos x anulohet per x = 0, kontatojme se
pikerisht ajo pike eshte pike stacionare e funksionit. Me tej, meqe:
f
(x) = e
x
e
x
+ 2 sin x, f
(0) = 0,
f
(x) = e
x
+e
x
+ 2 cos x, f
(0) = 4,
shohim se (teorema 5.14.7) f nuk ka ekstremum lokal ne piken x = 0.
Shembulli 5.9.4 Te gjenden ekstremumet lokale te funksionit f(x) = cos x +
ch x.
Zgjidhja: Meqenese:
f
(x) = sin x + sh x, f
(0) = 0,
f
(x) = cos x + ch x, f
(0) = 0,
f
(x) = sin x + sh x, f
(0) = 0,
f
(4)
(x) = cos x + ch x, f
(4)
(0) = 2,
atehere, sipas teoremes 5.14.7, funksioni f ka minimum lokal ne piken stacinare
x = 0.
B. Ekstremumet globale (absolute)
Perkuzimi 5.9.2 Maksimum (minimum) global ose absolut i funksionit
f : [a, b] R quhet vlera me e madhe (vogel) e tij ne segmentin [a, b].
Po veme ne dukje se per funksionin : (a, b) R perkuzimi i mesiperm
mund te mos jete korrekt, sepse funksioni i vazhdueshem ne intervalin e hapur
mund te mos e arrij supremumin e inmumin. P.sh. funksioni f(x) =
1
x
ne
(0, 1) nuk e arrin supremumin, d.m.th. nuk ka maksimum.
Nga fakti se f : [a, b] R eshte i vazhdueshem rrjedh, sipas teoremes 4.2.5,
se ne sgmentin [a, b] gjenden se paku dy pika x
1
dhe x
2
c ashtu qe:
f(x
1
) = sup
ax<b
f(x), f(x
2
) = inf
ax<b
f(x).
P
ERMES DERIVATIT 185

Funksioni ne ato pika ka ekstremume lokale ose ato jane skajet e segmentit.
Prandaj, per te gjetur ekstremumin global - gjejme ekstremumet lokale si dhe
vlerat e funksionit ne skaje te segmentit. Me e madhja (vogla) nga ato eshte
maksimumi (minimumi) absolut i funksionit.
Marrim rastin kur f : [a, b] R ne (a, b) ka numer te fundme te eks-
tremumeve lokale. Ne kete rast shqyrtimi behet sipas kesaj skeme:
1. Percaktojme bashkesine A (a, b) e te gjitha pikave kritike x te funksionit
f.
2. Gjejme vlerat e funksionit ne pikat e bashkesise A dhe ne skajet a e b.
3. Nga bashkesia f(x) [ x Af(a), f(b) gjejme elementin me te madh
dhe ate me te vogel te cilet do te jene ekstremumet globale te fuksionit f ne
[a, b].
Shembulli 5.9.5

Eshte dhene funksioni f(x) = [x
2
7x + 10[, Te gjenden
ekstremumet absolute te funksionit te dhene ne segmentin [0, 6].
Zgjidhja: Derivati i funksionit eshte f
(x) = (2x 7) sgn (x

2
7x + 10), x ,=
2, x ,= 5. Bashkesia e pikave kritike eshte A = x
1
= 2, x
2
=
7
2
, x
3
= 5. Marrim
bashkesine f(x
1
), f(x
2
), f(x
3
), f(0), f(6) = 0, 2.25, 0, 10, 4 dhe shohim se:
max
0x6
f(x) = 10, min
0x6
f(x) = 2, 25.
Ne vazhdim marrim shembuj ku shihet zbatimi i ekstremumeve ne probleme
praktike.
Shembulli 5.9.6 Ne elipsen me gjysmeboshtet a = 5, b = 3 te brendashkruhet
siperfaqja drejtkendeshe me syprine me te madhe.
Zgjidhja: Shenojme me A(x, y) kulmin e siperm te djathte te siperfaqes drejte-
kendeshe. Atehere, x > 0, y > 0 dhe B(x, y), C(x, y), D(x, y) jane tri
kulmet tjera te asaj siperfaqeje. Syprina e saj eshte:
S = 4xy. (1)
Ekuacioni i elipses eshte:
x
2
25
+
y
2
9
= 1, (2)
dhe ate e plotesojne koordinatat e kulmit A. Barazimi (1) jep syprinen S si funk-
sion te dy ndryshoreve x e y te cilat jane te lidhura me barazimin (2). Prandaj,
y(x) =
3
5
25 x
2
dhe syprinen e shprehim si funksion te nje ndryshoreje:
S(x) =
12
5
x
_
25 x
2
.
Shqyrtojme maksimumin e funksionit S(x). Kemi S
(x) =
12
5
252x
2
25x
2
. Pikat sta-
cionare jane: x
1
=
5
2
, x
2
=
5
2
. Shqyrtimi ne piken x
1
nuk ka kuptim,
186 ELEMENTE T
sepse gjatesia e brinjes se drejtkendshit eshte madhesi pozitive. Lehte shi-
het se funksioni ne piken x
2
=
5
2
ka maksimum. Prandaj, A(
5
2
, y(
5
2
)) =
A(
5
2
,
3
2
), B(
5
2
,
3
2
), C(
5
2
,
3
2
) dhe D(
5
2
,
3
2
) jane kulmet e siperfa-
qes drejtkendeshe te kerkuar.
Shembulli 5.9.7 Te caktohet numri i zgjidhjeve te ekuacionit lnx = kx dhe
te gjenden intervalet ku gjenden ato.
Zgjidhja: Shenojme y
1
(x) =
ln x
x
, y
2
(x) = k, x > 0. Verejme se lim
x+0
y
1
(x) =
, lim
x+
y
1
(x) = 0. Me tej, y
1
(e) = 0 dhe funksioni y
1
(x) ne (0, +) merr
vleren me te madhe ne piken x = e si dhe y
1max
(e) =
1
e
. Graket e funksioneve
y
1
(x) dhe y
2
(x) jane dhene ne g. 5.7.
x
0
y=k
2
y=h
2
1
e
e a
2
a
1
b
1
1
y=
x
x
1
ln
y
Fig. 5.7
Per k >
1
e
, graket e funksioneve y
1
(x) dhe y
2
(x) nuk priten, prandaj ekua-
cioni ln x = kx nuk ka zgjidhje. Ne qofte se 0 < k <
1
e
ekuacioni i ka dy zgjidhje
reale
1
,
2
(1 <
1
< e, e <
2
< +). Me ne fund, per k < 0 ekuacioni ka
nje zgjidhje reale
1
(0 <
1
< 1).
5.9.3 Konkaviteti dhe konveksiteti. Pikat ineksive
Le te jete funksioni f : (a, b) R i derivueshem ne (a, b). Si c dihet, graku i
funksionit f ka ne cdo pike M(x, f(x)) tangjente joparalele me boshtin Oy.
Perkuzimi 5.9.3 Thuhet se graku i funksionit f eshte konkav (konveks)
ne (a, b), nese tangjenta e hequr ne cilen do pike te tij gjendet nen (mbi) grak
(g. 5.8).
Ne kete rast vete funksioni f quhet konkav (konveks) ne (a, b).
Ne vazhdim shohim si e shprehim perkuzimin 5.14.3 me ndihmen e pabara-
zimeve. Le te jete x
1
(a, b) pike e cfaredoshme. Ekuacioni i tangjentes se
lakores ne piken M(x
1
, f(x
1
)), eshte:
t : y f(x
1
) = f
(x
1
)(x x
1
).
P
ERMES DERIVATIT 187

Cilado pike tjeter M
2
(x
2
, f(x
2
)), x
1
,= x
2
, gjendet mbi (nen) tangjenten t.
Prandaj, per grakun konkav (konveks) duhet te jete:
f(x
2
) > y
t
(x
2
) = f
(x
1
)(x
2
x
1
) +f(x
1
)
(f(x
2
) < y
t
(x
2
) = f
(x
1
)(x
2
x
1
) +f(x
1
)).
x
y
a b b a
y
x
O O
Fig. 5.8
.
Teorema 5.9.8 Kusht i nevojshem dhe i mjaftueshem qe funksioni i derivue-
shem f: (a, b) R te jete konkav (konveks) ne (a, b), eshte qe derivati i tij f
te jete funksion rrites (zvogelues) ne ate interval.

Vertetimi. Supozojme se funksioni f : (a, b) R eshte konkav ne (a, b).
Atehere:
f(x
2
) > f
(x
1
)(x
2
x
1
) +f(x
1
), (1)
per cdo dy pika x
1
, x
2
(a, b), x
1
,= x
2
. Pabarazimi (1) mbetet i vertete edhe
ne rastin kur iu nderrojme vendet x
1
dhe x
2
:
f(x
1
) > f
(x
2
)(x
1
x
2
) +f(x
2
). (1
)
Duke i mbledhur (1) e (1
), gjejme:
0 > [f
(x
1
) f
(x
2
)](x
2
x
1
), ose 0 < [f
(x
2
) f
(x
1
)](x
2
x
1
),
d.m.th:
x
1
< x
2
=f
(x
1
) < f
(x
2
),
x
1
> x
2
=f
(x
2
) < f
(x
1
),
qe tregon se funksioni f
eshte monotono-rrites ne (a, b). Ngjashem tregohet

kushti i nevojshem per funksionin konveks.
Anasjelltas, le te jete f
monotono rrites ne (a, b). Tregojme se plotesohet

pabarazimi (1). Per cdo dy pika x
1
, x
2
(a, b), x
1
,= x
2
. C mojme ndryshimin
= f(x
2
) f(x
1
) f
(x
1
)(x
2
x
1
) = f
(c)(x
2
x
1
) f
(x
1
)(x
2
x
1
) =
= [f
(c) f
(x
1
)](x
2
x
1
),
188 ELEMENTE T
ku, sipas teoremes se Lagranzhit, pika c ekziston dhe gjendet ne mes te x
1
e x
2
.
Meqe (x
2
x
1
) e (c x
1
) kane shenje te njejte dhe meqe f
eshte monotono
rrites, atehere edhe [f
(c) f
(x
1
)] dhe (x
2
x
1
) kane shenje te njejte. Pra,
> 0 qe tregon se funksioni f eshte konkav ne (a, b). Ngjashem tregohet kushti
i mjaftueshem per pohimin ne kllapa. .
Teorema 5.9.9 Kusht i nevojshem dhe i mjaftueshem qe funksioni f: [a, b]
R dy here i derivueshem ne (a, b) te jete konkav (konveks) ne (a, b), eshte
qe f
(x) 0 (f
(x) 0), x (a, b) por qe f
(x) nuk eshte identikisht i

barabarte me zero ne asnje interval qe permbahet ne (a, b).
Vertetimi. Kushti i nevojshem. Nese funksioni f : (a, b) R eshte konkav
(konveks) ne (a, b), atehere, sipas teoremes 5.14.8, f
eshte monotono rrites

(zvogelues) ne (a, b). Tani, sipas teoremes 5.14.2, f
(x) 0 (f
(x) 0), x
(a, b) dhe f
(x) nuk eshte identikisht i barabarte me zero ne asnje interval qe

permbahet ne (a, b).
Kushti i mjaftueshem. Supozojme se f
(x) 0 (f
(x) 0), x (a, b).

por qe f
(x) nuk eshte identikisht i barabarte me zero ne asnje interval qe

permbahet ne (a, b). Atehere, sipas teoremes 5.14.2, f
(x) rritet (zvogelohet)

ne (a, b). Kendej, sipas teoremes 5.14.8, funksioni f eshte konkav (konveks) ne
(a, b).
Krahas kuptimit te konkavitetit e konveksitetit te funksionit ne interval jepet
edhe nocioni i konkavitetit e konveksitetit te funksionit ne pike.
Perkuzimi 5.9.4 Thuhet se funksioni f : (a, b) R eshte konkav (kon-
veks) ne piken c (a, b), nese ekziston rrethina e asaj pike e tille qe graku
i funksionit f ne ate rrethine gjendet mbi (nen) tangjenten e grakut te kon-
struktuar ne piken P(c, f(c)). (g. 5.9).
c O x
y
yT
_
_
y(c +h)
c +h O x
y
c c +h
_
yT
y(c +h)
_
Fig. 5.9
Teorema 5.9.10 Le te jete f : (a, b) R, c (a, b). Ne qofte se f
(c) >
0 (f
(c) < 0), funksioni f eshte konkav (konveks) ne piken c.

P
ERMES DERIVATIT 189

Vertetimi. Ne formulen e Tejlorit me mbetjen ne formen e Peanos per funksi-
onin f ne rrethinen e pikes c, veme x c = h dhe marrim:
f(c +h) = f(c) +f
(c)h +f
(c)
h
2
2
+o(h
2
).
Ekuacioni i tangjentes t ne piken P(c, f(c)) t, eshte
y
t
= f
(c)h +f(c),
ordinata e pikes te se ciles me abshise (c + h) ka vleren y
t
= f
(c)h + f(c),
d.m.th:
f(c +h) y
t
= f
(c)
h
2
2!
+o(h
2
). (2)
Per h mjaft te vegjel ana e djathte e barazimit (2), pra edhe e majta, kane
shenjen e f
(c). Kendej, per f
(c) > 0 (f
(c) < 0) kemi f(c+h) > y

t
(f(c+h) <
y
t
), d.m.th. funksioni f eshte konkav (konveks) ne piken c.
Shembulli 5.9.8 Te gjenden intervalet e konkavitetit dhe konveksitetit per
funksionin f(x) = ln(1 +x
3
).
Zgjidhja: Verejme se T(f) = (1, +) si dhe:
f
(x) =
3x
2
1 +x
3
, f
(x) = 3
2x x
4
(1 +x
3
)
2
.
Kendej shohim se:
f
(x) > 0 = (2x x

4
) > 0 = x(2 x
3
) > 0 = x(
3
2 x)((
3
2)
2
+
3
2x +x
2
) > 0 =x(
3
2 x) > 0. Prandaj, f
(x) > 0, d.m.th. funksioni eshte

konkav ne bashkesine (0,
3
2).
Ngjashem, f
(x) < 0 = x (1, 0) (

3
2, +), prandaj funksioni eshte

konveks ne bashkesine (1, 0) (
3
2, +).
Le te jete funksioni f : (a, b) R i vazhdueshem ne piken x = c.
Perkuzimi 5.9.5 Piken P(c, f(c)) te grakut te funksionit f e quajme pike
ineksioni (lakese) e grakut nese ai kalon ne ate pike nga konkaviteti
(konveksiteti) ne konveksitet (konkavitet) (g. 5.10).
Ne kete rast thuhet se pika x = c eshte pike ineksioni e funksionit f.
y
x
O
c c
O
x
y
P(c,f (c))
P(c,f (c))
Fig. 5.10
190 ELEMENTE T
Teorema 5.9.11 (kushti i nevojshem per ekzistencen e pikes ineksive) Ne
qofte se funksioni f : (a, b) R ne piken x = c ka ineksion dhe nese f
(c),
atehere f
(c) = 0.
Vertetimi. Meqe x = c eshte pike ineksive e funksionit, ekziston rrethina
e saj ashtu qe:
a) f eshte konkav ne (c , c) dhe konveks ne (c, c +),
= f
ne (c , c) f
ne (c, c +), ose

b) f eshte konveks ne (c , c) dhe konkav ne (c, c +),
= f
ne (c , c) f
ne (c, c +),
prej nga shohim se f
(x) ka ekstremum lokal ne piken c. Kendej rrjedh se f
(c) =
0.
Le te verejme se kushti qe f
(c) = 0 eshte vetem i nevojshem qe pika x = c

te jete pike ineksive. P.sh. per funksionin f(x) = x
4
, vlen f
(x) = 12x
2
= 0,
nese x = 0. Mirepo, pika x = 0 nuk eshte pike ineksive e funksionit f sepse
funksioni f eshte konkav ne (, +).
Nga teorema 5.14.11 konstatojme se piken ineksive duhet kerkuar ne pikat
ku anulohet derivati i dyte i funksionit ose kur ai nuk ekziston ose eshte i
pafundme. Natyren e atyre pikave (a jane pika ineksive ?) e shqyrtojme me
rezultatet ne vijim.
Teorema 5.9.12 Le te kete f : (a, b) R derivat te rendit te dyte ne nje
rrethine te pikes c (a, b), me perjashtim ndoshta te asaj pike ne te cilen
funksioni eshte i vazhdueshem. Ne qofte se derivati i dyte f
(x)
a) ka shenje te ndryshme ne (c , c) dhe (c, c + ), pika c eshte pike
ineksioni e funksionit f;
b) ka shenje te njejte ne (c , c) dhe (c, c + ), pika c nuk eshte pike
ineksioni e funksionit f;
Vertetimi. a) Ne kete rast pika x = c ndan intervalin ne dy nenintervale. Ne
te parin funksioni eshte konkav (konveks), ndersa ne te dytin ai eshte konveks
(konkav). Pra, pika x = c eshte pike ineksioni e funksionit.
b) Ne (c, c+) funksioni f eshte konkav ose konveks. Prandaj, pika x = c
nuk eshte pike ineksioni per funksionin f.
Keshtu, per funksionin f: (a, b) R i cili ka numer te fundme pikash x
1
, x
2
,-
, x
n
, ne te cilat derivati i dyte anulohet, eshte i pafundme ose nuk ekziston -
intervalet e konkavitetit e konveksitetit si dhe natyren e atyre pikave mund ta
shqyrtojme me shenjen e derivatit te dyte ne intervalet e percaktuar me keto
pika.
Shembulli 5.9.9 Te caktohen pikat ineksive per funksionin f(x) = x
5
3
.
Zgjidhja: Shohim se f
(x) =
5
3
x
2
3
, f
(x) =
10
9
x
1
3
. Derivati i dyte ne piken
x = 0 nuk ekziston. Mirepo, meqenese f
(x) nderron shenje duke kaluar neper

piken x = 0, konstatojme se ajo pike eshte pike ineksive e funksionit f.
P
ERMES DERIVATIT 191

Shpesh caktimi i shenjes se derivatit te dyte eshte problem i nderlikuar.
Rezultati ne vijim tregon se problemi i shqyrtimit te natyres se pikes ineksive
thjeshtohet, per funksionin i cili ka derivate te rendeve te larta ne piken c per
te cilen f
(c) = 0
Teorema 5.9.13 Le te jete f: (a, b) R, c (a, b), funksion i tille qe:
f
(c) = f
(c) = = f
(n1)
(c) = 0, f
(n)
(c) ,= 0. Atehere:
a) nese n eshte numer tek, pika x = c eshte pike ineksive e funksionit f;
b) nese n eshte numer cift, pika x = c nuk eshte pike ineksive e funksionii
f.
Vertetimi. Nga kushti i teoremes shihet se funksioni f
eshte se paku (n
2)here i derivueshem ne piken x = c. Funksionin f
e zberthejme ne rrethinen
e pikes c me formulen e Tejlorit me mbetje ne formen e Peanos:
f
(x) = f
(c) +
f
(c)
1!
(x c) +
f
(4)
(c)
2!
(x c)
2
+ +
f
(n1)
(c)
(n 3)!
(x c)
n3
+
+
f
(n)
(c)
(n 2)!
(x c)
n2
+o(x c)
(n2)
. (3)
Ne (3) veme x c = h dhe, sipas kushtit te teoremes, tojme:
f
(c +h) =
f
(n)
(c)
(n 2)!
h
(n2)
+o(h
n2
). (4)
Meqe f
(n)
(c) ,= 0, per h mjaft te vogel, shenja e f
(c+h) caktohet nga mbledhesi

i pare i anes se djathte te (4), sepse mbledhesi i dyte eshte mpv e rendit me te
larte se i pari kur h 0.
a) Nese n eshte numer tek, i tille do te jete edhe (n 2). Prandaj, per
h < 0 h
n2
< 0 dhe per h > 0 h
n2
> 0, d.m.th. f
(c + h) ka shenja
te ndryshme ne ane te ndryshme te c. Rrjedhimisht, pika x = c eshte pike
ineksioni e funksionit f.
b) Nese n eshte numer cift, atehere h
n2
> 0 per h > 0 h < 0. Rrjedhi-
misht, f
(c +h) ruan shenje ne intervalet (c , c) dhe (c, c +), qe tregon se

pika x = c nuk eshte pike ineksioni e funksionit f.
5.9.4 Asimptotat e grakut te funksionit
A. Rasti kur funksioni eshte dhene ne forme parametrike
Le te jete dhene funksioni f ne formen parametrike x = (t), y = (t), t
T, T R dhe me G
f
shenojme grakun e tij. Si c dihet, distanca ne mes te
pikes M((t), (t)) G
f
dhe drejtzes Ax +By +C = 0, jepet me barazimin:
d(t) =
[A(t) +B(t) +C[
A
2
+B
2
.
192 ELEMENTE T
Perkuzimi 5.9.6 Drejteza Ax +By +C = 0 quhet asimpote e grakut G
f
kur t t
0
(t
0
< t
0
= ), ne qofte se plotesohen kushtet:
d(t) 0 dhe
2
(t) +
2
(t) +, kur t t
0
.
Ne rastin kur B = 0, A ,= 0, asimptoten e quajme vertikale. Kur A =
0, B ,= 0, asimptoten e quajme horizontale dhe kur A ,= 0, B ,= 0, asimptoten
e quajme te pjerrte (g. 5.11).
O
x
y
M(x,y)
d
l
y
x
O
M(x,y)
l
O x
y
M(x,y)
l
d
d
Fig. 5.11
Supozojme se lakorja G
f
ka asimptote kur t t
0
. Meqe d(t) 0 kur t t
0
,
shohim se:
lim
tt0
[A(t) +B(t) +C] = 0. (1)
Gjejme ekuacionet e asimptotave. Barazimin (1) e shkruajme ne formen:
lim
tt0
[A(t) +B(t)] = C. (2)
Le te jete asimptota:
a) vertikale, d.m.th. B = 0. Nga (2) rrjedh se lim
tt0
(t) =
C
A
= a. Pra,
drejteza x = a eshte ekuacini i asimptotes vertikale te grakut G
f
;
b) horizontale, d.m.th. A = 0. Relacioni (2) merr trajten lim
tt0
(t) =
C
B
=
b. Rrjedhimisht, drejteza y = b eshte asimptote horizontale e lakores G
f
.
c) e pjerret, d.m.th. A ,= 0, B ,= 0. Relacionin (2) e shkruajme ne formen:
lim
tt0
B (t)
_
A
B
+
(t)
(t)
_
= C. (3)
Tregojme se (t) , kur t t
0
. Me te vertete, sikur te ishte lim
tt0
(t) =
L, L R, nga (3) marrim:
lim
tt0
(t) = lim
tt0
_
C
B

A(t)
B
_
= K R.
Mirepo kjo kundershton supozimin se
2
(t) +
2
(t) +, kur t t
0
.
Nga (3), meqe lim
tt0
(t) = , marrim:
lim
tt0
_
A
B
+
(t)
(t)
_
= 0, (4)
P
ERMES DERIVATIT 193

prej nga tojme:
lim
tt0
(t)
(t)
=
A
B
= k. (5)
Duke e shkruar barazimin (3) ne formen:
lim
tt0
[(t) k (t)] =
C
B
= , (6)
shohim se drejteza y = kx + eshte ekuacioni i asimptotes se pjerret te lakores
G
f
.
Ne secilin rast qe shqyrtuam supozuam se asimptota e grakut G
f
ekziston
dhe gjetem kushtet e nevojshme per ekzistencen e asimptotes vertikale, horizon-
tale dhe te pjerret. Kushtet e tuara jane edhe te mjaftueshme.
Supozojme p.sh. se lim
tt0
(t) =
C
A
= a, lim
tt0
(t) = +. Nga (2) kemi:
lim
tt0
B (t) = lim
tt0
(A(t) +C) = 0,
prej nga marrim B = 0. Prandaj, ekuacioni i asimptotes merr trajten Ax+C =
0. Mjaftueshmeria e kushteve tjera tregohet ngjashem.
B. Rasti kur funksioni jepet ne forme eksplicite
Rasti kur funksioni jepet ne forme eksplicite eshte rast i ve cante i atij qe
shqyrtuam ne piken A. Per x = t(= (t)) marrim y = f(x)(= (t)), ku
f : S R, S R. Gjejme me radhe ekuacionet e asimptotave te grakut
te funksionit te dhene ne trajte eksplicite.
a) Ne qofte se lim
xx0
f(x) = , drejteza x = x
0
eshte asimptote vertikale e
grakut G
f
.
b) Ne qofte se lim
x
f(x) = h, drejteza y = h eshte asimptote horizontale e
grakut G
f
.
c) Ne qofte se lim
x+
f(x)
x
= k, k R, lim
x+
[f(x)kx] = , R, drejteza
y = kx + eshte asimptote e pjerret e grakut G
f
.
Theksojme se ne rastin e funksionit te dhene ne trajte eksplicite, kushtet
a) - c) jane jo vetem te nevojshme por edhe te mjaftueshme per ekzistencen e
asimptotes.
Shembulli 5.9.10 Te gjenden asimptotat e grakut te funksionit:
y =
x
2x 1
+x.
Zgjidhja: Verejme se T(f) = (,
1
2
) (
1
2
, +).
1. Asimptota vertikale. Meqenese lim
x
1
2
0
(
x
2x1
+ x) = , shohim se
drejteza x =
1
2
eshte asimptote vertikale e grakut te funksionit te dhene.
194 ELEMENTE T
2. Asimptota horizontale. Meqenese lim
x
(
x
2x1
+ x) = , konstatojme
se lakorja G
f
nuk ka asimptote horizontale.
3. Asimptota e pjerret - y = kx +. Kemi:
k = lim
x
f(x)
x
= lim
x
x
2x1
+x
x
= lim
x
_
x
x(2x 1)
+ 1
_
= 1,
= lim
x
[f(x) kx] = lim
x
_
x
2x 1
+x x
_
=
1
2
,
prej nga shohim se drejteza y = x +
1
2
eshte asimptote e pjerret e grakut te
funksionit f.
Shembulli 5.9.11 Te gjenden asimptotat e grakut te funksionit te dhene me
barazimin:
x
3
+y
3
3axy = 0, a > 0.
Zgjidhja: Graku i ketij funksioni quhet eta e Dekartit. Veme y = tx, ku
t eshte parameter. Atehere do te kemi:
(t) = x =
3at
1 +t
3
, (t) = y =
3at
2
1 +t
3
, t R 1.
Meqenese lim
t1
x(t) = , lim
t1
y(t) = , dhe per cdo vlere tjeter funk-
sionet marrin vlere te fundme, eta e Dekartit nuk ka asimptote vertikale e as
horizontale. Me tej, nga:
k = lim
t1
(t)
(t)
= 1,
l = lim
tt0
[(t) k(t)] = lim
t1
_
3at
2
1 +t
3
+
3at
1 +t
3
_
= lim
t1
3at
t
2
t + 1
= a,
shihet se asimptota e pjerret e etes se Dekartit eshte drejteza y = x a.
5.9.5 Shqyrtimi i funksionit
Per te shqyrtuar funksionin f: [a, b] R dhe per ta paraqitur grakisht ate,
zakonisht udhehiqemi sipas ketij plani te pergjithshem:
1
. Gjendet domena (fusha e perkuzimit) e funksionit;

2
. Shqyrtohet pariteti i funksionit, d.m.th. shqyrtohet a eshte funksioni

cift, tek apo as cift e as tek.;
3
. Shqyrtohet perioda e funksionit;

4
. Gjenden pikat e keputjes si dhe prerja e grakut me boshtin e ordinatave;

5
. Gjenden zerot e funksionit dhe shqyrtohet shenja e tij;

6
. Gjenden asimptotat e grakut te funksionit.

P
ERMES DERIVATIT 195

Le te theksojme se kjo pike eshte shume e rendesishme sepse, pervec tjerash,
shihet si sillet funksioni ne ekstremitet e fushes se percaktimit;
7
. Gjendet derivati i pare, pikat kritike, intervalet e monotonise, si dhe

vlerat ekstreme (nese eshte me lehte me derivatin e pare);
8
. Gjendet derivati i dyte dhe gjenden vlerat ekstreme;

9
. Gjenden intervalet e konkavitetit dhe konveksietit si dhe pikat ineksive;

10
. Vizatohet graku i funksionit.

Shembulli 5.9.12 Te shqyrtohet dhe te paraqitet grakisht funksioni
y = f(x) = (2 +x
2
)e
x
2
.
Zgjidhja: 1
. Fusha e perkuzimit. T(f) = (, +).

2
. Pariteti i funksionit. Kemi f(x) = f(x), qe tregon se funksioni eshte

cift, d.m.th. graku i tij eshte simetrik ne lidhje me boshtin e ordinatave.
3
. Perioda e funksionit. Funksioni nuk eshte periodik.

4
. Pikat e keputjes dhe prerja me boshtin Oy. Verejme se funksioni

nuk ka pika te keputjes. Per x = 0 kemi f(0) = 2, pra graku G
f
e nderpret
boshtin e ordinatave ne piken K(0, 2).
5
. Zerot dhe shenja e funksionit. Shohim se funksioni nuk ka zero reale

dhe se f(x) > 0, x (, +), d.m.th. graku i tij gjendet mbi boshtin
Ox.
6
. Asimptotat e grakut te funksionit.

a) Asimptota vertikale. Nuk ka.
b) Asimptota horizontale. Meqe lim
x
f(x) = lim
x
(2 + x
2
)e
x
2
= 0,
konstatojme se ekuacioni i asimptotes horizontale te lakores G
f
eshte y = 0.
c) Asimptota e pjerret. Kemi k = lim
x+
f(x)
x
= lim
x+
(2+x
2
)e
x
2
x
= 0, pra
graku G
f
nuk ka asimptote te pjerrte.
7
. Derivati i pare etj. Derivati i pare eshte y
(x) = 2x(1 + x
2
)e
x
2
,
prej nga shohim se pika stacionare eshte x = 0. Kemi:
y
> 0 =2x > 0 =x < 0.

Prandaj:
y
> 0 d.m.th. f ne bashkesine (, 0),

y
< 0 d.m.th. f ne bashkesine (0, +).

(7)
Nga (7) shohim se funksioni f ka maksimum lokal ne piken x = 0, ndersa graku
i tij ka maksimum lokal ne piken M(0, f(0)) = M(0, 2).
8
. Derivati i dyte etj. Lehte shihet se:

y
(x) = 2(2x
4
x
2
1)e
x
2
.
196 ELEMENTE T
Vlerat ekstreme mund ti gjejme edhe me derivatin e dyte. Kemi y
(0) = 2 <
0, d.m.th. shihet (ate qe konstatuam me pare), se funksioni f ka maksimum
lokal ne piken stacionare x = 0.
x
y
O
1 2
2
P
1
2
P
M

Fig. 5.12
9
. Konkaviteti, konveksiteti dhe pikat ineksive. Verejme se:

y
(x) = 2(2x
4
x
2
1)e
x
2
= 2 (x
2
1)(2x
2
+ 1)e
x
2
.
Prandaj:
y
> 0, per x (, 1) (1, +),

d.m.th. f eshte konkav ne bashkesine (, 1) (1, +),
y
< 0, per x (1, 1), d.m.th. f eshte konveks ne bashkesine (1, 1).
Po ashtu, shihet se pikat x = 1 x = 1 jane pikat ineksive te funksionit f,
ndersa pikat P
1
(1,
3
e
) dhe P
2
(1,
3
e
) jane pikat ineksive te grakut G
f
.
10
. Vizatimi i grakut G
f
. Duke permbledhur rezultatet e pikave 1
,
vizatohet graku i funksionit i cili eshte paraqitur ne g. 5.12.
Shembulli 5.9.13 Te shqyrtohet dhe te paraqitet grakisht funksioni:
y = f(x) = xe
1
x2
.
Zgjidhja: 1
. Fusha e percaktimit. T(f) = (, 2) (2, +).

2
. Pariteti i funksionit. Kemi f(x) ,= f(x), qe tregon se funksioni

nuk eshte as pare as tek.
3
. Perioda e funksionit. Funksioni nuk eshte periodik.

4
. Pikat e keputjes dhe prerja me boshtin Oy. Verejme se pika x = 2

eshte pike keputje e funksionit dhe se graku G
f
e nderpret boshtin Oy ne piken
O(0, 0).
P
ERMES DERIVATIT 197

2
y
x
1
M
P
N
Fig. 5.13
5
. Zerot dhe shenja e funksionit.

Eshte e qarte se, zero e funksionit
eshte pika x = 0 dhe se:
f(x) > 0 ne bashkesine (0, 2) (2, +),
f(x) < 0 ne bashkesine (, 0).
6
. Asimptotat e grakut te funksionit.

a) Asimptota vertikale. Meqenese lim
x2+0
xe
1
x2
= +, konstatojme se
drejteza x = 2 eshte asimptote vertikale e grakut te funksionit te dhene.
b) Asimptota horizontale. Meqenese:
lim
x
xe
1
x2
= , lim
x+
xe
1
x2
= +,
shohim se graku u funksionit nuk ka asimptote horizontale.
c) Asimptota e pjerrte. Kemi:
k = lim
x
xe
1
x2
x
= 1,
= lim
x
[xe
1
x2
x] = lim
x
x[e
1
x2
1] = lim
x
x
x 2
e
1
x2
1
1
x2
= 1.
198 ELEMENTE T
Prandaj, drejteza y = x + 1 eshte asimptote e pjerret e grakut te funksionit.
7
. Derivati i pare etj. Derivati i pare eshte y
(x) =
x
2
5x+4
(x2)
2
e
1
x2
, prej
nga gjejme pikat stacionare x
1
= 4 dhe x
2
= 1.
Me tej shohim se:
f
(x) > 0, d.m.th. f(x) ne bashkesine (, 1) (4, +),

f
(x) < 0, d.m.th. f(x) ne bashkesine (1, 2) (2, 4).

Kendej rrjedh se funksioni ka maksimum ne piken x = 1 dhe minimum ne piken
x = 4. Graku G
f
ka maksimum ne piken M(1, f(1)) = M(1,
1
e
) dhe minimum
ne piken N(4, f(4)) = N(4, 4
e ).
8
. Derivati i dyte etj. Lehte shihet se

y
(x) =
(5x 8)e
1
x2
(x 2)
4
.
Vlerat ekstreme mund ti gjejme edhe me derivatin e dyte. Kemi y
(1) < 0,
d.m.th. (ate qe konstatuam me pare) funksioni f ka maksimum lokal ne piken
stacionare x = 1 dhe se y
(4) > 0, d.m.th. funksioni ka minimum lokal ne piken

x = 4.
9
. Konkaviteti, konveksiteti dhe pikat ineksive. Lehte shihet se:

y
(x) > 0, per (

8
5
, 2) (2, ), d.m.th. graku i funksionit eshte
konkav ne bashkesine (
8
5
, 2) (2, ),
y
(x) < 0, per (,

8
5
), d.m.th. graku i funksionit eshte konveks
ne bashkesine (,
8
5
).
Pika P
_
8
5
, f
_
8
5
_
_
eshte pike ineksioni e grakut te funksionit te dhene.
10
. Vizatimi i grakut G
f
. Duke permbledhur rezultatet e pikave 1
vizatohet graku i funksionit i cili eshte paraqitur ne g. 5.13.

