SOVYETLERBRLNDEREFORMSRECNN BALANGICIVEGORBAOVDNEM

NatigABDULLAYEV
Qafqazniversitesi,Dr. Bak/AZRBAYCAN

FikretELMA
Qafqazniversitesi..B.F., SiyasetBilimiBlmretimyesi,Dr. Bak/AZERBAYCAN

ZET Gorbaovun Sovyetler Birliinde Glasnost ve Perestroyka ad altnda yrtt reform politikasnn ze mini,1980liyllarnilkyarsndaolumutur.Andropov,BrejnevsonrasndaSovyetsistemininzellikleekonomik adanbykbirsorunyaadngrmvebuyndebirreformhareketibalatmtr.Fakatmrbureformlar tamamlamaya yetmemitir. Bir anlamda bu sre sonucunda ortaya kan Gorbaov ve reform ekibi ise, 1985 ylndanitibarenAndropovunreformizgisiniizlemitir.Buradadahaokekonominincanlandrlmasvesistemin yeniden yaplandrlmas amalanmtr. Fakat bu ilk dnem reformlardan beklenen hedeflerin gereklememesi, reformlarn boyut deimesine, siyasal bir karakter kazanmasna ve derinlemesine neden olmutur. Derinleen reformlarn ortaya kan engelleri etkisizletirecei ve baarszlklar kapataca dnlmtr. Gorbaovun siyasal reformlar ve aklk (glasnost) politikasyla yeniden yaplandrmann (perestroyka) nndeki brokratik direnci krp reformlar iin halk destei salama dncesi, neticede kontrol kaybetmesine, devlet otoritesinin zlmesine ve sistemin kne yol amtr. Bu almada, Glastnost ve Perestroykann oluum ve geliim seyri,AndropovdanGorbaovdnemine(1988ekadar)analizedilmitir. Anahtarkelimeler:SovyetlerBirlii,reform,Gorbaov,Perestroyka,Glasnost

THEFORMATIONBACKROUNDOFREFORMSIN SOVIETUNIONANDGORBACHEVERA
ABSTRACT The grounds of the reform policy, which was launched by Gorbachev under the name of Glasnost and Perestroika in Soviet Union, were set down in the first half of 1980s. After Brezhnev, Andropov, who was awareoftheproblems,especiallyineconomicstructureofSovietsystem,initiatedreformprocess.Unfortunately hislifeendedbeforetherealizationofthesereforms.However,asaresultofthisperiodGorbachevandtheteam of the reform could emerge on the political scene in 1985 year. In the first years, Gorbachev and the team of reform had followed Andropov strategy in relation with acceleration of economy and reconstruction of the system. But, unrealized goals, which were expected due to fulfilling reforms, caused transformation and politicization of the reforms. It was supposed, that with the deepening process, emerged obstacles could have been defeated. Gorbachev tried to break down bureaucracys opposition and to get public support through politicalreformsandglasnost.Butthesethoughtsandattemptslaybehindlooseningofthestateauthorityand collapsingofthesystem.InthisstudywereanalyzedformationandgrowthprocessofPerestroikaandGlasnost fromAndropovtoGorbachev(from1985to1988). Keywords:SovietUnion,reform,Gorbachev,Perestroika,Glasnost

Giri 1980leregelindiindeSovyetlerBirlii,tek ideoloji ve tek partili siyasal sisteme has

Number26,2009

politiksorunlaraekolarakarlaanekono mikvetoplumsalsorunlarladayzlemek zorunda kalr. Gerekte, 1970lere doru ekillenen ve daha sonralar durgunluk
71

NatigAbdullayev,FikretElma

devri olarak adlandrlan Brejnev dnemi siyasetinin sz konusu ekonomik ve top lumsal sorunlarn olumasna katks b yktr.Bunedenle,Brejneviktidarnnson larndan itibaren Sovyet idaresi, bu sorun lara kar nlemler alma gerei duymaya balar.SzedilenBrejnevdnemisiyaseti ise, esasen iki temel politikadan oluur. Birincisi, Brejnev toplum szlemesi, di eri ise kadrolara gven politikasdr. Brejnev toplum szlemesinin ekonomik sorunlarayolamasnntemelnedeni;siya sal karar alma srecinin dnda tutulan Sovyetinsannnrejimeolandesteininbir takm sosyal ve ekonomik politikalarla salanmak istenmesidir. Bu politikalar bir taraftan,Sovyetinsannaistihdamgarantisi tanrken,diertaraftanekonomideverimli liin dmesine, kaynaklarn israfna ve ekonomikdaralmayanedenolur. Brejnev dnemi siyasetinin ikinci ayan oluturan kadrolara gven politikas ise, ncekidnemlerdenfarklolarakhemparti ve devlet brokrasisinin st dzey karar almasrecindekikatlmnetkinletirmeyi, hem de Komnist Parti ve devlet brokra sisini Stalin ve Kruev dnemlerinde hu zursuz eden idari ve cezai tedbirlere son verilmesiningrr.Belirtelimki,bupoli tikann da ekonomik sorunlarn oluma snda etkisi byk olmutur. yle ki, kadrolaragvenpolitikas,siyasetin,b rokratlar arasndaki karlkl bamllk ilikisinegreekillenmesine,informalili kilerin btn lkede yaygnlap, kaytd ekonomininolumasnavelkeapndabir yolsuzlukanninasnavenihayetdevlet ve parti brokrasisiyle, iktisadi iletmeler dedisiplinsizliinkklemesinenedenolur. NeticedeSovyetlerBirliindereformsre ci,esasenBrejneviktidarnnsonyllarnda, kadrolaragvenpolitikasnedeniyleyoz laan parti ve devlet brokrasisine ynelik tartmalarla balar. Bu dnemde, st d zeypartievrelerince,lkedeyaananeko
72

nomikskntlarntemelnedeni,idarisiste min etkin ilememesinde grlr. Dolay syla, bu srete bir reform program er evesindepartiningelenekselpartikltr ve ahlak dorultusunda yeniden yaplan drlmasn salayacaknlemlerin alnmas gereikabulgrr.Bualmada,Sovyetler Birliinde Andropovla balayan ve Gor baovla devam eden reformlar ele aln maktadr. Bu erevede, Andropovla ba layan ve Gorbaovun ilk yllarda da de vam eden reformlarn daha ok geleneksel yntemvehedeflerdorultusundapolitika retmeye yneldii grlr. Fakat, 1987 nin sonlarndan itibaren nceki idari ve ekonomik reformlarn baarszl nede niyle, reformlarn siyasal bir karakter ka zanmasszkonusuolur.Sonuta,1988y lnda Sovyet anayasal sisteminin revize edilmesiilereformsreciyenibiraamaya girer. Ne var ki, bu sre ksa srede Sov yetlerBirliininkylesonlanr.

I.AndropovDnemivePerestroyka ncesiReformlar
Sovyetler Birliinde reform harektnn ncs saylan Gorbaovun liderlik ma kamna ykselmesine de yardmc olan Andropovun siyasal oligari ierisindeki konumunun glenmesi, 1981 ylna rast lar. Bu dnemde, on tam yesi olan PolitbronunsekizyesiBrejnevinpatro najnda iken[1] bu yap iinde ikinci bir grubun oluumuna ahit olunur. Yine bu srete, her ne kadar Brejnevin desteine dayananbirkariyeresahipolmasadaStalin dnemindenberisiyasaloligarininnemli yelerindenvemuhafazakrgrylesis temin reforme edilmesi ynndeki en b ykengellerdenbiriolanSuslovunlm ise,hemAndropovunnnaar,hemde reform ynndeki sreci hzlandrr.[2] Suslovun lm zerine Komnist Parti st ynetimde iki nemli gelime yaanr. Bir taraftan, Devlet Gvenlik Komitesi (DGK)BakanolanAndropovaskerilobi
JournalofQafqazUniversity

SovyetlerBirliindeReformSrecininBalangcveGorbaovDnemi

nindedesteinialarakboalanpartiikinci sekreterliineatanr,diertaraftanyalar yetmiin zerinde olan ve yirmi yl akn bir sre hep en tepede kalan yallar grubunun yannda, yalar elli ile altm arasnda deien ve reform taraftar ikinci birgrubunlkedeliderlie/ynetimeortak olmasnn nndeki engellerden biri orta dankalkmolur. Bu srete, Brejnevin lm zerine Ko mnistParti[3]ninliderlikyarndaengl isim olan Andropov, D leri Bakan Gromko,SavunmaBakanUstinovgibik demli Politbro yelerinin de desteiyle 1982 ylnda parti liderliine getirilir. An dropovun parti liderlii sresince reform niteliindeki siyaseti, parti ikinci sekre teri olduu dnemde balatt strateji dorultusundadevametmitir.Yolsuzlua kar mcadele, daha geni bir erevede ulusal siyasetin nceliine evrilmi, idari ilikilerde kaybolan disiplinin ve hukukun bir deer olarak balayclnn yeniden inasynndeetkilibirdenetimmekaniz mas oluturulmaya allmtr.[4] Andro povbusiyasetini,dahasonraGorbaovun zerinde nemle duraca, sosyalist sis temdesosyaladaletbalamnda,brokra sininyolsuzlukvebirtakmayrcalklarn, tembelveverimsiziilerinise,alkanve verimli iilerle ayn creti almakla zah metsiz gelir elde etmelerini ortadan kal drmaya yneltmitir.[5] Grevi devrald zaman yapt konumasnda, ekonomide yaanan skntlarn giderilmesi iin ift liklere ve endstriyel birliklere daha geni bamszlk ve zerklik verilmesine dei nen Andropovun ekonomik liberalleme giriimleri,esasendenememahiyetliveok ihtiyatl bir izgide srdrlmtr[6]. An dropovunreformlar,siyasalsisteminlibe rallemesi ve demokratiklemesi amacn tamasadaynetimdeeffaflkadnailk admlariererekbrokratikileyiininfor
Number26,2009

