Specia e kajsis q vrehet m s shumti n tregtin ndrkombtare, Prunus armeniaca, sht vendase e Kins dhe Azis qendrore dhe

perndimore. Sidoqoft, pasi mbrriti n rajonin e Mesdheut afro 100 p.e.s., ka evoluar n tregun e freskt dhe at t prpunuar t gjith bots perndimore. Regjistrimet sugjerojn se n Evropn veriore ka mbrritur prpara 1500 p.e.s. Anglezt e quajtn abricock ose apricock (ndoshta nga latinishtja praecoquus, q do t thot fryt me pjekje t hershme). N kto zona sht kultivuar ngjitur me mure t kundrejtuara nga jugu ose n serra por, pas shekujsh seleksionimi dhe prmirsimi, nuk gjejm kajsi me interes tregtar t prshtatura mir pr klimat e freskta bregdetare.

I. KAJSIA

POM AL

Pr t ilustruar potencialin e kajsis duhet t marrim n konsiderat rolin aktual n pjes t Kins. N pllajn lymore masive t Kins veriore, nj prej vendbanimeve t origjins s kajsis, kultivar t prshtatur me vendin, mbillen n faqe kodrash t pjerrta, me pemtore/pyje t rritura t prbra nga kultivar t ndryshm. Qllimi sht t kontrollohet erozioni i toks dhe njkohsisht: (i) t sigurohen fruta pr konsum t freskt, tharje, pr- Figura 1.1 Tipologjia e pems s kajsis pem jetgjat, e fuqishme, me rritje t shpejt, mjaft e degpunim dhe ushqim pr blegtorin; (ii) thelpinj pr zuar, me kuror t rrumbullakosur e t gjer Tabela 1.1 Aspekte botanike, anatomike dhe fiziologjike Emrtimi i zakonshm Emrat botanik Emri botanik i specieve t lidhura dhe t dobishme Kajsi Prunus armeniaca

Pem 4 5 m e lart, kuror me diametr bazal 4 5 m, e rrumbullakt dhe shkurrore (Figura 1.1) Seksualiteti Dyseksore (Hermafrodite) Kryesisht vetpjellore por me disa prjashtime t rndsishme. Specie Pjalmimi entomofile (pjalmi bartet nga insektet) Formohen n an t lastarve 1-vjear ose n degzat e shkurtra (Figura 1.2) t degve m t vjetra. N lastart ansor, dy sytha lulor, donjri me nj lule, vendosen zakonisht n t dy ant e sythit Sythat lulor vegjetativ. N degzat shum t shkurtra (shpore) grupohen s bashku nj numr i madh sythash lulor. Lulet kan pes petla, pes nnpetla, thek t shumt dhe nj gjethe karpelore t vetme (Fig. 1.5) Periudha e eljes s sythave T part elin sythat lulor. Sythat vegjetativ hapen disa dit m von Periudha e lulzimit Fillimi i pranvers Shumica e kultivarve piqen n fillim ose n mesin e vers, n varsi t Periudha e pjekjes s frutave gjersis gjeografike Brthokl me lakore rritje sigmoide t dyfisht. Brthama forcohet n Rritja e frytit dhe lastarve stadin e dyt t rritjes dhe nuk bashklidhet me tulin (me tul t lirt) Madhsia dhe forma e pems

Prunus mume sin. Prunus ansu (kajsia japoneze)

KAJSIA

(a) degz e przier njvjeare; (b) degz njvjeare q del nga nj degz dyvjeare; (c) degz shumvjeare me shpore; (d) degz e holl; (e) degz e shkurtr

Figura 1.2 Degzat frutore t kajsis

Figura 1.3 Lastart dhe sythat e kajsis

Tabela 1.2 Krkesat klimatike, gjeografike, pedologjike dhe hidrike Krkesat pr temperatur Toleranca ndaj ngricave Qndrueshmria ndaj dimrit Nevojat pr uj Toleranca ndaj tokave t lagshta Toleranca ndaj thatsirs Toleranca ndaj lagshtis Toleranca ndaj ers Krkesa edafike Nevojat pr tok Krkesat pr ushqyes 2

konsum t freskt ose pr prodhimin e vajit pr kozmetik dhe produkte t tjera ushqimore pr shndetin; dhe (iii) brthama dhe dru pr ngrohje. Prodhimi botror sht rritur me afro 3.0 Mt/ vit. Turqia, me nj mesatare prej 528.000 ton/ vit, ka qen udhheqs botror n vitet e fundit, s bashku me Pakistanin, Iranin, Spanjn, Italin, Francn, Marokun dhe SHBA, si vende t tjera me prodhimtari t lart t kajsis. Jan 63 vende q kan raportuar prodhim t kajsive, por thuajse gjysma e prodhimit botror vjen nga vende pran Detit Mesdhe. Kajsit kultivohen m me sukses aty

(majtas) sytha kajsie; (djathtas) lastar vegjetativ

ku verrat jan t ngrohta dhe t thata dhe kalimi nga dimri n pranver sht karakteristik e klimave kontinentale. Temperaturat e ngrohta q n fillim t pranvers shkaktojn arje t sythave dhe ndjeshmri t lart ndaj ngricave pranverore. Disa prmirsues gjenetik t pemve frutore jan t mendimit se larmia gjenetike e madhe e kajsive vendase t Kins, Azis veriore-qendrore dhe n vende si Irani, Turqia dhe Siria, do t kontribuoj eventualisht n krijimin e kultivarve tregtar t prshtatshm pr nj diapazon m t gjer kli-

Fryt i klims s but. Kajsit jan shum krkuese, paraplqejn klim mesdhetare ose kontinentale Problem pr shkak t lulzimit t hershm. Temperatura -4C dmton sythat e fryr, -2C dmton lulet dhe -1C frutzat Sythat lulor plotsisht t prgjumur prballojn deri -25C. Sythat vegjetativ dhe druri deri -35C Pr t marr prodhim pr treg krkon lagshti t prshtatshme gjat sezonit t rritjes Nnshartesave t pjeshks dhe kajsis u mungon toleranca ndaj prmbytjeve Mesatare n t mir Kajsit shkojn mir n zona t thata, veanrisht me pak reshje gjat lulzimit dhe gjat maturimit. Shiu pran periudhs s vjeljes mund t shkaktoj humbje t rnda pr shkak t plasaritjes s frytit dhe kalbzimeve. Mesatare Duke qen se lulzimi sht i hershm, vendmbjelljet pa ngrica jan veanrisht t plqyera Paraplqen toka t mira e t thella. Duhen shmangur tokat e lagshta Mjaft krkuese pr lnd ushqyese; azoti konsiderohet shum i rndsishm pr nxitjen e nj prodhimi t lart

POM AL

mash. Ajo q e mbshtet kt mendim sht fakti se thuajse t gjith kultivart aktual me rndsi i prkasin grupit Evropian, nj prej pes grupeve eko-fiziologjike t pranuara brenda P. armeniaca. Ky grup mendohet se e ka origjinn nga pak hyrje n Evrop nga Armenia dhe vende t tjera t Lindjes s Mesme gjat 2000 viteve t kaluara.

(nga e majta n t djatht) gjethe e rritur e kajsis; dhmbzimi i buzve t llaps s gjethes; gjendrat tipike t brthamorve

Figura 1.4 Tipare t gjetheve t kajsis

Shumica e kultivarve t kajsis konsiderohen si t ndjeshm ndaj mjedisit t tyre. Ksisoj, rajonet me prodhimtari t rndsishme mbshteten zakonisht n nj numr t vogl kultivarsh t prshtatur me vendin. Prshtatja klimatike (Tabela 1.2) sht shpesh faktori m prcaktues se cili do t jet kultivari q do t zgjidhet pr kultivim, por paraplqimet lidhen gjithashtu me tolerancn ndaj smundjeve dhe dmtuesve t pranishm n rajone t ndryshme (Tabela 1.3) apo mnyra t ndryshme t prdorimit. Pak kultivar jan t prshtatur njlloj pr shitje si produkt i freskt dhe pr prpunim. Pr m tepr, disa produkte t prpunuara jan t lidhura me nj kultivar t caktuar. Kultivart pr treg t freskt duhet t ken pamje t mir, madh-si fryti mesatare deri n t madhe, shije t mir, toleranc t mjaftueshme ndaj kalbzimit t kafenjt dhe t jen n gjendje t ruajn cilsin pas trajtimit, ruajtjes dhe tregtimit.

thata e t nxehta e zvoglojn prekjen nga smundjet. Kto rajone i hasim n t gjith kontinentet dhe n nj diapazon t gjer gjersish gjeografike. Sidoqoft, n gjersi gjeografike t larta, przgjedhja e vendmbjelljes sht me rndsi t veant pr t shmangur dmtimin nga ngrica. Zgjedhja e nj vendmbjellje t pjerrt me kullim ajri t mir do t zvogloj rrezikun e dmtimit nga ngrica (Tabela 1.2). N kodrat me kundrejtim verior apo n vendmbjellje pran nj trupi ujor t madh, zhvillimi i sythit n pranver vonohet. Prgjithsisht, krkon m pak t ftoht pranverizues (temperatura pranngrirse) se sa pjeshka. Mungesa e njsive pranverizuese mund t prbj kufizim n gjersi gjeografike t ulta. N

Megjithse kajsit mund t tolerojn temperatura dimri mjaft t ulta, prodhimi pr treg i kajsive sht i lokalizuar kryesisht n zonat klimatike ku rreziku i ngricave nuk sht i lart, dhe ku verrat e Figura 1.5 Lulja e kajsis

1.1 Zgjedhja e vendmbjelljes

KAJSIA

kto raste, mund t kultivohet n lartsi t mdha. Vuan nga rrzimi i sythave pas dimrave t ngroht, sidomos kur mesi i dimrit sht i ngroht. Shum kultivar jan t qndrueshm ndaj t ftohtit kur kultivohen n gjersi gjeografike t larta, por shpesh dmtohen nga ngricat e fundit t dimrit n gjersi gjeografike mesatare. Ashtu si shumica e specieve t gjersive gjeografike t larta, prishja e prgjumjes s sythave ndodh nga mesi i dimrit, e m pas fryhen dhe kaliten shum hert n gjersi gjeografike mesatare dhe lulzojn shum hert, duke iu nnshtruar ngricave pranverore. Prodhimi krkon 100 120 dit pr tu maturuar. Si prodhimi ashtu edhe cilsia sht m e mir n vendet me ver t nxeht e t that. Figura 1.6 Fryt kajsie i pamaturuar

freskt.

Pjalmimi i kajsis nuk prbn ndonj problem pasi shumica e kultivarve jan vetpjellor. Me kto kultivar, qoft edhe nj popullat e vogl insektesh do t rezultoj n frytzim t mir. Sidoqoft, ka edhe prjashtime t rndsishme, t tilla si Sundrop, nj kultivar i rndsishm n Zelandn e Re, pr t cilin duhet t merren masa pr mbjelljen e kultivarit pjalmzues dhe insekteve pjalmuese.

Kajsit paraplqejn toka lymore n mesatare ose ranore n mesatare me thellsi dhe kullim t mir (Tabela 1.2), por duke br kujdes n zgjedhjen e nnshartess, mund t merren rendimente t mira edhe n toka m t rnda e m t lagta (Tabela 1.2). Megjithse ka me qindra kultivar t rndsishm kajsie, vetm pak prej tyre jan t rndsishm n m shum se nj shtet apo rajon. Pr shembull, shum pak prej kultivarve t Italis gjenden n Franc. Kjo tregon se kultivart e kajsis jan shum t ndjeshm ndaj vendmbjelljes dhe t lidhur ngusht me krkesat e tregut. Prpara se dikush t mbjell nj kultivar t caktuar, duhet t kshillohet. Pak prej kultivarve pr tregun e freskt konsiderohen t prshtatshm pr transportin n distanca t gjata e anasjelltas, pak prej kultivarve t kajsis t prshtatshm pr prpunim jan t prshtatshm pr shitje n treg t

1.2 Kultivart dhe pjalmimi

Kajsit formsohen shpesh q ti ngjasojn pemve t pjeshks me qendr t hapur (kupore). Pema e rritur ka katr deri n gjasht deg skeletore dhe deg gjysm-skeletore, t mjaftueshme pr t arritur nj kuror t plot. Pr t kontrolluar madhsin e pems, rregulluar formn e saj dhe mirmbajtur nj prodhimtari dhe cilsi frutash, krkohet krasitje e prvitshme. Sidoqoft, duke qen se kajsia prodhon n degza njvjeare por edhe n degzat e shkurtra t degve m t vjetra, krasitja vjetore ndryshon nga ajo e pjeshkave. Gjithsesi, nj mas e konsiderueshme e rregullimit t prodhimit (rrallimit) mund t realizohet duke shkurtuar degzat njvjeare.

1.3 Formsimi dhe krasitja

Disa kultivar, si pr shembull Tilton jan nj shembull i mir i prirjes drejt lulzimit t kmbyer. Kjo mund t shmanget nprmjet t ushqyerit t mir, krasitjes pr t inkurajuar vegjetacionin e ri dhe nprmjet krasitjes duke rralluar frutat shum hert gjat sezonit t rritjes. Lkura e kajsive dmtohet leht nga smundjet dhe dmtuesit. Piklat ose njollat n siprfaqen e

1.4 Smundjet dhe dmtuesit

Tabela 1.3 Aspekte agroteknike Shumimi

Shartohet me syth n fund t vers. Shumica e nnshartesave kultivohen me far Zakonisht prdoren farfiliza kajsie dhe pjeshke, ndrsa pr toka t rnda Nnshartesa ose t lagshta rekomandohen kumbullat mirabolan Largesat (hapsirat, Shpesh mbillen n katror 5 6 m, por popullore jan hapsirat katrore dhe distancat) sistemet 'gardh' Pemt prshtaten mir me formn kupore ose me qendr t hapur (shih 1.3). Krasitja ka pr qllim nxitjen e rritjes vjetore, por n zonat q preken nga ndriimi i argjendt (Chondrostereum purpureum) ose gomoza (BotryoFormsimi dhe sphaeria spp.) krasiten ose pas prodhimit ose me prerje minimale n dimr, krasitja t cilat duhet t izolohen. N rastet kur problem prbn kanceri bakterial (Pseudomonas syringae pv. syringae ose Pseudomonas syringae pv. morsprunorum) krasitja bhet n fillim t vers Rrallimi i luleve me thars t till si tiosulfati i amoniakut sht premtues por mund t jet i rrezikshm n zonat me ngrica. Rrallimi bhet me dor Rrallimi prpara forcimit t brthams deri n dy fruta n shpore dhe n nj fryt me hapsir afro 8 cm n nj degz njvjeare. Gjat rrallimit hiqen frutat m t vegjl Menaxhimi i dysheme- Zakonisht, pemtoret mbahen me bar midis rreshtave dhe me herbicide ose s s pemtores prashitje nn pem Periudha e vjeljes s N vitin 2 ose 3 par Periudha deri n N vitin e 5 6 prodhimin e plot N vitin 2: 5 t/ha Rendimentet e N vitin 4: 10t/ha pritshme N vitin 6: 20t/ha por varet shum nga kultivari Jeta produktive e 25 40 vjet. M pak n zonat me probleme t rnda smundjesh zakonshme Vjelje me dor. Frutat ruhen 1 2 jav nse vilen kur ngjyra e gjelbr sht Metoda e vjeljes zbehur e ka marr ngjyr kashte t zbeht. Shija sht m e mir nse vilen t maturuara n pem Ruhet n 0 deri 1C pr 1 2 jav. Ftohja prpara dhe gjat transportit e Ruajtja zgjat jetgjatsin gjat tregtimit. Ruajtja n Atmosfer t Kontrolluar nuk ka qen e suksesshme Kanceri bakterial (Pseudomonas syringae) mund t jet nj problem kryesor n pranverat e lagshta dhe sht i njjti patogjen q shkakton kancerin bakterial. Kalbzimi i frutave (Monilinia spp.) gjat vjeljes (ashtu edhe n periudhn e lulzimit) mund t prbj nj problem madhor. Gjethbiruesja Patogjent kryesor brthamore (Stigmina carpophila = Wilsonomyces carpophilus) sht nj smundje serioze n shumicn e zonave t prodhimit. Smundjet e mposhtme jan t rndsishme n rajone t veanta: Leucostoma cincta, kanceri bakterial (Xanthomonas campestris pv. pruni), dhe lija (plum pox virus) Krahasuar me shum lloje t tjera drufrutore, kajsit kan relativisht pak dmtues insekt dhe kpusha. Dmtues n zona e sezone t caktuara jan: Dmtuesit kryesor tenja e pjeshks (Anarsia lineatella), gjetheprdredhset (disa specie t tenja tortricid), kpushat e zakonshme (disa specie), breshkzat dhe afidet (disa specie)

POM AL

KAJSIA

frytit e zvoglojn ndjeshm vlern e prodhimit. Kjo mund t shkaktohet nga prekja prej kpushs s kuqe t pemve frutore, biruesi i degve dhe njollosjes bakteriale (Tabela 1.3). Hiri mund t shkaktoj shenja n fruta. Kalbzimi i kafenjt gjat vjeljes shkakton humbje t rnda t frutave n shum rajone. Ky patogjen e prek pemn edhe n kohn e lulzimit, duke formuar simptoma t kalbzimit t luleve dhe kancer t degve. Mungesa e kontrollit t ktyre infeksioneve n periudhn e lulzimit do t oj n humbje serioze m von gjat sezonit. Pr ti mbajtur kto probleme nn kontroll krkohet sprkatje e kujdesshme. do rajon prodhimi n bot ka gamn e tij t parazitve t kajsis. Shum prej ktyre dmtuesve prekin edhe pjeshkn dhe brthamor t tjer. Kpusha e kuqe e pemve frutore mund t prbj nj problem Figura 1.9 Pamja e tulit t frytit pr shumicn e pemve frutore. Biruesi i degve i pjeshks dhe biruesi i degzave jan dmtues lepidopter si t kajsis ashtu edhe t pjeshks. Gjetheprdredhsit dhe krimbat e frutave prekin shum specie drufrutore dhe mund t prbjn problem n fi-llim t sezonit t rritjes. N shum rajone, dmtuesi kryesor sht morri i gjelbr i pjeshks. Pemtari duhet ti drejtohet specialistve vendor pr materiale dhe procedura pr t kontrolluar kta dmtues. Figura 1.7 Pamja e frytit t pjekur n pem

Figura 1.8 Pamja e frytit n vjelje

Shumica e kultivarve t kajsis kan prodhimtari t lart, e n qoft se duam t plotsojm krkesat e tregut pr madhsi dhe cilsi fryti, duhet t rrallojm me dor n fillim t sezonit t rritjes. Shpesh rrallimi fillon gjat periudhs s lulzimit, ku nj prpjes e lulzimit hiqet nprmjet kimi- Figura 1.10 Fara (brthama) e kajsis kateve tharse ose me dor. M rndom, brenda

1.5 Rregullimi i prodhimit

Kajsit formojn nj cilsi t shklqyer kur lihen t piqen n pem, por pr arsye praktike, kjo zbatohet rrall. Kajsit pr treg t freskt, por edhe ato pr konserva, vilen me dor dhe nprmjet vjeljes duar-duar, frutat vilen n stadet e hershme t pjekjes. Ngjyra e tulit dhe ngjyra baz e lkurs jan udhzues t rndsishm pr maturimin pr vjelje, s bashku me madhsin dhe formn e frytit (mbushjen). Kajsit mund t mbahen n ruajtje t ftoht (0C) pr 2 3 jav me qllim q t mundsohet tregtimi dhe prpunimi.

1.6 Vjelja dhe trajtimi

30 45 dit nga lulzimi, bhet rrallim me dor i frutzave.

POM AL

Kajsit pr tharje vilen shum m t pjekura se sa ato pr tregun e freskt, e n disa rajone, vilen nprmjet shkundjes s pems. Ato ndahen prgjysm dhe u hiqet brthama, qoft me dor apo me makineri. Gjysmat hapen n tava, t cilat vendosen n rafte n hije ku digjet squfur pr 6 7 or pr t ruajtur frytin dhe ngjyrn e tij. Tavat vendosen m pas n dyshemen e strukturave plastike pr 3 5 dit ose n klim t nxeht, n diell.

KAJSIA

POM AL reve t molls m pak fitimprurse n vitet 1990. II. QERSHIA N at koh, n Shtetin e Uashingtonit, shihje rnAktualisht, njihen m shum se 100 specie dhe dom pirgje t mdha pemsh molle t shkulura me t paktn 1500 kultivar qershish. Qershia sht rrnj, gati pr tu djegur. Menjher m pas, kto vendase n nj form apo nj tjetr n t gjith blloqe u mbolln me qershi dhe zgjerimi ka vazhvendet e zons s but t hemisfers veriore, por duar edhe sot. kultivart komercial e kan origjinn nga Kaukazi, ndrmjet Detit t Zi dhe Detit Kaspik. Qershia Megjithat, kjo prirje nuk sht kufizuar vetm gjendet e regjistruar q n shkrimet e para histo- n Veriperndimin e Paqsorit apo n SHBA. T rike, e madje edhe sot, shum kultivar t rnd- dhnat e FAO tregojn se siprfaqja me qershi sht rritur nga 115,000 ha n mbi 162,000 heksishm zbulohen si farfiliza rastsor. tar (fundi 2005). Sipas t njjtit burim, siprfaqja Pararendsit e shumics s kultivarve m t e vjel sht rritur n dekadn e fundit n t gjith rndsishm t qershive n hortikulturn mode- rajonet e bots, me prjashtim t Evrops Lindore. rne mendohet se jan racat e prmendura n lite- Zgjerimi m i madh ka ndodhur n Azi (m pak n raturn e hershme angleze si Mazzard ose Geans Lindjen e Mesme), me nj rritje prej afro 54%, e dhe Bigarreaux (qershit moderne; P. avium) dhe ndjekur nga Amerika e Veriut 48%. Kentish (Amarenat) e Morelo (dy raca t qershN Shqipri gjen prhapje m t mir n zonn is dhe vishnjs; P. cerasus). jugore, qendrore dhe verilindore. N Veriperndim t Paqsorit, SHBA, plantacione t mdha qershie filluan ti zn vendin pemto- Trajtimi i mposhtm sht i prqendruar kryeTabela 2.1 Karakteristikat botanike, anatomike dhe fiziologjike t qershis Emrtimi i zakonshm Qershi, vishnj Prunus avium Emrat botanik Prunus cerasus Emri botanik i specieve t Prunus mahaleb (mzhdrava) Prunus fruticosa (qershia e toks) lidhura dhe t dobishme Prunus tomentosa (qershia Nanking) Pem shkurrore; nse lihet e lir, qershia mund t rritet deri 20 m ose m shum. Krasitja vjetore nevojitet pr ti mbajtur pemt n nj madhsi t menaxhueshme. Degzat individuale degzojn m pak se sa Madhsia dhe forma e pems brthamort e tjer dhe zakonisht, pema sht natyrshm m e hapur. P. cerasus formon nj pem m t vogl e m shkurrore, zakonisht me nj form rritje t varur. Seksualiteti Dyseksore (Hermafrodite) P. avium (qershia) sht m s shumti vetshterp dhe zgjedhja e pjalmzuesve sht e rndsishme. Lidhja e frutave mund t jet Pjalmimi problematike dhe kontribuon n rendimente t ulta. P. cerasus (vishnja) sht kryesisht vetpjellore por me prjashtime t rndsishme. Formohen n pjesn ansore dhe kulmore t lastarve njvjear dhe n shporet e degzave m t vjetra. Sythat lulor jan t ndar Sythat lulor dhe prmbajn tre ose m shum lule. Lulet kan pes nnpetla, pes petla, nj gjethe karpelore dhe thek t shumt Periudha e eljes s sythave Pas kajsive por shpesh prpara kumbullave dhe pjeshkave Periudha e lulzimit Lulet hapen pakz prpara daljes s gjetheve M i hershmi i brthamorve, kryesisht prpara mesit t vers por kulPeriudha e pjekjes s frutave tivart e rinj t von kan nj sezon t zgjatur. Vishnjat priren t piqen m von se sa qershit Fryti sht brthokl, i formuar n nj vile n nj bisht lulor t gjat. Rritja e frytit dhe lastarve Paraqet nj lakore rritje sigmoide t dyfisht ndrsa endokarpi forcohet gjat stadit II

mnyr t konsiderueshme. Shiu gjat ose pran vjeljes shkakton plasaritje Jan veanrisht trheqse pr zogjt, pjesrisht t frytit. edhe pr faktin se jan nj prej frutave t par q Ka smundje dhe dmtues q kontrollohen me piqen. vshtirsi, si sht kanceri bakterial dhe ndrii Pjalmimi dhe frytzimi mund t jet problema- min e argjendt. tik. Shum kultivar jan vetshterp, moti i lagt Kostot e krahut t puns jan t larta dhe vjelja gjat lulzimit mund t zvogloj frytifikimin n me dor sht e lodhshme. Problem prbn edhe madhsia e pems. Vjelja duhet t realizohet n nj periudh t shkurtr kohore. Sfid kryesore sht edhe drgimi i frytit n treg n gjendje t mir. QERSHIA sisht tek qershia (m pak vishnja) (Tabela 2.1, 2.2). Megjithse krasitja sht konsideruar nj operacion shum i rndsishm n prodhimin e qershis, po bhet gjithnj e m e qart se ksaj praktike i duhet kushtuar m shum vmendje. Madhsia dhe cilsia e frytit bien ndjeshm me moshimin e shporeve dhe degt ansore kryesore e humbasin fuqin e rritjes.

QERSHIT Jan me qindra kultivar t rndsishm t qershis, por zakonisht, n nj vend apo

2.1 Kultivart dhe pjalmzuesit

pem me pak kmbza, mund t arrij zhvillim t madh; trungu ka pak degzim, i drejt, me deg t pjerrta, formon skelet n form konike

Figura 2.1 Forma e pems s qershis

Qershia

struktur peme m e vogl se qershia, e ndryshme nga kjo e fundit, nxjerr shum kmbza; trung i drejt, me degza t holla, t dobta, horizontale ose t varura

Figura 2.2 Forma e pems s vishnjs

Vishnja Figura 2.3 Degzat frutore t qershis dhe vishnjs

(a) degz e przier njvjeare; (d) degz e holl; (h) degz disa-vjeare me buqeta lulore; (i) degz disa-vjeare me degza t shkurtra

POM AL

rajon t caktuar, mbizotrojn dy ose tre kultivar. Zakonisht, kjo ka arsye t forta, shpesh t lidhura me paraplqimet historike t konsumatorve (p.sh. popullariteti i qershis Bing n Amerikn e Veriut). Ekzistojn gjithashtu edhe forca t rndsishme t tregut. Duke qen se, shpesh, qershit e hershme japin t ardhurat m t larta pr njsi, n gjersit gjeografike t ulta mbizotrojn kultivart me pjekje t hershme. Strategjia e kundrt prdoret n Kanadan perndimore dhe Norvegji, Figura 2.4 Sythat e qershis (majtas) dhe vishnjs

Figura 2.5 Lastar vegjetativ t qershis (majtas) dhe vishnjs

Tabela 2.2 Krkesat klimatike, gjeografike, pedologjike dhe hidrike t qershis

Fryt i klims s but por deri diku tolerant ndaj nj diapazoni t gjer temperaturash. Nuk shkon mir n zonat e ngrohta, t lagshta apo n Krkesat pr temperatur zonat me dimra t ngroht. Qershit krkojn m shum pranverizim se sa pjeshkat, ndrsa vishnjat m shum se qershit Toleranca ndaj ngricave Sythi i fryr dhe lulzimi, -3C; frutzat, -2C Sythat lulor plotsosht t aklimatizuar t qershis prballojn temQndrueshmria ndaj dimrit peratura deri n -30C, indet e ksilems deri afro -35C. Vlera t krahasueshme pr vishnjn jan -35 dhe -40C Pr t patur nj madhsi fryti dhe prodhim vjetor t madh sht e rndsishme t shmanget stresi i rnd i tahatsirs. Krkesat pr uj Nevojat pr uj t dy specieve jan t ngjashme me ato t pemve frutore gjethernse t tjera, edhe pse frutat maturohen n mesin e vers. Kostoja kryesore e stresit ujor sht zvoglimi i frytit Toleranca ndaj thatsirs Mesatare. Ndoshta m e madhe pr qershin E dobt tek qershia. Shiu gjat lulzimit zvoglon lidhjen e frutave Toleranca ndaj lagshtis dhe rrit prekjen nga smundjet. Shiu gjat ose pak prpara maturimit shkakton arje t qershis Toleranca ndaj ers Mesatare Krkesa edafike Paraplqehen toka t sheshta M t veantat nga t gjith pemt frutore brthamore. Shkojn mir n toka t ekuilibruara t thella e t pasura. Nnshartesa Mazzard ka Nevojat pr tok toleranc mesatare ndaj tokave t lagta dhe shkon dobt n toka t lehta; nnshartesat mzhdrav shkojn m mir n toka t lehta dhe t kulluara mir Krkesat pr ushqyes Krkon t ushqyer t mir dhe reagon ndaj plehrimit azotik

ku paraplqehen kultivart me pjekje t vonuar, qoft pr cilsin e tyre t frytit ashtu edhe pr faktin se nuk mund t konkurrohen nga rajonet e ngrohta t prodhimit t qershive. Australia, Kili dhe Zelanda e Re eksportojn fruta n hemisfern veriore gjat festave t Krishtlindjes dhe Vitit t Ri. N kt rast merren n konsiderat periudha e pjekjes, prshtatshmria pr transport n distanca t gjata dhe atribute t cilsis s frytit

QERSHIA

Figura 2.6 Tipare t gjetheve t kajsis

Qershia

QERSHIA (nga e majta n t djatht) gjethe e rritur e kajsis; dhmbzimi i buzve t llaps s gjethes; gjendrat tipike t brthamorve VISHNJA (nga e majta n t djatht) gjethe e rritur e qershis; dhmbzimi i buzve t llaps s gjethes; gjendrat tipike t brthamorve, majtas, tipi 'visciola'; djathtas, tipi 'amarena'

Vishnja

t prshtatshme pr tregun e destinacionit. Pr shembull, qershit me tul t verdh jan plqyer tradicionalisht nga konsumatort japonez.