E
NDRYSHME P
ERMES DERIVATIT
Ne kete pike shihet si zgjidhen disa probleme praktike nga gjeometria e zika,
permes kuptimit te derivatit.
Detyra 1. Segmenti AC me piken B te ndahet ne dy pjese, ne menyre qe
siperfaqja katerkendeshe megjatesi brinjesh [AB[ e [BC[ te kete syprinen me te
madhe.
E
NDRYSHME P
ERMES DERIVATIT 199

Zgjidhja: Shenojme d = [AC[ dhe x = [AB[. Syprina e katerkendeshit do te
jete:
S = S(x) = x(d x) = dx x
2
.
Derivati i funksionit S eshte S
(x) = d 2x, si dhe pika stacionare e tij eshte

x
0
=
d
2
. Meqenese S
(x) = 2, pra edhe S
(x
0
) = 2, shihet se funksioni
S arrin maksimumin ne piken x
0
=
d
2
. Prandaj, maksimumi arrihet kur pika
B e pergjymsmon segmentin AB, d.m.th. kur siperfaqja katerkendeshe eshte
siperfaqja katrore.
Detyra 2. Rreth sferes me rreze R te jashteshkruhet koni me vellim me te
vogel.
Zgjidhja: Ne qofte se me x shenojme lartesine e konit, ndersa me y (shih g.
5.14) rrezen e bazes se tij, vellimi i tij do te jete:
V =
1
3
y
2
x. ()
Pra, vellimi shprehet si funksion i dy ndryshoreve. Vellimin e shprehim si
y
x
R
1
O
O
K
L
T
Fig. 5. 14
funksion te nje ndryshoreje. Verejme se KO
1
L KTO, prej nga shihet se:
KL
O
1
L
=
KO
TO
_
x
2
+y
2
y
=
x R
R

x
2
+y
2
y
2
=
(x R)
2
R
2
y
2
=
xR
2
x 2R
.
Kendej dhe nga () marrim:
V = V (x) =
1
3
R
2
x
2
x 2R
.
Verejme se, per shkak te natyres se problemit, 2R < x < +, d.mth. T(V ) =
(2R, +). Derivati i funksionit V eshte:
V
(x) =
1
3
R
2
x(x 4R)
(x 2R)
2
.
200 ELEMENTE T
Pikat stacionare te funksionit V jane x
1
= 0 dhe x
2
= 4R. Mirepo, x
1
= 0 ,
T(V ), qe tregon se e vetmja pike e ekstremumit te mundshem eshte pika x = 4R.
Derivati i dyte i funksionit V eshte:
V
(x) =
8
3
R
4
1
(x 2R)
3
.
Meqe V
(4R) =
R
3
> 0, konstatojme se funksioni V arrin minimumin ne piken
x = 4R. Prandaj, koni me vellim me te vogel i jashteshkruar rreth sferes me
rreze R, ka lartesine x = 4R dhe rrezen e bazes y = R
2.
Detyra 3. Nga te gjithe cilindrat me syprine te dhene S, te gjendet ai qe ka
vellimin me te madh.
Zgjidhja: Shenojme me x rrezen e bazes se cilindrit dhe me y lartesine e tij.
Kemi:
S = 2xy + 2x
2
. (1)
Vellimi i cilindrit do te jete V = x
2
y, dhe mbetet te gjendet maksimumi i ketij
funksioni. Se pari funksionin V e shprehim si funksion te nje ndryshoreje. Nga
(1) marrim:
y =
S
2x
x =
S 2x
2
2x
. (2)
Prandaj:
V = x
2
_
S
2x
x
_
=
Sx
2
x
3
.
Tash kemi:
V
(x) =
S
2
3x
2
= 0 =x
1/2
=
_
S
6
,
prej nga shihet se x
1
=
_
S
6
eshte pika stacionare (d.m.th. pika e ekstremu-
mit te mundshem) per funksionin V. Meqenese V
(x) = 6x dhe V
(x
1
) =
6
_
S
6
=
6S < 0, konstatojme se funksioni V ka maksimum ne piken

x
1
=
_
S
6
. Kendej dhe nga (2) marrim:
y(x
1
) =
S 2
S
6
2
_
S
6
= 2
_
S
6
= 2x
1
.
Prandaj, nga te gjithe cilindrat me syprine S vellimin me te madh e ka ai i cili
prerjen boshtore e ka katrore.
Detyra 4. Ne rruzullin e dhene me rreze R te brendashkruhet cilindri me vellim
me te madh.
Zgjidhja: Shenojme me x rrezen e bazes se cilindrit dhe h lartesine e tij.
Atehere, (g. 5.15):
h
2
4
+x
2
= R
2
=x
2
= R
2
h
2
4
.
E
NDRYSHME P
ERMES DERIVATIT 201

R
r
h/2
Fig. 5.15
Vellimi V i cilindrit do te jete:
V = x
2
h =
_
R
2
h
2
4
_
h = R
2
h
h
3
4
.
Meqenese 0 <
h
2
< R, atehere T(V ) = (0, 2R) (sepse V eshte funksion i h dhe
h < 2R). Me tej:
V
(h) = R
2
3h
2
4
= 0 =h
1
=
2R
3
,
V
(h) =
6h
4
=
3h
2
dhe V
(h
1
) < 0,
dhe shohim se funksioni V ka maksimum ne piken h
1
=
2R
3
, si dhe V
max
=
4
3
3
R
3
.
Detyra 5. Nga rrethi me rreze R te ndahet segmenti i tille rrethor me te cilin
do te formohej koni me vellim me te madh. Sa do te jete kendi i atij segmenti
rrethor?
Zgjidhja: Shenojme me r, h dhe l, perkatesisht, rrezen e bazes se konit, lar-
tesine e tij dhe perimetrin e bazes. Gjatesia e harkut
ACB eshte l = R si
dhe (shih g. 5.16) h =
R
2
r
2
. Verejme se 2r = l = R, d.m.th. r =
R
2
.
Prandaj, h =
_
R
2
_
R
2
_
2
. Vellimi i konit do te jete:
V =
1
3
r
2
h =
1
3
R
2
2
4
2

_
R
2
R
2
_

2
_
2
=
R
3
24
2

2
_
4
2
2
.
Duhet te gjendet maksimumi i funksionit V (). Le te veme ne dukje se mjafton
te gjendet maksimmi i funksionit V
2
() (sepse ai perputhet me maksimumin e
funksionit V ()). Kemi:
V
2
() =
R
6
576
4
(4
2
6
), (V
2
())
=
R
6
576
4
(16
2
3
6
5
),
202 ELEMENTE T
(V
2
())
=
R
6
576
4
(48
2
2
39
4
, V
2
() = 0 =
1
= 2
_
2
3
.
R
R
r
h
A
B
C
Fig. 5.16
Me tej, V
2
(
1
) < 0, qe tregon se funksioni V
2
, pra edhe V arrin maksimumin
ne piken
1
= 2
_
2
3
. Prandaj, qe te tohet koni me vellim me te madh nga
rrethi duhet te ndahet segmenti rrethor me kendin
1
= 2
_
2
3
, i cili i shprehur
ne shkalle do te jete:
1
= 2
_
2
3
= 360
_
2
3
294
.
Detyra 6. Baloni mbushet me ajer me shpejtesi prej 1
dm
3
s
. Me cilen shpejtesi
rritet rrezja e tij ne castin kur ajo eshte 30 cm?
Zgjidhja: Shenojme me r rrezen e balonit. Vellimi i tij varet nga rrezja dhe
jepet me formulen:
V =
4
3
r
3
.
Madhesite V e r jane funksione te kohes t. Problemi zgjidhet duke perdorur
kuptimin kinematik te derivatit dhe derivatin e funksionit te perbere. Kemi:
V
(t) =
dV
dt
=
dV
dr

dr
dt
dhe V
(r) = 4r
2
=
dV
dt
= 4r
2

dr
dt
.
Kendej dhe meqenese:
dV
dt
= 1
dm
3
s
, r = 30cm = 3dm,
tojme:
1
dm
3
s
= 4 (3dm)
2

dr
dt
=
dr
dt
=
1
36

dm
s
= 0.088
cm
s
.
Pra, shpejtesia e castit te rritjes se rrezes (ne momentin kur eshte 30 cm) eshte
0.088
cm
s
.
E
NDRYSHME P
ERMES DERIVATIT 203

Detyra 7. Cisterna ne forme te hinkes eshte e larte 3 m dhe ka rrezen e bazes
2 m. Ne te leshohet lengu me shpejtesi 15 l ne sekonde. Me cilen shpejtesi rritet
niveli i lengut ne momentin kur ai eshte 1 m?
Zgjidhja: Shenojme me h nivelin e lengut ne momentin t, pasi qe ka lluar
mbushja e cisternes, ndersa me r rrezen perkatese (shih g. 5.17).
Fig. 5.17.
Nga g. 5.17. shihet se:
r
h
=
2
3
=r =
2
3
h.
Madhesia qe kerkohet eshte derivati
dh
dt
i llogaritur ne piken per te cilen
h = 1 m. Per kete, vellimin e lengut e shprehim si funksion te ndryshores h :
V (h) =
1
3
r
2
h =
4
27
h
3
si dhe V
(h) =
dV
dt
=
4
9
h
2
. ()
Tash kemi:
V
(t) =
dV
dt
=
dV
dr

dr
dt
=
4
9
h
2
dh
dt
.
Shprehja
dV
dt
eshte shpejtesia (e castit) me te cilen mbushet cisterna. Sipas
kushtit kemi:
dV
dt
= 15
l
s
= 0.015
m
3
s
.
Prandaj, ne momentin kur niveli i lengut eshte ne lartesine h = 1 m, duke
perdorur relacionin (), marrim:
0.015
m
3
s
=
4
9
(1m)
2
dh
dt
=
4
9
1
2
m
2
dh
dt
=
dh
dt
=
9 0.015
4
m
s
= 1.07
cm
s
.
Detyra 8. Burimi i drites gjendet mbi qendren e tavolines rrethore rrezja e
se ciles eshte r. Sa eshte largesa e burimit te drites nga tavolina, ne menyre qe
skaji i tavolines (pra edhe e tere tavolina) te jete i ndri cuar me se miri?
204 ELEMENTE T
Zgjidhja: Nga zika dihet se intensiteti i drites ne nje pike eshte ne perpjestim
te zhdrejte me largesen nga burimi dhe ne perpjesetim te drejte me sinusin e
kendit sipas te cilit drita bie ne siperfaqe. Ne qofte se me h e shenojme lar -
tesine nga burimi i drites ne qendren e tavolines, intensiteti i drites ne cilendo
pike te skajshme te tavolines llogaritet me formulen:
I = k
sin
r
2
+h
2
,
ku k eshte konstante e cila varet nga fuqia e burimit. Nga ABC (shih g.
5.17) rrjedh se h = rtg . Prandaj:
I() = k
sin
r
2
+r
2
tg
2
=
k
r
2
sin
1 + tg
2
=
h
r
2
sin cos
2
.,
r
h
C
A
B
Fig. 5.18.
Per ecuri me te thjeshte veme sin = t. Atehere:
I() =
k
r
2
t (1 t
2
) =
k
r
2
(t t
3
)
I
() =
k
r
2
(1 3t
2
) = 0 =t =
3
3
.
Merret ne konsiderim (sipas natyres se problemit: 0 < <

2
) pika t =
3
3
.
Prandaj, sin =
3
3
). Keshtu marrim tg =
sin
cos
=
3
2
, si dhe:
h = r tg = r
3
2
.
1. Sipas perkuzimit te llogariten, f
(1), f
(2) dhe f
(3) ne qofte se f(x) =

(x 1)
2
(x 2)(x 3)
2
.
2. Te llogaritet f
(1) ne qofte se f(x) = x + (x 1) arcsin

_
x
x + 1
.
3. Te tregohet se ne qofte se funksioni f eshte i derivueshem ne piken x,
atehere vlen:
lim
n
n
_
f
_
x +
1
n
_
f(x)
_
= f
(x).
A vlen e anasjellta, d.m.th. nga ekzistenca e atij limiti a rrjedh de-
rivueshmeria e funksionit ne ate pike?
Udhezim: Te merret ne konsiderim funksioni Dirihle.
4. Te tregohet se funksioni
f(x) =
_
x
2
, per x Q;
0, per x R Q,
eshte i derivueshem vetem ne piken x = 0.
5. Te llogariten derivatet e funksioneve:
a) y = (1 +x)
2 +x
2
3
3 +x
3
; b) y =
_
1 +
3
_
1 +
4
1 +x
4
;
c) y = x +x
x
; c) y = x +x
x
+x
x
x
;
d) y =
_
arcsin(sin
2
x)
arccos(cos
2
x)
_
arctg
2
x
; dh) y =
sin x cos x
sin x + cos x
.
6. Te gjenden derivatet dhe te vizatohen graket e funksioneve dhe deriva-
teve te tyre, ne qofte se:
a) y = [x[ ; b) y = x[x[ ; c) y = ln [x[ .
7. Te llogariten derivatet e efunksioneve:
a) y = [(x 1)
2
(x + 1)
3
[ ; b) y = arccos
1
|x|
;
c) y = [sin
3
x[ ; c) y = [x] sin
2
x.
8. Te llogaritet derivati i funksionit:
y =
_
_
_
1 x, per < x < 1;
(1 x)(2 x), per 1 x 2;
(2 x), per 2 < x < +.
9. Te llogaritet derivati i funkionit:
y =
_
arctg x, per [x[ 1;
4
sgn x +
x 1
4
, per [x[ > 1 .
10. Per cilat R funksioni:
f(x) =
_
x
sin
1
x
, per x ,= 0;
0, per x = 0,
a) eshte i vazhdueshem ne piken x = 0; b) ka derivat te fundme ne
piken x = 0; c) ka derivat te vazhdueshem ne piken x = 0 ?
206 ELEMENTE T
11. Te gjenden formulat per shumat:
a) P
n
(x) = 1 + 2x + 3x
2
+ +nx
n1
;
b) Q
n
(x) = 1
2
+ 2
2
x + 3
2
x
2
+ +n
2
x
n1
;
c) S
n
(x) = sin x + sin 2x + + sin nx;
c) T
n
(x) = cos x + 2 cos 2x + +ncos nx.
Udhezim: Barazimi ne c) te shumezohet me sin
x
2
.
12. Te shkruhet ekuacioni i tangjentes se grakut te funksionit f(x) =
1
x
ne
piken me abshise x =
1
2
.
13. Te shkruhet ekuacioni i tangjentes se grakut te funksionit
f(x) = cos(2x

3
),
ne piken me abshise x =
2
.
14. Te shkruhet ekuacioni i normales se grakut te funksionit f(x) = xln x e
cila eshte paralele me drejtezen 2x 2y + 3 = 0.
15. Te gjendet diferenciali i funksionit y, ne qofte se:
a) y =
1
x
; b) y = ln(ln x) ;
c) y = ln [x +
x
2
+a[ ; c) y = arccos
1
|x|
.
16. Te llogaritet derivati i pare dhe i dyte i funksionit:
f(x) =
_
x
2
_
2 + sin
1
x
_
, per x ,= 0;
0, per x = 0.
Nga ky shembull te konstatohet se kushtet e teoremes 5.14.5 nuk jane te
nevojshme per ekzistencen e ekstremumit lokal.
17. Te tregohet se funksioni
f(x) =
_
e
1
x
2
, per x ,= 0 ;
0, per x = 0,
eshte pafund here i derivueshem (d.m.th. ka derivat te cfaredo rendi) ne
piken x = 0
18. Te vertetohen pabarazimet:
a)
b a
b
< ln
b
a
 0 ;
c) lim
x0
_
arcsin x
x
_
1
x
2
; c) lim
x
x
_
1
e

_
x
x + 1
_
x
_
;
d) lim
x+0
x
x
; dh) lim
x0
_
1
x

1
sin x
_
.
20. Te cmohet gabimi nga barazimi i perafert
1 +x x
x
3
6
, x [0, 1].
21. Per cilen vlere te koecientit a funksioni:
f(x) = x
3
ax
2
+x + 1,
eshte monotono rrites ne tere domenen e vet?
22. Per cilat vlera x vlen formula e perafert sinx x
x
3
6
, me saktesi deri
me 10
4
?
23. Per cilat vlera x vlen formula e perafert cos x 1
x
2
2
, me saktesi deri
me 10
4
?
24. Te shkruhet formula e Maklorenit per funksionin f(x) = e
x
ne segmentin
[1, 2] me gabimin me te vogel se 10
3
.
25. Le te jete f funksion i vazhdueshem ne [0, 1] dhe i derivueshem ne (0, 1).
Te tregohet se ekziston (0, 1) i tille qe
f(1) f(0) =
f
() +f
(1 )
2
.
Udhezim: Te merret funksioni ndihmes g(x) =
f(x) f(1 x)
2
.
26. Le te jete f: (a, b) R funksion qe ploteson kushtin:
x
1
, x
2
(a, b) =[f(x
1
) f(x
2
)[ c [x
1
x
2
[
p
,
ku c eshte numer real pozitiv. Te tregohet se:
a) nese p > 0, funksioni eshte uniformisht i vazhdueshem;
b) nese p > 1, funksioni eshte konstant.
27. Le te jete f funksion i derivueshem ne segmentin [x
1
, x
2
], x
1
x
2
> 0.
Te tregohet se ekziston pika (x
1
, x
2
) ashtu qe:
1
x
1
x
2
x
1
x
2
f(x
1
) f(x
2
)
= f() f
().
Udhezim: Te perdoret teorema e Koshit.
208 ELEMENTE T
28. Nga te gjitha siperfaqet trekendeshe te brendashkruara ne rreth te gjendet
ajo me syprine maksimale.
29. Ne gjysmerrethin me rreze r te brendashkruhet drejtekendeshi me syprine
maksimale.
30. Njeriu i gjate 180 cm largohet me shpejtesi 1 m/s nga ndri cuesi qe gjendet
ne shtyllen e larte 4 m. Me cilen shpejtesi rritet hija e njeriut, kur ai eshte
i larguar 10 m nga shtylla e ndri cuesit?
31. Ne rrethin me rreze R te brendashkruhet drejtkendeshi me syprine me te
madhe.
32. Nga te gjithe cilindrat me vellim V te gjendet ai i cili ka syprinen me te
vogel.
33. Ligji i reektimit te drites tregon se rrezja e cila bie ne pasqyren e rrafshte
reektohet ne menyre qe kendi renes te jete i barabarte me kendin e
reektimit . Po ashtu, parimi i Fermas tregon se rrezja e drites e zgjedh
ate rruge ACB (C gjendet ne pasqyre), te cilen e kalon per kohen me te
shkurter. Te tregohet se keto dy parime jane ekuivalente.
34. Te shqyrtohen dhe te paraqiten grakisht funksionet:
a) f(x) = x +
2x
x
2
1
; b) f(x) =
3
_
x
2
(2 x) ;
c) f(x) = arctg
1
x
2
1
; c) f(x) =
ln
2
x
x
;
d) f(x) = arctg
1
sin x
; dh) f(x) =
3
x
2
x
2
+ 1 .
35. Te tregohet se mesi gjeometrik i numrave pozitiv nuk eshte me i madh se
mesi aritmetiki tyre, d.m.th.
1
n
n
k=1
x
k

_
1
n
n
k=1
x
2
k
.
36. Shenojme me
s
(a, b) =
_
a
s
+b
s
2
_1
s
, s ,= 0,
0
(a, b) =
ab mesin e
rendit s te numrave pozitiv a e b. Ne ve canti per s = 1 merret mesi
harmonik; per s = 0mesi gjeometrik (trego!); per s = 1mesi aritmetik;
per s = 2mesi katror. Te tregohet se:
a) funksioni
s
(a, b) eshte i vazhdueshem ne piken s = 0;
b) min(a, b)
s
(a, b) max(a, b), x;
c) per a ,= b funksioni
s
(a, b) eshte monotono-rrites;
c) lim
x
s
(a, b) = min(a, b), lim
x
s
(a, b) = max(a, b).
6
INTEGRALI I
PACAKTUAR
6.1 PRIMITIVA DHE INTEGRALI
Perkuzimi 6.1.1 Le te jete f: [a, b] R,
1
funksion i perkuzuar ne seg-
mentin [a, b]. Funksionin F: [a, b] R,
2
te derivueshem ne [a, b], e quajme
funksion primitiv ose primitive te funksionit f ne [a, b], ne qofte se
F
(x) = f(x), per cdo x [a, b].

Shembulli 6.1.1 1
Funksioni F(x) =
x
3
3
+ x eshte primitive e funksionit
f(x) = x
2
+1, ne R, sepse F eshte i derivueshem ne R dhe F
(x) = f(x), x
R.
Le te verejme se edhe funksioni F(x) =
x
3
3
+x+4 eshte primitive e funksionit
f(x).
2
Shpejtesia v(t) e pikes materiale eshte dhene me barazimin v(t) = 3t

2
+
t, t 0. Ne qofte se rruga e kaluar s(t) ne llimin e levizjes ishte e barabarte
me zero, shihet se s(t) = t
3
+
t
2
2
, sepse s
(t) = v(t) si dhe s(0) = 0. Funksioni

s(t) = t
3
+
t
2
2
eshte nje primitive e funksionit v(t) = 3t
2
+t, per t 0.
Le te verejme se dhe funksioni s(t) = t
3
+
t
2
2
+
1
2
eshte primitive e funksionit
v(t).
Nga shembujt e mesiperm lehte shihet se ne qofte se F(x) eshte primitive
e funksionit f(x), atehere edhe F(x) + C, ku C eshte konstante e cfaredoshme
eshte primitive e funksionit f(x).
1
Ne vend te [a, b] mund te merret intervali (a, b) ku a, b mund te jene edhe numra te
pafundme.
2
Ne skajet e segmentit nenkuptohet ekzistenca e derivateve perkatese te njenashme.
210 INTEGRALI I PACAKTUAR
Teorema 6.1.1 Le te jete f: [a, b] R si dhe F: [a, b] R primitive e
funksionit f ne [a, b]. Atehere, bashkesia e te gjitha primitivave te
funksionit f ne [a, b] perputhet me bashkesine F +C [ C R.
Vertetimi. Duhet te tregojme se:
= F +C [ C R. ()
Ne qofte se F eshte primitive e funksionit f, atehere edhe F + C, ku
C eshte konstante e cfaredoshme, do te jete primitive e atij funksioni (sepse
(F(x) +C)
= F
(x) = f(x)). Prandaj:

F +C [ C R . (1)
Le te jete
0
nje primitive e cfaredoshme e funksionit f ne [a, b]
si dhe
0
,= F. Atehere, funksioni =
0
F ka derivat ne cdo pike te
[a, b] si dhe
(x) = (
0
(x) F(x))
(x) F
(x) = f(x) f(x) = 0.

Kendej, sipas rrjedhimit te teoremes se Lagranzhit, marrim (x) = C. Prandaj,
0
= F +C F +C [ C R, d.m.th.
F +C [ C R. (2)
Nga (1) dhe (2) rrjedh barazimi ().
Teorema 6.1.1 tregon se primitivat e funksionit f : [a, b] R, nese ekzis-
tojne, jane te pecaktuara me saktesi deri te konstanta aditive.
Perkuzimi 6.1.2 Bashkesia e te gjitha primitivave te funksionit f(x) quhet
integral i pacaktuar i funksionit f dhe shenohet me:
_
f(x) dx.
Ne kete perkuzim funksioni f quhet funksion nenintegral ndersa f(x)dx
- shprehje nenintegrale.
Ne qofte se F eshte nje funksion primitiv i funksionit f ne ndonje interval,
sipas teoremes 6.1.1, kemi:
_
f(x) dx = F(x) +C [ C R,
qe me shkurt (me maraveshje) e shkruajme ne formen:
_
f(x) dx = F(x) +C.
Le te theksojme se ne qofte se funksioni f ka primitive ne ndonje interval
(d.m.th. per te ekziston integrali i pacaktuar), atehere thuhet se f eshte i
integrueshem ne ate interval.
6.1 PRIMITIVA DHE INTEGRALI 211
Tabela e integraleve te pacaktuar
Nga tabela e derivateve te funksioneve elementare marrim tabelen e integraleve
te pacaktuara te disa funksioneve elementare, saktesia e se ciles lehte mund te
tregohet. Le te theksojme se ne qofte se ndonje nga funksionet nenintegrale
eshte i perkuzuar ne unionin e intervaleve disjunkte te hapur (p.sh. funksioni
1
x
qe eshte i perkuzuar ne (, 0) (0, +)), atehere konstanta C mund te
jete e ndryshme ne secilin nga ato intervale.
1
_
x
dx =
x
+1
+ 1
+C, R 1, x R;
2
_
1
x
dx = ln [x[ +C, x [a, b] R 0;
3
_
dx
1 +x
2
= arctg x +C = arcctg x +C, x R;
4
_
1
1 x
2
= arcsin x +C = arccos x +C; , [x[ < 1;
5
_
a
x
dx =
a
x
ln a
+C; , a > 0, a ,= 1. x R;
6
_
e
x
dx = e
x
+C; , x R;
7
_
sin xdx = cos x +C, x R;
8
_
cos xdx = sin x +C, x R;
9
_
dx
sin
2
x
= ctg x + C, x [a, b] R k [ k Z;
10
_
dx
cos
2
x
= tg x + C, x [a, b] R
2
+ k [ k Z;
11
_
sh x dx = ch x +C, x R;
12
_
ch x dx = sh x +C, x R;
13
_
1
sh
2
x
dx = cth x +C, x [a, b] R 0;
14
_
1
ch
2
x
dx = th x + C, x R;
15
_
1
x
2
+ 1
dx = ln(x +
_
x
2
+ 1) +C, x R;
16
_
1
x
2
1
dx = ln [x +
_
x
2
1 [ +C, [x[ > 1;
17
_
1
x
2
1
dx =
1
2
ln
x 1
x + 1
+C, x [a, b] R 1, 1;
6.1.1 Vetite e integralit te pacaktuar
Ne kete pike marrim disa veti te rendesishme te integralit te pacaktuar te cilat
kane zbatim te gjere ne llogaritjen e integraleve te ndryshem.
Teorema 6.1.2 Le te jete F primitive e funksionit f ne ndonje interval. Ate-
here:
1
d
_
_
f(x)dx
_
= f(x)dx;
2
_
d(F(x)) = F(x) +C;
3
_
kf(x)dx = k
_
f(x)dx, k R;
4
(vetia aditive) per funksionet e integrueshme f e g vlen barazimi:

_
[f(x) +g(x)]dx =
_
f(x)dx +
_
g(x)dx.
Vertetimi. Meqenese F
(x) = f(x), kemi d(

_
f(x)dx) = d(F(x) + C) =
F
(x)dx = f(x)dx si dhe

_
d(F(x)) =
_
F
(x)dx =
_
f(x)dx = F(x) +C.
Barazimi 3
rrjedh nga barazimi i derivateve te anes se majte e te djathte.

Per vertetimin e barazimit 4
verejme se: [
_
(f(x) +g(x))dx]
= f(x) +g(x)
si dhe [
_
f(x)dx +
_
g(x)dx]
= (
_
f(x)dx)
+ (
_
g(x)dx)
= f(x) +g(x).
Shembulli 6.1.2 1
_
(3x
4
+6x+
34)dx = 3
_
x
4
dx+6
_
xdx+
34
_
dx =
3
5
x
5
+3x
2
+
34 x+C;
2
_
(1
x)(3 x)
x
dx = 3
_
dx
x

_
dx 3
_
dx
x
1
2
+
_
x
1
2
dx =
= 3 ln [x[ x 6x
1
2
+
x
3
2
3
2
+C =
= 3 ln [x[ x 6
x +
2
3
x
x +C;
3
_
_
x
_
x
xdx =
_
x
7
8
dx =
8
15
x
8
x
7
;
4
_
3
1 3xdx =
1
3
_
(1 3x)
1
3
d(1 3x) =
1
4
(1 3x)
4
3
+C =
=
1
4
(1 3x)
3
1 3x +C.
6.1.2 Metodat themelore te integrimit
1. Metoda e zberthimit. Kjo metode perdoret ne rastin kur funksioni
f: (a, b) R mund te paraqitet si shume e funksioneve f
j
: (a, b) R, j =
1, 2, ..., n, (d.m.th. f(x) =
n
j=1
f
j
(x)) te tilla qe primitivat e tyre lehte mund te
gjenden. Ne kete rast marrim:
_
f(x)dx =
n
j=1
_
f
j
(x)dx, x [a, b].
_
x
2
(1 x)
100
dx, x ,= 1.
Zgjidhje: Funksionin x
2
e zberthejme sipas shkalleve te (1 x):
x
2
= (1 x)
2
2(1 x) + 1,
dhe marrim:
_
x
2
(1 x)
100
dx =
_
(1 x)
2
2(1 x) + 1
(1 x)
100
dx
=
_
dx
(1 x)
98
2
_
dx
(1 x)
99
+
_
dx
(1 x)
100
=
1
97(1 x)
97

1
49(1 x)
98
+
1
99(1 x)
99
+C, x ,= 1.
2. Metoda e zevendesimit
Teorema 6.1.3 Le te jete F: A R funksion primitiv i funksionit f(t), t A
dhe le te jete g: B A funksion i diferencueshem per x B, ku A e B jane
intervale. Atehere, ekziston funksioni primitiv i funksionit f(g(x))g
(x), x B
dhe vlen barazimi:
_
f(g(x))g
(x)dx = F(g(x)) +C. (1)

Vertetimi. Tregojme se derivatet ne dy anet e barazimit (1) jane te barabarta.
Kemi:
_
_
f(g(x))g
(x)dx
_
= f(g(x)) g
(x),
ndersa nga ana tjeter marrim:
[F(g(x)) +C]
= F
g
(g(x))g
(x) = f(g(x)) g
(x).
Shembulli 6.1.4 1
Ne qofte se
_
f(x)dx = F(x) +C, atehere:
_
f(ax +b)dx =
1
a
F(ax +b) +C, a R 0, b R.
Mjafton qe ne teoremen 6.1.3 te merret g(x) = ax +b.
Ne ve canti, me kete zevendesim mund te tohen, per shembull keto integrale:
_
(ax +b)
n
dx =
(ax +b)
n+1
a(n + 1)
+C, a ,= 0, n ,= 1;
_
dx
3 4x
=
1
2
3 4x +C;
_
dx
x
2
+x + 1
=
_
dx
(x +
1
2
)
2
+
3
4
=
_
dx
(x +
1
2
)
2
+ (
3
2
)
2
=
2
3
arctg
2x + 1
3
+C;
_
dx
2x
2
+ 4x + 20
=
1
18
_
dx
(
x+1
3
)
2
+ 1
=
1
6
arctg
x + 1
3
+C;
_
dx
2x
2
+ 3x
=
4
3
2
_
dx
_
(
4
3
x + 1)
2
1
=
=
ln [4x + 3 +
_
8(2x
2
+ 3x)[
2
+C;
_
cos
2
xdx =
_
1 + cos 2x
2
dx =
x
2
+
sin 2x
4
+C.
2
_
e
x
2
xdx
12 +e
x
2
=
t = 12 +e
x
2
dt = 2xe
x
2
dx
=
1
2
_
dt
t
=
1
2
ln [t[ +C =
1
2
ln(12 +e
x
2
) +C.
3
Me zevendesimin e
x
+ 1 = t, marrim:
_
e
x
dx
e
x
+ 1
=
_
dt
t
= 2
x + 1 +C.
4
Ne qofte se veme ln x = t, tojme:

_
dx
xln x
=
_
dt
t
= ln [ ln x[ +C.
Ne vazhdim marrim disa integrale te cilat hasen shpesh ne zgjidhjen e de-
tyrave te ndryshme. Ne shembujt 5
veme x = at, dx = adt.

5
_
dx
a
2
x
2
, a > 0, [x[ < a.
_
dx
a
2
x
2
=
_
dt
1 t
2
= arcsin t +C = arcsin
x
a
+C.
6
_
dx
a
2
+x
2
.
_
dx
a
2
+x
2
=
_
a dt
a
2
+a
2
t
2
=
1
a
arctg
x
a
, a ,= 0.
7
_
dx
a
2
+x
2
, a > 0, x R.
_
dx
a
2
+x
2
=
_
dt
1 +t
2
= arsh t +C = arsh
x
a
+C
8
_
dx
a
2
+x
2
, a > 0, x R.
_
dx
a
2
+x
2
=
_
dt
1 +t
2
=
= arsh t +C = arsh
x
a
+C = ln(x +
_
x
2
+a
2
) +C
ku mbledhesi ln a, qe merret nga barazimi:
arsh
x
a
= ln
_
x
a
+
_
x
2
a
2
+ 1
_
= ln(x +
_
x
2
+a
2
) ln a,
eshte perfshire ne konstanten C.
9
_
dx
x
2
a
2
, a > 0, [x[ > a.
_
dx
x
2
a
2
=
_
dt
t
2
1
= arch
x
a
+C = ln(x +
_
x
2
a
2
) +C,
ku per mbledhesin ln a, vlen pohimi nga detyra paraprake.
10
Me zevendesimin sin x = t, marrim:

_
sin
5
xcos xdx =
_
t
5
dt =
t
6
6
+C =
1
6
sin
6
x +C.
Verejtje. Ne disa raste, per llogaritjen e integralit
_
f(x)dx merret zevendesimi
x = (t), t A R, duke supozuar se ekziston funksioni i anasjellte
1
. Ne
qofte se G(t) eshte primitive e funksionit g(t) = f((t))
(t), atehere:
_
f(x)dx = G(
1
(x)) +C.
Shembulli 6.1.5 Te llogaritet I =
_
a
2
x
2
dx, a > 0.
Zgjidhja: Veme x = a cos t. Kemi:
I =
_
_
a
2
x
2
dx =
_
_
a
2
a
2
cos
2
t a sin t dt = a
2
_
sin
2
t dt
= a
2
_
1 cos 2t
2
dt =
a
2
2
t
a
2
4
sin 2t +C =
a
2
2
arccos
x
a
1
2
x
_
a
2
x
2
+C.
3. Metoda e integrimit me pjese
Teorema 6.1.4 Le te jene funksionet u e v te diferencueshme dhe le te ekzistoj
funksioni primitiv i funksionit u
v. Atehere, ekziston edhe funksioni primitiv i

funksionit uv
dhe vlen barazimi:

_
u(x) dv(x) = u(x) v(x)
_
v(x) du(x), . ()
Vertetimi. Meqenese [u(x) v(x)]
= u
(x) v(x) +u(x) v
(x), marrim:
_
[u(x) v(x)]
dx =
_
u
(x) v(x)dx +
_
u(x) v
(x) dx
ose: _
d[u(x) v(x)] =
_
u
(x) v(x)dx +
_
u(x) v
(x) .dx
Kendej, sipas teoremes 6.1.2 (2
), tojme formulen ().

Shembulli 6.1.6
1
I =
_
x
8
ln xdx =
_
u = ln x
dv = x
8
dx
=
_
du =
dx
x
v =
x
9
9
=
1
9
x
9
ln x
_
x
8
9
dx =
1
9
x
9
ln x
1
9
x
9
9
+C =
=
1
9
x
9
_
ln x
1
9
_
+C.
2
I =
_
e
x
sin xdx =
_
u = e
x
dv = sin xdx
=
_
du = e
x
dx
v = cos x
= e
x
cos x +
+
_
e
x
cos xdx = e
x
cos x +I
1
, ku I
1
=
_
e
x
cos xdx
=
_
u = e
x
dv = cos xdx
=
_
du = e
x
dx
v = sin x
= e
x
sin x
_
e
x
sin xdx = e
x
sin x I =
I = e
x
cos x +e
x
sin x I, d.m.th :
I =
1
2
e
x
(sin x cos x) +C.
_
arcsin x
x
2
dx, [x[ < 1, x ,= 0.
Zgjidhja: Integralin e shkruajme ne formen:
_
arcsin x
x
2
dx =
_
arcsin xd(
1
x
),
dhe duke vene ne formulen () u(x) = arcsin x, dv(x) = d(
1
x
), d.m.tth. v =
1
x
, tojme:
_
arcsin x
x
2
dx =
1
x
arcsin x +
_
dx
x
1 x
2
.
Meqenese:
dx
x
1 x
2
=
dx
x[x[
_
_
1
x
2
_
1
=
d(
1
|x|
)
_
_
1
[x[
_
2
1
,
nga formula 16. (te tabela e integraleve), marrim:
_
dx
x
1 x
2
== ln
_
1
[x[
+
_
_
1
x
2
_
2
1
_
+C = ln
[x[
1 +
1 x
2
+C
Rrjedhimisht,
_
arcsin x
x
2
dx =
1
x
arcsin x + ln
[x[
1 +
1 x
2
+C.
Verejtje. Ne disa raste funksioni nenintegral varet edhe nga numri natyral n
(p.sh.
_
x
n
e
x
dx,
_
dx
(x
2
+1)
n
,
_
sin
n
xdx,
_
cos
n
xdx, etj ). Me formulen per
integrimin me pjese ato integrale kthehen ne integrale te po asaj forme por
me indekse me te vogla. Duke perdorur numer te fundme heresh kete ecuri
arrijme deri te integrali tabelar. Kjo ecuri per llogaritjen e integralit quhet
ecuri rekurente, ndersa formulat e tuara quhen formula rekurente.
Shembulli 6.1.8 Te llogaritet I
n
=
_
x
n
e
x
dx. n N 0.
Zgjidhja: Duke vene u = x
n
, dv = e
x
dx, sipas (), marrim:
I
n
=
_
x
n
e
x
dx = x
n
e
x
n
_
x
n1
e
x
dx = x
n
e
x
nI
n1
.
Meqenese I
0
=
_
e
x
dx = e
x
+C, marrim:
I
n
= x
n
e
x
n[x
n1
e
x
(n 1)I
n2
] =
= e
x
[x
n
nx
n1
+n(n 1)x
n2
... + (1)
n1
n!] +C .
Shembulli 6.1.9 Te llogaritet I
n
=
_
dx
(x
2
+ 1)
n
, n N.
Zgjidhja: Veme u =
1
(x
2
+ 1)
n
, du =
2nx
(x
2
+ 1)
n+1
dx, v = dx, v = x. Nga
formula () marrim:
I
n
=
x
(x
2
+ 1)
n
+ 2n
_
x
2
dx
(x
2
+ 1)
n+1
=
x
(x
2
+ 1)
n
+ 2n
_
x
2
+ 1 1
(x
2
+ 1)
n+1
dx
=
x
(x
2
+ 1)
n
+ 2n(I
n
I
n+1
) .
Kendej:
I
n+1
=
1
2n
_
x
(x
2
+ 1)
n
+ (2n 1)I
n
_
, n N.
ose:
I
n
=
x
2(n 1)(x
2
+ 1)
n1
+
2n 3
2(n 1)
I
n1
, n N, n > 1. (1)
Me qene se I
1
= arctg x +C, nga formula (1) gjendet I
n
, n N.
Duke vepruar ngjashem shihet se:
I
n
=
_
dx
(x
2
+a
2
)
n
dx =
x
2a
2
(n 1)(x
2
+a
2
)
n1
+
2n 3
2(n 1)a
2
I
n1
, (2)
I
n
=
_
dx
(x
2
a
2
)
n
dx =
x
2a
2
(n 1)(x
2
a
2
)
n1