mal balantlarn gn yzne karmay hedeflemitir. Andropov reformlarnn bir dier ayan ise,ynetimkadrolarndayaananyenile me oluturmutur. Bir taraftan, merkezi li derlie deneyimli, yolsuzlua bulamam siyasetiler getirilmi, dier taraftan, yerel parti birimlerine reformun uygulanmasn stlenecek st dzey brokratlar atanm tr.Budnemde,AzerbaycanK.Partilideri Haydar Aliyev, nce Politbro asl yeli ine, sonra babakan birinci yardmcl na, Nikolay Rkov, Yegor Ligaev ve GrigoriRomanovpartisekreterliine,Vitali VorotnikovncePolitbroyedekyeliine daha sonra Rusya babakanlna ve Polit broaslyeliine,DevletGvenlikKomi tesi(KGB)BakanViktorerbikovisePo litbro yeliine getirilmitir[7]. Bylece Andropov, iki yla yaklaan parti liderlii dneminde 157 blge parti sekreterinden 33nneldeitirmesinisalamtr.[8] Andropov dneminde yldz parlayan li derlerdenbirideGorbaovolmutur.Rus yann tarm retimine uygun nadir blge lerinden ve nemli tatil merkezlerinden biriolanStavrapoldamerkeziliderlikiin staj aamasn tamamlayan Gorbaov, bu srete hem tarm retimi konusunda y rtt politikalarla baar salam, hem de blgeyi tatil iin seen st dzey lider lerle yakn dostluklar kurmutur. Blgesel dzeyde ykselmesine yardmc olan siya sal patronu Kulakovun lm zerine, KomnistPartiMerkeziKomitesinin(MK) Tarmdan Sorumlu Sekreterliine getirilen Gorbaov, kurduu kiisel ilikiler saye sinde bata Andropov olmak zere zama nnda Brejnev ve Suslovun da korumas altndaolmutur.[9]1982ylnagelindiinde iseGorbaov,Sovyetliderliineykselmesi iin kendisine nemli avantaj salayan, hemPolitbroyesi,hemdepartisekreteri olmaayrcalnakavumutur.
73

NatigAbdullayev,FikretElma

II.GorbaovDnemiveReformlarn Balangc:Perestroyka
Gorbaovun Sovyetler Birliinde balatt reformlar,GlasnostvePerestroykaad altnda tarihe malolmutur. Trkeye aklkveyenidenyaplandrmaeklinde tercme edilen bu reformlar, belli safhalar geirmi ve Sovyetler Birliinin dalma sylasonbulmutur.Kimilerinegredebu reformlar, Sovyetler Birliinin kn hazrlamtr. Bu almada, bu reformlar Gorbaovunilkveikincidnemreformlar biiminde tanmlayabileceimiz bir ere vedeelealnacaktr.Gorbaovunilkyllar dakireformprogram(Perestroyka);1)dev let ve parti brokrasisinde yenileme, 2) ekonomik canlanma ve 3) sivil toplumun inaserevesindeyrtlmtr. 1.DevletvePartiBrokrasisinde Yenileme 1984 ylnaAndropovun lm zerine i bana gelen ernenko, tutucu ve Brejnev gibi geleneksel yapnn devamndan yana olduu iin Andropovun balatt refor mlar srdrmemitir. Fakat, ernenko nun liderlik sresi ok ksa srmtr. ernenkonun lm zerine, Griin ve Romanovu saf d brakp, 1985 ylnda liderlie ykselen Gorbaovun ilk ii, An dropovun balatt kadrolarn yenileme sipolitikasnhzl birekildedevamettir mek olmutur. Greve geldii ilk yl bo yuncadevletvepartibrokrasisindeadeta Gorbaovlama[10] hkm srmtr. nk, Stalinin 1930larda parti ve devlet brokrasisiniinaetmeyebaladdnem den sonra Sovyet ynetici kadrolarnda bu hz ve apta bir deiim yaanmamtr. Mart 1985den Mart 1986ya kadar Polit broya Ligaev, Rkov, Zaykov, Slyun kov, Talyzin, Sokolov, Solovyev ve Yeltsin olmakzeresekizyealnm,erbikovve evardnadze yedeklikten asl yelie terfi etmi,Griin,Romanov,Tikhanov,Kuznet
74

sov ve Ponomaryev olmak zere be ye isePolitbrodankarlmtr.Yine,biryl ierisindeBakanlarKonseyinin101yesin den 39u, MKnin 23 blm efinden 14, birlikcumhuriyetleripartisekreterlerinden 4, 155 blge parti sekreterlerinden 47si grevden uzaklatrlmtr.[11] Trkmenis tan, Krgzistan ve zbekistanda, btn parti ve devlet brokrasisinin yarsndan fazlas deitirilmitir. Bylece, lke gene linde parti hcre birimlerinin bete biri yenidenyaplandrlmtr. Gorbaovun grevde bulunduu ilk ylda yaplankadrolardayenilemehareketi,Pe restroykann Andropov reformlar izgi sindegenilemesivederinlemesiyannda, 1982den beri parti iinde olumakta olan yeni merkezi liderliin (st elit snfn) or takiradesiparalelindeyrmveBrejnev dnemi kadrolarn tasfiye etmeye ynelik olmutur. 1986nn sonunda Brejnev gru bunun bir dier eleman ve Politbro yesi, Kazakistan parti sekreteri Kunayev grevinden uzaklatrlmtr. Kunayevin yerine Rus asll Kolbinin atanmas, Sov yetler Birliinin dalmasn hzlandran etnik temelli bakaldrlara balang olu turmutur.[12] Kunayevin grevden uzak latrlmasnnbirbakasonucuda,onyedi yeli Politbro[13]nun uzun dnemdir Uk raynaPartisekreterigreviniyrtencer bitski hari, Moskova merkezli siyaseti lerdenkurulubiryapyadnmesiolmu tur.KadrolarRuslatrmaplan,birlikcum huriyetleri balamnda, yerel balantlara dayalyolsuzluuortadankaldrmaamal aaya doru genilemitir.[14] Elbette, bu plannteknedeni,yolsuzluunlemekmi dir?Buda,bakabirtartmakonusudur. te yandan, 1987de kadrolarn yenilen mesihareketi,ncekiyllaraoranlahzkes mi;fakatyenibirboyutkazanmayabala mtr. Bu dnemde, bir taraftan Brejnev kadrolarnn tasfiyesi devam ederken, di ertaraftanGorbaovlareformkonusunda
JournalofQafqazUniversity

SovyetlerBirliindeReformSrecininBalangcveGorbaovDnemi

uzlamayanlarn konumlar zayflatlmaya allmtr. Ayrca bu dnemde, Gorba ovun ynetim balamnda iki grupla ibirliine gittii grlmektedir. Bu grup lardan ilki, dorudan ynetim kadrolarna dhil edilmeyen; fakat medyadaki etkin likleri ve akademik yaynlardaki makale leriyle reformun altyapsn oluturan, bu dncenin yaygnlamasn salayan ve ayn zamanda, Gorbaova danmanlk hizmeti sunan Sovyet aydnlardr.[15] Gor baov, bu yolla nceki dnem refah uygu lamalarndanfaydalananiivekyllerin reforma kar tavr almalarn engellemeye almtr. Gorbaovun ibirlii yapt ikincigrupise,Partisekreterliine,MKye, Bakanlar Konseyine, bakanlk tekilatlar na ve nihayet Politbroya atanan ve Gor baovayakiiselzgemi yadadnce olarakyaknsiyasetilerdenolumutur[16]. 2.EkonomikCanlanma: Ekonomi ynetiminin siyasal kararalma mekanizmasyla btnyle birletii bir sistemde siyasal iktidarn meruiyeti eko nomikbaaryaendekslenmektedir.Butarz birynetimsisteminesahipolunmas,Sov yetler Birliinde orta ve uzun dnemde Gorbaov da dhil btn siyasetileri re form tehdidi ile yz yze brakmtr. Fakat buna ramen baz aratrmaclarca, Gorbaovun reform stratejisi konusunda belirgin bir programnn olmad da vur gulanmaktadr.[17] rnein; siyasal elit ara snda, deiimin gereklilii zerine gl bir kan olusa da, neyin nasl yaplmas konusundabelirsizlikhkimolmuvesiya salsisteminreformunaynelikdncen plandaolmamtr.[18]Tompson,Gorbaov la birlikte liderlie ykselen siyasetiler arasnda sadece ekonomide olmak zere reformun, disiplini salayacak tedbirlerin alnmas, yal kadrolarn deitirilmesi ve ekonomi zerinde merkezi denetimin g lendirilmesi erevesinde yrtlmesi ge rektii konusunda bir fikir birliinden
Number26,2009

