TRKYE'DEK DIA BAIMLILIIN LKE GVENLNE OLAN STRATEJK ETKLER

TRKYE'DEK DIA BAIMLILIIN LKE GVENLNE OLAN STRATEJK ETKLER

Yazan: Ali Nedim KARABULUT zet Bamszlk, Trkiye Cumhuriyeti iin vazgeilmez bir husus olmasna ramen onu ortadan kaldran da bamllk konusuna ne yazk ki ayn hassasiyet gsterilmemitir. Da bamllk, Trkiye Cumhuriyeti'nin kuruluundan beri onun politik, ekonomik ve sosyal hayatnda nemli rol oynamtr ve oynamaya da devam etmektedir. Bamllk oluturma, gl lkelerin dier lkeleri kendi menfaatleri dorultusunda hareket etmeye zorlamasnn modern ve etkili bir yntemini oluturmaktadr. Da baml bir lke, baml olduu oranda hareket etme serbestsini kaybetmektedir. Trkiye Cumhuriyeti de ksa devlet hayatnda da bamlln pek ok olumsuz sonucunu yaamtr ve bugn de yaamaya devam etmektedir. Bu makale da bamll her lke iin hayat olan mill savunma ynnden ele alarak, Trkiye'deki asker adan da bamlln boyutlarn ve bunun lke hayat iin mevcut ve gelecekteki muhtemel etkilerini ortaya koymay amalamaktadr. Anahtar Kelimeler: Da Bamllk, Deerlendirmesi, Savunma Sanayii, Smrgecilik Bamszlk, Tehdit
*

Abstract In spite of the fact that by all means independence is essential for the Turkish Republic, foreign dependency, which is mutually exclusive with independence, is not always considered as crucial. Foreign dependency has played a major role on Turkish political, economic and social life since the Republic's establishment. Building dependency is a modern and effective way for developed countries to force other countries to act in their best interest. A dependent country loses its freedom of action in proportion with the degree of its dependency. The Turkish Republic has also experienced many disadvantages because of foreign dependency throughout her history and continues to experience them today. This article focuses on a very vital issue, the national security aspect of foreign dependency and explores dimensions of military dependency in Turkey as well as its effects on the country's life now and in the future. Key Words: Foreign Dependency, independence, Threat Evaluation, Defense Industry, Colonization
*

Hv.km.Yzb.Ali Nedim KARABULUT, Hava Harp Akademisi 2'nci Snf renci Subay. 74

TRKYE'DEK DIA BAIMLILIIN LKE GVENLNE OLAN STRATEJK ETKLER

Giri Da bamllk, Trkiye Cumhuriyetinin kuruluundan itibaren gndeminden dmeyen bir konu olmutur. Bamlln zt anlamls olarak alabileceimiz bamszlk, aslnda Trkiye Cumhuriyetinin anayasasnda sabittir ve devletin kuruluundaki temel hedeflerindendir. Binlerce yllk bir tarihe sahip olan Trk Milleti, tarihinin hemen hi bir dneminde baka lkelerin egemenlii altna alnamamtr. Osmanl mparatorluunun son dnemlerinde de dier egemen lkelerin boyunduruu altna girmeyi reddederek Trk Kurtulu Savan gerekletiren ruh, gcn Trk milletindeki bu duygudan almtr. Baka lkelerin ynetimi altna girmek, en fazla ihtiya duyulabilecek dnemde bile devletin kurucular tarafndan benimsenmemi, bamszlk fikri milleti harekete geiren g olmu, yzyllar sren yoklua ve ekilen aclara ramen Trk milletinin varn younu tekrar ortaya koymasna yetmitir. Bamszlk fikir olarak Trk Milleti ve Trkiye Cumhuriyeti iin bu kadar nemli ve bu kadar vazgeilmezken, onu ortadan kaldran artlara kar reaksiyon maalesef bu kadar gl olamamtr. Trkiye Cumhuriyeti Devleti bamszdr, kimse bunun aksini savunamaz ve aksi teklifte bulunamaz. Ancak kelime olarak bu kadar hassas olduumuz bir konunun artlarn ortadan kaldrmakta herhangi bir su unsuru bulunmamaktadr. lkenin hareket serbestisini ortadan kaldran; temel deerlerine, ulusal lklerine, hatta toprana bir saldr olduu zaman lke menfaatlerinin gerektirdii biimde deil de kendisine izin verildii lde hareket edebilmesine sebep olan, gerek i, gerekse d politikada lke karlarna uygun bir yol izleyememesine yol aan bamllk, ksa devlet hayatmzda, pek ok rneklerle kendisini gstermitir ve hlen de gstermeye devam etmektedir. Bamszl sadece bir kelimeye hapsetmek ve gerek hayatta onu baaramamak, Trkiye Cumhuriyetine ar maliyetlere yol amtr. Asker adan da bamllk, Kbrs karmasn senelerce ge icra etmemize ve adadaki binlerce soydamzn hayatn kaybetmesine yol amtr. Mal adan da bamllk, ekonominin kurtarlabilmesi iin yabanc kaynakl reeteleri ve finansal destei zorunlu hale getirmitir. Teknolojik adan da bamllk, kullanacamz her sistemi milletimizin diinden trnandan artrd paralarla dardan tedarik etmemize ve onlarn tam anlamyla kontrolne sahip olamamamza sebep olmutur. rnekler oaltlabilir, ancak da bamlln lke hayatnda oynad rol inkr edilemez. Bir lkenin gerek anlamda egemenliine kavuabilmesi ve lke savunmasn salayabilmesi iin da baml olmamas arttr. Gnmz dnyasnda da bamll tamamen ortadan kaldrmak pek mmkn deildir; Ancak onun boyutlarn belirlemek ve doru snrlar altna ekmek, bizim bu lkenin kurucularna olan borcumuzdur. Bamlln en az olmas gereken yer ise muhakkak ki Silhl Kuvvetlerdir. Her lke iin kendi silhl gcn mill menfaatleri dorultunda kullanabilmek, hayat neme sahiptir. Bu dncelerden yola karak hazrlanan bu makalenin amac, da bamlln lkeler aras ilikilerde ne ekilde kullanldn incelemek, Trk Silhl Kuvvetlerindeki da bamlln boyutlarn ve oluma ekillerini ortaya
75

TRKYE'DEK DIA BAIMLILIIN LKE GVENLNE OLAN STRATEJK ETKLER

koymak, gelecee ynelik deerlendirmelerde bulunmak ve da bamlln ortadan kaldrlabilmesi iin somut tekliflerde bulunmaktadr. Bamszlk ve Da Bamllk Trk Dil Kurumu'nun Trke szlnde bamszlk "Bamsz olma durumu veya nitelii, istikll" eklinde, bamsz ise "Davranlarn, tutumunu, giriimlerini herhangi bir gcn etkisinde kalmadan dzenleyebilen, hr, zgr, 1 mstakil" eklinde tanmlanmaktadr. Trkiye Cumhuriyeti Anayasas, "Devletin temel ama ve grevleri, Trk milletinin bamszln ve btnln, lkenin blnmezliini, cumhuriyeti ve demokrasiyi korumak iin gerekli artlar hazrlamaya almaktr" ifadesiyle bamszl salamay devletin temel grevlerinden saymtr. Ayn szlkte bamllk "Baml olma durumu, tabiiyet" olarak ifade edilmekte, baml ise "Baka bir eyin istemine, gcne veya yardmna bal olan, zgrl, zerklii olmayan, tbi" eklinde tanmlanmaktadr. lke sz konusu olduunda bamszlk, "ulusun ulusal menfaatleri dorultusunda politika ve faaliyetlerini herhangi bir gcn etkisi altnda kalmadan belirleyebilirle ve gerekletirebilme gc" olarak tanmlanabilir. Burada etkisi altnda kalnmamas hedeflenen glerin d lkeler ve yabanc gler olduu aktr. Ulusal iradenin nnn kapanmamas, mill menfaatler dorultusunda hareket edebilme kabiliyetinin yabanc lkeler tarafndan engellenememesi kastedilmektedir. Dolaysyla ulusal anlamda bamszlktan bahsederken onun zt anlamls olarak "bamllk" yerine "da bamllk"tan bahsetmek daha uygun olacaktr. lke asndan da bamllk, gerek politika belirlerken, gerekse bu politika dorultusunda tutum ve davranlar sergilerken d lkelerin onayna ve desteine ihtiya duyma anlamna gelmektedir. Da bamllk, bugn lkeler aras ilikilerde deiik amalarla kullanlabilmektedir. Siyas anlamda bamszln salam pek ok lke dier alanlarda oluturulan bamllkla kontrol altna alnabilmektedir. Bu ynyle da bamllk, dier lkeler zerinde hkimiyet oluturmann modern bir yntemidir. lkelere Hkmetme Sanat Trkiye Cumhuriyeti, son zamanlarnda hemen her trl i veya d ilerine yabanc lkelerin mdahale ettii, hatta mdahale etmenin de tesine karak nemli devlet faaliyetlerini bilfiil yrtt Osmanl Devleti'nin miras zerine kurulmutur. Osmanl Devleti, gerek asker, gerekse ekonomik adan bamszln kaybetmenin maliyetini ok ar demitir. Tarihinden ders almayan milletler, gemite yaplan hatalar tekrar etmeye mahkm olduundan alt asr hkm sren bir devletin nasl yok olduunun iyi anlalmas, yeni kurulan Cumhuriyetin bekas iin arttr.