Ksisoj, edhe pse mund t renditej nj list e gjer kultivarsh, sht m e rndsishme t kuptohet se kultivari i zgjedhur pr tu mbjell duhet t ket nj avantazh t qart n treg. Ky lloj informacion

merret m mir prej prodhuesve, ambalazhuesve dhe tregtuesve me prvoj n nj vend apo rajon t caktuar.

Pavarsisht ksaj, n prodhimin dhe tregtimin e qershis ekzistojn probleme serioze q jan t lidhura qartazi me kultivarin. Disa kultivar me fruta shum trheqs, t mdhenj dhe cilsor, nuk mund

Figura 2.7a Lulja e qershis 4

Figura 2.7b Lulja e vishnjs

POM AL

Figura 2.8 Fruta qershie (majtas) dhe vishnje t pamaturuar; prerje trthore e tyre (posht) t kultivohen me fitim pr shkak t lidhjes s dobt t frutave dhe prodhimtaris s ult. Kultivar t tjer jan t ndjeshm ndaj rregullimeve t frytit q shfaqen pas vjeljes dhe transportit. Shum kultivar konsiderohen si shum t ndjeshm ndaj plasaritjes prej shiut dhe smundjeve t tjera t tilla si kalbzimi i kafenjt (Monilinia fructicola), njollosja e gjetheve t qershis (Blumeriella iaapii) ose kanceri bakterial (Pseudomonas spp.). Pr fat t keq, duhet t presim ende q kultivart e qershis trheqs pr tregun t ken rezistenc t mir n fush ndaj smundjeve e dmtuesve t ndryshm.

Me futjen n treg t kultivarve vetpjellor (d.m.th. kultivar q nuk kan nevoj pr pjalmim t kryqzuar), shtja e pjalmimit t qershis sht br m pak problematike. Kto kultivar Ndrkoh q t gjith kultivart e qershis t rnd- pjalmzojn me sukses t gjith qershit e tjera. sishm n treg n 50 100 vitet e fundit kan qen Sidoqoft, sht e rndsishme t kuptojm se farfiliza rastsor, shumica e kultivarve modern midis kultivarve vetshterp (dhe t till kultie kan origjinn nga programet e prmirsimit var mbizotrojn ende) jo t gjith kombinimet gjenetik. Madhsia dhe cilsia e prmirsuar e jan t pajtueshme. Pemtari duhet t mbjell nj frytit jan objektivat kryesor pr zgjedhjen e nj kultivar t njohur pr t prodhuar pjalm q sht i

kultivari t ri, por ka patur gjithashtu edhe prparime t rndsishme n prodhimtarin e pems, hershmrin, garancin e prodhimit (nprmjet kultivarve vetpjellor) dhe duke zgjatur sezonin e tregtimit me kultivar t von. Disa kultivar t rinj konsiderohen si shum m pak t prirur ndaj plasaritjes s frytit ndrsa t tjer duken veanrisht t prshtatshm pr transport n tregje t largta.

pr nj pem q ka prirje prhapse (me qendr t hapur). Sidoqoft, mund t ken sukses pemtoret VISHNJAT I gjith prodhimi i vishnjs n 'gardh' me udhheqs qendror ose me udhheqs Amerikn e Veriut mbshtetet n nj kultivar t qendror t modifikuar, veanrisht nse prdoren vetm, Montmorency. Ky kultivar i vjetr francez nnshartesa q kontrollojn madhsin e pems. ka rezultuar si i prshtatshm pr vjelje t mekanizuar dhe heqjen e mekanizuar t brthams. Pr Pr t krijuar strukturn frytifikuese t nj peme m tepr, Montmorency, nj vishnj e tipit Ama- me udhheqs qendror, udhheqsi i nj fidani t rena me lng t kthjellt dhe shije t dallueshme, fuqishm, mundsisht me degza t parakohshme, sht e mirnjohur pr konsumatort amerikano- shkurtohet pas mbjelljes. Gjat 3 viteve t ardhverior t tortave me qershi. Ksisoj, duke qen se shme przgjidhen dhjet deg ansore dhe done gjith industria e Ameriks s Veriut sht orga- jra shkurtohet do viti pr t inkurajuar zhvilnizuar drejt prodhimit me efikasitet t ktij fryti limin e shporeve dhe degzimeve dytsore, duke pr prdorim n mbushjen e tortave, ka pak gjasa rritur kshtu zonn frytzuese potenciale. Sidoqoft, krasitja e teprt e vonon frytzimin. N disa q Montmorency t ndryshoj. raste, pr t marr formn e dshiruar t pems, me sa m pak krasitje, mund t prdoret pozicionNse krahasojm me situatn n SHBA, panorama imi i degve, me distancues ose nj sistem trine. e kultivarve t vishnjs n Evrop sht tejet komplekse. Mendohet se P. cerasus e ka prejardhjen nga Pasi sht formuar skeleti, me qllim q t ruhet hibridizimi natyror ndrmjet P. avium (qershis) nj ekuilibr ndrmjet frytzimit dhe rritjes, kradhe Prunus fruticosa (qershia e toks) dhe npr sitja duhet t zvoglohet n minimum, duke gaEvrop mund t hasen vishnja q favorizojn duk- rantuar kshtu q pema t mos mbingarkohet me shm njrn apo tjetrn specie prindrore. Shu- degzime dhe q vjelsit tu afrohen me lehtsi mica e vishnjave me rndsi n Evrop i prkasin t gjith pjesve. Shporet mbeten prodhuese pr grupit t kultivarve t klasifikuar si Morello me shum vite dhe heqja e degve m t vjetra nevolng t kuq n t kuqe t errt. Disa prej ktyre kul- jitet vetm nse vihet re nj rnie n prodhimtari tivarve prdoren pr prdorimin prodhimin e nj ose madhsin e frytit. produkti shum t veant (p.sh. Stevnsbar dhe Kelleris, i prdorur n Danimark pr prodhimin Periudha e krasitjes sht shum e rndsishme e lngut t frutave dhe vers) ndrsa t tjer, si n zonat q preken nga kanceri bakterial ose insht Schattenmorelle, kultivohen pr prodhimin feksionet e ndriimit t argjendt. Dritaret q e nj game t gjer produktesh. Pak prej kultivar- konsiderohen si m t mira pr t shmangur kto ve t vishnjave kan fryt me madhsi e mblsi smundje jan ato pak prpara ose pas eljes s t mjaftueshme si dhe qndrueshmri n ruajtje t sythave apo gjat periudhs s rritjes s vers. frytit pr konsum t freskt. Shembuj t mir jan Megjithat, krasitja verore pr disa sezone me disa klone t vishnjs hungareze shum cilsore, radh mund t oj n zvoglim t fuqis s rritjes. Pandy. Nga ana tjetr, krasitja dimrore priret ta fuqizoj pemn dhe mund t shpjegoj madhsin m t madhe t frytit n rajonet ku kjo praktik mbi2.2 Formsimi dhe krasitja zotron. QERSHIT Pemt e qershis q kan hyr n prodhim priren t prodhojn sytha lulor pran bazs s lastarve t rinj (zakonisht, katr deri pes nyjat e poshtme) dhe sytha vegjetativ n drejtim t majs. Shporet formohen n deg m t vjetra. Ksisoj, prerjet e majave t degzave njvjeare nuk heqin shum sytha lulor. Mbizotrimi i majs sht mjaft i fort tek qershia, ksisoj, prerjet e majave nevojiten shpesh pr t stimuluar degzimin ansor si dhe pr t kontrolluar lartsin e pems. VISHNJAT Vishnjat shfaqin shum m pak mbizotrim t majs se sa qershia dhe, pa krasitje, do t formonin nj pem shkurrore me nj form rritje lotuese. Njkohsisht do t kishim sasi t teprt t drurit t verbr (pa sytha) dhe shum deg me knd lidhje t dobt. Deprtimi i dobt i drits on n cilsi fryti t dobt, prandaj pem t tilla nuk jan ideale pr sistemin e vjeljes me shkundje dhe kapje. Heqja e frytit sht veanrisht e vshtir kur degt jan t gjata e t varura. Nj form peme m e prshtatshme pr vjeljen e mekanizuar dhe prodhimin e frutave cilsor sht forma me udhheqs qendror t modifikuar. Nj

QERSHIA pajtueshm me kultivarin kryesor.

Tradicionalisht, qershit mbillen n katror, me larges 6 m ose m shum nga njra-tjetra, me q-llim q t krijohet nj hapsir e mjaftueshme 6

Tabela 2.3 Aspekte agroteknike nga kultivimi i qershis Shumimi

Nnshartesa

Largesat (hapsirat, distancat)

Formsimi dhe krasitja Rrallimi Menaxhimi i dyshemes s pemtores Periudha e vjeljes s par Periudha deri n prodhimin e plot Rendimentet e pritshme

Kryesisht shartohet me kalem ose syth mbi nnshartesa farore ose vegjetative Seleksionimet Mazzard t qershis jan m t zakonshme dhe prgjithsisht prdoren n kushte t favorshme. Mzhdrava prdoret m rrall dhe mund t jap pem m t vogla; edhe pse m tolerante ndaj thatsirs, sht e papajtueshme me disa kultivar. Tashm n treg ka n dispozicion nnshartesa xhuxhzuese t qershis Hapsira ndrmjet rreshtave pr qershit sht shpesh 5 6 m. Hapsira ndrmjet rreshtave mund t jet minimumi 3 m, n varsi t nnshartess si dhe strategjis s krasitjes dhe formsimit. Vishnjat krkojn m pak hapsir Zakonisht, kultivohet n form kupore (me qendr t hapur); pas formimit t skeletit t dshiruar, krkohet pak krasitje e hollsishme. Riprtrimi periodik i degve ndihmon pr t mbajtur nj madhsi fryti t madhe. Sistemet e trinave t tilla si trina Tatura dhe sistemet me udhheqs qendror me dendsi t lart po bhen gjithnj e m popullore I pamundur por gjithsesi jo plotsisht i dobishm Pemtoret mbahen zakonisht me bar, duke trajtuar me herbicide nn kurorat e pems N vitin 3 4 N vitin 7 10

POM AL

Viti 4: 2t/ha Viti 6: 5 t/ha Viti 8: 10t/ha Jeta produktive e 25 35 vjet. M e shkurtr n zona kur mbizotrojn smundje t tilla si kancezakonshme ri bakterial ose viruse t transmetuara nprmjet pjalmit Vjelja nprmjet shkundjes dhe mbledhjes bhet rndom me vishnjat por qerMetoda e vjeljes shit vilen me dor me gjith bishta Qershia: Rekomandohet largimi i shpejt i nxehtsis fushore. Ruhen deri n 3 jav n 0C. Kaseta polietileni t puthitura mund ta zgjasin m shum jetgjaRuajtja tsin n ruajtje. Ruajtja n atmosfer t kontrolluar sht prdorur me 3-10% O2 dhe 10 12% CO2. sht rritur interesi pr paketimin n atmosfer t kontrolluar. Vishnja: prpunimi duhet br menjher pas vjeljes Nga smundjet krpudhore, prmendim: gjethbiruesja (Stigmina carpophila = Coryneum beijerinckii = Wilsonomyces carpophilus), kalbzimi i frutave (Monilia laxa), njollosja e gjetheve t qershis (Blumeriella japi = Phloeosporella = Cylindrosporium padi), kalbzimi i qafs (Phytophthora spp.), kalbzimi i rrnjve Patogjent kryesor (Armillaria mellea dhe Rosellinia necatrix), vyshkja krpudhore (Verticillium dahliae). Nga smundjet bakteriale m me rndsi sht kanceri bakterial (Xanthomonas campestris pv. pruni). Nga dmtuesit, me rndsi jan morri i zi i qershis (Myzus cerasi), miza e qershis (Rhagoletis cerasi), breshkza (Comstockaspis perniciosus), breshkza e kumbulls (Eulecanium corni), breshkza e bardh e manit (Pseudaulacaspis pentagona), flutura e vogl dimrore (Operophthera brumata), krimbi i sythave Dmtuesit kryesor (Argyrestia ephipella), krimbi i frutave (Recurvaria nanella), akripsi (Archips rosanus), drungrnsi i vogl i pemve (Scolytus rugulosus), brumbulli i zi i pjeshks (Capnodis tenebrionis). Nga barishtet e padshirueshme jan kryesisht ato dikotiledone dhe graminore.

QERSHIA

Figura 2.9 Pamja e frytit t pjekur n pem t qershis (majtas) dhe vishnjs pem e till ka gjasht deri tet deg skeletore q dalin prej trungut qendror. Kto deg przgjidhen gjat 2 3 viteve t para n pemtore, koh gjat s cils sht e rndsishme t ruhet mbizotrimi i udhheqsit qendror. Kjo krkon heqjen e degve ansore nn maj q prbjn rrezik pr tejrritjen e udhheqsit. Me rritjen e pems dhe hyrjen n prodhim t plot, mund t hiqet udhheqsi qendror, e ndoshta nj ose dy prej degve skeletore q hijezojn pjest e brendshme dhe t poshtme t pems.

QERSHIT Qershit nuk piqen pas vjeljes, ato vetm plaken. Ksisoj, ato vilen kur maturimi i frytit (shpesh i gjykuar nga ngjyra siprfaqsore) prputhet me krkesat e tregut. Qershit pr treg t freskt (e ato t prdorura pr prpunim prodhimin e qershive Maraschino ose qershive t akullit) vilen me bishta edhe para se t formohet ngjyrimi i plot i pjekjes. Interesant sht fakti se gjendja e bishtit (ngjyra, fryrja) prdoret n kanalet e marketingut pr t gjykuar kushtin e frytit, edhe pse kjo marrdhnie nuk sht veanrisht e fort. Frutat q shkojn pr konservim, ngrirje ose pr prodhimin e lngut dhe reelit, ndonjher vilen mekanikisht, pa bishta. Qershit pr prpunim vilen kur maturohen plotsisht. Sprkatjet para-vjeljes jan nj krkes e rndomt pr prodhimin e qershive cilsore. 8

2.3 Vjelja dhe trajtimi

Gjat gjith jets s pems krkohet krasitje e hollsishme e pems pr t parandaluar drurin e verbr dhe pr t garantuar q t ket rritje t re me fuqi t mjaftueshme pr t ofruar nj furnizim t mjaftueshm t sythave lulor. Figura 2.10 Pamja e frytit n vjelje

Pr vjeljen prdoren nj larmi kontejnersh, q nga koshat e vegjl me nj grrem q mund t varen n pem, e deri n kuti t cilat mund t li-

Figura 2.11 Pamja e tulit t frytit t vishnjs (majtas) dhe qershis

POM AL

Figura 2.12a Brthama (fara) e qershis

dhen me rripa n shpatullat e vjelsve. N varsi t cilsis s frytit n pem, standardizimi mund t bhet gjat vjeljes s frytit dhe vendosjes n kuti (paketim fushor) ose bhet m von n nj ambient paketimi. N shumicn e ambienteve tregtare t paketimit, prve standardizimit, prerja e vileve dhe kategorizimi sipas madhsis, jan operacione t rndsishme. Largimi i shpejt i nxehtsis fushore dhe vazhdimsia e ruajtjes s ftoht konsiderohen t domosdoshm nse duam q t zgjasim jetgjatsin n ruajtje ose n raftet e tregut. Qershit paketohen n arka t vogla druri ose kartoni, sipas paraplqimit t tregut. Zakonisht, fryti paketohet i przier n kuti, por pr linja t posame krkohet paketim i posam. Pozicionimi me dor i frytit (faqosja) po bhet gjithnj e m i rrall.

Figura 2.12b Brthama (fara) e vishnjs

QERSHIA

10

Nektarinat jan pjeshka pa push (me qime t imta), nj karakteristik e prcaktuar nga nj gjen i vetm i mbizotruar (recesiv) por i shoqruar me trajta t tjera, si sht ndjeshmria e shtuar ndaj dmtuesve, me rndsi pr prodhuesin komercial. Shumica e pjeshkave dhe nektarinave kan tul t verdh megjithat, kultivart me tul t bardh jan njohur dhe vlersuar prej kohsh. Edhe n kt rast, karakteristikat e tulit t verdh e atij t bardh aromatik jan t prcaktuara nga nj ift i vetm gjenesh mbizotrues/i mbizotruar. Njihen gjithashtu pjeshka me tul t kuq.

Pavarsisht emrtimit botanik t saj (Prunus persica), pjeshka e ka origjinn nga Kina dhe jo Persia. Megjithat, sht kultivuar n Lindjen e Mesme prpara se t hyj n Evrop, ndoshta duke mbrritur n Iranin e sotm prpara 100 p.e.s.. N Kin, sht prmendur n poemat e shekullit 10 p.e.s. (pr m shum informacion, lexo "Origjina dhe Perhapja e Pjeshkave" n www.scribd.com/ pomologjia).

III. PJESHKA DHE NEKTARINA

POM AL

Figura 3.1 Forma e pems s pjeshks

brtham t ngjitur ose t shqitur). Shumica e pjeshkave m t rndsishme pr prpunim i prkasin tipit me brtham t ngjitur dhe kan tul t fort, edhe kur piqen. Nga ana tjetr, shumica e pjeshkave dhe nektarinave pr tregun e freskt klasifikohen si me brtham t shqitur dhe priren t ken m tepr tul t but, t lngshm (shkrirs) Nj tjetr karakteristik me rndsi t madhe kur piqen plotsisht. Disa pjeshk me brtham pr tregtin sht shkalla e ngjitjes apo shqitja t shqitur prpunohen gjithashtu pr mbushje e brthams nga tuli gjat pjekjes s frytit (me tortash dhe produktesh t tjera. Tabela 3.1 Karakteristikat botanike, anatomike dhe fiziologjike t pjeshkave e nektarinave Emrtimi i zakonshm Emrat botanik Madhsia dhe forma e pems Seksualiteti Pjalmimi Pjeshk dhe nektarin Prunus persica Pem e rrumbullakt shkurrore 4 6 m e lart, me diametr 3 5 m Dyseksore (Hermafrodite) T gjith kultivart jan vetpjellor dhe entomofil dhe anemofil. Zakonisht, vendosja e koshereve konsiderohet e panevojshme. Paraplqehet t ket mot t that gjat kohs s lulzimit Prodhohen n ant e lastarve njvjear. Zakonisht, dy sytha lulor rrethojn nj syth vegjetativ. Lulet kan pes nnpetla, pes petla, nj gjethe karpelore t vetme, thek t shumt dhe sht pa bisht Fillimi i pranvers 3 jav prpara mollve Sythat e par q hapen jan sythat lulor; sythat vegjetativ elin disa dit m von Zakonisht kemi frytzim t teprt, q krkon rrallim t kujdesshm m dor. Frutat e pjeshks jan brthokl q shfaqin nj lakore rritje sigmoidale t dyfisht. Brthama forcohet gjat fazs s fundit t rritjes s frytit (stadi II). Pjeshkat kan nj lkur t pushzuar ndrsa nektarinat nj lkur t lmuar. Ngjyra e tulit sht e bardh ose e verdh, ndrkoh q njihen edhe kultivar me tul t kuq. Pjeshkat jan me brtham t shqitur, gjysm t shqitur ose t ngjitur pas tulit Kultivart m t hershm piqen n mesin e vers, m t vont n fillim t vjeshts

pem me rritje t shpejt, q e fillon fazn prodhuese q n vitin e dyt ose t tret, me jetgjatsi 20 - 30 vjet; fuqia e rritjes ndryshon shum sipas formave

Sythat lulor Periudha e eljes s sythave Periudha e lulzimit

Rritja e frytit dhe lastarve

Periudha e pjekjes s frutave

27

PJESHKA & NEKTARINA

Figura 3.2 Tipologjit e kurors s pjeshks sipas kultivarit

Prodhimi botror i pjeshkave dhe nektarinave (statistikat e FAO-s nuk i ndajn) luhatet n afro 17 Mt. Edhe pse jan mbi 70 vende q raportojn statistika t prodhimit vjetor, spikasin dy rajone: vendet e pellgut t Mesdheut prodhojn afro 40% t prodhimit gjithsej, ndrsa Kina, Japonia dhe Koreja prodhojn bashkrisht 30%. Nse marrim vendet prodhuese individualisht, Kina sht prodhuesi m i madh me mjaft shkputje, ku prodhimi botror vrtitet n 8 Mt; Italia vjen e dyta me 1.7 Mt dhe SHBA e treta (1.3 Mt). Spanja, Franca dhe Greqia jan vendet prodhuese kryesore n Evrop; Kili, Afrika e Jugut dhe Australia jan prodhues t rndsishm t hemisfers jugore. (pr m shum informacion, lexo "Origjina dhe Perhapja e Pjeshkave" n www.scribd.com/pomologjia). N Shqipri pjeshka shkon mir n Ultsirn Perndimore. Vjetari Statistikor i MBUMK jep t dhna t prditsuara pr prodhimin dhe shprndarjen e pjeshks n Shqipri.

pjeshkave dhe nektarinave pr tregun e freskt. N kt rritje kan kontribuar ndjeshm kultivart e prmirsuar q zgjasin sezonin dhe jan t prshtatur posarisht me rajone dhe kanale marketingu t caktuara.

Pjeshkat e kultivuara pr prpunim n gjysma, copa apo przierje frutash n shije dhe kuti jan kryesisht kultivar me brtham t ngjitur dhe tul t fort. Kto fruta vilen mekanikisht dhe po n mnyr t mekanizuar qrohen dhe u hiqet

28

Ndrkoh q pjeshkat jan nj produkt i prpunuar me mjaft rndsi n Kaliforni, Greqi, Australi dhe Afrikn e Jugut, shumica e industris i sht prkushtuar prodhimit pr tregun e freskt. N Figura 3.3 Degzat frutore t pjeshks fakt, rritja e prodhimit n vitet e fundit shpjegohet (a) degz e przier njvjeare; (b) degz njvjeare q del gjersisht nga rritja n tregtin ndrkombtare e nga nj degz dyvjeare; (d) degz e holl; (g) nyj me sytha
lulor dhe drunor; (f) nyj me sytha drunor

brthama me pajisje mjaft efikase. Pjeshkat pr tharje ose ngrirje jan kultivar me brtham t shqitur q vilen kur jan pjekur por gjithsesi t forta pr t maksimizuar prmbajtjen e sheqerit.

Pjeshkat dhe nektarinat q kultivohen pr konsum t freskt klasifikohen si me brtham t shqitur (edhe pse ka mjaft ndryshime ndrmjet kultiva-

Figura 3.4 Sythat e pjeshks; djathtas, dy sytha lulor n an dhe nj syth drunor n qendr

Tabela 3.2 Krkesat klimatike, gjeografike, pedologjike dhe hidrike t pjeshkave e nektarinave Krkesat pr temperatur

Nj fryt i zons s but por q rritet m knaqshm dhe jep cilsi fryti m t mir n rajonet me verra t ngrohta Toleranca ndaj ngricave Mund t prbj problem pr shkak t lulzimit t hershm: - 4C do t dmtojn sythat e elur, - 3C lulet dhe - 1C frutzat Qndrueshmria ndaj dimrit Edhe pse pjeshkat jan ndr brthamort m pak t qndrueshm ndaj t ftohtit, sythat plotsisht t prgjumur prballojn afro -20C dhe lvorja deri -25C Nevojat pr uj Krkojn furnizim t bollshm me uj, veanrisht n rritjen prfundimtare t frytit (stadi III). Zvoglimi i ujitjes pas vjeljes mund t ndihmoj n kontrollin e fuqis s rritjes Toleranca ndaj thatsirs Mesatare Toleranca ndaj tokave t Nuk duhen zgjedhur zonat pa kullim t mir; nnshartesat e pjeshks lagta nuk e tolerojn prmbytjen Toleranca ndaj lagshtis Kanceri dhe kalbzimi i kafenjt shkaktojn probleme serioze n rajonet e lagshta. Nektarinat, n veanti, priren t plasariten nse ka reshje t rnda pran kohs s vjeljes shiko shnimet pr qershin Toleranca ndaj ers Mesatare Krkesa edafike Paraplqehen toka t sheshta ose kodra t buta. Kodrat me diell e shpejtojn lulzimin dhe pjekjen e frutave; pemt n faqet e hijezuara jan m pak t pritura ndaj ngricave pranverore Nevojat pr tok Paraplqen toka t lehta, t kulluara mir, me kusht q t ruhet lagshtia e duhur. Shmangen tokat e rnda argjilore Krkesat pr ushqyes Prdorimet gjethore t mikroelementeve jan nj agroteknik e rndomt. Pr t marr fruta me madhsi t mir dhe rritje t prshtatshme t lastarve ansor, fuqia e rritjes s pems duhet mbajtur nn kontroll

Ka shum programe t prmirsimit gjenetik t pjeshkave e nektarinave n mbar botn pr tregun e freskt, e ksisoj do vit futen n treg kultivar t rinj. T paturit n dispozicion t materialit t ri bimor, si edhe fakti q pjeshkat dhe nektarinat kan nj jetgjatsi peme relatives t shkurtr, ka uar n nj riprtritje t vazhdueshme t panorams s kultivarve t pjeshkave e nektarinave. N Kaliforni, pr shembull, prodhimi vjetor prej 225,000 ton prodhohet nga 100 kultivar nektarinash. Asnj prej ktyre kultivarve nuk ishte pop-

POM AL rve) dhe, kur piqen plotsisht, thuajse gjithnj kan tul t but e t lngshm. Ato vilen kur jan ende t forta por duke u siguruar q do t piqen shpejt sapo t hiqen nga ruajtja n t ftoht. Me nj diapazon kultivarsh q kan data pjekjesh t ndryshme, Kalifornia dhe vende t tjera me nj klim mesdhetare vjelin fruta gjat nj periudhe prej m shum se 4 muaj dhe livrojn fruta t freskta n treg gjat t paktn 5 muajve.