bahsetmektedir:19] Bu kanya gre sistemin ihtiyac olan eyler; modernleme, etkinlik ve disiplin idi ve Sovyetler Birliinde var olan siyasal, ekonomik ve sosyal sorunlar ynetselreformlarlazlebilirdi.[20] Ksaca,Gorbaovliderliindeyrtlenre formlar,ilkylndabudnceleretrafnda ekillenmi ve sistemin deiiminden ok etkin almas, ivme kazanmas amalan mtr. Birok aratrmacnn daha radikal reformlara n hazrlk olarak tanmlad bu dnem, ekonomik canlanma (uskore niye) olarak adlandrlmaktadr. nsan fak trnn ekonomideki verimliliini artr makamacylabudnemde,partiikincisek reteri konumundaki Ligaevin denetimin de gerekletirilen ve insanlar alma az minden alkoyduu dnlen alkolle mcadele kampanyas rneinde olduu gibi, bir takm toplumsal projeler yrrl esokulmutur. ubat1986da,27.PartiKongresinde,2000 ylna doru Sovyetler Birliinin Toplum sal ve Ekonomik Gelime Program, eko nomiye ivme kazandrma temelindeki ie riiyle onaylanarak, bu srecin 2000 ylna kadar srecei planlanmtr.[21] Kongrede ekonomidekimevcutskntldurumunso rumlusu olarak 1970lerdeki uygulamalar gsterilmi[22] ve ilk yllardaki byme oranlar referans gsterilerek 2000 ylnda milli gelirin 2 kat, emek verimliliinin 2.5 kat,yaamstandartlarnnenaz2kat,lke iiticaretdevriyesinin1.8kat,cretlerin2.1 ile 2.3 kat arasnda artm hedeflenmitir. Hzlbyme,ekonomikcanlanmaprogra mnn iki temel hedefinden biri olmutur. Kongredeayrca,19861990yllariinge erli olacak 12. Be Yllk Plan da gr lerek,beyldamilligelirintoplam%22.1, herylsanayiretiminin%4.6,tarmreti minin%2.7,emekverimliliinin%4.2veki i bana milli gelirin ise %2.7 artm plan lanmtr.[23] Devlet Planlama Komitesinin uzun dnemli hedeflere younlatrlmas
75

NatigAbdullayev,FikretElma

ileiletmeleremikroekonomikdzeydeda hafazlaharektalanyaratlmakistenmitir. Ekonomikcanlanmannikincitemelhedefi, yatrmlarn makina ve elektronik sana yisiyledahaazenerjitketenteknolojiyeve bilgisayarlamaya ynlendirilmesiyle eko nominin modernletirilmesi olmutur. Kongre konumasnda Gorbaev, kalifiye igcnn,uzmanvebeyazyakallarnmo dernlemenin salanmas ve srdrlmesi iintevikedilmesigerektiinevecretpo litikasnndabunagreayarlanmasgerek tiinibelirtmitir.[24]2000ylnadoruSov yetler Birliinin Toplumsal ve Ekonomik Gelime Program, Sovyet sanayisinde el emeine dayal teknolojinin nemli bir orandaazaltlmasnve15ylierisindebu trigcnnyaryaindirilmesinihedefle mitir.[25] Ekonomi politikasnda planlanan hedeflerin gerekletirilmesinin yannda, retimde kalitenin artrlmasna da nem verilmesigereivurgulanmtr. Ekonomik canlanma plan ile birlikte Gor baov,devletvetoplumarasndakiBrejnev dnemitoplumsalszlemesiniterketmi tir.[26] nk, Kongrenin onaylad sz konusugelimeprogramsonrasndayurt talarn istihdam garantisi, teknolojik mo dernleme hedefi dolaysyla tehlikeye gir mitir.Mays1986daMK,retimdeKali tenin Salanmas konulu kararyla[27] bir taraftanteknolojikilerlemeninveretimde kalitenin salanmasn amalam, dier taraftandakalitelirnreticilerineekstra prim tahsis ederek kaliteyi tevik uygula masn balatmtr.[28] Ekim toplantsnda ise MK, Ulusal Ekonominin retim Dal larnda cret Sisteminin Dzenlenmesi kararyla[29],maviyakaliilereoranlatek nolojikgeliimedorudankatksalayacak uzman ve mhendis kadrolarnn maa larn iki kat arttrarak, cretlerde eitlilik ilkesinigeridebrakmtr. Fakat bu reform denemesi, Sovyet ekono mik ve siyasal sisteminin sorunlarn tetik
76

lemi ve erken sona ermek zorunda kal mtr. Ekonomik byme ve modernle menin beraber yrtlmek istenmesi tek nikolarakmmknolmamtr.Ayrca,al nanyenikararlardorultusundaitenka rlaniilerin,verimlilikvekalitestandart larna gre retimde bulunmad iin n ceden datlan primlerden yoksun kalan iyerlerinin ve azalan retim sebebiyle t ketim sektrnde yaanan ktlktan etkile nen halk kesimlerinin itirazlar, ngrlen tedbirlerin uygulanmasn durdurmutur. Bu dnemde, uluslararas pazarda petrol ve dier ham madde fiyatlarnda yaanan d de Amerikan dolarna endekslenen Sovyetihracatnolumsuzetkilemiveeko nomi nemli bir girdiden yoksun kalarak ekonomikgelimeyimalidestektenyoksun brakmtr.1987dekabuledilenDevlet letmelerizerineYasann,iletmelerere tim srecinde daha fazla hareket alan ve iyeri ynetiminin olumasnda alanla rna daha fazla yetki tanyp, karlnda gelir ve gider esasnda almay getirmesi ve baarl olamayanlara iflas bildirisini vermelerini zorunlu grmesi, var olan te zatlartrmtr.Sovyetekonomisindebaz sektrlerin yaplar gerei kar amac gt memesi,bazsektrlerinise,retimgirdile rinin sbvanse edilen fiyatlara endekslen mesi, yasann uygulanmasn sorunlu hale getirmitir. 3.SivilToplumunnas 1985te K. Parti Genel Sekreteri seilen Gorbaov, bir taraftan selefleri gibi Parti Sekreteryasn,partivedevletiidengeleri kendi lehine evirmek iin kullanrken, dier taraftan hem politikalarna destek bulabilmek,hemdeinsanfaktrnnetkili kullanlmasn salamak iin o gne kadar geni bir ekilde denenmemi bir yola bavurmutur. Uzun yllar boyu, rejimin kendi kar snflarn yarattn ve bu karsnflarnndurgunlukyllarntersine evirmede engel oluturacan[30] dnen
JournalofQafqazUniversity

SovyetlerBirliindeReformSrecininBalangcveGorbaovDnemi

GorbaovvePerestroykaekibininstratejisi, Glasnostvezynetimgibiliberallemeara laryla otonom hareket yetenei engellen mi toplumu aktifletirmek olmutur. G reve geldikten birka ay sonra 1985 Ekim plenyumunda Gorbaov, MK yelerine u cmlelerleseslenmitir:Yoldalar!Benya pabildiimenetkilibirekildevurgulamak istiyorum:Sosyalistdemokrasiyiensons nrna kadar geniletmedike, alan in sanlarn, onlarn tekilatlarnn gndelik, aktifveetkilikatlmnsalayacakkoullar olumadka, devleti ve toplumu tehdit edensorunlarnzmndebaarlolama yacaz.[31] Perestroykann fikri kurucula rndan Tatiana Zaslavskaya, Bymenin Sosyal Kaynaklar: Kitlelerin Yaratc Akti viteleriisimlialmasnda[32],hemekono mik dar boazn almas, hem de yozla mpartiyeitibarnkazandrmakiinyle diyordu: Komnist Partisi ilkeleri, sosyal yaamn btn alanlarnda kitlelerin yara tc gcnn gelitirilme yollar bulunma dka etkin bir ekilde gerekletirilemeye cektir. Gorbaov,toplumsalhareketlenmeningeti risini kullanmaya hazrlanrken Zaslavska yann deyimiyle; Sovyetler Birlii, ikinci sosyalistdevrimsrecinegirmitir.[33]1986 dan balayarak artk btn Sovyet bas nndahattaKomnistPartisininresmiya ynorganlarolanKomnistvePravdagibi gazetelerde bile olumakta olan sivil top lumrgtlerinden,onlarnfaaliyetlerinden bahsedilmekte ve gazeteler, bu rgtlerin aktivistlerinin demelerine yer vermektey diler. Sz konusu sivil toplum rgtleri, 1932 tarihli Gnll Oluumlar ve Onla rnBirliklerizerineYasanngerektirdii usulegrekurulupfaaliyetgstermediin den informal gruplar olarak tanmlanm lardr.[34] Kimileri informal gruplarn Pe restroykann ocuklar olduunu belirtse de, genel kan; Kruev dneminde kkle rinin atld ve Brejnev dneminin son
Number26,2009