Trk Dil Kurumu Trke Szlk, Ankara, 2005. 76

TRKYE'DEK DIA BAIMLILIIN LKE GVENLNE OLAN STRATEJK ETKLER

Tarihin k tutabildii ilk zamanlardan beri; ne savalar, ne insan topluluklar arasndaki rekabet, ne de lkelerin birbirlerine hkmetme emelleri deimitir. nsann var olmas ve topluluklar oluturmasyla beraber bu topluluklarn arasndaki mcadele de balam ve tarihe damgasn vurmutur. Ancak amataki deimezlik, amac gerekletirmede kullanlan yntem ve teknikler iin geerli deildir. Dnemin kendi zelliklerini dikkate almayan stratejiler baarsz olmaya mahkmdur. Bu sebeple uygulanan stratejiler zamana ayak uyduramadnda en gl devletler bile k srecine girmitir. 19'uncu yzyl, devletler aras ilikilerde ve sorunlarn zlmesinde yeni yntemlerin arlk kazanmaya balad asr olmutur. Bu dnemde gerekleen sanayi devrimi yksek oranda hammadde ihtiyac doururken gelien ulam imknlar da dnyada daha nce gidilemeyen blgelere ulalmasna frsat vermitir. Coraf olarak ana lkelerden ok uzakta bulunan yeni beldeleri ayn lke snrlar iinde birletirmek mmkn olmadndan yeni bir kavram siyas hayata girmitir; "Smrgecilik." Yeni yerler kefeden ve bu yerlerdeki hammadde kaynaklarna ihtiya duyan zamann gl lkeleri, smrgecilik sayesinde bu blgelerdeki halk ve kaynaklar ihtiyalar dorultusunda kullanrken, buralara herhangi bir yatrm yapma zorunluluundan da kurtulmulardr. Smrgeciliin gl lkeler asndan pek ok faydas olmasna ramen ayn oranda olumsuzluklar da beraberinde getirdii bir gerektir. Yeni kefedilen ve bol hammaddeye sahip blgeler lkeler arasnda ekimenin ana kayna olmutur. Yerlemi olduklar topraklarndan binlerce kilometre uzakta olan yeni yerleri fethetmek, ynetmek ve dier lkelere kar elde tutmak iin ok fazla g ve para harcanm, geni bir corafyada geni bir kuvvetin idamesi gerekmitir. Hibir zaman kurulan hkimiyetin devam garanti olmadndan, 19'uncu Yzyl tarihe smrgeciliin sebep olduu ar savalarla gemitir. Hlbuki bu dnemin baka bir zellii de savan lkeler zerinde yapt tahribatn artmas sonucu boyut deitirmeye balamasdr. Nedenleri ne olursa olsun sava, yani plnl ve silhl atma, tarih boyunca insann amacna ulamada kulland en etkili arac ve zor kullanma eiliminin en 2 srekli ve en sk grlen belirtisidir. Ancak zellikle II'nci Dnya Sava'ndan sonra scak sava artk ekiciliini kaybetmeye balamtr. Harp silh ve aralarndaki gelimeler, savalarn sonucunu giderek arlatrm, hem kazanan, hem de kaybeden lke iin kabul edilemez seviyelere getirmitir. Savaarak toprak kazanma, kazanlan topraklar zerindeki halk bastrma ve asimile etme gittike zorlarken, savan madd ve manev klfetleri kazanan lkeler iin bile ok ar hale gelmitir. Gnmz dnyasnda meydana gelebilecek byk apl bir savan sonular sadece katlan lkeler iin deil, tm dnya iin kabul edilemez seviyelerde olacaktr. Hatta kk apl blgesel krizler bile dnyann uzak kelerinde yaayanlar olumsuz etkilemeye yetmektedir. Ayrca savalar devletler aras ilikilerde "niha belirleyici" olma
2

BALDVVN, Hans W., Yarnn Stratejisi, HAK Yayn, stanbul, 1985, sayfa 65. 77

TRKYE'DEK DIA BAIMLILIIN LKE GVENLNE OLAN STRATEJK ETKLER

vasflarn da kaybetmeye balamlardr. Artk devletler, sava alannda kazansalar bile masada kaybedebilmekte, iki lke arasndaki gerginlie eitli lkeler mdahil olabilmekte ve kendi karlar dorultusunda sonularn olumasna alabilmektedirler. Scak savalarn cazibesini kaybetmesi lkeler arasndaki mcadeleyi ve rekabeti deitirmemi, sadece baka alanlara tamtr. Yeni dnemde lkelerin birbirlerine ihtiyalar ve birbirleri zerindeki emelleri azalmam, aksine daha da artmtr. Yatay byme yerini dikey bymeye brakmtr. lkelerin karlar sadece kendi blgelerini deil tm dnyay ilgilendirir hale gelmi, bu da aslnda dier lkeler zerinde bask kurma ve onlar istekleri dorultusunda hareket ettirme ihtiyacn artrmtr. Bugn lkelerin dier lkeler zerindeki amalar, sadece hammadde ve dier kaynaklan kullanma ihtiyacyla ile snrl deildir. Ekonomik ilikiler artm, dnya klm, lkeler aras ilikilerin boyutlar bymtr. Byk gler artk kendi blgelerinde deil tm dnyada etkin olmaya almaktadr. Kk bir lkenin bile kendi kabuuna ekilmesi ve kendini dnyadan soyutlamas mmkn olmamaktadr. Tm bu gelimeler, lkelerin ulusal menfaatleri dorultusunda arzu ettiklerini gerekletirebilmeleri, dier uluslarla ilikilerini dzenleyebilmeleri ve onlar kendi menfaatleri dorultusunda hareket ettirebilmeleri iin yeni yntemlerin gelitirilmesini zorunlu hale getirmitir. Yeni Nesil Smrgecilik Smrgecilik dneminde gl lkeler smrgelerindeki hammadde kaynaklarnn yan sra oradaki insanlar da istedikleri gibi kullanabiliyorlar, savalarda kendi adlarna savatrabiliyorlard. anakkale savalarnda dnyann br tarafnda bulunan ve Osmanl Devleti'yle hibir sorunu olmayan Hindistan, Avustralya ve Yeni Zelandal binlerce insan kendilerini bilmedikleri bir ama uruna feda ettiler. Sadece ingiltere deil smrgesi olan pek ok lke 18 ve 19'uncu yzyllardaki savalarda smrgelerinden getirdikleri insanlar kulland. 20'nci Yzyla gelindiinde smrgelerde yaayan halklarn birbiri ardna ayaklanmasyla artk bu yerleri uzaktan kontrol etmek mmkn olmaktan kt. Siyas bamszlk lkeler iin birinci ncelikli konuma geldi. Birbiri ardna verilen bamszlk mcadeleleriyle smrgecilik tarihe kart. Ancak bu durum, gl lkelerin nispeten geri kalm blgelerdeki kaynaklar kullanabilmesini ya da buralardaki halk kendi amalar uruna savatrabilmesini engellemedi, hatta iddia edilebilir ki daha kolay ve krl hale getirdi. Smrgecilik dneminde hammadde kaynaklarn karmak ve ana lkeye tamak belli bir maliyet gerektiriyordu. Ayrca dnyann deiik ve uzak blgelerine yaylm smrgeleri korumak, oradaki halk ynetmek, ulam yollarn kontrol altnda tutmak ve saldrlara kar korumak srekli bir mcadeleyi zorunlu klyordu. Savalar iin smrge lkelerindeki insanlar kullanrken de durum farkl deildi. On binlerce kilometre uzaklkta bulunan smrgelerdeki binlerce insan toplamak, eitmek, beslemek, tehiz etmek,
78