3.1 Kultivart dhe pjalmimi

29

PJESHKA & NEKTARINA

Figura 3.5 Karakteristika t lastarit vegjetativ t pjeshks (majtas), gjethes s rritur (qendr) dhe buzve t gjethes (dajthas) si dhe gjendrat tipike t brthamorve (posht)

ullor 30 vjet m par. Nj panoram t ngjashme hasim edhe gjetk. Kjo tregon se sa e rndsishme sht q prodhuesit t jen t prditsuar me kt sken kultivarsh q ndryshon me shpejtsi. Pjesa drrmuese e programeve m t fundit t prmirsimit gjenetik jan prqendruar n kultivart pr tregun e freskt, duke prmirsuar thellsisht n dekadat e fundit prodhimtarin, pamjen e frytit dhe prshtatshmrin pr trajtim dhe transport. Tashm ka n dispozicion familje kultivarsh, ku kultivart individual dallojn pakz, me prjashtim t periudhs s pjekjes. Kjo lejon transportin e nj produkti tepr uniform gjat disa muajve.

M pak vmendje i sht kushtuar prmirsimit gjenetik t pjeshkave t reja pr prpunim. Pjeshka ideale pr konserva duhet t jet nj pem shum prodhimtare me tekstur t fort, t imt dhe me tul pa kafzime, ngjyr trheqse tuli si dhe brthama t vogla, t rrumbullakta q nuk ahen. Teknologjia e vjeljes s mekanizuar krkon nj popullat uniforme t frytit t maturuar n nj dit t caktuar. sht e kuptueshme q kjo industri sht mjaft e interesuar pr rezistencn ndaj smundjeve dhe dmtuesve. N do vend q ka nj industri t rndsishme t prpunimit t pjeshkave mbizotrojn nj ose dy kultivar. Shembuj jan Halford n Kaliforni, Golden Queen n Australi. Rezulton q kultivart ekzistues konsiderohen shum t plqyeshm. 30 Shumica e kultivarve t rinj t pjeshkave dhe nek-

tarinave kan rezultuar si t prshtatshm pr nj diapazon gjeografik dhe klimatik relativisht t ngusht dhe kjo shpjegon prdorimin e nj numri t madh kultivarsh n mbar botn. Kjo ka ardhur edhe nga progresi i kufizuar n brendsimin e rezistencs ndaj smundjeve dhe dmtuesve tek kultivart e pjeshkave dhe nektarinave me prhapje t gjer. Pr shembull, ndrkoh q sht arritur nj rezistenc ndaj njollosjes bakteriale t pjeshks (Xanthomonas campestris pv. pruni) tek disa kultivar pjeshke, pr shkak t shtameve t shumta t ksaj smundje, nuk sht zbuluar ende nj rezistenc me spektr t gjer. Edhe pse jan raportuar ndryshime t rndsishme n ndjeshmrin ndaj gjetheprdredhses s pjeshks, hirit dhe kalbzimit t kafenjt, deri m sot nuk kemi kultivar plotsisht rezistent.

POM AL

Figura 3.6a Lulje kmbanore

Smundjet virusale ose t ngjashme me ato virusale zvoglojn prodhimtarin e pems dhe cilsin e frytit dhe disa mund shkaktojn madje tharjen e pems. Viruset m t rndsishme t pjeshks 3.2 Smundjet dhe dmtuesit jan mozaiku i verdh i sythit (yellow bud mosaic), Prve shum dmtuesve t prmendur n Ta- njolla unazore e brthamorve (Prunus ringspot) beln 3.3, nematodat parazitare bimore mund t dhe gjetheprdredhsja e verdh e pjeshks (peach prbjn nj problem shum t rndsishm n yellow leaf roll). Kto smundje vektorizohen nga disa pjes t bots. Ato transmetojn smundje nj diapazon organizmash dhe biologjia e tyre virusale serioze, zvoglojn efikasitetin e rrnjs mund t jet shum komplekse. Blerja e fidanve dhe e dobsojn n trsi pemn. Shpesh kshillo- t pastra nga smundjet dhe eliminimi i pemve t het nj fumigim para mbjelljes. Prdorimi i nn- infektuara jan mnyrat kryesore pr t shmangur shartesave rezistente ndaj nematodave sht i za- dhe kontrolluar smundjet virusale. Smundjet e konshm n disa rajone. tjera t pjeshks prfshijn njollosjes bakteriale t pjeshks (X. campestris pv. pruni), kroma (CladoKa shum smundje t rndsishme t pjesh- sporium carpophilum) dhe hiri (Sphaerotheca kave dhe nektarinave. Pr fat t mir, jo t gjitha pannosa dhe Podosphaera tridactyla). Hiri sht jan t pranishme n t gjith rajonet prodhuese. veanrisht problematik me nektarinn. Disa prej ktyre smundjeve shkaktojn tharjen e pems. Shembuj t mir jan ndriimi i argjendt (Chondrostereum purpureum), kanceri bakterial (Pseudomonas syringae) kalbzimi armilaria 3.3 Formsimi dhe krasitja dhe fitoftora si dhe kalbzimi i qafs. Smundje t N prodhimin botror t pjeshks n mbar botn rndsishme t luleve, gjetheve dhe frutave pr- hasim nj larmi t madhe t sistemeve t mbjelljes fshijn kalbzimin e luleve n pranver dhe kal- dhe formave t pems. Kur jetgjatsia e pritshme bzimin e kafenjt gjat rritjes, q t dy t shkak- e pems sht 20 vjet ose m shum, m s shumti tuara nga krpudha Monilinia spp.. Ky patogjen gjejm pem n form kupore n hapsira 7 x 7m. sht i vshtir t kontrollohet, veanrisht n Megjithat, mbjelljet 'gardh' me hapsira shum klim t lagsht. Nj smundje e ngjashme n ko- m t ngushta po bhen gjithnj e m popullore hn e lulzimit, kalbzimi i luleve, shkaktohet nga n rastin e pemve me udhheqs qendror (Tabela organizmi i kancerit bakterial. Gjetheprdredhsja 3.3 dhe Fig. 3.2). e pjeshks (Taphrina deformans), megjithse relatives e leht pr tu kontrolluar, mund t dmto- Kur sht i njohur fakti se smundje t tilla si

Me prjashtime shum t rralla, pemt e pjeshks jan vetpjellore dhe mund t mbillen n blloqe t plot (t paprzier). Edhe pse ato zakonisht pjalmohen nga insektet, shtimi i kolonive t bletve nuk krkohet zakonisht pr t marr nj prodhim t plot.

j si gjethnajn ashtu edhe frytin. Gjethbiruesja brthamore (Stigmina carpophila/Wilsonomyces carpophilus) mund t dmtoj frytin dhe thaj degt dhe sythat. Figura 3.6b Lule trndafilore

31

PJESHKA & NEKTARINA

kanceri bakterial ose ndriimi i argjendt shkurtojn jetn e pritshme t jets, dendsit e mbjelljes jan m t larta dhe formsohen pr t inkurajuar prodhimin e hershm. N kto situata, bhet nj krasitje minimale dhe kur nevojitet absolutisht, prcaktohet me kujdes afati kohor pr t minimizuar hyrjen e smundjes. sht e rndsishme t kuptojm q pjeshkat prodhojn n degzat e reja, shpesh lulzojn dendur dhe frytzojn prodhim shum t madh q duhet t rrallohet me dor. Pr t shmangur situ. atat kur pemt zmadhohen gjithnj e m shum dhe japin prodhim vetm n skajet e kurors, menaxhimi i pems duhet t garantoj q degzat e reja frutzuese prodhohen do vit prgjat tr gjatsis s degve skeletore. N kt rast krasitja bhet nj mjet i rndsishm pr pozicionimin e frutave prgjat ktyre degve kryesore dhe pr zvoglimin e mass s krkuar t rrallimit. Ekzis-

Figura 3.7 Fruta pjeshke t pamaturuar, t paraqitur edhe n prerje trthore (djathtas)

tojn dy qasje kryesore: (i) zvoglimin n minimum t numrit t lastarve njvjear q nevojiten pr prodhim t plot; ose (ii) duke ln m shum lastar por duke shkurtuar donjrin deri n gjysmn e gjatsis fillestare. donjra nga kto qasje ka avantazhe dhe disavantazhe.

3.4 Vjelja dhe trajtimi

Prpjesa e prodhimit gjithsej t pjeshkave dhe nektarinave q shkon n tregje t largta sht gjithnj n rritje. Pr kt, t gjith shqetsimet lidhur me prodhimin e nj produkti me cilsi t lart, pa dmtime, q mbrrin tek konsumatori n kushte t mira jan m se t vlefshme pr kt specie. Shumica e komenteve t bra lidhur me trajtimin dhe tregtimin e qershive jan t vlefshme edhe pr pjeshkat dhe nektarinat pr tregun e freskt.

Figura 3.8 Pamja e frytit t pjekur n pem 32

Figura 3.9 Pamja e frytit n vjelje

Vjelja e kujdesshme, n stadin e duhur t maturimit t frytit, sht shum e rndsishme. Vjelsit duhet t jen t mirtrajnuar dhe t veshin dorashka. Frutat e pjekur plotsisht nuk mund t trajShumimi Nnshartesa

Tabela 3.3 Aspekte agroteknike t kultivimit t pjeshkave dhe nektarinave

Largesat (hapsirat, distancat) Formsimi dhe krasitja

Rrallimi

Menaxhimi i dyshemes s pemtores

Periudha e vjeljes s par Periudha deri n N vitin 4 6; m hert kur mbjelljet jan m t dendura prodhimin e plot Rendimentet e Viti 4: 2t/ha pritshme Viti 6: 5 t/ha Viti 8: 10t/ha Jeta produktive e 10 20 vjet n varsi t ndjeshmris ndaj smundjeve endemike zakonshme Metoda e vjeljes Vjelje me dor pr tregun e freskt. Vjelja e mekanizuar sht e mundur dhe e pranueshme pr pjeshkat pr konserva Ruajtja Zvoglimi i temperaturs s frytit pas vjeljes do t ndihmoj n transportin dhe paketimin; sht e mundur ruajtja n t ftoht n 0C pr deri n 5 jav. Ruajtja n atmosfer t kontrolluar me 1% O2 dhe 5% CO2 e zgjat jetgjatsin n ruajtje

Metoda m e zakonshme sht shartimi me syth. sht arritur nj sukses i caktuar me shtimin me copa por kjo praktik nuk prdoret rndom M t prdorshmit jan farfilizat e pjeshks, por burimi i fars konsiderohet i rndsishm pr sa i takon pajtueshmris s shartimit dhe qndrueshmris ndaj t ftohtit. Disa linja farore (p.sh. Nemaguard) jan rezistente ndaj nematodave; t tjerat mund t projn nj kontroll mbi fuqin e rritjes s pems Tradicionalisht, mbillen n katror prej 6 m. Aktualisht mbillen shum m afr n gardh shih m posht Pemt priren natyrshm drejt forms shkurrore dhe prshtaten mir me sistemet me qendr t hapur. Megjithat, mund t formohen pem me udhheqs qendror dhe t mirmbahen n mbjellje gardh. Teknika m popullore sht mbjellja n largesa prej afro 2 3 m n rreshta me largsi 4.5 5.0 m nga njritjetri dhe t formsuar me udhheqs qendror. Operacionet e prvitshme t krasitjes kan pr synim t inkurajojn zhvillimin e lastarve t rinj prgjat gjith gjatsis s degve skeletore. Lastart njvjear rrallohen, e shpesh shkurtohen prpara eljes s sythave dhe hiqen pas prodhimit. Kur pemt preken nga ndriimi i argjendt dhe kanceri bakterial, krasitja bhet pas vjeljes por prpara rrzimit t gjetheve. Shpesh konsiderohet e dshirueshme krasitja verore pr t ekspozuar frytin ndaj drits s drejtprdrejt t diellit dhe heqja e thithakve Rrallimi i luleve dhe frutave kryhet m s shumti me dor dhe shpesh sht operacioni m i kushtueshm n prodhimin e pjeshkave. Rrallimi i hershm maksimizon madhsin e frytit Sistemi m i prhapur pr menaxhimin e dyshemes s pemtores jan hapsirat ndrmjet rreshtave t mbajtura me bar ndrsa rreshti i pemve i pastr nga barrat e padshirueshme, shpesh pakz i ngritur. Megjithat, n disa raste prashitja n pranver e hapsirave ndrmjet rreshtave pr t brendsuar mbetjet e krasitjeve dhe mumjet e kalbzimit t kafenjt konsiderohet nj agroteknik e domosdoshme pr pemtoren. Kjo praktik kombinohet me prdorimin e nj specie tokmbuluese njvjeare N vitin 1 - 2 pr mbjelljet e afrta, n t kundrt n vitin 2 - 3

POM AL tohen pa shkaktuar shtypje (mavijosje) dhe do t prisheshin prpara se t mbrrijn tek konsumatori. Nga ana tjetr, frutat tejet t papjekur nuk do t ken ngjyr t mir, nuk do t arrijn t formo-

33

PJESHKA & NEKTARINA Tabela 3.3 Aspekte agroteknike t kultivimit t pjeshkave dhe nektarinave Patogjent kryesor

Dmtuesit kryesor

jn cilsi t mir t brendshme kur piqen, prandaj t vjela n kt gjendje kto fruta do t zvoglonin shum prodhimtarin pasi pesha e frytit rritet shpejt n ditt q i paraprijn vjeljes.

Ndr smundjet kryesore krpudhore t pjeshkave dhe nektarinave jan gjethprdredhsja (Taphrina deformans), gjethbiruesja brthamore (Stigmina carpophila = Wilsonomyces carpophilus), hiri i pjeshks (Sphaeroteca pannosa var. persicae), kalbzimi i frutave (Monilia cinerea = Monilia laxa), nekroza e degve t pjeshks (Phomopsis amygdali = Fusicoccum amygdali), kalbzimi i qafs (Phytophthora spp.), kalbzimi i rrnjve (Armillaria mellea dhe Rosellinia nexatrix), ndriimi i argjendt (Chondrostereum purpureum), vyshkja krpudhore (Verticillium dahliae) Ndr smundjet kryesore bakteriale jan kanceri bakterial (Xanthomonas campestris pv. pruni). Dmtuesit kryesor t qershis jan speciet e ndryshme t afideve (morrave) si morri i gjelbr i pjeshks (Myzus persicae), morri prdredhs i gjetheve (Myzus varians), morri i zi i pjeshks (Brachycaudus schwartzi), morri i gjelbr miellor (Hyalopterus amygdali). T tjer dmtues jan disa lloje tripsesh (Taeniothrips meridionalis, Thrips major, Frankiniella occidentalis), breshkza e bardh (Pseudaulacaspis pentagona), tenja e lindjes (Cydia molesta), tenja e pjeshks (Anarsia lineatella), kpusha e kuqe (Panonychus ulmi), kpusha e zakonshme (Tetranychus urticae) dhe miza mesdhetare (Ceratitis capitata)

Frutat duhet t ftohen paraprakisht sa m shpejt Qasja e duhur sht vjelja n stadin e maturimit pas vjeljes dhe t ruhen n lagshti t lart dhe q prputhet me planin e marketingut: fruta t temperatura pak mbi temperaturn e ngrirjes pjekur por t fort pr tregjet vendore n largsi deri sa t mbrrij tek konsumatori. Temperatura t shkurtr, pak dit m hert nse synohen tregje e ult sht garancia m e mir kundr smundm t largt. Edhe frutat e destinuara pr tregjet e jeve dhe rregullimeve t tjera t pasvjeljes. Sidoeksportit n largsi shum t madhe duhet t ken qoft, ekzistojn disa kultivar q zhvillojn nj rregullim klasik nga i ftohti pranngrirs, i quajtur ndonjher si pambukzim, nse mbahet pr shum koh n temperatura ndrmjet 2 dhe 10C. Ky rregullim duket m i prhapur tek kultivart e von. Rrallher kshillohet ruajtja n t ftoht e pjeshkave pr m shum se 3 jav.

nj zhvillim t mjaftueshm t ngjyrs baz (sfondit) t verdh (ose t bardh) ndrsa tuli sapo t ket filluar t zbutet.

Figura 3.10 Pjeshkat kan m s shumti ngjyr t verdh, t bardh e rrallher t kuqe t tulit 34

Kategorizimi sipas krkesat e tregut ndodh zakonisht n nj ambjent paketimi duke prdorur pajisje pr trajtimin e frutave t but. Gjat kategorizimit kemi shum dmtime

POM AL

Figura 3.11 Brthama (fara) e pjeshks, me larmin e formave (djathtas) t indit (mavijosje).

35

PJESHKA & NEKTARINA

36

N hortikulturn komerciale, ekzistojn dy specie t rndsishme t kumbulls: ato t klasifikuara si kumbulla evropiane (P. domestica) dhe kumbullat aziatike ose japoneze (ose kino-japoneze) (P. salicina). Rndsia thelbsore e kumbullave P. salicina n Kin (shih m posht) dhe prania n rritje e tyre si nj artikull me vler t lart n tregtin ndrkombtare, sugjeron se aktualisht ato jan po aq t rndsishme n tregtin ndrkombtare sa edhe kumbullat evropiane.

IV. KUMBULLA

Kumbulla evropiane sht kultivuar n Evrop pr t paktn 2000 vjet por nuk ka as edhe nj specie t egr pararendse mendohet se P. domestica sht nj hibrid kompleks. Kumbulla japoneze sht sjell n Perndim nga Japonia por ka t ngjar q origjina t jet n Kin. Krkon verra t ngrohta dhe nuk kultivohet n pjest e ftohta t Evrops, aty ku edhe gjejm prpjesn m t Emrtimi i zakonshm Emrat botanik Emri botanik i specieve t lidhura dhe t dobishme Madhsia dhe forma e pems Seksualiteti

Ekzistojn shum specie t tjera t kumbullave q jan vendase t Ameriks, Evrops dhe Azis, por vetm pak prej tyre kan fituar nj rndsi komerciale. Kumbullat 'damson' dhe 'bullasis' (jan ln emrtimet n gjuh t huaj pasi nuk e kemi br kt ndarje n shqip), P. domestica nnspecie insititia, jan t athta dhe prdoren vetm pr torta dhe reele. Kumbullat mirabolan ose kumbullat qershimbajtse, Prunus cerasifera, sht m e rndsishme si nnshartes.

POM AL madhe t prodhimit botror t kumbullave.

Tabela 4.1 Karakteristikat botanike, anatomike dhe fiziologjike t kumbullave evropiane e japoneze

Pjalmimi

Sythat lulor

Periudha e eljes s sythave Periudha e lulzimit

Kumbulla Prunus salicina (kumbulla japoneze) Prunus domestica (kumbulla evropiane) Prunus domestica insititia (damsons) Prunus cerasifera (kumbulla mirabolan ose qershimbajtse) E fuqishme, veanrisht P. domestica, pem shkurrore 4 8 m e lart, me diametr 4 5 m Dyseksore (Hermafrodite) Shum kumbulla krkojn pjalmim t kryqzuar pr t krkuar kshillim prpara mbjelljes. Duhet marr me kujdes periudha e lulzimit t pjalmzuesve dhe sht e domosdoshme pajtueshmria e kryqzuar e tyre. Shpesh nektari ka prmbajtje sheqeri t ult dhe lulet e tjera mund t konkurrojn leht kumbullat pr trheqjen e bletve Prodhohen si n lastart njvjear dhe n shporet e degve m t vjetra. Sythat lulor dhe vegjetativ jan t ndar. Sythat lulor t kumbulls evropiane prmbajn nj deri tre lule, kumbulla japoneze dy deri pes lule n bishta lulor t gjat. Lulet kan pes nnpetla, pes petla, nj gjethe karpelore t vetme dhe thek t shumt Shumica e kumbullave japoneze lulzojn n fillim t pranvers; t tjerat, prfshijn kumbullat evropiane, lulzojn 1 2 jav m von Sythat lulor elin t part, sythat gjethor disa dit m von Brthokl, me nj lakore rritje sigmoide t dyfisht. Brthama forcohet gjat fazs s qetsis s rritjes s frytit. N shumicn e kumbullave japoneze brthama sht e ngjitur ngusht me tulin. Kumbulla evropiane sht e shqitur nga tuli. Tuli sht i verdh n t kuqe t errt n t dy speciet E ndryshueshme, disa jan ndr frutat m t hershm q shihen n do sezon

Statistikat e Kombeve t Bashkuara (FAO) tregojn se prodhimi botror i kumbullave (t gjith speciet bashk) sht rritur dhe aktualisht vrtitet n 9.7 Mt. Aktualisht, numri i vendeve q raportojn statistika pr prodhimin e kumbullave sht 78. Kina sht prodhuesi m i madh, me afro 4.8 Mt, i ndjekur nga SHBA dhe Serbia me afro 0.7 Mt donjra.

Rritja e frytit dhe lastarve

Periudha e pjekjes s frutave

37

KUMBULLA

Figura 4.1 Forma e pems s kumbulls japoneze (majtas) dhe evropiane N Shqipri, kumbullat evropiane shkojn m mir n zonn veriore dhe qendrore t vendit; kumbullat kino-japoneze shkojn m mir n zonn jugore, jug-perndimore dhe qendrore. Nga 1.15 milion pem n prodhim, merret afro 26000 ton.

pem me rritje t shpejt, q e fillon fazn prodhuese q n vitin e dyt ose t tret, me jetgjatsi 20 - 30 vjet; fuqia e rritjes ndryshon shum sipas formave

Si kumbullat evropiane ashtu edhe japoneze shfaqin nj diapazon t gjer formash, ngjyrash, ma-

4.1 Kultivart dhe pjalmimi

dhsish t frytit dhe cilsish t brendshme. Nse ktu shtojm kultivart jo shum t prhapur n kultivim q rrjedhin nga disa specie t kumbullave amerikane, sht e qart se kumbullat jan m t larmishmet e t gjith pemve frutore brthamore. Ka t ngjar q kjo larmi t shfrytzohet n mnyr t dobishme, veanrisht n ato vende ku konsumatort jan gjithnj e m t interesuar n fruta dhe produkte frutore q prmbajn risi. Pr m tepr, kryqzimet ndrllojore, t tilla si plumkot (P. salicina x P. armeniaca), mund t shtohen n

38

(a) degz e przier njvjeare; (b) degz njvjeare q del nga nj degz dyvjeare; (c) degz disa-vjeare me buqeta; (d) degz e holl; (h) degz disa-vjeare me degza t shkurtra buketore

Figura 4.2 Degzat frutore t kumbullave japoneze (majtas) dhe evropiane

numr dhe n rndsin tregtare.

Kumbullat e purpurta me form vezake q prdoren pr tharje, konservim ose pr prodhimin e pijeve quhen 'prunes' (p.sh. DAgen ose kumbulla franceze) por edhe disa kultivar t P. domestica quhen 'prunes' edhe pse rrallher e arrijn prmbajtjen e sheqerit t nevojshme pr tharjen e duhur pa hequr brthamn (prkufizimi i pranuar prgjithsisht pr nj 'prune'). 'Prune' italiane sht nj shembull i mir. Klasa t tjera t kumbullave evropiane q prdoren pr konsum t freskt ose pr prpunim n komposto, reel dhe prevede jan:

POM AL

Tabela 4.2 Krkesat klimatike, gjeografike, pedologjike dhe hidrike t kumbullave Krkesat pr temperatur

N prgjithsi, kumbullat evropiane rriten n vende e rajone m t freskta, por ka edhe prjashtime. Kumbullat pr tharje jan kryesisht t kultivuara n zona me temperatur t ngroht t ngjashme me Kalifornin dhe Francn jugore Toleranca ndaj ngricave Dmtohet nga temperatura -4 deri -5C gjat fryrjes s sythave; -2 deri -3C n lulzim; dhe 0C n stadin e frutzave. Duke qen se shumica e kumbullave evropiane lulzojn m von se pjeshkat, shpesh ato prballojn m pak dm se sa kumbullat japoneze Qndrueshmria ndaj dimrit Kultivart ndryshojn gjersisht por n prgjithsi kumbullat japoneze jan t ngjashme n qndrueshmri me pjeshkat ndrsa kumbullat evropiane renditen me vishnjat Nevojat pr uj T sigurohet lagshtia e duhur, veanrisht gjat stadit prfundimtar t rritjes Toleranca ndaj thatsirs Mesatare Toleranca ndaj tokave t Mesatare deri e mir. Kumbullat evropiane jan m tolerante ndaj lalagta gies s kmbve se sa brthamort Toleranca ndaj lagshtis Kultivohet si n vendet me klim shkrettinore dhe t lagshta por smundjet dhe problemet me lidhjen e frutave jan m pak t rnda n rajone m t thata Toleranca ndaj ers Mesatare Krkesa edafike Paraplqehen toka t sheshta Nevojat pr tok Kumbullat evropiane mund t tolerojn toka argjilore m t rnda se sa shumica e pemve frutore. Kumbullat japoneze jan m pak tolerante ndaj tokave t tilla. Pavarsisht ksaj, tokat e ekuilibruara, t kulluara mir, e t thella, jan m t mirat pr t dy tipat Krkesat pr ushqyes Krkon m pak azot se sa drufrutort e tjer por cilsia dhe prodhimtaria e frutave prmirsohet nga t ushqyerit e mir.

Figura 4.3 Sythat e kumbulls japoneze (majtas) Kumbulla t tipit Greengage, me cilsi t dhe evropiane lart pr ngrnie dhe komposto, zakonisht shumti pr fruta t konservuara t rrumbullakta, t mbla dhe me ngjyr t verdh n t gjelbr Kumbulla blu ose t kuqe, t mdha dhe vezake, t tipit Lombard ose Viktoria. Kumbulla t verdh t tipit vez, t rrumVictoria sht kultivari i kumbulls m i bullakta, me tul dhe lkur me ngjyr t prhapur n Evropn veriore. President verdh ose t kuqe, t prdorura m s

39

KUMBULLA

Me rndsi sht gjithashtu sigurimi i pjalmuesve t prshtatshm. Blett nuk trhiqen shum nga Figura 4.4 Karakteristika t lastarit vegjetativ t lulet e kumbulls, kshtu q mund t nevojitet nj kumbulls japoneze (majtas) dhe kumbulls evronumr i madh kosheresh (tre deri katr pr hekpiane tar). Gjat planifikimit t nj pemtoreje me kumbulla sht me vend t merren masa q t mos ket sht m popullor n Amerikn e Veriut. burime lulesh konkurruese n afrsi gjat kohs s Ato prdoren vetm pr konsum t freskt. lulzimit t kumbulls. Kumbullat japoneze, P. salicina, jan edhe m t larmishme n ngjyr dhe form. Shum kultivar kan form zemre me nj fund kupe me maj, ndrsa t tjerat jan rrumbullake apo madje t shtypura. Santa Rosa, nj kumbull rrumbullake, me ngjyr t kuqe t shndritshme dhe tul t verdh, e krijuar n fillim t viteve 1900 nga Luther Burbank, sht prej shum kohsh e paraplqyera e industris s Kalifornis. Megjithat, vendi i saj ka nisur t zihet nga nj koleksion kultivarsh pr t zgjatur sezonin e transportit t frutave t freskta n tregje t largta. Disa prej tyre jan m t sheshta dhe marrin ngjyr t kuqe n t zez kur piqen. Friar sht nj kultivar me kt lloj pamje.

Krkesat pr pjalmim pr pemt e kumbulls ndryshojn dhe shpesh jan mjaft t ndrlikuara. Disa kultivar jan vetfrytzues ndrsa t tjer krkojn nj pjalmzues deri diku specifik. Fidanishtet duhet t jen n gjendje t japin hollsi t tilla pr kultivart q shesin. Kur pjalmimi i kryqzuar sht i domosdoshm pr t marr nj prodhim t plot, mund t jet e nevojshme t mbillen rreshta t kmbyer me kultivar t iftuar.

me dimra t ngroht.