yllarnda ortaya kmaya baladklar iin informal gruplarn yumuamann ocuk larolduuynndeidi.[35]phesiz,Gor baovun Sovyet siyasal sisteminde balat tliberallemenin,informalgruplarnken dini aa vurmasndaki katks bykt ve dnemin Komsomolskaya Gazetesinde vurgulad gibi informal gruplar, Peres troyka ile birlikte yamur mantarlar gibi oalmlard. Mart 1987de Moskovada yaplanbir aratrmayagre,genmhen dislerin %52sinin, gen iilerin %65nin, niversite rencilerinin %75nin, lise rencilerinin %84nn eitli informal grup larnyesiolduunugstermekteydi. nformalgruplarnhzlartntahlileden Sovyet toplumbilimcileri, ilk balarda bu nun bir genlik sorunu olduunu belirtip, faaliyetlerin Komsomol benzeri tekilatla rn erevesine oturtulabileceini ileri sr m ve 1986da Yksek Sovyet, Amatr Birlikler ve HobiKulpleri zerineYasa yyrrlekoymutur.[36]Yasa,sosyalka rakterli olan informal gruplarn siyasal ka raktere brnmemesi iin ilgili kamu ku rulularnca kayt altna alnmasn ngr m, kayt altna alnmayan gruplarn bir takm yardmlardan yararlanamayacan bildirmitir. Yalnz, btn teviklere ra men Sovyetler Birliinin en kk yerle im birimlerine kadar yaylan informal gruplarn hem oalmas, hem de faaliyet alanlarnnsadecebirtakmkltrel,sportif ve sanatsal uralarla snrl kalmas sa lanamamtr. Ayrca, informal gruplar, resmi denetim altnda olup zgrlklerini, zerkliklerini ve varolma amalarn kay betmek istemediklerinden, merkezin bu tedbirlerine kar direnmilerdir. Kkleri Perestroykancesinedayanankltrveta rihhassasiyetliinformalgruplar,basndan, hattapartivedevletierisindenstkapal destekalarakSovyetlerBirliininilksosyo politikgruplarnadnmvesiyasaya pmndaetkinrolalmayabalamlardr.[37]
77

NatigAbdullayev,FikretElma

1987nin son aylarnda informal gruplar, geni bir faaliyet alanyla birlik cumhuri yetlerinde Moskovaya kar kk apl muhalefet odaklarna dnrken, Kom nist Parti, lke genelinde kontrol edileme yecek boyutlara ulaan bu hareketlerin halkcepheleriatsaltndabirletiriliptek elden ynetilmesi fikrine ynelmitir. Bu dnemde genel kan, sivil toplumun can landrlmasnnlkeekonomisiningelime sine katk salayaca, bu canlanmann da reformlara engel oluturan brokrasiyi or tadankaldrmadayardmcolacaynn deolmutur. Cephe kavram ilk kez ,Devlet ve Hukuk EnstitsBakanBorisKuravilinintm toplumsal gruplar ve onlarn yelerini Perestroykaya destek iin Halk Cephesi ad altnda toplama dncesinde dile ge tirilmitir.[38] Kuraviliye gre, ister parti yesi olsun, ister olmasn insanlarn bira raya gelebilecei cepheler, Sovyetler Birli inde ikinci bir parti statsnde olmasa da,birldemuhalefetrolgrp,hk metivepartiyieletirerekgrevlerinietkin bir ekilde gerekletirmelerine katkda bulunacakt.Kuravili,ayrcacephedekiin formal grup temsilcilerinin dnce ve nerilerini otoritelere iletme imknlarnn olmasndanermitir. Halkcephelerininbaarlbirekildergt lendiiyerlerncelikleBaltkCumhuriyet leri olmutur.[39] Burada cepheler benzerle rinden farkl olarak sadece ye saysnn okluu ile deil, yerel parti tekilatlaryla olan ilikilerinde de farkllamlardr. Lit vanya ve Estonya Halk Cepheleriyle, Le tonya Yeniden Yaplanma Harekt Saji dusun kurucu konferanslar, st dzey parti ve devlet grevlilerinin katlmyla gereklemitir. 1988den itibaren bu lke lerde halk cepheleri ile Komnist Partisi arsndaki geigenlik hz kazanm, halk cephelerininetkinyeleriK.PartiMKye liine seilmilerdir. te yandan, her ne
78

kadar halk cepheleri, bu cumhuriyetlerde Perestroyka taraftar dncelere sahip ol salar dazamanla Sovyet otoritelerine kar mill mcadele merkezlerine evrilmiler dir.[40] Bu gelimenin temel nedeni, halk cephelerinin yerel parti tekilatlarndan farkl olarak toplumsal talep ve girdilerle beslenmesidir.[41] nceleri, cumhuriyet anayasalarnda bir takm deiikliklerin yaplmas, ekonomik alanda cumhuriyetlerin tam yetkili kln mas, eitim programlarnda Rusann zo runlu retimine son verilmesi gibi talep lere n ayak olan halk cepheleri, 1989da SovyetlerBirliindenayrlmavebamsz lk talebinde bulunmulardr. Baltk cum huriyetlerinde halk cepheleri, hem 1989, hem de 1990 seimlerinde Komnist Parti sindendahaglolanhalkdesteiyleilk yarmac parlamento seimlerinde byk bir zafer elde etmilerdir. Bu durum kar sndaBaltkcumhuriyetlerikomnistpar tilerininsekinyeleri,partininhalkpop laritesini korumak ve siyasal arenadan ta mamensilinmesiniengellemekiinSovyet ler Birlii Komnist Partisiyle balarn kopardklarn,temelamalarnnise,lke lerininbamszlolduunubeyanetmi lerdir.[42] 1989un sonlarna doru her trl baskya ramen birlik cumhuriyetlerinde daha da radikalleen halk cepheleri, egemenlik ta lepleri ile otorite amaz yaayan Sovyet ynetimini daha da zora sokmutur. Mos kova ktye giden durumu kontrol altna alabilmek iin kimi zaman Azerbaycan r neinde olduu gibi son are olarak mey dangsterilerinekaraskerimdahalese eneinidedevreyesokmutur.[43]Neticede, btn basklara ve merkezin bavurduu iddete ramen, sovyet halklarn hem Ko mnistPartiye,hemdeSovyetlerBirliine olan tepkileri katlanarak artmtr. Azer baycana askeri mdahaleden birka gn sonra Yksek Sovyet Komisyonu Bakan
JournalofQafqazUniversity

SovyetlerBirliindeReformSrecininBalangcveGorbaovDnemi

MikailPoltaranin,zellikleBaltkveGney Kafkasya Cumhuriyetlerinde halk cephe lerininpartivedevlettekilatlarndandaha gl olduu gereini itiraf etmitir.[44] Otoritelerindebugereikabuletmesige rektiini syleyen Poltaranin ayrca, Mos kovann nclnde Btn Birlik Halk Cepheleri Konferansnn yaplmasn tek lif etmitir. Poltaranine gre, halk cephe leriyle ibirliine gitmek, parti otoritesini korumakiinenavantajlseenekolacakt.

biri, Glasnost olmutur. Henz parti ge nel sekreterliine gelmeden nce yapm olduu konumasnda Gorbaov, parti ve devletorganlarnnileyiisrecindeGlas nostun,brokratiksuistimallerekarm cadele yntemi olacan ve brokrasiyi grevlerinieksiksizyapmayazorlayacan belirtmekteydi.[46]Bylece,1986danitibaren Perestroyka, Glasnost dorultusunda yeni biraamayagirmitir. Glasnostla varlmak istenilen hedef, elbet te, sadece reformlar karsndaki brokra tik direnci krmak deildi. Remington, her kesin her eyin yalan olduunu bildii ve yalanla ynetmek ve ynetilmek felsefe sinikanksad[47]birortamda,Glasnostun kelimelerleeylemlerarasndakikopukluu ortadan kaldrmaya, kelimelerin inanrl nartrmayavebyleceinisiyatifalanbi reylerinreformudesteklemesinisalamaya altnbelirtmektedir.[48]Smithise,Glas nostunbuamalaryannda,aydnlarnre form taraftarlna ynlendirilmesine, eko nomik ve siyasal reformlara halk destei nin salanmasna, Gorbaovun kendi mu haliflerini elemeye ve nihayet Brejnev ve Stalinynetimlerinieletirerekkendiprog ramnamerulukkazandrmayayneltildi inivurgulamaktadr.[49]Fakat,NinaAndre evaolayndan[50]sonraGorbaov,dnce lerinin ve Glasnostun, Perestroyka izgi sini destekleyen bir balamda anlalmas gerektiineiaretetmitir.[51]Yalnz,Sakwa nndabelirttiigibi,zellikle,Glasnostun yaratt ifade zgrl erevesinde Brejnev, Stalin, hatta Lenin zamannda ya plan hatalarn ifasyla mevcut ekonomik, toplumsal ve siyasal durumun, Sovyet in sannn taleplerine cevap veremediinin ifadesi, sistemin kendini yenilemesi yerine rejiminmeruiyettemellerinisarsmtr. Bununla birlikte, 1987den itibaren Glas nostla balayan siyasal liberalleme, siya sal sistemin reforme edilmesine ynel mitir. Gorbaov, parti ve devlet brokra
79