TRKYE'DEK DIA BAIMLILIIN LKE GVENLNE OLAN STRATEJK ETKLER

sava blgesine tamak, sava boyunca desteklemek, llerini gmmek, hastalarn tedavi etmek, sa kalanlarn tekrar geri tamak ve belki hayatlar boyunca desteklemek nemli bir maliyet ve klfet oluturuyordu. Oysa gnmz dnyas gelimi lkelere yeni frsatlar sundu. Smrgeler bir bir elden km ve bamszlklarn kazanm gibi grnmesine ramen, bu lkelerin daha deiik yntemlerle kontrol altna alnmalar saland. Bylece hem bu lkelerdeki hammadde kaynaklar ve insan gc gelimi lkelerin hizmetinde kalmaya devam etti, hem de bunlarn kullanmann getirecei maliyet bertaraf edilmi oldu, hatta krl hle getirildi. Bugn geri kalm lkeler yine gelimi lkelerin menfaatleri uruna savaa girmekte, yurttalarn gl lkelerin menfaatleri uruna lme gnderebilmektedir. Ama bu sefer silhlarn kendi paralaryla almakta, askerlerini kendi paralaryla eitmekte, llerini kendi elleriyle gmmektedir. Gelimemi lkeler yine hammaddelerini gelimi lkelere aktmaktadr. Ancak bu lkelerin halk tketici olarak ekonomiye kazandrlm, gelimi lkelerin mallar iin ok geni bir pazar oluturulmutur. Bylece gelimemi lkelerden ucuza alnan hammadde ilenerek ok yksek fiyatlara bu lkelere geri satlmaktadr. Kamuoyunu etkileyebilecek, demokrasiyi kullanarak istenen ynetimlerin iktidara gelmesini salayacak, lke ii dengelerden faydalanlmasna imkn verecek, ksaca i ve d politika arac olarak kullanlabilecek pek ok yeni vasta teknolojinin de yardmyla gelitirilmitir. Sonu olarak uygun yntemlerin kullanlmas sonucu gelimemi lkeler, smrgecilik dneminden daha tutkulu bir ekilde kendi i ve d politikalarn gl lkelerin arzu ve istekleri dorultusunda belirlemektedir. D Politika Arac Olarak Da Bamllk Gnmzde gl ve gelimi lkelerin daha az gelimi lkeleri kendi ulusal menfaatleri dorultusunda hareket etmeye zorlamak iin kullandklar ve g kullanmaktan ok daha ucuz ve kullanl olan pek ok yntemden bahsedilebilir. Bunlar arasnda; karklklar karma, Bamllk oluturma, Ortak dman belirleme, Kamuoyunu etkileme vastalarn (basn, sivil toplum rgtleri, vb.) kullanma, Kar ideolojiyi savunan terr rgtleri oluturarak kendine yaklatrma gibi speklatif ve gizli uygulanan yntemlerin yan sra ekonomik ve asker alanda ibirlii yapma, blgesel ittifaklar kurma gibi daha masum yntemler de saylabilir. Bu yntemlerin arasnda belki de en ok ve en kolay kullanlan bamllk oluturmaktr. Bir lke iin bamllk; "ulusal menfaatleri dorultusunda politika ve faaliyetlerini herhangi bir gcn etkisi altnda kalmadan ve desteini almadan belirleyebilirle ve gerekletirebilme gcnn ortadan kalkmas" olarak tanmlanabilir. Bu ise ulusal iradenin nnn kapanmas, mill menfaatler
79

TRKYE'DEK DIA BAIMLILIIN LKE GVENLNE OLAN STRATEJK ETKLER

dorultusunda hareket edebilme kabiliyetinin yabanc lkeler tarafndan engellenebilmesi anlamna gelmektedir. Baml bir lke, gerek politika belirlerken, gerekse bu politika dorultusunda tutum ve davranlar sergilerken d lkelerin onayna ve desteine ihtiya duyacaktr. Grld gibi bamszlk ve da bamllk birbirinin yok edicisi durumundadr. Baka bir deyile birinin olduu yerde dieri olmayacak, birinin artmas dierini azaltacaktr. Dolaysyla "da baml bir lke, bamszln kaybetmi bir lkedir" ifadesi kendi iinde tutarll olan bir ifade olacaktr. Da bamllk, bugn lkeler aras ilikilerde yabanc kaynaklarn kullanlmasndan ok daha fazla anlam ifade etmektedir. Da baml bir lke, siyas anlamda bamsz olarak kabul edilse bile gerek dier uluslarla ilikilerini, gerekse i ilerini baml olduu lkeye gre belirlemek zorundadr. Bu ynyle da bamllk, dier lkelere hkmetmek ve yeni nesil bir smrgecilik oluturmak iin modern ve kullanl bir yntemdir. Bir lkenin g kullanmadan baka bir lkeyi kendi mill menfaatleri dorultusunda hareket etmeye zorlamann en uygun yntemlerinden birisini oluturmaktadr. Devletler aras ilikilerin boyutlarnn artmas, bamllk oluturulabilecek alanlarn ve bu amala kullanlabilecek vastalarn da artmasna yol amtr. Bugn bamllk, asker, ekonomik, sosyo-kltrel, teknolojik, vb. pek ok alanda; mal ve ekonomik yardmlar, asker ittifaklar, silh yardm ve sat, kltr ve ideoloji ihrac gibi pek ok vasta kullanlarak oluturulabilmekte ve lkeler aras ilikilerde etkin olarak kullanlabilmektedir. Hangi alanda ve hangi seviyede olursa olsun da bamllk istenmeyen ve olumsuz sonular olan bir durum olmasna ramen asker adan da bamllk, lke gvenlii asndan ayr bir neme sahiptir. Trkiye'de Asker Adan Da Bamllk Devletlerin uluslar aras alanda kendilerini ve karlarn koruyabilmeleri iin bir savunma gcnn bulundurulmasn hayati hale getiren birok neden 3 vardr. artlar ne kadar deiirse deisin, lkelerin birbiri zerindeki emelleri ve bunun sonucu olarak etkin ve bamsz bir savunma gcne olan ihtiyalar tarih boyunca deimemitir. Bu sebeple savunma gcndeki da bamllk, bir lkenin d ve bazen de i politikalar zerinde mutlak etkiye sahip olacaktr. Osmanl imparatorluunun k dneminde silh sistemlerinin dardan temin edilmesi, asker yntem ve uygulamalarn benzer ya da ayn hale getirilmesi, ordu ve donanma iinde yabanc lkelerden getirilen asker uzmanlarn kullanlmas eklinde balayan asker alandaki da bamllk, zaman ilerledike mantk snrlarnn dna kmtr. D etkileri iine alan her sistem ayn masum ve hakl dnceden yola kar: "Dardaki gelimeleri takip etme, onlardan yararlanma". Balangtaki ama her zaman iin faydal ve gerekli olan alma, gereksiz ve faydasz olan darda brakmadr. Alnan her
3

Muammer iMEK, nc Dnya lkelerinde ve Trkiye'de Savuma Sanayii, Ankara, 1989, sayfa 5-8. 80

