WANKAWILLKA: LLIMPIWAN LITERATURA QILLQASQA (Huancavelica:literatura escrita con azogue) Pablo Landeo Muoz

Atupa Chupan Riwista

Joan Tumsuvilca sutiyuq Anqara indiyu, llimpi1 tarisqan pachamantam (waranqa pichqapachak suqtachunkatawayuqpi) Wankawillka ayllukunapa chiri wayrapi hawka tiyakuyninkuqa wauyman tikrakurqa. Ispaakunam, chay pachamantaqa, aqaruwayhina llimpita mitmaqkunawan urquchirqaku, quri-qullqita chuyanchaspanku llaqtankuman apanankupaq. Wawqinchik mitmaqkunaqa llimpi maskasqankupim tuqusqa urqukuna ukupi wauykurqaku. Chay pachakunapitaqsi Enrique Garcs, Lusitaniamantaraq (Portugal suyu, kunanqa) hamuspa Camoespa Os Lusiadas poyesiyantapas kastillasimiman tikraykurqa, Wankawillka urqukunapi quri-qullqi veta maskasqallanpi.2 Tierra del mercurio sutichasqa llaqtanchikpiqa, paywanchushinam qallariqa qillqasqa literaturaqa. Nisqaymi qawaykachiwanchik tinkusqahina llipipipinanpaq. Quriqullqikunapas, llimpi mayukunapas Wankawillka suyunchikpiqa kunan imaynam literaturaqa wauykunawanpas, willakuyninchikkunapas quriqullqiwanpas quriqullqihina

rikurimun,

takinchikkunapas,

pachakamapas akariyllatam saqiwanchik, tutayaypihina tiyakuyllata. Intillay killallay /maypiataq kanki / maypi kanaykimaman / tutayaypi kani/ ninmi huk takinchikpas.3 Ichay uqanchikpura intipa kanchiriyninta tarichwan ancha llamkaywan, ayllunchikkunapa sapinman kutiykuspa, chiqnikuytawan yarqaytapas llallipaspa. Wakiq

ayllumasinchikkunam, kunan punchawkunapi, nisqanchikta ruwachkanku literaturapi, siminchik aswan chaninchasqa kananpaq. Qawaykusun liwrukuna paqarichimusqankuta: HUAMN MANRIQUE, Isaac. LITERATURA DE HUANCAVELICA, LA DEL TRUENO Y EL ARCO IRIS. 2da. edicin, Lima, Pachakuti Editores, 20124 Kay liwrupim allin huupasqalla Wankawillkapa literaturan, awpa pachakunamanta kunan pachakama. Isaac Manrique wawqinchikqa liwru ruwasqanmanta, Wankawillkapi imayma literatura kasqanmantapas Riqsichiypi hamutaykuspanqa iskaypim rakiykun liwrullantaqa, aswan allinta awinchaykunapaq. VOZ

1 2

Llimpi ninchikmi kastillasimipi azogue , bermelln utaq mercurio nispa riqsisqanchikta. Qawaykuna: Manuel Surez Miraval. La poesa en el Per I. Desde los quechuas hasta Enrique Garcs. Ediciones Tawantinsuyo, Lima, 1959, pp.178 ss. 3 Takiqkuna: Trio Amanecer de Huancavelica. 4 Qallariq idicionqa paqarimurqa 2000 watapi.

Qallariq rakipim tarinchik simillanchikpi achalawlla takikunata, chiqan hamutaykunata, watuchikuna, qallu kipukunata ima;5 kachkantaqmi awpa pachamanta, paqariy

pachamantapas willanakuykuna, willanakuy (utaq kwintu) nisqanchikpas, asinanchikpaq kwintuchakunapas ima, ichaqa runasiminchikmanta kastillasimiman tikrasqata. Tukuq rakipiataqmi kachkan kronikakuna nisqanchik, umanchikmanta lluqsimuq

harawikuna, kwintukunapas qillqasqa. Huk kaqnin llamkaykunaqa runasimipiwan kastillasimipi qillqasqam, wakinataqmi kastillasimillapi. Kay liwruqa, awinchik allinta kicharinanchikpaqmi, bibliografa nisqanchikwan wichqakun. Kunan pachamantam Literatura de Huancavelica liwruwan nisunchik: Wankawillka runakunapas literaturayuqmi kanchik. Kaypim aylluychikunapa siminpi literaturanchikqa aswan sumaqlla, asikuyllapaq, pisi rimayllapi yachapakunapaq. Literaturanchikmi imayna kasqanchikta riqsichiwanchik, imapaq alllin kasqanchikta, imayna modo tiyasqanchiktapas aswan allin runayananchikpaq. riqsisqa Riqsiykusuntaqmi mana riqsisqa llapa qillqaqkunata, may liwrukuna ayllukunapi

paqarichimusqankuta, paqarisqankutapas.