2n 3
2(n 1)a
2
I
n1
. (3)
RACIONALE
6.2.1 Integrimi i funksioneve te thjeshta racionale
Funksionet e formes:
A
x a
,
A
(x a)
n
,
Mx +N
x
2
+px +q
,
Mx +N
(x
2
+px +q)
n
, A, M, N, p, q R, n N.
RACIONALE 219
quhen funksione te thjeshta racionale. Ne vazhdim shohim si integrohen
funksionet e sipershenuara. Duke vene (per dy rastet e para) xa = t, dx = dt,
tojme:
I.
_
A
x a
dx = A
_
dt
t
= Aln [t[ +C = Aln [x a[ +C;
II.
_
A
(x a)
n
dx = A
_
dt
t
n
= A
1
(n 1)t
n1
+C =
A
(n 1)(x a)
n1
+C
III.
_
Mx +N
x
2
+px +q
dx. Shqyrtojme se pari rastin kur trinomi nuk ka zero reale.
Kemi:
x
2
+px +q =
_
x +
p
2
_
2
+
_
q
p
2
4
_
Meqe diskriminanta eshte negative mund te marrim a
2
=
_
q
p
2
4
_
. Prandaj:
x
2
+px +q =
_
x +
p
2
_
2
+a
2
.
Veme x +
p
2
= t, dx = dt, dhe gjejme:
_
Mx +N
x
2
+px +q
dx =
_
Mx +N
_
x +
p
2
_
2
+a
2
dx =
=
_
Mt + (N
Mp
2
)
t
2
+a
2
dt = M
_
tdt
t
2
+a
2
+
_
N
Mp
2
_
_
dt
t
2
+a
2
=
=
M
2
ln(t
2
+a
2
) +
_
N
Mp
2
_
1
a
arctg
t
a
+C =
=
M
2
ln(x
2
+px +q) +
_
N
Mp
2
_
1
a
arctg
x +
p
2
_
q
p
2
4
+C.
Ne rastin kur trinomi ka rrenje reale, atehere a
2
1
=
p
2
4
q > 0. Duke vene
x +
p
2
= t, dx = dt, tojme:
_
Mx +N
x
2
+px +q
dx =
_
Mx +N
_
x +
p
2
_
2
+
_
q
p
2
4
_
dx =
_
Mx +N
_
x +
p
2
_
2
_
p
2
4
q
_
dx =
=
_
M(t
p
2
) +N
t
2
a
2
1
dt = M
_
tdt
t
2
a
2
1
+
_
N
Mp
2
_
_
dt
t
2
a
2
1
=
M
2
ln [t
2
a
2
1
[ +
_
N
Mp
2
_
1
2a
1
ln
t a
1
t +a
1
+C
=
M
2
ln [x
2
+px +q[ +
_
N
Mp
2
_
1
2a
1
ln
x +
p
2
a
1
x +
p
2
+a
1
+C,
ku a
1
=
_
p
2
4
q .
IV.
_
Mx +N
(x
2
+px +q)
n
dx, M, N, p, q R.
Duke pasur parasysh se:
(Mx+N)dx =
_
M
2
(2x +p) +
_
N
Mp
2
_
_
dx =
M
2
d(x
2
+px+q)+
_
N
Mp
2
_
dx,
tojme:
_
Mx +N
(x
2
+px +q)
n
dx =
M
2
_
d(x
2
+px +q)
(x
2
+px +q)
n
+
_
N
Mp
2
_
_
dx
(x
2
+px +q)
n
,
dhe meqe
_
dt
t
n
=
1
(n 1)t
n1
+C
1
, marrim:
_
Mx +N
(x
2
+px +q)
n
dx =
M
2(n 1)(x
2
+px +q)
n1
+
=
_
N
Mp
2
_
_
dx
(x
2
+px +q)
n
.
Integrali i fundit llogaritet duke pasur parasysh formulat (2) e (3) nga shembulli
6.1.9.
6.2.2 Integrimi i funksioneve racionale
Klasa e funksioneve racionale ka vetine se primitiva e secilit funksion te tille
eshte funksion elementar, d.m.th. funksionet e tilla jane te integrueshme ne
domenin e vet.
I. Integrimi i funksioneve racionale te plota
Ne rastin kur funksioni nenintegral eshte polinom (d.m.th. funksion racional i
plote), duke perdorur vetine aditive te integralit te pacaktuar, marrim:
_
P
n
(x)dx =
_
(a
0
+a
1
x +a
2
x
2
+... +a
n
x
n
) dx =
= a
0
x +a
1
x
2
2
+a
2
x
3
3
+... +a
n
x
n+1
n + 1
+C = P
n+1
(x).
Le te verejme se integrali i polinomit te rendit n eshte polinom i rendit n + 1.
_
(x
5
+ 5x
3
6x
2
+ 8x + 123) dx.
Zgjidhja:
_
(x
5
+ 5x
3
6x
2
+ 8x + 123) dx =
x
6
6
+ 5
x
4
4
6
x
3
3
+ 8
x
2
2
+ 123x +C
=
x
6
6
+
5
4
x
4
2x
3
+ 4x
2
+ 123x +C.
RACIONALE 221
II. Integrimi i funksioneve racionale thyesore
Per te llogaritur integralin e funksionit racional thyesor na duhen disa rezultate
te cilat po i marrim ne llim.
Shqyrtojme polinomin Q(x) te shkalles n :
Q(x) = a
0
x
n
+a
1
x
n1
+... +a
n1
x +a
n
, a
j
R, j = 0, 1, 2, ..., n, a
0
,= 0.
Numri x
0
Rquhet zero (ose rrenje) e polinomit Q(x) ne qofte se Q(x
0
) = 0.
Le te jete x
0
zero e polinomit Q(x). Thuhet se x
0
ka shumshitetin N, ne
qofte se Q(x) = (x x
0
)
T(x), ku T(x) eshte polinom i shkalles n dhe i

tille qe T(x
0
) ,= 0.
Ne qofte se z = a + ib, a, b R eshte zero komplekse e polinomit me
koecient reale Q(x), d.m.th. Q(z) = 0, atehere numri kompleks i koniuguar
z = a ib eshte po ashtu zero e atij polinomi. Ne kete rast kemi:
(xz)(xz) = x
2
x(z +z) +[z[
2
= x
2
+px+q, ku p = z +z = 2a, q =
[z[
2
= a
2
+b
2
.
Pa humbur nga pergjithsimi mund te supozojme se a
0
= 1 (sepse, perndry-
she, meqe a
0
,= 0 duke pjestuar Q(x) me a
0
mund te arrihet qe te jete a
0
= 1).
Aehere, polinomi Q(x) mund te shkruhet ne formen:
Q(x) = (xx
1
)
1
(xx
2
)
2
...(xx
m
)
m
(x
2
+p
1
x+q
1
)
1
(x
2
+p
2
x+q
2
)
2
(x
2
+p
k
x +q
k
)
k
,
ku x = x
j
, j = 1, ..., m jane zero reale te atij polinomi,
j
N, j = 1, ...m,
jane shumeshitetet e tyre, si dhe cdo trinom x
2
+p
i
x +q
i
, i = 1, ..., k nuk ka
zero reale, ndersa
i
N, i = 1, ..., k, jane shumshitetet e zerove komplekse
ashtu qe:
m
j=1
j
+ 2
k
i=1
i
= n
Marrim ne shqyrtim funksionin racional thyesor f(x) =
P(x)
Q(x)
, x R
x
1
, x
2
, ..., x
m
. Ne rastin kur deg P(x) deg Q(x) (d.m.th. shkalla e poli-
nomit P(x) eshte me e madhe ose e barabarte me ate te Q(x)), thyesen e tille
e quajme jo te rregullt. Ne te kunderten ate thyes e quajme te rregullt.
Ne rastin e pare marrim
P(x)
Q(x)
= P
1
(x) +
P
2
(x)
Q(x)
ku P
1
(x) eshte ndonje polinom,
ndersa
P
2
(x)
Q(x)
eshte thyes e rregullt racionale. Kemi:
_
P(x)
Q(x)
dx =
_
P
1
(x) dx +
_
P
2
(x)
Q(x)
dx,
dhe llogaritja e integralit te pare ne anen e djathte te barazimit te mesiperm
nuk paraqet veshtiresi. Si c shihet, problemi i integrimit te funksionit racional
thyesor kthehet ne problemin e integrimit te thyeses se rregullt racionale.
Shembulli 6.2.2 Te llogaritet integrali:
_
x
2
+ 1
x + 1
dx.
Zgjidhja: Meqenese
(x
2
+ 1) : (x + 1) = x 1 +
2
x + 1
,
marrim:
_
x
2
+ 1
x + 1
dx =
_ _
(x 1 +
2
x + 1
_
dx =
x
2
2
x + 2
_
d(x + 1)
x + 1
=
=
x
2
2
x + 2 ln [x + 1[ +C.
Le te verejme se ne kete rast problemi u rivendos ne integrimin e funksionit
(thyeses se rregullt racionale)
1
x + 1
, qe nuk paraqet veshtiresi.
_
x
5
+ 6x + 1
x
3
+x
dx.
Zgjidhja: Meqenese:
x
5
+ 6x + 1
x
3
+x
= x
2
1 +
7x + 1
x
3
+x
,
marrim:
_
x
5
+ 6x + 1
x
3
+x
dx =
_ _
x
2
1 +
7x + 1
x
3
+x
_
dx =
_
(x
2
1) dx +
+
_
7x + 1
x
3
+x
dx =
x
3
3
x +
_
7x + 1
x
3
+x
dx.
Shihet se problemi kthehet ne llogaritjen e integralit te nje thyese te rregullt
racionale. Integrimi i saj nuk eshte trivial dhe per kete, si dhe te gjitha rastet
e ngjashme, kerkohen shqyrtime te metejme te cilat jepen ne vijim.
Ne vazhdim thyesen
P(x)
Q(x)
e konsiderojme te rregullt.
Japim disa rezultate te rendesishme qe na duhen dhe te cilat vertetohen ne
algjeber.
Teorema 6.2.1 Ne qofte se thyesa
P(x)
Q(x)
mund te shkruhet ne trajten:
P(x)
Q(x)
=
P(x)
(x x
1
)
1
Q
1
(x)
,
ku Q
1
(x) eshte polinom i tille qe Q
1
(x
1
) ,= 0, atehere ekziston A
(1)
1
R, ashtu
qe te vlej barazimi:
RACIONALE 223
P(x)
Q(x)
=
A
(1)
1
(x x
1
)
1
+
P
1
(x)
(x x
1
)
11
Q
1
(x)
,
ku thyesa e fundit eshte e rregullt.
Teorema 6.2.2 Ne qofte se thyesa e rregullt
P
1
(x)
Q(x)
mund te shkruhet ne
formen:
P
1
(x)
Q(x)
=
P
1
(x)
(x
2
+p
1
x +q
1
)
1
Q
1
(x)
,
ku Q
1
(x) eshte polinom zerot e te cilit jane komplekse dhe nuk perputhen me
zerot z
1
, z
2
te trinomit (x
2
+p
1
x+q
1
), atehere ekzistojne numrat M
(1)
1
, N
(1)
1

R, ashtu qe te vlej barazimi:
P
1
(x)
Q(x)
=
M
(1)
1
x +N
(1)
1
(x
2
+p
1
x +q
1
)
1
Q
1
(x)
+
P
1
(x)
(x
2
+p
1
x +q
1
)
11
Q
1
(x)
,
ku thyesa e fundit eshte e rregullt.
Pas perdorimit te teoremes 6.2.1 numer te mjaftueshem heresh, shohim se:
P(x)
Q(x)
=
m
i=1
j
j=1
A
(i)
j
(x x
i
)
ij+1
+
P
1
(x)
(x
2
+p
1
x +q
1
)
1
...(x
2
+p
k
x +q
k
)
k
, (1)
d.m.th. ana e majte e barazimit te mesiperm mund te paraqitet si shume e nje
numri te fundme thyesash te thjeshta racionale te tipit I. e II. dhe i nje thyese
te rregullt racionale emruesi i se ciles ka vetem rrenje komplekse. Po theksojme
se disa nga koecientet A
(i)
j
mund te jene te barabarte me zero.
Polinomin qe gjendet ne emruesin e thyeses se rregullt e shkruajme ne
trajten:
(x
2
+p
1
x +q
1
)
1
(x
2
+p
2
x +q
2
)
2
...(x
2
+p
k
x +q
k
)
k
= (x
2
+p
1
x +q
1
)
1
Q
1
(x)
ku Q
1
(x) eshte polinom zerot e te cilit jane komplekse dhe nuk perputhen
me zerot e trinomit (x
2
+ p
1
x + q
1
). Zgjedhim konstantet M
(1)
1
, N
(1)
1
(te cilat
ekzistojne sipas teoremes 6.2.2) ashtu qe te plotesohet barazimi:
P
1
(x)
(x
2
+p
1
x +q
1
)
1
Q
1
(x)
=
=
M
(1)
1
(x) +N
(1)
1
(x
2
+p
1
x +q
1
)
1
Q
1
(x)
+
P
1
(x)
(x
2
+p
1
x +q
1
)
11
Q
1
(x)
ku thyesa e fundit eshte e rregullt. Pasi te perdorim numer te mjaftueshem
heresh teoremen 6.2.2, marrim:
P
1
(x)
(x
2
+p
1
x +q
1
)
(1)
Q
1
(x)
=
k
i=1
j
j=1
M
(i)
j
x +N
(i)
j
(x
2
+p
i
x +q
i
)
ij+1
. (2)
Duke vene (2) ne (1) shohim se thyesa e rregullt racionale
P(x)
Q(x)
mund te
shkruhet ne trajten:
P(x)
Q(x)
=
m
i=1
j
j=1
A
(i)
j
(x x
i
)
ij+1
+
k
i=1
j
j=1
M
(i)
j
x +N
(i)
j
(x
2
+p
i
x +q
i
)
ij+1
. (3)
Japim rezultatin themelor te kesaj pike:
Teorema 6.2.3 Thyesa e rregullt racionale eshte funksion i integrueshem dhe
vlen barazimi:
_
P(x)
Q(x)
dx =
m
i=1
j
j=1
_
A
(i)
j
dx
(x x
i
)
ij+1
+
k
i=1
j
j=1
_
(M
(i)
j
x +N
(i)
j
)dx
(x
2
+p
i
x +q
i
)
ij+1
. (4)
Vertetimi. Vertetimi eshte i menjehershem, duke pasur parasysh se funksionet
e thjeshta racionale jane te integrueshme si dhe vetine aditive te integralit te
pacaktuar.
Le te verejme se primitiva e funksionit racional, ne rastin e pergjithshem,
eshte shume e funksionit racional, atij logaritmik dhe arktangjent.
Per te llogaritur integralin (4), se pari duhet te gjenden koecientet qe
paraqiten ne te. Ata i gjejme ne kete menyre:
Le te verejme se emerues i perbashket i te gjitha thyesave ne zberthimin (3)
eshte polinomi Q(x). Pasi te gjejme emruesin e perbashket (ne anen e djathte
te tij), ne numerues tohet polinom i shkalles jo me te madh se n 1. Duke
thjeshtuar me Q(x) te dy anet e barazimit te modikuar (3), gjejme identitetin
ne njeren ane te cilit eshte polinomi P(x) kurse ne anen tjeter polinomi me
koecienta te pacaktuara A
(i)
j
, M
(i)
j
, N
(i)
j
. Duke i krahasuar koecientet prane
shkalleve te njejta te x gjejme sistemin e ekuacioneve lineare zgjidhja e te cilit
jep konstantet e kerkuara.
Tani mund te kompletojme zgjidhjen e shembullit 6.2.3. Pra, llogarisim
integralin
_
x
5
+ 6x + 1
x
3
+x
dx. Nga:
7x + 1
x
3
+x
=
7x + 1
x(x
2
+x)
=
A
x
+
Bx +C
x
2
+ 1
Duke shumzuar me x(x
2
+ 1) marrim:
7x + 1 = A(x
2
+ 1) +x(Bx +C),
7x + 1 = Ax
2
+A+Bx
2
+Cx,
7x + 1 = (A+B)x
2
+Cx +A =
A+B = 0, C = 7, A = 1 =A = 1, B = 1, C = 7.
RACIONALE 225
Prandaj:
_
7x + 1
x
3
+x
dx =
_ _
1
x
+
x + 7
x
2
+ 1
_
dx = ln [x[
_
xdx
x
2
+ 1
+
+ 7
_
dx
x
2
+ 1
dx = ln[x[
1
2
ln(x
2
+ 1) + 7 arctg x +C =
= ln
[x[
x
2
+ 1
+ 7 arctg x +C,
dhe perfundimisht marrim;
_
x
5
+ 6x + 1
x
3
+x
dx =
x
3
3
x +
_
7x + 1
x
3
+x
dx =
x
3
3
x +
+ ln
[x[
x
2
+ 1
+ 7 arctg x +C.
Shembulli 6.2.4 Te llogaritet integrali
_
xdx
x + 4
dx.
Zgjidhja: Meqenese:
x
x + 4
= 1
4
x + 4
,
atehere:
_
x
x + 4
dx =
_ _
1
4
x + 4
_
dx = x 4 ln [x + 4[ +C.
_
x
4
dx
1 x
dx.
Zgjidhja: Meqenese:
x
4
1 x
= x
3
x
2
x 1 +
1
1 x
,
atehere:
_
x
4
1 x
dx =
_
_
x
3
x
2
x 1 +
1
1 x
_
dx =
=
x
4
4

x
3
3

x
2
2
x ln [1 x[ +C.
_
xdx
x(x 2)(x 1)
dx.
_
(2x + 3) dx
(x 2)(x + 5)
dx.
Zgjidhja: Meqenese:
2x + 3
(x 2)(x + 5)
=
A
x 2
+
B
x + 5
.
Lehte shihet se A = 1, B = 1. Prandaj kemi:
_
(2x + 3) dx
(x 2)(x + 5)
dx =
_
_
1
x 2
+
1
x + 5
_
dx
= ln [(x 2)(x + 5)[ +C.
_
dx
(x 1)(x + 1)
2
dx.
Zgjidhja: Meqenese:
1
(x 1)(x + 1)
2
=
A
x 1
+
B
(x + 1)
2
+
C
x + 1
,
lehte shihet se A =
1
4
, B =
1
2
, C =
1
4
.
Prandaj kemi:
_
dx
(x 1)(x + 1)
2
dx =
_ _
1
4(x 1)

1
2(x + 1)
2

1
4(x + 1)
_
dx =
=
1
4
ln [x 1[
1
2
(x + 1)
1
1

1
4
ln [x + 1[ +C =
=
1
4
ln
x 1
x + 1
+
1
2(x + 1)
+C.
Shembulli 6.2.9 Te llogaritet integrali I =
_
x
3
+ 1
x
3
5x
2
+ 6x
dx.
x
3
+ 1
x
3
5x
2
+ 6x
= 1 +
5x
2
6x + 1
x(x
2
5x + 6)
= 1 +
5x
2
6x + 1
x(x 3)(x 2)
.
Tash nga:
5x
2
6x + 1
x(x 3)(x 2))
=
A
x
+
B
x 3
+
C
x 2
,
lehte shihet se A =
1
6
, B =
28
3
, C =
9
2
.
Prandaj,
I =
_
x
3
+ 1
x
3
5x
2
+ 6x
dx =
_
_
1 +
5x
2
6x + 1
x(x 3)(x 2)
_
dx = x +I
1
+C
1
.
Llogarisim integralin I
1
. Kemi:
I
1
=
_
5x
2
6x + 1
x(x 3)(x 2)
dx =
_ _
1
6x
+
28
3(x 3)

9
2(x 2)
_
dx =
=
1
6
ln [x[ +
56
6
ln [x 3[
27
6
ln [x 2[ +C
2
=
1
6
ln
x(x 3)
56
(x 2)
27
+C
2
.
RACIONALE 227
Rrjedhimisht,
I =
_
(x
3
+ 1)
x
3
5x
2
+ 6x
dx = x +I
1
+C
1
= x +
1
6
ln
x(x 3)
56
(x 2)
27
+C
1
+C
2
= x +
1
6
ln
x(x 3)
56
(x 2)
27
+C, C = C
1
+C
2
.
_
3x + 2
2x
2
+x 3
dx.
Zgjidhja: Verejme se integrali i dhene eshte integral i nje funksioni te thjeshte
racional te tipit III. Kemi:
3x + 2
2x
2
+x 3
=
3x + 2
2(x 1)(x +
3
2
)
=
1
2
_
A
x 1
+
B
x +
3
2
_
,
Kendej, A = 2, B = 1 prandaj:
_
3x + 2
2x
2
+x 3
dx =
1
2
_
_
2
x 1
+
1
x +
3
2
_
dx = ln [x 1[ +
+
1
2
ln
x +
3
2
+C = ln [x 1[
_
x +
3
2
+C.
_
xdx
x
3
1
.
Zgjidhja: Funksionin nenintegral e shkruajme ne formen:
x
x
3
1
=
x
(x 1)(x
2
+x + 1)
=
A
x 1
+
Bx +C
x
2
+x + 1
,
prej nga marrim A =
1
3
, B =
1
3
, C =
1
3
. Keshtu tojme:
I =
_
xdx
x
3
1
dx =
_
_
1
3(x 1)
+
x + 1
3(x
2
+x + 1)
_
dx =
=
1
3
_
dx
x 1

1
3
_
x 1
x
2
+x + 1
dx.
Ne qofte se integralin e fundit e shenojme me I
1
, marrim:
I =
1
3
ln [x 1[
1
3
I
1
+C
1
. ()
Llogarisim integralin I
1
. Veme x +
1
2
= t, dx = dt. Kemi:
I
1
=
_
x 1
x
2
+x + 1
dx =
_
x 1
(x +
1
2
)
2
+ 1
1
4
dx =
=
_
t
3
2
t
2
+
3
4
dt =
_
tdt
t
2
+
3
4
3
2
_
dt
t
2
+
3
4
=
1
2
_
d(t
2
+
3
4
)
t
2
+
3
4
3
2

2
3
arctg
2t
3
=
1
2
ln(x
2
+x + 1)
3 arctg
2x + 1
3
+C
2
.
Tani nga () tojme:
I =
1
3
ln [x 1[
1
3
_
1
2
ln(x
2
+x + 1)
3 arctg
2x + 1
3
+C
2
_
+C
1
=
=
1
3
ln [x 1[
1
6
ln(x
2
+x + 1) +
3
3
arctg
2x + 1
3
+C, C = C
1
1
3
C
2
.
Shembulli 6.2.12
1
_
x
4
+ 3x
3
1
(x + 1)
2
dx =
_ _
x
2
+x 3 +
5
x + 1

3
(x + 1)
2
_
dx =
=
x
3
3
+
x
2
2
3x + 5 ln [x + 1[ +
3
x + 1
+C.
2
_
dx
x
4
+x
2
dx =
_ _
1
x
2

1
x
2
+ 1
_
dx =
1
x
arctg x +C.
3
_
2x
2
+ 2x + 13
(x 2)(x
2
+ 1)
2
dx =
_ _
1
x 2

x + 2
x
2
+ 1

3x + 4
(x
2
+ 1)
2
_
dx.
Llogarisim ve cmas:
_
xdx
x
2
+ 1
=
1
2
ln(x
2
+ 1) +C
1
;
_
xdx
(x
2
+ 1)
2
=
1
2(x
2
+ 1)
+C
2
;
_
dx
(x
2
+ 1)
2
=
1
2
_
x
x
2
+ 1
+
_
dx
x
2
+ 1
_
=
1
2
_
x
x
2
+ 1
+ arctg x
_
+C
3
.
Duke pasur parasysh keto integrale marrim:
_
2x
2
+ 2x + 13
(x 2)(x
2
+ 1)
2
dx = ln [x 2[
1
2
ln(x
2
+ 1)
4 arctg x +
3
2(x
2
+ 1)

2x
x
2
+ 1
+C,
ku C = C
1
+C
2
+C
3
.
6.2.3 Metoda e Ostrogradskit
Per integrimin me te efektshem te thyeses racionale te formes
P(x)
Q(x)
perdoret
metoda e Ostrogradskit
3
. Para se te japim kete metode rikujtojme se :
_
A
x a
dx = Aln [x a[ +C;
3
M. B. Ostrogradskij (1804-1862), matematikan rus
RACIONALE 229
_
A
(x a)
n
dx =
A
n 1

1
(x a)
n1
+C, n = 2, 3, ...;
_
Mx +N
x
2
+px +q
dx =
M
2
ln(x
2
+px +q) +
2N pM
2
_
q
p
2
4
+C,
ku a, p, q, A, M, N R, n N, dhe trinomi x
2
+px+q nuk ka zero reale. Me
tej, kur ne integralin
_
Mx +N
(x
2
+px +q)
n
dx perdoret formula rekurente numer
te mjaftueshem heresh, si rezultat merret nje thyese e rregullt racionale dhe nje
funksion arktangjent (pas integrimit te funksionit
C
x
2
+px +q
). Pra:
_
Mx +N
(x
2
+px +q)
n
dx =
P
1
(x)
(x
2
+px +q)
n1
+
_
C
x
2
+px +q
dx.
Ne vazhdim shohim si e llogarisim integralin:
_
P(x)
Q(x)
dx =
m
i=1
j
j=1
_
A
(i)
j
dx
(x x
i
)
ij+1
+
k
i=1
j
j=1
_
(M
(i)
j
x +N
(i)
j
)dx
(x
2
+p
i
x +q
i
)
ij+1
,
me metoden e Ostrogradskit.
Duke pasur parasysh ate qe u tha me siper, pas integrimit pjesa racionale (si
shume e nje numri te fundme te thyesave racionale) do te jete thyese e rregullt
racionale e formes
P
1
(x)
Q
1
(x)
, ku:
Q
1
(x) = (x x
1
)
11
(x x
2
)
21
...(x x
m
)
m1
(x
2
+p
1
x +q
1
)
11
(x
2
+p
2
x +q
2
)
21
...(x
2
+p
k
x +q
k
)
k
1
,
ndersa pjesa e dyte (iracionale) shkruhet ne formen
_
P
2
(x)
Q
2
(x)
dx, ku
P
2
(x)
Q
2
(x)
eshte thyes e rregullt (si shume e nje numri te fundme te thyesave te tilla).
Theksojme se polinomi Q
2
(x) eshte i formes:
Q
2
(x) = (x x
1
)(x x
2
)...(x x
m
)
(x
2
+p
1
x +q
1
)(x
2
+p
2
x +q
2
)
.
..(x
2
+p
k
x +q
k
).
Keshtu arrijme deri te formula:
_
P(x)
Q(x)
dx =
P
1
(x)
Q
1
(x)
dx +
_
P
2
(x)
Q
2
(x)
dx, ()
e sila quhet formula e Ostrogradskit, ku Q
1
(x) e Q
2
(x) caktohen si me siper.
Veme ne dukje se polinomet Q
1
(x) e Q
2
(x) gjenden edhe nese nuk dihet
zberthimi i polinomit Q(x) ne faktoret lineare dhe ata katror. Me te vertete,
verejme se Q
1
(x) eshte pjestuesi me i madh i perbashket per Q(x) e Q
(x).
Prandaj, Q
1
(x) mund te llogaritet me algoritmin e Euklidit.

Eshte e qarte se,
polinomi Q
2
(x) eshte heresi i Q(x) dhe Q
1
(x). Mbetet te gjenden polinomet
P
1
(x) e P
2
(x). Meqenese thyesat
P
1
(x)
Q
1
(x)
e
P
2
(x)
Q
2
(x)
jane te rregullta, atehere poli-
nomet P
1
(x) e P
2
(x) jane te rendit per nje me te vogel se Q
1
(x), perkatsisht
Q
2
(x). Pas derivimit te batrazimit () gjejme:
P(x)
Q(x)
=
_
P
1
(x)
Q
1
(x)
_
+
P
2
(x)
Q
2
(x)
.
Anen e djathte te barazimit te mesiperm e shkruajme me emerues te perbashket
e pastaj i barazojme koecientet e numerueseve prane shkalleve te njejta. Si
rezultat merret nje sistem linear me te panjohurat qe jane kooecientet e poli-
nomeve P
1
(x) e P
2
(x). Nga zgjidhja e atij sistemi tohen koecientet e panjohur.
Shembulli 6.2.13 Me metoden e Ostrogradskit te llogaritet integrali:
_
6 7x x
2
x
4
2x
3
+ 3x
2
2x + 1
dx.
Zgjidhja: Kemi:
Q(x) = x
4
2x
3
+ 3x
2
2x + 1, Q
(x) = 4x
3
6x
2
+ 6x 2.
Kerkojme polinomin Q
1
(x) i cili eshte pjestuesi me i madh i perbashket i
polinomeve Q(x) e Q
(x). Me algoritmin e Euklidit lehte shihet se Q

1
(x) =
x
2
x + 1. Me tej, si rezultat i pjestimit te polinomit Q(x) me Q
1
(x) merret
polinomi Q
2
(x) = x
2
x + 1. Polinomet P
1
(x) e P
2
(x) i kerkojme si polinome
te shkalles se pare. Keshtu:
_
6 7x x
2
x
4
2x
3
+ 3x
2
2x + 1
dx =
Ax +B
x
2
x + 1
+
_
Cx +D
x
2
x + 1
dx.
Rrjedhimisht,
6 7x x
2
x
4
2x
3
+ 3x
2
2x + 1
=
_
Ax +B
x
2
x + 1
_
+
Cx +D
x
2
x + 1
=
=
A(x
2
x + 1) (Ax +B)(2x 1)
(x
2
x + 1)
2
+
Cx +D
x
2
x + 1
,
ose 67xx
2
= A(x
2
x+1)(Ax+B)(2x1)+(Cx+D)(x
2
x+1). Duke i
barazuar koecientet prane shkalleve te njejta, gjejme nje sistem te ekuacioneve
me kater te panjohura. Koecienet e panjohur jane A = 2, B = 3, C = 0, D =
1.
Prandaj:
_
6 7x x
2
x
4
2x
3
+ 3x
2
2x + 1
dx =
2x + 3
x
2
x + 1
+
_
dx
x
2
x + 1
=
=
2x + 3
x
2
x + 1
+
2
3
arctg
2x 1
3
+C.
IRACIONALE E TRANSCENDENTE 231
IRACIONALE E TRANSCENDENTE
Ne piken 6.2 u konstatua se funksionet racionale jane te integrueshme. Ne vijim
shohim se me zevendesime te pershtatshme disa nga integralet e funksioneve
iracionale dhe transcendente kthehen ne integrale te funksioneve racionale.
Shenojme me R(x, x
1
, x
2
, ..., x
k
) funksionin racional ne lidhje me argumentet
x, x
1
, x
2
, ..., x
k
.
6.3.1 Integrimi i funksionit R
_
_
x,
n
1
ax + b
cx + d
, ...,
n
k
ax + b
cx + d
_
_
Per llogaritjen e integralit
_
R
_
x,
n
1
_
ax +b
cx +d
, ...,
n
k
_
ax +b
cx +d
_
dx, ku a, b, c, d
R, n
i
N, i = 1, 2, ..., k, merret zevendesimi
ax +b
cx +d
= t
n
, ku n eshte shumeshi
me i vogel i perbashket i numrave n
i
N, i = 1, 2, ..., k. Atehere, x =
dt
n
b
a ct
n
=
(t), dx =
(t)dt, prandaj:
_
R
_
x,
n
1
_
ax +b
cx+
, ...,
n
k
_
ax +b
cx +d
_
dx =
_
R
_
dt
n
b
a ct
n
, t
n
n
1
, ..., t
n
n
k
_
(t)dt,
d.m.th. integrali i dhene kthehet ne integral te nje funksioni racional.
_
x 1
3
x 1
dx.
Zgjidhja: Veme x = t
6
. Atehere, dx = 6t
5
dt. Prandaj:
_
x 1
3
x 1
dx = 6
_
t
3
1
t
2
1
t
5
dt = 6
_
t
2
+t + 1
t + 1
t
5
dt =
= 6
_
t
7
+t
6
+t
5
t + 1
dt = 6
_
_
t
6
+t
4
t
3
+t
2
t +
1
t + 1
_
dt
=
_
t
7
7
+
t
5
5

t
4
4
+
t
3
3

t
2
2
+ ln [1 +t[
_
+C, ku t =
6
x.
_
x + 1 1
3
x + 1 + 1
dx.
Zgjidhja: Veme x + 1 = t
6
. Atehere, dx = 6t
5
dt. Prandaj:
_

x + 1 1
3
x + 1 + 1
dx = 6
_
t
3
1
t
2
+ 1
dt =
= 6
_
_
t
6
t
4
t
3
+t
2
+t 1
t 1
t
2
+ 1
_
dt
= 6
_
t
7
7

t
5
5

t
4
4
+
t
3
3
+
t
2
2
t
1
2
ln(1 +t
2
) + arctg t
_
+ C, ku t =
6
x + 1.
_
dx
n
_
(x a)
n+1
(x b)
n1
, n N.
_
dx
n
_
(x a)
n+1
(x b)
n1
=
_
dx
n
_
(
xb
xa
)
n1
(x a)
2n
=
=
_
dx
n
_
(
xb
xa
)
n1
(x a)
2
Marrim zevendesimin
x b
x a
= t
n
. Atehere:
d
_
x b
x a
_
=
(b a)dx
(x a)
2
= nt
n1
dt =
dx
(x a)
2
=
n
b a
t
n1
dt.
Prandaj:
_
dx
n
_
(
xb
xa
)
n1
(x a)
2
=
n
b a
_
dt =
n
b a
t +C =
n
b a
n
_
x b
x a
+C.
_
3
_
1 x
1 +x

dx
(1 x)
2
.
6.3.2 Zevendesimet e Eulerit
Shqyrtojme integralin:
_
R(x,
_
ax
2
+bx +c ) dx, (1)
ku R eshte funksion racional ne lidhje me radikalin
ax
2
+bx +c dhe ndry-
shoren x. Rastin trivial kur trinomi ax
2
+ bx + c ka zero te dyshte, nuk e
shqyrtojme.
1) Rasti i pare. Le te jete a > 0. Veme:
ax
2
+bx +c =
a x +t,
prej nga gjejme:
bx +c = 2
a xt +t
2
.
Rrjedhimisht, x =
t
2
c
b
a b
,
ax
2
+bx +c e
dx
dt
jane shprehje racionale ne
lidhje me t. Prandaj, integrali (1) me zevendesimin e sipershenuar kthehet ne
integral te nje funksioni racional.
_
dx
x +
x
2
+x + 1
.
Zgjidhja: Kemi a = 1 > 0, prandaj perdorim zevendesimin e pare te Eulerit:
x
2
+x + 1 = x +t =x =
t
2
1
1 + 2t
dhe dx =
2t
2
+ 2t + 2
(1 + 2t)
2
dt.
Kemi:
_
dx
x +
x
2
+x + 1
=
_
2t
2
+ 2t + 2
t(1 + 2t)
2
dt =
_
_
A
(1 + 2t)
2
+
B
(1 + 2t)
+
C
t
_
dt
=
_
(2B + 4C)t
2
+ (A+B + 4C)t +C
t(1 + 2t)
2
dt.
Nga sistemi:
2B + 4C = 2
A+B + 4C = 2
C = 2
gjejme A = 3, B = 3, C = 2. Rjedhimisht:
_
dx
x +
x
2
+x + 1
= 3
_
dt
(1 + 2t)
2
3
_
dt
1 + 2t
+ 2
_
dt
t
=
=
3
2(1 + 2t)
+
1
2
ln
t
4
(1 + 2t)
3
+C,
ku t = x +
x
2
+x + 1 .
2) Rasti i dyte. Le te jete c > 0. Veme:
ax
2
+bx +c = tx
c,
prej nga gjejme:
ax +b = 2
c t +t
2
x.
Lehte shihet se x,
ax
2
+bx +c dhe
dx
dt
jane shprehje racionale ne lidhje me
t. Keshtu integrali (1), me zevendesimin e sipershenuar, kthehet ne integral te
nje funksioni racional.
I =
_
dx
1 +
1 2x x
2
.
Zgjidhja: Meqenese c = 1 > 0, marrim zevendesimin e dyte te Eulerit tx =
1 +
1 2x x
2
dhe tojme:
I =
_
dx
1 +
1 2x x
2
=
_
t
2
+ 2t + 1
t(t 1)(t
2
+ 1)
dt.
Nga
t
2
+ 2t + 1
t(t 1)(t
2
+ 1)
=
A
t
+
B
t 1
+
Ct +D
t
2
+ 1
,
lehte shihet se A = 1, B = 1, C = 0, dhe D = 2. Rrjedhimisht,
I =
_
dt
t
+
_
dt
t 1
2
_
dt
t
2
+ 1
= ln
t 1
t
2 arctg t +C,
ku t =
1 +
1 2x x
2
x
.
Theksojme se dy rastet e shqyrtuara kthehen ne njeri tjetrin me zevendesi-
min x =
1
t
.
3) Rasti i trete. Kur trinomi ax
2
+ bx + c ka rrenje reale te ndryshme x
1
dhe x
2
, veme:
ax
2
+bx +c = t(x x
1
) ose
ax
2
+bx +c = t(x x
2
).
Ne te dy rastet x,
ax
2
+bx +c dhe
dx
dt
jane shprehje racionale te t.
I =
_
x
x
2
+ 3x + 2
x +
x
2
+ 3x + 2
dx.
Zgjidhja: Meqenese x
2
+ 3x + 2 = (x + 1)(x + 2), marrim
x
2
+ 3x + 2 =
t(x + 1) (zevendesimi i trete i Eulerit). Kemi x =
2 t
2
t
2
1
, dx =
2tdt
(t
2
1)
2
;
I =
_
x
x
2
+ 3x + 2
x +
x
2
+ 3x + 2
dx =
_
2t
2
4t
(t 2)(t 1)(t + 1)
3
dt.
Nga zberthimi i funksionit nenintegral ne thyesa te thjeshta racionale:
2t
2
4t
(t 2)(t 1)(t + 1)
3
=
A
(t + 1)
3
+
B
(t + 1)
2
+
C
t + 1
+
D
t 1
+
E
t 2
,
lehte shihet se A =
1
3
, B =
5
18
, C =
17
108
, D =
3
4
, E =
16
27
. Prandaj,
I =
1
6(t + 1)
2

5
18(t + 1)

17
108
ln [t + 1[ +
+
3
4
ln [t 1[
16
27
ln [t 2[ +C,
ku t =
x
2
+ 3x + 2
x + 1
=
_
x + 2
x + 1
.
6.3.3 Integrimi i diferencialit binomial
Shprehja e formes
x
m
(a +bx
n
)
p
dx, a, b R, m, n, p Q,
quhet diferencial binomial.
Integralin:
_
x
m
(a +bx
n
)
p
dx, (1)
mund ta llogarisim vetem ne rastet kur:
p,
m+ 1
n
,
m+ 1
n
+p
jane numra te plote. Ne rastet tjera integrimi i diferencialit binomial eshte i
pamundur.
Marrim ne shqyrtim ato raste ve c e ve c.
1
p Z. Kur p eshte numer natyral, atehere shprehja (a+bx

n
)
p
zhvillohet
sipas formules se binomit dhe integrali (1) llogaritet lehte. Kur p eshte thyese,
merret zevendesimi x = t
s
, ku s eshte emerues i perbashket i thyesave m e n,
dhe integrali (1) kthehet ne integral te nje funksioni racional.
_
x
3
2
(1 +x
1
2
)
2
dx.
Zgjidhja:
_
x
3
2
(1 +x
1
2
)dx =
_
x
3
2
(1 + 2x
1
2
+x)dx =
_
(x
3
2
+ 2x
2
+x
5
2
) dx =
=
2
5
x
5
2
+
2
3
x
3
+
2
7
x
7
2
+C
I =
_
x
(1 +
3
x)
2
dx.
Zgjidhja: Shohim se p = 2 Z. Veme x = t
6
, dx = 6t
5
dt dhe gjejme:
I =
_
x
(1 +
3
x)
2
dx = 6
_
t
8
dt
(1 +t
2
)
2
=
= 6
_ _
t
4
2t
2
+ 3
4t
2
+ 3
(1 +t
2
)
2
_
dt =
6
5
t
5
4t
3
+ 18t
18
_
dt
1 +t
2
24
_
t
2
dt
(1 +t
2
)
2
.
Meqenese
_
t
2
dt
(1 +t
2
)
2
=
1
2
_
t d
_
1
1 +t
2
_
=
t
2(1 +t
2
)
+
1
2
arctg t,
perfundimisht gjejme
I =
6
5
t
5
4t
3
+ 18t +
12t
1 +t
2
28 arctg t +C,
ku t =
6
x.
_
x
1
4
(1 x
1
6
)
2
dx.
Zgjidhja: Duke vene x = t
12
, dx = 12t
11
dt, marrim:
_
x
1
4
(1 x
1
6
)
2
dx =
_
t
3
(1 t
2
)
2
12t
11
dt = 12
_
t
8
(1 t
2
)
2
dt.
Lexuesit i mbetet te zgjidhe me tej detyren.
Per te shqyrtuar rastet tjera marrim:
x
n
= t, x = t
1
n
, dx =
1
n
t
1
n
1
dt, x
m
= t
m
n
,
dhe integrali (1) merr formen:
_
x
m
(a +bx
n
)
p
dx =
1
n
_
(a +bt)
p
t
q
dt, ku q =
m+ 1
n
1. (2)
2
q Z. Me zevendesimin a+bt = a+bx

n
= z
r
, t =
z
r
a
b
, dt =
1
b
rz
r1
dz,
ku r eshte emerues i thyeses p(=
s
r
), marrim:
1
n
_
(a +bt)
p
t
q
dt =
1
n
_
z
s
_
z
r
a
b
_
q
1
b
rz
r1
dz =
=
r
nb
q+1
_
z
s
(z
r
a)
q
Zz
r1
dz =
r
nb
q+1
_
z
s+r1
(z
r
a)
q
dz.
I =
_
xdx
_
1 +
3
x
2
dx.
Zgjidhja: Verejme se m = 1, n =
2
3
, p =
1
2
dhe
m+1
n
= 3 Z. Veme
1 +x
2
3
= t
2
. Atehere:
I =
_
xdx
_
1 +
3
x
2
dx = 3
_
(t
2
1)dt =
3
5
t
5
2t
3
+ 3t +C,
ku t =
_
1 +
3
1 +x
2
.
3
p +q Z. Integralin (1) e transformojme ne formen:

_
x
m
(a +bx
n
)
p
dx =
1
n
_
(a +bt)
p
t
q
dt =
1
n
_
_
a +bt
t
_
p
t
p+q
dt.
Duke vene:
a +bt
t
= z
r
, a +bt = t z
r
, t =
a
z
r
b
, dt =
arz
r1
(z
r
b)
2
dz,
marrim:
_
x
m
(a +bx
n
)
p
dx =
1
n
_
_
a +bt
t
_
p
t
p+q
dt =
1
n
_
z
s
a
p+q
(z
r
b)
p+q
arz
r1
(z
r
b)
2
dz
=
ra
p+q+1
n
_
z
s+r1
(z
r
b)
p+q+2
dz.
Qatazi, integrali i fundit eshte integral i nje funksioni racional.
I =
_
3
_
(1 +x
3
)
2
x
6
dx.
Zgjidhja: Kemi:
I =
_
3
_
(1 +x
3
)
2
x
6
dx =
_
x
6
(1 +x
3
)
2
3
dx.
Meqenese p +q = 2 Z, marrim zevendesimin e rastit 3
:
1 +x
3
x
3
= z
3
, d.m.th. x =
1
(z
3
1)
1
3
, dx =
z
2
dx
(z
3
1)
4
3
.
Prandaj:
I =
_
3
_
(1 +x
3
)
2
x
6
dx =
_
x
6
_
1 +x
3
x
3
_2
3
x
2
dx =
_
x
4
_
1 +x
3
x
3
_2
3
dx =
=
_
1
(z
3
1)
4
3
z
2
z
2
dz
(z
3
1)
4
3
=
_
z
4
dz =
=
z
5
5
+C =
1
5
3
_
_
1 +x
3
x
3
_
5
+C.
6.3.4 Integrimi i funksioneve trigonometrike
1
Integrali i formes:
I =
_
R(sinx, cos x) dx
ku R(sinx, cos x) eshte funksion racional i sinx e cos x, me zevendesimin e
pergjithshem:
tg
x
2
= t x = 2 arctg t =dx =
2dt
1 + t
2
,
shnderrohet ne integral te nje funksioni racional te ndryshores t. Meqenese:
sin x = 2
sin
x
2
cos
x
2
sin
2 x
2
+ cos
2
x
2
,
pas pjestimit me cos
2 x
2
, marrim:
sin x =
2tg
x
2
1 + tg
2
x
2
Ngjashem, gjejme se:
cos x =
1 tg
2 x
2
1 + tg
2
x
2
.
Duke pasur parasysh zevendesimin e mesiperm, marrim:
sin x =
2t
1 +t
2
dhe cos x =
1 t
2
1 +t
2
.
Shembulli 6.3.13 Te llogariten integralet:
a) I =
dx
sin x
; b) I =
_
dx
2 sin x cos x + 3
.
Zgjidhja: a) Me zevendesimet:
tg
x
2
= t dx =
2dt
1 + t
2
, sin x =
2t
1 + t
2
integrali i dhene shnderrohet ne:
I =
_
2dt
1+t
2
2t
1+t
2
=
_
dt
t
= ln [t[ +C = ln [tg
x
2
[ + C, x ,= k, k Z.
b) Duke zevendesuar:
tg
x
2
= t x = 2 arctg t; dx =
2dt
1 + t
2
; sin x =
2t
1 + t
2
; cos x =
1 t
2
1 + t
2
,
gjejme se:
I =
_
2dt
1+t
2
2
2t
1+t
2

1t
2
1+t
2
+ 3
=
_
2dt
4t
2
+ 4t + 2
=
_
2dt
(2t + 1)
2
+ 1
=
=
_
d(2t + 1)
(2t + 1)
2
+ 1
= arctg(2t + 1) +C = arctg(2tg
x
2
+ 1) + C, x ,= k, k Z.
Edhe pse me zevendesimin e pergjithshem tg
x
2
= t integrohen te gjitha
funksionet racionale te formes R(sin x, cos x), per raste te ve canta te funksioneve
te tilla ekzistojne zevendesime me te pershtatshme. Dallojme keto raste.
2
. Integrali i formes
_
R(tg x) dx me zevendesimin:
tg x = t x = arctg t, dx =
dt
1 +t
2
()
shnderrohet ne integral te nje funksioni racional sipas t.
_
dx
1 + tg x
dx.
Zgjidhja: Me zevendesimin (), integrali i dhene shnderrohet ne integral te
nje funksioni racional (sipas t):
_
dx
1 + tg x
dx =
_
dt
1+t
2
1 +t
=
_
dt
(1 +t)(1 +t
2
)
Nga:
1
(1 +t)(1 +t
2
)
=
A
1 +t
+
Bt +C
1 +t
2
,
lehte shihet se A =
1
2
, B =
1
2
, C =
1
2
, prandaj:
_
dx
1 + tg x
dx =
_
dt
(1 +t)(1 +t
2
)
=
_ _
1
2
1 +t
+
1
2
t +
1
2
1 +t
2
_
dt =
=
1
2
_
dt
1 +t

1
2
_
tdt
1 +t
2
+
1
2
_
dt
1 +t
2
=
1
2
ln [1 +t[
1
4
ln(1 +t
2
) +
1
2
arctg t +C =
1
2
ln [1 + tg x[
1
4
ln(1 + tg
2
x) +
x
2
+C, x ,=
k
2
, k Z.
3
_
R(sin x, cos x) dx, ku R(sin x, cos x) eshte funksion
tek sipas cos x, d.m.th. R(sin x, cos x) = R(sin x, cos x), me zevendesimin:
sin x = t, cos x dx = dt
Shembulli 6.3.15 Te njehsohet integrali I =
_
4 cos
3
x
sin
2
x 9
dx.
Zgjidhja: Funksioni nenintegral eshte tek sipas cos x, sepse:
R(sin x, cos x) =
4(cos x)
3
sin
2
x 9
=
4 cos
3
x
sin
2
x 9
= R(sin x, cos x);
Se pari funksionin nenintegral e shnderrojme keshtu:
4 cos
3
x
sin
2
x 9
=
4 cos x
2
cos x
sin
2
x 9
=
4(1 sin
2
x) cos x
sin
2
x 9
.
Zevendesojme:
sin x = t, cos xdx = dt,
dhe gjejme se:
I =
_
4 cos
3
x
sin
2
x 9
dx =
_
4(1 t
2
)dt
t
2
9
=
_
4t
2
4
t
2
9
dt =
=
_ _
4 +
32
t
2
9
_
dt = 32
_
1
6

_
1
t 3

1
t + 3
_
dt 4
_
dt =
=
16
3
__
d(t 3)
t 3

_
d(t + 3)
t + 3
_
4t +C =
=
16
3
(ln [t 3[ ln [t + 3[) 4t +C =
16
3
ln
t + 3
t 3
4t +C =
=
16
3
ln
sin x + 3
sin x 3
4 sin x +C.
4
_
tek sipas sin x, d.m.th. R(sin x, cos x) = R(sin x, cos x), me zevendesimin:
cos x = t, sin x dx = dt
Shembulli 6.3.16 Te njehsohet integrali
_
sin
5
x
cos
2
x + 1
dx.
Zgjidhja: Meqe:
R(sin x, cos x) =
(sin x)
5
cos
2
x + 1
=
sin
5
x
cos
2
x + 1
= R(sin x, cos x),
perfundojme se funksioni nenintegral eshte tek sipas sinx. Se pari funksionin e
dhene e shkruajme ne kete forme:
sin
5
x
cos
2
x + 1
=
(sin
2
x)
2
sin x
cos
2
x + 1
=
(1 cos
2
x)
2
sin x
cos
2
x + 1
.
Tash bejme zevendesimin:
cos x = t, sin xdx = dt
dhe gjejme se:
I =
_
(1 cos
2
x)
2
sin xdx
cos
2
x + 1
=
_
(1 t
2
)
2
dt
t
2
+ 1
=
_
t
4
2t
2
+ 1
t
2
+ 1
dt.
Thyesa ne integralin e fundit eshte jo e rregullt; duke pjesetuar numeruesin e
saj me emeruesin, gjejme se:
t
4
2t
2
+ 1
t
2
+ 1
= t
2
3 +
4
t
2
+ 1
.
Prandaj:
I =
__
t
2
dt 3
_
dt + 4
_
dt
t
2
+ 1
_
=
t
3
3
+ 3t 4 arctg t +C =
=
cos
3
x
3
+ 3 cos x 4 arctg(cos x) +C.
5
_
cift sipas sin x dhe cos x, d.m.th. R(sin x, cos x) = R(sin x, cos x), mund te
shnderrohet ne integral te nje funksioni racional sipas tg x, i cili me zevendesi-
met:
tg x = t x = arctg t; dx =
dt
1 +t
2
; sin x =
t
1 +t
2
; cos x =
1
1 +t
2
,
Shembulli 6.3.17 Te njehsohet integrali
_
sin xcos x
cos
2
x 4 sin
2
x
dx.
Zgjidhja: Funksioni nenintegral eshte cift sipas sinx dhe cos x, sepse
R(sin x, cos x) =
(sin x)(cos x)
(cos x)
2
4(sin x)
2
=
sin xcos x
cos
2
x 4 sin
2
x
=
= R(sin x, cos x).
Prandaj, duke pjesetuar numeruesin dhe emeruesin e tij me cos
2
x, ai shnde-
rrohet ne nje funksion racional sipas tg x :
sin xcos x
cos
2
x 4 sin
2
x
=
tg x
1 4tg
2
x
.
Duke pasur parasysh kete, pas zevendesimit:
tg x = t x = arctg t; dx =
dt
1 +t
2
,
integrali i dhene merr formen:
I =
_
t
dt
1+t
2
1 4t
2
=
_
t
(1 2t)(1 + 2t)(1 +t
2
)
dt.
Emeruesi i thyeses ne integralin e fundit i ka dy rrenje reale te njeshta t =
1
2
dhe dy rrenje te njeshta komplekse te koniuguara t = i, prandaj thyesen e
tille e zberthejme keshtu:
t
(1 2t)(1 + 2t)(1 +t
2
)
=
A
1 2t
+
B
1 + 2t
+
C +Dt
1 +t
2
. (1)
Pas shumezimit me (1 2t)(1 + 2t)(1 +t
2
) marrim:
t = A(1 + 2t)(1 +t
2
) +B(1 2t)(1 +t
2
) + (C +Dt)(1 2t)(1 + 2t),
ose, pas rregullimit:
t = 2(AB 2D)t
3
+ (A+B 4C)t
2
+ (2A2B +D)t +A+B +C.
Rrjedhimisht, A = D =
1
5
, B =
1
5
, C = 0. Tash, nga (1) rrjedh se:
t
(1 2t)(1 + 2t)(1 +t
2
)
=
1
5
_
1
1 2t

1
1 + 2t
+
t
1 +t
2
_
.
Keshtu:
I =
1
5
__
dt
1 2t

_
dt
1 + 2t
+
dt
1 +t
2
_
=
1
10
_
d(1 2t)
1 2t

1
10
_
d(1 + 2t)
1 + 2t
+
1
5
arctg t =
1
10
(ln [1 2t[ + ln [1 + 2t[) +
+
1
10
_
d(1 +t
2
)
1 +t
2
=
1
10
ln [1 2t[
1
10
ln [1 + 2t[ +
1
10
ln
1 +t
2
1 4t
2
+C
=
1
10
ln
1 + tg
2
x
1 4tg
2
x
+C, x ,=
k
2
, k Z.
6
. Integralet e formes :
_
sin(ax +b) sin(cx +d) dx,
_
sin(ax +b) cos(cx +d) dx,
_
cos(ax +b) cos(cx +d) dx,
ne mbeshtetje te formulave te njohura nga trigonometria:
sin sin =
1
2
_
cos( ) cos( +)
sin cos =
1
2
_
sin( +) + sin( )
cos cos =
1
2
_
cos( ) + cos( +)
shnderrohen ne integrale qe njehsohen fare lehte.

Shembulli 6.3.18 Te njehsohen integralet:
a) I =
_
sin(2x 3) sin(x + 2) dx;
b) I =
_
sin(5x 2) cos(2x + 3) dx;
c) I =
_
cos(3x + 1) cos(1 x) dx.
Zgjidhja: a) Meqe:
sin(2x 3) sin(x + 2) =
1
2
_
cos[(2x 3) (x + 2)] cos[(2x 3) + (x + 2)]
_
=
=
1
2
_
cos(x 5) cos(3x 1)
perfundojme se:
I =
1
2
__
cos(x 5) dx
_
cos(3x 1) dx
_
=
1
2
_
cos(x 5) d(x 5)
1
2

1
3
_
cos(3x 1) d(3x 1) =
1
2
sin(x 5)
1
6
sin(3x 1) +C.
b) Meqe:
sin(5x2) cos(2x+3) =
1
2
_
sin[(5x2) +(2x+3)] +sin[(5x2) (2x+3)]
_
=
=
1
2
[sin(7x + 1) + sin(3x 5)],
perfundojme se:
I =
1
2
__
sin(7x + 1)dx +
_
sin(3x 5)dx
_
=
1
2

1
7
_
sin(7x + 1)d(7x + 1) +
1
2

1
3
_
sin(3x 5)d(3x 5) =
=
1
14
cos(7x + 1)
1
6
cos(3x 5) +C.
c) Ngjashem gjejme:
I =
_
cos(3x + 1) cos(1 x) dx =
=
1
2
_
_
cos[(3x + 1) (1 x)] + cos[(3x + 1) + (1 x)]
_
dx =
=
1
2
_
cos 4x
1
4
d(4x) +
1
2
_
cos(2x + 2)
1
2
d(2x + 2) =
=
1
8
sin 4x +
1
4
sin(2x + 2) +C.
Ne vazhdim shohim si llogariten disa integrale, permes formulave rekurente.
7
_
cos
n
xdx.
Kemi:
I
n
=
_
cos
n
xdx =
_
cos
n1
xcos xdx =
=
_
u = cos
n1
x
dv = cos xdx
=
_
du = (n 1) cos
n2
xsin xdx
v = sin x
=
= cos
n1
xsin x + (n 1)
_
cos
n2
xsin
2
xdx = cos
n1
xsin x +
+ (n 1)
_
cos
n2
x(1 cos
2
x) dx
= cos
n1
xsin x + (n 1)
_
cos
n2
xdx (n 1)
_
cos
n
xdx,
prandaj:
I
n
= cos
n1
xsin x + (n 1)I
n2
(n 1)I
n
,
prej nga tohet formula rekurente:
I
n
=
_
cos
n
xdx =
cos
n1
xsin x
n
+
n 1
n
I
n2
, n ,= 0. (A)
Ngjashem gjejme:
I
n
=
_
sin
n
xdx =
sin
n1
xcos x
n
+
n 1
n
I
n2
, n ,= 0. (B)
_
cos
4
xdx.
Zgjidhja: Nga formula (A) marrim:
I
4
=
_
cos
4
xdx =
1
4
[cos
3
xsin x + 3I
2
] =
1
4
_
cos
3
xsin x + 3
_
cos
2
xdx
_
=
=
1
4
_
cos
3
xsin x + 3
_
1 + cos 2x
2
dx
_
=
1
4
_
cos
3
xsin x +
+ 3
_
x
2
+
sin 2x
2
__
=
1
4
cos
3
xsin x +
3
8
x +
3
16
sin 2x +C.
8
. Integrali i formes J
n
=
_
dx
cos
n
x
.
Kemi:
J
n
=
_
dx
cos
n
x
=
_
cos xdx
cos
n+1
x
=
=
_
u =
1
cos
n+1
x
dv = cos xdx
=
_
du =
(n+1) cos
n
x sin x
cos
2(n+1)
x
dx
v = sin x
=
=
sin x
cos
n+1
x
(n + 1)
_
dx
cos
n+2
x
+ (n + 1)
_
dx
cos
n
x
, d.m.th:
J
n
=
sin x
cos
n+1
x
(n + 1)J
n+2
+ (n + 1)J
n
, prej nga rrjedh
J
n+2
=
sin x
(n + 1) cos
n+1
x
+
n
n + 1
J
n
, ose
J
n
=
sin x
(n 1) cos
n1
x
+
n 2
n 1
J
n2
, n 1 ,= 0. (C)
Ngjashem gjejme:
J
n
=
_
dx
sin
n
x
=
cos x
(n 1) sin
n+1
x
+
n 2
n 1
J
n2
, n 1 ,= 0. (D)
_
dx
sin
4
x
.
Zgjidhja: Nga formula (C) marrim:
J
4
=
_
dx
sin
4
x
=
cos x
3 sin
5
x
+
2
3
_
dx
sin
2
x
=
cos x
3 sin
5
x
2
3
ctg x + C.
9
. Integrali i formes I
m,n
=
_
sin
m
xcos
n
xdx, m, n Z.
Per m ,= 1, marrim:
I
m,n
=
_
sin
m
xcos
n
xdx =
1
m+ 1
_
cos
n1
xd sin
m+1
x
=
_
u = cos
n1
x
dv = d sin
m+1
x
=
_
du = (n 1) cos
n2
x sin xdx
v = sin
m+1
x
=
cos
n1
xsin
m+1
x
m+ 1
+
n 1
m+ 1
_
sin
m+2
xcos
n2
x] dx
=
cos
n1
xsin
m+1
x
m+ 1
+
n 1
m+ 1
_
sin
m
x(1 cos
2
x) cos
n2
xdx
=
cos
n1
xsin
m+1
x
m+ 1
+
n 1
m+ 1
_
sin
m
xcos
n2
xdx
n 1
m+ 1
_
sin
m
xcos
n
xdx =
cos
n1
xsin
m+1
x
m+ 1
+
+
n 1
m+ 1
I
m,n2
n 1
m+ 1
I
m,n
,
prej nga rrjedh:
(m+ 1)I
m,n
= cos
n1
xsin
m+1
x + (n 1)I
m,n2
(n 1)I
m,n
,
(m+n)I
m,n
= cos
n1
xsin
m+1
x + (n 1)I
m,n2
, m+n ,= 0,
ose:
I
m,n
=
cos
n1
xsin
m+1
x
m+n
+
n 1
m+n
I
m,n2
, m ,= 1, m+n ,= 0. (E)
Ngjashem, per n ,= 1 marrim:
(m+n)I
m,n
= sin
m1
xcos
n+1
x + (m1)I
m2,n
, m+n ,= 0,
ose:
I
m,n
=
cos
n+1
xsin
m1
x
m+n
+
m1
m+n
I
m2,n
, n ,= 1, m+n ,= 0. (F)
Theksojme se kur te pakten njeri nga numrat e plote m, n eshte numer tek,
integrali llogaritet me metoden e zevendesimit. P.sh, kur n = 2p + 1 duke vene
sin x = t, cos xdx = dt, marrim:
_
sin
m
xcos
2p+1
xdx =
_
sin
m
x(cos
2
x)
p
cos xdx =
=
_
sin
m
x(1 sin
2
x)
p
cos xdx =
_
t
m
(1 t
2
)
p
dt
Ngjashem veprohet edhe nese m = 2p + 1.
Shembulli 6.3.21 Te njehsohet (a)
_
sin
3
xcos
4
xdx; (b)
_
cos
3
x
sin
4
x
dx.
Zgjidhja: (a) Zevendesojme: cos x = t =sin xdx = dt, dhe gjejme se:
_
sin
3
xcos
4
xdx =
_
sin
2
xcos
4
xsin xdx =
_
(1 cos
2
x) cos
4
xsin xdx
=
_
(1 t
2
)t
4
dt =
_
(t
4
t
6
)dt =
t
5
5
+
t
7
7
+C =
cos
5
x
5
+
cos
7
x
7
+C.
(b) Zevendesojme sin x = t =cos xdx = dt, dhe gjejme se:
_
cos
3
x
sin
4
x
dx =
_
cos
2
x
sin
4
x
cos xdx =
_
(1 sin
2
x)
sin
4
x
cos xdx =
_
(1 t
2
)
t
4
dt
=
_
(t
4
t
2
)dt =
1
3t
3
+
1
t
+C =
1
3 sin
3
x
+
1
sin x
+C.
Veme ne dukje se, ne qofte se m dhe n jane numra cift dhe te pakten njeri prej
tyre eshte negativ, funksioni nenintegral mund te shkruhet si funksion racional
i tg x, keshtu qe me zevendesimin tg x = t ai shnderrohet ne funksion racional
te ndryshores t.
_
sin
2
x
cos
6
x
dx.
Zgjidhja:
_
sin
2
x
cos
6
x
dx =
_
sin
2
x(sin
2
x + cos
2
x)
2
cos
6
x
dx =
_
tg
2
x(1 + tg
2
x)
2
dx =
=
_
zevendesojme:tg x = t dx =
dt
1 +t
2
_
=
=
_
t
2
(1 +t
2
)
2
dt
1 +t
2
=
_
t
2
(1 +t
2
)dt =
=
t
3
3
+
t
5
5
+C =
tg
3
x
3
+
tg
5
x
5
+C.
_
sin
4
xcos
4
xdx.
Zgjidhja: Per zgjidhjen e detyres perdorim formulat (E) e (B). Kemi:
I
4,4
=
_
sin
4
xcos
4
xdx =
cos
3
xsin
5
x
8
+
3
8
I
4,2
I
4,2
=
cos xsin
5
x
6
+
1
6
I
4,0
I
4,0
= I
4
= sin
4
xdx =
sin
3
xcos x
4
+
3
4
_
sin
2
xdx =
=
sin
3
xcos x
4
+
3
4
_
(1 cos 2x)dx =
sin
3
xcos x
4
+
3
8
(x
sin 2x
2
);
I
4,2
=
cos xsin
5
x
6

1
24
sin
3
xcos x +
1
16
x
1
32
sin 2x;
I
4,4
=
cos
3
xsin
5
x
8
+
3
8
I
4,2
;
I
4,4
=
cos
3
xsin
5
x
8
+
3
8
_
cos xsin
5
x
6

1
24
sin
3
xcos x +
1
16
x
1
32
sin 2x
_
=
=
cos
3
xsin
5
x
8
+
1
16
cos xsin
5
x
1
64
sin
3
xcos x +
3
124
x
3
256
sin 2x +C.
Verejtje. Theksojme se kur merret zevendesimi tg
x
2
= t, gjendet primitiva
e funksionit nenintegral ne intervalin ((2n 1), (2n + 1)), sepse funksioni
f(x) = tg
x
2
ka keputje ne pikat x = + 2n, n Z.
I =
_
dx
2 sin x cos x + 5
, x R.
Zgjidhja: Funksioni nenintegral eshte i perkuzuar ne tere boshtin Ox (sepse
2 sin x cos x + 5 ,= 0, x R). Prandaj, duhet te gjejme primitiven e tij per
cdo x R. Veme tg
x
2
= t, (2n 1) < x < (2n + 1), dhe gjejme:
I =
_
dx
2 sin x cos x + 5
=
_
dt
3t
2
+ 2t + 2
= arctg
3t + 1
5
+C
n
=
=
1
5
arctg
3tg
x
2
+ 1
5
+C
n
.
Theksojme se cdo intervali ((2n 1), (2n + 1)) i pergjigjet konstanta e vet
C
n
. Nga vazhdueshmeria e primitives rrjedh se:
I(2n + 0) = I(2n + + 0).
Kendej:
1

2
+C
n
=
1

2
+C
n+1
=
5
+C
n
=

2
5
+C
n+1
=C
n+1
=

5
+C
n
=
C
n
=

5
+C
n1
.
Pra:
C
1
=

5
+C
0
, C
0
= C, C
2
=

5
+C
1
= C
1
=
2
5
+C, ..., C
n
=
n
5
+C,
si dhe
(2n 1) < x < (2n + 1) =n <
x +
2
< n + 1 =n =
_
x +
2
_
.
Rrjedhimisht:
I =
1
5
arctg
3tg
x
2
+ 1
5
+C
n
=
1
5
arctg
3tg
x
2
+ 1
5
+
n
5
+C =
=
1
5
arctg
3tg
x
2
+ 1
5
+

5
_
x +
2
_
+C.
I =
_
dx
1 + cos x
, 0 < < 1, x R.
Zgjidhja: Duke zenendesuar tg
x
2
= t, (2n 1) < x < (2n + 1), n Z ne
integralin e dhene, marrim:
I =
2
1
2
_
dt
t
2
+
1 +
1
=
2
1
2
arctg
_
_
1
1 +
tg
x
2
_
+C
n
.
E
JOELEMENTARE 249
Ngjashem, sikur ne shembullin paraprak, marrim:
I =
2
1
2
arctg
_
_
1
1 +
tg
x
2
_
+
2
1
2
_
x +
2
_
+C, x ,= (2n + 1).
Edhe nje here po theksojme se funksioni
: x
2
1
2
arctg
_
_
1
1 +
tg
x
2
_
,
eshte primitive jo e funksionit nenintegarl por e restriksionit te atij funksioni ne
intervalin ((2n 1), (2n + 1)).
E
JOELEMENTARE
Deri tani mesuam si gjenden primitivat e disa klasave te funksioneve elementare.
Ne rastin e pergjithshem primitiva e funksionit elementar nuk eshte domos-
doshmerisht funksion elementare. P.sh. tregohet se
_
e
x
2
dx,
_
sin x
2
dx,
_
sin x
x
dx,
nuk jane funksione elementare. Veme ne dukje se kjo nuk do te thot se ato nuk
ekzistojne. Ne kapitullin 7. do te tregohet se cdo funksion i vazhdueshem ka
primitive.
6.4.1 Disa funksione speciale
Shqyrtojme integralin:
_
(x)
(x m)
n
dx,
ku n N, n > 1, x ,= m dhe (x) njeri nga funksionet e
ax
, sin ax, cos ax, a
R. Kemi:
_
(x)
(x m)
n
dx =
_
u = (x)
dv =
dx
(xm)
n
=
_
du =
(x)dx
v =
1
n1

1
(xm)
n1
=
(x)
(n 1)(x m)
n1
+
1
n 1
_

(x)
(x a)
n1
dx.
Meqenese:
(e
ax
)
= ae
ax
, (sin ax)
= a cos ax, (cos ax)
= a sin ax,
integrali
_

(x)
(x a)
n1
dx eshte i tipit te njejte (me ndryshimin se eksponenti
eshte per nje me i vogel) si integrali i dhene ne llim. Duke perdorur integrimin
me pjese nhere, vijme deri te integralet:
_
e
ax
x m
dx,
_
sin ax
x m
dx,
_
cos ax
x m
dx.
Me zevendesimin t = x m, dt = dx integrali i pare behet:
_
e
ax
x m
dx =
_
e
a(m+t)
t
dt =
u = at
adt = du
= e
am
_
e
u
u
du =
=
z = e
u
dz = e
u
du
= e
am
_
dz
ln z
,
d.m.th. kthehet ne integralin e formes
_
dz
ln z
. Rrjedhimisht, integrali i dhene
nuk mund te shprehet me funksione elementare. Ngjashem konstatohet edhe
per dy integralet tjere. Ne literaturen matematike per keto integrale merren
keto shenime:
li x =
_
dx
ln x
, si x =
_
sin x
x
dx, ci x =
_
cos x
x
dx,
dhe, me rend, quhen integrali-logaritem iks, integrali-sinus iks dhe integrali-
kosinus iks.
6.4.2 Integralet eliptike
Integralet e formes:
_
R(x,
_
ax
3
+bx
2
+cx +d ) dx, (1)
_
R(x,
_
ax
4
+bx
3
+cx
2
+dx +e ) dx, (2)
ku R eshte funksion racional, quhen integrale eliptike. Ndonjehere integralet
(1) e (2) mund te shprehen me funksione elementare. P.sh.
_
5x
3
+ 2
2
x
3
+ 1
dx = x
_
x
3
+ 1 +C.
integralet (1) e (2) qe mund te shprehen me funksione elementare quhen in-
tegrale pseudoeliptike. Ne rastin e pergjithshem, keto integrale nuk mund te
shprehen me funksione elementare.

Eshte e njohur se secili integral eliptik mund
te transformohet, deri te mbledhesi i cili eshte funksion elementar, ne njerin nga
keto tri integrale:
_
dz
_
(1 z
2
)(1 k
2
z
2
)
(integrali eliptik i llojit te pare) (3)
_
z
2
dx
_
(1 z
2
)(1 k
2
z
2
)
(integrali eliptik i llojit te dyte) (4)
_
dz
_
(1 +hz
2
)(1 z
2
)(1 k
2
z
2
)
(integrali eliptik i llojit te trete), (5)
ku 0 < k < 1, ndersa parametri h mund te kete edhe vlere komplekse. Lezhan-
dri
4
ka treguar se me zevendesimin t = sin , 0

2
, integralet (3), (4) e
(5) kthehen ne trajtat
_
d
_
1 k
2
sin
2
, (6)
_ _
1 k
2
sin
2
d, (7)
_
sin
2
_
1 k
2
sin
2
d =
1
k
2
_
d
_
1 k
2
sin
2
1
k
2
_ _
1 k
2
sin
2
d, (8)
Ne ve canti jane studiuar integralet (6) dhe (7). Ne qofte se verejme se ata behen
zero per = 0, gjenden dy funksione te ndryshores , te cilat Lezhandri i ka
shenuar me F(k, ) e E(k, ). Pra, funksionet e sipershenuara jane funksione
joelementare te perkuzuara me integrale te pacaktuara. Ato kane perdorim te
gjere ne probleme teorike e praktike.
1. Te tregohet se nuk ekziston funksioni F(x), i tille qe te vlej F
(x) =
sgn x, x R.
2. Te llogariten integralet:
a)
_
xdx
1 x
2
; b)
_
cos 2x
cos
2
xsin
2
x
dx;
c)
_
dx
xln x ln(ln x)
; c)
_
x
2
+ 1
x
4
+ 1
dx;
d)
_
xe
arctg x
(1 +x
2
)
3
2
dx; dh)
_
sin lnxdx.;
3. Te llogaritet integrali:
_
arcsin x
x
2

1 +x
2
1 x
2
dx.
Udhezim: Te merret zevendesimi x = sin t dhe te perdoret integrimi me
pjese.
4
A. M. Legendre (1752-1883), matematikan francez
a)
_
_
a
2
+x
2
dx b)
_
x
2
a
2
+x
2
dx; c)
_
_
x a
x +a
dx.
Udhezim: Te merret zevendesimi x = a ch x dhe x = a sh x.
5.

Eshte dhene integrali J
m, k
=
_
x
k
ln
m
xdx. Te gjendet lidhja ndermjet
J
m, k
dhe J
m1, k
.
6. Te tregohet se:
a)
_
e
ax
cos bxdx = e
ax
b sin bx +a cos bx
a
2
+b
2
+C ;
c)
_
e
ax
sin bxdx = e
ax
a sin bx b cos bx
a
2
+b
2
+C .
a)
_
x
4
x
4
+ 5x
2
+ 4
dx; b)
_
xdx
x
3
3x + 2
dx;
c)
_
dx
x(1 +x)(1 +x +x
2
)
dx; c)
_
xdx
x
3
1
dx
, ;
d)
_
dx
x
4
1
dx; dh)
_
dx
x
4
+x
2
+ 1
dx;
e)
_
dx
x
6
+ 1
dx; f)
_
dx
x
5
x
4
+x
3
x
2
+x 1
dx.
8. Per cilat kushte integrali
_
ax
2
+bx +c
x
3
(x 1)
2
dx
paraqet funksion racional?
Udhezim: Njeri kusht eshte qe ne zberthimin
ax
2
+bx +c
x
3
(x 1)
2
=
A
x
3
+
B
x
2
+
D
x
+
E
(x 1)
2
+
E
x 1
,
koecientet D e E te jene te barabarte me zero.
9. Me metoden e Ostrogradskit te llogariten integralet:
a)
_
xdx
(x 1)
2
(x + 1)
3
; b)
_
dx
(x
3
+ 1)
2
;
c)
_
dx
(x
4
+ 1)
2
; c)
_
dx
(x
4
1)
3
;
d)
_
x
2
+ 1
(x
4
+x
2
+ 1)
2
dx; dh)
_
4x
3
1
(x
5
+x + 1)
2
dx
a)
_
x
3
2 +x
x +
3
2 +x
; b)
_
xdx
4
_
x
3
(a x)
, a > 0 ;
c)
_
xdx
(x 1)
2
1 + 2x x
2
; c)
_
xdx
(1 x
3
)
1 x
3
;
d)
_

x
2
+ 2x + 2
x
dx; dh)
_
dx
(x
2
+x + 1)
x
2
+x 1
.
a)
_
dx
x +
4x
2
+ 4x + 3
; b)
_
(x 1)dx
(x
2
+ 2x)
x
2
+ 2x
;
c)
_
dx
(1 +x)
1 +x x
2
; c)
_
x
(1 +
3
x)
2
dx, ;
d)
_
3
_
1 +
x
dx; dh)
_
x
3
(1 + 2x
2
)
3
2
dx.
.
Udhezim: Per tri detyrat e para te perdoren zevendesimet e Eulerit, ndersa
per te tjerat ato te integrimit te diferencialit binomial.
a)
_
sin xdx
cos x
2 cos
2
x
; b)
_
dx
cos x
3
sin
2
x
;
c)
_
dx
a
2
sin
2
x +b
2
cos
2
x
, ab ,= 0; c)
_
cos
3
x
sin 4x
dx;
d)
_
dx
sin
3
x
; dh)
_ _
sin
xa
2
sin
x+a
2
_n
dx, n N.
.
13. Te gjendet
_
f(x)dx ne qofte se:
f(x) =
_
1 x
2
, per [x[ < 1;
1 [x[, per [x[ > 1.
14. Te gjendet
_
f(x)dx ne qofte se:
f(x) =
_
_
_
1, per < x < 0;
1 +x, per 0 x 1;
2x, per 1 < x < +.
a)
_
e
|x|
dx; b)
_
[x[ dx.
16. Te tregohet se ne qofte se P(x) eshte polinom i shkalles n, atehere:
_
P(x)e
ax
dx = e
ax
_
P(x)
a

P
(x)
a
2
+ + (1)
n
P
(n)
(x)
a
n+1
_
+C .
a)
_
x
3
e
5x
dx; b)
_
x
2
e
x
2
dx.
18. Te llogaritet integrali:
_
xe
x
sin xdx.
Udhezim: Te merret zevendesimi sin x =
e
ix
e
ix
2i
, i =
1 .
19. Te tregohet se ne qofte se R eshte funksion racional dhe a
i
, i = 1, 2, ...,
n Q, atehere integrali
_
R(e
a1x
, e
a2x
, ..., e
anx
) dx
eshte funksion elementare.
a)
_
e
2x
dx
1 +e
x
; b)
_
dx
1 +e
x
2
+e
x
3
+e
x
8
dx.
21. Te gjendet f(x), ne qofte se f
(x
2
) =
1
x
, x > 0.
Udhezim: Te merret zevendesimi x =
t.
22. Te gjendet f(x), ne qofte se:
f
(ln x)
_
1, per 0 < x 1,
x, per 1 < x < +.
7
INTEGRALI I CAKTUAR
E CAKTUAR
Perkuzimi 7.1.1 Le te jete dhene segmenti [a, b]. Ndarje e segmentit [a, b]
quhet bashkesia e fundme e pikave x
1
, x
2
, ..., x
n
, ku a = x
0
< x
1
< x
2
< ... <
x
n
= b.
Ndarjen e segmentit te dhene e shenojme me = x
i
n
i=0
. Bashkesine =
^[a, b]
1
e te gjitha ndarjeve te segmentit [a, b], e renditim me relacionin :
ndarja
eshte me ne se ndarja , shenohet
, ne qofte se
. Veme
x
i
= x
i+1
x
i
, i = 0, 1, 2, ..., n 1. Numri
quhet parameter i ndarjes dhe

perkuzohet me barazimin
= max
0in1
x
i
. Le te verejme se kur n ,
atehere
0.
Ne cdo segment [x
i
, x
i+1
] zgjedhim (ne menyre te cfaredoshme) piken
i
.
Bashkesine e pikave te zgjedhura e shenojme me =
0
,
1
, ...,
n1
. Ne
kete menyre tohet ndarja me pika te theksuara (, ) e segmentit [a, b]. Per
thjeshtesi, ne vazhdim edhe ndarjen me pika te theksuara (, ) do ta quajme
ndarje te segmentit [a, b].
Perkuzimi 7.1.2 Le te jete f: [a, b] R dhe le te jete (, ) ndarje e
segmentit [a, b]. Shumen:
(f, , ) =
n1
i=0
f(
i
)x
i
,
e quajme shume integrale e funksionit f ne lidhje me ndarjen (, ).
Shembulli 7.1.1 Le te jete f: [a, b] R funksion i vazhdueshem dhe joneg-
ativ. Siperfaqe trapeze vijeperkulet quhet gura gjeometrike e kuzuar me
1
Ne vazhdim kete bashkesi do ta shenojme me N
256 INTEGRALI I CAKTUAR
grakun e funksionit f dhe drejtezat x = a, x = b, y = 0. Le te jete (, ) nje
ndarje e segmentit [a, b] (g. 7.1).
x
y
O
A
D
C
B
a
b x
0
x
1
x
i x
i
x
i+1
x
n-1
Fig. 7.1
Vizatojme drejtkendeshat me baze [x
i
, x
i+1
] dhe me lartesite f(
i
), i =
0, 1, ..., n 1.

Eshte e qarte se, shuma e syprinave te ketyre siperafeqeve drejt-
kendeshe jepet me shumen integrale
(f, , ) =
n1
i=0
f(
i
)x
i
.
Nga g. 7.1 shihet se syprina e trapezit vijeperkulet perafersisht eshte e bara-
barte me shumen integrale (f, , ).
Perkuzimi 7.1.3 Numri I eshte limit i shumave integrale (f, , ) te fun-
ksionit f: [a, b] R kur
0 dhe shkruajme:
lim
0
(f, , ) = I, (1)
ne qofte se per cdo > 0, ekziston > 0 ashtu qe per cdo ndarje (, ) te
segmentit [a, b] te tille qe
< , vlen pabarazimi:

[(f, , ) I[ < .
Ne qofte se limiti (1) ekziston dhe eshte i fundme, atehere per funksionin f
thuhet se eshte i integrueshem ne kuptimin e Rimanit
2
ne segmentin [a, b].
Numri I = lim
0
(f, , ) quhet integrali i Rimanit ose integrali i caktuar
per funksionin f ne segmentin [a, b] dhe shenohet:
I =
b
_
a
f(x) dx. (2)
Ne kete rast funksioni f quhet funksioni nenintegral, f(x) dx - shprehje nenin-
tegrale dhe a e b quhen, perkatesisht, kuri i poshtem dhe i siperm i integralit.
2
B. Riemann (1826-1903), matematikan gjerman
E CAKTUAR 257
Ndryshorja x quhet ndryshorja e integrimit. Theksojme se integrali (2) varet
nga f, a e b e nuk varet nga ndryshorja e integrimit. Pra:
b
_
a
f(x) dx,
b
_
a
f(u) du,
b
_
a
f(t) dt, etj.
shenojne te njejten gje.
Bashkesine e te gjitha funksioneve te integrueshme ne kuptimin e Rimanit
ne segmentin [a, b], e shenojme me 1[a, b]. Ne vazhdim, per thjeshtesi, keto
funksione do ti quajme funksione te integrueshme, ndersa integralin e Rimanit
do ta quajme integral.
Shembulli 7.1.2 1
Marrim funksionin (konstant) f: [a, b] R, te perku-

zuar me barazimin f(x) = c, c R. Le te jete (, ) nje ndarje e cfaredoshme
e segmentit [a, b].