III.ReformSrecindeYeniAama: GlasnostveSiyasalReformlar
Siyasal reformlar konusuna gemeden yu kardaanlatlanlarnksabiranaliziyapar sak;SovyetlerBirliindeekonomikcanlan maveliberalalmlarbalamndayaplan reformlarn bir taraftan, birok amac ayn anda baarmak iddias tamas, dier ta raftan da geleneksel toplumsal ve ekono mikdengelerideitirmesidolaysylaifla sa uradn ifade edebiliriz. Burada eko nomi reformlarnn baar elde edememe sininnemlibirbakanedenide,devletve parti brokrasisinin, geleneksel davran zelliklerinisrdrmelerivekendikonum larna zarar verecek uygulamalara eitli yollarlaengeloluturmalarolmutur.Eko nomiynetimininliberallemesi,teknolojik modernleme,retimdeverimlilikvekalite ltlerinin esas alnmas, brokrasideki grevlerin azalmasna, brokratlarn yeni yetenek ve beceriler kazanmas gereklilii ne ve genel olarak brokratik yaplanma nn ynetimdeki etkinliinin azalmasna sebep olacandan brokrasi, reformlarn en nemli muhalifine evrilmitir. Gorba ov ise, en bandan beri, ayn zamanda reformlarnuygulaycskonumundakib rokrasiyle bir taraftan uzla iinde grn meye zen gstermi, dier taraftan da brokrasinin reform kartln etkisizle tirmeyealmtr.[45] Gorbaovunbuetkisizletirmepolitikasn dabrokrasiyekarkullandsilahlardan
Number26,2009

NatigAbdullayev,FikretElma

sisinin reformlar karsndaki direncini, si yasal sistemin toplumu dlayc yapsyla ilikilendirerek ekonomik reformlarn an caksiyasalreformlarlaparalellikarzederse baarl olacana vurgu yapmaya bala mtr.[52] Bu yzden Gorbaov ve Peres troykann fikir babalar, hem sivil toplum hareketlerini siyasal srece entegre etmek, hemdepartivedevletbrokrasisininsiya salsretekiarlnazaltmakiinsiyasal reformlar, Bolevik Devriminin slogan olan Btn ktidar Sovyetlere ifadesiyle gerekletirmeyekoyulmulardr.[53] Gorbaovun, siyasal sistemin reformuna ilikin ilk resmi aklamas, 27. K. Parti Kongresinde seimler zerine yapt ksa konumasdr. Kongreye artk seim pro sedrnde gerekli deiimin yaplmas za man gelmitir diye seslenen Gorbaov, yerel ve ulusal meclislerin siyasetteki ar lnnartrlmasnadadikkatiekmitir.[54] Kongre, nihai bildirisinde seim sorunu nun gndeme getirilmesini yerinde bulup partiprogramnaseimsistemininiyileti rilmesi ve seimlerin demokratikletiril mesini ilave etse de, Kongre boyunca Gorbaovdndahikimsekonumasnda bukonuyayervermez. MKnin 1987 Ocak toplantsnda, Gorba ov, siyasal reform zerinde daha geni, detaylvenetbirtavrsergiler.Bukonu masnda Gorbaov, yaklak iki yldr eko nomide uygulamada olan Perestroykann etkinsonuvermemesini,insanfaktrnn verimli bir ekilde harekete geirilmeme sine balamtr. Gorbaova gre Sovyet insan,devletepartiyeitibargstermemek te ve kendini siyasal karar almann teme linde grmemektedir. Dolaysyla, parti ve devletkurumlar,toplumsaldenetimeksik liindesiyasalsorumluluununfarknava ramamakta,vatandalarda,gelenekseluyu ukluk pozisyonundan kurtulamamakta dr. Yakn gelecekte Sovyetler Birliinin daha derin krizlere srklenmemesinin ve
80

2000liyllardalkeninikincisnf bir lke konumuna gerilememesinin aresi, Gorba ovun deyimiyle otoriter sekinci Sov yetsiyasalynetiminindemokratikleme sindeyatmaktadr.[55] Bununlabirlikte,Gorbaovundemokratik letirme projesi ise, esasen, Sovyetlerin si yasalsistemierisindekiarlklarnnartt rlmasna yneliktir.[56] Bu amala Gorba ov, ilk olarak seimlerin katlmc bir at mosferde yaplmasna almtr. Peres troyka ve Partinin Kadro Politikas ba lklkonumasndaGorbaov,partiiikat lmcln gelitirilmesi, siyasal ve ekono mik kararalmada temsilcilik kurumunun yerletirilmesine ilikin aadaki nerileri nesrer:[57] Partide; parti sekreterlerinin ve blge birincisekreterleriningizlioylamaileveil gili parti tekilat tarafndan seilmesiyle onlar seen parti tekilatlarna kar so rumluluuartrlmaldr. Sovyetlere (yerel meclisler) yaplan se imlerde,okisimliseimblgelerininolu turulup,seilecekyesaysndandahafaz la adayn ireli srlmesiyle vatandalarn yereldzeydekatlmclsalanmaldr. yerlerinde; iyeri mdrlerini, blm eflerini ve ii birlikleri liderlerini atama yerine, iyerinin ii konseyleri tarafndan semeklealanlarmotiveedilmelidir. MK,GorbaovunPartiiiseimleringizli oylama ve bir grev iin birden fazla ada yn ireli srlmesi ile yaplmas teklifini ak bir ekilde desteklememekle birlikte, kararnda, meclis seimlerinde ok isimli seim blgelerinin oluturulmas ve meclis yelerinden daha fazla adayn ireli srl mesini ve retim birimlerinde ynetimin iilertarafndanseilmesizerindenem le durmutur.[58] Karardan yaklak bir ay sonra,26ubat1987de,birlikcumhuriyet leriyasamaorganlar,karardorultusunda sovyetlerin yeni seim sistemini dzenle mitir.
JournalofQafqazUniversity

SovyetlerBirliindeReformSrecininBalangcveGorbaovDnemi

Yerelsovyetlerleilgiliseimsistemininde itirilmesini takiben, 21 Haziran 1987de yaplan yerel sovyet seimleri, Sovyetler Birliinde ilk yarmac seimler olma zelliini kazanmtr.[59] Aslnda yeni se im yasas lkenin tm yerel meclislerin den ziyade, farkl blgelerde sadece genel toplamn %5ni iine alacak ekilde uygu lama alanbulmutur. Tarafsz gzlemcile reakolmayanseimlerde,adaybelirleme srecine Komnist Partisi yerel birimleri gerek grdnde mdahale edebilmitir. 26ubat1987debirlikcumhuriyetleriyk seksovyetlerinin,21Temmuzyerelsovyet seimlerini gz nnde bulundurarak ya salatrd dzenlemenin tam ad Yerel SovyetlereSeimlerdeoksimliSeimBl gelerinin Deneme Amal Oluturulup Y netilmesi zerine idi.[60] Dzenlemenin adndan da belli olduu gibi bu seimler, bundansonrayaplmasdnlenkatlm cseimleriinuygulamakarakteritam tr.Buynyleilgiliseimlerdebazeksik liklerin ve olumsuzluklarn yaanmas bu dnem iin doaldr. Yine, seim prosed rnn hazrlamasndan seimlerin yaplp sonulandrlmasna kadar Sovyetler Birli inde bu seimler, Gorbaovun belirttii gibi,iktidarnoluturulmasveilemesis recinin demokratiklemesinde ilk adm ol mutur. Toplumun her kesiminin; hukuk ularn,brokratlarn,aydnlarnvevatan dalarnseimyasataslannhazrlanmas aamasnda tartmalara katlabilmesi, in sanlarn bu vesileyle seim sistemi zerin de ilk defa fikir syleme ansna kavu masn dourmutur. Farkl sosyal rgt lenmelere, ii birliklerine, ky toplulukla rna, askeri birliklere seimlerde aday gs terebilmehakknntannmasise,tekpartili rejimde, toplumsal karlarn dikkate aln masanlamntamtr. SovyetlerBirliinde,siyasalsisteminrefor muna ynelik ilk ciddi ve geni kapsaml adm ise, 19. Parti Konferansnda atlm tr. Yukardanaaya ynetim ii bir re
Number26,2009

form giriiminin derinletirilmesi ve baa rlabilmesi iin partinin en yksek karar almaorganndabuyndebirkararkarl masnn nemini bilen Gorbaov, MKyi, 1987 Ocak plenyumundan itibaren parti konferansnn toplanmasna ikna etmeye almtr.[61]nkpartikonferans,parti tzne gre, partiyi ve devleti ilgilendi renstratejiksorunlarn grlebileceive ara dnemlerde parti kongresinin yerine geebilecektekalternatifidi.[62] 19. Parti Konferans, Sovyetler Birliinde reform sreci asndan gerekten de d nm noktasna evrilmitir. Konferans, partiiiseimlerinyarmacbirnitelikka zanmasnda ilk uygulama olmu ve by lece sovyet toplumunun demokrasi bala mnda bir tecrbe daha yaamasna vesile olmutur.[63] 19. Parti Konferans ncesi, hem seim sistemini belirleme, hem de parti konferansnn gndemini hazrlama dolaysyla,farkldncelerinkendinia avurmasnanedenolur.Busrete,lke deki siyasal kutuplama, halk tabanndan partistkademesinekadaruzananbiriz gide Perestroyka kart ve taraftar kamp lamalaradayolaar.[64]Konferansa,seim srecinde parti muhafazakr kanadnn gayri resmi lideri Ligaevin himayesinde Nina Andreevann lkelerimi Unutmak stemiyorum makalesi damgasn vurur. Bylece konferans, parti ve devlet iinde reform kartlarn aka gn yzne karr.[65] Dier taraftan, Gorbaovun siyasal siste min reformuna ilikin sunduu rapor da, konferansta onaylanarak anayasal yapnn deitirilmesine imkan tannr. Gorbaov un siyasal sistemin reformuna ilikin, 19. Parti Konferansna sunduu rapor; i) sov yetleredahafazlayetkininverilmesi,ii)ya sama yetkisini kullanacak yeni yasama or gannnoluturulmas,iii)partitekilatnn yenidenrgtlenmesi,iv)seimsisteminin deitirilmesivev)bamszyargsistemi ninoluturulmasbalklarnierir.[66]
81