kasqankuta,

Pisillapas liwru awinchaykusqaymantaqa kayna nispaymi tukuyman: literatura llamkaypiqa sapapunchaw imallatapas mana qillqaspanchikqa, sichus allin liwrukunata mana awinchaspanchikqa, qillqaq masinchikikunawan mana riqsinakuspaqa

allintachuqaya qillqachwan riki. Qillqaruspapas kutimanta kutimanta chuyanchanam, simikunatapas sumaqllatam mana tinkuchinan, llumpayta pisipaytapas akarispanku puuytapas qillqaykurunku llalliparispa. utkayllata.

Kamaqniyuqkunallam

Wankawillkapi chayna qillqaqkunaqa manaraqchushinam paqarimunkuchu. Kaynata niykuni wawqinchikkunapa qillqankuta huk llaqta, huk suyukunapi qillqaqkunapa llamkayninwan tinkuykachispa. Ayllunchikkunapi ichaqa kany iskay kimsa allin qillqaqkunallapas Literatura Peruana utaq canon o tradicin literaria nisqanchikman yaykuqkunaa. Chaymantaqa qawanam tiqsi muyuq pachapa literaturanman yaykuyta. Csar Vallejo, Ciro Alegra, Arguedas wawqinchukunaqa yaykurunkuam. uqanchik atisunchu? Sergio Quijada Jaram litaraturapi kuraq wawqinchik. Paytam riqsichina, an kichasqallantapunim karuta purina. Iskaynin Bolaos wawqinchikkunapas riqsisqaam kanku. Paykunawan kuskam tayta Jos Oregn Morales, Dida Aguirre panichanchik. Chaymantaqa allintachushinam qillqachkanku narrativa nisqanchikta: Vctor Serpa, Antenor
5

Churaykunataqchiki karqa iwanhilizacionpaq takichakunata, harawikunatapas. Qawaykuna: Florencio Coronado Roman, Janacc Pacha an. 14yuq kuti paqarichisqa. 2000. Kay liwruqa, runasimillanchikpi sumaq qillqasqam, tayta Florecioataqmi Wankawillkapi Obispo Emrito nisqanchik karqa.

Marav, Zein Zorrilla, Antonio Muoz Monge, Percy Galindo wawqinchikkuna; Miguel ngel Martnez, Harold Gerson Gastel Palomino, Ulises Gutirrezpas. Harawi qillqaqkuna wawqi-paninchikkunapas kanim: Dida Aguirre paninchikpa sutinmanmi qatiykachina Carmela Abad, Fidel Hilario, Jorge Paredes ima. Literatura de Huancavelica qillqasqa maytuqa sumaqchallatam wichqakun Pichinchurro de los Andes sutichasqapa qillqanwan. Pichinchurruchaqa asaryakuyllanwan asichikuny sumaqllata. Simikunapas

pukllakuypihinalla paqarimun kastillasimita runasimiwan taqruykuspa. Poeta del la Rivera nisqanchikwan Concolorvo qillqaqkunatam yuyarichiwan. Qipa qillqaqkuna aswan allinta llamkaptinkuqa wiaypaqmi qispinqa Wankawillkapi literaturanchik. Suyaykusuny paykunapa qillqasqanku puqunanta. Mana sutichasqay wakin qillqaqkunaqa piakunqakupasch. Ichay pantarqunipas. Chayna kaptinqa, kay qillqasqayta pampachaykuspanku hikutaykuchunku llamkayninkuwan. Chayqa allinmi kanqa Peru suyupi Musuq Literaturanchik qispichinapaq. AGUIRRE GARCA, Dida. Qaparikuy / Grito [edicin bilinge, runasimi-kastillasimi]. Lima, Pakarina ediciones, 2012. Ayllunchikkunapi kutimuspa, maylaw qaparikuyqa karu kawsayninchik riqsichiymi. kutimuspa, Tarpusqanchikmanta kusechokunamanta

llaqtakunamanta

kutimuspanchikpas sunqunchikpa kusikuyninta qaparikunchikmi. Nanaypas wauypas putka mayukunahina sunqunchikman yaykuykuptinkuqa qaparikunchikmi nanayninchik