Eshte e qarte se, f(
i
) = c, i = 0, 1, 2, ..., n 1. Prandaj:
(f, , ) = lim
0
n1
i=0
f(
i
)x
i
=
n1
i=0
c x
i
= c(b a).
Pra:
b
_
a
c dx =
n1
i=0
c x
i
= c(b a).
Ne ve canti, per c = 1 gjejme
b
_
a
dx = b a.
2
Marrim funksionin e Dirihles:

(x) =
_
1, x Q,
0, x Q
c
,
ne segmentin [a, b]. Le te jete nje ndarje e cfaredoshme e segmentit [a, b].
Zgjedhim bashkesite e pikave te theksuara =
0
,
1
, ...,
n1
dhe
0
,
1
, ...,
n1
, te tilla qe
i
Q,
i
Q
c
, i = 0, 1, ..., n 1. Meqenese
f(
i
) = 1, f(
i
) = 0 kemi:
(f, , ) =
n1
i=0
1 x
i
= b a, (f, ,
)
n1
i=0
0 x
i
= 0.
Rrjedhimisht, , lim
0
(f, , ) dhe funksioni i Dirihles nuk eshte i integrueshem
ne segmentin [a, b].
3
Le te jete funksioni f: [a, b] R i perkuzuar ne [a, b] por i pakuzuar

ne te. Per ndarjen e cfaredoshme = x
i
n1
i=0
ekziston i
0
0, 1, 2, ..., n 1 i
tille qe funksioni f ne segmentin [x
i0
, x
i0+1
] eshte i pakuzuar. Ne segmentet
[x
i
, x
i+1
], i ,= i
0
, zgjedhim ne menyre te cfaredoshme pikat
i
dhe me
shenojme shumen
i=i0
f(
i
)x
i
.
Meqenese f eshte i pakuzuar ne [x
i0
, x
i0+1
], per M sado te madh ekziston
i0
[x
i0
, x
i0+1
], ashtu qe
[f(
i0
)[
|
|+M
xi
0
,
prej nga rrjedh se [f(
i0
)[x
i0
[
[ +M. Tani per shumen integrale (f, , )

vlen:
[(f, , )[ =
n1
i=0
f()x
i
= [
+f(
i0
)x
i0
[
[f(
i0
)[x
i0
[
[ M.
Kendej rrjedh se lim
0
(f, , ) nuk eshte numer i fundme. Prandaj, funksioni
f nuk eshte i integrueshem.
Nga shembulli 3
rrjedh ky rezultat:
Teorema 7.1.1 Funksioni f i integrueshem ne segmentin [a, b] eshte i kuzuar
ne te.
7.1.2 Shumat e Darbus
Le te jete f: [a, b] R funksion i kuzuar ne [a, b] dhe le te jete = x
i
n1
i=0
nje ndarje e atij segmenti. Meqenese 1(f) R eshte bashkesi e kuzuar,
ndarjes i pergjigjen numrat:
m
i
= inf
x[xi,xi+1]
f(x), m = inf
x[a,b]
f(x),
M
i
= sup
x[xi,xi+1]
f(x), M = sup
x[a,b]
f(x),
s
= s(f, ) =
n1
i=0
m
i
x
i
, S
= S(f, ) =
n1
i=0
M
i
x
i
.
Dy te fundit quhen, me rend, shuma e poshtme dhe e siperme e Darbus.
Shohim lidhjen mes shumave te Darbus dhe shumave integrale.
Teorema 7.1.2 Ne qofte se f eshte funksion i kuzuar ne segmentin [a, b],
atehere:
m(b a) s
(f, , ) S
M(b a)
Vertetimi.

Eshte e qarte se, per ndarjen e dhene (, ) me pika te theksuara
vlen:
m m
i
f(
i
) M
i
M, i = 0, 1, ..., n 1.
Pas shumezimit me x
i
dhe pas shumimit per i = 0 deri i = n 1, marrim:
m(b a)
n1
i=0
m
i
x
i

n1
i=0
f(
i
)x
i

n1
i=0
M
i
x
i
M(b a).
Japim ne vazhdim disa veti te shumave Darbu.
Teorema 7.1.3 Per ndarjen e dhene te segmentit [a, b], shumat Darbu
jane kujte e perpikte te bashkesise se shumave integrale.
E CAKTUAR 259
Vertetimi.

Eshte e qarte se per ndarjen e caktuar ekziston nje shume e
poshtme s
, nje shume e siperme S
dhe nje numer i pafundme shumash integrale

(f, , ). Tregojme se s
= inf
(f, , ).
Le te jete > 0. Tregojme se ekziston =
0
,
1
, ...,
n1
, d.m.th. ekziston
(f, , ) (f, , ) ashtu qe te vlej (f, , ) < s
+ . Me te vertete,
meqenese m
i
= inf
x[xi,xi+1]
f(x), per te dhene, ekziston pika
i
[x
i
, x
i+1
],
ashtu qe te vlej:
f(
i
) < m
i
+

b a
, i = 0, 1, , n 1.
Duke shumezuar kete pabarazim me x
i
dhe duke shumuar sipas i marrim:
(f, , ) < s
+.
Ngjashem tregohet se vlen S
= sup
(f, , ).
Teorema 7.1.4 Ne qofte se
1
,
2
jane dy ndarje te segmentit [a, b] te tilla
qe
2

1
(d.m.th.
1
eshte me ne se
2
), atehere
s
2
s
1
, S
1
S
2
.
Vertetimi. Mjafton te konsiderojme se ndarja
1
ka nje pike me shume se ajo
2
. Le te jete
2
= x
0
, x
1
, ..., x
n
. dhe
1
=
2
x
ku x
[x
k
, x
k+1
].

Eshte
e qarte se termat e s
1
e s
2
jashte segmentit [x
k
, x
k+1
] jane te njejte. Veme
s
k
=
i=k
m
i
x
i
. Kemi:
s
2
= s
k
+m
k
(x
k+1
x
k
),
s
1
= s
k
+m
k
(x
x
k
) +m
k
(x
k+1
x
),
ku m
k
= inf
x[x
k
, x
]
f(x), m
k
= inf
x[x
, x
k+1
]
f(x). Meqenese m
k
= minm
k
, m
k
,
marrim:
m
k
(x
k+1
x
k
) = m
k
(x
k+1
x
) +m
k
(x
x
k
) m
k
(x
k+1
x
) +m
k
(x
x
k
),
prej nga rrjedh s
2
s
1
.
Ngjashem tregohet se S
1
S
2
.
Teorema 7.1.5 Per ndarjet e cfaredoshme e
te segmentit [a, b] vlen

s
.
Vertetimi. Le te jene e
ndarje te cfaredoshme te segmentit [a, b]. Kon-

struktojme ndarjen
te tille qe
(p.sh. marrim
).
Nga teorema 7.1.4 marrim:
s
.
Veme ne dukje se, sipas teoremes 7.1.4 bashkesite s
e S
jane te ku-
zuara (s
eshte i kuzuar nga siper me cdo shume te siperme, kurse S

eshte e kuzuar nga poshte me cdo shume te poshtme). Prandaj, ekzistojne
numrat e fundme sup
= I dhe inf
= I. Numrat I e I quhen in-

tegrali i poshtem, perkatesisht i siperm i Darbus per funksionin f ne [a, b] dhe
merret shenimi:
I =
_
fdx, I =
_
fdx.
Eshte e qarte se, per cdo ndarje te segmentit [a, b] vlen:

s
I I S
. ()
Ne vazhdim jepet kriteri i integrueshmerise se funksionit.
Teorema 7.1.6 Le te jete funksioni f: [a, b] R i kuzuar. Kushtet e
meposhtme jane ekuivalente:
1
f eshte i integrueshem ne [a, b];

2
( > 0)( > 0)( ^)(
< =S
< );
3
( > 0)( > 0)( ^)(
< =[(f, ,
) (f, ,
)[ < );
4
( > 0)( > 0)(
^)(
< ,
< =
=[(f,
) (f,
)[ < ),
ku
jane bashkesite e cfaredoshme te pikave te theksuara nga ndarjet

perkatese.
Vertetimi. 1
= 4
. Sipas kushtit ekziston

b
_
a
f(x) dx. Prandaj, per > 0
ekziston > 0 ashtu qe te vlej:
[(f,
) I[ <

2
dhe [(f,
) I[ <

2
,
per
< ,
< ., Prandaj, sipas pabarazimeve te mesiperme, marrim:

[(f,
) (f,
)[ <

2
+

2
= .
4
=3
. Mjafton te marrim
= .
3
= 2
. Per > 0 te cfaredoshem ekziston > 0 ashtu qe per

^,
< vlen:
[(f, ,
) (f, ,
)[ <

2
.
Meqenese sup
(f, ,
) = S
dhe inf
(f, ,
) = s
, marrim:
S

2
< .
2
=1
. Nga () shohim se:

I I S
< = 0 I I < =I = I .
Veme I = I = I. Po ashtu, nga () marrim:
s
I S
.
Me tej, per zgjedhjen e cfaredoshme te pikave te theksuara, kemi:
s
(f, , ) S
.
E CAKTUAR 261
Nga dy relacionet e fundit dhe nga kushti 2
tojme:
[(f, , ) I[ < ,
per ndarjen te tille qe
< . Prandaj, funksioni f eshte i integrueshem ne

[a, b] dhe se I =
b
_
a
f(x) dx.
Integralin e poshtem e te siperm te Darbus i perkuzuam si supremum,
perkatesisht inmum te shumave te poshtme, perkatesisht te siperme te Darbus.
Rezultati ne vijim tregon se ato jane njeheresh edhe limitet e shumave perkatese.
Teorema 7.1.7 (e Darbus). Ne qofte se funksioni f: [a, b] R eshte i
kuzuar, atehere:
I = lim
0
s
, I = lim
0
S
.
Vertetimi. Tregojme se I = lim
0
S
. Meqenese I = inf
0
S
, per cdo > 0

ekziston ndarja
1
e segmentit [a, b] ashtu qe te vlej:
S
1
< I +

2
. (1)
Le te jete m numri i pikave te ndarjes
1
te intervalit (a, b). Veme =

2m
,
ku eshte luhatja e funksionit f ne [a, b]. Marrim ndarjen e cfaredoshme te
segmentit [a, b] te tille qe
< . C mojme ndryshimin S
I. Veme
2
=
1
.
Eshte e qarte se
1

2
, prandaj (sipas teoremes 7.1.4) vlen S
2
S
1
. Kendej
dhe nga (1) rrjedh se
S
2
< I +

2
. (2)
Meqenese ndarja
2
eshte me ne se ndarjet
1
e dhe intervali (a, b) permban
m pika te ndarjes , vlen (trego!):
S
S
2
< m. (3)
Prandaj:
S
S
2
< m

2m
=

2
.
Kendej dhe nga (2) gjejme:
S
< S
2
+

2
< I +

2
+

2
= I +.
Meqenese S
I, shohim se I S
< I +. Prandaj, 0 S
I < , d.m.th.
I = lim
0
S
.
Ngjashem tregohet se I = lim
0
s
.
Ne vazhdim marrim dy rrjedhime te teoremes se Darbus.
Rrjedhimi 7.1.1 Funksioni i kuzuar ne segmentin [a, b] eshte i integrueshem
ne te, atehere dhe vetem atehere kur perputhen integralet e tij te poshtem e te
siperm.
Vertetimi.. Le te jete f i integrueshem ne [a, b]. Sipas teoremave 7.1.6 dhe
7.1.7 marrim:
I I = lim
0
S
lim
0
s
= lim
0
(S
) = 0,
prej nga gjejme I = I.
Anasjelltas, le te jete I = I = I dhe (f, , ) shume integrale e funksionit
f ne lidhje me ndarjen e cfaredoshme . Dime se s
(f, , ) S
. Duke
vepruar me limit kur
0, marrim
I = I lim
0
(f, , ) I = I = lim
0
(f, , ) = I =f 1[a, b].
Rrjedhimi 7.1.2 (kriteri i integrueshmerise). Kusht i nevojshem dhe i mjaf-
tueshem qe funksioni f: [a, b] R, i kuzuar ne [a, b] te jete i integrueshem
ne ate segment eshte qe per cdo > 0 te ekzistoj ndarja e segmentit [a, b]
ashtu qe 0 S
< .
Vertetimi. Le te jete f R[a, b] dhe > 0 i cfaredoshem. Sipas rrjedhimit
7.1.1 kemi:
I = I =
b
_
a
f(x) dx.
Meqenese I = inf
dhe I = sup
, ekzistojne ndarjet
1
e
2
te segmentit
[a, b] ashtu qe:
S
2

b
_
a
f(x) dx

2
,
d.m.th.
S
2

b
_
a
f(x) dx <

2
,
b
_
a
f(x) dx s
1
<

2
.
Le te jete =
1

2
. Kendej dhe nga teorema 7.1.4 marrim:
S
S
2
 0 ekziston ndarja e segmentit [a, b]
ashtu qe 0 S
< . Shohim se:

s
I I S
=0 I I < S
< =I = I =f 1[a, b].

Japim pershkrimin me te perdorshem te kriterit te integrueshmerise se fun-
ksionit. Meqenese M
i
m
i
=
i
, ku
i
eshte luhatja e funksionit f ne
E CAKTUAR 263
segmentin [x
i
, x
i+1
], shohim se:
f 1[a, b] [( > 0)( : 0 S
=
n1
i=0
i
x
i
< )]
7.1.3 Disa klasa funksionesh te integrueshme
Teorema 7.1.8 Funksioni f: [a, b] R i vazhdueshem ne [a, b] eshte i
integrueshem ne te, d.m.th. ([a, b] 1[a, b].
Vertetimi. Sipas teoremes se Kantorit, shohim se funksioni f eshte uni-
formisht i vazhdueshem ne segmentin [a, b]. Prandaj, per > 0 te dhene
ekziston > 0 ashtu qe:
[ x
1
, x
2
[a, b] : [x
2
x
1
[ < ] =[f(x
2
) f(x
1
)[ <

b a
. (1)
Le te jete ndarje e segmentit [a, b] e tille qe
< . Per ndarje te tille te

segmentit [a, b], sipas (1), rrjedh se
i
= M
i
m
i
<

b a
, i = 0, 1, 2, ..., n1.
Prandaj:
n1
i=0
i
x
i
<

b a
(b a) = =f 1[a, b].
Le te verejme se syprina S e siperfaqes trapeze vijeperkulet nga shembulli
7.1.1 eshte:
S =
b
_
a
f(x) dx.
Shembulli 7.1.3 1
Te njehsohet (sipas perkuzimit) integrali

4
_
1
x
2
dx.
Zgjidhja: Funksioni f(x) = x
2
eshte i vazhdueshem ne segmentin [1, 4], pran-
daj ekziston
4
_
1
x
2
dx. Me anen e pikave x
i
= 1 +
3i
n
, i = 0, 2, . . . , n 1, seg-
mentin [1, 4] e ndajme ne n pjese me gjatesi te barabarta x
i
= x
i+1
x
i
=
1 +
3(i+1)
n
(1 +
3i
n
) =
3
n
. Meqe integrali nuk varet nga zgjedhja e pikave
i
[x
i+1
, x
i
], per
i
marrim skajet e djathta te segmenteve ndares, d.m.th.
i
= x
i+1
= 1 +
3(i+1)
n
, i = 0, 1, . . . , n 1. (Verejme se
= x
i
=
3
n
0
n ). Keshtu:
=
n1
i=0
f(
i
)x
i
=
n1
i=0
f
_
1 +
3(i + 1)
n
_
3
n
=
3
n
n1
i=0
_
1 +
3(i + 1)
n
_
2
=
=
3
n
n1
i=0
_
1 +
6(i + 1)
n
+
9(i + 1)
2
n
2
_
=
3
n
_
n +
6
n
n1
i=0
(i + 1) +
9
n
2
n1
i=0
(i + 1)
2
_
.
Meqe:
n1
i=0
(i + 1) = 1 + 2 + 3 + +n =
n(n + 1)
2
n1
i=0
(i + 1)
2
= 1
2
+ 2
2
+ 3
2
+ +n
2
=
n(n + 1)(2n + 1)
6
,
shohim se:
=
3
n
_
n +
6
n
n(n + 1)
2
+
9
n
2
n(n + 1)(2n + 1)
6
_
=
= 3 +
9(n + 1)
n
+
9(n + 1)(2n + 1)
2n
2
.
Prandaj:
4
_
1
x
2
dx = lim
0
= lim
n
_
3 +
9(n + 1)
n
+
9(n + 1)(2n + 1)
2n
2
_
= 3 +9 +9 = 21.
2

b
_
a
e
x
dx.
Zgjidhja: Veme x
0
= a, x
i
= a + ih, h =
ba
n
,
i
= a + (i + 1)h, i =
0, 1, ..., n 1. Keshtu:
=
n1
i=0
he
a+(i+1)h
= he
a+h
e
nh
1
e
h
1
,
prej nga tojme:
b
_
a
e
x
dx = lim
h0
h
e
h
1
e
a+h
(e
n
ba
n
1) = 1 e
a
(e
ba
1) = e
b
e
a
.
3

b
_
a
dx
x
2
, 0 < a < b..
Zgjidhja: Le te jete = x
i
n1
i=0
dhe
i
=
x
i
x
i+1
, i = 0, 1, ..., n1. Kemi:
=
n1
i=0
x
i
x
i
x
i+1
=
n1
i=0
_
1
x
i
1
x
i+1
_
=
1
a

1
b
,
rrjedhimisht
b
_
a
dx
x
2
= lim
0
=
1
a

1
b
.
E CAKTUAR 265
Teorema 7.1.9 Ne qofte se funksioni f: [a, b] R eshte monoton ne [a, b],
atehere f 1[a, b].
Vertetimi. Supozojme se funksioni f eshte rrites ne [a, b]. Per > 0 zgjedhim
ndarjen te segmentit [a, b] te tille qe
<

f(b)f(a)
. Kemi:
S
=
n1
i=0
(M
i
m
i
)x
i
<

f(b) f(a)
(f(b) f(a)) = ,
qe tregon se funksioni f eshte i integrueshem ne [a, b].
Ngjashem tregohet rasti kur funksioni f eshte zvogelues.
Shembulli 7.1.4 Te tregohet se funksioni f: [0, 1] R, i perkuzuar me
barazimin
f(x) =
_
_
_
1
n+1
,
1
n+1
x <
1
n
;
0, x = 0;
1, x = 1.
eshte i integrueshem ne [0, 1].
Zgjidhja:

Eshte e qarte se funksioni i dhene eshte monoton ne segmentin [0, 1],
prandaj (teorema 7.1.9) f 1[0, 1]. Le te verejme se funksioni i dhene ka numer
te numrueshem te pikave te keputjes ne [0, 1], dhe se ai eshte i integrueshem
ne ate segment.
Teorema 7.1.10 Le te jete funksioni f i perkuzuar dhe i kuzuar ne [a, b].
Ne qofte se per > 0 te cfaredoshem ekziston numer i fundme intervalesh,
gjatesia e unionit te cileve eshte me e vogel se , dhe qe i prmbajne te gjitha
pikat e keputjes se funksionit f, atehere f 1[a, b].
Vertetimi. Meqenese funksioni f eshte i kuzuar ne [a, b], ekzistojne M =
sup
x[a,b]
f(x) dhe m = inf
x[a,b]
f(x). Le te jete > 0 i cfaredoshem. Pikat e
keputjes i mbulojme me intervale ashtu qe gjatesia e unionit te tyre te jete me
e vogel se

2(Mm)
. Bashkesia e pikave te segmentit [a, b] qe nuk u takojne
intervaleve te siperpermendur eshte union i nje numri te fundme segmentesh.
I shenojme ato segmente me
i
, i = 1, 2, ..., k si dhe
n
k=1
i
= . Meqenese
f eshte i vazhdueshem ne
i
, ai eshte uniformisht i vazhdueshem ne cdo
i
.
Prandaj:
( > 0) (
i
> 0)( x
, x
i
: [x
x[ < =
=[f(x
) f(x)[ <

2(b a)
), i = 1, 2, ..., k.
Veme = min
1
,
2
, ...,
k
dhe konstruktojme ndarjen te bashkesise
ashtu qe te jete
< . Intervaleve te bashkesise [a, b] i shtojme pikat e

skajshme. Verejme se ato pika te skajshme i takojne ndarjes . Ne kete menyre
ndarja mund te konsiderohet si ndarje e segmentit [a, b]. Formojme shumen:
S
(M
i
m
i
)x
i
+
(M
i
m
i
)x
i
,
ku shuma
merret per ato segmente pikat e brendshme te cileve gjenden ne

bashkesine [a, b] , ndersa shuma
eshte e lidhur me segmentet tjere.

Sipas supozimeve kemi:
(M
i
m
i
)x
i
<

2(b a)
x
i

2
,
(M
i
m
i
)x
i
< (M m)
x
i
< (M m)

2(M m)
=

2
,
prandaj S
< =f 1[a, b].

f(x) =
_
sgn sin
1
x
, per x ,= 0;
0, per x = 0,
eshte i integrueshem ne segmentin [a, a], a > 0.
Zgjidhja:

Eshte e qarte se, pika x = 0 eshte pike keputje e llojit te dyte
sepse nuk ekziston lim
x0
sgn sin
1
x
. Pikat x
k
=
1
k
, k = 1, 2, ..., jane pika te
keputjes se llojit te pare, sepse lim
x
1
k
f(x) ,= lim
x+
1
k
f(x).
Le te jete 0 < < 4a. Intervali
_
4
, +
4
_
permban piken x
0
= 0 dhe
pafund shume pika te keputjes te llojit te pare. Jashte atij intervali gjendet
vetem numer i fundme i pikave te keputjes. Le te jete numri i tyre p. Keto pika i
mbulojme me intervale me gjatesi

2p
. Gjatesia e unionit te intervaleve me te cilet
jane mbuluar pikat e keputjes se funksionit f eshte

2
+p

2p
= . Rrjedhimisht
jane te plotesuara kushtet e teoremes 7.1.10, prandaj f 1[a, a].
Rrjedhimi 7.1.3 Le te jete f i kuzuar dhe i vazhdueshem ne [a, b], perve c
ne nje numer te fundme te pikave te keputjes. Atehere, f 1[a, b].
Vertetimi. Le te jete p numri i pikave te keputjes te funksionit f ne segmentin
[a, b]. Marrim > 0 te cfaredoshem. Mbulojme secilen pike te keputjes x
i
me intervalin
_
x
i

2p
, x
i
+

2p
_
, i = 1, 2, ..., p. Gjatesia e unionit te atyre
intervaleve eshte , prandaj f 1[a, b].
Teorema 7.1.11 Ne qofte se funksionet f dhe g jane te integrueshme ne
[a, b] dhe ndryshojne vetem ne numer te fundme pikash, atehere:
b
_
a
f(x) dx =
b
_
a
g(x) dx.
Vertetimi. Veme I
=
b
_
a
f(x) dx, I
=
b
_
a
g(x) dx. Le te jete > 0 numer i
cfaredoshem. Ekziston numri
1
> 0 ashtu qe per ndarje te cfaredoshme (, )
E CAKTUAR 267
te segmentit [a, b] per te cilen
<
1
, vlen
[I
(f, , )[ <

3
dhe [I
(g, , )[ <

3
.
Meqenese f, g 1[a, b], ekziston numri M > 0 ashtu qe [f(x)[ M, [g(x)[
M, x [a, b]. Veme = min
_
1
,

12kM
_
, ku k eshte numri i pikave ne cilat
funksionet f e g ndryshojne.
Le te jete (, ) ndarje e segmentit [a, b] me vetine
< . Tregojme se
[(f, , ) (g, , )[ <

3
. ()
[(f, , ) (g, , )[ =
n1
i=0
[f(
i
) g(
i
)]x
i
[f(
i
) g(
i
)]x
i
[f(
i
) g(
i
)]x
i
,
ku shuma
merret per segmentet [x

i
, x
i+1
] ne pikat e te cileve funksionet
f e g perputhen, ndersa shuma
merret per segmentet ne te cilet ekziston

bile nje pike x me vetine f(x) ,= g(x). Meqenese:
[f(
i
) g(
i
)]x
i
= 0
[f(
i
) g(
i
)]x
i
[[f(
i
)[ +[g(
i
)[]x
i
2M 2k

12kM
=

3
,
tojme pabarazimin (). Tash marrim
[I
[ [I
(f, , )[ +[(f, , ) (g, , )[ +

+ [(g, , ) I
[ <

3
+

3
+

3
= ,
dhe, duke pasur parasysh se eshte i cfaredoshem, tojme I
= I
.
7.1.4 Kriteri i Lebegut
Ne kete pike jepet, pa vertetim, kriteri i Lebegut per integrueshmerine e funk-
sionit i shprehur permes bashkesive me mase zero. Se pari marrim perkuzimin
e bashkesise me mase zero.
Perkuzimi 7.1.4 Bashkesia E R ka masen zero, shenohet mE = 0, ne
qofte se per > 0 te cfaredoshem mund te mbulohet me familje te shumten te
numerueshme intervalesh shuma e gjatesive te cileve eshte .
Shembulli 7.1.6 1
Bashkesia njelementeshe a R ka masen zero sepse

mund te mbulohet me intervalin (a

2
, a +

2
) (me gjatesi ), per cdo > 0.
2
Bashkesia e fundme ka masen zero. Me te vertete, le te jete E =

a
1
, a
2
, ..., a
p
dhe > 0 i cfaredoshem. Familja (a
i

2p
, a
i
+

2p
)[i =
1, 2, ..., p eshte mbuloje (e fundme) e bashkesise E dhe shuma e gjatesive te
atyre intervaleve eshte .
3
Bashkesia e numerueshme E = a
1
, a
2
, ..., a
n
, ... ka masen zero. Me te
vertete, le te jete > 0 i cfaredoshem. Familja
__
a
n

2
n+1
, a
n
+

2
n+1
_
, n = 1, 2, ...
_
eshte mbuloje (e numerueshme) e bashkesise E me vetine qe shuma e gjatesive
te atyre intervaleve eshte (trego!). Prandaj, mE = 0.
4
Meqenese bashkesia e numrave racional Q R eshte e numerueshme,

kemi mQ = 0.
Vertetohet se (p.sh. shih [4]):
5
m[a, b] ,= 0, a < b, d.m.th. masa e segmentit nuk eshte e barabarte me

zero.
Teorema 7.1.12 (kriteri i Lebegut). Funksioni i kuzuar ne segment eshte i
integrueshem ne te, atehere dhe vetem atehere kur bashkesia e pikave te tij te
keputjes ka masen zero.
Le te verejme se teoremat 7.1.9 e 7.1.10 si dhe rrjedhimi 7.1.3 mund te
merren si rrjedhime te kriterit te Lebegut, sepse bashkesite
3
e pikave te keputjes
te funksioneve te permendura ne ato rezultate kane masen zero.
Shembulli 7.1.7 1

Eshte e njohur se funksioni i Rimanit, i perkuzuar me
barazimin:
f(x) =
_
1
n
, ne qofte se x Q dhe x =
m
n
nuk mund te thjeshtohet;
0, ne qofte se x , Q ose x = 0,
eshte i vazhdueshem kudo perve c ne bashkesine Q0. Meqenese m(Q0) =
0, konstatojme (sipas kriterit te Lebegut) se funksioni f eshte i integrueshem
ne cdo segment [a, b].
2
Marrim funksionin e Dirihlese

(x) =
_
1, x Q,
0, x , Q,
ne segmentin [a, b], a < b. Ne shembullin 7.1.1 (2
) eshte treguar se ai nuk

eshte i integrueshem ne [a, b]. Edhe me kriterin e Lebegut konstatohet e njejta
(bile shume me thjeshte). Me te vertete, meqe funksioni ka keputje ne cdo pike
te segmentot [a, b] dhe m[a, b] ,= 0 shohim (sipas teoremes 7.1.11) se funksioni
nuk eshte i integrueshem ne ate segment.
3
Funksioni monoton ka me se shumti numer te numrueshem pikash keputjeje
7.2 VETIT
E E INTEGRALEVE 269
7.2 VETIT
E E INTEGRALEVE
Lineariteti i integralit
Teorema 7.2.1 Ne qofte se f 1[a, b] dhe R, atehere f 1[a, b] si
dhe
b
_
a
f(x) dx =
b
_
a
f(x) dx. (1)
Vertetimi. Le te jete (, ) ndarje e cfaredoshme e segmentit [a, b]. Meqenese
f 1[a, b] vlen
b
_
a
f(x) dx = lim
0
(f, , ).

Eshte e qarte se:
(f, , ) =
n1
i=0
f() x
i
=
n1
i=0
f() x
i
= (f, , ).
Me kalimin me limit kur
0, shihet se ekziston
b
_
a
f(x) dx, d.m.th.
f 1[a, b] dhe vlen barazimi (1).
Teorema 7.2.2 Ne qofte se f, g 1[a, b], atehere f g 1[a, b] si dhe
b
_
a
[f(x) g(x)] dx =
b
_
a
f(x) dx
b
_
a
g(x) dx. (2)
Vertetimi. Le te jete (, ) ndarje e cfaredoshme e segmentit [a, b]. Meqenese
f, g 1[a, b], vlen
b
_
a
f(x) dx = lim
0
(f, , ) dhe
b
_
a
g(x) dx = lim
0
(g, , ).
Me tej, nga
(f g, , ) =
n1
i=0
[f() g()] x
i
=
n1
i=0
f() x
i
n1
i=0
g() x
i
=
= (f, , ) (g, , ),
shihet se ekziston lim
0
(f g, , ) =
b
_
a
[f(x) g(x)] dx dhe vlen barazimi
(2).
Rrjedhimi 7.2.1 Ne qofte se f, g 1[a, b] dhe , R, atehere f +g
1[a, b] si dhe
b
_
a
[f(x) +g(x)] dx =
b
_
a
f(x) dx +
b
_
a
g(x) dx.
Vertetimi rrjedh nga teoremat 7.2.1 e 7.2.2.
Teorema 7.2.3 Le te jene f, g 1[a, b]. Atehere:
1
f
2
1[a, b];
2
fg 1[a, b];
3
[f[ 1[a, b];

4
1
f
1[a, b], ne qofte se [f(x)[ m > 0, x [a, b];
5
f 1[, ], ne qofte se [, ] [a, b].

Vertetimi. 1
Veme t(x) = f
2
(x) dhe marrim ndarjen e cfaredoshme te
segmentit [a, b]. Shenojme, si zakonisht, me M
i
e m
i
supremumin e inmumin
e funksionit f ne [x
i
, x
i+1
], i = 0, 1, ..., n 1, si dhe
M
i
= sup
x[xi,xi+1]
t(x) = sup
x[xi,xi+1]
f
2
(x),
m
i
= inf
x[xi,xi+1]
t(x) = inf
x[xi,xi+1]
f
2
(x).
Veme = [x
i
, x
i+1
] si dhe M = sup
x[a,b]
[f(x)[. Per x, x
[a, b] kemi:
[f
2
(x) f
2
(x
)[ = [f(x) f(x
)[[f(x) +f(x
)[
[f(x) f(x
)[([f(x)[ +[f(x
)[) 2M[f(x) f(x
)[.
Tani kemi:
M
i
m
i
= sup
x
f
2
(x) inf
x
f
2
(x) = sup
x,x
[f
2
(x) f
2
(x
)[ =
= sup
x,x
[f(x) f(x
)[ [f(x) +f(x
)[
2M sup
x,x
[f(x) f(x
)[ 2M(sup
x
f(x) inf
x
f(x))
= 2M(M
i
m
i
).
Prandaj:
S
=
n1
i=0
(M
i
m
i
)x
i
2M
n1
i=0
(M
i
m
i
)x
i
= 2M(S
),
dhe duke pasur parasysh se lim
0
(S
) = 0, tojme lim
0
(S
) = 0, qe
tregon se f
2
1[a, b].
2
Nga teorema 7.2.1 shohim se f +g, f g 1[a, b], ndersa nga 1
marrim
(f +g)
2
, (f g)
2
1[a, b]. Integrueshmeria e funksionit fg rrjedh nga barazimi
f(x) g(x) =
1
4
[(f(x) +g(x))
2
(f(x) g(x))
2
].
7.2 VETIT
E E INTEGRALEVE 271
3
Le te jete > 0. Nga integrueshmeria e funksionit f rrjedh ekzistenca e

numrit > 0 ashtu qe (teorema 7.1.6 4
)
(,
), (,
) ^,
< =
n1
i=0
[f(
i
) f(
i
)[x
i
< .
Prandaj, per zgjedhjen e cfaredoshme cfaredoshme
te ndarjes kemi:
[([f[, ,
) ([f[, ,
)[ =
n1
i=0
f(
i
)x
i
n1
i=0
f(
i
)x
i
n1
i=0
[f(
i
) f(
i
)[x
i
< ,
prej nga, sipas teoremes 7.1.6, rrjedh se [f[ 1[a, b].
4
Per x, y [a, b] kemi
1
f(x)

1
f(y)
=
[f(x) f(y)[
[f(x)[[f(y)[

1
m
2
[f(x) f(y).[
Le te jete nje ndarje e cfaredoshme e segmentit [a, b] dhe S
e s
shumat
e siperme e te poshtme te Darbus per funksionin
1
f
. Si zakonisht, me S
e s
shenojme shumat perkatese te Darbus per funksionin f. Kemi:

S
= sup
x,y[a,b]
_
1
f(x)

1
f(y)
_
= sup
x,y[a,b]
_
f(x) f(y)
f(x) f(y)
1
m
2
sup
x,y[a,b]
[f(x) f(y)[ sup
x[a,b]
f(x) inf
x[a,b]
f(x) =
=
1
m
2
(S
).
Tani nga S

1
m
2
(S
), dhe nga integrueshmeria e funksionit f

rrjedh se
1
f
1[a, b].
5
Meqenese f 1[a, b], per > 0 ekziston > 0 ashtu qe

( ^[a, b] :
< =S
< ).
Ndarjes i shtojme edhe pikat e dhe keshtu tojme ndarjen e re
Eshte e qarte se,

S
< .
Me S
dhe s
shenojme shumat
S
xi[,]
M
i
x
i
, perkatesisht s
xi[,]
m
i
x
i
.
Tani jobarazimi S
< eshte evident.

Aditiviteti i integralit
Teorema 7.2.4 Ne qofte se f 1[a, b] dhe a < c < b, atehere f
1[a, c], f 1[c, b] si dhe vlen barazimi
b
_
a
f(x) dx =
c
_
a
f(x) dx +
b
_
c
f(x) dx.
Vertetimi. Nga teorema 7.2.3 5
rrjedh integrueshmeria e funksionit f ne

[a, c] dhe [c, b]. Meqenese f 1[a, b], gjate llogaritjes se integralit
b
_
a
f(x) dx
mund te zgjedhet ndarja e cfaredoshme e atij segmenti e tille qe te permban
piken c, dhe le te jete =
i
[ i = 0, 1, 2, ..., n 1 bashkesi e cfaredoshme e
pikave te theksuara. Veme [a, c] =
, [c, b] =
, [a, c] =
, [c, b] =
.

Eshte e qarte se, (
) perkatesisht (
) jane ndarje te sgmentit [a, c],

perkatesisht [c, b], te tilla qe
(f, , ) = (f,
) +(f,
),
dhe
. Me kalimin me limit kur
0 (d.m.th. kur
0,
0) konstatohet pohimi i teoremes.