TRKYE'DEK DIA BAIMLILIIN LKE GVENLNE OLAN STRATEJK ETKLER

unsurun bnyeye uydurulmas, kendimize has hale getirilmesi ngrlr. Ancak ilk bakta kar klamayacak bu dnceyi arzu edildii ekilde gerekletirmek kendi geliimlerini tamamlayamayan lke ya da sistemler iin hi bir zaman mmkn olmamtr. Alnan sistemlerle beraber dnce yaps, savama anlay ve dnya gr de ithal edilmi, kk admlarla balayan yabanc etkisi sonuta ihtiya duyulsun duyulmasn d unsurlarn her alanda ve olduu ekliyle kopyalanmas derecesine varmtr. Daha da kts dardan hazr almak insanlar hazrcla ve dardan geleni olduu gibi kabul etmeye altrm, toplumun kendine olan gvenini sarsm, dardan gelenin her zaman daha iyi olduu dncesi bilinaltna yerlemi ve dallar yllar sonraya uzanacak ve kolay kolay kk kazmamayacak toplumsal yetersizlik duygusuna, zihinsel smrgelemeye yol amtr. Trkiye Cumhuriyeti'nin ilk yllarnda zerinde nemle durulan ve hassasiyetle takip edilen bamszlk, kendini asker alanda da gstermi ve Trk Devleti kendi uan retme noktasna kadar gelmitir. Ancak takip eden dnemlerde yabanc sistemlerin cazibesi ve uluslar aras ilikilerdeki yanl deerlendirmeler mill savunma sanayinin gelimesini engellemitir. Ulu nder ATATRK'n, 1 Kasm 1937 ylnda Trkiye Byk Millet Meclisini a konumasnda, savunma sanayii ile ilgili ifadeleri yledir: "Savunma sanayii kurulularmzn, daha ok gelimesi ve geniletilmesi iin alnan nlemlere devam edilmeli ve sanayileme abalarmzda ordu gereksinimi ayrca gz nnde tutulmaldr." Ulu nderimizin bu direktifleri, maalesef, uzun yllar gerekletirilememi ve Trkiye, da baml olarak ald harp silh ve aralarn ihtiya duyduu zaman kullanamayabileceini Kbrs Bar Harekt'nda ve i Gvenlik Harekt'nda renmek zorunda kalmtr. 1964 Kbrs bunalmnda ABD Bakan Johnson'un Babakan nn'ye "ABD meneli silhlar nc bir lkeye kar kullanamazsnz" uyars ile Trk Hkmeti ve Kamuoyu ilk defa mill savunma sanayiinin ne kadar nemli olduunu hatrlam, alan kampanyalar ve fedakr Trk Halk'nn destei ile savunma sanayiinde nemli atlmlara gidilmitir. Ancak ikinci Dnya Sava sonrasnda, NATO ittifakna girilmesi ile balayan ve ksa srede art gsteren asker yardmlar henz kurulu aamasnda bulunan Trk Savunma Sanayii'nin gelimesini nemli lde durdurmutur. Bugn uluslar aras savunma pazarn byk oranda ABD (%44), ngiltere (%15) ve Fransa (%12) elinde tutmaktadr. Rusya (%8), Almanya (%4), in (%2) ve srail de saylrsa savunma tehizat pazarnn %85-90'nn bu yedi lke arasnda paylald sylenebilir. Geriye kalan %10-15'lik dilim Trkiye'nin .4 de aralarna bulunduu 40 lke arasnda bllmektedir zellikle 1980'li yllarda gerekletirilen yasal ve yapsal dzenlemeler sonucunda Trk Savunma Sanayii; bugn TSK'nin ihtiyac olan silah ve destek sistemlerinden hafif silah, zrhl ara, tank topu namlusu, uaksavar topu, gemi, denizalt ve sava ua ile bu sistemleri destekleyen malzemelerin imal/montaj ve tamirini yapabilecek imkn ve kabiliyete sahip olmutur. Trkiye'de son
4

D. Ali ERCAN, Savunma Sanayii Mstear; Konferans; Mill Gvenlik Akademisi; 11.06.2002. 81

TRKYE'DEK DIA BAIMLILIIN LKE GVENLNE OLAN STRATEJK ETKLER

yllarda savunma alanndaki yatrmlarn yllk tutar 300 milyon dolara ve fert 5 bana den yatrm da 5 dolar dzeyine erimitir. Ancak tm gelimelere ramen hlen Trk Silhl Kuvvetlerinin tm savunma ihtiyalarnn %35'i, ana 6 silh sistemleri ihtiyalarnn ise %79'u d pazarlardan karlanmaktadr. Dnya savunma harcamalarnn en byk ksmnn silh ve tehizat alm olduu dnlrse, dnya savunma pazarnn bu tr toplam almlar iindeki dalmlarn oran yaklak olarak yzde 8 dzeyindedir. Bir baka deyile, lkelerin savunma tehizat almlarn i piyasadan karlama oran ortalama %92'dir. ABD iin bu oran yzde 98, ispanya iin yzde 75-80 iken, Trkiye iin 7 ise yzde 20 dolayndadr. Mevcut durum devam ettii takdirde; Trkiye'nin gelecek 10 yl iinde, ana silh ve sistem tedarik harcamalarna ayrmay dnd yaklak 50 milyar dolarlk btesinin byk bir blmnn de d pazarlara gitmesi kanlmaz olacaktr. Asker Adan Da Bamlln Etkileri Asker alanda da bamll oluturan en nemli etken, gelimi silh sistemlerinin kolay yoldan elde edilmesi yoluna gidilirken bu sistemlerin sava zamannda kullanlmasnda doabilecek skntlarn gz ard edilmesidir. Sistemlerinin teknolojik adan gelimi olmas, asker gcn baarsn da artracaktr. Bu durum silh ve tehizatn byk oranda yurt d kaynakl olmasna yol amakta, bu da da bamllk orann artrmaktadr. Da bamlln sadece silh tedarikinde veya onlarn desteklenmesinde olduunu dnmek eksik olacaktr. Silh satan lke satt silhn nasl ve hangi artlarda kullanlacan, dier sistemlerle nasl entegre edileceini, nasl bir lojistik sistemle desteklenmesi gerektiini, harektta nasl kullanlacan ve kullanmak iin hangi eitimlerin alnmas gerektiini de doal alarak belirlemektedir. Silh ve tehizatn dardan tedarik edilmesi, bu silhlar kullanmada esas olacak konsepti ve doktrinlerin de dardan tedarik edilmesini gerektirmekte, bu da silsileli olarak kuvvet yapsnn ve onu kullanma prensiplerinin, organizasyon ve tekilatn, asker usul ve yntemlerin yabanc lkelerdeki ekliyle olduu gibi kabul edilmesine yol amaktadr. Dolaysyla da bamll ya da asker birimler zerindeki yabanc etkisini sadece sistemlerin satn alnmasyla snrlandrmak neredeyse imknszdr. Sistem tedarikinde yksek oranda da bamllk, asker harekta ve dolaysyla dnya gvenlik ortamna bak asnn, harekt icra etmedeki usul ve yntemlerin, daha da ileri gidersek asker hayat tarznn ve dnce yapsnn da baml olmasna yol amaktadr. Bunun en byk zarar ise, zellikle Trkiye gibi kkl bir gemie ve baarl bir asker tarihe sahip milletler iin gemiten alnan bilgi birikiminin bugne tamamamas, kuvvet yaplanmasnda kendi gvenlik
Mill Savunma Bakanl internet sitesi www.msb.gov.tr Tevfik Fikret SAATIOLU, SADER Ynetim Kurulu Bakan; "SADER'in Ulusal Savunma Sanayiine Bak As"; Ulusal Strateji Dergisi, 2003 Temmuz. 7 Ali Klebi, (TUSAM Ulusal Gvenlik Stratejileri Aratrma Merkezi Ynetim Kurulu Bakan Yardmcs), Cumhuriyet Strateji, 21.02.2005. 82
6 5

TRKYE'DEK DIA BAIMLILIIN LKE GVENLNE OLAN STRATEJK ETKLER

ihtiyalarnn dikkate alnamamas ve nihayet asker kuvvetin lke ihtiyalar ve menfaatleri dorultusunda kullanlamamasdr. Silh sistemlerini dardan tedarik etmenin balca etkisi ise hem lke asndan kritiktir, hem de bu etkiler ileride oluacak daha derin bamlln temellerini atmaktadr: 1. leri teknoloji rn sistemlerin dardan tedarikinde denen yksek maliyet, sadece bir balang olmakta, bu sistemlerin kullanm sresince srekli ve daha fazla kaynan darya aktarlmas gerekmekte, idame-iletmede tek kaynak sknts ekilmekte, herhangi bir rekabet ortam oluturulamadan tek bir reticiden onun artlarna gre destek alnmas gerekmektedir. Artk muharebe gcn artracak bir ana silh sistemini tedarik etmek, gerek mal adan gerekse harekt etkinlii ynnden bir son deil bir balangtr. Ana silh sistemine harcanan para, sistem mr boyunca harcanan parann kk bir blm olmaktadr (ekil 1). Dolaysyla ilk btede sistem iin kaynak bulmak yeterli olmamakta, sonradan daha yksek miktarda ve srekli olarak d lkelere kaynak aktarm gerekmektedir.

ekil-1: Zaman erisindeki mr Devri Maliyetleri 2. Silh sistemlerin dardan tedarik edilmesi, teknolojik zelliklerinin yabanc lkeler tarafndan bilinmesi anlamna gelmektedir. Teknolojik zelliklerinin bilinmesi bir silh sisteminin tamamen etkisiz hle getirilmesi iin yeterlidir. Bu duruma en iyi rnek olarak Falkland Sava'nda Arjantin tarafndan ngiltere'ye kar kullanlan Fransa yapm Exocet fzelerinin beklenen performans gstermemesi verilebilir. Savan balarnda ngiliz gemilerine kar etkili olan fzeler, ilerleyen dnemde Fransa'nn ngiltere'ye silhlarn
83