Si tregohet nga informacioni i dhn n Tabeln 4.3, kumbullat jan strehues t nj numri t madh smundjesh t rrezikshme. Pr fat t mir, kultivart jan przgjedhur pr t patur rezistenc ndaj nj ose m shum prej ktyre smundjeve dhe, me kalimin e viteve, kto ndryshime pasqyrohen n kultivart e kultivuar n do rajon. Virusi i lis (smundja e sharks) sht nj faktor kufizues i rndsishm n prodhimin e kumbullave n Evrop dhe orvatje t konsiderueshme jan br pr t parandaluar lvizjen e tij n rajone t tjera t bots. Megjithat, edhe kjo smundje sht m Duke qen se blloqet me kumbulla po mbillen n pak serioze pr disa kultivar, duke lejuar vazhdirajone t ngrohta, krkesat pranverizuese mund min e industris evropiane t kumbulls. t prbjn nj kriter przgjedhs t rndsishm. Nj sr kultivarsh t rinj konsiderohen me pak Dmtuesit e kumbulls jan shpesh edhe dmpranverizim dhe jan t prshtatshme pr rajone tues t brthamorve t tjer. Megjithat, disa prej

4.2 Smundjet dhe dmtuesit

Figura 4.5 Karakteristika t gjethes s kumbulls japoneze (majtas) dhe kumbulls evropiane 40

POM AL

Figura 4.6a Lule t kumbulls japoneze

Aktualisht, kumbullat nuk jan kultivuar me sukses n mbjellje intensive me udhheqs qendror, t tilla si ato t prdorura pr pjeshkat dhe nek-

tyre shkaktojn nj dm m t madh n disa rajone t bots n krahasim me t tjer. Pr shembull, krimbi prers i agrumeve (Xylomyges curialis) shkakton dmtime serioze t kumbulls japoneze n Kaliforni por nuk prmendet si nj dmtues i kumbulls n pjes t tjera t bots. Strategjit moderne t kontrollit fokusohen n monitorimin e dmtuesve dhe kur sht e nevojshme, prdorimin e agjentve t kontrollit biologjik dhe opsioneve t tjera t buta ndaj dmtuesve t tjer. sht e domosdoshme q prodhuesit t jen plotsisht t ndrgjegjshm pr mundsit e kontrollit t dmtuesve q jan n dispozicion. Figura 4.6b Lule t kumbulls evropiane

4.3 Formsimi dhe krasitja

Figura 4.7 Fruta kumbulle japoneze (majtas) dhe evropiane t pamaturuar 41

KUMBULLA Tabela 4.3 Aspekte agroteknike t kultivmit t kumbullave evropiane dhe japoneze Shumimi

Nnshartesa Largesat (hapsirat, distancat)

Formsimi dhe krasitja

Rrallimi

42

tarinat. Prandaj, vazhdon t rekomandohet mbjellja me qendr t hapur (kupore).

Menaxhimi i dyshemes s pemtores Periudha e vjeljes N vitin 3 - 4 s par Periudha deri n N vitin 7 9 prodhimin e plot Viti 3: 3 t/ha Rendimentet e Viti 6: 9 t/ha pritshme Viti 9: 18t/ha Jeta produktive e 25 - 35 vjet. M e shkurtr kur smundje si kanceri bakterial ose ndriimi i arzakonshme gjendt prbjn problem Vilet me dor pr tregun e freskt. Shkundsit mekanik prdoren shpesh pr Metoda e vjeljes kumbullat pr tharje Pjesa m e madhe shitet n tregun vendor si produkt i freskt; disa mund t Ruajtja ruhen pr 2 4 jav n 0C. Ruajtja n atmosfer t kontrolluar sht prdorur me 2% 02 dhe 2 8% CO2 Nga smundjet krpudhore, m t rndsishmet jan gjethebiruesja (Coryneum beijerincki), deformimi i kokrrave t kumbullave (Taphrina pruni), kalbzimi i Smundjet frutave (Monilinia laxa, M. fructigena) dhe ndryshku (Tranzschelia pruni-spinokryesore sae). Smundja virusale m e rnd sht lija ose sharka e shkaktuar nga Plum Pox Virus (PPV). Dmtues t rndsishm t kumbullave jan breshkza e Kalifornis (Comstockaspis perniciosa), breshkza e kumbulls (Eulecanium corni), morri i kumbulls Dmtuesit (Brachycaudus helychrisi), morri i vogl i kumbulls (Hyalopterus pruni), krimbi i kryesor kumbulls (Cydia funebrana), grerzat e kumbulls (Hoplocampa flava, H. minut), tripset (Thrips major, etj.) dhe kpusha e kuqe (Panonychus ulmi)

Shartim me syth mbi farfiliza t P. cerasifera (mirabolana) ose nnshartesa vegjetative Marianna 2624 (nj hibrid qershi - kumbull). Kur synohet t mbillen n toka t kulluara mir, kumbullat japoneze shartohen shpesh me syth mbi farfiliza pjeshke Shih m lart. Disa specie amerikano-veriore t Prunus t prdorura nga fidanishtet pr t zvogluar madhsin e pems pr shitje pr kopshtari Mbillen n kuadrate, zakonisht n 6 m. Sistemi i mbjelljes me largesa m t ngushta mund t prdoret me kusht q t kontrollohet fuqia e rritjes s pems dhe mbjelljet gardh po bhen m popullore, veanrisht me kultivar t kumbulls japoneze me nj form rritje shum t prpjet Shpesh kultivohen n form kupore. Krasitja e hollsishme dhe e gjer konsiderohet m pak e rndsishme se sa pr brthamort e tjer. Disa kultivar t P. salicina mund t prshtaten ndaj sistemeve me trina t tilla si trina Tatura. Mund t zhvillohen kmbza ose thithak shum t fort q duhet t hiqen do vit Disa kumbulla vuajn m shum nga mungesa e frytzimit se sa frytzimi i teprt ndrsa t tjerat krkojn rrallim pr t arritur madhsin e duhur dhe prodhimin e kmbyer Kultivohen n pemtore me bar dhe ku bari dhe barishtet e kqija nn pem kontrollohen nprmjet herbicideve

POM AL

Figura 4.8 Fruta kumbulle japoneze (majtas) dhe evropiane t pamaturuara n prerje trthore

Pr kumbulln prdoret metoda baz e kultivimit t forms kupore. Kumbullat evropiane e formojn shumicn e prodhimit t tyre n shpore ansore 5 10 cm t gjat dhe riprtritja e degve q i bartin kto shpore rekomandohet do 5 6 vjet. Kumbullat japoneze frytzojn n ansore njvjeare, prandaj krkohet do vit krasitja e rnd (nj e treta deri n gjysm) e degzave t reja.

Rekomandimet pr pjeshkat dhe nektarinat jan t vlefshme edhe pr kumbullat. Kumbullat pr tregun e freskt vilen me dor, duar duar. Me Nse nevojitet rrallim i rnd n sezonit e ardh- shkunds pemsh vilen vetm 'prunes' franceze shm, ka t ngjar q niveli i krasitjes sht i ult. pr tharje.

argjendt, duke lejuar hyrjen e sporeve prmes plagve t vogla ku ndodh frkimi.

4.4 Vjelja dhe trajtimi

Pemt e kultivarve t kumbulls japoneze jan disi t dobta, e pr kto, prdoret ndonjher nj trin me dy deri tre tela pr mbshtetje. Disa pemtar po marrin n konsiderat kultivimin e nj diapazoni t gjer kultivarsh n t tilla trina, veanrisht pr kumbulla me cilsi shum t lart pr eksport. Disavantazhi i ksaj medote sht se ndonjher ka shtuar prekjen nga ndriimi i

Kumbullat japoneze ruhen shpesh n 0C pr deri n 5 jav ndrkoh q kalojn nprmjet kanalet e marketingut. Kumbullat evropiane jan m pak tolerante ndaj ruajtjes afatgjat. 'Prune' italiane, pr shembull, nuk duhet t ruhen m shum se 2 3 jav.

Figura 4.9 Pamja e frytit t kumbulls japoneze (majtas) dhe evropiane t pjekur n pem 43

KUMBULLA

Figura 4.10 Pamja e frytit t kumbulls japoneze (majtas) dhe kumbulls evropiane n vjelje

Figura 4.11 Prerje trthore e kumbulls japoneze (majtas) dhe evropiane

Figura 4.12 Brthama (fara) e kumbulls japoneze (majtas) dhe evropiane 44

POM AL mollve, si pasoj e mbjelljeve n shkall t gjer V. MOLLA n vitet 1980 dhe 1990. Shqipria prodhon afro Mollt e egra (mollinkat) i gjejm n nj pjes t 55000 ton moll n vit. mir t Evrops (prfshi Shqiprin), n rajonin e Kaukazit, n Azin e Mesme (p.sh. Kazakistan) dhe N prgjithsi mollt kultivohen n kushtet t Kin. Hipoteza m e pranuar sht se molla e kul- freskta ose t ngrohta t klims s but, n gjertivuar e ka prejardhjen nga hibride komplekse t si gjeografike prej 35 55, ku mund t plotsodisa specieve t egra t gjinis Malus. Si emrtim jn mjaftueshm pranverizimin dimror. Rajonet botanik (shkencor) i molls s zakonshme prdo- e prshtatshme pr kultivimin e mollve jan ret Malus pumila, Malus domestica ose Malus syl- zgjeruar nprmjet prdorimit t kultivarve me vestris, megjithse m i prdoruri sht Malus do- krkesa t pakta pranverizuese dhe kimikateve q prishin prgjumjen, p.sh. cianimidi i hidrogjemestica Borkh. nit (Dormex). N Shqipri, arealet m t prFryti i molls i ka shoqruar qysh hert qytetri- shtatshme pr molln jan zona juglindore (Komet perndimore; ka t ngjar q t jet kultivuar ra) dhe verilindore (Dibra), por kultivimi i molls n Greqi afro 600 p.e.s. por mbetje t mollve jan sht zgjeruar edhe n Ultsirn Perndimore pr gjetur n grmime t banorve parahistorik t t shfrytzuar avantazhet e hershmris dhe afrsis me tregjet bujqsore t qyteteve kryesore. liqeneve n Italin e Veriut dhe Zvicr. Mollt jan fryti m i rndsishm n bot pas portokalleve, bananeve dhe rrushit. Prodhimi botror vrtitet n 60 milion ton gjat periudhs 2000 2007, ku prodhuesit kryesor jan Kina, SHBA, Irani, Turqia, Polonia dhe Italia. Aktualisht, Kina prodhon mbi nj t tretn e prodhimit botror t Emrtimi i zakonshm Emrat botanik Emri botanik i specieve t lidhura dhe t dobishme

Tabela 5.1 Karakteristikat botanike, anatomike dhe fiziologjike t molls

Moll Malus domestica Malus baccata, Malus x floribunda, Malus micromalus, Malus robusta, Malus prunifolia Pem me lartsi ndrmjet 1.5 dhe 7 m n varsi t nnshartess. N Madhsia dhe forma e pems kushte natyrore, luhatet nga forma me kuror t rrumbullakosur n piramidale. Diametri bazal 1 4.5 m Seksualiteti Dyseksore (Hermafrodite) Disa kultivar jan pjesrisht vetpllenues, por pjalmimi i kryqzuar Pjalmimi e prmirson frytzimin. Pemt pjalmzuese nuk duhet t jen m shum se dy rreshta larg kultivarit q do t pjalmohet nga insektet Formohen n majat e lastarve ose n shpore t formuar n degza 2-vjeare ose m t vjetra. N disa kultivar, mund t frytzojn edhe sythat ansor n degza njvjeare. Sythat jan t przier, me pes Sythat lulor deri tet lule dhe nj numr t ngjashm gjethesh. Lulja qendrore sht shpesh m e madhe dhe m e hershme e pr kt emrtohet lulja mbret. Lulet prmbajn 5 nnpetla, 5 petla, 5 pistila dhe afro 20 thek Periudha e eljes s sythave Fillimi i pranvers, 1 2 jav pas shumics s brthamorve Periudha e lulzimit Pranver E ndryshme sipas kultivarit. Prgjithsisht pas brthamorve por prPeriudha e pjekjes s frutave para hardhis ose aktinides Rritja e frytit ndjek nj lakore rritje sigmoidale teke. Rritja e lastarve ndodh nga nj syth kulmor ose ansor. Rritja e re e shporit lulzues Rritja e frytit dhe lastarve vazhdon nprmjet nj degze torbeste n sqetulln e nj prej gjetheve bazale t shporit

Shumica e mollve konsumohen t freskta, edhe pse n disa zona destinacioni kryesor i prodhimit sht lngu i molls dhe sidri, mbushjet e tortave apo edhe produkte t tjera. Jetgjatsia e mollve pas vjeljes mund t zgjatet nprmjet ruajtjes n t ftoht dhe n kushtet e atmosfers s kontro-

47

MOLLA

pem me rritje t shpejt, q e fillon fazn prodhuese q n vitin e dyt ose t tret, me jetgjatsi 20 - 30 vjet; fuqia e rritjes ndryshon shum sipas formave

Figura 5.1 Forma e pems s molls dhe tipologjit e kurors s molls sipas kultivarit

48

lluar. Aftsia pr tu ruajtur gjat e disa kultivarve veriperndimore n vitet 1980. Qarkullimi i kultika br q disa zona t bots t jen n gjendje t varve sht i vazhdueshm; n Tabeln 5.2 jepet nj list e kultivarve m t rndsishm t molls. furnizojn moll gjat t 12 muajve t vitit. N kt tabel nuk paraqitet ndonj kultivar i hershm sepse shumica e tyre nuk ruhen mir, e pr kt arsye, zgjedhja e kultivarve t hershm sht 5.1 Kultivart e orientuar shum nga tregu. Kohzgjatja e sezonit Edhe pse n bot ekzistojn mijra kultivar molle t rritjes (nga lulzimi n pjekjen e frytit) mund t t prshkruar, prodhimi komercial (pr treg) sht luhatet nga 90 (Beauty of Bath) n 230 dit (Sunprqendruar n nj numr t vogl kultivarsh downer, sin. Cripps Red). molle, q pranohen gjersisht pr shkak t teksturs, shijes dhe jetgjatsis n ruajtje. Prodhi- Edhe pse pothuajse t gjith kultivart e rinj jan mi kinez mbizotrohet masivisht nga cv. Fuji. N t mbrojtur me patent, t ardhurat e s cils i pjesn tjetr t bots, kultivart mbizotrues jan paguhen zotruesit t patents nprmjet fidaniGolden Delicious (19%), Delicious (19%), Royal Gala (14%), Fuji (7%) dhe Granny Smith (7%). Shum rajone t prodhimit t molls n bot po prjetojn nj zvendsim t shpejt t kultivarve t vjetr. M 1993/4, thuajse 60% e prodhimit t mollve n SHBA vinte nga dy kultivar (Delicious dhe Golden Delicious). M 2005/6, 60% e prodhimit t mollve n SHBA vinte nga katr kultivar (Delicious, Golden Delicious, Gala dhe Fuji). N Zelandn e Re, pr shembull, Braeburn, Royal Gala dhe Fuji prbnin vetm 17% t prodhimit t vjel m 1988 por n vitin 1995 prbnin 65% t prodhimit gjithsej. Pemtart n mbar botn jan n krkim t kultivarve t rinj me vler t lart dhe seleksionimet e prmirsuara n nj Figura 5.3 Degzat frutore t molls vend adoptohen me entuziazm edhe gjetk, p.sh. (a) degz vegjetative; (b) degza frytzuese me sytha t przier; (c) degz njvjeare q del nga nj degz dyvjeare; Jonagold sht nxjerr n Shtetin e Nju Jorkut (e) degz e przier me syth frytzues n maj; (l) shpor m 1968 por sht mbjell gjersisht n Evropn frytzues; (n) degz torbeste

Figura 5.4 Sythat e molls

POM AL shtes s licencuar, ekziston nj prirje n rritje drejt kultivarve klub, p.sh. Pink Lady, Tentation, Jazz dhe klonit Kiku e cv. Fuji. Kultivart Klub vijn si prpjekje pr t kontrolluar si sasin ashtu edhe cilsin e prodhimit duke uar n ruajtjen e mimeve t larta t qndrueshme pr kta kultivuar t muar (premium). Shum prej ktyre kultivarve shoqrohen me t drejt autori, si pr kultivimin ashtu edhe pr do pem (fidan t shitur). Megjithse shumica e kultivarve t rndomt t molls q kultivohen sot kan fruta lkur-lmuar t gjelbr, t kuq ose me shirita t kuq, kultivart me ndryshk ose pjesrisht me ndryshk zn ende vend n disa tregje, p.sh. Boskoop n Holand. Megjithat, vlen t theksohet se, edhe pse ndryshkja siprfaqsore sht karakteristik e kultivarit, prania e ndryshkjes n lkurn e molls on n kategorizimin e produktit n nivel m t ult cilsie.

FORMAT E PRMIRSUARA Pemtart e shkenctart jan vazhdimisht n krkim t formave m t mira t kultivarve ekzistues. N SHBA, pr disa kultivar jan forma popullore t tipit shpor (spur). Kto jan forma t kultivarve t zakonshm t molls, me ndrnyja t shkurtra dhe me nj prirje pr t formuar shpore n vend t degve ansore t gjata e t forta. Duke qen se format e tipit shpor mund t rikthehen n formn (sjelljen) e rritjes standard, sht e rndsishme t przgjidhen sytha drunor (vegjetativ) nga pem t rritura, t cilat e shprehin qart sjelljen rritse t dshiruar. Interesi pr tipat shpor ka lindur von, ndrkoh q kultivart e tipit jo-shpor mbi nnshartesa xhuxhzuese mbilleshin gjersisht n SHBA. Pr shum kultivar me fryt t kuq ose t kuqe me rremba, ka nj interes pr forma me intensitet ose motiv ngjyre t prmirsuar. Pr shembull, ka mjaft forma t Jonagold, Fuji dhe Gala q kan ngjyr fryti t mahnitshme. Ngjashm me sjelljen e tipit shpor, format e kuqe mund t rikthehen n ngjyrn fillestare. Ksisoj, sht esenciale q t sigurohemi q sythat vegjetativ (drunor) t vijn nga pem

Figura 5.5 Lastar vegjetativ t molls

49

MOLLA Tabela 5.2 Kultivart m kryesor t molls

Royal Gala Emri E mesme n t hershme Periudha e maturimit Fuqia e rritjes s pems Mesatarisht e fuqishme E dobt Cilsi e mir, me madhsi t vogl n mesatare, dyngjyrshe. Kultivar me rendiment t lart nga Zelanda e Re Komente

Golden Delicious Red Delicious Jonagold

E mesme n t von E mesme n t von E mesme n t von E von

Strains t Red Delicious kan zvendsuar trsisht Delicious standard, Shum forma jan t i cili nuk sht trheqs krahasuar me to. I fuqishme; Oregon gjat, me kuror, fryt i kuq i shndritshm, Red sht e dobt veanrisht t vlersuar n Amerikn dhe Red Chief sht e Veriut dhe jan m t leht pr tu shum e dobt prodhuar n zona me vjesht t ftoht, p.sh. Shteti Washington E fuqishme E dobt Kultivar me fruta t mdha, triploid, dyngjyrsh, me cilsi t mir fryti. N Evrop ka shum variacione t kuqe. Kultivar nga Zelanda e Re me madhsi fryti t madhe dhe ekuilibr t mir sheqer/ acid. Pema i nnshtrohet prodhimit t kmbyer, hirit dhe kafzimit t hidhur. Ka edhe strains t kuqe Moll japoneze, e madhe, e kuqe, e mbl, me pak aciditet, popullore n Kin, Evrop dhe Amerikn e Veriut. E prirur ndaj zemrs s ujshme dhe ndryshkjes Moll plotsisht e gjelbr nga Austrialia, e prshtatje pr ngrnie e gatim. Kultivar me prodhimtari t lart. Fruta t ndjeshm ndaj przhitjes (scald) n ruajtje nse vilen shum hert dhe tree pit nse nuk sprkaten me nitrat kalciumi. I ndjeshm ndaj hirit.

I ndjeshm ndaj ndryshkut (fiziologjik) n disa zona dhe ndryshkut unazor (virus)

Braeburn Fuji Granny Smith Cripps Pink (Pink Lady)

E von Shum e von

Mesatarisht e fuqishme E fuqishme

q i ruajn ende karakteristikat e prmirsuara, veanrisht pr Royal Gala. Me kultivart q kan lkur t lmuar e q kan prirje drejt ndryshkjes, p.sh. Golden Delicious, jan przgjedhur nj sr klonesh q jan m pak t ndjeshme ndaj ktij rregullimi.

50

nuk mund t rriten me sukses n zonat me klim t ftoht apo n rajonet me cikl t shkurtr rritje. Delicious nuk sht e prshtatshme pr zonat e lagshta, pr shkak t ndjeshmris s mykjes s zemrs dhe kancerit evropian, ndrsa Coxs Orange Pippin' ka shije m t mir dhe tekstur m t mir n klimat e freskta bregdetare. Prpara PARAPLQIMET RAJONALE sht e rnd- se t zgjidhet nj przierje kultivarsh pemtari sishme t kujtojm se jo t gjith mollt shkojn duhet t kshillohet me specialist ose pemtar mir n t gjith zonat e kultivimit. Pr shembull, me prvoj t zons. Granny Smith dhe Fuji jan kryesisht moll me cikl (vjetor) t gjat rritje, t klims s ngroht dhe GJENDJA VIRUSALE E MATERIALIT BIMOR Ak-

Shum e von

E fuqishme

Kultivar me sezon t gjat. Fryt mesatar n t madh, me blush roz trheqse. Mund t mavijoset leht gjat vjeljes dhe trajtimit pas vjeljes pavarsisht nga tekstura shum e fort. Kafzimi i tulit mund t prbj problem

POM AL

Figura 5.6 Karakteristika t gjethes

tualisht, pr pjesn drrmuese t kultivarve kryesor mund t gjenden fidan t pastr nga viruse t njohura (FPV). Pem t tilla japin rendimente m t larta ose cilsi m t mir fryti por ato gjithashtu priren t jen m t fuqishme. Pr kt arsye, ato do t duhet t mbillen akoma m larg ose t shartohen mbi nnshartesa m xhuxhzuese. ZGJEDHJA E KULTIVARIT Rndsia e zgjedhjes s kultivarit t duhur pr prodhimin komercial t suksesshm sht jashtzakonisht e rndsishme. Kjo mund t bj ndryshimin ndrmjet suksesit dhe dshtimit ekonomik, prandaj sht e rndsishme q t: Njihet tregu i synuar. Pemtari duhet t sigurohet q, aktualisht, kultivart e zgjedhur paguhen mir por njkohsisht duhet par edhe prirja e tashme dhe e ardhshme e mimeve dhe mbjelljeve. Zgjedhja e kultivarit mund t ndryshoj sipas tregut t paraplqyer, p.sh. shitje n ferm, treg vendor ose eksport. Shprndahet risku. Nj diapazon kultivarsh mundson shtrirjen e sezonit t vjeljes, e ksisoj krkess pr krah pune dhe rrezikut financiar.

5.2 Nnshartesat dhe sistemet e kultivimit

Przgjidhen format m t mira. Pemtart duhet t familjarizohen me format e reja t kultivarit standard t cilat jan n dispozicion dhe t mbjell m t mirin. Zgjidhet nj fidanishte e besueshme. Pemt e prodhuara nga nj fidanishte profesionale e mir q tregton fidan frutor q do t rezultojn superior nga ata t prodhuar vet. Krkohet kshill kur bhet przgjedhje. N veanti, duhet shfrytzuar njohja paraprake e pemrritsve t zons lidhur me prshtatshmrin e kultivarit apo klonet pr at zon.

Pemt mbi nnshartesa vegjetative kan shum prparsi ndaj pemve mbi nnshartesa farore. Kto prfshijn uniformitetin, fuqin e parashikueshme, hershmrin dhe rezistencn ndaj smundjeve dhe dmtuesve t toks. Nnshartesat vegjetative t molls t prmendura n Tabeln 5.4 jan t mirnjohura pr fidanishtet tregtare, por duhet mbajtur parasysh sa vazhdimisht dalin n treg nnshartesa t reja. Pr m tepr, ashtu

51

MOLLA Tabela 5.3 Krkesat klimatike, gjeografike, pedologjike dhe hidrike t molls

Krkesat pr temperatur

Toleranca ndaj ngricave Qndrueshmria ndaj dimrit Nevojat pr uj Toleranca ndaj tokave t lagshta Toleranca ndaj thatsirs Toleranca ndaj lagshtis Toleranca ndaj ers

Krkon dimra t ftoht. Pemt n rajonet ku dimrat jan t but, prjetojn lulzim t vonuar e t zgjatur. Dmtimi nga ngricat e dimrit mund t ndodh n temperatura nn -20C. Disa kultivar, t till si Granny Smith, shkojn mir n zonat m t ngrohta; t tjera, si sht Red Delicious dhe Coxs Orange Pippin kan form, shije e ngjyr m t mir n klim m t ftoht. Pr rajonet e ngrohta (nntropikale) ka nj gam kultivarsh t prshtatshm q kan pak krkesa pranverizuese Lulet dhe frutat e rinj dmtohen ose thahen nga temperaturat nn -2C pas hapjes s tufave lulore Sythat lulor plotsisht t prgjumur prballojn deri -25C. Sythat vegjetativ dhe druri deri -35C Mungesa e ujit i ul rendimentet por ujitja ose shiu i teprt mund t shkaktojn rnie t aftsis pr tu ruajtur. N rajonet e thata ka nevoj pr furnizim t prshtatshm me uj Mesatare, varet nga nnshartesa

Nevojat pr tok

Krkesat pr ushqyes

si me kultivart e rinj, ekzistojn forma t reja t nnshartesave ekzistuese, veanrisht me M.9. Jo t gjith nnshartesat e molls q mund t gjejm n literatur jan t disponueshme nga tr fidanishtet. Kjo sht veanrisht e vlefshme pr nnshartesat m t reja, t cilat mund t jen t mbrojtura nga t drejtat e autorit apo nga marrveshje pr shtim t kufizuar.