NatigAbdullayev,FikretElma

PartiKonferansndanyaklakdrtayson ra, 23 Ekim 1988de Pravdada yeni seim yasas tasla yaynlanmtr. Taslak zeri ne yaplan tartmalar sonrasnda baz d zeltmeleryaplmve1Aralk1988deyeni seimyasasyrrlegirmitir.[67]Yenise im yasas, seimlerin eit, gizli, tek dere celi,geneloyesaslarnavetekisimlioun luksisteminegreyaplacanhkmeba lamtr(madde1).[68]Yasada,zihinselzr llerin, mahkemece ehliyetsiz olduuna kararverilenlerinvetutukluolanlarnhari cindeki 18 yana girmi btn vatanda larn semen olaca ve 21 yana girmi hervatandandaseimlerdeadayolabile cei gsterilmitir (madde 2). Toplumsal rgtlerin Sovyetler Birlii Halk Temsilci leri Kongresinde (SBHTK) temsil olunma sngarantialtnaalmakamacylayasa,oy larn eitlii (madde 3) ve seimlerin tek dereceli olma (madde 4) ilkelerini ihlal ederek,temsilcilerin1/3ninburgtlerta rafndan seileceini hkme balamtr (madde 1). lgili toplumsal rgtlerin ve onlara tahsis edilen halk temsilcisi says yasadaylesralanmtr:i)KomnistPar tisi100,SovyetlerBirliiProfesyonelBirlik leri 100, kolhoz ve benzeri kooperatif bir likleri 100, Umumbirlik Lenin Komnist GenleriBirlii75,KadnlarBirliiKonseyi 75,EmekveSavaGazileriBirlii75,Bilim sel Birlikleri 75, Sanatsal Birlikleri 75 vedierbirlikler75(madde18). 2250 yeli SBHTKnin geriye kalan 1500 yesi ise, 750si mahalli (territorialny) ve 750si de milli mahalli (natsionalno territorialnoe) seim evrelerinden seil meliidi(madde15).Herseimevresinden bir temsilcinin seileceini kararlatran (madde 15) yasa, seim evrelerinin olu turulmasn,birlikcumhuriyetlerininneri sizerineMerkeziSeimKomitesininem rine vermitir (madde 23). Yalnz, Merkezi SeimKomitesibuyetkiyi,yasannbelirle dii llere uygun olarak icra etmeli idi.

yleki,mahalliseimevreleri,herseim evresinde eit sayda semenin oy kul lanmasnsalayacakekildeoluturulmal (madde16)vemillimahalliseimevre leri ise federatif yap balamnda u oran lar dikkate alnarak ekillenmeliydi: Her birlikcumhuriyetinde32seimevresi,her zerk cumhuriyette 11 seim evresi, her zerkblgede5seimevresiveherzerk ynetimdairesinde1seimevresi. Mahallivemillimahalliseimevrelerin denhalktemsilciliineadaygstermehak k, emeki kolektiflerine, toplumsal rgt lere,ilgiliseimevresindeyaayanlarnve ordubirliklerindeaskerihizmettebulunan larn oluturduklar seim birliklerine ta nnmtr (madde 9). Burada, sadece ilgili seim evresinde yaayanlar grubunun devletotoriteleriyleherhangibirekonomik ve idari ba bulunmadn syleyebiliriz. Yalnz, yasa, bu grubun da ilgili blgenin sovyeti ile seim komitesi gzetiminde ya placak faaliyet sonucunda oluturulabile ceini ve byle bir grubun kayda alnmas iinenaz500semeninbirarayagelipya zlbavurudabulunmasnzorunluklm tr (madde 37). Ayrca, gerektiinde, top lumsalrgtlerinvedierkolektifbirlikle rin katlmyla oluturulacak seim ncesi birliklerde, adaylarn elenmesi yaplabile cekti(madde38). Seimsrecinin,grevdebulunanhalktem silcileriningrevsresinindolmasnaay kalaYksekSovyettarafndanilanedilece ini (madde 14) bildiren yasaya gre, se imler,seimkomiteleridenetimindeyap lacakt (madde 6). Yasa, seim komiteleri nin,leevehalktemsilcilerininseilecei seimevresinegre;a)MerkeziSeimKo mitesi,b)mahalliseimevreleriseimko miteleri, c) milli mahalli seim evreleri seim komiteleri, d) seim dairesi seim komiteleri,e)toplumsalrgtlerseimko miteleriolduunuortayakoymutur(mad de 21). Alt lek seim komitelerinin iini
JournalofQafqazUniversity

82

SovyetlerBirliindeReformSrecininBalangcveGorbaovDnemi

koordine eden, seim yasas gereklerinin btn lkede ayn anlamda gereklemesi iin alan Merkezi Seim Komitesi, be yllk bir sre iin Yksek Sovyet tarafn dan atanrken (madde22), dier seim ko mitelerinin oluumunda Komnist Partisi yerel birimleri ve dier toplumsal rgtler yetkili klnmtr (madde 24, 26). Bu du rum seimlerin Komnist Partisi gd mnde gemesinin devam etmesine sebep olmutur. Yasa, semenlerle halk temsilci arasndaki ilikininsovyetidareusulneuygunbire kilde oluturulmas geleneini canlandr mtr. Her eyden nce, SBHTKne sei lecekye,halktemsilcisikavramylaad landrlmtr. Yasa, bir seim evresinden adayl ileri srlen ahsn, o blgede ya yaamasn ya da almasn zorunlu gr mtr (madde 38). Daha da nemlisi, ya sa, semenlerin, setikleri halk temsilcileri ne talimatlar verebileceine ve halk tem silcilerinin faaliyetlerinde bu talimatlara uymalargerektiineiaretetmitir(madde 10). Ayrca, partiler aras yarma bala mnda yaplmayan bir seimde, seim ncesi adaylarn semenlere seildikten sonrayaplacakileritantacakprogramlar sunmalar zorunlu hale getirilmesi de sov yet idare usulne uygun bir art olmutur (madde 45). ncekinden tek fark, yeni ya sann, semenlerin temsilcileri geri ar masna ilikin bir hkm iermemesi ol mutur. Yasann bir baka zellii, SBHTKni, n cekinden farkl olarak alan bir kuruma dntrme amac tamasdr. Bada mazlk kural[69] gerei, halk temsilcileri nin,yrtmeveyargkurumlarndagrev de bulunmas yasaklanrken (madde 11), bir kiinin en fazla iki sovyette temsilci olabilmesi kural da geerlilik kazanmtr. Bu kurallarla, grevleri dolaysyla ex officiahalktemsilcisiolarakatanandevlet ve parti grevlilerinin parlamentoyu parti
Number26,2009

ve devlet kurulularnn gdmnde bir organaevirmeleriengellenmitir.[70] Kaydedelim ki, yeni seim yasas,1 Aralk 1988de yaplan anayasa deiikliklerinin paralelinde hazrlanm ve bir lde ana yasadeiikliklerininbirparasnolutur mutur. te yandan,anayasa deiikliine gidilme gerekesi ve deiikliin kapsam ise,anayasadeiiklikleriyleilgiligerekeli kararda yle aklanmtr: Sosyalist de mokrasiyi,halknzynetimini,seimsis teminin iyiletirilmesini, halk temsilcileri sovyetlerinin faaliyet ve yapsn ve yarg sistemini gelitirmek amacyla, Yksek Sovyet, anayasada deiiklik yaplmasna karar vermitir.[71] Hem seim, hem de yargsistemindeyaplandeiiklikler,sov yetlerinsiyasalsistemdekikonumuylaba lantlolmutur.Buyzden,deiikliklerin var olan siyasal sistemde herhangi kkl biryapdeiikliiamalamadn,sadece eski yapnn etkinletirilmesine hizmet ettii sylenebilir. Buradaki ama, parti devlet ilikilerinin yeniden gzden geiril mesineparalelolarak,sovyetlerinanayasal konumlarn de facto olarak elde etmeleri olmutur. yle ki, halk temsilcileri sovyetlerinin, devlet egemenlii yaplanmasnn yegane organlar olduu hususu yeniden vurgu lanm (madde 89), ulusal, birlik cumhuri yeti ve yerel dzeyde nemli siyasal vd. meselelerin ancak ilgili sovyet toplantla rndaelealnacanaiaretedilmitir(mad de 91). Buradaki temel yenilik, ulusal ve birlik sovyetlerinin 1918 Anayasasnda ol duu gibi iki katmanl bir yapya kavu turulmas ve seim sreci balangcnn iki aydan aya karlmas olmutur. Bu ye nilikler ise, hem seim kampanyalar ara clyla toplumun siyasallamasn, hem de iki katmanl bir meclisle temsil orann iyiletirmeyannda,sreklialanbirmec lisesahipolmaygetirmitir(madde111).
83