TRKYE'DEK DIA BAIMLILIIN LKE GVENLNE OLAN STRATEJK ETKLER

parametrelerini vermesiyle etkisiz hle gelmilerdir. Dardan tedarik edilen sistemlerin etkin olarak kullanlmas iin sahip olduklar teknolojinin ve silhlarn teknik zelliklerinin hasm lkeler tarafndan bilinmemesi gerekir. Bu ise her zaman iin retici lkenin inisiyatifinde olacaktr. 3. Silh sistemlerinin dardan tedarik edilmesi, lojistik destek ynnden ve dolaysyla da silhlar kullanma zgrl asndan satc lkenin gdmne girilmesi anlamna gelmektedir. Sreklilik gsteren ve tek kaynak bamll oluturan lojistik ihtiyalar sonucu silhlan kullanrken satc lkenin kurallarnn dna klamamakta, ksacas sadece o lkenin destek verdii harekt icra edilebilmekte, izin vermedii edilememektedir. Gittike daha fazla gelimi ve karmak sistemlerin kullanlmas sonucu artk bir sisteme sahip olmak, onu kullanabilmek iin yeterli deildir. Silh sistemleri, bugn insanlardan daha fazla ihtiyalar olan ve srekli beslenmeleri gereken unsurlar haline gelmitir. Dardan tedarik edilen sistemleri besleyen tm kanallarn kontroln elde bulundurmak ise gelimekte olan bir lke iin pek mmkn deildir. Sadece stok yaparak ya da ihtiya durumunda alternatiflere ynelerek bu kanallarn canl tutulmas yntemi giderek geerliliini kaybetmektedir. Artk silh sistemleri, bir lkenin sava gcn gstermede tek lt deildir. Hatta durum o kadar mulk bir hal almtr ki, bir lkenin asker gc, lkelere gre greceli hle gelmitir. Bir lke, sahip olduu silh sistemlerini desteklemeye ynelik tm unsurlar kontrol altnda tutamad srece, dier lkelere kar caydrcl, bu unsurlarn kontroln elinde tutan glerin izin verdii lde olacaktr. zetle bir silh sisteminin tedarik edilmesi, onun harekt zamannda etkinlikle kullanlabilecei anlamna gelmemektedir. Tedarik edilen sistemlerin amaca uygun kullanlabilmesi ve arzu edilen harekt etkinliinin salanabilmesi iin sistem karakteristik yaps ve tasarm zellikleri, lojistik destek altyaps ve sistemin kullanma konsepti belirleyici unsurlardr (ekil 2). Sistem hangi kullanma konseptne ynelik retilmise, satn alan lke onu da kabul ediyor demektir Dolaysyla dardan sistem tedariki sadece alm safhasnda bitmemekte, sistemin kullanlmas ve desteklenmesinde de bamll zorunlu hale getirmekte, satn alan lkenin harekta bak asn ve dolaysyla gvenlik ortam deerlendirmesini ister istemez etkilemekte, mill menfaatler ve ihtiyalar yerine baml olunan lkenin ihtiyalar dorultusunda kuvvetini yaplandrmasna ve kullanmasna imkn vermektedir.

84

TRKYE'DEK DIA BAIMLILIIN LKE GVENLNE OLAN STRATEJK ETKLER

ekil-2: Silh Sistemlerin Harekt Etkinliine Etki Eden Unsurlar Belirtilen sebeplerle d tedarik, lke asndan kritik olan pek ok alanda da bamlln da temelini oluturmaktadr. Oluacak da bamllk eitleri sadece bu kadarla snrl deildir ve sistemsel bazda da kalmayabilir. Asker Adan Da Bamlln eitleri Sanldnn aksine asker alandaki tek da bamllk konusu silhlarn dardan temin edilmesi deildir. Aada belirtilen ve birbiriyle balantl pek ok bamllk eidinden bahsedilebilir: Sistem Baznda Da Bamllk Sistem Tedariinde Da Bamllk Sistemlerin Kullanlmasnda Da Bamllk Politik Adan Da Bamllk Teknolojik Adan Da Bamllk idame iletmede Da Bamllk Yedek para Hizmet ve Neriyat Onarm Malzeme ve Tehizat Fonksiyonlarda Da Bamllk Eitimde Da Bamllk Usul ve Yntemlerde Da Bamllk Altyap ve Tesislerde Da Bamllk Zihinsel Da Bamllk

85

TRKYE'DEK DIA BAIMLILIIN LKE GVENLNE OLAN STRATEJK ETKLER

Bu bamllk eitlerinin her biri ayr ayr ele alnmas gereken ve hepsi birbirinden nemli bamllklardr. Genel olarak hangi bamllk eidinin daha nemli olduuna karar verirken aceleci davranmamak gerekir; zira hangisinin lke menfaatlerinin gerekletirilmesi asndan daha kstlayc olduu ya da dier bamllk eitlerini tetikledii tartlmaldr. rnein burada bahsedilen "zihinsel bamllk" belki de zerinde en fazla durulmas gerekmesine ramen pek aratrlmam, incelenmemi ya da dile getirilmemi bir konudur. Yenilikleri srekli dardan bekleme, d lkelerden empoze edilen teknik, yaklam, tarz, dil, giyim kuam gibi alakal alakasz her trl unsuru almaya kar ar istek gsterirken kendi iinden gelebilecek teklif ve nerilere kar isteksizlik gsterme, kendi bnyesindeki geliim ve deiim yollarnn nnn kapal olmas ve gelimenin, darnn kopyalanmasyla zdeletirilmesi eklinde zetleyebileceimiz bu bamllk eidi, gerek bamszln salanmasndaki zihinsel bariyerleri gsterdiinden oluabilecek bamllklarn en sinsisi ve en tehlikelisidir. Zira davranta deiikliin olumas iin nce doru dnce yapsnn olumas gerekir. Ancak bu konu hem sosyal ve psikolojik ynlerinin arlkl olmas, hem de bu makalenin kapsamnn dna tamas sebebiyle burada incelenmeyecek, daha somut verilerle ortaya koyulabilen ve belki de bamszlk araylarnda ilk hareket noktas saylabilecek sistem baznda da bamllk arlkl olarak ele alnacaktr. Silh Tedariinde Da Bamllk Trkiye apnda % 79 civarnda olan silh ve tehizat almlarndaki da bamllk, ana silh sistemleri dnldnde daha da artmaktadr. Trk Savunma Sanayii bnyesinde hizmet veren kurulularn pek ou ya yabanc irketlere arac olmakta, ya da onlarn bir alt kuruluu olarak faaliyet gstermektedir. Bu da araya muhtelif basamaklar girebilmesine ramen ana tedarik kaynann yabanc irketler olduu gereini deitirmemektedir. Ana silh sistemlerinin tedarik anlamalarnda eitli dzenlemeler yaplarak yerli savunma sanayiine pay alnmaya allsa da bu oran ok dk kalmakta, proje kapsamnda gerek anlamda teknoloji transferi yaplamamakta ve proje bittiinde yerli giriimler devam ettirilemediinden savunma sanayinde kalc gelime salanamamaktadr. Byk apl savunma projelerinde mill irketler genelde yabanc irketin alt birimi olarak faaliyet gsterdiinden bu projelerin lke btesine mal katks da yetersiz olmaktadr. rnein Hava Kuvvetlerine tedarik edilen F-16'larn retimde pay alan Trk Uzay ve Havaclk irketi -Turkish Aerospace Industry (TAI)'nin byk orta retim boyunca yabanc retici firma olduundan, TAl'de tamamlanan F-16 uaklar nce ana retici firmaya devredilmi sonra tekrar zerine belli bir kr koyularak Hava Kuvvetlerine satlmtr. Bu durum, yabanc firmalardan tedarik edilen silh sistemlerinin bir ksm aslnda yurt iinde retilmi gibi gzkse de aslnda alman payn olduka dk olmasna sebep olmaktadr. Ayrca kritik sistemler genellikle ortak retim anlamalarn dnda tutulmakta ya da teknoloji transferi engellenerek retim kabiliyetine kalc olarak sahip olunmasna imkn verilmemektedir. Dolaysyla yabanc lkelerden tedarik edilen silh sistemlerinde yerli firmalara verilen pay, ihaleyi alabilmek iin lkenin azna alnan bir parmak bal gibidir. Kalcl yoktur ve katks genellikle
86

TRKYE'DEK DIA BAIMLILIIN LKE GVENLNE OLAN STRATEJK ETKLER

grndnden daha az olmaktadr. Son yllarda gerekletirilen savunma 8 projelerine katk oranlar Tablo 1'de sunulmutur.