52

rit t prgjakshm t molls. Ekzistojn disa shtesa t serive Mallin q nuk jan rezistente ndaj morrit t prgjakshm t molls, p.sh. M.26, M.27. Nnshartesa t rndsishme molle kan rezultuar nga programet e prmirsimit gjenetik n Rusi (seria Budagovsky, q zakonisht kan parashtes B), n Poloni (me parashtesn P) dhe m rishtazi nga nj program prmirsimi gjenetik n Universitetin Cornell (seria Cornell Geneva, zakonisht me paraNnshartesat e molls q njihen m gjersisht shtesn CG apo m rishtazi G). Objektivat e projan seria Malling (me parashtesn M) dhe Malling gramit t prmirsimit gjenetik t nnshartesave Merton (parashtes MM). Seria origjinale Malling t molls n Cornell ka qen prodhimi i nnshartesht mbledhur npr Evrop dhe jan klasifikuar save xhuxhzuese rezistente ndaj zjarrit bakterial, n East Mallin n 16 tipa t ndryshme. Kryqzimet Phytophthora dhe morrit t prgjakshm t molls e mvonshme prodhuar serit Merton dhe Malling dhe tolerante ndaj temperaturave t ulta t dimMerton, pr t transmetuar rezistencn ndaj mor- rit. Prmirsimi gjenetik i nnshartesave ka vazh-

Mesatare Mesatare. Smundje t tilla si kroma dhe kanceri Nectria prkeqsohen n kushtet e lagshtis s lart. Pemtoret e reja prftojn nga brezat mbrojts n vendmbjelljet me er. Kjo mund t hiqet n disa rajone kur pemt e molls rriten n lartsin 3 m ose m shum, kur mund t vetmbshteten Toleron nj diapazon t gjer t tipave t toks. Shmangen toka argjilore t lagshta, t rnda prve rasteve kur struktura dhe kullimi mund t prmirsohet Diapazoni m i mir i pH sht 5.5 6.5, por n disa rrethana, 4.5 8.0 sht i pranueshm. Duhet krijuar nj regjim i mir t ushqyeri por t shmanget plehrimi i teprt me azot, i cili inkurajon rritjen e teprt vegjetative dhe zvoglon cilsin n ruajtje dhe ngjyrn e kultivarve t kuq ose pjesrisht t kuq. Pasi jan br korrigjimet e duhura t mangsive t toks, procedohet n plehrimin me qllim plotsimin e sasive t elementve t shfrytzuara

POM AL nuk prbn ndonj problem me rndsi. N t tilla kushte, blloqe me nj kultivar t vetm, prej katr rreshtash t gjer, mund t menaxhohen n shumicn e sistemeve intensive ose gjysm-intensive. N zonat e ftohta, ku pjalmimi dhe pllenimi mund 5.3 Pjalmimi, frytzimi e rrallimi t paraqes probleme, shpesh brenda rreshtave N rajonet me pemtari, n t cilat ka nj prirje mbillen kultivar pjalmzues t posam. Kultipr t mbjell nj diapazon kultivarsh dhe ku vart pjalmzues duhet t ken nj pjalm t paklima n prgjithsi sht e favorshme, frytzimi jtueshm dhe periudh lulzimi t mbivendosur Tabela 5.4 Aspekte agroteknike t kultivimit t molls Shartohet me syth ose kalem n nj gam nnshartesash, t cilat nga ana e tyre, shtohen n prpajnishte ose m rrall duke prdorur copa drunore. Shtimi i shpejt i nnshartesave nprmjet kulturs indore ka qen i suksesshm, megjithse kjo teknik duhet t prdoret prpara krijimit t prpajnishteve t reja, se sa t shartohet drejtprdrejt n nnshartesa q vijn nga kultura indore Prdoret nj gam shum e gjer nnshartesash. Disa prej tyre jan: Shum xhuxhzuese M.27, P22 Xhuxhzuese M.9, B9, Mark, M.26 Gjysm-xhuxhzuese MM.106, M.7 Standarde - Northern Spy, M.793 T mdha MM.115, M.25, Robusta 5 Pr pemtoret gjysm-intensive, fidant mbillen 4.5 5.0 m ndrmjet rreshtave, 2.8 4.3 m ndrmjet pemve, n varsi t fuqis s mbishartess, nnshartess dhe vendmbjelljes. N mbjelljet intensive mbi M.9 prdoren zakonisht largesat 1 1.5 x 3 3.5 m Sistemi me udhheqs qendror, gjysm-intensiv me hapsirat e msiprme haset m rndom n rajonet me klim t ngroht. Shum prej sistemeve intensive q jan eksperimentuar pr her t par n Evrop po prhapen n pjes t tjera t bots ku nnshartesat xhuxhzuese nuk vuajn nga i dmtimit prej t ftohtit Rrallim me dor kur frutzat kan nj diametr prej afro 2 cm; prdoren gjithashtu kimikate, kryesisht carbaryl dhe NAA Kryesisht prdoret sprkatja me herbicide n rreshta nn pem dhe kositje e barit n hapsirat ndrmjet rreshtave Intensive: viti 1 ose 2 Gjysm-intensive: viti 2 ose 3 Intensive: viti 5 deri 8 Gjysm-intensive: viti 8 10 Shum e varur nga kombinimi kultivar/nnshartes dhe vendmbjellja por m posht jan dhn disa orientime. Intensive: 3 vjet 20 t/ha; 5 vjet 40 t/ha; 8 vjet 60-70 t/ha Gjysm-intensive: 4 vjet 10 t/ha; 6 vjet 30t/ha; 10 vjet 60-70 t/ha Deri n 40 vjet, edhe pse pemtoret shpesh zvendsohen me kultivar m fitimprurs shum m prpara ksaj periudhe Vjelja me dor n kosha/arka t mdha. Vjelja e mekanizuar sht e vlefshme vetm pr prpunim (p.sh. pr sidr) Ruhen mir n mjediset e ruajtjes s ftoht dhe t kontrolluar, por ekziston nj ndryshueshmri e madhe ndrmjet kultivarve

duar n East Malling dhe tashm nnshartesat e reja nga ky institucion kan parashtesn AR.

Shumimi

Nnshartesa

Largesat (hapsirat, distancat)

Formsimi dhe krasitja Rrallimi Menaxhimi i dyshemes s pemtores Periudha e vjeljes s par Periudha deri n prodhimin e plot Rendimentet e pritshme Jeta produktive e zakonshme Metoda e vjeljes Ruajtja

Patogjent e dmKroma e molls, hiri, krimbi i molls, kpusha e kuqe e pemve frutore tuesit kryesor

53

MOLLA

Figura 5.7a Lulja mbret

me kultivarin kryesor. Kultivar mollinkash zbukuruese q lulzojn do vit dhe dendur, edhe pas krasitjeve t rnda, jan pjalmzues popullor n disa rajone. Mollt triploide, t tilla si Gravenstein dhe Jonagold, kan nj krkes absolute pr pjalmim t kryqzuar, pasi pjalmi i tyre ka aftsi jetike shum t ult. Pr m tepr, ato nuk kan vler si pjalmzues pr kultivart e tjer. Golden Delicious, Gala dhe Braeburn kan pjalm t mir dhe jan pjalmzues shum efikas pr kultivart e tjer. Kultivart q kan prjetuar probleme t pjalmimit, prve mbjelljes s kultivarve pjalmzues, duhet t vendosen dy koshere pr hektar.

Figura 5.7b Lule trndafilore

N t vrtet, duke qen se heqja e bimve t padshirueshme sht nj praktik e zakonshme, uji dhe ushqyesit duhen siguruar n nivel optimal, ndrsa instrumenti kritik shtes pr t menaxhuar madhsin e frytit sht rrallimi. Niveli sht i vshtir t prshkruhet paraprakisht pr do Madhsia e frytit sht me rndsi parsore dhe vendmbjellje t re, sepse varet shum nga kultivari, pemrritsi duhet t synoj t arrij paketimin sjellja prodhuese e tij, mjedisi i kultivimit dhe obmaksimal t madhsive t paraplqyera t frytit jektivi i madhsis s frytit. Ka nj sr metodash pr t prmirsuar rezultatin financiar. Metodat dhe kimikatesh q prdoren pr kt qllim. Duhet

e prdorura pr t arritur kt prfshijn krasitje pr t riprtrir vazhdimisht degzat frytzuese, rregulluar masn e prodhimit dhe shprndarjen nprmjet rrallimit t luleve ose frutzave, duke siguruar kshtu lnd ushqyese t ekuilibruar e n nivelin e duhur, duke shmangur konkurrimin nga bimt e padshirueshme dhe bimsia tjetr dhe duke siguruar uj t mjaftueshm pr t shmangur stresin nga lagshtia.

Figura 5.8 Fruta molle t pamaturuar, t paraqitur edhe n prerje trthore (djathtas) 54

POM AL

mbajtur parasysh q disa kultivar jan pjesrisht me madhsin e pems dhe dendsin e mbjelljes vetrrallues dhe krkojn m pak ndrhyrje. Nj q sht m e prshtatshme. Prfitueshmria nuk kultivar i till sht Granny Smith. varet vetm nga zgjedhja e sistemit por gjithashtu nga mjeshtria e pemtarit pr menaxhimin e mir Nj arsye e mtejshme pr rrallimin sht zvog- e t prshtatshm t pemtores. limi i riskut t prodhimit t kmbyer, ku nj prodhim i madh n njrin vit (viti po) ndiqet nga Edhe pemtoret intensive moderne po evoluojn prodhimi i ult n vitin e ardhshm (viti jo). duke br ndryshime n menaxhimin e pems pasi Ndjeshmria ndaj kultivimit t kmbyer luhatet pemtart reagojn ndaj nevojave pr efikasitet shum ndrmjet kultivarve. James Grieve tregon m t lart dhe synojn t prshtatin sistemet me pak prirje ndaj prodhimit t kmbyer, ndrsa kul- kultivart e rinj. tivar t till si Fuji dhe Honeycrisp shfaq prirje t forta ndaj prodhimit t kmbyer. Rrallimi kimik zvoglon shtrirjen e prodhimit t kmbyer n kto 5.5 Vjelja dhe ruajtja moll. Tabela 5.5 ofron informacion lidhur me temperaturat dhe atmosfern e duhur pr mollt n atmosfer normale dhe ruajtja n atmosfer t kon5.4 Sistemet e formsimit trolluar. Vini re se kto kushte ndryshojn mjaft Pr molln ka nj sr sistemesh formsimi n dis- nga rajoni n rajon, kshtu q sht e rndsishme pozicion. Disa prej tyre jan sistemi me udhheqs q t konsultoheni me ekspertt lokal. Pr shemqendror, gjysm-intensiv; udhheqs qendror in- bull, mollt McIntosh t kultivuara n Kanadan tensiv; dhe sisteme t ndryshme t detyruara (me perndimore prfitojn nga nivele oksigjeni deri mbshtets, trina), t tilla si trinat Y dhe V. Siste- n minimumi 1.5% n ruajtjen me atmosfer t met me shum udhheqs, n form kupore, t kontrolluar (AK). Ato t kultivuara n Ontario vuambjella n dendsi shum t vogla, tashm hasen jn nga dmtimi prej nivelit t ult t oksigjenit rrall n pemtoret e reja komerciale. nse ky i fundit sht m i ult se 2.5%. Figura 5.9 Pamja e frytit t pjekur n pem Figura 5.10 Pamja e frytit n vjelje Sistemi me udhheqs qendror mund t prshtatet sipas madhsis s pems dhe dendsis s mbjelljes t dshiruar. Pemt m t mdha n hapsira m t mdha ngrihen m lir por hyjn n prodhim m von, pasi nevojitet koh pr t rritur strukturn mbi t ciln do t mbartet prodhimi i ardhshm. Sistemet intensive jan m t shtrenjta pr tu ngritur, por hyjn n prodhim m hert dhe pemt sprkaten, krasiten e vilen m leht. Ksisoj, ekziston nj debat ende i ndezur lidhur sht me vler t prmendim se faktori kryesor pr ruajtjen e suksesshme n t ftoht sht shpejtsia me t ciln prodhimi zhvendoset nga parcela pr n dhomn e ftoht. Nj dit vones mund t shkaktoj disa dit zvoglim nga jetgjatsia efikase e ruajtjes. Jan t shumta rregullimet q ndodhin me mollt e ruajtura dhe t cilat kufizojn potencialin e tyre pr ruajtje afatgjat. Ktu nuk mund ti prmen-

55

MOLLA Tabela 5.5 Temperaturat e ruajtjes dhe atmosfera e kontrolluar pr mollt Kultivari Periudha e ruajtjes 3 muaj AK 4 6 muaj 3 4 muaj AK 5 9 muaj 3 4 muaj AK 5 9 muaj 4 5 muaj AK 5- 9 muaj 4 5 muaj AK 6 8 muaj 4 5 muaj AK 5 9 muaj 4 5 muaj AK 6 8 muaj 3 muaj AK 6 8 muaj Temperatura e kontrolluar (C) 0.5 0.5 0.5 0.5 0.5 0.5 0.5 0.5 0.5 0.5 0.5 0.5 0.5 0.5 0.5 0.5 Oksigjeni (%) 1.5 2 12 0.7 2 12 23 12 12 12

Golden Delicious Red Delicious Braeburn Fuji Jonagold

Royal Gala

Atmosfera e Kontrolluar (AK) 2 2 2 2 1 2 2 1

Dyoksidi i karbonit (%)

Granny Smith Cripps Pink

dim t gjitha, por disa prej m t rndsishmeve jan prshkruar m posht.

KAFZIMI I HIDHUR Njolla t kafenjta e t vogla shfaqen n tul, kryesisht nn lkur n fundin e kups s frytit dhe mund t dallohen prmes lkurs si gropzime rrethore, t kafenjta ose gjelbreme n t kafenjta. Nse kafzimi formohet ndrkoh q mollt jan ende n pem quhet kalbzimi n pem, por mund t mos jet i dukshm deri pas nj far periudhe n ruajtje t ftoht. Kafzimi ndodh m rndom tek Coxs Orange Pippin por mund t ndodh n shumic e kultivarve t tjer, ku Braeburn dhe Granny Smith jan m t ndjeshmit. Kafzimi sht m i rnd tek mollt e mdha n pem me prodhim t vogl, n pemt e reja ose n pem q kan rritje t fuqishme vegjetative t von. N prgjithsi, kafzimi prbn nj problem m serioz n kushtet e thata e t nxehta. Kafzimi sht i lidhur me mangsi t lokalizuara t elementit kalcium (Ca) q sht tepr i palvizshm. Mund t zvoglohet duke br disa sprkatje me nitrat kalciumi ose klorur kalciumi gjat sezonit t rritjes dhe shplarjet e pas-vjeljes q prmbajn krip kalciumi (zakonisht klorur kalciumi).

t maturohet. Shkaku i ndezjes s zemrs sht i panjohur por me sa duket ka lidhje me pranin

56

NDEZJA E ZEMRS Ky rregullim ndikon tulin e zons s zemrs (qendrore) ndrmjet karpeleve dhe m von shtrihet n tr molln. sht m i zakonshm tek frutat e vjela prpara se fryti Figura 5.11 Pamje e tulit t molls

POM AL e farrave. Nse farrat shkatrrohen nprmjet m e theksuar nga vjelja e hershme dhe lagshtia e rrezatimit, ndezja e zemrs nuk zhvillohet. (Kjo ult gjat ruajtjes. metod kontrolli nuk sht e suksesshme nga RREGULLIMET KRPUDHORE Kto mund t pikpamja komerciale) shihen n siprfaqen e frytit, zakonisht si njolla DEGRADIMI I BRENDSHM Simptoma e par e gri kafe, t cilat bhen t buta tek sa zhvillohen. ktij rregullimi sht miellzimi dhe ngjyrimi Shpesh krpudhat pushtojn indet e frutave q i kafenjt i tulit. M von, fryti bhet i but, ma- zhvillojn rregullimet fiziologjike t prmendura vijoset leht dhe ka nj pamje t zbeht e si t m lart ose vatrat e dmtuara t lkurs q mbushura me uj. Eventualisht, shumica e kul- formohen nga trajtimi i pakujdesshm, p.sh. shpimi tivarve do t formojn nj degradim t brend- nga krcejt. Higjiena e dobt e pemtores dhe shm, edhe pse disa, si sht Red Delicious, jan kontrolli i pamjaftueshm e smundjeve fushore i shum rezistente. Ruajtja n temperatur t ult, thekson problemet e vrojtuara n ruajtje. vjelja e frutave t tejpjekur apo plehrimi azotik i teprt e rrisin degradimin e brendshm. Vonimi midis periudhs s vjeljes dhe asaj t ruajtjes e rrit 5.6 Smundjet dhe dmtuesit ndjeshmrin ndaj degradimit dhe mollt e mdha jan veanrisht t prirura pr kt rregullim. Ekziston nj armat smundjesh e dmtuesish q Prgjithsisht, degradimi i brendshm dhe ndezja mund t ndikojn prodhimin e mollve n mbar e zemrs nuk jan t dallueshme deri sa t zhvil- botn. M posht jan prshkruar vetm pak prej lohen mir, por n stadet e para ato jan mjaft tyre. Me disa prjashtime, t njjtat smundje e t dallueshme nga njra-tjetra. Ndezja e zemrs dmtues jan t rndsishm pr kultivimin e zhvillohet nga qendra dhe prparon n drejtim dardhve (trajtohet n kapitullin e ardhshm). jasht ndrsa degradimi i brendshm ka drejtim t kundrt. Degradimi sht ndoshta rregullimi Prshkrimi i mposhtm ka pr qllim t jap nj m serioz q kufizon ruajtjen afatgjat t mollve. panoram t prmbledhur t smundjeve e dmSprkatjet me kalcium ose zhytjet e prdorura tuesve q prekin molln, pasi nj pjes e mir e pr t zvogluar kalbzimin e hidhur ndihmojn tyre prmenden edhe n lidhje me rezistencn e gjithashtu pr t zvogluar degradimin e brend- nnshartesave, zgjedhjen e vendmbjelljes s kulshm. Megjithse n shum kultivar degradimi i tivimit, etj. Studenti do t njihet hollsisht n nj brendshm sht i lidhur me plakjen, tek t tjer modul t veant. Megjithat, nj prirje e qart n mund t prkeqsohet nga prqendrimet e larta t t gjith rajonet me pemtari sht zvoglimi i prdorimit t pesticideve t konsideruara me rrezik CO2 gjat ruajtjes s ftoht. pr mjedisin e pemtores, pr prdoruesit dhe DJEGIA SIPRFAQSORE Lkura e mollve t konsumatort. Kjo realizohet nprmjet monitorprekura pas heqjes nga ruajtja bhet e kafenjt, imit m t mir t dmtuesve, duke shnjestruar gri e gjelbr ose thuajse e zez. Siprfaqja mund me kujdes periudhat e infektimit t smundjeve t t bhet pakz e gropzuar ose e rrudhur por tuli veanta apo vendosjen e vezve ose eljen, duke nn t zakonisht nuk preket. Djegia priret t bhet m serioze tek frutat me vjelje t hershme, frutat me prmbajtje t lart azoti, frutat e ekspozuara ndaj temperaturave t ngrohta para vjeljes dhe dhomat e ruajtjes me lagshti relative t lart. Granny Smith dhe Red Delicious jan shum t ndjeshm. Pr t zvogluar przhitjen e Granny Smith jan prdorur m par mbshtjelljet e vajosura por tani mund t prdoret difenilamina (DPA) mbi mbshtjellat ose duke i br zhytje pas vjeljes si dhe etoksikuina (Stop-scald) q mund t prdoret si zhytje, megjithse jo n mbshtjella letre. Zhytjet jan m t suksesshme se sa mbshtjellje e vajosura. FISHKJA Sigurisht q kjo mund t ndodh n do moll, por midis kultivarve, Golden Delicious dhe Braeburn, jan shum t ndjeshm. Fishkja bhet Figura 5.12 Brthama (farra) t molls 57

MOLLA prdorur kimikate me rrezik t zvogluar e duke u mbshtetur gjithnj e m shum n strategjit e kontrollit biologjik.

58

n humbje t konsiderueshme komerciale. Kroma e molls prbn nj problem serioz n zonat q kan mot t lagsht e t ftoht gjat pranvers. Smundja dimron n gjethet e infektuara dhe frutat INSEKTET LEPIDOPTER Nj sr tenjash i ven- n dyshemen e pemtores dhe askosporet lirodosin vezt e tyre n lulet, gjethet e frutat e mo- hen n pranver. Duke qen se koha pr infektim lls, duke br q vemjet ose larvat q dalin prej sht e lidhur me temperaturn dhe lagshtin e tyre t shkaktojn dm duke u ushqyer me frytin. gjethes, sprkatjet mund t shnjestrohen n periKrimbi i molls (Laspeyresia pomonella) sht nj udhat e infektimit. prej m seriozeve pasi larva bn nj strofull brenda frytit pr tu ushqyer me zemrn dhe farrat, HIRI I MOLLS (PODOSPHAERA LEUCOTRICHA) duke i br frutat t pavler pr shitje. Ky organizm mund t infektoj gjethet, lulet dhe frutat e molls. N gjethe, smundja fillon si njolla INSEKTET HEMIPTER Afidet (morrat) prekin t vogla t bardha sporesh dhe miceli, q shtrihen shpesh lastart e rinj n rritje t molls, duke u pr t mbuluar tr llapn gjethore, duke dobushqyer me limfn e floems dhe zvogluar fu- suar rnd rritjen e lastarve. Infeksionet n fruta qin e rritjes vegjetative. Karakteristik e morrit mund t ojn n ndryshkje t frytit. Smundja t prgjakshm t molls (Eriosoma lanigerum) dimron n pem n sythat e infektuar, t cilt sht mbulimi me fije dyllore t bardha e ngjitse. hapen n pranver duke nxjerr lastar t infekN disa vende t bots, p.sh. Australazia dhe Afri- tuar, t bardh. ka e Jugut, morri i prgjakshm mund t migroj posht n sistemin rrnjor t pems. Prdorimi i ZJARRI BAKTERIAL (ERWINIA AMYLOVORA) nnshartesave rezistente, si jan serit Malling Kjo smundje bakteriale nga Amerika e Veriut Merton dhe Merton, mund t parandaloj tipin e sht prhapur n shum rajone me frutikultur fundit t dmit, por ato mund ti prcjellin rezis- t bots, shpesh nprmjet pemve t infektuara tenc edhe pjess mbitoksore t pems. Morri ose kalemave. Vendet q nuk e kan kt smunRosy leaf curling i molls (Dysaphis plantaginea) dje tani kan rregullore karantinore t rrepta q mund t rezultoj n rritje t shkurtr dhe t pr- parandalojn hyrjen e saj. Smundja mund t prek dredhur t lastarve t rinj si dhe fruta t defor- lulet dhe lastart e rinj n rritje dhe prhapet me muar. Hemipter t tjer limf-thiths q shkak- shpejtsi posht, n brendsi t indeve drunore t tojn dmtim t rnd prfshijn mealybug dhe pems. Indet e smura mund t duken si t prcbreshkzat. Nse nuk kontrollohet, popullatat e lluara (nga kjo vjen edhe emrtimi), dhe n kushte ktyre insekteve mund t rriten shum shpejt, t lagshta, tajitin pikza t llumit bakterial. duke shkaktuar dme serioze t pemve dhe ulur Megjithse dardht evropiane jan zakonisht m t kate-gorin e cilsis s frytit. ndjeshme ndaj ksaj smundje, ajo mund t shkakKPUSHA E KUQE E PEMVE FRUTORE toj humbje serioze tek mollt. Kushtet e ngrohta e (PANONYCHUS ULMl) Kto jan kpusha q t lagshta favorizojn zhvillimin e smundjes. thithin prmbajtjen e qelizave nga gjethet e molls, duke rezultuar n nj pamje t lacaruar KALBZIMI I QAFS S RRNJS (PHYTOPHt gjethes. N raste serioze, ato mund t ojn THORA SPP.) Kjo sht nj smundje e rndn ngjyrimin e bronzt t gjethnajs dhe rrzim sishme q prhapet nga toka, e q mund t rezultot parakohshm t gjethes. Ka disa brezni n j n tharjen e pemve t molls. sht e shoqruar vit, ku e para del nga vezt dimruese. Kontrolli me kushtet e lagshta prreth toks, veanrisht aktual mbshtetet n mas t gjer tek kpushat gjat vjeshts dhe pranvers. Simptomat ajrore grabitqare (Typhlodromas spp.) dhe kimikateve jan nxjerrja e dobt e gjetheve n pranver, me kur sht e pashmangshme. Kjo sht vetm nj gjethe t vogla t verdhreme. Zgjedhja e nnprej disa kpushave t zakonshme q mund t shartesave mund t zvogloj humbjet e pems. Pr shembull, nnshartesat M.9 dhe Mark jan m prekin pemt e molls e dardhs prreth bots. pak t ndjeshme se sa MM.106. Trajtime t tjera KROMA E MOLLS (VENTURIA INAEQUALlS) Kro- menaxhuese pr zvoglimin e smundjes prfshima e molls sht nj smundje q prek gjethet, jn shmangien e tokave me kullim t dobt, venlastart, nnpetlat dhe frutat. Lezionet n gjethet e dosen e drenave fushore dhe mbjelljen e pemve reja dhe frutat paraqiten si njolla t kafenjta ose t n vendmbjellje t ngritura. gjelbra t vogla. Kur frutat e infektuara rriten, lezionet bhen t kafenjta dhe tapore, duke rezultuar

SMUNDJE SPECIFIKE T RIMBJELLJES S MOLLS Kjo smundje shfaqet kur mollt rimbillen n nj parcel ku kan qen kultivuar m par mollt ose dardht. Pemt e mbjella rishtazi rriten shum dobt, n disa raste pr pak vitet e para, n disa raste pr periudha kohore shum m t gjata. Prgjegjs pr kt smundje dyshohen se jan smundje t ndryshme t toks dhe nematodat, por organizmi(at) shkaktar nuk jan t njohur me siguri. Ky problem mund t shmanget duke prdorur parcela toke ku nuk jan kultivuar moll apo dardh n vitet e fundit, ose duke e kontrolluar nprmjet fumigimit para mbjelljes me nj biocid me spektr t gjer, t till si kloropicrina. N disa raste, ky problem mund t trajtohet duke prdorur komposto vazosh n gropn e mbjelljes, t shoqruar me pleh me prmbajtje t lart fosfori dhe ujitje t kombinuar me plehrim menjher m pas. Shpesh, fidanishtet e pemve frutore prdorin tok t virgjr pr do lloj drufrutor pr t shmangur smundje rimbjellje specifike t molls. S fundi, sht e nevojshme t komentojm edhe nj her lidhur me viruset dhe mykoplazmat. Disa jan t njohur pr ndikimin negativ mbi prodhimtarin e molls dhe cilsin e frytit. Prdorimi i kalemave pr shtim t certifikuara si t pastra nga viruset sht mnyra m e mir pr t shmangur kto smundje.

POM AL ponent kryesor i shum sistemeve t prodhimit konvencional, jo-organik, t integruar t pemve frutore (IFP). Ushqimi mineral n sistemin e prodhimit organik sht m i leht n toka pjellore, t cilat mund t vn n dispozicion t bims nj sasi pothuajse t mjaftueshme ushqyesish pr pemn. Shpesh, furnizimi me potas dhe azot prbn sfid pr tokat m pak pjellore. Duhet t kujtojm q frutat e molls kan prmbajtje t lart potasi, kshtu q pr do 10 t/ha fruta nevojiten 12 kg/ha potas dhe kjo prbn nj humbje neto nga pemtorja. Azoti mund t furnizohet n sistemin organik nga kompostot, mulet ose bishtajoret. Prodhimi organik vuan nga mungesa e nj diapazoni t gjer t agrokimikateve n dispozicion t pemtarit, veanrisht n rastin e rralluesve t luleve dhe frutzave, kshtu q rrallimi me dor shndrrohet n koston m t madhe t prodhimit organik.