Ne perkuzimin e integralit
b
_
a
supozuam se a < b. Ne vazhdim jepet perku-
zimi i integraleve te te cilet kuri i poshtem eshte me i madh ose i barabarte
me ate te siperm.
Perkuzimi 7.2.1 1
Ne qofte se funksioni f eshte i perkuzuar ne piken

a, atehere
a
_
a
f(x) dx = 0.
2
Ne qofte se a < b si dhe ekziston integrali

b
_
a
f(x) dx, atehere:
b
_
a
f(x) dx =
a
_
b
f(x) dx.
Le te verejme se pjesa 2
e perkuzimit sugjerohet nga barazimi

n1
i=0
f(
i
)(x
i+1
x
i
) =
n1
i=0
f(
i
)(x
i
x
i+1
).
Teorema 7.2.5 Le te jene a, b, c R pika te skajshme te tri segmenteve. Ne
qofte se funksioni f eshte i integrueshem ne segmentin me gjatesi me te madhe,
atehere ai eshte i integrueshem edhe ne dy te tjeret. Ne kete rast vlen barazimi
c
_
a
f(x) dx =
b
_
f(x) dx +
c
_
s
f(x) dx.
7.2 VETIT
E E INTEGRALEVE 273
Vertetimi. Integrueshmeria e funksionit ne segmentet perkates rrjedh nga
teorema 7.2.3. Per vertetimin e barazimit supozojme se p.sh. a < c < b. Nga
teorema 7.2.4 kemi
b
_
a
f(x) dx =
c
_
a
f(x) dx +
b
_
c
f(x) dx =
c
_
a
f(x) dx =
b
_
a
f(x) dx
b
_
c
f(x) dx.
Nga perkuzimi 7.2.1 2
, marrim
c
_
a
f(x) dx =
b
_
a
f(x) dx +
c
_
b
f(x) dx.
Ngjashem veprohet me rastet tjera.
Monotonia dhe te cmuarit e integralit
Teorema 7.2.6 Ne qofte se f 1[a, b], a < b dhe f(x) 0, x [a, b],
atehere
b
_
a
f(x) dx 0.
Vertetimi. Le te jete (, ) nje ndarje e cfaredoshme e segmentit [a, b].
Meqenese f(
i
) 0, i = 0, 1, 2, , , , , n 1 shohim se
(f, , ) =
n1
i=0
f(
i
)x
i
0 =
b
_
a
f(x) dx 0.
Rezultati ne vijim rrjedh nga teoremat 7.2.6. dhe 7.2.2.
Rrjedhimi 7.2.2 Ne qofte se f, g 1[a, b], f(x) g(x), x [a, b], atehere
b
_
a
f(x) dx
b
_
a
g(x) dx.
Teorema 7.2.7 Le te jete funksioni f: [a, b] R i vazhdueshem dhe jonegativ
ne [a, b]. Ne qofte se ekziston pika x
0
[a, b] e tille qe f(x
0
) > 0, atehere
ekziston konstanta c > 0 ashtu qe
b
_
a
f(x) dx c.
Vertetimi. Meqenese f(x
0
) > 0, ekziston rrethina (x
0
, x
0
+ ) ashtu
qe f(x) >
f(x
0
)
2
, x (x
0
, x
0
+). Atehere, sipas teoremes 7.2.6,
b
_
a
f(x) dx =
x0
_
a
f(x) dx +
x0+
_
x0
f(x) dx +
b
_
x0+
f(x) dx
f(x
0
)
2
x0+
_
x0
dx = f(x
0
) = c, c > 0.
Teorema 7.2.8 Ne qofte se f 1[a, b], a < b, atehere:
b
_
a
f(x) dx
b
_
a
[f(x)[ dx (b a) sup
x[a,b]
[f(x)[.
Vertetimi. Integrueshmeria e funksionit [f[ eshte treguar ne teoremen 7.2.3.
Nga [f(x)[ f(x) [f(x)[, sipas rrjedhimit 7.2.2, marrim:
b
_
a
[f(x)[ dx
b
_
a
f(x) dx
b
_
a
[f(x)[ dx,
prej nga rrjedh pabarazimi
b
_
a
f(x) dx
b
_
a
[f(x)[ dx.
Veme M
= sup
x[a,b]
[f(x)[. Kendej rrjedh se [f(x)[ M
, x [a, b], prandaj:

b
_
a
[f(x)[ dx M
b
_
a
dx M
(b a) = (b a) sup
x[a,b]
[f(x)[.
Teorema e pare mbi vleren mesatare
Teorema 7.2.9 Le te jete f, g 1[a, b], m = inf
x[a,b]
f(x), M = sup
x[a,b]
f(x)
dhe g(x) 0 (g(x) 0) per cdo x [a, b]. Atehere, ekziston [m, M] ashtu
qe:
b
_
a
f(x)g(x) dx =
b
_
a
g(x) dx (3)
Ne ve canti kur f ([a, b], ekziston c [a, b] ashtu qe:
b
_
a
f(x)g(x) dx = f(c)
b
_
a
g(x) dx. (4)
Vertetimi. Le te jete g(x) 0. Nga m f(x) M rrjedh se:
mg(x) f(x)g(x) Mg(x), x [a, b].
Me integrimin e relacionit te sipershenuar marrim
m
b
_
a
g(x) dx
b
_
a
f(x)g(x) dx M
b
_
a
g(x) dx.
7.2 VETIT
E E INTEGRALEVE 275
Ne qofte se
b
_
a
g(x) dx = 0, atehere
b
_
a
f(x)g(x) dx = 0 dhe relacioni (3) vlen.
Per
b
_
a
g(x) dx > 0 tojme m
b
_
a
f(x)g(x) dx
b
_
a
g(x) dx
M, dhe numri ne relacionin
(3) eshte =
b
_
a
f(x)g(x) dx
b
_
a
g(x) dx
. Ne rastin kur funksioni f eshte i vazhdueshem,
sipas teoremes se dyte te Bolzano-Koshit (teorema 4.2.3), ekziston c (a, b)
ashtu qe te jete f(c) = dhe me kete u vertetua barazimi (4).
Ne qofte se ne teoremen 7.2.9 veme g(x) = 1, merret ky rezultat:
Rrjedhimi 7.2.3 Le te jete f 1[a, b], m = inf
x[a,b]
f(x), M = sup
x[a,b]
f(x).
Ekziston [m, M], ashtu qe:
b
_
a
f(x) dx = (b a) (5)
Ne qofte se f ([a, b], atehere ekziston c [a, b], ashtu qe
b
_
a
f(x) dx = f(c)(b a). (6)
Ne disa tekste, barazimi (6) quhet teorema e pare mbi vleren mesatare te
integralit. Ajo ka interpretim te thjeshte gjeometrik. Ne g. 7.2 eshte paraqitur
graku i funksionit y = f(x) dhe drejteza y = f(c), c (a, b). Barazimi (6)
x
y
a b O c
F
C
E
B A
D
Fig. 7.2
tregon se syprina e siperfaqes trapeze vijeperkulet ABCD dhe e siperfaqes
drejtkendeshe ABEF jane te barabarta.
T
E CAKTUAR
7.3.1 Formula e Njuten-Laibnicit
Le te jete funksioni f: [a, b] R i integrueshen ne [a, b]. Kur x merr vlerat
nga [a, b], atehere:
(x) =
x
_
a
f(t) dt
eshte funksion i perkuzuar ne [a, b]. Ky funksion quhet integral si funksion i
kurit te siperm.
Teorema 7.3.1 Ne qofte se f 1[a, b], atehere ([a, b].
Vertetimi. Meqenese funksioni f eshte i integrueshem, ai eshte i kuzuar ne
[a, b] (teorema 7.1.1), keshtu qe ekziston konstanta M > 0 ashtu qe [f(x)[
M, x [a, b]. Le te jete x
0
(a, b) pike e cfaredoshme. Kemi
(x) (x
0
) =
x
_
a
f(t) dt
x0
_
a
f(t) dt =
x
_
x0
f(t) dt,
[(x) (x
0
)[ =
x
_
x0
f(t) dt
sgn (x x
0
)
x
_
x0
[f(t)[ dt
M(x x
0
) sgn (x x
0
) = M[x x
0
[.
Per > 0 te cfaredoshem zgjedhim > 0 ashtu qe

M
. Rrjedhimisht, per
[x x
0
[ < vlene [(x) (x
0
)[ < , qe tregon vashdueshmerine e funksionit
ne piken x
0
.
Ngjashem tregohet vazhdueshmeria e funksionit nga e djathta e pikes a
dhe nga e majta e pikes b.
Teorema 7.3.2 (teorema themelore e njehsimit integral). Funksioni
(x) =
x
_
a
f(t) dt, a < x b,
ku f: [a, b] R, f 1[a, b], eshte i diferencueshem ne cdo pike x [a, b] ne
te cilen f eshte i vazhdueshem, dhe vlene
(x) = f(x).
Vertetimi. Le te jete f funksion i vazhdueshem ne piken x
0
(a, b). Atehere:
( > 0) ( > 0) (x : [x x
0
[ < =[f(x) f(x
0
)[ < ). ().
T
E CAKTUAR 277
Pa prishur pergjithsimin mund te marrim qe x
0
< x. Nga relacioni (), marrim
(x) (x
0
)
x x
0
f(x
0
)
1
x x
0
x
_
x0
[f(t) f(x
0
)] dt)
1
[x x
0
[
x
_
x0
[(f(t) f(x
0
)[ dt =
(x x
0
)
[x x
0
[
= ,
sepse [f(t)f(x
0
)[ < , t (x
0
, x). Nga pabarazimi i tuar shohim se
(x
0
)
ekziston dhe se
(x
0
) = f(x
0
). Ngjashem vertetohet pohimi kur pika x eshte
pike e skajshme e segmentit [a, b].
Rrjedhimi 7.3.1 Per funksionin e vazhdueshem f ne [a, b], ekziston primitiva
e tij (x) ne ate segment e cila jepet me barazimin:
(x) =
x
_
a
f(t) dt, a x b.
Vertetimi. Sipas teoremes 7.3.1 funksioni eshte i vazhdueshem ne [a, b],
ndersa sipas teoremes 7.3.2 ai eshte i diferencueshem ne cdo pike te atij segmenti
dhe
(x) = f(x), per cdo x [a, b]. Pra, eshte primitive e funksionit f
ne [a, b].
Le te verejme se nese funksioni f: [a, b] R eshte i vazhdueshem ne piken
x [a, b] dhe (x) =
b
_
x
f(t) dt, atehere:
(x) =
_
_
x
_
b
f(t) dt
_
_
= f(x).
Teorema 7.3.3 Le te jete f: [a, b] R funksion i vazhdueshem dhe F nje
primitive e tij e cfaredoshme. Vlen barazimi
b
_
a
f(x) dx = F(b) F(a). (1)
Vertetimi. Funksioni (x) =
x
_
a
f(t) dt eshte, sipas rrjedhimit 7.3.1, funksion
primitiv i funksionit f(x). Sipas teoremes 6.1.1 mund te shkruajme (x) =
F(x)+C, x [a, b]. Barazimi i fundit per x = a merr formen (a) = F(a)+C,
dhe meqe (a) = 0, kemi C = F(a). Per x = b marrim (b) = F(b) F(a),
d.m.th. tohet formula (1).
Formula (1) quhet formula e Njuten-Laibnicit. Ajo shkruhet edhe ne
formen:
b
_
a
f(x) dx = F(x)
b
a
= F(b) F(a).
Shembulli 7.3.1
b
_
a
x
3
dx =
x
4
4
b
a
=
b
4
a
4
4
;
a
x
dx =
a
x
ln a
=
a
ln a
, a > 0, a ,= 1;
_
0
sin xdx = cos x
0
= cos cos 0 = 1 1 = 2.
Shembulli 7.3.2 Te tregohet se vargu a
n
, ku
a
n
=
1
n
+
1
n + 1
+
1
2n
,
konvergjon kah ln 2.
Zgjidhja: Tregojme se vargu a
n
konvergjon kah integrali i caktuar
1
_
0
dx
1+x
.
Meqenese funksioni f(x) =
1
1+x
eshte i vazhdueshem ne [0, 1], shohim se
f 1[0, 1]. Marrim ndarjen = x
i
=
i+1
n

n1
i=0
te segmentit [0, 1] si dhe
i
= x
i
, i = 0, 1, 2, ..., n 1. Kemi
=
n1
i=0
f(
i
)x
i
=
n1
i=0
n
n +i + 1
(x
i+1
x
i
) =
n1
i=0
n
n +i + 1

1
n
=
=
n1
i=0
1
n +i + 1
=
1
n + 1
+
1
n + 2
+ +
1
2n
= b
n
=
lim
0
=
1
_
0
dx
1 +x
= ln [1 +x[
1
0
= ln 2 = lim
n
b
n
.
Mirepo a
n
=
1
n
+b
n
, prandaj
lim
n
a
n
= lim
n
1
n
+ lim
n
b
n
= ln 2.
Shembulli 7.3.3 Le te jete funksioni f: [a, b] R i vazhdueshem, jonegativ
si dhe
b
_
a
f(x) dx = 0. Te tregohet se f(x) = 0, x [a, b].
T
E CAKTUAR 279
Zgjidhja: Supozojme te kunderten, d.m th. se ekziston x
0
[a, b] ashtu qe
f(x
0
) > 0. Veme =
f(x0)
2
. Ekziston > 0 ashtu qe:
[f(x) f(x
0
)[ < , x (x
0
, x
0
+).
Rrjedhimisht, f(x) > f(x
0
) =
f(x0)
2
> 0, x (x
0
, x
0
+). Prandaj:
b
_
a
f(x) dx =
x0
_
a
f(x) dx +
x0+
_
x0
f(x) dx +
b
_
x0+
f(x) dx =
x0+
_
x0
f(x) dx >
f(x
0
)
2
2 = f(x
0
) > 0,
qe eshte ne kundershtim me supozimin.
Perkuzimi 7.3.1 Thuhet se funksioni f: [a, b] R eshte i lemueshem
ne [a, b], ne qofte se ka derivat te vazhdueshem ne [a, b] (duke nenkuptuar ne
piken a derivatin e djathte e ne b te majtin).
Pra, funksioni f eshte i lemueshem ne [a, b] ne qofte se eshte i vazhdueshem ne
[a, b] dhe ka derivat te vazhdueshem ne [a, b]. Bashkesine e te gjitha funksioneve
te lemueshme ne [a, b] e shenojme me (
1
[a, b].
Perkuzimi 7.3.2 Funksionin f, te perkuzuar ne segmentin [a, b], e quajme
pjese-pjese te vazhdueshem ne qofte se ekziston ndarja = x
i
n1
i=0
e atij
segmenti ashtu qe funksioni f te jete i vazhdueshem ne intervalet (x
i
, x
i+1
)
si dhe te ekzistojne limitet e fundme:
f(x
i
+ 0) = lim
xxi+0
f(x) dhe f(x
i
0) = lim
xxi0
f(x).
Le te verejme se per cdo segment [x
i
, x
i+1
] mund te konstruktojme funksionin
f
i
: [x
i
, x
i+1
] R, ashtu qe
f
i
(x) =
_
_
_
f(x), per x (x
i
, x
i+1
),
f(x
i
+ 0), per x = x
i
,
f(x
i+1
0), per x = x
i+1
.
Theksojme se, sipas teoremes 7.1.12, funksioni pjese-pjese i vazhdueshem ne
segmentin [a, b] eshte i integrueshem ne te.
Perkuzimi 7.3.3 Funksioni f: [a, b] R eshte pjese-pjese i lemueshem
ne [a, b], ne qofte se funksioni f
(x) eshte pjese-pjese i vazhdueshem ne ate

segment.
Shembulli 7.3.4 Marrim funksionin f: [1, 3] R te dhene me barazimin;
f(x) =
_
_
_
[1 x
2
[, per 1 x < 2.
2 x, per 2 x < 3
0, per x = 3,
(te vizatohet graku i funksionit f !) dhe le te jete = 1, 1, 2, 3 ndarje e
atij segmenti. Ne intervalet (1, 2), (2, 3) f eshte i vazhdueshem. Ne intervalet
(1, 1), (1, 2), (2, 3) f
(x) eshte i vazhdueshem si dhe f
(1+0), f
(10), f
(1+
0), f
(2 0), f
(2 + 0), f
(3 0) jane te fundme. Prandaj, f eshte funksion

pjese-pjese i lemueshem.
Teorema 7.3.4 Ne qofte se f eshte funksion i vazhdueshem dhe pjese-pjese
i lemueshem ne [a, b], atehere:
b
_
a
f
(x) dx = f(b) f(a).

Vertetimi. Le te jene a = x
0
, x
1
, x
2
, ..., x
n
= b pikat e keputjes se funksionit
f
(x). Marrim segmentin e cfaredoshem [x

i
, x
i+1
]. Sipas formules se Njuten-
Laibnicit kemi
f(x
i+1
) f(x
i
) =
xi+1
_
xi
f
(x) dx,
duke pasur parasysh se funksionit f
ne pikat x
i
, x
i+1
i jane shoqeruar
numrat f
(x
i
+ 0) dhe f
(x
i+1
0), perkatesisht. Duke shumuar shprehjet
f(x
i+1
) f(x
i
) per i = 0, 1, 2, ..., n 1 marrim
n1
i=0
[f(x
i+1
) f(x
i
)] = f(b) f(a). ()
Perkuzojme funksionin g: [a, b] R, te tille qe g(x) = f
(x) per x ,=
x
i
, i = 0, 1, 2, ..., n si dhe g(x
i
) te jete numer i cfaredoshem real. Sipas
teoremes 7.1.11, marrim
xi+1
_
xi
g(x) dx =
xi+1
_
xi
f
(x) dx =
n1
i=0
xi+1
_
xi
g(x) dx =
n1
i=0
xi+1
_
xi
f
(x) dx =
b
_
a
f
(x) dx
d.m.th.
b
_
a
f
(x) dx =
n1
i=0
[f(x
i+1
) f(x
i
)].
Kendej dhe nga () del pohimi i teoremes.
T
E CAKTUAR 281
7.3.2 Integrimi parcial. Zevendesimi i ndryshoreve
Integrimi parcial
Teorema 7.3.5 Ne qofte se funksionet u(x) dhe v(x) kane derivate te
vazhdueshme ne [a, b], atehere vlen barazimi:
b
_
a
u(x)dv(x) = [u(x)v(x)]
b
a
b
_
a
v(x) du(x) (1).
Vertetimi. Meqenese [u(x)v(x)]
= u
(x)v(x) + u(x)v
(x), sipas formules se

Njuten-Laibnicit, marrim
b
_
a
[u
(x)v(x) +u(x)v
(x)] dx = [u(x)v(x)]
b
a
, d.m.th.
b
_
a
v(x)du(x) +
b
_
a
u(x)dv(x) = [u(x)v(x)]
b
a
prej nga del pohimi i teoremes.
Me shkurt, formula (1) shkruhet keshtu
b
_
a
udv = uv
b
a
b
_
a
v du.
Ne vazhdim marrim nje zbatim te formules (1).
Shembulli 7.3.5 Te gjendet mbetja te formula e Tejlotit ne formen integrale.
Zgjidhja: Le te jete funksioni f si dhe n +1 derivatet e tij te vazhdueshme
ne ndonje rrethine te pikes a dhe le te jete x nga ajo rrethine.

Eshte e qarte
se:
f(x) f(a) =
x
_
a
f
(t) dt.
Duke perdore formulen (1) ne anen e djathte te barazimit te sipershenuar, mar-
rim
f(x) f(a) =
x
_
a
f
(t) d(x t) = f
(t)(x t)
x
a
+
x
_
a
f
(t)(x t) dt
= f
(a)(x a)
1
2
x
_
a
f
(t) d(x t)
2
= f
(a)(x a) +
1
2
f
(a)(x a)
2
1
2 3
x
_
a
f
(t)d(x t)
3
= f
(a)(x a) +
1
2
f
(a)(x a)
2
+ +
+
1
n!
f
(n)
(a)(x a)
n
+R
n
(x),
ku
R
n
(x) =
1
(n + 1)!
x
_
a
f
(n+1)
(t)d(x t)
n+1
=
1
n!
x
_
a
f
(n+1)
(t)(x t)
n
dt.
Keshtu gjetem:
f(x) f(a) =
n
k=1
f
(n)
(a)
k!
(x a)
k
+
1
n!
x
_
a
f
(n+1)
(t)(x t)
n
dt =
f(x) =
n
k=0
f
(n)
(a)
k!
(x a)
k
+R
n
(x),
ku R
n
(x) =
1
n!
x
_
a
f
(n+1)
(t)(x t)
n
dt eshte mbetja ne formulen e Tejlorit dhe
quhet mbetja ne formen integrale.
Me ndihmen e formules se integrimit parcial tregojme edhe disa veti te in-
tegralit.
Teorema e dyte mbi vleren mesatare
Teorema 7.3.6 Le te jete funksioni f i vazhdueshem ne [a, b], ndersa g
rrites, jonegativ dhe i lemueshem ne ate segment. Atehere, ekziston [a, b]
ashtu qe
b
_
a
f(x)g(x) dx = g(b)
b
_
f(x) dx. (2)

Vertetimi. Veme G(x) =
b
_
x
f(t) dt, x [a, b].

Eshte e qarte se (shih teo-
remen 7.3.1 per funksionin G(x)), funksioni G eshte i vazhdueshem. Prandaj,
ekzistojne numrat
m = min
x[a,b]
G(x), M = max
x[a,b]
G(x).
T
E CAKTUAR 283
Derivati i funksionit G eshte G
(x) = f(x), dhe, duke perdore formulen e

Njuten-Laibnicit, marrim
b
_
a
f(x)g(x) dx =
b
_
a
g(x) dG(x) = g(x)G(x)
b
a
+
b
_
a
G(x)g
(x) dx
= g(a)G(a) +
b
_
a
G(x)g
(x) dx.
Meqenese g
(x) 0, g(a) 0 (sepse g eshte rrites), tojme:

g(a)G(a) +
b
_
a
G(x)g
(x) dx Mg(a) +M
b
_
a
g
(x) dx
= Mg(a) +M[g(b) g(a)] = Mg(b).
Ngjashem gjejme:
g(a)G(a) +
b
_
a
G(x)g
(x) dx mg(b).
Prandaj:
mg(b)
b
_
a
f(x)g(x) dx Mg(b).
Kendej rrjedh se: (a) ne qofte se g(b) = 0, atehere g(x) 0, dhe vlen
barazimi (2); (b) ne qofte se g(b) > 0, atehere me pjestimin me g(b) tojme
m
1
g(b)
b
_
a
f(x)g(x) dx M.
Nga vazhdueshmeria e funksionit G rrjedh (teorema 4.2.3) ekzistenca e ele-
mentit [a, b], ashtu qe te jete
1
g(b)
b
_
a
f(x)g(x) dx = G(),
prej nga tohet barazimi (2).
Teorema 7.3.7 (teorema e dyte mbi vleren mesatare te integralit). Le te jete
funksioni f i vazhdueshem ne [a, b], ndersa g funksion monoton dhe i
lemueshem ne ate segment. Atehere, ekziston [a, b] ashtu qe
b
_
a
f(x)g(x) dx = g(a)
_
a
f(x) dx +g(b)
b
_
f(x) dx. (3)

Vertetimi. Pa prishur pergjithesimin, supozojme se funksioni g eshte rrites
ne [a, b]. Funksionin : [a, b] R e perkuzojme me barazimin (x) =
g(x) g(a). Funksioni eshte jonegativ dhe i lemueshem. Per funksionet f
e perdorim teoremen 7.3.6. Pra, ekziston [a, b] ashtu qe
b
_
a
f(x)(x) dx = (b)
b
_
f(x) dx.
Rrjedhimisht, meqenese (x) = g(x) g(a), tojme
b
_
a
f(x)g(x) dx = g(a)
b
_
a
f(x) dx +g(b)
b
_
f(x) dx g(a)
b
_
f(x) dx
= g(a)
_
_
b
_
a
f(x) dx
b
_
f(x) dx
_
_ +g(b)
b
_
f(x) dx =
= g(a)
_
a
f(x) dx +g(b)
b
_
f(x) dx.
Formulat (2) e (3) quhen formulat e Bonnes
4
.
Zevendesimi i ndryshoreve ne integralin e caktuar
Teorema 7.3.8 Le te jete funksioni f: [a, b] R i vazhdueshem, ndersa
funksioni : [, ] [a, b] le te kete derivat te vazhdueshem si dhe a =
(), b = (). Vlen barazimi
b
_
a
f(x) dx =
f((t))
(t) dt. (4)

Vertetimi.

Eshte e qarte se, f 1[a, b]. Shenojme me F funksionin primitiv
te funksionit f. Atehere:
b
_
a
f(x) dx = F(b) F(a). ()
Per funksionin e perbere F : [, ] R, vlen:
d
dt
F((t)) = F
(t) = f((t))
(t).
4
P. O. Bonnet (1819-1892), matematikan francez
T
E CAKTUAR 285
Rrjedhimisht, funksioni F((t)) eshte primitive e funksionit f((t))
(t), per
t , prandaj, sipas formules se Njuten-Laibnicit, tojme
f((t))
(t) dt = F(()) F(()) = F(b) F(a).

Kendej dhe nga (), per (t) = x, tohet barazimi (4).
Shembulli 7.3.6 1
Te llogaritet integrali
2
_
0
4 x
2
dx.
Zgjidhja:
2
_
0
_
4 x
2
dx =
x = 2 sin t, x = 0 t = 0
dx = 2 cos t, x = 2 t =

2
= 4
2
_
0
1 + cos 2t
2
dt = .
2
Te llogaritet integrali I =
_
0
xsin x
1 + cos
2
x
dx.
Zgjidhja: Kemi:
I =
_
0
xsin x
1 + cos
2
x
dx =
x = t, x = 0 t =
dx = dt, x = t = 0
=
=
0
_
( t) sin t
1 + cos
2
t
dt =
_
0
sin t
1 + cos
2
t
dt
_
0
t sin t
1 + cos
2
t
dt =
=
_
0
sin t
1 + cos
2
t
dt I =2I =
_
0
sin t
1 + cos
2
t
dt =
I =

2
_
0
sin t
1 + cos
2
t
dt =
_
0
d(cos t)
1 + cos
2
t
dt =
2
arctg(cos t)
0
=

2
4
.
3
Te tregohet se ne qofte se f 1[a, a] eshte funksion cift, atehere:

a
_
a
f(x) dx = 2
a
_
0
f(x) dx.
Zgjidhja: Kemi
a
_
a
f(x) dx =
0
_
a
f(x) dx+
a
_
0
f(x) dx. Me zevendesimin x = t,
integrali i pare i anes se djeathte te barazimit te sipershenuar behet:
0
_
a
f(x) dx =
0
_
a
f(t) dt =
a
_
0
f(t) dt =
a
_
0
f(x) dx =
a
_
a
f(x) dx =
a
_
0
f(x) dx +
a
_
0
f(x) dx = 2
a
_
0
f(x) dx.
4
Te tregohet se ne qofte se f 1[a, a] eshte funksion tek, atehere:

a
_
a
f(x) dx = 0.
Zgjidhja: Zgjidhjen e ben lexuesi.
5
Le te jete funksioni f: R R i vazhdueshem dhe periodik me perioden

T. Te tregohet se vlen barazimi
a+T
_
a
f(x) dx =
T
_
0
f(x) dx.
Zgjidhja: Verejme se
a+T
_
a
f(x) dx =
T
_
a
f(x) dx +
a+T
_
T
f(x) dx,
dhe ne qofte se ne integralin e dyte te anes se djathte merret zevendesimi xT =
u, tojme:
a+T
_
T
f(x) dx =
a
_
0
f(u +T) du =
a
_
0
f(u) du =
a+T
_
a
f(x) dx =
T
_
a
f(x) dx +
a
_
0
f(u) du =
T
_
0
f(x) dx.
E CAKTUAR
Integrali i caktuar ka zbatim te gjere ne zike, kimi, biologji si dhe ne shkencat
shoqerore. Ne ve canti ka zbatim ne matematike. Ne kete pike shihet zbatimi i
tij ne gjeometri.
7.4.1 Syprina e siperfaqeve te rrafshta
Thuhet se lakorja e mbyllur eshte e thjeshte ne qofte se ajo nuk e pret vetveten.
P.sh. rrethi eshte lakore e thjeshte, ndersa leminiskata nuk eshte. Le te jete
siperfaqja rrafshe G e kuzuar me nje lakore te mbyllur e te thjeshte. Perku-
zojme syprinen e siperfaqes G (per njohuri me te thella, shih [9]).
E CAKTUAR 287
Per siperfaqen shumekendeshe (guren) thuhet se eshte i brendashkruar
ne G ne qofte se te gjitha pikat e saj gjenden ne G. Siperfaqja shumekendeshe
e cila permban te gjitha pikat e bashkesise G, quhet siperfaqe shumekendeshe
e jashtashkruar rreth gures G (g 7.3). Shenojme me [[, [[ suprinen e
gures , perkatesisht . Me [[, [[ shenojme bashkesite e te gjitha te
siperfaqeve shumekendeshe te brendashkruara, perkatesisht te jashtashkruara te
gures G. Bashkesia [[ eshte e kuzuar nga siper, p.sh. me cilindo numer
G
.
Fig. 7.3
[[, ndersa bashkesia [[ eshte e kuzuar nga poshte, p.sh. me zeron.
Prandaj, ekzistojne:
sup
G
[[ = m
i
G, inf
G
[[ = m
e
G,
te cilet quhen, me rend, syprina (masa) e brendshme, syprina (masa) e
jashtme e bashkesise G.

Eshte e qarte se, m
i
G m
e
G.
Perkuzimi 7.4.1 Thuhet se bashkesia G eshte e matshme ne qofte se
m
i
G = m
e
G dhe vleren e perbashket mG(= m
i
G = m
e
G) e quajme syprine
ose mase te bashkesise G.
Teorema 7.4.1 Kusht i nevojshem dhe i mjaftueshem qe bashkesia G te jete
e matshme eshte qe per cdo > 0 te ekzistojne gurat shumekendeshe e
( G ) te tilla qe [[ [[ < .
Vertetimi. Supozojme se pari se bashkesia G eshte e matshme. Nga perku-
zimi i mases se bashkesise G(mG = sup
G
[[ = inf
G
[[) rrjedh ekzistenca e
gurave G dhe G, ashtu qe:
mG

2
< [[ [[ < mG+

2
,
d.m.th. [[ [[ < , ku eshte i cfaredoshem.
Anasjelltas, nga supozimi se G rrjedh se:
[[ m
i
G m
e
G [[ .
Kendej dhe nga fakti se [[ [[ < , tojme: m
e
G m
i
G < . Tash, meqe
eshte i cfaredoshem, gjejme: m
e
G = m
i
G.
Rrjedhimi 7.4.1 Ne qofte se per cdo > 0 ekzistojne gurat rrafshe te
matshme G dhe G ashtu qe mm < , atehere bashkesia plane
G eshte e matshme.
Vertetimin e ben lexuesi.
Kriteri i matshmerise se gures plane (teorema 7.4.1) mund te formulohet
edhe ne menyre tjeter.

Eshte e qarte se, mbyllja e bashkesise eshte gure
shumekendeshe qe e permban kurin e bashkesise G dhe qe e ka syprinen
m m < . Prandaj, nga teorema 7.4.1 rrjedh se:
Bashkesia G eshte e matshme, atehere dhe vetem atehere kur kuri i saj
shtrihet ne guren shumkendeshe syprina e se ciles eshte me e vogel se numri i
cfaredoshem pozitiv. D.m.th. G eshte e matshme, atehere dhe vetem atehere
kur per cdo > 0 ekziston siperfaqja shumekendeshe G, ashtu qe [[ < .
Perkuzimi 7.4.2 Bashkesia G e pikave ne rrafsh ka syprinen (masen) zero,
ne qofte se per cdo > 0 ekziston siperfaqja shumekendeshe G ashtu qe
m < .
Theksojme (pa vertetim) se lakorja plane e vazhdueshme e cila projektohet ne
menyre bijektive ne ndonje segment [a, b] te ndonje drejteze , ka masen zero.
Verejme se teorema 7.4.1 mund te riformulohet ne kete menyre:
Teorema 7.4.2 Figura rrafshe G eshte e matshme kur kuri i saj ka
masen zero.
Para se te kalojme ne rezultatin vijues japim kuptimin e gjatesise se lakores
.
Le te jete dhene lakorja plane , skajet e se ciles jane pikat A e B. Ate e
ndajme ne menyre te cfaredoshme me pikat
A M
0
, M
1
, M
2
, ..., M
n
B.
Duke i bashkuar pikat e ndarjes, merret vija e thyer .
Perkuzimi 7.4.3 Gjatesi te lakores
AB quhet limiti, ne qofte se ekziston,

i gjatesise se vijes se thyer , kur = max
i=0,1,2,...,n1
M
i
M
i+1
0.
Lakorja gjatesia e ciles mund te llogaritet, quhet lakore e rektikueshme.
Teorema 7.4.3 C do lakore rrafshe e rektikueshme ka masen (syprinen) te
barabarte me zero.
Vertetimi. Le te jete lakorja e rektikueshme dhe s le te jete gjatesia e
saj. Ate e ndajme ne menyre te cfaredoshme ne npjese me pikat:
A M
0
, M
1
, M
2
, ..., M
n
B,
ashtu qe gjatesia e lakores elementare
M
i
M
i+1
, i = 0, 1, ..., n 1 te jete me e
vogel se
s
n
. Konstruktojme siperfaqet katrore me qender ne pikat M
i
e me
gjatesi te brinjes
2s
n
. Unioni i tyre eshte siperfaqja shumkendeshe K , dhe
E CAKTUAR 289
qartazi mK
4s
2
n
2
(n + 1). Meqenese s eshte numer i ksuar, per cdo > 0
ekziston numri n
0
i tille qe per cdo n > n
0
vlen
4s
2
n
2
(n + 1) < , d.m.th.
mK = 0. Kendej, sipas perkuzimit 7.4.2, shohim se m = 0.
Le te theksojme (pa vertetim) se lakorja e lemueshme si dhe ajo pjese-pjese
e lemueshme jane te rektikueshme.

Eshte e qarte se, vlen:
Rrjedhimi 7.4.2 C do gure plane, kuri i se ciles perbehet nga nje ose disa
lakore te rektikueshme, eshte e matshme.
A. Syprina e siperfaqes trapeze vijeperkulet
Le te jete G siperfaqe trapeze vijeperkulet (shih shembullin 7.1.1) i kuzuar
me grakun e funksionit f: [a, b] R, te vazhdueshem dhe jonegativ ne [a, b],
si dhe drejtezat x = a, x = b, y = 0.
Pohimi 7.4.1 Siperfaqja trapeze vijeperkufet G eshte bashkesi e matshme
dhe masa (syprina) e saj eshte:
mG =
b
_
a
f(x) dx. (1)
Vertetimi. Le te jete = x
i
n1
i=0
ndarje e segmentit [a, b]. Meqenese
f 1[a, b], ekzistojne numrat
m
i
= inf
x[xi,xi+1]
f(x), M
i
= sup
x[xi,xi+1]
f(x).
Veme ne dukje se shumat e Darbus s
= s(f, ) =
n1
i=0
m
i
x
i
, S
= S(f, ) =
n1
i=0
M
i
x
i
paraqesin syprinen e siperfaqes shumekendeshe te brendashkruar
, perkatesisht te jashtashkruar te gures G. Meqenese f eshte funksion i
integrueshem, per > 0 te cfaredoshem ekziston ndarja (d.m.th. :
G , s
= [[, S
= [[), ashtu qe te vlej S
< . Kendej, sipas

teoremes 7.4.1, konstatohet matshmeria e siperfaqes trapeze vijeperkulet. Pra,
m
i
G = m
e
G = mG. Tash, nga fakti se m
i
G =
_
fdx, m
e
G =
_
fdx rrjedh
barazimi (1).
Le te jete f : [a, b] R funksion i vazhdueshem si dhe f(x) 0. Per
te gjete syprinen e siperfaqes trapeze vijeperkulet ABCD, g. 7.4, marrim
funksionin g(x) = f(x) dhe vizatojme lakoren y = g(x), x [a, b]. Syprina
x
y
O a
b
B A
C'
D'
y=g(x)
D
C
y=f(x)
Fig. 7.4
S
ABCD
eshte e barabarte me syprinen S
ABC
D
te gures ABC
. Prandaj
marrim:
S
ABCD
=
b
_
a
g(x) dx =
b
_
a
f(x) dx.
Shembulli 7.4.1 Te llogaritet syprina e siperfaqes se rrafshte te kuzuar me
harkun e paraboles f(x) = x
2
2x+4, boshtin Ox dhe drejtezat x = 1, y = 2.
Zgjidhja: Meqe dallori i trinomit katror x
2
2x+4 eshte D = (2)
2
414 < 0
e tere parabola ndodhet mbi boshtin Ox; kulmi i saj eshte pika K(1, 3) dhe ajo
e pret boshtin Oy ne piken (0, 4). Andaj, siperfaqja e dhene eshte siperfaqja
trapeze vijeperkulte e hijezuar ne g. 7.5, dhe rrjedhimisht, syprina e saj eshte
e barabarte me:
S =
2
_
1
(x
2
2x + 4)dx =
_
x
3
3
x
2
+ 4x
_
2
1
=
=
_
2
3
3
2
2
+ 4 2
_
_
(1)
3
3
(1)
2
+ 4 (1)
_
= 12.
1 -1 0 x
y y
x
2 -2
3
4
7
K
-
+
1
-1
y=cosx
2
p
O
p
Fig. 7.5 Fig. 7.6
E CAKTUAR 291
Shembulli 7.4.2 Te njehsohet syprina e siperfaqes se kufzuar me kosinusoiden
f(x) = cos x, segmentin [0, ] te boshtit Ox dhe drejtezat x = 0 (boshtin Oy) e
x = .
Zgjidhja: Meqe funksioni f(x) = cos x brenda segmentit [0, ] e nderron she-
njen, ate segment me piken x =

2
e ndajme ne nensegmentet [0,

2
] dhe [
2
, ]
ne te cilet funksioni f ka shenje konstante: f(x) = cos x 0, x [0,

2
] dhe
f(x) = cos x 0, x [
2
, ] (g. 7.6). Prandaj, perfundojme se syprina e
kerkuar eshte:
S =
2
_
0
cos xdx
2
cos xdx = sin x
2
0
sin x
2
=
= sin

2
sin 0 (sin sin

2
) = 1 0 (0 1) = 2.
Ne vazhdim marrim dy raste te ve canta te perdorimit te formules (1).
1
Kur lakorja qe e kuzon siperfaqen trapeze vijeperkulet G jepet ne

trajte parametrike ma barazimet x = (t), y = (t), t [t
0
, t
1
], ku (t
0
) =
a, (t
1
) = b, formula (1) merr formen
mG = S =
t1
_
t0
(t)
(t) dt; (2)

2
Ne qofte se siperfaqja e rrafshte eshte e kuzuar me dy vija

1
: y =
f
1
(x), x [a, b] dhe
2
: y = f
2
(x), x [a, b], qe jane pjese te grakeve te
funksioneve te vazhdueshme dhe pozitive f
1
, f
2
, te tilla qe f
1
(x) f
2
(x), x
[a, b], si dhe me drejtezat x = a e x = b, ( g. 7.7), atehere syprina S e saj
eshte e barabarte me ndryshimin e syprinave S
1
e S
2
te siperfaqeve trapeze
vijeperkulta mbi segmentin [a, b] te boshtit Ox e nen vijat
1
e
2
, perkatesisht.
Prandaj:
S = S
1
S
2
=
b
_
a
f
1
(x)dx
b
_
a
f
2
(x)dx =
b
_
a
[f
1
(x) f
2
(x)]dx. (3)
Te shohim se formula (3) vlen edhe ne rastin kur e tere siperfaqja nuk ndodhet
mbi boshtin Ox, d.m.th. kur te dy funksionet f
1
dhe f
2
nuk jane jonegative
(g. 7.8). Vertet, le te jete
1
siperfaqe e cila ndodhet e tera mbi boshtin Ox
dhe eshte marre me zhvendosjen paralele ne drejtim te boshtit Oy te siperfaqes
per vektorin me modul v. Siperfaqja e tille
1
eshte e kuzuar me pjeset e
grakeve te funksioneve g
1
(x) = f
1
(x) +v dhe g
2
(x) = f
2
(x) +v mbi segmentin
[a, b] te boshtit Ox. Ne qofte se me S
1
dhe S shenojme syprinat e siperfaqeve
1
e , perkatesisht, do te kemi:
S
1
=
b
_
a
[g
1
(x) g
2
(x)]dx =
b
_
a
[f
1
(x) +v f
2
(x) v]dx =
=
b
_
a
[f
1
(x) f
2
(x)]dx = S.
a O
y
x
2
f
f
1
b
x
y
O a
b
v
v
E
E
E
1
Fig. 7.7 Fig. 7.8
Shembulli 7.4.3 Te llogaritet syprina e gures se kuzuar me nje hark te
cikloides
x = r(t sin t), y = r(1 cos t), t [0, 2],
dhe boshtin Ox.
Zgjidhja: Sipas formules (1), meqenese siperfaqja, syprina S e se ciles
kerkohet, eshte simetrike do te kemi
S =
2r
_
0
y dx = 2
r
_
0
y dx,
ku y = f(x) eshte ekuacioni i cikloides. Veme x = r(t sin t), dx =
r(1 cos t)dt, y = r(1 cos t), t [0, 2]. Atehere:
S = 2
_
0
r
2
(1 cos t)
2
dt = 3r
2
.
Shembulli 7.4.4 Te llogaritet syprina e rrethit x
2
+y
2
= r
2
.
Shembulli 7.4.5 Te njehsohet syprina e gures se kuzuar me parabolat y =
6x x
2
dhe y = x
2
2x.
Zgjidhja: Gjejme abshisat e pikeprerjeve te parabolave duke zgjidhur sistemin
e ekuacioneve te tyre:
y = 6x x
2
y = x
2
2x =2x(x 4) = 0 =x
1
= 0, x
2
= 4.
Keshtu, x
1
= 0 dhe x
2
= 4 jane kujte e integrimit dhe, sipas formules (3),
syprina e kerkuar eshte:
S =
4
_
0
[(6x x
2
) (x
2
2x)]dx =
4
_
0
(8x 2x
2
)dx =
64
3
.
E CAKTUAR 293
Shembulli 7.4.6 Ne sistemin koor-
dinativ Oxy eshte dhene sektori
rrethor me rreze r dhe me kendin
qendror (g 7.9). Te llogaritet syp-
rina e tij.
Zgjidhja: Sektorin rrethor OAB
me drejtezen x = r cos e ndajme
ne dy pjese: siperfaqen trekendeshe
OCB dhe ate trekendeshe vijeperkulet
CAB. Ne kete rast tojme:
x
y
A
O
C
B
a
Fig. 7.9
S
OCB
=
1
2
[OC[[BC[ =
1
2
r cos r sin =
1
2
r
2
sin cos .
Sipas formules se Njuten-Laibnicit, marrim:
S
CAB
=
r
_
r cos
_
r
2
x
2
dx =
x = r cos t, x = r cos t =
dx = r sin t, x = r t = 0
=
=
0
_
r
2
sin
2
t dt =
_
0
r
2
sin
2
t dt =
_
0
r
2
1 cos 2t
2
dt =
=
1
2
r
2

r
2
2
sin cos .
Prandaj, S
OAB
= S
OCB
+S
CAB
=
1
2
r
2
.
B. Syprina e sektorit vijeperkulet
Le te jete dhene lakorja = (), ne sistemin koordinativ polar.
Perkuzimi 7.4.4 Figura rrafshe e kuzuar me dy gjysmedrejteza qe me
boshtin polar formojne perkatesisht kendet = , = dhe lakoren =
(), 0, quhet sektor vijeperkulet.
Pohimi 7.4.2 Sektori vijeperkulet G (g. 7.10) eshte gure rrafshe e mat-
shme dhe syprina (masa) S e tij llogaritet me formulen:
S = mG =
1
2
2
() d. ()
Vertetimi. Le te jete =
i
n
i=0
ndarje e cfaredoshme e segmentit [, ].
Nga vazhdueshmeria e funksionit rrjedh ekzistenca e numrave
m
i
= inf
[i,i+1]
(), M
i
= sup
[i,i+1]
().
x
y
y=x
O a
x
0
B
A
a
b
Dj
i
Fig. 7.10 Fig. 7.11
Sektoret rrethore me rrezet m
i
perkatesisht M
i
, te kuzuara me gjysme-
drejtezat =
i
dhe =
i+1
, kane syprinen (shembulli 7.4.6)
1
2
m
2
i
i
,
perkatesisht
1
2
M
2
i

i
, ku
i
=
i+1

i
, i = 0, 1, 2, ..., n 1. Unioni e
gjithe ketyre sektoreve paraqet guren e mbrendashkruar , perkatesisht te
jashtashkruar , per sektorin G.