Tablo-1: Tamamlanan Projelerdeki Ulusal Katk Oranlar Da Bamllk Dngs Bir lkede da bamllk bir kere olutuktan sonra kuvvetli bir ekilde yerleir, alkanlk yapma, kolaya altrma ve giderek iddetlenme eilimi gsterir. Heri teknoloji rn sistemler, karmak yaplar gerei karmak bir teknik ve lojistik destek sistemini gerektirmekte ve ou zaman bu destek sisteminin yaps tasarlanma aamasnda izilmektedir. Bu sistemlerin dardan tedarik edilmesi, onlarn idame iletmesinde de da bamll dourmaktadr. Tm kaynaklarn dar akmas sonucu mill firmalar geliememekte, ortaya yabanc lkelerle rekabet edecek sistemler koyamamaktadr. Bu sebeple yeni sistem tedariki sz konusu olduunda tekrar yurt dna ynelinmekte ve aradaki fark giderek kapanamayacak seviyelere gelmektedir. Daha nce de belirtildii gibi silh sistemlerinin dardan tedarik edilmesi, daha sonra oluacak pek ok adan da bamlln temellerini oluturmaktadr. Tedarik edilen sistemlerin faaliyetlerinin salanmas iin srekli kaynak ayrlmas gereklidir ve bu kaynan tek bir lkeye akmas, lojistik destek hususunda o lkenin kurallarna/yaptrmlarna uyulmas zorunludur. Sistemleri satn alrken alc lkenin elinde alternatifler olabilir ama bir kere aldktan sonra
8

Savunma Sanayi Mstearl internet sitesi www.sss.gov.tr 87

TRKYE'DEK DIA BAIMLILIIN LKE GVENLNE OLAN STRATEJK ETKLER

onlar desteklemek iin satc lke dnda alternatif yoktur. Tek bir kaynaa bamllk sz konusudur ve onun kurallaryla oynamaktan baka ans bulunmamaktadr. Sadece desteklemek deil, modernize etmek, revizyona gitmek, deien teknolojileri sisteme ithal edebilmek bile izne ve crete tbidir. Satc lke hukuk olarak satt silhlarn kullanm zerinde sz sahibidir ve bu hakkn, satn alan lkenin aleyhine uluslar aras arenada kullanabilir. Ayrca lojistik destek kanallarn elinde tutmas zaten asker gcn kullanmna istedii anda mdahale edebilme imknn ona vermektedir. Satt sistemin her trl teknik bilgisine sahip olmas ise, silhlarn istemedii lkelere kar kullanlmasna gizli ya da ak ekilde engellemesini kolaylatrmaktadr. Bu yzden tedarik aamasndaki da bamllk, takip eden dnemde oluabilecek daha yksek, daha tehlikeli ve daha maliyetli bamlln sadece balangcn oluturmaktadr. zellikle silah sistemlerinin kullanlmasnda oluacak da bamllk, lke iin hayat olan asker gc d mdahaleye ak ve d destee muhta bir hale getirecektir. Silh Sistemlerin Kullanmndaki Da Bamllk Da bamlln lke gvenlii asndan deerlendirilmesinde silh sistemlerinin dardan temin edilmesinden ok, sava durumunda idame ettirilmesindeki ve kullanmndaki bamll esas almak daha doru olacaktr. Zira silh sistemlerinin dardan temin edilmesi, darya aktarlan mill kaynaklar asndan nemli olmasna ramen, onlar idame ettirmenin da baml olmas, asker gcn ihtiya duyulduunda lke menfaatleri dorultusunda kullanlamamas ya da izin verildii lde kullanlabilmesi anlamna gelecektir. Sistemlerin kullanlmasnda herhangi bir kstlama olmamas, temin kaynaklar ne olursa olsun asker anlamda bamlln olmamas olarak yorumlanabilir. Benzer ekilde temin kayna mill bile olsa bir sistemin idamesi iin d kaynak gerekmesi ise da bamll gsterecektir. Bu sebeple mevcut asker kabiliyeti kullanmadaki da bamllk, asl dikkat edilmesi gereken ve mill bamszl zedeleyen unsur olarak deerlendirilebilir ve deerlendirilmelidir. Dardan silh tedarik eden lkelerin bu silhlar mill menfaatleri dorultusunda bamsz bir ekilde kullanmasn engelleyen ve satc lkeleri silh sattklar lkelerin i ve d politikalarnda sz sahibi yapan temel faktr vardr: 1. Politik/Hukuksal Faktrler Uluslar aras kanunlar ve teaml, silh satan lkeye silhlarn kullanm zerinde baz yazl olan ya da olmayan haklar vermektedir. rnein tedarik anlamalarna koyulan baz maddeler tedarik edilen silhlarn nc lkelere satn ya da nc lkelere kar kullanmn engellemektedir. Silh satan lkeler kendi silhlarnn dier lkelerdeki kullanlma durumunu rahatlkla d politika malzemesi ve sz konusu lkeye bask unsuru olarak kullanabilmektedir. Bu duruma rnek olarak ABD'nin 1964 ylnda uygulad ve bir sre devam ettirdii ambargo dnemi ile Almanya'nn satt silhlarn Gvenlik Harektnda kullanlmas sebebiyle izledii tutum gsterilebilir. Hi bir lke satt silhlarn snrsz kullanm hakkn devretmez. Bu sebeple yazl bir
88

TRKYE'DEK DIA BAIMLILIIN LKE GVENLNE OLAN STRATEJK ETKLER

kural olsun ya da olmasn silh satmak, lkelerin eline ok byk bir koz vermektedir. Her satc lke herhangi bir uluslar aras anlamazlk durumunda silh satn alan lkenin menfaatlerin aksine bir tavr sergileyebilir, silhlarnn alc lkenin arzu ettii ekilde kullanmamas ynnde bask yapabilir ve kullanlmas durumunu kendi menfaatleri dorultusunda izleyecei davranlara mazeret olarak kullanabilir. 2. Teknolojik Faktrler Silh sistemlerinin dardan tedarik edilmesi durumunda etkin kullanmlarnn yan sra silhlarn etkinlikleri de pheli olacaktr. Silh sistemlerinin teknik zelliklerinin ve parametrelerinin bilinmesi, onlara kar nlem alnmas iin yeterlidir. Ayrca ileri teknoloji rn sistemler yazlm destei, kalibrasyon, gncelletirme gibi hususlarda srekli teknik destek gerektirmektedir. Yksek teknolojinin getirdii baka bir husus ise sistemlerin tamamna nfuz edilememesidir. Bu sistemlerin sava durumunda uzaklardan verilecek bir komutla ilemez hle getirilmeyeceinin garantisi yoktur. 3. Lojistik Faktrler Gnmz silhl kuvvetlerinde en son teknolojiyle retilen sistemler kullanlmaktadr. Pek ok alt sistemi de ieren gelimi silh sistemlerinin karmak yaps, srekli lojistik destei zorunlu hle getirmektedir. Dardan tedarik edilen sistemleri tamamen mill imknlarla uzun sre idame ettirecek destek altyapsna sahip olmak hemen hemen imknszdr. Dolaysyla yabanc lkelerden silh sistemleri tedarik eden lkeler, sistemlerin gelimilii ve karmaklma doru orantl olarak satc konumundaki lkeye baml hale gelmektedir. Satc lke politik tavr taknmasna ya da ak ekilde bask yapmasna gerek kalmadan lojistik destei keserek ya da yavalatarak silhlarn kullanmn kstlayabilir. Hatta satc konumundaki lkenin tarafsz kalmas bile lojistik desteini kesmesi anlamna geleceinden, bu lke eer tek ya da hkim tedariki durumundaysa onun tam destek salamad herhangi bir harekt uzun sre icra edebilmek mmkn olmayacaktr. Destein herhangi bir kriz durumunda kesilmesi ise daha harekt balamadan sistemlerin faaliyet oranlarnn hzla dmesi anlamna gelecektir. Bu durumda hasm lkenin doru bir durum deerlendirmesiyle kriz durumunu uzatmas, sahip olunan kuvvetin kullanmnda byk skntlara yol aacaktr. dame iletme asndan yksek bamllk, ill ki nc bir lkeyle anlamazlk olmasna ya da ak bir ambargo uygulanmasna gerek kalmadan bu durumun ok deiik ekillerde politik amalarla kullanlmasna da yol aabilir. Satc lkenin eitli sebeplerle yedek para naklini yavalatmas bile sistemlerin faaliyetini olumsuz ynde etkilemeye yetecektir. Da Bamllkta Tek Kaynak Durumu Da baml olmaktan daha tehlikelisi, tek lkeye baml olmaktr. Bu durumda tek bir unsur, lke kaderi zerinde sz sahibi olacaktr. Baml olunan lke, baml lke zerinde direkt etki etme imknna kavuacak, kendi ulusal
89