wischunapaqhina. Qaparikuywanmi kawsayninchikpas qallarin, Pachamamapa sunqunman tullunchikkuna kutiykuptinpas kanmi qaparikuy, waukuqninchikpa anninta llakinchikwan kichanapaqhina. Kaynallam Dida Aguirre paninchikpa sunqunmanta Qaparikuy lluqsimuq. Qawasqanchikpihinam qaparikuyninchikqa manam llakillanchikkuna riqsichiypaqchu, quchuykachastin wayna kawsayninchikta riqsichinapaqpas allinmi. Wankawillkapi

harawikuq paninchikkunapas chaninchasqa kanankupaqmi. Dida Aguirriqa awpamantaraq riqsisqam. Harawi6 liwrunwanmi Concurso Nacional de Poesa Quechua nisqapi llalliparqa. Paypaqy kachun apunchikkunapa kamaqnin, Pachamamanchikpa ancha wayllukynin, quyllurkunapa llipipiynin. Tayta Intinchikpas kanchirichun anllanta allin liwrukunata paqarichimunanpaqraq.

Kawsaypaq kallpakuna harawinkunapi kasqanta qawaykusunchik kay poyesiyachanpi:

6

Dida Aguirre Garca. Jarawi. Edicin bilinge, con Prlogo de Manuel Baquerizo. Obras Premiadas, Poesa 1999. Coleccin Biblioteca de Cultura Quechua Contempornea. Universidad Nacional Federico Villarreal. Lima, 2000.

Umpa rosas
Umpa rosas warma tiyarayachkan qarachupa uya machuataqmi qallun wallpay wallpay otoloy otoloy qawarayachkan umpa rosas warma itay itaycha asiptin usapa qapsan pikipa chunchulnin supu puyusqa uru kuchi jinaataqmi qawarayachkan loqlo uma batan wasa kullu uya, ultu awi, sonqoyman yaykuykamuy nispa inti siqaykuptina rikcharimunkim wallpawan puumuy machucha qara kachucha (:38)

Botn de rosa
Est sentada la muchacha botn de rosa y el viejo cara de zarigeya torvo gallinay gallina galloy gallo est mirando cuando la muchacha botn de rosa como espina de tuna no me toques re. Pequeo enano pulmn de piojo, intestino de pulga ests mirando como cerdo domesticado ests mirando cabeza aguada espalda de batn cara de tronco, ojo de renacuajo entra a mi corazn diciendo recin despiertas en el crepsculo de tu vida anda! duerme temprano como las gallinas viejito gorro de pellejo (:39).

YAURI TAIPE, Godoy Flix. Musuq Punchaw Harawi. [runasimillapi qillqasqa] Lima, Editorial San Marcos, 2008. Wankawillka ayllunchikkunapi Musuq Punchaw kanchirinqay sichus uqanchikpuni siminchikta yupaychaptinchikqa, sichus pinqakuyta, chiqnninakuyta rawraq ninakunaman tanqaykptinchikqa. Llaqtanchikpa siminqa kawsachkanmi manam chinkanchu,

chinkarachiytam munarqaku mana yachayninchikta yachaspanku chaymi rimananchik,

qillqananchik maypi kaspanchikpas uyarinankupaq kikinchikpa siminchikpi llaqtanchikpa kawsayninta awpaqpi allin kawsay kanampaq.,7 nillanmi paypuni. Pitaq kay harawikuqqa?,8 nispach tapukuykuchkanchik. Payqa Tinyaqllapi

paqarimuqmi, yachachiq, wayna sunqullanwan ayllunchikkuna kuyapayaq, siminchik rimasqanmanta riqsipakuy yachaq. Ayllunchikkunapa yarqayninta, akariyninta

chinkarichiy munaq.

Musuq Punchaw liwrupiqa yachaypaq harawikunam kachkan, wiaypaq kusi kawsakuypas, qunqanapaqpas. runapuralla yanapanakustin tiyanapaq, awpa yachaykuna mana

Kay qillqasqa maytupi harawikunaqa siminchikwan aswan allin

kallpachakusqam, mamanchikpa uunpas kay harawikunapa tullunkunata takyachin. Harawikukqpa siminqa pacha tikray utaq pacha kuyuy nisqanchiktam munakullan, wawqi-paninkuna mana akarillanankuta, Pachamamanchik yupaychasqa kananta. Yauripa poyesiyanqa qalantin apunchikkunapa kamaqninwan kallpachakusqam, chaymi wauytapas, yarqaytapas, chiqninakuytapas kaypachamanta wikutiyta munallan. Runamasinchik

mikuqkunatapas, ancha awichasqakunatapas kachkanikum nispanmi qayakullan, wauy punchaw chayamuptin amaa waqaykachanankupaq. Musuq Punchaw liwrutaqa tinkuykachillani Aguardiente, forever9 liwrawan, chaymanta Pakasqa takiyniykunawan10, Urqukunaq Qapariyninwan11 utaq Kuyaypa Kanchariynin12 liwrukunawanpas.