NatigAbdullayev,FikretElma

Dier taraftan ise, bu anayasal deiiklik ler, sovyet idare kltrne uygun olarak kuvvetler birlii ilkesini korumu, hatta daha da glendirmitir. Sovyetler Birlii Halk Temsilcileri Komitesi (SBHTK)nin, Sovyetler Birliinin en yetkili organ ola rak birlik bnyesindeki her meselenin zmnde sz sahibi olduu belirtilmitir (madde 108). Bakanlar Konseyi, Savunma Konseyi, Silahl Kuvvetler ynetimi, Genel Savclk ve Yksek Mahkemenin oluu mundaSBHTKveYksekSovyetyetkilik lnmtr (madde 108, 113, 152). Bakanlar Konseyi, Yksek Sovyetin yrtme komi tesigibielealnarakskbirekildeYksek Sovyetin denetimine balanmtr (madde 130).Yasalarnyorumlanmasndadayetkili klnanYksekSovyetin(madde113/8)ka bul ettii yasalarn anayasaya uygunluu iin denetim mekanizmas tesis edilme mekle beraber, dier birlik ve birlik cum huriyetidzeyinderetilenhukuknormla rnn Sovyetler Birlii anayasas ve yasala rna uygunluunu denetleyecek organ da, Anayasa Denetim Komitesi, SBHTK iinde oluturulmutur(madde125). Anayasal deiikliklerin ve yeni seim ya sasnn yrrle girmesinden sonra ilk seimler, 1989un balarnda yaplmtr. Komnist Partinin siyasal liderliinin ko runmas, halk temsilcilerinin 1/3nin Ko mnist Partisi ve orta olan tekilatlarca seilmesi ve seim srecine Komnist Partinin mdahalesinin srmesi gibi ne denlerleseimler,rekabetvekatlmkonu sunda geer not alamamtr. Hatta, 1984 seimleriylekyaslandnda,1989seimle riyle oluan SBHTKde Komnist Partinin temsil oran %71den %87ye ykselmitir. Bununla birlikte, her eye ramen bu se imler,SovyetlerBirliindeyaplanilkok adayl ulusal seimler olma zelliini ta mvebirokliberaldncelisiyasetide, Komnist Parti yelii altnda SBHTKye girmitir.[72] Bu dnemde hala liberallerin seime girip yarabilecei baka bir siyasi rgtlenmebulunmamaktadr.
84

Sonu
Sovyetler Birliinde 1980li yllarn ilk ya rsndan itibaren balayan idari ve ekono mik reformlar, 1980li yllarn ikinci yar snda siyasi reformlara dnmtr. Bu srete, yaplan ekonomik reformlarn so nusuz kalmas ve geleneksel g merkez lerinin reformlarn uygulanmas konusun daki isteksizlii, reformlarn ieriinin de imesindebelirleyiciolmutur.Elbette,re form muhaliflerini etkisizletirme ve yeni reformyandalaryaratmadncesidebu deiiklikte rol oynamtr. Bu srete, ye relveulusaldzeydesovyetlerinyetkisinin arttrlmasna, Komnist Partinin gelenek selsiyasinderlikileviilesnrlandrlma sna ve ekonomik liberalleme srecinin hzlandrlmasnakararverilmivebuyn de gerekli anayasa deiiklikleri de yapl mtr. Siyasireformlarlasovyetlerin(yerelveulu salmeclisler)yetkisiarttrlrken,dahance izlenenliberallemepolitikasileartanulu salvetoplumsalcanlanmannbuyollasis temlebtnletirileceivesovyetlerinpar tidenboalandenetlemeilevinistlenerek brokrasiyi dengeleyecek bir g merkezi haline gelecei dnlmtr. Fakat, 1980li yllarn ikinci yars, yaplan siyasi reformlarndaamacnauygunilemediini gstermitir.nk,hemmerkeziynetim iinde kamplama iyice keskinlemi, hem de merkezle birlik cumhuriyetleri arasn daki ilikiler daha da gerilmitir. Yaplan anayasa deiiklikleri ise, ortaya kan a tmalar sisteme entegre etmede yetersiz kalm ve Sovyetler Birlii k srecine girmitir. lkede siyasal oulculua gei deneme leri ve bu dorultuda siyasal ideolojinin tartmaya almas k srecini hzlan drmtr. k srecinin hzlanmas ise, lkede otorite boluunun derinlemesine sebepolmutur.Nitekim,buboluundol durulmasiin1989unortalarndaSovyet
JournalofQafqazUniversity

SovyetlerBirliindeReformSrecininBalangcveGorbaovDnemi

ler Birliinde bakanlk rejiminin kurul mas gndeme gelmi ve ilerleyen srete debuyapihdasedilmitir.zetle,Gorba ov ncesinde Sovyetler Birlii, Glasnost ve Perestroyka gibi kkl bir reform giri imine sahne olmamtr. Fakat, reformlar yeterince baarl olamad gibi, sistemi topyekn ke gtren bir takm geli melerideberaberindegetirmitir.Busre te,lkedeyenidenyaplanma(Perestroyka) gerekletirilememi, aklk politikas (Glasnost) ise, paralanmay, k hz landrmtr.Gorbaovunsiyasalreformlar ve Glasnostla, Perestroykann nndeki brokratikdirencikrp,halkdesteinisa lama dncesi ise, neticede kontrol kay betmesine, devlet otoritesinin zlmesine vesisteminkneyolamtr.
KAYNAKA 1. GordonB.Smith,SovietPolitics:Strugglingwith Change,SecondEdition,St.MartinsPress,1992, s.55. Archie Brown, Power and Policy in a Time of Leadership Transition, 19821988, Political LeadershipintheSovietUnion,Ed.by.Archie Brown, McMillan, St. Anthonys College, Oxford,1989s.164165. PartiszcmetindeSovyetlerBirlii KomnistPartisiyerinekullanlmaktadr. Stephan White, After Gorbachev, Gambridge UniversityPress,1993,s.1011. David S. Mason, Svetlana Sydorenko, Perestro ika, Social Justice, and Soviet Public Opinion, Problems of Communism, Novomber/Decem ber1990,s.35. Brown,age,171. White,AfterGorbachev,s.9. RichardSakwa,RussianPoliticsinPerspective, 2.Edition, Routledge, London and New York, 1998,s.11. Richard Sakwa, Gorbachev and his Reforms, 19851990, Philip Allen, New York, 1990, s.35; Walker,MihailGorbaevinYkselii,s.2631.

rolarn hepsinin gemite Gorbaavla bizzat alm olmasndan ya da reform konusunda Gorbaovla ayn kany paylamalarndan do lay deildir.Nitekim, bir ka yl sonra yeniden yaplandrmann boyut deitirmesiyle bu yeni ynetim ierisinde de gruplamalar ortayaka caktr. 11. Thane Gustafson, Dawn Mann, Gorbachevs First Year: Building Power and Authority, ProblemsofCommunism,May/June1986,s.2. 12. Brown,age,195. 13. Sovyet tarihinin byk blmnde 1215 aras asl ye ve 58 aras aday yeden oluan Polit bronun yaps, 1990daki deiiklikle Sovyet cumhuriyetlerinden birer temsilciyi kapsayacak biimdegeniletilmitir. 14. Sakwa, Gorbachev and his Reforms, 19851990, s.15. 15. Joel C. Moses, Democratic Reform in the Gor bachevEra:DimensionsofReformintheSoviet Union, 19861989, The Russian Review, Vol. 48, No. 3, Gorbachev Reforms: Special ssue, (Jule 1989), s. 243; Gooding, bu aydnlar grubu nun 1920lerde uygulanan Yeni Ekonomi Politi kasn da gz nnde bulundurarak, alternatif sosyalistgelenekzerindeyounlatklarnbe lirtir.JohnGooding,PerestroikaAsRevolution from Within: An nterpretation, The Russian Review,vol.51,January1992,s.43. 16. Dale R. Herspring, On Perestroika: Gorbachev, Yazov,andtheMilitary,ProblemsofCommu nism,JulyAugust1987,s.104105. 17. Seweryn Bialer, The Changing Soviet Political System: The Nineteenth Party Conference and After, The Changing Soviet Political System: The Nineteenth Party Conference and After, RussiaandEasternEuropeAfterCommunism, Ed. by. Michael Kraus, Ronald F. Liebowitz, WestviewPress,Boulder,1996,s.197. 18. John Gooding, Gorbachev and Democracy, SovietStudies,42,1990,s.206. 19. W. J. Tompson, Khrushchev and Gorbachev as Reformers: A Comparison, British Journal of PoliticalScience,23,1993,s.87. 20. Aslund,1985de,Gorbaev,vernadze,Yakovlev ve Medvedevin radikal ekonomik reformlar dan,SlyunkovveMaslyukovundadestekledii Rukovun merkezi planlamay korumak ar tyla ihtiyatl ekonomik reformlardan, Zay kovun teknolojik rasyonalizmden, Ligaevin ise zel retime muhalefetle sosyalist ahlakilik ilkesine dayal yaplanmadan yana olduunu belirtmektedir. Sakwa, Gorbachev and his Reforms, 19851990, s. 301; Ekonomide reform

2.