Ekziston nj krkes n rritje pr moll dhe dardh q kultivohen me etiketn e certifikimit organik. Zakonisht, do vend ka nj ose m shum standarde t certifikuara pr prodhimin organik, pasi nuk ka nj standard t zbatueshm botrisht. Kultivimi i mollve dhe dardhve n kushtet e prodhimit organik ka ndikim mbi dy drejtime kryesore t menaxhimit, kontrolli i smundjeve e dmtuesve dhe t ushqyerit. N kushtet e prodhimit organik, kontrolli i smundjeve mbshtetet kryesisht n sprkatjet e squfur dhe bakr dhe sht prgjithsisht m i leht n kushtet e klims me ver t that krahasuar me zonat me pranvera t lagshta. Nuk ka dyshim se prhapja e kultivarve rezistent ndaj smundjeve, e q kan tekstur t mir dhe potencial n ruajtje, do ta bj shum m t thjesht kontrollin e smundjeve n sistemin e prodhimit organik. Kontrolli i dmtuesve mbshtetet n sprkatjet me BT, me prejardhje nga Bacillus thuringiensis, pr dmtuesit lepidopter dhe pyrethrum dhe vaj pr insektet limf-thiths. Biokontroli sht nj komponent kryesor i prodhimit organik, edhe pse sht gjithashtu nj kom-

5.7 Prodhimi organik

59

MOLLA

60

POM AL dardh e mir, e maturuar sa duhet sht shum e VI. DARDHA shijshme, sht shum e vshtir ti paraqitsh n Dardha (evropiane) e ka prejardhjen nga Pyrus mnyr trheqse pr konsumatorin n shkalln e communis, nj specie vendase e zonave me klim t duhur t maturimit. but t Evrops dhe Azis perndimore. Ajo sht przgjedhur e prmirsuar q n epokat parahis- 6.1 Hyrje torike. Romakt njihnin 39 kultivar dhe ka qen Zvoglimi i prodhimit t dardhve, prve gjithnj fryti i paraplqyer n Itali. Ameriks s Jugut, ka uar n nj rnie t prgjithshme t shum prej kultivarve q m par kan Shum prej kultivarve aktual e kan origjinn qen popullor. N prgjithsi, dardht hyjn von nga Evropa mbi 100 vjet m par, veanrisht n n prodhim t plot dhe, prve Evrops, nuk ka Franc dhe Belgjik. Williams Bon Chretien, sin. patur nj prdorim t gjer t nnshartesave xhuBartlett, kultivari kryesor pr prpunim (konxhzuese sistemeve intensive t menaxhimit q ta serva, komposto), sht kultivuar n Angli przgjidhin kt problem. Problemi i lidhur me parapara 1800. Prodhimi botror i dardhs ka qen qitjen pr konsumatorin t nj fryti t gatshm pr thuajse i qndrueshm prreth 7.7 milion ton nga tu ngrn vazhdon t prbj nj kufizim pr po2000 deri 2007, ku prodhuesit kryesor jan Italia, pullaritetin e dardhve n disa pjes t bots. SHBA dhe Spanja (n nivel botror, dardha aziatike ose Nashi (P. pyrifolia n Japoni dhe pjesn jugore t Kins dhe Kores; Pyrus bretschneideri n Kin) e tejkalon prodhimin e dardhve evropiane). Shu- 6.2 Kultivart dhe pjalmimi mica e dardhve krkojn nj periudh ruajtje n Edhe pse shumica e dardhve jan t gjelbra ose t ftoht me qllim q t formojn teksturn kara- t kafenjta, n treg mund t gjenden disa kultivar kteristike q shkrihet n goj dhe plot lng. me lkur t kuqe. Disa prej tyre jan variacione t kultivarve ekzistues, p.sh. Red Clapps Favourite, Dardht jan prpjekur gjithnj t jen kush- Crimson Gem Comice dhe Red Bartlett, edhe pse rinj t dobt pr mollt. Pavarsisht faktit q nj disa, si sht Cascade, jan kultivar t mirfillt Tabela 6.1 Karakteristikat botanike, anatomike dhe fiziologjike t dardhs Emrtimi i zakonshm Emrat botanik Emri botanik i specieve t lidhura dhe t dobishme Madhsia dhe forma e pems Seksualiteti Pjalmimi Dardh (evropiane) Pyrus communis Pyrus amygdaliformis dhe Pyrus pyraster mund t prdoren si nnshartesa t dardhs Prgjithsisht m e madhe se molla, 5 8 m e lart dhe diametri i bazs 3 - 5 m. N kushte natyrore ka form cilindrike ose piramide Dyseksore (Hermafrodite) Prgjithsisht vetshterp, prandaj sht shum e rndsishme zgjedhja e pjalmzuesve. E pjalmuar nga insektet, veanrisht blett Formohen n majat e lastarve ose n shpore t formuara n degza 2-vjeare ose m t vjetra; n disa raste, frytzues jan sythat ansor t lastarve njvjear. Sythat jan t przier, me pes deri tet lule dhe po aq gjethe. Lulet prmbajn 5 nnpetla, 5 petla, 5 pistila dhe afro 20 thek Pranver, zakonisht pas brthamorve dhe prpara mollve Pakz para mollve, pas shumics s brthamorve Diapazon i ngjashm me molln Rritja e frytit ka nj lakore rritje sigmoidale t vetme. Lastart e rinj dalin nga sythat vegjetativ fundor ose ansor. Rritja e shporeve vazhdon nprmjet degzave torbeste n sqetullat e nj ose m shum prej gjetheve fundore t shporeve

Sythat lulor

Periudha e eljes s sythave Periudha e lulzimit Periudha e pjekjes s frutave Rritja e frytit dhe lastarve

61

DARDHA

pem q arrijn 10-15 m, me diametr kurore mbi 10 m; rritje t bujshme t lastarve kulmor dhe prirje drejt forms s prpjet

Figura 6.1 Forma e pems s dardhs

me lkur t kuqe. Pr arsye ende t panjohura, dardht e kuqe priren t jen m pak t fuqishme se sa tipat e gjelbr dhe mavijosjet n fryt duken m qat n sfondin e kuq. Ka gjithashtu dardh me nj tis t kuq, p.sh. Florelle dhe dy seleksionime t nxjerra n treg nga Afrika e Jugut, Flamingo dhe Rosemarie.

Jasht Evrops, dardht jan kultivuar tradicionalisht mbi nnshartesa farore t cilat nxisin rritjen e fuqishme; pemt eventualisht arrijn lartsin 6 62

Ndrkoh q disa dardh nuk krkojn rrallim, t tjerat krkojn nj vmendje t veant ndaj ksaj agroteknike. Pr shembull, dardht Bartlett t kultivuara n lartsi t mdha nuk i plotsojn standardet e tregut deri sa prodhimi t ulet ndjeshm. Niveli i rrallimit parashikohet me vshtirsi, por mbshtetur n prvoja t kufizuara dhe n vrojtimet n Japoni, sugjerohet q pr pem t mbjella 2 x 5 m duhet t lihen afro 250 fruta pr do pem.

6.3 Rrallimi

8 m ose m shum. Mund t duhen 10 vite pr t marr prodhim t plot. Kjo tradit sht zhvilluar pr shkak se nnshartesave vegjetative t ftoit (Cydonia oblonga) n Evrop u mungon qndrueshmria n klima jo-bregdetare. Sidoqoft, krahasuar me nnshartesa farore t Pyrus, nnshartesat e ftoit ofrojn hershmri t prmirsuar. Megjithat, papajtueshmria e shartimit prbn problem tek

6.4 Nnshartesat

(a) degz vegjetative; (b) degz frutore me sytha t przier; (e) degz me syth frutor n maj; (g) syth vegjetativ; (h) syth i przier; (i) degz e shkurtr; (l) shpor frutor; (m) shpor i prbr; (n) degz torbeste

Figura 6.2 Degzat frutore t dardhs

Tabela 6.2 Kultivart dhe pjalmzuesit e dardhs

t renditura sipas periudhs s pjekjes Clapps Favourite (CF) Williams Bon Chretien (WBC), e quajtur edhe Bartlett Conference Packhams Triumph (PT) Beurre Bosc (B. Bosc) Doyenne du Comice Kultivari

POM AL shum kultivar dardhe t shartuar mbi ftua. Pr- vari t pajtueshm si sht Beurre Hardy mund ta dorimi i nj ndrmjetsi (ndrshartese) t nj kulti- kaprcej kt problem por e rrit koston e fidanit.
B. Bosc, Conference, WBC Pjalmzuesi i prshtatshm Shum e hershme e dobishme vetm pr tregtim brenda vendit Dardha kryesore pr prpunim si komposto. Jetgjatsia e shkurtr n ruajtje ia kufizon vlern si produkt i freskt por cilsi fryti shum e mir Madhsi mesatare, pjesrisht e ndryshkur me potencial ruajtje t mir, e kultivuar gjersisht n Evrop Kultivar me prodhimtari t lart por n zonat e ftohta fryti mund t jet jo i njtrajtshm ose me nyja. Ruhet mir Komente

B. Bosc, PT, CF. Frytzon n rrug partenokarpike nse temperaturat jan aq t larta sa nevojitet gjat lulzimit WBC, B.Bosc, Comice WBC, B. Bosc B. Bosc, WBC WBC, CF

Dardh e gjat, me cilsi t mir, me ndryshkje t plot. Pem disi e dobt, me rritje t ngatht

Shije e shklqyer por kultivohet me vshtirsi. Fryti shnjohet leht n pem dhe gjat trajtimit. Ka nj variacion me ndryshkje t plot, Taylors Gold, e cila piqet pak m von se prindi i tij

Figura 6.3 Sythat e dardhs

Figura 6.4 Lastar vegjetativ t dardhs 63

DARDHA Tabela 6.3 Krkesat klimatike, gjeografike, pedologjike dhe hidrike t dardhs Krkesat pr temperatur Toleranca ndaj ngricave Nevojat pr uj Toleranca ndaj tokave t lagshta Toleranca ndaj thatsirs Toleranca ndaj lagshtis Toleranca ndaj ers Krkesa edafike Nevojat pr tok

Krkesat pr ushqyes

Krkon dimr t ftoht por gjithsesi kur moti sht shum i ftoht kemi dmtim nga ngrica. Lulzimi i zgjatur mund t prbj problem n zonat q kan pak t ftoht pranverizues Lulet dhe frutat e rinj dmtohen ose thahen nga temperaturat nn -2C pas hapjes s viles (buqets lulore) (Fig. 6.6) Ruajtja e nivelit t duhur t lagshtis n tok Dardht mbi farfiliza dardhe i tolerojn tokat e lagshta. Dardht mbi ftua krkojn toka t kulluara mir Mesatare Mesatare Mesatare dhe t ngjashme me mollt, me prjashtim t kultivarve q mavijosen leht, p.sh. Comice, Cascade Paraplqehen tok t shesht; duhen shmangur xhepat e ngrics ose toka t akulluara Tolerojn nj diapazon t gjer tipa tokash nse mbillen mbi farfiliza. Jan m pak tolerante kur shartohen mbi ftua, e n kto raste paraplqejn toka jo-glqerore Diapazoni m i mir i pH sht 5.5 6.5, por, n disa rrethana, mund t kultivohen n nj diapazon nga 4.5 deri 8.0. Duhet krijuar regjim t ushqyeri t mir por t shmanget prdorimi i teprt i plehrave azotik, t cilt inkurajojn rritje t teprt vegjetative, zvoglojn cilsin n ruajtje dhe ndonjher zvoglojn diferencimin e sythave lulor

Figura 6.5 Karakteristika t gjethes 64

POM AL

Figura 6.6 Lule dardhe

Pr fat t keq, edhe pse brenda germoplazms s Pyrus ekziston trajta e xhuxhzimit, deri m sot nuk jan arritur nivele t krahasueshme t lehtsis s shtimit, xhuxhzimit dhe hershmris q i ofrojn nnshartesat e ftoit. Ka nj shtim t interesit t pemtarve n Amerikn e Veriut e t Jugut pr nj seri nnshartesash vegjetative q jan rezistuese ndaj zjarrit bakterial dhe tharjes s dardhs q e kan prejardhjen nga kryqzime ndrmjet Old Home dhe Farmingdale (OHxF). Disa prej ktyre kloneve mund t ofrojn nj shkall t moderuar t kontrollit mbi fuqin e rritjes dhe nj pem t hershme dhe prodhimtare; nga kjo seri, m premtuese konsiderohet OHxF 87. Nj nnshartes dardhe kandidate nga Evropa, e tregtuar si Pyrodwarf, ka rezultuar nga nj kryqzim midis Old Home x Bonne Louise Jersey i br n Geisenheim, Gjermani. sht xuxhzuese dhe prodhimtare por nuk ka rezultuar po aq xhuxh-

zuese sa pemt e shartuara mbi ftoin QC. Seria BP nga Afrika e Jugut (veanrisht BP 1 dhe BP 3) jan mbjell gjersisht n kt vend por nuk jan prdorur gjersisht gjetk. Vlen t prmendet fakti i kultivimit t disa kultivarve t dardhs me kuror trin, gj e cila zvoglon shenjimin e lkurs q prbn problem n rajonet me er. Dardht mbi nnshartesa farore shkojn mir me kurorn Lincoln, nj metod formsimi shum e ngjashme me pjergulln japoneze. Kurora t tjera trin prfshijn kurorat me prerje t trthore n form V, t tilla si mini-Tatura. Dardht pr eksport duhet t jen t paraqitura mir dhe me cilsin m t lart, kshtu q mbshtetja

6.5 Formsimi

Figura 6.7 Fruta dardhe t pamaturuar, t paraqitur edhe n prerje trthore (djathtas) 65

DARDHA Tabela 6.4 Aspekte agroteknike t kultivimit t dardhs Shumimi

Shartohet me syth n fund t vers mbi farfiliza dardhe ose nnshartesa ftoi (e shtuar n prpajnishte) ose nnshartesa vegjetative t Pyrus t shtuara me copa Nnshartesa Zakonisht farfiliza t Williams Bon Chretien ose nnshartesa vegjetative ftoi Largesat (hapsirat, Format me udhheqs qendror mbi farfiliza n 5 6 m x 3 4 m ose mbi ftua distancat) 45mx24m Formsimi dhe kra- E kultivuar ende si pem me qendr t hapur ose si udhheqs qendror, veasitja nrisht kur jan mbi ftua. M s shumti zbatohet krasitja riprtritse Rrallimi kimik sht m pak efikas se sa me mollt dhe prdoret rrall. RralRrallimi limi me dor zbatohet kur krkohet nj madhsi e mir. N prgjithsi, vetm dardht me fruta t vegjl, si sht W. Nelis krkojn rrallim Menaxhimi i dyshe- Zakonisht, pemtoret mbahen me bar midis rreshtave dhe me sprkatje herbimes s pemtores cide nn pem Periudha e vjeljes s Nnshartesat farore: n vitin 5 6 par Nnshartes ftoi: n vitin 3 4 Periudha deri n Nnshartesa farore: n vitin 10+ prodhimin e plot Nnshartes ftoi: n vitin 6 8 Nnshartesat farore: Rendimentet e Viti 5 8t/ha pritshme Viti 7 20t/ha Viti 10 50-80t/ha Jeta produktive e Dardht shpesh jan shum jetgjata, shpesh 40 80 vjet. Tek dardht ka nj zakonshme qarkullim shum m t ngadalt t kultivarve se sa mollt Vjelja me dor n kosha/arka t mdha. Vjelja e mekanizuar sht e vlefshme Metoda e vjeljes vetm pr prpunim (p.sh. pr sidr) Ruhen mir n mjediset e ruajtjes s ftoht dhe t kontrolluar, por ekziston nj Ruajtja ndryshueshmri e madhe ndrmjet kultivarve Patogjent dhe dmKroma e molls, hiri, krimbi i molls, kpusha e kuqe e pemve frutore tuesit kryesor

e siguruar nga kto metoda do t ndihmoj pr t arritur kt rezultat.

Figura 6.9 Pamja e frytit t pjekur n pem 66

Dardht mund t ruhen n +0.5C, por jetgjatsia n ruajtje mund t zgjatet duke i ruajtur n 0.5C.

Pr pemt pa mbshtets, prdoret gjersisht forma me udhheqs qendror. Duke prdorur pem farore, rekomandohen largesa prej 2 2.5 x 5 5.5 m. Pr dardht mbi nnshartesa ftoi, jan t prshtatshme largesa prej 1.5 2.0 x 4.5 5.0 m, edhe pse n sistemet m intensive t menaxhimit t pemve, mund t jet me sukses mbjellja edhe n largesa 3.5 4.0 m.

6.6 Ruajtja

POM AL

Figura 6.10 Pamja e frytit n vjelje

Figura 6.11 Pamje e tulit t dardhs

Figura 6.12 Brthama (farra) t dardhs 67

DARDHA

68

VII. FTOI (Cydonia oblonga)

POM AL

Ftoi ka nj lidhje historike me Greqin e Lasht dhe Romn dhe ende vazhdon t ket prodhim komercial n Evropn Lindore dhe Azin e Vogl, veanrisht n Turqi. Fryti prdoret pr reel, prevede, etj. Mund t jet aromatik dhe copa t vogla t tij mund t prdoren pr t aromatizuar konser-

Ftoi sht specia e vetme e gjinis Cydonia. sht e lidhur ngusht me molln dhe dardhn dhe mund t prdoret si nnshartes pr disa kultivar Figura 7.1 Forma e pems s ftoit dardhe. Ftoi nuk rritet n at lartsi q rritet darpem me zhvillim mesatar, rustike dhe jetgjat, me form dha, e pr kt arsye prdoret si nnshartes me shkurrore, pa gjemba, me kuror t rrumbullakt, e sistem qllim frenimin e fuqis s rritjes s mbisharterrnjor deri diku siprfaqsor save t dardhs t shartuara mbi t. N pranver, n kulmet e lastarve gjethor, formohen lule t spikatura roz ose t bardha. N rastin ideal, lulet duhet t pjalmohen nprmjet pjalmimit t kryqzuar, megjithse ekzistojn edhe seleksionime q jan vetfrutzuese. Agjenti pjalmues kryesor jan blett. Fryti i pamaturuar i ri sht i gjelbr (Fig. 7.6) me nj push gri n t bardh, shum t dendura, q mbulojn lkurn e frytit. Me maturimin e frytit, gjat fundit t vjeshts, ky push do t zvoglohet ose mund t fshihet dhe fryti ndryshon ngjyr n t verdh. Rrallimi i frutave e prmirson madhsin e tyre. Shumica e frutave kan formn Figura 7.2 Degzat frutore t ftoit e dardhs ose me madhsi t ngjashme apo ndosh(a) degz vegjetative; (b) degz frutore me sytha t przier; (f) degz e przier me sytha t przier n maj; (o) brirt e ta m t madhe se nj dardh tipike. Fryti sht i fort, edhe kur sht i ngjyrosur plotsisht dhe krmillit 69

va frutash t tjera.

Figura 7.3 Sythat e ftoit

FTOI

Figura 7.4 Tipare t lastarit vegjetativ t ftoit dhe veori t gjethes

ka nj tul me arom t fort. Fryti sht prgjithsisht i atht dhe prdoret kryesisht i gatuar dhe prpunuar. Ftoi rritet n mjedise dhe kushte t ngjashme me ato t dardhs dhe molls. Bima mund t shtohet me prpajna, copa t drunjzuara, me kmbza ose mund t shartohet mbi farfiliza ftoi apo edhe nnshartesa vegjetative. Seleksione kultivarsh prfshijn Angers, Orange, Pineapple, Champion, Smyrna, Meeches Prolific, Morava Portugal (sin. Lusitanica) dhe Vrajna (sin. Bereczcki).

Figura 7.5 Lulet e ftoit

Prve smundjeve tipike t farorve, ftonjt preken edhe nga dy njollosje gjethore, Fabraea maculata dhe Sclerotinia cydoniae. N disa rajone, bimt e ftoit mund t jen strehues alternativ pr zja-

Figura 7.6 Fruta t pamaturuar t ftoit, t paraqitur edhe n prerje trthore 70

rrin bakterial, Erwinia prandaj mbjellja e tyre nuk inkurajohet.

POM AL

Figura 7.10 Farra ftoi Figura 7.7 Fruta t maturuar n pem

Figura 7.8 Fruta t vjela

Figura 7.9 Pamje e tulit t frytit 71

FTOI

72

VIII. MUSHMOLLAT

Kultivart e mushmolls verore jan t shumt. Prodhimi komercial spanjoll prfshin prdorimin e Algerie, Magdal, Golden Nugget (nga SHBA) dhe Tanaka (nga Japonia). Japonia ka gjithashtu Mushmolla verore ose nespola sht nj pem kultivart Mogi dhe Nakasakiwase. Kina ka 83 gjethembajtse e familjes Rosaceae, nnfamiljes kultivar (ose seleksionime) vetm n Provincn Pomoideae. sht vendase e Kins juglindore. Zhejiang. Gjinia Eriobotrya ka afro 15 species, nga t cilat mushmolla verore, Eriobotrya japonica, sht spe- Megjithse mushmolla verore mund t kultivohet cie frutore me rndsi. Kultivimin komercial t vetm n pak vende si specie drufrutore, pemn mushmolls verore e gjejm n Kin, Taivan dhe e gjejm n shum vende, prfshi Shqiprin, si Japoni dhe ka ngjallur gjithashtu interes n rajo- bim zbukuruese. Mushmolla verore ka nj pem nin e Mesdheut, veanrisht n Spanj dhe Turqi. trheqse, me kuror t rrumbullakt, me lartsi Siprfaqja n prodhim me mushmoll verore n deri n 6 m. Ka lastar t rinj dhe gjethe t mdha, Kin prllogaritet n afro 120.000 ha, me nj t gjelbra dhe me shklqim, felted n ann e posht-

8.1 Mushmolla verore (Eriobotrya japonica)

prodhim vjetor prej 400.000 t.

POM AL

mushmolla dimrore - pem e vogl, rustike, me kuror t rregullt dhe t dendur, m t zgjeruara n an se sa n lartsi, mesatarisht e degzuar, e gjat 3 - 5 m; trungu sht i prdredhur, pakz spiral mushmolla verore - gjethembajtse, me pamje ornamentale, e lart 5 - 8 m, me trup t prdredhur.

Figura 8.1 Forma e pems dhe tipologjit e kurors s mushmolls dimrore (majtas) dhe verore

(b) degz e przier; (c) degz njvjeare q del nga nj degz dyvjeare; (d) degz q ka frytzuar me sytha t przier posht; (e) degz me syth frutor kulmor; (f) degz e shkurtr me syth t przier n fund

Figura 8.2 Degzat frutore t mushmolls dimrore

Figura 8.3 Sythat e mushmolls dimrore (majtas) dhe mushmolls verore 73

MUSHMOLLAT

Figura 8.4 Lastar vegjetativ t mushmolls dimrore (majtas) dhe mushmolls verore me. Periudha e lulzimit sht pak e pazakont pr llojet drufrutore, pasi ndodh gjat vjeshts dhe dimrit. Fryti piqen n fund t pranvers dhe vers s ardhshme. Fryti i mushmolls verore ka nj pozicion t volitshm n treg, pasi mbrrin prpara shumics s pemve frutore.

gjenden nga tre deri n dhjet lule (Fig. 8.1). Pemt jan vetfrytzuese, megjithse ka raportime se pjalmimi i kryqzuar mund t prmirsoj frytzimin. Me zhvillimin e mushmolls verore, ajo bhet m pak e pushosur dhe ngjyra ndryshon nga e gjelbr dhe krem n t verdh dhe portokalli. Fryti sht i but dhe mavijoset leht kur piqet plotLulet gjenden n vile me nj krcell t fort ose sisht. Madhsia e frytit ndryshon; fryti i prralluar kallinj lulor q dalin si rritje e re nga pikat fundore t lastarve t prgjumur. N nj vile mund t

Figura 8.5 Karakteristika t gjethes s mushmolls dimrore (majtas) dhe mushmolls verore 74

POM AL

Figura 8.6a Lulja e mushmolls dimrore mund t jet 35 mm i gjat. Rrallimi i frutave mund t ndihmoj n prmirsimin e madhsis s frytit dhe n disa vende, rrallimi me dor i frutave dhe luleve jan nj agroteknik tradicionale. Rrallimi kimik me 60 ppm NAA n fund t lulzimit t plot, rrallon deri n 4 fruta pr do vile. Fryti prmban nj ose m shum farra t mdha. Zvoglimi i raportit ndrmjet fars dhe vllimit t tulit dhe rritja e madhsis s prgjithshme t frytit e bn at edhe m trheqs. Fryti i mushmolls verore mund t jet disi i thart, me shije t ngjashme me molln e freskt. Vlerat e lndve t ngurta t tretshme luhaten nga 8 deri 19% n kultivar dhe kushte t ndryshme. Testet e konsumatorve tregojn nj paraplqim t prgjithshm ndaj frutave t md-

Figura 8.6b Lulja e mushmolls verore

henj, t mbl, me ngjyrim dhe form t mir.

Fryti mund t ruhet n temperatura n 5C pas vjeljes, por ekziston mundsia e dmtimit nga i ftohti pranngrirs; jan provuar trajtime t ndryshme pr t prmirsuar ruajtjen dhe zvogluar dmtimin nga i ftohti pranngrirs. Sugjerohet kushtzimi me temperatura t ulta n 5C pr 6 dit pasi lehtson ruajtjen n 0C pr afro 50 dit.

Mushmollat verore paraplqejn toka t ngjashme me ato t t afrmve, si molla. Ujitja deficitare e kontrolluar sht prdorur pr t menaxhuar fuqin e bims, afatin kohor t stadeve fenologjike dhe gjendjen e frytit. Pema mund t krasitet pr t formuar nj pem pa krcej me deg skeletore t forta, q ndodhen n lartsi afro 1 m. Krasitja kryhet pak prpara rritjes s bujshme vjeshtore.

Figura 8.7a Fryt mushmolle dimrore i pamaturuar

Figura 8.7b Fryt mushmolle verore i pamaturuar 75

MUSHMOLLAT

Figura 8.8 Fruta mushmolle dimrore (majtas) dhe mushmolle verore, t pamaturuar, t paraqitur n prerje trthore Pas vjeljes, lastart ansore nn vilet frutore mund t rrallohen dhe t hiqen krcejt frutore t thar. Kultivar t caktuar mund t shartohen mbi nj sr nnshartesash, edhe pse nuk kemi ende nj agroteknik t prgjithsuar pr kt. Mushmolla verore mund t shtohet gjithashtu me far.

tjera t familjes Rosaceae; pr shembull, mushmolla dimrore sht shartuar mbi ftua (Cydonia spp.). Mushmolla dimrore sht vendase e Azis jugperndimore dhe ndoshta Evrops juglindore. Puna krkimore n Poloni sugjeron gjithashtu nj prhapje n Evropn verilindore. Pemt jan t vogla dhe prodhojn fruta q ngjasojn me moll t vogla me lkur t trash (me t cilat jan gjithashtu gjenetikisht t lidhura), me nj t hapur t mad8.2 Mushmolla dimrore (Mespilus he t unazuar ku gjenden mbetjet e nnpetlave lulore. Fryti nuk mund t konsumohet i porsavjel germanica) n vjesht, pasi sht i fort dhe shum i atht. Mushmolla dimrore i prket familjes Rosaceae Sidoqoft, pasi pak javsh n ruajtje dhe zbutjes, dhe sht e lidhur m nga afr me murrizat, (Cra- fryti mund t konsumohet i gjall, i konservuar ose taegus spp.), t cilat nuk kultivohen pr prodhim n form xheli. si pem frutore (m s shumti konsiderohen si bim mjeksore dhe lulet apo frutat e tyre vilen n natyr). Ka pajtueshmri shartimi me bim t

Figura 8.9 Fruta mushmolle dimrore (majtas) dhe mushmolle verore t maturuara n pem 76

POM AL

Figura 8.10 Fruta mushmolle dimrore (majtas) dhe mushmolle verore t vjela

Figura 8.11 Pamje e tulit t mushmolls dimrore (majtas) dhe mushmolls verore

Figura 8.12 Farrat e mushmolls dimrore (majtas) dhe mushmolls verore 77

MUSHMOLLAT

78

IX. ARRA

POM AL

Prodhimi i arrs sht i prhapur n hemisfern e veriut. Kina sht prodhuesi m i madh, me nj rritje prodhimi nga 246 Mt n 1998 n 503 Mt n 2008 (afro 49% rritje). Nj tjetr prodhues i madh sht SHBA, me 290 Mt n 2008, ku Kalifornia prodhon afro 98% t prodhimit amerikan. Megjithse prodhimi gjithsej i SHBA sht m i vogl se i Kins, nj prpjes e konsiderueshme e prodhimit t SHBA shkon pr eksport. Turqia, Irani dhe Ukrahina jan gjithashtu prodhues t mdhenj t arrave. Kili (23 Mt n 2008) dhe Argjentina (10 Mt n 2008) jan prodhuesit m t mdhenj n hemisfern e jugut.

Interesi pr dobit shndetsore t arrs ka qen i konsiderueshm, pasi konsumi i tyre n sasi t moderuara e ul kolesterolin lipoproteinik me dendsi t ult (LDL) me afro 16%. Ky nivel i ulur ka rezultuar i mjaftueshm pr t zvogluar rastisjet e infarkteve dhe. Mendohet se ndikimi vjen nga kombinimi i fibrs (10%), proteinave cilsore (14%) dhe nivelit veanrisht t lart t yndyrave Figura 9.1 Forma e pems s arrs

Tabela 9.1 Karakteristikat botanike, anatomike dhe fiziologjike t arrs Emrtimi i zakonshm Arra (angleze ose perse) Emrat botanik Juglans regia Juglans nigra (arra e zez amerikano-lindore); Juglans hindsii (arra Emri botanik i specieve t e zez amerikano-perndimore); Juglans allantifolia var. cordiformis lidhura dhe t dobishme (arrzemra); Juglans cinerea (arra gjalpore) Pem e madhe, gjethernse, 20 30 m e gjat, me kuror t prhapur, Madhsia dhe forma e pems jo veanrisht e dendur Monoike dhe me shfaqje t dikogamis. Pjalmi i lvarve (gathve) derdhet zakonisht prpara se t hapen lulet femrore, edhe pse tek Seksualiteti disa ndodh e kundrta. Pr t garantuar pjalmim t mir, sht mir t zgjidhen kultivar ku mbivendoset lulzimi mashkullor dhe femror Pjalmimi Pjalmim nprmjet ers Lvart mashkullore zhvillohen n sytha t thjesht, n an, t lastarve t sezonit t mparshm. Sythat me lule femrore jan t przier dhe prodhojn n pjesn kulmore, ndrsa n disa kultivar t rinj, n Sythat lulor pjesn ansore, gjithashtu t sezonit t mparshm t rritjes. Lulet formohen n pjesn kulmore t lastarve pranveror q e kan origjin nga sythi Pranver. sht nj prej pemve gjethernse m t vona n nxjerrjen Periudha e eljes s sythave e gjetheve Zakonisht pjalmi lirohet 10 12 dit pas eljes s sythit; lulzimi i Periudha e lulzimit plot i luleve femrore ndodh prgjithsisht 15 18 dit m von, megjithse kjo ndryshon sipas kultivarit Periudha e pjekjes s frutave Vjesht Rritja e frytit dhe lastarve Si zhgualli i jashtm ashtu edhe arra kan nj lakore rritje sigmoidale

79

ARRA

9.1 Kultivart

LDL.