Qawasqanchikpihina sapallanchuqaya Musuq Punchaw liwruqa. Ancha aylluyuqmi.

Godoy Yauri wawqinchik musuq harawikunata qillqaykuchun. Rawraq ankunapi purispanpas awpa runamasinchikkunapa yuyayninta amay qunqaykullachunchu. Kunan awinchaykusun iskay harawichanta:

7 8

Op.cit.:7. awpaq harawi liwrunpas kachkanmi kastillasimillapi qillqasqa (Godoy Yauri Taipe. Palabra concreta del amor. 2007). 9 Hildebrando Prez Grande. Aguardiente, forever. 4ta. Edicin. Hipocampo Editores, Lima, 2007. 10 Feliciano Padilla. Pakasqa Takiyniykuna. Mis cantos ocultos (Poesa quechua con traduccin al espaol). Ornitorrinco Editores. Lima, 2009. 11 Washington Crdova Huamn. Urqukunaq Qapariynin. Alarido de montaas (Edicin bilinge, castellanorunasimi). Pakarina Ediciones, Lima, 2010. 12 Scrates Zuzunaga Huaita. Kuyaypa Kanchiriynin. La luz del amor. 1ra. Edicin. Premio Nacional de Literatura. Poesa Quechua, 2006 (Edicin bilinge, kastillasimi-runasimi). Universidad Nacional Federico Villarreal, Lima, 2011.

QURI KAYMAN

CHIKCHI

Quri kayman Qullqi kayman Sapapunchw Maskamuwanampaq Quri kaptiyqa Qullqi kaptiyqa Urqun wayquncha Maskamuwanman. Quri kaspayqa Wirasapatach wirayachiyman Tullutach tulluyachiyman Mana llakipayaspay Quriyuq mana quriyuq Qullqiyuq mana qullqiyuq Mamapachapa sunqunmanmi Chayasunchik huchanchik qipikusqa Chaypim waqallasunchik riqsinakuykuspa Wawqinchik waqachisqanchikmanta Mana wauq hina imatapas [ninakusqanchikmanta Ruwarqanki wiaypaq kawsaq hina Quri rayku qullqi rayku Chaychu chay amacharusunki (:20). Tukunapaq

Rakiruspaymi llalliruni ninkichu Rakiruspaymi rantiruni ninkichu, Chikchi Ama rimaychu chaynata Wayram aparusunkiman Mayupa patanman, Chaymantaataqmi Qaqa wayra aparusunkiman Yaku wanay wasiman, Chaypim chakiramuwaq Ismu ichu hina Anchuri chikchi Ama rimaychu rakimanta Anchuykamuway Makiyman hapikamuy Llamkananchikpaq. Llamkaykusunchik Kay hatun tarpuypi Tarpuykusunchik Sukinchikwan Kay hatun sara tarpuypi Yuraq sarata tarpuykusunchik Pirwanchikman huntaruspa Yarqayta llallirunanchikpaq (:37)

Riqsipakunam Isaac Huamanta Literatura de Huancavelica. La voz del trueno y el arco iris liwrun paqarichimusqanmanta, chaymi kunan rimaykuchkanchik. Llamkayninchikqa chayraqmi qallarin, chayraqmi an chawpinpi rikurinchik. Puriyninchik wiayman apawananchiktam munanchik. Ichay chunka utaq chunka pichqayuq watakunamanta qipa qillqaqkuna rikurimunmanku musuq kwintukunawan, musuq harawikunawan, aswan allin hamutaykunawan, tiyatru llamkaykunawanpas. Huancavelicapa canon de la literaturantam kunanqa ruwana. Chaymanta aswan llamkaspa Peru suyupi akllasqa qillqaqkunapa ukunman yaykuna. Rimaq suyupa Uray Ayllunkunapi qillqasqa, quya raymi chawpi killapi, 2012watapi.