3. 4. 5.

6. 7. 8.

9.

10. Ynetimde yaplan deiiklikleri Gorbaovlama olarak adlandrmamzn temel nedeni; Gorba ovun parti genel sekreteri olmas ve yaplan btn bu deiikliklerin onun rzasyla gerek lemesinigereklikldiindir.Yoksa,yenikad
Number26,2009

85

NatigAbdullayev,FikretElma

tartmas iin ayrca bkz: Boris Rumer, Reali ties of Gorbachevs Economic Program, Prob lemsofCommunism,May/June1986,s.2031. 21. Programma Kommunisticheskoi Partii Sovets kogoSoyuza,Pravda7Mart1986,s.310. 22. Pravda, 26 ubat 1986, s.1; Bu konuda bkz: JanineLudlam,ReformandRedefinitionofthe Social Contarct under Corbachev, World Politics,Vol.43,No.2,January1991,s.284312. 23. White,AfterGorbachev,s.108. 24. Pravda,26ubat1986 25. LindaJ.Cook,Breznevssocialcontratandhis Gorbachevs Reforms, Soviet Studies, Vol. 44, Issue1,s.39. 26. Sovyetler Birliinde reform giriimleri dolay syla, ksa ve orta dnemde kazananlar, Brej nev dneminde ihmal edilenler aydnlar, giri imci kitle ve teknik bilgi sahipleri olmutur. Kaybedenlere Parti ve devlet brokrasisi, askeriye, gizli servis, tarm ve sanayi iileri oranla bu grup ok daha kk olmutur. Bkz: Tompson, Khrushchev and Gorbachev as Re formers: A Comparison, s. 9294; Gorbaovun reform srecinde, bu grupla ibirliine girmesi, yeniden yaplandrmann orta snf devrimi olarak adlandrlmasna sebep olmutur. Bkz: John, Perestroika As Revolution from Within: An Interpretation, s. 42; 1950lerle kyasta ok fazla deien, ehirleme orannn ykseldii, niversiteden mezun olanlarn saysnn bir hayliarttyenitoplumazgbiryaplanma ile iki sorunun; hem adil birtoplumsal dalm, hem de ekonomik durgunluun almas d nlmtr. Bkz: Gail W. Lapidus, State and Society: Toward the Emergence of Civil Society in the Soviet Union, Politics, Society, and NationalityInsideGorbachevsRussia,Ed.by. SewerynBialer,Boulder&London,1989,ss.124 130. 27. Pravda,2Temmuz1986,s.2. 28. Anders Aslund, Gorbachevs Struggle for Economic Reform: The Soviet Economic Process, Ithaca, N.Y., Cornell University Press, 1990,s.7680. 29. Pravda,3Ekim1986,s.2. 30. Bkz: Baruch A. Hazan, Gorbachev and his Enemies: The Struggle for Perestroika, WestviewPress,Oxford,1990. 31. John, Perestroika As Revolution from Within: AnInterpretation,s.48 32. Tatiana Zaslavskaia, Greative Activity of the Masses: Social Reserves of Growth, Problems ofEconomics,29,March1987,s.5.

33. Bkz: Tatiana Zaslavskaia, The Second Socialist Revolution: An Alternative Soviet Strategy, London,Tauris,1990. 34. A. Ivanchenko, The Multiparty System in the Soviet System, Problems of Creation, The Political Parties and Movements in the Soviet Union, Ed. by. A. M. Babkina, Nova Science PublishersInc.,1991,s.2 35. Marcia A. Weigle, Political Participation and Party Formation in Russia, 19851992: nstitutionalizing Democracy?, The Russian Review,Vol.53,April1994,s.242 36. Weigle, Political Participation and Party For mation in Russia, 19851992: Institutionalizing Democracy?,s.245. 37. Vera Tolz, The USSRs Emerging Multiparty System,NewYork,Westport,1990,s.13 38. Tolz,age.,s.17 39. Levicev, Anatomy of the Unofficial Political Movement, The Political Parties and Move ments in the Soviet Union, Ed. by, A.M. Babkina,NovaSciencePublishersInc.,1991,s.41 40. Tolz,TheUSSRsEmergingMultipartySystem, s.1824 41. White,AfterGorbachev,s.159163 42. A.e.,s.160 43. Yuriy Pompeev, Karaban Azerner,Bak,1992,s.129130 Kanl Yolu,

44. Tolz,TheUSSRsEmergingMultipartySystem, s.22 45. Hazan, Gorbachev and his Enemies: The StruggleforPerestroika,s.214. 46. Thomas Remington, A Sosialist Pluralism of Opinions: Glasnost and Policy Making under Gorbachev,TheRussianReview,Vol.48,No.3, July1989,s.274. 47. Geoffrey A. Hosking, The Beginning of Independent Political Activity, The Road to Post Communism, Independent Political Mo vements in the Soviet Union, Ed. by. Geoffrey A. Hosking et al., Printer Publishers, London andNewYork,1992,s.2. 48. Remington, A Sosialist Pluralism of Opinions: GlasnostandPolicyMakingunderGorbachev, s.273. 49. Smith,SovietPolitics:StrugglingwithChange, s.186187. 50. BirtarihretmeniolanNinaAndreeva,13Mart 1988de Sovetskoya Rossiya isimli gazetede yaynlananbirmakalesindeKomnistideolojiyi andran Gorbaov reformlarna aka kar km ve bu reformlarn gzden geirilmesini talepetmitir.
JournalofQafqazUniversity

86

SovyetlerBirliindeReformSrecininBalangcveGorbaovDnemi

51. Nanovometapeperestroiki,Pravda,25Eyll, 1988. 52. Stephan White, Political Reform in Historical Perspective, The Historical Perspective Peres troikaEd.by.CatherineMerridale,ChrisWard, LondonNewYork,1991,s.3. 53. lya ablinskiy, Predeli Vlasti: Barba za Ros siyskuyu Konstitutsionnuyu Reformu, 1989 1995, Tsentr Konstitucionnkh sledovaniy MoskovskogoObestvennogoNaucnogoFonda, Moskva,1997,1326. 54. Pravda,26ubat1986 55. JeffreyHahn,PowerTotheSoviets?,Problems ofCommunism,January/February,1989,s.3445. 56. A.m.,s.3435. 57. Werner Hahn, Electoral Choice in the Soviet Bloc, Problems of Communism, May 1987, s.3233. 58. Russell Boya, On Perestroika: The Role of Workplace Participation, Problems of Communism,July/August1987,s.82. 59. Jeffrey Hahn, An Experiment in Competition: The 1987 Elections to the Local Soviets, Slavic Review,Vol.47,No.3,Autumn1988,s.434. 60. Hahn,AnExperimentinCompetition:The1987 ElectionstotheLocalSoviets,s.437. 61. Aryeh L. UngerThe Travails of IntraParty DemocracyintheSovietUnion:TheElectionsof theCPSU,SovietStudies,Vol.43,No.2,1991,s. 329 62. UstavKommunistitseskoyParti,Bolm4,Mad. 40,Moskva,1977 63. Unger, The Travails of IntraParty Democracy intheSovietUnion:TheElectionsoftheCPSU, s.333335. 64. Moses, Democratic Reform in the Gorbachev Era: Dimensions of Reform in the Soviet Union,19861989,s.237238

65. NinaAndreeva,ilgilimektubunda,batkaynakl dnceakmlarnnSovyettoplumununideolo jik yapsn tahrip ettiini, yeni nesillerin sosya listtoplumruhuylabymediini,Stalinveben zerikahramanlarnsosyalizmiinaetmekamal eylemlerinin haksz yere eletirildiini yazarak Partikonferansndaelealnacakkonulardanasl birtutumtaknlmasnaynelikipularvermi tir.Bkz:SovetskayaRossiya,13Mart1988. 66. Bukonudabkz:Hazan,GorbachevandhisEne mies:TheStruggleforPerestroika,s.185189. 67. Max E. Mote, Electing the USSR Gongress of Peoples Deputies, Problems of Communism, Novomber/December,1989,s.52. 68. Aralk 1988de yrrle giren Sovyetler Birlii Halk Temsilcileri Seimleri Hakknda Yasa metni iin bkz: http://www.spbpravo.ru/ docs_cccp.php?id=1845.21.02.2007. 69. Badamazlkkuralaynkiilerinhemhk met, hem de parlamento yesi olamayacan ifadeeder. 70. Timothy J. Colton, Professional Engagement and Role Definition Among PostSoviet Legis lators, Parliaments in Transition: The New Legislative Politics in the Former USSR and Eastern Europe, Ed. by Thomas F. Remington, WestviewPress,Oxford,1994,s.23 71. Bkz: Sovyetler Birlii Anayasasnda Deiik likler ve laveler Yaplmas Hakknda 1 Aralk 1988 tarihli ve 9853 XI sayl Yasann gerek esi; Yasa metni iin ayrca bkz: http:// constitution.garant.ru/DOC_85466.htm. 72. Peter Lentini, Reforming the Soviet Electoral System,ElectionandPoliticalOrderinRussia: The Implications of the 1993 Elections to the FederalAssembly,Ed.by.PeterLentini,Central EuropeanUniversityPress,1995,s45.

Number26,2009

87