Eshte e qarte se, m =
n1
i=0
1
2
m
2
i
i
si dhe
m =
n1
i=0
1
2
M
2
i

i
qe jane shuma e poshtme, perkatesisht e siperme Darbu per
funksionin
1
2
2
() ne segmentin [, ] (d.m.th. s
= m, S
= m). Nga
vazhdueshmeria e funksionit = (), d.m.th. edhe funksionit
1
2
2
(), rrjedh
se
1
2
2
() 1[, ]. Prandaj, sipas kriterit te integrueshmerise:
( > 0) [ ^[, ] (d.m.th. : G ) : < ].
Kendej, sipas rrjedhimit 7.4.1, rrjedh matshmeria e gures G. Tani nga fakti
se m
i
G = m
e
G = mG, rrjedh barazimi ().
Shembulli 7.4.7 Te gjendet syprina S e siperfaqes se kuzuar me lemi-
niskaten = a
cos 2 (g. 7.11).

Zgjidhja: Kemi:
S = 4
1
2
4
_
0
2
d = 2
4
_
0
a
2
cos 2d = 2a
2
sin 2
2
4
0
= a
2
.
7.4.2 Gjatesia e harkut te lakores
A. Rasti kur lakorja jepet ne koordinata kenddrejta
Le te jete f: [a, b] R funksion i vazhdueshem dhe i diferencueshem ne
[a, b]. Shenojme me
AB grakun e tij (g. 7.12). Lakorja e tille eshte

e rektikueshme, sepse eshte e lemueshme ([7](1), teorema 1, fq.249). Le te
jete
= M
i
n
i=0
ndarje e cfaredoshme e lakores . Ajo indukon ndarjen
= x
i
n
i=0
te segmentit [a, b]. Bashkojme pikat M
i
, M
i+1
, i = 0, 1, ..., n, dhe
me s
i
shenojme gjatesine e tetives M
i
M
i+1
. Le te jete vija e thyer qe
bashkon pikat e ndarjes
= M
i
n
i=0
te lakores . Shohim se gjatesia s
E CAKTUAR 295
e vijes jepet me barazimin s
=
n1
i=0
s
i
. Veme = max
i=0,...,n1
s
i
, dhe
shohim se gjatesia s e lakores jepet me barazimin:
s = lim
0
s
= lim
0
n1
i=0
s
i
.
x
y
a x
1
x
i
x
i+1 b
A
B
O
M
1
M
i
M
i+1
Fig. 7.12
Duke perdorur teoremen e Lagranzhit ne segmentin [x
i
, x
i+1
], i = 0, ..., n1
shohim se ekzistojne
i
[x
i
, x
i+1
], ashtu qe:
y
i
x
i
=
f(x
i+1
) f(x
i
)
x
i+1
x
i
= f
(
i
),
si dhe:
s
i
=
_
(x
i
)
2
+ (y
i
)
2
=
_
1 +
_
y
i
x
i
_
2
x
i
=
_
1 +f
2
(
i
) x
i
.
Kendej rrjedh se:
s
=
n1
i=0
_
1 +f
2
(
i
) x
i
,
qe paraqet shume integrale te funksionit te integrueshem
_
1 +f
2
(x) . Veme
= max
i=0,1,...,n
x
i
, dhe verejme se 0
0. Prandaj, ekziston limiti

i shumes integrale s
dhe
s = lim
0
s
= lim
0
n1
i=0
_
1 +f
2
(
i
) x
i
=
b
_
a
_
1 +f
2
(x) dx.
Pra:
s =
b
_
a
_
1 +f
2
(x) dx. (1)
Shembulli 7.4.8 Te llogaritet gjatesia e rrethit x
2
+y
2
= r
2
.
Zgjidhja: Pjesa e rrethit qe gjendet ne kuadrantin e pare jepet me funksionin
y =
r
2
x
2
, x [0, r]. Prandaj, meqenese f
(x) =
x
r
2
x
2
, gjatesia e
rrethit eshte
s = 4
r
_
0
_
1 +
x
2
r
2
x
2
dx = 4
r
_
0
r
r
2
x
2
dx = 4r arcsin
x
r
r
0
= 2r.
Shembulli 7.4.9 Te llogaritet gjatesia s e harkut rrethor me rreze r e kend
qendror .
Zgjidhja: Ekuacioni i harkut i vendosur ne sistemin koordinativ sikur ne g.
7.9, eshte y =
r
2
x
2
, r cos x r. Prandaj:
s =
r
_
r cos
_
1 +
_
_
r
2
x
2
_
2
dx =
r
_
r cos
_
1 +
x
2
r
2
x
2
dx =
=
r
_
r cos
r
r
2
x
2
dx =
x = rt, x = r cos t = cos

dx = rdt, x = r t = 1
=
= r
1
_
cos
dt
1 t
2
= r arccos t
1
cos
= r.
B. Rasti kur lakorja jepet ne trajte parametrike
Le te jete dhene funksioni f: [a, b] R ne trajte parametrike
x = (t), y = (t), t [, ], a = (), b = (),
ku x = (t), y = (t), derivatet e tyre le te jene funksione te vazhdueshme
si dhe
(t) ,= 0, t [, ]. Dime se f
(x) =

(t)
(t)
. Nga formula (1),
duke zevendesuar x = (t), shohim se gjatesia e lakores se dhene ne trajte
parametrike eshte
s =
2
(t) +
2
(t) dt. (2)
Veme ne dukje se formula (2) mund te gjendet pavaresissht nga formula (1)
(shih p.sh. [4]) dhe se nga ajo lehte gjendet formula (1).
E CAKTUAR 297
Shembulli 7.4.10 Te llogaritet gjatesia
e astroides x = a cos
3
t, y = a sin
3
t, t
[0, 2] (g. 7.13).
Zgjidhja:
Astroida eshte simetrike ne lidhje me
boshtet koordinative, prandaj mjafton te
llogaritet gjatesia e pjeses qe gjendet ne
kuadrantin e pare. Kemi
x
(t) = 3a cos
2
t sin t,
y
(t) = 3a sin
2
t cos t,
prandaj, sipas formules (2), marrim
x
y
O a
Fig. 7.13
s = 4
2
_
0
_
9a
2
sin
2
t cos
2
t dt = 6a
2
_
0
sin 2t dt = 6a.
C. Rasti kur lakorja jepet ne koordinata polare
Le te jete dhene funksioni = f() ne koordinata polare ( eshte rrezja polare,
ndersa kendi polar). Dime se lidhja ndermjet koordinatave polare dhe atyre
kenddrejta jepet me formulat
x = cos , y = sin , d.m.th. x = f() cos , y = f() sin , [
1
,
2
].
Ekuacionet e fundit mund ti konsiderojme si ekuacione parametrike te lakores
dhe per te gjete fomulen per llogaritjen e gjatesise se harkut te lakores, perdorim
barazimin (2). Kemi:
dx
d
= f
() cos f() sin ,

dy
d
= f
() sin +f() cos

_
dx
d
_
2
+
_
dy
d
_
2
= f
2
() +f
2
() =
2
+
2
,
prandaj:
s =
2
_
1
_
2
+
2
d. (3)
Shembulli 7.4.11 Te llogaritet gjatesia
e kardioides = a(1+cos ), [0, 2].
Zgjidhja:
Kardioida (g. 7.14) eshte simetrike ne
lidhje me boshtin Ox, prandaj mjafton
te gjejme gjatesine e pjeses qe gjendet
mbi boshtin e abshisave dhe rezultatin
ta dyshojme. Ne qofte se kendi polar
ndryshon nga 0 ne , gjejme gjatesine
e pjeses se kerkuar. Duke perdorur for-
mulen (3), marrim:
y
x 2a
O
O
Fig. 7.14
s = 2
_
0
_
a
2
(1 + cos )
2
+a
2
sin
2
d = 2a
_
0
2 + 2 cos d =
= 4a
_
0
cos

2
d = 8a.
7.4.3 Vellimi i trupit
Le te jete T R
3
trup i kuzuar dhe i mbyllur ne hapesiren tredimensionale.
Me shenojme siperfaqen qe e kuzon ate trup. Trup elementar quajme
trupin e cfaredoshem te kuzuar me siperfaqe te rrafshta (paralelopipedi, kubi,
piramida, etj). Nga gjometria eshte e njohur si llogaritet vellimi (masa) e trupit
elementar. Ne vazhdim shqyrtojme kuptimin e vellimit (mases) se trupit te
cfaredoshem T.
Trupi elementar T quhet i brendashkruar ne T ne qofte se te gjitha pikat
e tij gjenden ne T, ndersa trupi elementar T i cili permban te gjitha pikat e
bashkesise T quhet trup i jashtashkruar rreth T.
Le te jete T trup i cfaredoshem, V
T
bashkesia e vellimeve te gjithe
trupave elementar te mbrendashkruar ne T, V
T
bashkesia e vellimeve te
trupave elementar te jashtashkruar rreth T.

Eshte e qarte se, bashkesia V
T
eshte e kuzuar nga siper (me cilin do element te bashkesise V

T
), ndersa
bashkesia V
T
eshte e kuzuar nga poshte (psh. me zeron). Prandaj, ekzistojne
numrat
V = sup
TT
V
T
, V = inf
TT
V
V
T
te cilet, me radhe, quhen vellimi i poshtem (masa e brendshme), perkatesisht

vellimi i siperm (masa e jashtme) i trupit T.
Perkuzimi 7.4.5 Ne qofte se V = V , atehere trupi T quhet i matshem (i
kubueshem) dhe vellimi i tij eshte numri i perbashket i vellimit te siperm dhe
atij te poshtem.
E CAKTUAR 299
Teorema 7.4.4 Trupi T eshte i kubueshem kur
( > 0) ( T T : V
T
V
T
< ) .
Vertetimi eshte i ngjashem me ate te teoremes 7.4.1.
Japim ne vazhdim (pa vertetim) rezultatin e ngjashem me rrjedhimin 7.4.1.
Rrjedhimi 7.4.3 Ne qofte se per cdo > 0 ekziston trupi joelementar i
kubueshem T
1
T dhe trupi joelementar i kubueshem T
2
T ashtu qe
V
T2
V
T1
< , atehere trupi T eshte i kubueshem.
Tregojme se cilindri i drejt eshte trup i matshem. Rikujtojme se cilinder te
drejt quajme trupin e kuzuar me siperfaqen cilindrike, perftueset e se siles jane
paralele me ndonje drejtez te ksuar, dhe dy rrafshe normale ne ate drejtez. Me
te vertete, le te jete T cilindri i drejte me lartesi H, baza e te cilit eshte gura
e matshme . Nga matshmeria e bazes rrjedh se
( > 0)
_
: m m <

H
_
,
ku e jane siperfaqe shumekendeshe. Konstruktojme trupat elementare
T e T (prizmat) me baze , perkatesisht e me lartesi H.

Eshte e qarte
se, T T T si dhe
V
T
V
T
= H(m m) < H

H
= ,
qe tregon (teorema 7.4.4) se trupi T eshte i matshem.
A. Vellimi i trupit rrotullues
Perkuzimi 7.4.6 Le te jete f: [a, b] R funksion i vazhdueshem. Trupin T
qe formohet me rrotullimin rreth boshtit Ox te siperfaqes trapeze vijeperkulet
te kuzuar me grakun e funksionit f, segmentet e drejtezave x = a, x = b
dhe segmentin [a, b] e quajme trup rrotullues (g 7.15).
Teorema 7.4.5 Trupi rrotullues T eshte i matshem dhe vellimi i tij llogaritet
me formulen:
V =
b
_
a
f
2
(x) dx.
Vertetimi. Le te jete = x
i
n
i=0
ndarje e cfaredoshme e segmentit [a, b],
m
i
= min
x[xi,xi+1]
f(x), M
i
= max
x[xi,xi+1]
f(x), i = 0, 1, ..., n 1,
i
siperfaqja
drejtekendeshe me lartesine m
i
e konstruktuar ne [x
i
, x
i+1
],
i
siperfaqja
drejtekendeshe me lartesine M
i
, e konstruktuar ne po ate segment.
Unioni i te gjitha siperfaqeve
drejtekendeshe
i
eshte siperfaqja
shumekendeshe , nder-
sa unioni i te gjitha siperfaqeve
drejtekendeshe
i
eshte siperfaqja
shumekendeshe . Gjate
rrotullimit te trapezit dhe g-
urave e , tohet trupi T
dhe dy trupa te shkallezuar T
dhe T, T T T. Trupat T
dhe T perbehen nga cilindrat e
drejte (bazat jane rrathe) me rrezet
e bazave m
i
, perkatesisht M
i
dhe
y
x 0
M
i+1
a
b
A B
D
C
M
i
x
i
x
i+1
Fig. 7.15
me lartesite x
i
. Prandaj, trupat T dhe T jane te matshem dhe vellimet e
tyre jane
V
T
=
n1
i=0
m
2
i
x
i
, V
T
=
n1
i=0
M
2
i
x
i
,
qe ne fakt paraqesin shumat e Darbus per funksionin e vazhdueshem f
1
(x) =
f
2
(x), x [a, b]. Meqenese f
1
1[a, b], atehere:
( > 0) ( T T : V
T
V
T
< ) ,
qe tregon se trupi T eshte i matshem. Prandaj, V = V = V =
b
_
a
f
2
(x) dx,
dhe teorema u vertetua.
Ne qofte se lakorja e dhene me ekuacionet
x = (t), y = (t), t ,
rrotullohet rreth boshtit Ox, vellimi V i trupit rrotullues llogaritet me
formulen
V =
2
(t)
(t) dt,
e cila lehte merret nga teorema 7.4.5.
Shembulli 7.4.12 Te llogaritet vellimi i elipsoidit
x
2
a
2
+
y
2
b
2
+
z
2
c
2
1.
Zgjidhja: Elipsoidi tohet me rrotullimin e gjysmeelipsit y = b
_
1
x
2
a
2
, a
x a, rreth boshtit Ox. Kemi:
V =
a
_
a
b
2
_
1
x
2
a
2
_
dx =
4
3
ab
2
.
B. Vellimi i trupit te cilit i dihet syprina e prerjes
boshtore
Marrim ne shqyrtim trupin T qe gjendet ne mes te rrafsheve x = a dhe x = b.
Supozojme se cdo prerje (x) e trupit T me rrafshin normal ne boshtin Ox
E CAKTUAR 301
qe kalon nepe piken x [a, b], eshte gure plane e matshme dhe ka syprinen
S(x) (g. 7.16).
y
0
a
b
x x
x
x
y
h
0
A
B
Fig. 7.16 Fig. 7.17
Marrim pa vertetim (shih vertetimin p.sh. ne [5]) kete rezultat:
Teorema 7.4.6 Ne qofte se trupi T eshte i matshem dhe funksioni S: x
S(x), x [a, b] eshte i integrueshem ne [a, b], atehere vellimi i trupit T
llogaritet me formulen:
V =
b
_
a
S(x) dx. (1)
Shembulli 7.4.13 Te llogaritet vellimi i rruzullit x
2
+y
2
+z
2
r
2
.
Zgjidhja: Detyren e zgjidhim permes teoremes 7.4.6. Prerja e rruzullit me
rrafshin normal ne boshtin Ox eshte qarku y
2
+ z
2
r
2
x
2
, syprina e te
cilit eshte S(x) = (r
2
x
2
). Nga formula (1) gjejme:
V =
r
_
r
(r
2
x
2
) dx = 2
r
_
0
(r
2
x
2
) dx = 2
_
r
2
x
x
3
3
_
r
0
=
4
3
r
3
.
Shembulli 7.4.14 Te llogaritet vellimi i konit.
Zgjidhja: Shqyrtojme prerjen boshtore te konit me rrezen e bazes r dhe
lartesine h (g. 7.17). Ne distancen x nga pika O konstruktojme normalen
deri te prerja me perlindsen e konit.Verejme se:
y
r
=
h x
h
, y = r
_
1
x
h
_
.
Syprina e qarkut me rreze y eshte
S(x) = r
2
_
1
x
h
_
2
.
Prandaj, sipas formules (1), tojme:
V = r
2
h
_
0
_
1
x
h
_
2
dx =
r
2
h
3
_
1
x
h
_
3
h
0
=
r
2
h
3
.
Shembulli 7.4.15 Te llogaritet vellimi V i sektorit rruzullor.
Zgjidhja: Marrim sektorin OAB
(g. 7.18) te qarkut x
2
+y
2
r
2
.
Me rrotullimin e tij rreth boshtit
Ox merret sektori rruzullor. Le
te jete h lartesia e segmentit rru-
zullor (gjatesia e segmentit CA).
Shenojme me V
1
vellimin e konit
me rreze te bazes r
1
=
2rh h
2
dhe me lartesine h
1
= rh, ndersa
me V
2
vellimin e trupit te formuar
x
A
O
C
B
r
h
r
1
h=r-h
1
Fig. 7.18
me rrotullimin e gures BCA rreth boshtit Ox.

Eshte e qarte se, V = V
1
+V
2
.
Shohim se:
V
1
=
(2rh h
2
)(r h)
3
=
h(r h)(2r h)
3
,
V
2
=
r
_
rh
_
_
r
2
x
2
_
2
dx = h
2
_
r
h
3
_
V = V
1
+V
2
=
h(r h)(2r h)
3
+h
2
_
r
h
3
_
=
2
3
r
2
h.
Shembulli 7.4.16 Te njehsohet vellimi i torusit, i cili tohet me rrotullimin
e qarkut x
2
+ (y a)
2
r
2
, ku 0 < r < a, rreth boshtit Ox.
Zgjidhja. Qarku x
2
+ (y a)
2
r
2
< a
2
eshte vizatuar ne g. 7.19. Nga
kjo gure shihet se qarku i tille eshte ndryshim i siperfaqes trapeze vijeperkulte
nen gjysemrrethin y = a +
r
2
x
2
dhe siperfaqes trapeze vijeperkulte nen
gjysemrrethin y = a
r
2
x
2
, qe te dyja mbi segmentin [r, r] te boshtit Ox.
Trupi qe tohet me rrotullimin e siperfaqes se tille rreth boshtit Ox quhet torus
(g. 7.20), dhe vellimi i tij eshte i barabarte me ndryshimin e vellimeve te tru-
pave rrotullues, qe merren me rrotullimin e dy siperfaqeve trapeze vijeperkulta
te permendura me siper. D.m.th:
V = V
1
V
2
=
r
_
r
(a +
_
r
2
x
2
)
2
dx
r
_
r
(a
_
r
2
x
2
)
2
dx =
=
r
_
r
_
(a +
_
r
2
x
2
)
2
(a
_
r
2
x
2
)
2
_
dx = 4a
r
_
r
_
r
2
x
2
dx =
=
_
_
_
_
x = r sin u, u = arcsin
x
r
dx = r cos udu
x = r u =
2
; x = r u =

2
_
_ =
= 4a
2
_
2
_
r
2
(1 sin
2
u) r cos udu = 4ar
2
2
_
2
[ cos u[ cos udu =
E CAKTUAR 303
= 8ar
2
2
_
0
cos
2
udu = 8ar
2
2
_
0
1 + cos 2u
2
du =
= 4ar
2
_
u
2
0
+
1
2
sin 2u
2
0
_
= 2
2
ar
2
.
x
y y
a
O
-r r x
2 2
y a r x = + -
2 2
y a r x = - -
Fig. 7.19 Fig. 7.20
7.4.4 Syprina e siperfaqes se trupit rrotullues
Le te jete dhene funksioni f: [a, b] R i vazhdueshem se bashku me derivatin
e tij ne [a, b]. Perkuzojme syprinen e mbeshtjellesit te trupit rrotullues qe
merret me rrotullimin e siperfaqes trapeze vijeperkulet ABCD nga g. 7.15
rreth boshtit Ox.
Le te jete = x
i
n
i=0
nje ndarje e segmentit [a, b]. Ajo indukon ndarjen
= M
i
n
i=0
te harkut
CD (grakut te funksionit f). Konstruktojme tetivat

M
i
M
i+1
, gjatesite e te cilave i shenojme me s
i
, i = 0, 1, 2, ..., n. Me rrotullimin
e siperfaqes trapeze x
i
M
i
M
i+1
x
i+1
rreth boshtit Ox, tohet koni i cunguar
syprina e te cilit eshte
S
i
= 2
f(x
i
) +f(x
i+1
)
2
s
i
, i = 0, 1, 2, ..., n 1.
Shumojme per i = 0, 1, 2, ..., n 1 dhe tojme shprehjen:
= 2
n1
i=0
f(x
i
) +f(x
i+1
)
2
s
i
. (1)
Syprinen S te siperfaqes se trupit rrotullues e perkuzojme si:
S = lim
,
ku
= max
i=0,1,...,n1
s
i
(do te tregohet se me supozimet e bera me pare ky
limit ekziston).
Shprehja s
i
=
_
(x
i
)
2
+ (y
i
)
2
mund te shkruhet ne formen
s
i
=
_
1 +f
2
(
i
) x
i
,
ku
i
(x
i
, x
i+1
). Prandaj, barazimi (1) merr formen:
= 2
n1
i=0
f(x
i
) +f(x
i+1
)
2
_
1 +f
2
(
i
) x
i
, (2)
qe paraqet syprinen e siperfaqes se trupit te formuar nga nkonat. Nga vazh-
dueshmeria e funksionit f ne [a, b] (pra edhe ne [x
i
, x
i+1
]) rrjedh (teorema
4.2.3) ekzistenca e
i
[x
i
, x
i+1
], i = 0, ..., n 1 ashtu qe:
f(
i
) =
f(x
i
) +f(x
i+1
)
2
.
Prandaj, barazimi (2) mund te shkruhet ne formen:
= 2
n1
i=0
f(
i
)
_
1 +f
2
(
i
) x
i
. (3)
Shuma (3) do te ishte shume integrale e funksionit te vazhdueshem (x) =
2
_
1 +f
2
(x), x [a, b] sikur pikat
i
e
i
te perputheshin, per cdo i =
0, 1, ..., n 1. Ne ate rast, me qene se 1[a, b], ekziston limiti i shumes (3),
kur
= max
i=0,1,...,n
x
i
0 dhe ai eshte:
2
b
_
a
f(x)
_
1 +f
2
(x) dx. (4)
Mirepo, ne rastin e pergjithshem
i
,=
i
dhe (3) nuk eshte shume integrale e
funksionit .
Marrim shumen:
= 2
n1
i=0
f(
i
)
_
1 +f
2
(
i
) x
i
, (5)
dhe eshte e qarte se
lim
0
= 2
b
_
a
f(x)
_
1 +f
2
(x) dx.
Tregojme se per ndarje mjaft te imta te segmentit [a, b], ndryshimi [
[
behet sa te duam i vogel, qe tregon se shumat (3) e (5) kane te njejtin limit.
Verejme se:
[
[ =
2
n1
i=0
f(
i
)[
_
1 +f
2
(
i
)
_
1 +f
2
(
i
)] x
i
. (6)
E CAKTUAR 305
Le te jete > 0 i cfaredoshem. Meqenese f ([a, b], ekziston M > 0
ashtu qe [f(x)[ M, x [a, b]. Nga vazhdueshmeria uniforme e funksionit
_
1 +f
2
(x) rrjedh se
( > 0) ( :
< ) [ x
, x
[x
i
, x
i+1
] : [x
[ < =
=[
_
1 +f
2
(x
)
_
1 +f
2
(x
) [ <

2M(b a)
].
Kendej, per ndarje te tille marrim:
[
[ =
2
n1
i=0
f(
i
)[
_
1 +f
2
(
i
)
_
1 +f
2
(
i
)] x
i
2
n1
i=0
[f(
i
)[
_
1 +f
2
(
i
)
_
1 +f
2
(
i
)
x
i
<
< 2M

2M(b a)
n1
i=0
x
i
= ,
qe tregon se lim
0
= lim
0
. Prandaj, syprina e siperfaqes rrotulluese

llogaritet me formulen
S = 2
b
_
a
f(x)
_
1 +f
2
(x) dx. (8)
Ne qofte se harku qe rrotullohet rreth boshtit Ox eshte i dhene ne forme
parametrike
x = (t), y = (t), (t 0) dhe ,
, ,
([, ], () = a, () = b,
atehere:
S = 2
(t)
_
2
(t) +
2
(t) dt. (7)
Me ne fund, kur lakorja jepet ne koordinata polare me ekuacionin = (),
duke supozuar se ,
([
1
,
2
], x(
1
) = a, x(
2
) = b, marrim:
S = 2
2
_
1
sin
_
2
+
2
d. (8)
Shembulli 7.4.17 Te llogaritet syprina e paraboloidit i cili merret kur para-
bola y =
2px rrotullohet rreth boshtit Ox, ne qofte se x [0, a].

Zgjidhja: Meqenese y
2p
2
x
,
_
1 +y
2
=
_
2x +p
2x
, marrim:
S = 2
a
_
0
_
2px
_
2x +p
2x
dx = 2
p
a
_
0
_
2x +p dx =
=
2
p
3
[(2a +p)
3
2
p
3
2
].
Shembulli 7.4.18 Te llogaritet syprina S e mbeshtjellsit te trupit i cili tohet
me rrotullimin e cikloides x = r(t sin t), y = r(1 cos t), t [0, 2], rreth
boshtit Ox.
Zgjidhja: Cikloida (0 t 2) eshte simetrike ne lidhje me drejtezen x = r,
prandaj:
S = 2
(t)
_
2
(t) +
2
(t) dt =
= 4
_
0
r
2
(1 cos t)
_
(1 cos t)
2
+ sin
2
tdt = 16r
2
_
0
sin
3
t
2
dt =
64
3
r
2
.
7.5 INTEGRALET JO T
E VET
E
Integrali i Rimanit per funksionin f te dhene ne segmentin [a, b], nuk eshte
i perkuzuar ne qofte se funksioni eshte i pakuzuar ne domenen e vet. Po
ashtu integrali i Rimanit nuk eshte i perkuzuar kur domena e funksionit eshte
interval i pafundme (p.sh. [a, +)). Per te perfshire edhe keto raste, zgjerojme
kuptimin e integralit te Rimanit.
Perkuzimi 7.5.1 Le te jete funksioni f i perkuzuar ne intervalin [a, b)
dhe i integrueshem ne cdo segment [a, ] [a, b). Limiti:
lim
b0
_
a
f(x) dx, (1)
ne qofte se ekziston, quhet integral jo i vete i funksionit f ne intervalin [a, b)
dhe shenohet
b
_
a
f(x) dx. (2)
Simboli
b
_
a
f(x) dx, nganjehere quhet edhe integral jo i vete me singularitet
ne piken b. Ne rastin kur limiti (1) eshte i fundme, thuhet se integrali (2)
konvergjon ose ekziston, perndryshe integrali divergjon ose nuk ekziston.

Eshte
e qarte se, kur funksioni f eshte i perkuzuar ne segmentin [a, b] dhe kur
f 1[a, b], vlen lim
b0
_
a
f(x) dx =
b
_
a
f(x) dx.
7.5 INTEGRALET JO T
E VET
E 307
Prandaj, perdorimi i dysht i simbolit (2)
nuk sjell paqartesi.
Japim interpretimin gjeometrik te inte-
gralit (2). Le te jete dhene funksioni
f: [a, b) R i cili eshte jonegativ ne
[a, b) (g. 7.21). Ngjashem, si integrali
i Rimanit, integrali (2) gjeometrikisht
paraqet syprinen e siperfaqes trapeze
vijeperkulet te pafundme:
G = (x, y) [ a x < b, 0 y f(x).
Le te jete funksioni f: (a, b] R i inte-
x
y
a O q b
Fig. 7.21
grueshem ne cdo segment [ , b], a < b. Ngjashem perkuzohet integrali jo
i vete
b
_
a
f(x) dx me barazimin:
b
_
a
f(x) dx = lim
a+0
b
_
f(x) dx
_
_
= lim
0
b
_
a+
f(x) dx
_
_
, (3)
dhe quhet integral jo i vete me singularitet ne piken a.
Ne qofte se f: (a, b) R dhe nese per ndonje c (a, b) ekzistojne
c
_
a
f(x) dx dhe
b
_
c
f(x) dx, atehere:
b
_
a
f(x) dx =
c
_
a
f(x) dx +
b
_
c
f(x) dx,
i cili eshte integrali me singularitetet ne pikat a e b. Ngjashem perkuzohet
integrali me numer te fundme singularitetesh. Kendej rrjedh se integrali jo i
vete, ne rastin e pergjithshem, kthehet ne integralet e tipit (2) e (3). Prandaj,
ne vazhdim, kuzohemi vetem ne keto tipe integralesh.
1
_
0
dx
x
.
Zgjidhja: Funksioni nenintegral eshte i perkuzuar ne intervalin (0, 1] dhe
integrali i dhene ka singularitet ne piken 0. Kemi:
1
_
0
dx
x
= lim
+0
1
_
dx
x
= lim
+0
2
x = 2,
qe tregon se integrali i dhene konvergjon.
Shembulli 7.5.2 Te llogaritet integrali jo i vete i funksionit f(x) =
1
x
, 0 <
x 1.
Zgjidhja: Integrali
1
_
0
dx
x
ka singularitet ne piken 0. Kemi:
1
_
0
dx
x
= lim
+0
1
_
dx
x
= +,
qe tregon se integrali jo i vete divergjon.
Shembulli 7.5.3 Te shqyrtohet natyra e integralit jo te vete
1
_
0
dx
x
, > 0.
Zgjidhja: Integrali i dhene ka singularitet ne piken 0. Per ,= 1 marrim:
1
_
dx
x
=
1
1

1
x
1
=
1
1
(1
1
) =
lim
0
1
_
dx
x
= lim
0
1
1
(1
1
) =
_
1
1
, per < 1;
, per > 1.
Duke pasur parasysh shembullin paraprak konstatojme se integrali
1
_
0
dx
x
kon-
vergjon per < 1 dhe divergjon per 1.
Shembulli 7.5.4 Te tregohet se
_
b
a
dx
(b x)
_
konvergjon, per < 1;
divergjon, per 1.
Perkuzimi 7.5.2 Le te jete funksioni f: [a, +) R i integrueshem ne
cdo segment [a, ] [a, +). Limiti
lim
+
_
a
f(x) dx, (4)
ne qofte se ekziston, quhet integral jo i vete i funksionit f ne intervalin [a, +)
dhe shenohet me
+
_
a
f(x) dx. (5)
7.5 INTEGRALET JO T
E VET
E 309
Simboli (5) quhet edhe integral jo i vete me singularitetin +. Integrali
(5) konvergjon (divergjon), ne qofte se limiti (4) eshte i fundme (i pafundme).
Ngjashem perkuzohen integralet jo te vete
b
_
f(x) dx dhe
+
_
f(x) dx,
singularitetet e te cileve jane me rend , dhe e +.
+
_
0
dx
1 +x
2
.
Zgjidhja: Sipas perkuzimit 7.5.2, kemi:
+
_
0
dx
1 +x
2
= lim
+
_
0
dx
1 +x
2
= lim
+
arctg =

2
.
Shembulli 7.5.6 Te tregohet se per R :
+
_
1
dx
x
_
konvergjon per > 1;
divergjon per 1.
Zgjidhja: Per ,= 1, kemi:
+
_
1
dx
x
= lim
+
_
1
dx
x
= lim
+
x
1
1
1
=
_
+, per < 1;
1
1
, per > 1.
Per = 1, kemi
+
_
1
dx
x
= lim
+
_
1
dx
x
= lim
+
ln = +.
Per te dy llojet e integraleve (nga perkuzimet 7.5.1 e 7.5.2) do te merret i
njejti shenim
b
_
a
f(x) dx, dhe do te thuhet se ai integral ka singularitet ne piken
b ne qofte se funksioni eshte i pakuzuar ne intervalin [a, b) ose b paraqet
simbolin +. Me fjale te tjera, ne qofte se funksioni eshte i perkuzuar ne
intervalin e fundme ose te pafundme [a, b) dhe eshte i itegrueshem ne cdo
segment [a, ] [a, b), atehere integrali jo i vete
b
_
a
f(x) dx konvergjon ne
qofte se ekziston limiti i fundme lim
b
_
a
f(x) dx, ne te kunderten integrali jo i
vete divergjon. Ne vazhdim, ne vend te lim
b0
_
a
f(x) dx (kur b eshte numer
i fundme), perkatesisht lim
+
_
a
f(x) dx (kur b = +), shkurt shkruajme
lim
b
_
a
f(x) dx.
Theksojme se verejtjet e sipershenuara vlejne edhe per integralet me singu-
laritet ne kurin e poshtem.
7.5.2 Vetite e integralit jo te vete
Teorema 7.5.1 Le te jene
b
_
a
f(x) dx dhe
b
_
a
g(x) dx integrale jo te vete me
singularitet ne piken b. Vlejne keto rezultate:
1
Ne qofte se integralet e dhene konvergjojne, atehere vlen barazimi

b
_
a
[f(x) +g(x)] dx =
b
_
a
f(x) dx +
b
_
a
g(x) dx. (1)
2
Ne qoftese a < c < b, atehere integrali

b
_
a
f(x) dx konvergjon vetem dhe
vetem nese konvergjon integrali
b
_
c
f(x) dx. Ne kete rast vlen barazimi
b
_
a
f(x) dx =
c
_
a
f(x) dx +
b
_
c
f(x) dx. (2)
3
Ne qofte se funksionet f dhe g jane funksione te vazhdueshme se

bashku me derivatet e tyre dhe lim
xb
b
_
a
(f g)(x) dx eshte i fundme, integrali
b
_
a
(f g
)(x) dx konvergjon, atehere dhe vetem atehere kur konvergjon integrali

b
_
a
(f
g)(x) dx. Ne kete rast vlen barazimi:

b
_
a
(f g
)(x) dx = (f g)[
b
a
b
_
a
(f
g)(x) dx, (3)

ku (f g)[
b
a
= lim
xb
f(x)g(x) f(a)g(a).
Vertetimi. 1
Me qene se funksionet f e g jane te integrueshme ne segmentin

[a, ], [a, b), kur ne barazimin
_
a
[ f(x) dx +g(x)] dx =
_
a
f(x) dx +
_
a
g(x) dx,
7.5 INTEGRALET JO T
E VET
E 311
kalojme me limit kur b tohet barazimi (1).
2
Le te jete i tille qe a < c < < b.