Figura 9.2 Sythat e arrs

Shartimi ofron metodn m t mir por nuk sht shum t pangopura (70%), prfshir ktu edhe gjithnj i suksesshm. N Kaliforni, arrat angleze acidet yndyrore omega-3 dhe omega-6, t cilat ulin shartohen mbi nnshartesa farore Paradox. N prkatsisht trigliceridet e gjakut dhe kolesterolin kushtet e Kalifornis, kto farfiliza arrijn 3 4 m rritje n nj sezon. M pas, priten n 45 cm lartsi n pranver, lihen pr 1 2 jav dhe m pas priten

Shumica e kultivarve t rinj jan tepr prodhues, q e formojn prodhimin n pjesn e jashtme t kurors dhe japin m shum fruta n pemt e reja. N Kaliforni, Franquette dhe Harrley jan kultivart m prodhues, ndrsa Sunland dhe Chandler m t prhapurit n mbjelljet e reja. Tulare sht nj kultivar q sapo sht nxjerr n treg n SHBA, me nj vmes (cip) pakz m t errt, rendiment m t lart dhe nj shije m t fort arre se sa Chandler. Pr disa linja m t hershme, p.sh. Serr, u vu re se vuanin nga rrzimi i parakohshm i frutave dhe humbja e shijes, edhe pse n disa vite kishin rendimente m t larta arrash cilsore. Ekzistojn t tjer kultivar specialitetesh prodhojn sa m posht: arra shum t mdha por kan m pak se 20% thelpinj (Wilsons Wonder); arra t purpurta (G1239); ose arra m t errta, me shije m t fort (Vina). N Evrop dhe ishBashkimin Sovjetik apo edhe pjes t tjera t Azis kemi kultivar vendor.

9.2 Shtimi

Figura 9.3 Lastar vegjetativ t arrs dhe karakteristika t gjethes 80

Tabela 9.2 Krkesat klimatike, gjeografike, pedologjike dhe hidrike t arrs Krkesat pr temperatur

Toleranca ndaj ngricave

Nevojat pr uj

Toleranca ndaj tokave t lagshta Toleranca ndaj thatsirs Toleranca ndaj lagshtis

Toleranca ndaj ers Krkesa edafike Nevojat pr tok

Krkesat pr ushqyes

Rritet n vendet me klim t freskt n t ngroht. N zonat me klim t ftoht nevojiten kultivar me pjekje t hershme. Temperaturat shum t larta (>38C) mund t dmtojn lvoren dhe zhguallin dhe japin thelpinj me cilsi t dobt Ngricat e vona pranverore, nn -1C, mund t dmtojn lulet si edhe lastart e rinj dhe pemt e reja Krkohen t paktn 760 mm shi ndrkoh q ujitja i shrben mjaft pemve n zonat e thata. Ujitja deficitare e kontrolluar (rasti kur prdoret nj stres ujor i but gjat mesit t sezonit pas lulzimit por prpara se bima t ket nj krkes t fort pr karbohidrate pr mbushjen e arrs) mund t prmirsoj lulzimin dhe prodhimin e arrave dhe t zvogloj rritjen vegjetative Moti i lagsht gjat vjeljes shkakton ngjyrosjen e gujads dhe thelpinjve. Pemt mund t dmtohen nga niveli i lart i ujit nntoksor dhe krkojn kullim deri n t paktn 3 m. N kushtet e ekspozimit t zgjatur n toka t lagshta shtohet ndjeshmria ndaj kalbzimit krpudhor rrnjor Mesatare Nuk e plqen motin e ftoht e t lagsht n pranver. Kjo e predisponon pemn ndaj kancerit bakterial, e cila mund t jet nj smundje serioze n zonat me klim t lagsht Nse ekspozohet ndaj errave t vazhdueshme rritet dhe prodhon shum m ngadal. Gjithashtu sht e ndjeshme ndaj thyerjes s degve. Ksisoj, mbrojtja sht thelbsore pr t patur rritje t mir gjat viteve t stabilizimit Paraplqen tok t shesht Prvoja n Kaliforni tregon se arrat kan leverdi ekonomike vetm nse kultivohen n toka t thella dhe pjellore Ka nevoja mesatare pr azot dhe potas dhe sasi t vogla fosfori. Arrat reagojn ndaj kalciumit dhe prdorimi i glqeres sht i dobishm pr t ruajtur nj pH mbi 5.8. Sugjerohet i njjti regjim plehrimi si ai i pemve frutore gjethernse i ndjekur nga nj analiz gjethore e rregullt q prdoret pr t monitoruar nivelet e ushqyesve

POM AL

Figura 9.4a Lule femrore e arrs

Figura 9.4b Lulja mashkullore e arrs 81

ARRA

Figura 9.5 Fruta arre t pamaturuar, t paraqitur edhe n prerje trthore (djathtas) prsri dhe shartohen me mbishartesa t forta duke prdorur metodn me arje t dyfisht. Nse kushtet q nxisin rritje t till nuk do t krijohen, shartimi n fush sht i vshtir.

Farfilizat Paradox jan hibride ndrmjet J. hindsii dhe J. regia. Farrat przgjidhen nga pemt J. hindsii q rriten n nj zon ku pran kan pemt e J. regia. Farrat japin dy tipa farfilizash: hibridin, e quajtur Paradox, i cili sht m i fuqishm dhe ka gjethza m t mdha, dhe J. hindsii, i cili sht m i dobt dhe ka gjethza m t vogla. Q t dy mund t prdoren por paraplqehet Paradox.

mund t kultivohen n vazo ose qese. N dimr, pas nj sezoni rritje, ato priten, shartohen me arje t dyfisht dhe vendosen n nj korniz t nxeht ose serr xhami n temperaturn e duhur pr 2 3 jav. Kur sht zhvilluar kallusi, bimt largohen nga temperatura e ngroht dhe vendosen n nj serr t freskt. Ato mbillen n pranver.

Lidhja e shartimit dhe maja e mbishartess duhet t vulosen me kujdes me dyll shartimi. Ruajtja e nj atmosfere t lagsht gjat kallusimit, pr shembull, duke vendosur nj qese ose myshk sfagNse kemi nnshartesa dhe mbishartesa m num mbi lidhjen e shartimit. t dobta, shartimi n tavolin sht norm, ndrkoh q bhen t rndsishme temperaturat Jan hulumtuar edhe teknika t tjera inteligjente pas shartimit. Optimumi sht 26 28C. Farrat por forca dhe shndeti i mbishartess dhe nn-

Figura 9.6 Pamja e frytit t pjekur n pem 82

Figura 9.7 Pamja e frytit n vjelje

Tabela 9.3 Aspekte agroteknike t kultivimit t arrs

shartes dhe/ose temperaturat e duhura duket se vendosura n ruajtje n t ftoht. Shartimi sht jan faktor t rndsishm q prcaktojn sukse- kryer me sukses nga fillimi i dimrit deri n fillim sin. Kalemat (copat e drunjzuara) duhet t mbli- t pranvers. dhen n fillim t dimrit dhe t ruhen jasht n nj vend t freskt, t zhytura n rr t lagur ose t

Zakonisht me shartim me kalem, ndonjher me shartim me syth me dritare. N vendet me klim t ngroht, shartimi mund t kryhet n fush t hapur duke prdorur mbishartesa t prgjumura. N rastin e materialit t dobt mbishartes dhe nnshartes, duhet t prdoret shartimi n tavolin dhe temShumimi peraturat duhet t mbahen n nivelin 26 28C pr 2 3 jav. Punimet e fundit kan treguar se potenciali rrnjzues mund t nxitet duke prdorur Agrobacterium, i cili indukton tumore n copat e degve, nga t cilat rrnjt formohen m leht Mund t prdoren farfiliza t J. nigra, J. hindsii ose J. regia. Hibridet ndrmjet J. regia dhe J. hindsii quhen Paradox (tolerant ndaj nematodave t lezioneve Nnshartesa por m t ndjeshm ndaj kancerit t pemve frutore) dhe konsiderohet si nj nnshartes superiore. Smundja e vijs s zez mund t jet problem kur si nnshartes prdoret arra e zez M par mbilleshin n kuadrate 12 18 m. Kultivart e rinj t Kalifornis jan Largesat (hapsirat, m t ngjeshur dhe rekomandohen kuadrate 9 m. Pemtoret mund t mbillen distancat) me nj dendsi t dyfisht ose katrfisht dhe m pas pemt rrallohen Formsimi dhe kra- Fillimisht krasiten dhe formsohen me udhheqs qendror por m von nuk sitja krkohet shum krasitje Rrallimi Nuk krkohet N Kaliforni, n shumic e rasteve arrat rriten n kushte kultivimi t pastra, ku Menaxhimi i dysheprdoret vjelja e mekanizuar. Parcela duhet t jet e niveluar dhe e pa mbuluar mes s pemtores me bar ose t bar t prer shum shkurt Periudha e vjeljes s Me pem t mira, n vitin 4 5, ndrsa me kultivar apo farfiliza t dobt, n par vitin 8 10 Periudha deri n N vitin e 10 20, n varsi t kultivarit dhe dendsis s mbjelljes prodhimin e plot Mbshtetur n kultivar dhe toka t mira dhe e mbjell fillimisht n dyfishin e numrit t bimve sipas largess: Rendimentet e n vitin 4: 1 t/ha pritshme n vitin 8: 4 t/ha n vitin 12: 5 t/ha Jeta produktive e 50 100 vjet zakonshme Vilet me dor shpejt pasi arrat kan rn nga pema. Zhguajt hiqen sa m shpejt Metoda e vjeljes q t jet e mundur. Mekanikisht, pemt mund t shkunden dhe arrat mblidhen n kontejner t prshtatshm Kur zhguajt jan hequr dhe fryti sht i that, mbahet n kuti ose arka n nj Ruajtja depo t that, t ajrosur, e mbrojtur nga dmtuesit Kanceri bakterial, Xanthomonas juglandis, veanrisht n kushte t lagshta. Patogjent dhe dmProbleme t tjera m pak t rnda jan tenja, krimbi, morrat, breshkzat dhe tuesit kryesor miza e zhguallit. Minjt jan problem me arrat e rna n tok ose n depo

POM AL

83

ARRA

jet mbishartess dhe nnshartess dhe shpesh shfaqet 10 ose m shum vite pas mbjelljes s pemve n pemtore. Kjo shkaktohet nga nj virus (virusi gjetheprdredhse i qershis) i cili nuk sht i pranishm n t gjith vendet, prandaj nuk rekomandohet importimi i materialit nga vende t tjera pr t cilat dihet se virusi sht i pranishm. Smundja e vijs s zez mbizotron n pemt me nnshartes arr t zez, prshi edhe Paradox. Nuk zhvillohet kur si nnshartes prdoret J. regia.

Figura 9.8 Pamje e frytit t arrs Kanceri bakterial (Xanthomonas juglandis) prbn problem veanrisht n zonat e lagshta t kultivimit dhe mund t jet kufizues pr prodhimin n zona m t thata. Przierja e Bordos (Lng bordolez) apo przierje t tjera q prmbajn bakr e q mund t zvoglojn infeksionin duhet t prdoren sapo t shfaqen shenjat e para t eljes s sythave dhe n mot t lagsht, edhe pas 7 10 ditsh. Kalbzimi i rrnjve dhe i qafs s rrnjs (Phytopthora spp., Armillaria mellea) dhe kanceri i thell i lvores (Erwinia rubrifaciens) mund t shkaktojn probleme sporadike. Edhe tenja mund t shkaktoj probleme por zakonisht nuk krkon ndrhyrje.

9.3 Smundjet dhe dmtuesit

Smundja e vijs s zez (blackline disease) mund t shkaktoj ngordhjen e qelizave ndrm-

Figura 9.9 Farra (fruta) t arrs 84

X. BAJAMJA

POM AL

Bajamja e ka origjinn n rajonet e nxehta e t thata t Azis perndimore dhe sht bartur nga njerzit e par n zonat prreth Mesdheut e m pas n Amerikn e Veriut (Tabela 10.1). Kultivohet kryesisht n Evropn e jugut (Spanj dhe Itali) dhe Kaliforni, n Afrikn Veriore (Tunizi, Marok), prmes Lindjes s Mesme (Iran, Turqi) dhe zonn e hemisfers jugore (Australi, Afrik e Jugut), por sht m e rrall n rajone m t buta e m t lagta. Prodhimi mjaft efikas n Amerikn e Veriut (>70% t eksporteve botrore) po shkakton nj konkurrenc shum t ashpr me vendet e tjera prodhuese n bot. Prodhimi botror sht afro 2.07 Mt (2007), ku SHBA (51 % t prodhimit t prgjithshm botror), Spanja (10%) dhe Italia (5%) jan prodhuesit kryesor.

Bajamet po fitojn popullaritet si element i nj diet t shndetshme pr shkak t nivelit t ult t yndyrave t ngopura (8%), nivelit t lart t yndyrave teke t pangopurave (70 75%) dhe niveleve mesatare t yndyrnave shum t panFigura 10.1 Forma e pems s bajames gopura (15 18%). Ato kan gjithashtu nivele t Pem me lartsi 6 - 10m lartsi, jetgjat, me sistem rrnjor larta t a-tokoferolit (vitamina E), q luhatet nga boshtor, kuror t gjer dhe arkitektur t varur Tabela 10.1 Karakteristikat botanike, anatomike dhe fiziologjike t bajames Emrtimi i zakonshm Emrat botanik Bajame Prunus amygdalus Pem 4 6 m t larta, me baz 3 4 m. T rrumbullakta dhe shkurMadhsia dhe forma e pems rore Seksualiteti Dyseksore Lulet jan zakonisht vetshterp. Przgjedhja e kujdesshme e pjalmzuesve sht thelbsore. Pjalmohen nprmjet insekteve. Ka mjaft Pjalmimi krkim shkencor pr kultivar vetpjellor, ku disa (Independence) sht n dispozicion pr tu nxjerr n treg n Kaliforni Sjell frytzuese sht e ngjashme me at t pjeshkave sythat lulor rrethojn nj syth vegjetativ n lastarin e sezonit t mparshm. Lulet Sythat lulor formohen gjithashtu n shpore t formuara n degza m t vjetra. Lulet kan pes nnpetla, pes petla, nj gjethe karpelore t vetme dhe thek t shumta; ato jan pa bisht Shum i hershm, me luhatje nga fundi i dimrit deri n fillim t pranPeriudha e eljes s sythave vers, n varsi t kultivarit Periudha e lulzimit Shih m lart; sythat lulor elin prpara sythave drunor Periudha e pjekjes s frutave Vjesht Ndryshe nga brthamort e tjer, tuli (perikarpi) nuk rritet n stadin III por thahet dhe ahet gjat pjekjes pr t ekspozuar endokarpin. Rritja e frytit dhe lastarve Endokarpi ose gujada, mund t jet (i) i thrrmueshm dhe i but, gujadletr; (ii) mesatarisht i but, gujadbut; ose (iii) gujadfort. Ky i fundit nuk mund t ahet me dor

85

BAJAMJA

zhvilluar nj industri shtes, e cila prodhon imitim

40mg/100g vaj deri n 400mg/100g vaj n kulti- Figura 10.4 Tipare t gjethes s bajames varin Supernova. Nonpareil, i kultivuar n Kaliforni, prfaqson 40 45% t prodhimit kalifornian. Ka disa prparsi: nj shije t but, good blanching dhe karakteristika t gujads letr, duke dhn mbi 70% crackout (raporti i peshs s thelpinjve ndaj peshs gjithsej t thelpinjve me gjith gujad). Shfaq prodhim t kmbyer dhe si rezultat i ksaj, prodhimi n Kaliforni nga nj siprfaqe prej 190.000 ha (1998) n 248.000 ha (2007) sht luhatur ndrmjet 2.0 dhe 4.2 t/ha t frutave me gujad. Nj tjetr kultivar kryesor n Kaliforni sht Mission (Texas), me 50 60% crackout dhe arom m t fort. T dy kto kultivar jan kultivuar q prej fillimit t viteve 1900. Evropa ka mjaft kultivar rajonal dhe lokal. Sidoqoft, t gjith kan poor crackouts (p.sh. Marcona (27%) dhe Tuono (35%) dhe priren t rrite n blloqe t mdha, n toka t thata. Si rezultat, Spanja megjithse ka 650.000 ha, prodhon afro 0.3 t bajame me gujad pr hektar me afro 30% thelpinj, afro nj e peta e prodhimit t Kalifornis. Si rezultat i ksaj, n Spanj sht Pr shkak t prdorimit t kultivarve me gujad t holl (letr), t ndjeshme ndaj insekteve, industria e bajameve n Kaliforni vuan prej dmeve t mdha nga navel orange worm (Amyelois transitella) dhe peach twig borer (Anarsia lineatella, q sht problem edhe n Evrop). Dmi i shkaktuar prej ktyre dmtuesve i mundson krpudhave Aspergillus spp. t infektojn farrat, duke rezultuar n ndotje nga aflatoksinat e shum bajameve t dmtuara. Kjo mikotoksin sht si helmuese ashtu edhe karcinogjene pr njerzit. Kimikatet e prdorura pr t kontrolluar kto dmtues kan prishur predacionin natyror t kpushave dhe insekteve t tjera, duke shkaktuar probleme dytsore. Si rezultat, aktualisht kemi nj prdorim t konsiderueshm t menaxhimit t integruar t dmtuesve (MID) n pemtoret me bajame n Kaliforni, duke prdorur pesticide t buta, futjen e grerzave grabitqare, Bacillus thuringiensis, kpushat grabitqare dhe parazitt natyror, vjelja e menjhershme, pastrtia dhe metoda t tjera menaxhuese. Kjo sht plotsuar nga sistemet e prodhimit organik e t integruar q integrojn t gjith elementt e sistemit bujqsor (plehrat, bimt tokmbuluese, etj.). Dmtues t tjer jan grerzat, vemjet gjetheprdredhse dhe biruese. Megjithat, mund t ket nevoja pr sprkatje me fungicide n afrsi t lulzimit pr smundjet krpudhore, ku prshihet shoshimi (shot hole), kalbzimi i kafenjt, kroma, antraknoza dhe hiri. Dshtimi jo-infektues i sythave (crazy top) sht nj rregullim fiziologjik q rritet me kalimin e ko-

Figura 10.2 Sythat e bajames

10.1 Menaxhimi i dmtuesve

lnde druri nga gujadat e bajames.

Figura 10.3 Lastar vegjetativ t bajames 86

Tabela 10.2 Krkesat klimatike, gjeografike, pedologjike dhe hidrike t bajames Krkesat pr temperatur Toleranca ndaj ngricave

Nevojat pr uj Toleranca ndaj ujit Toleranca ndaj lagshtis Toleranca ndaj ers Krkesa edafike Nevojat pr tok Krkesat pr ushqyes

Rritet kryesisht n zonat me klim t ngroht n t nxeht e t that Nj problem serioz, pr shkak t lulzimit shum t hershm. Sythat me ngjyrim roz mund t tolerojn 4 deri 6C. N lulzim t plot, 2C shkakton dmtim Shpesh kultivohet n zona t thata por prodhon shum m mir n kushte ujitje, veanrisht n zonat q kan nn 500 mm shi n vit. M tolerante ndaj thatsirs se sa brthamort e tjer Nuk shkon n klim t lagsht, veanrisht gjat lulzimit dhe pran vjeljes Mesatare deri e mir Mesatare N rajonet e ftohta, faqet e kodrave mund t jen t dobishme pr kontrollin e ngricave Tolerante ndaj tokave t varfra (veanrisht me nnshartesa kumbulle) por shkon m mir n toka pjellore, t thella dhe t lehta Figura 10.5 Lulja e bajames

POM AL

Ashtu si shumica e brthamorve, reagon ndaj azotit. Sugjerohet regjimi i plehrimit pr brthamort

hs dhe shkakton mungesn e frytzimit.

Figura 10.6 Fruta bajame t pamaturuar, t paraqitur edhe n prerje trthore

87

BAJAMJA Tabela 10.3 Aspekte agroteknike t kultivimit t bajames Shumimi

Shartohet me syth, mund t kultivohet edhe nga copat Prdoren nnshartesa t seleksionuara pjeshke (Nemaguard, Lovell), kumbulle (Marianna 2624, Myr 029C) dhe hibride bajame/pjeshk (Titan). Pjeshka sht pakz m rezistente ndaj smundjeve por deri diku m e Nnshartesa ndjeshme ndaj thatsirs se sa bajamja. Kumbulla sht m pak e fuqishme dhe mund t jet e papajtueshme si dhe t prodhoj thithak por i reziston prmbytjes, phytopthora, oak root, kalbzimit t qafs, kanceri i pemve frutore dhe verticillium. T gjitha kan rezistenc ndaj nematodave Fillimisht mbillej n kuadrate me 6 7.5 m. Aktualisht rekomandohen hapsira Largesat (hapsirat, m t ngushta, 2 x 4.5 m pasi, ashtu si edhe pjeshka, bajamet kan nj jetgdistancat) jatsi m t kufizuar Kultivohet n form kupore dhe vitet e fundit edhe si pem me udhheqs qenFormsimi dhe dror. Pas stabilizimit t kurors, krasitja kufizohet pr t mbajtur nj pem t krasitja hapur, pr tiu afruar gjat sprkatjes. Krasitja duhet kryer mundsisht prpara rrzimit t gjetheve Rrallimi Nuk krkohet Barishte/bishtajore ose bar ndrmjet rreshtave por sprkaten posht pems Menaxhimi i dyshedhe prgjat rreshtave me herbicide. Mund t prdoret edhe kontroll i plot i mes s pemtores barishteve t padshirueshme, ndrmjet dhe prgjat rreshtave. Periudha e vjeljes s N vitin 3 4; m shpejt kur largesat jan m t ngushta par Periudha deri n N vitin 7 9; m shpejt kur largesat jan m t ngushta prodhimin e plot Prodhimi i bajameve me gujad n largesa 7 x 7 m: N vitin 3: 1 kg/rrnj Rendimentet e N vitin 5: 2 kg/rrnj pritshme N vitin 8: 9 kg/rrnj. Kjo sht e barasvlershme me 1.8 t/ha n 8 vite. Pemt me largesa t ngushta mund t prodhojn 2 t/ha n vitin 4 Jeta produktive e 15 25 vjet zakonshme Metoda e vjeljes Me dor ose me makineri (shkundje e m pas thithen me vakum) Hiqen farrat nga perikarpi sa m shpejt q t jet e mundur dhe ruhen n nj Ruajtja vend t ftoht e t that Ndriimi i argjendt mund t jet serioz, edhe pse jo n at nivel sa tek pjeshkat pasi prdoret m pak krasitje e imtsishme. Kalbzimi i kafenjt mund t Patogjent dhe shkaktoj probleme. Nnshartesat prdoren pr mbrojtje kundr kancerit t dmtuesit kryesor pemve frutore, kalbzimit, fitoftors, verticiliumit, nematodave dhe krpushs s rrnjve t dushkut (Armillaria mellea), shoshimit, kalbzimit t kafenjt, kancerit t luleve, kroms, antraknozs dhe hirit.

88

POM AL

Figura 10.7 Pamja e frytit t pjekur n pem

Figura 10.8 Pamja e frytit n vjelje

Figura 10.9 Farra t bajames 89

BAJAMJA

90

XI. GSHTENJA

POM AL

Jan afro 12 specie t gshtenjs q e kan origjinn nga nj areal i gjer i zons s but veriore (Tabela 11.1). Gshtenjat amerikane, evropiane, japoneze dhe kineze jan kultivuar t gjitha pr ushqim q prej kohve t lashta, e n disa zona, kan qen nj ushqim baz i diets. N dallim nga shumica e arrorve t tjer, t cilt kan nivel t lart proteinash dhe t ult karbohidratesh, lagshti t lart (45%), nivel t lart karbohidratesh (50%), yndyr t pakt (1 %) dhe nivele mesatare proteinash (4%), i bjn ato m t prshtatshme pr kt qllim. N Evropn jugore shpesh prej gshtenjave prodhohet miell pa gluten; n Japoni ato prdoren shum n gatim dhe pjekje. Kudo gjetk piqen ose prdoren pr gatimin e cordon bleu. Prodhimi botror i gshtenjave n 2007 ishte 1.26 Mt nga 366.000 ha. Prej tyre, 82% rritet n Azi dhe 7% n Evrop. Kina, Koreja, Japonia (Castanea mollissima, Castanea crenata) dhe Turqia, Italia, Bolivia, Spanja

Figura 11.1 Forma e pems s gshtenjs

Pem madhshore, jetgjat, q rritet deri n 30 m lartsi. Kuror e gjer, nga konike n vezake, e prhapur, me shum lastar, disi t mdhenj.

Tabela 11.1 Karakteristikat botanike, anatomike dhe fiziologjike t gshtenjs Emrtimi i zakonshm Gshtenj Emrat botanik Castanea spp. Castanea sativa (e emrtuar gshtenja evropiane, spanjolle ose italiane) Emri botanik i specieve t Castanea crenata (gshtenja japoneze) Castanea mollissima (gshtenja lidhura dhe t dobishme kineze) Castanea dentata (gshtenja amerikane) T gjitha specie hibridizohen lirisht ndrmjet tyre dhe n shum mbjellje komerciale prdoren hibride E gjat, e prhapur, 20 30 m (C. sativa, C. dentata) ose me lartsi meMadhsia dhe forma e pems satare, 10 20 m (C. crenata, C. mollissima), e prhapur, gjethernse, me diametr 20 25 m Seksualiteti Monoike Shumica duket se jan vetpjellore, edhe pse ekziston edhe vetshterPjalmimi psia. Pjalmohet nprmjet ers dhe insekteve Sythat jan t przier dhe prodhohen ansisht n rritjen e sezonit t mparshm. Ato elin pr t formuar lastar me lvar mashkullore, t Sythat lulor cilat hapen t parat, q ndodhen n baz dhe lvar mashkullore dhe femrore, q dalin pak m lart n lastar Periudha e eljes s sythave Pranver Periudha e lulzimit Fundi i pranvers Periudha e pjekjes s frutave Vjesht C. sativa ka dy forma: Marronet zakonisht kan nj gshtenj t vetme n nj zhguall gjembor, i cili sht m i madh, m aromatik dhe m i mbl se sa Chataignes, t cilat m t rndomta midis farfilizave. Rritja e frytit dhe lastarve Kto t fundit kan dy ose tre gshtenja n nj zhguall. Madhsia dhe aroma relative e specieve t tjera: C. crenata e madhe me pak arom; C. molissima madhsi mesatare, me cip q hiqet leht dhe e mbl; C. dentata e vogl, m e mbla midis specieve

89

GSHTENJA

Papajtueshmria e shartimit sht nj problem madhor n shum zona ku prdoren hibride ndrllojore pr t krijuar gshtenja t prmirsuara. Kjo papajtueshmri rezulton n tharjen e mbishartess ose tr pems, shpesh edhe 6 10 vjet pas mbjelljes. Me sa duket ekzistojn kombinime t posame nnshartes mbishartes q ojn n nj prpjes m t madhe t tharjeve t pemve si dhe pr t shmangur kt problem krkohet prputhja me kujdes e burimit t mbishartess me at t nnshartess farore (duke njohur prindrit amsor dhe atror). Ndrkoh q rrnjzimi i copave dhe kultura indore e gshtenjs sht e mundur, kosto e tyre dhe mungesa e garancis e kan zbehur prdorimin e tyre.

11.1 Shtimi

dhe Portugalia (Castanea sativa) jan prodhuesit kryesor. Nj prodhim i kufizuar, me synim tregun e freskt, ka nisur edhe n hemisfern jugore, n Peru, Bolivi, Australi dhe Zelandn e Re.