TRKYE'DEK DIA BAIMLILIIN LKE GVENLNE OLAN STRATEJK ETKLER

menfaatleri dorultusunda hareket etmesi iin onu zorlayabilecek mekanizmalara sahip olacaktr. Bu sebeple da bamlln kanlmaz olduu durumlarda, en azndan bamllk oluan lke ya da unsurlarn datlarak kaynak eitlilii oluturulmas, entegrasyon ve standardizasyon asndan glkler oluturabilse de zellikle lke savunmas sz konusu olduunda daha uygun bir yaklam olacaktr. Bylece tek bir unsurun tm kontrol elinde tutmas engellenmi olur. Tek kaynaa mutlak bamlln oluturulabilmesi iin iki lkenin stratejik hedeflerinin, gvenlik alglamalarnn ve mill politikalarnn benzer hatta birebir ayn olmas ya da birinin, dierini mutlak hkimiyetini kabul etmesi gerekir. Ayn blgede farkl hedefleri olan, deiik emeller gden, farkl gvenlik alglamalarna sahip lkelere kar oluturulan bamllk her seviyede tehlikelidir, ilave olarak tek kaynak durumu varsa bu durum o lke iin acil nlem alnmasn gerektirir. Trk Silhl Kuvvetleri iin ABD, ana savunma sistemlerindeki da bamllkta tek kaynak durumundadr. Bamllk seviyesi serbest harekt icra edebilme kabiliyetini nemli lde etkileyebilecek dzeydedir. Oysa Trkiye'nin de iinde olduu blgede ABD ile Trkiye'nin gvenlik alglamalar, stratejik deerlendirmeleri, ileriye ynelik hedefleri byk oranda farkllk arz etmektedir. Bu farkllk o dzeydedir ki bir lkenin tehdit kabul ettiini dier lke hedef olarak ortaya koymakta (Trkiye topraklarnda da emelleri olan bamsz bir Krt Devletinin kurulmas gibi), birinin ncelikli tehdit olarak kabul ettii bir lkeye kar dieri silhlarn kullanmasn yasaklamaktadr (Kbrs Bar Harekt'nda yaand gibi). Trkiye iin yaplacak tehdit deerlendirmesi tartlabilir; ancak nemli olan konu, dnyadaki ekimelerin merkezinde olan Trkiye ile stratejik bir g olan ABD'nin gvenlik alglamalarnn ve blgesel hedeflerinin her zaman iin farkl olaca gereidir. Gelecek dnemde de Trkiye'nin iinde bulunduu corafyann byk gler arasnda nemli ekimelere sahne olmaya devam edecei aktr. Trkiye'nin ABD ile yakn ibirliini gelitirmesi ve ortak politika belirlemesi kendisi iin nemli ve de gereklidir. Ancak bu gereklilik kendi bamsz savunma gcn oluturmasn engellememelidir. Trkiye hibir zaman bir Bat Avrupa lkesi gibi lke savunmasn ABD'ye entegre etmemelidir. Bu sebeple da bamlln azaltlmas Trkiye iin hayat bir konudur. Da Bamlln Azaltlmas iin Yaklamlar Balang Noktasnn Belirlenmesi Yllardr ortaya koyulan da bamlln azaltlmas hedefinin gerekletirilememesinin en nemli sebebi, herhangi bir risk almadan bu hedefin gerekletirilmesi amacdr. Teknolojiyi dardan hazr almak her zaman iin daha kolay ve emin bir yol olarak grlmektedir. Gelimi silh sistemlerinin retimi gibi byk apl projeler, ok byk riskleri ve belirsizlikleri beraberinde tamaktadr. Projenin ne zaman bitecei, ne kadar maliyet oluturaca, sonuta retilen sistemin ihtiyac tam anlamyla karlayp karlayamayaca hep belirsizdir. Oysa dardan hazr alma gidildiinde ne kadar para denecei ve sonuta ne alnaca (ok uzun tedarik sreleri bu konuda da baz aksaklklara yol amasna ramen) bellidir.
90

TRKYE'DEK DIA BAIMLILIIN LKE GVENLNE OLAN STRATEJK ETKLER

Cumhuriyetin kurulu yllarnda sahip olduu silh retim teknolojisi ve silh fabrikalarnn, yurt dndan hazr silh temin edildii zaman kapatlmasnn sebebi de budur. Maliyeti daha yksek olarak sonuta baarsnn ne olaca belli olmayan sistemlerle uramak yerine hazr retilmi ve gayet iyi alan sistemlerin yurt dndan satn alnmas mkul grlmtr. Silhl Kuvvetler kendini lke ekonomisini gelitirmekle ykml bir kurum olarak deil, onun gvenliini salamakla ykml bir kurum olarak grmektedir. Bu grnde hakldr da, ancak gzden kaan nokta, da baml bir kuvvetin lke savunmasn da etkinlikle gerekletiremeyeceidir. Da bamlln azaltlmas hedeflerinin gerekletirilememesinin baka bir nemli sebebi de ortaya somut ve zorlayc hedefler koyulmamasdr. yi niyetle oluturulmaya allan stratejiler hep temenni eklinde ifade edilmi, gerekletirilememesi durumunda herhangi bir etkisi olmam, yeni temenniler dile getirilmitir. Da bamllk gerekten ortadan kaldrlmak ya da en azndan makul seviyelere ekilmek isteniyorsa ortaya somut ve zamanlandrlm hedefler koyulmal ve baz risklerin olaca kabul edilmelidir. Trk Silhl Kuvvetleri iin niha ama, gelimi silh sistemlerinde da bamll ortadan kaldrmak olmaldr. Alt sistemlerden balayarak bamlln azaltlmasnn salanmas olduka gtr. Gelimi sistemler pek ok alt sistemi bnyesinde barndrmaktadr. Btn bu sistemler birbirinin tamamlaycs durumundadr ve bir alt sistemi dierinden bamsz ele almak imkn neredeyse yoktur. Bu ise ana silh sisteminde bamllk olmas durumunda tm alt sistemlerde de bamll getirmektedir. Ana silh sisteminde baml olunmas durumunda herhangi bir kritik alt sistemde bamlln azaltlmas hem ou zaman mmkn olmamakta, hem de kendi bana silhlarn etkin kullanm asndan ok anlam tamamaktadr. Da bamlln azaltlmas iin balatlacak abalarn baarya ulaabilmesi iin iki nemli hususun kabul edilmesi arttr. Birincisi, bu ynde giriilecek her trl abann beraberinde byk riskler tad gereidir. Bilgi birikimi ve tecrbe eksiklii, teknolojik ve finansal yetersizlikler her admda kendini gsterecektir. Ksa vadede zm retmek, hazr retilmi ve etkinlii kantlanm en gelimi sistemleri dardan tedarik etmek, bar zaman artlarna odaklanarak ilk bakta en modern sistemlere sahip bir asker g olduu izlenimini vermek her zaman iin cazibesini koruyacaktr. Daha fazla para harcayarak daha uzun vadeli ve sonu belirsiz projelere girimek, gl bir irade gerektirecektir. Bu irade ancak d mdahale olmadan kullanlabilecek bir asker gcn nemine inanmakla, kendi kontrolmzde olmayan, bakasndan izin almadan kullanamayacamz bir gcn gerek gc gstermeyeceini kabulle ve gelecein uluslar aras ortamnn kayganlnda mill gcn olmazsa olmaz bir ihtiya olduuna olan inanla salanabilecektir. kinci nemli husus ise Trk Silhl Kuvvetlerinin da bamlln azaltlmasnda kilit rol oynayaca gereidir. nce mill teknolojinin gelimesini beklemek yeterli olmayacaktr. Hem ihtiya sahibi, hem de kaynaklar elinde tutan makam olarak TSK bu konuda liderlii ele almal, kuvvet yaps hedeflerini olutururken nicelikten ok nitelie nem vermeli, ka tane silha deil hangi artlarda alacak hangi zellikte silh sistemlerine sahip olacan ortaya koymaldr. TSK lke btesinin nemli bir blmn
91