Eshte e qarte se:
_
a
f(x) dx =
c
_
a
f(x) dx +
_
c
f(x) dx,
dhe me kalimin ne limit kur b, merret barazimi (2).
3
Nga barazimi
_
a
(f g
)(x) dx = (f g)[
_
a
(f
g)(x) dx,
rrjedh se
lim
b
_
a
(f g
)(x) dx = lim
b
(f g)[
a
lim
b
_
a
(f
g)(x) dx.
Meqenese ekziston lim
b
(f g)(), lim
b
b
_
a
(f g
)(x) dx ekziston, atehere dhe vetem

atehere kur ekziston
b
_
a
(f
g)(x) dx.
Theksojme se ne qofte se ne simbolin
b
_
a
f(x) dx singularitetet jane ne a
dhe b, atehere me perkuzim veme:
b
_
a
f(x) dx =
c
_
a
f(x) dx +
b
_
c
f(x) dx, (4)
duke supozuar se funksioni f eshte i integrueshem ne cdo segment [, ] [a, b]
dhe se vlen a < c < b. Sipas pikes 2
, zgjedhja e pikes c nuk ndikon ne

konvergjence. Me perkuzim integrali
b
_
a
f(x) dx konvergjon ne qofte se te dy
integralet qe gjenden ne anen e djathte te barazimit (4) konvergjojne.
Tani japim kuptimin e integralit jo te vete me singularitet ne piken c (a, b).
Le te jete funksioni f i integrueshem ne cdo segment [a, ] [a, c) dhe ne
cdo segment [, b] (c, b]. Me perkuzim marrim
b
_
a
f(x) dx =
c
_
a
f(x) dx +
b
_
c
f(x) dx,
ne qofte se integralet qe gjenden ne anen e djathte konvergjojne.
Ne teoremen 7.5.1 u dhane vetite themelore te integralit jo te vete. Thek-
sojme se te gjitha vetite e integralit te zakonshem nuk vlejne per integralet
jo te vete. P.sh. derisa prodhimi i dy funksioneve te integrueshme sipas Ri-
manit ne nje segment eshte funksion i integrueshem, analogu per integralet jo
te vete nuk vlene. Per ilustrim, shembulli 7.5.1 tregon se funksioni f(x) =
1
x
eshte i integrueshem ne kuptimin jo te vete ne intervalin (0, 1], por funksioni
g(x) = (f f)(x) =
1
x
nuk eshte i integrueshem (shembulli 7.5.2) ne ate interval.
Shembulli 7.5.7 Me induksion matematik te tregohet se integrali I
n
=
+
_
0
e
x
x
n
dx, n N, konvergjon dhe pastaj te llogaritet integrali i dhene.
Zgjidhja: Per n = 1 kemi:
I
1
=
+
_
0
e
x
xdx = lim
+
_
0
e
x
xdx =
x = u, dv = e
x
dx,
dx = du, v = e
x
=
= lim
+
_
_
xe
x
0
+
_
0
e
x
dx
_
_
= lim
+
(xe
x
e
x
)
0
=
= lim
+
(e
+ 1) = 1
Rrjedhimisht, integrali i dhene konvergjon per n = 1.
Supozojme se ekziston I
n
. Kemi:
I
n+1
=
+
_
0
e
x
x
n+1
dx = lim
+
_
0
e
x
x
n+1
dx =
=
u = x
n+1
, dv = e
x
dx,
du = (n + 1)x
n
dx, v = e
x
= lim
+
e
x
x
n+1
0
+
+ lim
+
(n + 1)
_
0
e
x
x
n
dx = (n + 1)I
n
.
Pra, I
n+1
= (n + 1)I
n
qe tregon se ekziston integrali I
n+1
. Me ne fund:
I
n
= nI
n1
= n(n 1)I
n2
= n(n 1)(n 2) 3 2 1 = n!.
1
_
1
dx
1x
2
.
Zgjidhja: Shohim se singularitetet jane pikat 1 dhe 1. Kemi:
1
_
1
dx
1 x
2
=
0
_
1
dx
1 x
2
+
1
_
0
dx
1 x
2
=

2
+

2
= .
.
7.5 INTEGRALET JO T
E VET
E 313
7.5.3 Kriteret e konvergjences
Per shqyrtimin e natyres se integralit jo te vete perdoren kriteret e konver-
gjences. Per singularitet te integralit merret pika b, ne qofte se ndryshe nuk
theksohet.
Teorema 7.5.2 (kriteri i Koshit). Kusht i nevojshem dhe i mjaftueshem per
konvergjencen e integralit jo te vete
b
_
a
f(x) dx eshte qe per cdo > 0 te ekzistoj
numri = () > 0, ashtu qe per cdo
te tille qe b <
<
< b,
plotesohet pabarazimi:
f(x) dx
< .
Vertetimi. Veme () =
_
a
f(x) dx, a < b. Atehere, konvergjenca e
integralit
b
_
a
f(x) dx, d.m.th. ekzistenca e limitit te fundme lim
b
_
a
f(x) dx eshte
ekuivalente me ekzistencen e lim
b
(). Kjo do te plotesohet, atehere dhe vetem
atehere kur vlen kushti i Koshit
( > 0)( > 0)(
: (b <
<
< b =[(
) (
)[ < ).
Veme ne dukje se:
[(
) (
)[ =
f(x) dx
.
Teorema 7.5.3 Le te jete [f(x)[ g(x), x [a, b). Nga konvergjenca e
integralit
b
_
a
g(x) dx rrjedh konvergjenca e integralit
b
_
a
f(x) dx.
Vertetimi. Le te jete > 0 numer i cfaredoshem. Nga konvergjenca e
integralit
b
_
a
g(x) dx rrjedh (teorema 7.5.2) se ekziston > 0 ashtu qe per
b <
<
< b, vlen
g(x) dx
< . Kendej dhe meqenese [f(x)[ g(x),

marrim
f(x) dx
[f(x)[ dx
g(x) dx < .
Perkuzimi 7.5.3 Integrali jo i vete
b
_
a
f(x) dx konvergjon absolutisht ne
qofte se konvergjon integrali
b
_
a
[f(x)[ dx.
Theksojme se per integralin i cili konvergjon por nuk konvergjon absolutisht,
thuhet se konvergjon jo absolutisht.
Nga teorema 7.5.2 rrjedh kriteri i konvergjences absolute te integralit jo te
vete.
Teorema 7.5.4 Kusht i nevojshem dhe i mjaftueshem qe integrali jo i vete
b
_
a
f(x) dx te konvergjoj absolutisht eshte qe per cdo > 0 te ekzistoj numri
= () > 0, ashtu qe per cdo
te tille qe b <
< b, b <
< b,
plotesohet pabarazimi:
[f(x)[ dx
< .
Lehte shihet se nga teorema 7.5.4 tohet rezultati:
Rrjedhimi 7.5.1 Ne qofte se integrali jo i vete
b
_
a
f(x) dx konvergjon abso-
lutisht, atehere ai konvergjon.
Shembulli 7.5.9 Te shqyrtohet natyra e integralit
1
_
0
sin
1
x
1x
dx.
Zgjidhja: Nga shembulli 7.5.4 rrjedh se integrali
1
_
0
dx
1x
konvergjon. Kendej
dhe nga fakti se
sin
1
x
1x
1x
, konstatohet konvergjenca absolute e integralit
te dhene. Tani, sipas rrjedhimit 7.5.1 rrjedh se integrali i dhene konvergjon.
Shembulli 7.5.10 Te tregohet konvergjenca absolute e integralit
+
_
1
cos x
x
2
dx.
Tregojme me nje shembull se e anasjellta e rrjedhimit 7.5.1 nuk eshte e
vertete.
Shembulli 7.5.11 Te tregohet se integrali
+
_
0
sin x
x
konvergjon, por jo abso-
lutisht.
Zgjidhja: Meqenese lim
x0
sin x
x
= 1, duke e plotesuar domenen e funksionit
nenintegral me piken x = 0, shohim se ai eshte i vazhdueshem ne intervalin
[0, +). Prandaj, funksioni nenintegral do te jete i integrueshem ne cdo seg-
ment [0, ], 0 < +. Ne ve canti, ai eshte i integrueshem edhe ne segmentin
[0, 1]. Prandaj, problemi i konvergjences (konvergjences absolute) te integralit
+
_
0
sin x
x
dx eshte ekuivalent me problemin e konvergjences (konvergjences ab-
solute) te integralit
+
_
1
sin x
x
dx (teorema 7.5.1 (2
)).
7.5 INTEGRALET JO T
E VET
E 315
Shohim se
+
_
1
sin x
x
dx =
+
_
1
1
x
d(cos x) =
cos x
x
+
1
+
+
_
1
cos xd
_
1
x
_
=
= cos 1
+
_
1
cos x
x
2
dx.
Kendej dhe nga shembulli 7.5.10, rrjedh konvergjenca e integralit
+
_
1
sin x
x
dx.
Tregojme se integrali
+
_
1
sin x
x
dx nuk konvergjon absolutisht, d.m.th. in-
tegrali
+
_
1
| sin x|
x
dx divergjon. Se pari verejme se [ sin x[ sin
2
x =
1cos 2x
2
.
Tani per > 1, kemi:
_
1
[ sin x[
x
dx
_
1
1 cos 2x
2x
dx =
1
2
_
1
dx
x

1
2
_
1
cos 2x
x
dx. ()
Integrali
+
_
1
dx
x
divergjon kah +, ndersa integrali
+
_
1
cos 2x
x
dx konvergjon
(trego!). Duke kaluar me limit, kur + ne pabarazimin () gjejme se
ana e djathte e tij, pra edhe e majta, tenton ne +. Rrjedhimisht, integrali
+
_
1
| sin x|
x
dx divergjon.
Ne vazhdim marrim disa kritere per konvergjencen e integralit te funksionit
jonegativ.
Teorema 7.5.5 Le te jete funksioni f: [a, b) R jonegativ ne [a, b). Kusht
i nevojshem dhe i mjaftueshem qe integrali jo i vete
b
_
a
f(x) dx te konvergjoje
eshte qe bashkesia:
_
_
_
_
a
f(x) dx
_
_
_
, a < b,
te jete e kuzuar nga siper, d.m.th. te ekzistoj konstanta M > 0 ashtu qe per
cdo [a, b) te plotesohet pabarazimi
_
a
f(x) dx M. Ne kete rast vlen:
sup
[a,b)
_
_
_
_
a
f(x) dx
_
_
_
=
b
_
a
f(x) dx.
Vertetimi. Kushti i nevojshem eshte i qarte. Tregojme kushtin e mjaftueshem.
Veme () =
_
a
f(x) dx, [a, b).

Eshte e qarte se, per a <
< b vlen
f(x) dx 0. Prandaj:
(
) =
_
a
f(x) dx =
_
a
f(x) dx +
f(x) dx (),
qe tregon se funksioni eshte monotono-rrites. Kendej dhe meqenese funksioni
eshte i kuzuar, shohim se lim
b
() ekziston dhe eshte i fundme. Prandaj,
integrali
b
_
a
f(x) dx konvergjon. Me ne fund kemi:
b
_
a
f(x) dx = lim
b
() = sup
[a,b)
_
_
_
_
a
f(x) dx
_
_
_
.
Nga teorema 7.5.5 lehte shihet se kusht i nevojshem dhe i mjaftueshem qe
integrali jo i vete
b
_
a
f(x) dx te divergjoje, eshte qe funksioni te jete i
pakuzuar nga siper.
Rezultatet qe do te merren ne vazhdim jane te njohura si kritere te kra-
hasimit per natyren e integraleve jo te vete.
Teorema 7.5.6 Le te jete 0 f(x) g(x), x [a, b), si dhe le te jene:
b
_
a
f(x) dx, (1)
b
_
a
g(x) dx, (2)
integrale jo te vete me singularitet ne piken b. Atehere, nga konvergjenca
e integralit (2) rrjedh konvergjenca e integralit (1), ndersa nga divergjenca e
integralit (1) rrjedh divergjenca e integralit (2).
Vertetimi. Veme () =
_
a
f(x) dx, () =
_
a
f(x) dx. Ne qofte se integrali (2)
konvergjon, atehere (teorema 7.5.5) ekziston numri M > 0 ashtu qe ()
M. Kendej dhe nga pabarazimi i qarte () (), shihet se integrali (1)
konvergjon.
Pohimi i dyte eshte kontrapozitivi i te parit.
7.5 INTEGRALET JO T
E VET
E 317
+
_
1
2+arcsin
1
x
1+
x
dx.
Zgjidhja: Verejme se
2+arcsin
1
x
1+
x

1
x
, x [1, +) dhe duke pasur parasysh
teoremen 7.5.6 e shembullin 7.5.3, shihet se integrali i dhene divergjon.
Verejme se, sipas teoremes 7.5.1 (2
), kushti
a x 0, x [a, b) dhe
lim
xb
f(x)
g(x)
= A, 0 A +. (3)
Atehere:
1
Nga konvergjenca e integralit (2), per A < +, rrjedh konvergjenca e

integralit (1);
2
Nga divergjenca e integralit (2), per A > 0, rrjedh divergjenca e integralit

(1);
3
Ne ve canti, per 0 < A < +, integralet (1) dhe (2) kane te njejten
natyre (konvergjojne apo divergjojne njekohesisht).
Vertetimi. 1
Le te jete 0 A < + dhe le te konvergjoje integrali (2).

Nga (3) rrjedh se per > 0 ekzisiton > 0 ashtu qe per cdo x te tille qe
b < x < b vlen relacioni:
A <
f(x)
g(x)
< A+.
Prandaj, f(x) < (A + ) g(x), x (b , b) dhe (teorema 7.5.6) nga kon-
vergjenca e integralit
b
_
a
(A + )g(x) dx (d.m.th. integralit (2)) rrjedh kon-
vergjenca e integralit (1).
2
Le te jete 0 < A + dhe le te divergjoje integrali (2). Tregojme se

divergjon edhe integrali (1).
Supozojme te konderten, d.m.th. qe integrali (1) konvergjon. Nga (3) -
tojme:
lim
xtob
g(x)
f(x)
=
1
A
, 0
1
A
< +.
Kendej dhe nga 1
rrjedh se nga konvergjenca e integralit (1) rrjedh knvergjenca

e integralit (2), qe eshte kontradiksion.
Pohimi 3
eshte rrjedhim direkt i pohimeve 1
dh 2
.
Funksioni g(x) shpeshhere quhet funksion i krahasimit. Theksojme se nuk
ekziston rregull per gjetjen e funksionit te krahasimit, por ai gjendet ne menyre
intuitive.
Shembulli 7.5.13 Te shqyrtohet konvergjenca e integralit
+
_
0
x
2
dx
x
4
x
2
+ 1
.
Zgjidhja: Per funksion te krahasimit marrim funksionin g(x) =
1
x
2
. Kemi:
lim
x+
x
2
x
4
x
2
+1
1
x
2
= lim
x+
1
1
1
x
2
+
1
x
4
= 1,
prej nga, sipas rrjedhimit 7.5.2 dhe shembulit 7.5.6 konstatohet konvergjenca e
integralit te dhene.
1
_
0
xdx
1 x
2
.
Zgjidhja: Shohim se singulariteti i integralit eshte pika 1. Veme g(x) =
1
1x
.
Meqenese
lim
x1
x
1x
2
1
1x
== lim
x1
x
1 +x
=
1
2
,
atehere, nga rrjedhimi 7.5.2 dhe shembulli 7.5.4, konstatojme se integrali i dhene
konvergjon.
Shembulli 7.5.15 Te tregohet se integrali
1
_
0
1
1x
2
dx divergjon.
Zgjidhja: Marrim g(x) =
1
1x
. Meqenese
lim
x1
1
1x
2
1
1x
=
1
2
,
shihet se integrali i dhene divergjon.
Ne fund japim nje kriter (te mjaftueshem) per konvergjencen e integralit jo
te vete.
Teorema 7.5.7 (kriteri i Abel-Dirihlese). Le te jene funksionet f, g: [a, b)
R te integrueshme ne cdo segment [a, ] [a, b). Per konvergjencen e integralit
jo te vete
b
_
a
f(x)g(x) dx (4)
7.5 INTEGRALET JO T
E VET
E 319
mjafton te plotesohen kushtet:
1. f eshte funksion i vazhdueshem ne [a, b) dhe ka primitive te kuzuar;
2. g eshte i lemueshem ne [a, b) dhe monotonisht tenton kah zero kur x b;
ose
1
. f eshte funksion i vazhdueshem ne [a, b) dhe integrali jo i vete

b
_
a
f(x) dx
konvergjon;
2
. g eshte i lemueshem, monoton dhe i kuzuar ne [a, b).

Vertetimi. Le te jene te plotesuara kushtet 1. dhe 2. si dhe le te jete > 0
numer i cfaredoshem. Meqenese f ka primitive te kuzuar, ekziston numri real
M > 0 ashtu qe per cdo
te tille qe a
< < b, vlen pabarazimi
f(x) dx
M.
Meqenese lim
xb
g(x) = 0,
( > 0)( x : b < x < b =[g(x)[) <

2M
.
Sipas teoremes 7.3.7 (teoremes se dyte mbi vleren mesatare) per b <
<
< b, ekziston [
] ashtu qe te vleje barazimi:
f(x)g(x) dx = g(
f(x) dx +g(
f(x) dx.
Rrjedhimisht,
f(x)g(x) dx
= [g(
)[ M +[g(
)[ M <

2M
M +

2M
M = ,
dhe sipas kriterit te Koshit (teoremes 7.5.2), konstatohet se integrali (4) kon-
vergjon.
Lexuesit i mbetet te vertetoj pjesen tjeter te teoremes.
Shembulli 7.5.16 Me kriterin e Abel-Dirihlese te shqyrtohet konvergjenca e
integralit
+
_
1
sin x
x
dx, > 0.
Zgjidhja: Funksioni f(x) = sin x ka primitive te kuzuar F(x) = cos x,
ndersa funksioni g(x) =
1
x
, > 0, eshte i lemueshem, zvogelues dhe ka limitin

0 kur x +. Prandaj, integrali
+
_
1
sin x
x
dx konvergjon.
Shembulli 7.5.17 Me kriterin e Abel-Dirihlese te shqyrtohet konvergjenca e
integralit
+
_
1
sin ax
1+x
n
dx, a R, a > 0.
Zgjidhja: Funksioni f(x) = sin ax ka primitive te kuzuar, ndersa funksioni
g(x) =
1
1+x
2
eshte monoton dhe lim
x+
1
1+x
2
= 0. Prandaj, sipas teoremes
7.5.7 integrali
+
_
1
sin ax
x
n
dx konvergjon.
Me ne fund, marrim integralin:
+
_
1
sin xdx
x
sin x
, > 0.
Veme f(x) = sin x, g(x) =
1
x
sinx
. Shihet se g(x) 0, kur x +.
Nga g(x) =
x
1
+cos x
(x
sin x)
2
, per < 1 derivati g
(x), kur x + paku

shume here ndryshon shenje. Prandaj, g(x) nuk eshte funksion monoton, qe
tregon se per < 1 nuk jane te plotesuara kushtet e teoremes 7.5.7. Tregohet
se (shih [6], I. fq.499) per
1
2
< < 1 integrali i dhene konvergjon. Keshtu, ky
shembull tregon se teorema e Abel-Dirihles jep vetem kushtin e mjaftueshem
per konvergjencen e integralit jo te vete (4).
7.5.4 Vlera kryesore e integralit
Le te jete
b
_
a
f(x) dx integral jo i vete divergjent me singularitet ne piken c
(a, b). Vlere kryesore
5
e integralit jo te vete
b
_
a
f(x) dx quhet limiti
lim
0
_
_
c
_
a
f(x) dx +
b
_
c+
f(x) dx
_
_
,
ne qofte se ekziston, dhe shenohet me v.p.
b
_
a
f(x) dx.
Pra:
v.p.
b
_
a
f(x) dx = lim
0
_
_
c
_
a
f(x) dx +
b
_
c+
f(x) dx
_
_
.
Ngjashem, vlere kryesore e integralit
+
_
f(x) dx quhet limiti (ne qofte se

ekziston)
lim
b+
b
_
b
f(x) dx = v.p.
+
_
f(x) dx.
5
v.p.=valeur principal (fr.) - vlera kryesore
Shembulli 7.5.18 Te llogaritet v.p.
2
_
0.5
dx
xln x
.
Zgjidhja: Verejme se integrali i dhene ka singularitet ne piken 1. Sipas
perkuzimit kemi:
v.p.
2
_
0.5
dx
xln x
= lim
0
_
ln [ ln x[
1
0.5
+ ln [ ln x[
2
1+
_
= lim
0
ln
ln(1 )
ln(1 +)
= 0.
Shembulli 7.5.19 Te llogaritet v.p.
+
_
1 +x
1 +x
2
dx.
Zgjidhja: Kemi:
v.p.
+
_
1 +x
1 +x
2
dx = lim
b+
_
arctg x +
1
2
ln(1 +x
2
)
b
b
_
=
= lim
b+
_
arctg b arctg(b) +
1
2
ln
1 +b
2
1 +b
2
_
= .
Verejtje. Ne rastin kur integrali jo i vete
b
_
a
f(x) dx
_
+
_
f(x) dx
_
konvergjon,
atehere vlera e tij perputhet me v.p.
b
_
a
f(x) dx
_
v.p.
+
_
f(x) dx
_
.
1. Te gjendet shuma integrale
e funksionit f(x) = 1 +x, x [1, 4], ne

qofte se (, ) eshte ndarja e segmentit ne npjese te barabarta, ndersa
pikat e theksuara
i
, i = 0, 1, ..., n 1 jane meset e segmenteve ndarese.
2. Jane dhene funksionet:
a) f(x) = x
2
, x [2, 3]; b) g(x) =
x, x [0, 1].
Te gjenden shumat e poshtme e te siperme Darbu per funksionet e dhena
ne qofte segnentet ndahen ne pjese te barabarta.
3. Permes perkuzimit te integralit te Rimanit, te llogariten integralet:
a) I =
2
_
1
x
2
dx; b) I =
1
_
0
a
x
dx, a > 0; c) I =
2
_
0
sin xdx.
4. Le te jene f 1[a, b], f: [a, b] [c, d] dhe g ([c, d]. Te tregohet se
kompozimi f g 1[a, b].
5. Te tregohet se funksioni Si x =
x
_
0
sin t
t
dt eshte tek.
6. Te llogariten derivatet:
d
dx
b
_
a
sin x
2
dx; 2)
d
da
b
_
a
sin x
2
dx;
d
db
b
_
a
sin x
2
dx.
7. Le te jete funksioni f i vazhdueshem, ndersa , te diferencueshme ne
R. Te tregohet se vlen barazimi:
d
dx
(x)
_
(x)
f(t) dt = f((x))
(x) f((x))
(x).
8. Te llogariten derivatet:
1)
d
dx
x
2
_
0
_
1 +t
2
dt; 2)
d
dx
x
3
_
x
2
dt
1 +t
4
dt; 3)
d
dx
cos x
_
sin x
cos t
2
dt .
a) lim
x0
x
_
0
cos t
2
dt
x
; b) lim
x+
x
_
0
(arctg t)
2
dt
x
2
+ 1
.
Udhezim: Te perdoren rregullat e Lopitalit.
10. Te llogaritet lim
x+0
sin x
_
0
tg t dt
tg x
_
0
sin t dt
.
11. Ne qofte se funksioni f eshte i vazhdueshem ne [0, 1], te tregohet se:
2
_
0
f(sin x) dx =
2
_
0
f(cos) dx;
_
0
xf(sin x) dx =

2
_
0
f(sin x) dx.
12. Le te jete f ([a, b]. Te tregohet se
b
_
a
f(x) dx = (b a)
1
_
0
f[a + (b a)t] dt.
Udhezim: Te merret zevendesimi t =
x a
b a
.
13. Te vertetohet barazimi:
a
_
0
x
3
f(x
2
)dx =
1
2
a
2
_
0
f(x)dx, a > 0.
14. Le te jete f: R R funksion i vazhdueshem ne domenen e vet dhe
periodik me perioden T. Te tregohet se:
a+T
_
a
f(x) dx =
T
_
0
f(x)dx, a R.
a)
sh2
_
sh1
dx
1 +x
2
; b)
1
_
0
[1 x[ dx; c)
1
_
1
dx
x
2
2xcos + 1
.
a) I =
e
_
1
(xln x)
2
dx; b) I =
9
_
1
x
3
_
x
2
1 dx;
c) I =
1
_
0
x
15
_
1 + 3x
8
dx; c) I =
3
_
0
arcsin
_
x
1 +x
dx;
d) I =
2
_
0
dx
sin
4
x + cos
4
x
dx; dh) I =
_
0
sin
n1
xcos(n + 1)xdx.
17. Permes integralit te caktuar te gjendet lim
n
S
n
, ne qofte se:
S
n
=
1
n
2
+
2
n
2
+
n 1
n
2
;
S
n
=
1
n + 1
+
1
n + 2
+
1
n +n
;
S
n
=
n
n
2
+ 1
2
+
n
n
2
+ 2
2
+
n
n
2
+n
2
;
S
n
=
1
n
_
sin

n
+ sin
2
n
+ + sin
(n 1)
n
_
;
S
n
=
1
p
+ 2
p
+ +n
p
n
p+1
, p > 0 ;
S
n
=
1
n
_
_
1 +
1
n
+
_
1 +
2
n
+ +
_
1 +
n
n
_
.
a) lim
0
1
_
0
dx
x
2
+ 1
;
b) lim
0
b
_
a
f(x)
dx
x
, ku a > 0, f ([ 0, 1].
Udhezim: Te perdoret teorema e pare mbi vleren mesatare.
19. Le te jene f, g ([ a, b]. Te vertetohen pabarazimet:
a)
b
_
a
f(x)g(x) dx
_
b
_
a
f
2
(x) dx
b
_
a
g
2
(x) dx
6
;
b)
2
2x + 1
ln
_
1 +
1
x
_
1
_
x(x + 1)
, x > 0 .
20. Le te jete f funksion i derivueshem ne [a, b] i tille qe f(a) = 0. Te
vertetohet relacioni:
M
2
(b a)
b
_
a
f
2
(x) dx, ku M = sup
x[a,b]
[f(x)[ .
21. Te llogariten integralet jo te vete:
a) I =
+
_
2
dx
x
2
+x 2
; b) I =
+
_
0
e
ax
cos bxdx;
c) I =
+
_
e
e
ax
sin bxdx, a > 0; c) I =
2
_
0
ln sin xdx;
d) I =
2
_
0
ln cos xdx; dh) I =
1
_
0
x
n
dx
_
(1 x)(1 +x)
dx.
22. Te llogariten vlerat kryesore te integraleve divergjent:
a) I = v.p.
1
_
1
dx
x
; b) I = v.p.
1
_
1
dx
x
;
c) I = v.p.
+
_
0
dx
x
2
3x + 2
; c) I = v.p.
+
_
0
dx
1 x
2
.
Literatura
[1] A. Zoriq, Matematiqeskij analiz, Nauka, Moskva, I 1981, II 1984.
[2] B. A. Iljin, E. G. Poznjak, Osnovi matematiqeskovo analiza, Nauka,
Moskva, I 1971, II 1980.
[3] Boljtjanski-Efremovic,

Sto je topologija, Zagreb 1973.
[4] D. Adnadjevic, Z. Kadelburg, Matematicka Analiza I (sesto izdanje),
Matematicki Fakultet, Beograd 2003.
[5] I. I. Ljashko, A. K. Borjaquk, Ja. G. Gaj, A. P. Kalaida, Matematiqeskij
analiz (II), Visshaja shkolla, Kijev 1983.
[6] I. I. Ljashko, A. K. Borjaquk, Ja. G. Gaj, G. P. Galovaq. Matematiqeskij
analiz v primerah i zadaqah (1), Visshaja shkolla, Kijev 1977.
[7] L. D. Kudrjavcev, Matematiqeskij analiz (I & II), Moskva 1973.
[8] M. Marjanovic, Matematicka analiza I, Naucna knjiga, Beograd 1979.
[9] M. Efendija, Analiza matematike III & IV (botim i dyte), Universiteti i
Prishtines, Prishtine 2005.
[10] M. Berisha, R. Zejnullahu, Permbledhje detyrash te zgjidhura nga Analiza
matematike I, ETMM, Prishtine 1983.
[11] M. Mrsevic, Djuro Dugosija, Zbirka resenih zadataka iz matematicke anal-
ize I, Gradjevinska knjiga, Beograd 1978.
[12] N. S. Piskunov, Diferencijnje i integralnje isqislenja (1 & 2).
[13] O. Kraja, K. Bukurshi, Analiza matematike (dispensa I & 2), Tirane 1977.
[14] Q. Haxhibeqiri, Topologjia, ETMM, Prishtine 1989.
[15] S. Mardesic, Matematicka analiza u ndimenzionalnom realnom prostoru,
Skolska knjiga, Zagreb, I 1974, II 1977.

[16] S. M. Nikolskij, Kurs matematiqeskovo analiza (I & II), Nauka, Moskva
1973.
326 LITERATURA
[17]

S. Ungar, Matematicka Analiza 3, Sveuciliste u Zagrebu, Zagreb 2002.
[18]

S. Ungar, Matematicka Analiza 4 (nulto izdanje), Sveuciliste u Zagrebu,
Zagreb.
[19] T. Pejovic, Matematicka analiza (1-3), Beograd 1962.
[20] V. P. Demidoviq, Zbornik zadaq i uprazhnjenij po matematiqeskomu ana-
lizu, (5-toe izd), Gos. izd. z-mat. lit., Moskva 1963.
[21] W. Rudin, Real and Complex Analysis, McGray-Hill Co., New York 1966.
Indeksi
Aksioma mbi kurin e siperm, 9
Aksiomat
e mbledhjes, 7
e prodhimit, 8
e renditjes, 8
Asimptote, 192
e pjerrte, 193
horizontale, 192
vertikale, 192
Barazimet asimpotike, 106
Bashkesia
e hapur, 19
e numerueshme, 42
e fundme, 41
e mbyllur, 20
e pafundme, 41
e panumerueshme, 42
me fuqi kontinumi, 44
Bashkesite ekuivalente, 40
Baza lokale e rrethinave, 17
Derivati, 138
i pafundme, 139
i djathte (majte), 140
i njeanshem, 140
i rendit te nte, 152
kuptimi gjeometrik, 139
kuptimi kinematik, 139
Diferenciali, 149
i rendit te nte, 156
kuptimi gjeometrik, 150
Distanca, 17
Domeni i funksionit, 24
Ekstremumet lokale te funksionit, 160
Formula
e Laibnicit, 154
e binomit, 16
e Maklorenit me mbetje ne formen
Peano, 174
e Maklorenit me termin mbetes ne
formen e Lagranzhit, 177
e Maklorenit per polinome, 172
e Tejlorit me mbetje ne formen e
Shlemilh-Roshit, 175
e Tejlorit me mbetjen ne formen
Peano, 173
e Tejlorit per polinome, 172
formulat e De Morganit, 5
Funksioni
cift (tek), 33
algjebrik, 39
bijektiv, 34
eksponencial, 38
elementare, 38
forma parametrike, 27
fuqi, 38
i derivueshem, 138
i diferencueshem, 148
i kuzuar, 27
i perfshirjes, 25
i plote racional, 38
i vazhdueshem ne bashkesi, 112
i vazhdueshem ne pike, 111
identik, 25
injektiv, 34
invers, 35
iracional, 39
kompozimi, 31
konkav (konveks), 186
konkav (konveks) ne pike, 188
konstant, 25
logaritmik, 38
328 INDEKSI
luhatja, 98
monoton, 32
monoton ne pike, 180
periodik, 34
racional thyesor, 39
real, 26
surjektiv, 34
themelore elementar, 38
transcendent, 39
trigonometrik, 38
uniformisht i vazhdueshem, 127
Graku i funksionit, 24
Inmumi (supremumi)i funksionit, 27
Keputja, 114
e funksionit ne pike, 114
e llojit te dyte, 115
e llojit te pare, 114
e menjanueshme, 114
Kodomeni i funksionit, 24
Kriteri
i Koshit per limitin e funksionit,
97
i Berit, 130
i derivueshmerise, 140
i konvergjences permes rrethinave,
60
i Koshit per vargje, 75
Kuri
i bashkesise, 20
Limiti, 51
i djathte (majte), 86
i funksionit, 81
i njeanshem, 86
i pjesshem, 70
i siperm (poshtem) , 71
i vargut, 51
Madhesi
mpv e rendit me te larte vogelsije,
102
mpv e rendit te kte, 102
mpv ekuivalente, 102
mpv te te njejtit rend vogelsije,
101
pambarimisht e madhe, 99
pambarimisht e vogel, 99
Maksimumi (minimumi)
lokal, 160
absolut, 184
Mbetja
ne formen e Shlemilh-Roshit, 175
ne formen e Koshit, 176
ne formen e Lagranzhit, 176
ne formen Peano, 173
Mbyllja (adeherenca) e bashkesise, 21
Nenvargu, 51
Ngushtimi i funksionit, 26
Numri
e, 66
iracional, 21
kardinal, 41
racional, 21
real, 21
Pabarazimi i Bernulit, 15
Perioda e funksionit, 34
Pika
e kurit, 20
ineksive (e lakeses) e funksionit,
189
e brendshme, 19
e grumbullimit, 20
e izoluar, 21
e jashtme, 20
limite e vargut, 69
Polinomi
i Tejlorit dhe i Maklorenit, 174
Prerja ne Q, 22
Rangu (bashkesia e vlerave) i funksionit,
24
Rrenje e nte, 21
Rregulla, 24
rregulla e dyte e Lopotalit, 168
rregulla e pare e Lopotalit, 165
rregullat e derivimit, 142
rregullat e diferencimit, 151
INDEKSI 329
Rrethine, 17
-rrethina e +() , 60
rrethine, 18
e pikes, 17
Shprehjet e pacaktuara, 106
Tangjenta, 136
Teorema
e Arkimedit, 13
e Bolcano-Vajershtrasit, 70
e Dedekindit(mbi vazhdueshmerine
e bashkesise R), 23
e dyte e Bolzano-Koshit per funk-
sionet e vazhdueshem, 120
e dyte e Vajershtrasit, 121
e Fermas, 160
e Kantorit, 128
e Koshit per funksionet e derivueshem,
163
e Koshit per konvergjencen e vargut,
75
e Lagranzhit, 162
e pare e Bolzano-Koshit per funk-
sionet e vazhdueshem, 118
e pare e Vajershtrasit, 120
e Rolles, 161
mbi derivatin e funksionit invers,
144
mbi derivatin e funksionit te perbere,
144
Vargu, 49
divergjent, 51, 60
fundamental (i Koshit), 75
heres, 50
i kuzuar, 52
i pjesshem, 51
i segmenteve qe shtrengohen, 63
jozvogelues (jorrites), 62
konvergjent, 51
numerik, 49
produkt, 50
shume, 50
Vlera absolute, 16
e numrit real, 16
Zgjerimi i funksionit, 26
Dr. sc. Minir EFENDIJA
ANALIZA MATEMATIKE I & II
Lektor
Autori
Korrektor
Autori
Pergatitja kompjuterike
Autori
Vizatimet i punoi
Shkelzen Shabani
Tirazhi (??) cope
Formati 17 24
U shtyp ne ????Shtator te vitit ????
ne Shtypshkronjen ????
TETOV
E
Katalogimi ne publikim (CIP)
??Biblioteka Kombetare dhe Universitare e Kosoves
51 (075.8)
EFENDIJA, Minir
Analiza matematike I & II / Minir Efendija ; [Vizatimet i
i punoi Shkelzen Shabani]. - Tetove : Universiteti i
Tetoves : Fakulteti i Shkencave Matemetike-Natyrore, 2008
(Tetove: Blini BK????). -???? IX, 333,
Parathenie : fq. i-ii. Literatura : fq.[329-330] Indeksi: fq. [331-333]
???? ISBN 9951-00-046-0
???? ISBN 9951-00-046-0

KOMPL (LIBRIi2)

Hochgeladen von

Dokumentinformationen

Originaltitel

Copyright

Verfügbare Formate

Dieses Dokument teilen

Dokument teilen oder einbetten

Freigabeoptionen

Stufen Sie dieses Dokument als nützlich ein?

Sind diese Inhalte unangemessen?

Copyright:

Verfügbare Formate

KOMPL (LIBRIi2)

Hochgeladen von

Copyright:

Verfügbare Formate

UNIVERSITETI SHTET

E VOGLA DHE PAMBARI-

ERIA E FUNKSIONIT 111

ERIA E FUNKSIONIT . . . . . . . . . . . . . . 111

ERIA UNIFORME . . . . . . . . . . . . . . . . . 126

E NJEHSIMIT DIFERENCIAL 135

E NJEHSIMIT DIFERENCIAL . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159

ERMES DERIVATIT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179

ERMES DERIVATIT . . . . . . . . . . . . . . . . 198

U, M, prerja perkuzohet me bara-

do te jete kuri i poshtem i bashkesise A. Ne

) quhet supremum (inmum) i bashke-

), per cdo x A; dhe

supremum ne kuptimin e perkuzimit 1.2.8. Atehere

nuk mund te jete ku i siperm. Rrjedhimisht, cdo ku

eshte supremum i bashkesise

eshte supremum i bashkesise A Rsipas perkuzimit

eshte ku i siperm). Me tej, per

nuk mund te jete ku i siperm i bashkesise A.

, cka edhe deshem te

. Ne qofte se bashkesia A eshte e kuzuar nga siper (poshte) me numrin

. Ne qofte se bashkesite A e B jane te kuzuara nga siper (poshte) dhe

te numrave reale cdo bashkesi jo e zbrazet

, qe kundershton perkuzimin e numrit M

ln b, d.m.th. k ln a ln b. Meqe bashkesia k ln a [ k Z eshte e kuzuar

= supk ln a [ k Z. Ecuria ne vazhdim e vertetimit eshte e

shprehja /(1) eshte e vertete;

supozojme se vlen /(k), k > 1;

/(k) =/(k + 1),

shprehja /(1) eshte e vertete sepse per n = 1 kemi: (1 +x)

supozojme se vlen /(k), k > 1;

Tregojme se /(k) =/(k + 1). Me te vertete kemi:

d(a, b) = d(b, a) (simetria);

d(a, c) d(a, b) +d(b, c) (relacioni i trekendshit).

Pika e cfaredoshme a R permbahet ne cdo rrethine te

C do bashkesi e cila e permban rrethinen e pikes eshte po ashtu rrethine

Prerja e dy rrethinave te pikes a R eshte poashtu rrethine e asaj pike;

Le te jete S rrethine e pikes a. Ekziston rrethina W e pikes a ashtu qe S

Ne qofte se a, b R, a ,= b, atehere ekziston rrethina U(a) e pikes a dhe

rrjedh menjehere nga perkuzimi 1.2.14.

Le te jete A U a, ku U eshte rrethine e pikes a. Sipas pohimit te

Le te jete a U V dhe le te jene U e V rrethina te pikes a. Atehere,

Me qene se S eshte rrethine e pikes a, ekziston

Me qene se a ,= b, atehere [b a[ > 0. Veme =

Unioni i nje numri te cfaredoshem te bashkesive te hapura te R eshte

Prerja e nje numri te fundme te bashkesive te hapura te R eshte bashkesi

rrjedh nga perkuzimi 1.2.15.

= U union i nje numri te cfaredoshem te bashkesi-

. Kendej rrjedh se ekziston

, cka edhe deshem te tregojme.

, R jane bashkesi te mbyllura ne R;

Prerja e nje numri te cfaredoshem te bashkesive te mbyllura ne R eshte

Unioni i nje numri te fundme te bashkesive te mbyllura ne R eshte

C do numer racional ben pjese vetem ne njeren prej bashkesive A e A

C do numer i bashkesise A eshte me i vogel se cilido numer i bashkesise

. Bashkesine A e quajme klase e poshtme ndersa

eshte prerje ne Q. Numri 1 A

dhe ne ate klase

le te permbaje numrat racinale a

Eshte e qarte se A[A

. Kjo kundershton perkuzimin e

) ose qe prerja percakton numrin racional r. Ne

. Thuhet numrat e jane te barabarte, ne qofte se prerjet perkatese te