TRKYE'DEK DIA BAIMLILIIN LKE GVENLNE OLAN STRATEJK ETKLER

kullanmaktadr. Zorunlu harcamalar dlrse lkenin byk apl projeleri gelitirmek maksadyla kullanlabilecek kaynaklar sadece TSK'nn elinde mevcuttur. birlii Yaplacak lkelerin Seimi ileri teknoloji gerektiren byk lekli bir projenin tamamen mill imknlarla ksa srede ve uygun maliyetle gerekletirilmesi pek mmkn grlmemektedir. Hangi silh sistemi seilirse seilsin kullanlacak her trl teknoloji Trkiye'de mevcut deildir. Hepsinin yurt iinde kazanlmas teknolojik olarak mmkn deildir, mmkn olanlarn ise maliyetleri ok yksek olacaktr. stelik Trk Silhl Kuvvetlerinin ihtiyalar snrldr ve retilen sistemleri daha sonra pazarlama imkn da aratrlmaldr. Ancak tamamen mill imknlarn kullanlmas da gerekli deildir. nemli olan mill menfaatlerin elimedii, yeterli teknolojiye sahip ve teknoloji transferine olumlu bakan doru ortak ya da ortaklan bulabilmektir. Asker alanda ibirlii yapabilmek ve ortak projelere girimek iin belli bir potansiyele sahip lkeler detayl bir ekilde incelenmeli, karlkl grmeler yaplmal ve sonuta en ideal lkeler seilerek ibirliine gidilmelidir. Ortak savunma yatrmlar yapabilecek lkeler belirlenirken baz kriterler dikkate alnmaldr: Ulusal menfaatler birbiriyle elimemen, mmknse kendi blgesinin dnda olan ve emelleri lkemizin iinde bulunduu blgeye ulamayan lkelere ncelik verilmelidir. birlii yaplacak lke gelimi silh sistemlerini retecek altyap ve teknolojiye sahip olmaldr. Sahip olduu teknolojiyi paylamaya ve transfer etmeye scak bakmaldr. Deerlendirme ve Sonu Trk Silhl Kuvvetleri iin da bamlln azaltlmas ve lke menfaatleri gerektirdiinde sahip olduu silh sistemlerini hibir d gcn desteini almak zorunda kalmadan kullanabilmesi hayat bir zorunluluktur. Bu gerek her seviyede srekli belirtilmesine ve yllardr politik ve stratejik seviye dokmanlarda ncelikli ama olarak ortaya koyulmasna ramen uygulamada ne yazk ki nemli bir ilerleme kaydedilememektedir. Da bamllk, bir lkenin mill menfaatleri dorultusunda hareket etmesini etkiledii oranda kritiktir. Deien dnya artlar lkeler aras ilikileri ve bir seviyeye kadar bamll normal hatta zorunlu hale getirmitir. nemli olan tek kaynaa bamlln ortadan kaldrlmas, baml olan lkelerin ama ve hedefleriyle mill menfaatlerin atmamas, ngrlen harekt artlarnda baml olunan unsur ya da unsurlarn muhtemel hareket tarzlarnn lkemizin hr iradesiyle hareket edebilme kabiliyetini kstlamamasdr. Bugnk artlar ne olursa olsun yarn uluslar aras ortam ve tehdit deerlendirmesi deiebileceinden muhakkak salanmas gereken, tek kaynaa bamlln ortadan kaldrlmasdr.
92

TRKYE'DEK DIA BAIMLILIIN LKE GVENLNE OLAN STRATEJK ETKLER

Silhl Kuvvetler asndan sistemlerin tedarikindeki da bamllktan ok, onlar kullanmadaki da bamllk nemlidir. Tedarikin dardan yaplmas, lke kaynaklarnn dar akmas asndan olumsuz bir durumdur. Ancak d tedarik ayn zamanda sistemlerin kullanlmasn da d destee baml hle getiriyorsa asker ynden asl kritik durum ortaya kmaktadr. Bu durumda hem darya aktarlacak mill kaynaklar ok daha yksek olacak, hem de buna ramen ak kesildii anda bu sistemler kullanlamayacaktr. ABD da bamllkta Trk Silhl Kuvvetleri iin tek kaynak durumundadr. Bamllk seviyesi d destek olmadan harekt icra edebilme kabiliyetini nemli lde kstlayacak seviyededir. Trkiye'nin blgesindeki gvenlik alglamalar ile ABD'nin bu blgedeki hedefleri ve uygulamalar elimektedir. Gelecek dnemde de Trkiye'nin iinde bulunduu corafyann byk gler arasnda nemli ekimelere sahne olmaya devam edecei aktr. Bu sebeple Trkiye'nin bamsz harekt icra edebilme kabiliyetini azaltmas ok tehlikeli bir durumdur. Bu durumda bir an nce mill imknlarla idame ettirilebilen, darya bamll en aza indirgenmi bir kuvvetin oluturulmas iin somut faaliyetlere balanmas zarurdir. Yurt dndan gelimi sistemlerin tedarik edilmesi asker gcn gerek kabiliyetini gstermemektedir. Birinci Krfez harbinden nce Irak'n dnyadaki beinci byk orduya sahip olmas manidardr. Gelimi teknoloji, sistemlerin srekli beslenmelerini, gncelletirilmelerini ve desteklenmelerini zorunu hale getirmitir. Artk silh almak, onu etkin olarak kullanabilmekle e anlaml deildir. Da bamlln ortadan kaldrlmas ve mill sanayinin gelitirilmesi iin kanun yapma, niyet oluturma ve dokman yazma gibi hususlarda yaplabilecek hemen hemen her ey yaplmtr. Kanun karlmas, ortak irketlerin kurulmas, sempozyumlar dzenlenmesi yeterli olmamaktadr. Kurulan irketler yabanc irketlerin temsilcileri konumundan ileri gidememektedir. Bu sebeple somut admlarn belirlenmesi, zamanlandrlm hedeflerin ortaya koyulmas, baz risklerin alnmas gerektiinin kabul edilmesi ve da bamlln ne pahasna olursa olsun azaltlmas gerektiine inanarak yeni bir bamszlk savann verilmesi gerekmektedir. Bar zaman alnmayan riskler sava zaman ok daha ac sonularn ortaya kmasna, daha ar risklerin alnmasna ramen daha az baarnn elde edilmesine sebep olacaktr. Da bamlln azaltlmas ana silh sistemlerinde olmaldr. Ana sistem dardan tedarik edildikten sonra alt sistemlerde bamllk zorunlu olmakta, alt sistemler asndan da bamlln ortadan kaldrlmas ou zaman mmkn olmamakta, olduu zaman ise bamsz hareket edebilme asndan ok anlam ifade etmemektedir. Byk lekli projelere tamamen mill imknlarla girilmesi gerekli deildir. nemli olan mill menfaatlerin elimedii, yeterli teknolojiye sahip ve teknoloji transferine olumlu bakan doru ortak ya da ortaklar bulabilmek, ortaya somut hedefler koyabilmek, baz risklerin olacan kabul ederek baarl olacana inanmaktr. Sonu olarak da bamllk, lke bamszln tehdit eden bir unsurdur. Da baml bir lke mill menfaatleri dorultusunda hareket etme
93

TRKYE'DEK DIA BAIMLILIIN LKE GVENLNE OLAN STRATEJK ETKLER

kabiliyetini yok etmi ya da azaltm demektir. Da bamllk bir kere olutuktan sonra byyerek artma eilimi gsterir ve iinden klmas gittike daha zor bir hal alr. Ancak her eye ramen da bamllk emberinin krlmas, imknsz bir hedef deildir; sadece iyi bir plnlama, aamal bir yaklam, inan, azim ve ilerideki daha byk risklerden kurtulabilmek iin yakn zamandaki daha kk risklerin alnmasnn art olduunu anlayabilmek gereklidir. KAYNAKA: 1. Trk Dil Kurumu Trke Szlk, Ankara, 2005. 2. BALDVVN, Hans W., Yarnn Stratejisi, HAK Yayn, stanbul, 1985. 3. MEK, Muammer, nc Dnya lkelerinde ve Trkiye'de Savuma Sanayii, Ankara, 1989. 4. ERCAN, D. Ali, Savunma Sanayii Mstear; Konferans, Mill Gvenlik Akademisi, 11.06.2002. 5. Mill Savunma Bakanl internet sitesi www.msb.gov.tr 6. SAATIOLU, Tevfik Fikret, SADER Ynetim Kurulu Bakan, "SADER'in Ulusal Savunma Sanayiine Bak As", Ulusal Strateji Dergisi, Temmuz 2003. 7. KLEB, Ali, TUSAM Ulusal Gvenlik Stratejileri Aratrma Merkezi Ynetim Kurulu Bakan Yardmcs, Cumhuriyet Strateji, 21.02.2005. 8. Savunma Sanayi Mstearl internet sitesi www.sss.gov.tr

94