Figura 11.2 Sythat e gshtenjs

Figura 11.3 Lastar vegjetativ t gshtenjs 90

Tabela 11.2 Krkesat klimatike, gjeografike, pedologjike dhe hidrike t gshtenjs Krkesat pr temperatur Toleranca ndaj ngricave Nevojat pr uj Toleranca ndaj tokave t lagshta Toleranca ndaj lagshtis Toleranca ndaj thatsirs Toleranca ndaj ers Krkesa edafike Nevojat pr tok

Krkesat pr ushqyes

Rritet n nj diapazon t gjer klimash t buta. I nxehti i that gjat lulzimit mund t zvogloj pjalmimin dhe rendimentet Mund t dmtohet nga ngricat prej 4 deri -6C n pranver Krkon furnizim t bollshm me uj pr t dhn prodhim t mir Mesatare por shum e ndjeshme ndaj Phytophthora cinnamomi (smundja e bojs) n toka t prmbytura. Biokontrolli mund t jet i mundur deri diku duke prdorur Trichoderma dhe menaxhuar ngjeshjen e toks dhe prmbajtjen e lnds organike n tok E mjaftueshme deri e mir E dobt kur pemt jan t reja por prmirsohet gjat maturimit. Sidoqoft, madhsia e frytit (e ksisoj vlera) dhe prodhimtarit bien menjher n munges t lagshtis Mesatare deri e dobt pr pemt me deg t prpjeta, e hollake Prdoren toka t sheshta ose kodra t buta por jo xhepa ngrice Pr shkak t rrnjve t thella, rritet mir n toka t thella e t kulluara mir. Toleron tokat e dobta por n kt rast jep prodhim t pakt. Jeta e pems sht e shkurtr kur rritet n toka t rnda ose n toka me nntok t paprshkueshme Prodhon m mir n toka q jan pjellore. Nuk i plqen tokat glqerore. Reagon mir ndaj rritjes s pjelloris. Shih shnimet pr arrat

POM AL

Figura 11.4 Tipare t gjethes s gshtenjs 91

GSHTENJA

Figura 11.5 Lulet e femrore (majtas) dhe mashkullore (djathtas) t gshtenjs Ve frytit shum t mir, gshtenjat kan edhe nj lnd druri t shklqyer. Ksisoj, ka ende shum mbjellje farfilizash n Kinn veriore, si edhe pyje natyrore t shartuara mbi to n Evrop. Kultivart jan prgjithsisht t lokalizuar n prdorimin e tyre dhe shpesh prodhojn mir vetm n arealin e tyre t kufizuar. Pr shembull, asnj prej linjave elit aziatike t importuara n Australi ose Zelandn e Re, ku edhe kanceri bakterial sht importuar kaq larg, kan shkuar m mir se sa seleksionimet vendore. Gshtenja shfaq dukurin e ksenis, d.m.th. q pjalmi i mashkullit ndikon fort mbi cilsin e frytit dhe ksisoj duhet t bhen przgjedhje t mira t kombinimit t pemve. Orvatjet pr prmirsimin gjenetik n mbar botn, prfshi edhe rezistencn ndaj kancerit bakterial

11.2 Kultivart

kan uar n daljen n treg t seleksionimeve t reja t gshtenjave Marron q qrohen leht, t mbla dhe me prodhimtari t lart. Frutat e maturuar rrzohen me ose pa shtratin e tyre gjembor (zhguallin). Meqnse jan m t vshtira pr tu vjel me dor, gshtenjat n zhguall vilen m leht me makineri dhe kjo ka zvogluar prqindjen e degradimit cilsor prej qndrimit n tok deri n vjelje. C. mollissima priret t qrohet m leht se sa speciet e tjera. N mbar botn prdoret qrimi me flak, avull de dor, me qllim q t merren gshtenja q tu hiqet lkura por edhe cipa e brendshme, q sht prgjithsisht e hidhur. Aftsia pr tu qruar leht e gshtenjave e pr-

11.3 Vjelja dhe prpunimi

Figura 11.6 Fruta gshtenje t pamaturuar, t paraqitur edhe n prerje trthore 92

Tabela 11.3 Aspekte agroteknike t kultivimit t gshtenjs

Nuk sht shum e vshtir pr tu shtuar dhe mund t shartohet me arje t dyfisht mbi farfiliza n pranver ose t shartohet me syth n ver duke Shumimi prdorur kalema mbishartese t fjetur. Mund t prdoret i ashtuquajturi nurse seed grafting (ku mbishartesa vendoset mbi farn e cila shrben si nnshartes). Shtohet me copa por me vshtirsi Nnshartesa Prdoren farfiliza t species q do t shtohet Mbillet zakonisht n largesa 12 x 12 m. Mbjellja shum m afr, deri n 3 m, e Largesat (hapsirat, ndjekur nga rrallimi i pemve ose lvizja e pems, e rrisin rendimentin e viteve distancat) t para Formsimi dhe N vitet e para krijohet forma me udhheqs qendror; n t kundrt krkohet krasitja pak krasitje Rrallimi Nuk krkohet, por ngarkesa e tepr mund t zvogloj madhsin e frytit Menaxhimi i dyshe- Ka t ngjar t shkoj m mir n pemtore me mbajtura pa barishte, t sprmes s pemtores katura kundra tyre ose me bar t prer shkurt Periudha e vjeljes s N vitin 3 5 n jan kultivar t prmirsuar par Periudha deri n N vitin e 10 15, n varsi t distancave t mbjelljes prodhimin e plot Rendimentet e Pemtoret intensive, t menaxhuara mir, mund t arrijn deri n 8 t/ha. pritshme Gjithsesi, 5 t/ha sht nj rendiment i knaqshm Jeta produktive e Ndoshta 100 vjet ose m shum nse nuk smuret zakonshme Vilet me dor nga toka pas rnies s natyrshme ose shkundjes. Mund t mbliMetoda e vjeljes dhet ose t thithet me makin vakumi Gshtenjat e freskta mund t ruhen pr 12 ose m shum jav n 0-1C. Nj or n banj me uj t ngroht n 68C pas vjeljes e frenon mykun, nuk i dmRuajtja ton frutat dhe prmirson ruajtjen. Prpara se t ruhen duhen thar plotsisht. Mund t ruhen pr 12 muaj n 4 5C nse thahen deri n 10% lagshti Smundja kryesore sht kanceri i gshtenjs. Phytopthora mund t jet Patogjent dhe dmproblem, po aq sa kalbzimi fomopsis i frutave. Probleme t tjera jan grerza tuesit kryesor gungore, turigjati i gshtenjs, djegia nga dieli dhe disa birues t krcellit

POM AL

Figura 11.7 Pamja e frytit t pjekur n pem

Figura 11.8 Pamja e frytit n vjelje 93

GSHTENJA

Figura 11.9 Farra (fruta) t gshtenjs

mirson ndjeshm tregtimin e tyre.

94

XII. LAJTHIA

Ekzistojn afro 15 specie t Corylus t shprndara n mbar pjest me klim t but t hemisfers veriore (Tabela 12.1). Shumica e formave komerciale jan ndoshta hibride t Corylus avellana dhe Corylus maxima.

POM AL

Nga i gjith prodhimi botror (816 Mt n 2007), afro 70% rritet n Turqi. Siprfaqja sht rritur ngadal n kto 12 vitet e fundit, nga 310.000 ha n 434,000 ha, megjithse rendimentet kan qen relativisht t ulta, nga mesatarisht 0.9 deri 1.8 t/ ha gjat ksaj periudhe. Italia (15% e furnizimit botror) vjen e dyta, ndrsa Oregon, n SHBA, prodhon afro 5% t oferts botrore. Pemtart n Oregon prdorin metoda prodhimi shum m t prparuara dhe marrin prodhimtari mesatar rajonale prej 1.2 3.8 t/ha. Prodhimi n Spanj sht n rnie (3% e prodhimit botror) pr shkak t rendimenteve t ulta (0.6 1.2t/ha) dhe t ardhurave t pakta. Prodhues t tjer prfshijn IraFigura lajthis nin, Gjeorgjin, Kinn dhe Azerbajxhanin. Problem Shkurre 12.1 Forma e pems-sm, me kuror t gjer e t e prpjet, me lartsi 4 5 madhor sht prodhimi i kmbyer, kur rendiment- rregullt, q nxjerr shum kmbza nga qafa Tabela 12.1 Karakteristika botanike, anatomike dhe fiziologjike t lajthis Emrtimi i zakonshm Lajthi Corylus avellana, Corylus maxima. Shum kultivar jan hibride midis Emrat botanik ktyre dhe specieve t tjera Emri botanik i specieve t Corylus americana (lajthia amerikane) Corylus colurna (lajthia turke) lidhura dhe t dobishme Pem gjethernse, 4 5 m e gjat, me diametr 4 5 m; t gjith Madhsia dhe forma e pems speciet, me prjashtim t C. colurna, e cila sht shum m e gjat, kan prirje pr t nxjerr kmbza (thithak rrnjor) Seksualiteti Monoike dhe dikogame; lulet mashkullore zakonisht hapen t parat Pjalmohet nprmjet ers. Lvart mashkullore e derdhin pjalmin n fillim t dimrit, ndrsa lulet femrore hapen nga mesi i dimrit deri n pranver. Lulet femrore mbeten pritse pr disa jav por pjalmi Pjalmimi mashkullor ka jetgjatsi t shkurtr. Kultivart pjalmzues duhet t przgjidhen n mnyr q t mbivendosen me lulet femrore t kultivarve t dshiruar. N nivel rajonal, periudha e lulzimit midis kultivarve mund t ndryshoj Sythat me lule mashkullore dhe femrore jan t ndara, t thjeshta dhe Sythat lulor dalin ansisht n rritjen e sezonit t mparshm Sythat mashkullor dhe femrore elin m hert (shih m lart). NxjePeriudha e eljes s sythave rrja e gjetheve ndodh n fillim t pranvers Periudha e pjekjes s frutave Fillimi deri n mesin e vjeshts Pas pjalmimit, n fund t dimrit, zhvillimi i frytit sht shum i ngadalt. Nj zhvillim m i shpejt ndodh n mesin deri fundin e pranvers. Rritja e frytit dhe lastarve C. avellana ka fruta t rrumbullakt, jo plotsisht t mbshtjell nga zhgualli; frutat mund t rrzohen kur maturohen. C. maxima ka fruta m t gjat t mbshtjell nga zhgualli, t cilat bashklidhen me frytin

95

LAJTHIA

Figura 12.2 Sythat e lajthis

96

bhet shum e dendur pr deprtimin e sprkatjes ose drits n kuror. Nj n nnt pem ose nj rresht n katr duhet t jet me pjalmzues. Kto Lajthit jan t pasura me yndyra teke t ngopura rreshta duhet t jen n kndet e djathta t ers (afro 80% e vajit) dhe me nivele t pakta t yn- mbizotruese gjat mesit deri fundit t dimrit. dyrave t ngopura (5%) dhe yndyrave shum t pangopura (15%). Ato kan prmbajtje t lart 12.1 Kultivart n vitaminn E (56 mg/100g tek kultivari Whiteheart n Zelandn e Re), protein (16%) dhe fibra Kultivart turk prdoren nga pak kudo, pr shkak t aftsis pr t mbajtur ngjitur zhguallin dhe pr(12%). shtatshmris vetm pr vjelje me dor. Disa kulLajthia nuk sht nj pem frutore q kultivohet tivar evropian pr prpunim n prmasa tregme vshtirsi por krkon inputet e duhura pr t tie t vogl kultivohen gjersisht (Negret, Tondo marr rendimente t larta. Departamenti i Bujq- di Giffoni, Casina), ashtu si edhe disa kultivar sis i Oregon-it dhe Universiteti Shtetror i Ore- amerikan pr tregtin e lajthive me gjith gujad gonit kan zhvilluar nj strategji t menaxhimit (Barcelona, Ennis). Linja t tjera t kultivuara t integruar t dmtuesve pr lajthit me qllim gjersisht jan pjalmzuesit amerikan (Butler) zvoglimin e inputeve t jashtme. Pemtart n dhe evropian (Halls Giant), por ka kultivar disa rajone t bots po kultivojn me sukses kt vendor t shumt dhe programe prmirsimi gjespecie n sistemin organik. Kultivuesit kshillohen netik q przgjedhin pr prodhimtari, rezistenc q sht m mir ta formsojn bimn si pem se ndaj smundjeve, madhsi, raportin thelpi-gujad sa t lejojn zhvillimin e krcejve t shumt. Pasi (crackout) dhe aftsia qruese. Kultivart ameripema ka marr form kupore, krkohet pak kra- kan po zvendsohen me kultivar rezistent sitje, aq sa nevojitet pr t mos e ln pemn t ndaj EFB (Eastern Filbert Blight). et n zonat kryesore t prodhimit jan luhatur me nj faktor prej tre ndrmjet sezoneve.

Figura 12.3 Lastar vegjetativ t lajthis

POM AL

Figura 12.4 Tipare t gjethes s lajthis

Tabela 12.2 Krkesat klimatike, gjeografike, pedologjike dhe hidrike t lajthis Krkesat pr temperatur Toleranca ndaj ngricave Nevojat pr uj Toleranca ndaj tokave t lagshta Toleranca ndaj lagshtis Toleranca ndaj thatsirs Toleranca ndaj ers Krkesa edafike Nevojat pr tok

Rritet n nj diapazon t gjer klimash t buta. I nxehti i that gjat lulzimit mund t zvogloj pjalmimin dhe rendimentet E mir. Lulet tolerojn deri n - 5C E qndrueshme por pr t marr rendimente t mira krkon furnizim t bollshm me uj Mesatare n e mir

Krkesat pr ushqyes

E mir E dobt pr rritjen por mbijeton mir E ndjeshme ndaj ers; rritet dhe frytzon m mir n kushte t mbrojtura N toka t sheshta ose kodra t buta Rrnjzimi i cekt nnkupton se rritet m mir n toka t cekta. Gjithashtu sht tolerante ndaj argjils, t ciln e paraplqen n krahasim me tokat ranore Krkon toka pjellore me pH afrsisht 6. Krkohen prdorime t rregullta t plehrave N, P, K. Mangsia e borit sht shpesh problem n tokat me pjellori t pakt. Shpesh rekomandohet analiza gjethore e rregullt (do 2 3 vjet) pr borin. Rekomandimet pr plehra pr pemt frutore gjethernse jan orientuese

97

LAJTHIA

Figura 12.5 Lulet femrore (majtas) dhe mashkullore (djathtas) t lajthis

Figura 12.6 Fruta bajame t pamaturuar, t paraqitur edhe n prerje trthore

Figura 12.7 Pamja e frytit t pjekur n pem 98

Figura 12.8 Pamja e frytit n vjelje

Tabela 12.3 Aspekte agroteknike t kultivimit t lajthis

Mund t rritet n prpajna vertikale ose horizontale. Copat nuk rriten gjithnj me lehtsi por rrnjzojn m mir nse merren nga kmbzat. Pr shtim Shumimi t shpejt, prdoret shartimi mbi nnshartesa farore ose vegjetative, q nuk nxjerrin kmbza (shih m posht). Rezultate m t mira merren nse lidhja e shartimit mbahet e ngroht (21C). N SHBA po bhet i rndomt mikroshtimi Prgjithsisht me vetrrnjzim por ka edhe prdorim t farfilizave t C. avelNnshartesa lana ose C. maxima apo Dundee ose Newburg q nuk nxjerrin kmbza. Nse prdoren farfiliza t C. colurna mund t ket probleme papajtueshmrie. Tradicionalisht sht kultivuar n largesa 4.5 x 4.5 m. Mbjellja m afr (3.6 x Largesat (hapsirat, 2.4 m) e ndjekur nga rrallimi i mvonshm i pemve tashm prdoret rndom distancat) pr t marr t ardhura m hert Mund t lejohet t nxjerr kmbza dhe t rritet si nj shkurre e madhe, por sht m mir q dalja e kmbzave t kufizohet dhe t rritet me nj trung t Formsimi dhe vetm, n form kupore, me qendr t hapur, e t krasitet n mnyr t modekrasitja ruar pr t lejuar deprtimin e pranueshm t drits, qarkullimin e ajrit dhe inkurajimin e rritjes s degzave t reja frutore Rrallimi Nuk krkohet Prdoren herbicide nn pem dhe bar i shkurtr ndrmjet rreshtave. Mund t Menaxhimi i dyshe- konsiderohet edhe shfarosja e plot e barrave, veanrisht nse parashikojm mes s pemtores mbledhjen e mekanizuar nga toka. Rrahja pr t larguar mbeturinat bimore prdoret prpara dhe pas vjeljes Periudha e vjeljes s N vitin 4 5, m gjat kur kemi farfiliza par Periudha deri n N vitin 10 12, m gjat kur kemi farfiliza prodhimin e plot N vitin 5: 2 kg/rrnj Rendimentet e N vitin 8: 4 kg/rrnj pritshme Rendimenti prej 3.5 t/ha sht i pranueshm Jeta produktive e 40 vjet ose m shum zakonshme Vilen me dor nga pema (Turqi) ose nga toka apo mblidhen n mnyr t meMetoda e vjeljes kanizuar nga toka (SHBA) ose me vakum (Itali) Ndahet nga zhgualli dhe ruhet n depo t ftoht, t that dhe me qarkullim t Ruajtja mir t ajrit

POM AL

Problemi m kryesor i lajthis sht hundgjati i lajthis q shpon gujadn. Kpusha e madhe e sythit, e cila shkakton njtjen dhe rrzimin e sythave n Patogjent dhe dmpranver rezulton problemi m kryesor. Tjetr problem sht kanceri bakterial tuesit kryesor (Xanthomonas spp.). Krahbardha dhe morrat shkaktojn probleme me raste.

99

LAJTHIA

Figura 12.9 Farra (fruta) t lajthis

100

Tabela 13.1 Karakteristika botanike, anatomike dhe fiziologjike t ullirit Emrtimi i zakonshm Ulli Emrat botanik Olea europaea Emri botanik i specieve t Olea europaea ssp. oleaster lidhura dhe t dobishme Olea africana Pem gjethembajtse. Mund t rritet deri n 15 m lartsi dhe 10 m gjersi. Formsimi i pems, dendsia e bimve dhe mosha ndikojn mbi madhsin e pems. Bima zhvillon nj rrnj t gjat boshtore me Madhsia dhe forma e pems nj sistem rrnjor fibroz t cekt. Degzimi sht i dendur. Gjethet, 4 5 cm t gjata, dalin n ifte, me nj siprfaqe t siprme t gjelbr dhe siprfaqe t poshtme t bardhreme n t gjelbr Lule t prsosura dhe t paprsosura n do lules. Pjesa drrmuese e luleve n lules (kranth) jan t paprsosura dhe funksionale mashkulSeksualiteti lore ose thekore. Lulzimi ndodh n lastart e sezonit t mparshm. Lastart (degzat) m t vjetra nuk kan lulesa Pjalmohet nga era. Disa kultivar frytzojn m mir kur kan kultiPjalmimi var t tjer pran Lulzimi ndikohet nga trajtimet dhe kushtet e vitit t mparshm, duke sugjeruar se induktimi lulor ndodh n sezonin e mparshm, afro 7 8 jav pas lulzimit. Pr zhvillimin optimal dhe daljen e luleve, krkohet Sythat lulor pranverizimi dimror. 15 20 lule dalin n sqetullat e gjetheve t lastarve t rritur n sezonin e mparshm Gjethembajtse me episode rritje vegjetative. Nj episod ndodh afro 6 Periudha e eljes s sythave 8 jav prpara lulzimit dhe prodhon rritje sezonale t re. Episodet e mtejshme gjat sezonit priren t prodhojn rritje ansor t lastarve Periudha e sakt prcaktohet nga klima dhe kultivari, por kryesisht Periudha e lulzimit ndrmjet Majit dhe Qershorit Periudha e sakt varet nga klima, kultivari dhe prdorimi i synuar, Periudha e pjekjes s frutave ndrmjet Tetorit dhe Dhjetorit Zhvillimi i nj ovule t pllenuar on n rritjen e vezores n 6 javt e para pas lulzimit. Rritja e fuqishme e vezores sht e nevojshme pr Rritja e frytit dhe lastarve frytzim t suksesshm. Rrzimi i frutave ndodh n 6 javt e para kur vezoret nuk jan pllenuar ose nuk jan konkurruese pr asimilate. Rritja e frytit ka nj lakore rritje sigmoidale t dyfisht

POM AL prsri n pah vlern e ullirit dhe vajit t ullirit. XIII. ULLIRI Shum studime kan treguar se vaji i ullirit mund Ulliri, Olea europaea, ka qen nj pem frutore e t mbroj kundra smundjeve kardiovaskulare, rndsishme n rajonin e Mesdheut pr disa mi- ndryshe nga veprimi i shkaktuar prej shum ynjvjear, duke u siguruar qytetrimeve t lashta dyrave shtazore. Emrtimi diet mesdhetare i ushqim dhe vaj me shum vler. Zona n t ciln e referohet nj diete q mbshtetet n vajin e ullirit ka origjinn dhe ku sht vn n kultivim (zbutur, si vaji kryesor i prdorur, s bashku me prbrsit domestikuar) ulliri ka qen objekt i debateve, por e tjer ushqimor dhe praktikat e gatimit t Meszonat ndrmjet bregut t Siris dhe Izraelit deri n dheut. Kjo diet e gjejm t shprehur n nivelin veri dhe perndim t Irakut ka m shum gjasa t m t lart n rajonet bregdetare t Italis jugore, jet zona e origjins. Ulliri ka nj shoqrim histo- Krets dhe Greqis bregdetare. Studimet pr shndetin e njerzve dhe jetgjatsin e tyre n kt rarik t gjat me popullin e Izraelit dhe Palestins. jon kan sugjeruar se nse do t adoptohej dieta Rivlersimet e fundit t vlers s formave t ndry- dhe stili i jetess i ktij rajoni nga vendet e tjera, do shme t vajit n dietn e njerzve kan nxjerr t kishte nj zvoglim t prkeqsimeve t rnda

101

ULLIRI

shndetsore t lidhura me vdekshmrin e hershme, t tilla si problemet kardiovaskulare dhe diabeti i tipit 2.

Figura 13.1 Forma e pems s ullirit

Ekzistojn m shum se 1000 kultivar ulliri, me mbi 3000 sinonime. Shum prej ktyre kultivarve vijn nga Italia dhe Spanja. Shum prej kultivarve q aktualisht kultivohen n zona t tjera kan

Ullinjt prdoren pr tavolin dhe pr prodhimin e vajit. Vendet mesdhetare q jan prodhues me pesh t ullirit t tavolins dhe vajit prfshijn Italin, Greqin, Spanjn, Portugalin, Turqin dhe Tunizin. Megjithat, prodhimi sht prhapur edhe n vende t tjera t bots, si Amerika Veriore e Jugore dhe Oqeania. Vende si SHBA, Argjentin, Meksik dhe Australi prodhojn ullinj pak a shum n t njjtin nivel. Ullinjt kultivohen n gjersit gjeografike ndrmjet 30 dhe 45 veri ose jug, megjithse ky prgjithsim nuk merr n konsiderat ndikimin e lartsis mbi nivelin e detit apo t masave detare dhe kontinentale mbi klimn (Tabela 13.2).

13.1 Materiali bimor

Figura 13.2 Sythat e ullirit 102

Figura 13.3 Lastar vegjetativ t ulliri

origjin mesdhetare; pr shembull, katr kultivart m t prhapur n industrin e ullirit n Kaliforni jan Manzanillo, Mission, Sevillano dhe Ascolano.

Mbi 800 kultivar jan kryesisht pr prodhim vaji. M t njohurit midis tyre jan Picual, Souri, Cornicaba, Frantoio, Leccino, Koroneiki, Sourani dhe Chemlali. Midis ktyre kultivarve, pr tavolin, prdoren kryesisht Manzanillo, Sevilla no, Calamato, Ascolano, Hojiblanca, Kadesh, Domat, Gemlik, Conservolea, Zitoun, Picholine, Merhavia, Leccino, Frantoio dhe Barouni. Ekzistojn mbi 100 kultivar t prdorur vetm pr ullinj tavoline, ndrsa afro 100 apo m shum kultivar t tjer kan prdorim t dyfisht, si pr tavolin ashtu edhe pr vaj. Edhe Shqipria ka nj germoplazm t pasur ulliri, t shtrir gjat gjith Ultsirs Perndimore por t

POM AL prqendruar m shum n pjesn jugore dhe qendrore t saj. Kultivart m kryesor jan 'Kalinjot' (pr vaj) dhe 'Kokrrmadhi i Beratit (pr tavolin). Informacion m t plot pr llojet e kultivarve dhe karakteristikat e tyre gjenden n mjaft botime si dhe n Studimin Kombtar t Ullirit (MBUMK).

Disa ullinj shtohen nprmjet copave t gjelbra ose gjysm t drunjzuara. Aftsia rrnjzuese e copave ndryshon sipas kultivarve. Rrnjzimi i copave ndihmohet nprmjet auksins acid indol-3-butirik (IBA) dhe vendosen n kushtet e mjegullimit. Bimt e formuara nga copat jan bim vegjetative (klonale). Kur kultivari i dshiruar rrnjzon m vshtirsi nga copat, mund t shartohet me syth ose me kalem mbi farfiliza ose bim t rritura nga copat. Disa kultivar/forma jan przgjedhur si t prshtatshme pr nnshartesa.

Tabela 13.2 Krkesat klimatike, gjeografike, pedologjike dhe hidrike t ullirit

Krkesat pr temperatur

Toleranca ndaj ngricave

Nevojat pr uj Toleranca ndaj tokave t lagshta Toleranca ndaj lagshtis Toleranca ndaj thatsirs Toleranca ndaj ers Krkesa edafike

Ulliri krkon ver t ngroht/nxeht t gjat por edhe pranverizim dimror. Shum zona prodhimtare kan temperatura mesatare mujore prej 20 25C. Zhvillimi i sythit lulor n dimr dhe n fillim t pranvers duket se krkon luhatje ndrmjet temperaturave t dits e t nats ndrmjet 1.5 dhe 15.5C Ka nj ndryshueshmri n tolerancn e kultivarve ndaj ngrirjes dhe dmtimit prej saj. Aklimatizimi dimror mund t ndryshoj tolerancn ndaj kushteve ngrirse. Nga ekspozimi n temperatura nn 9C mund t dmtohen gjethet. Dmtimi i frutave t gjelbr ndodh n 2.5C Disa zona prodhimi kan reshje prej 200 mm n vit por reshjet vjetore duhet t jet s paku 500 mm. Disa prllogaritje sugjerojn nj krkes minimale prej 2000 m3/ ha/vit. Nevoja pr uj sht m kritike gjat lulzimit dhe lidhjes s frutave dhe m von pr madhsin e frytit Nuk sht tolerant

Nevojat pr tok

Krkesat pr ushqyes

Toleranc e dobt nse kushtet ojn n toka t lagshta E dobt pr rritjen por mbijeton mir Zakonisht tolerant por errat e nxehta tharse dhe frytzimi i hershm do t ndikoj negativisht prodhimtarin Historikisht, ullinjt jan mbjell shpesh n faqe kodrash dhe toka t pjerrta por toka e shesht sht e prshtatshme Duhet mbjell n toka t kulluara mir. Tokat mund t ndryshojn shum nga pjelloria e ult deri n t lart, megjithse tokat me pjellori t lart kan m shum gjasa t japin rendimentet m t mira. Ullinjt i tolerojn tokat e kripura dhe nj pH deri 8.5 Diapazoni i gjer i tokave t prdorura i bjn t vshtira rekomandimet e sakta. Shum ullishtar prdorin analizn e toks dhe analizn gjethore pr t prcaktuar nevojn. FAO sugjeron nevoja vjetore prej 200 275 kg N/ha, 160 210 kg K/ha dhe 55 75 kg P/ha

103

ULLIRI

Figura 13.4 Tipare t gjethes s ullirit Pamja tradicionale e nj ullishte sht ajo ku pemt kan t mbjella me mjaft hapsir ndrmjet tyre, n nj terren t that, kodrinor dhe me shkmbinj t derdhur npr t. Hapsirat e gjera jan konsideruar t nevojshme pr t arritur rritjen dhe ruajtur prodhimtarin ku si ushqyesit ashtu edhe uji jan shpesh t kufizuar. Disa ullishte t rritura me pem t rritura plotsisht mund t kulloten nga bagtia n vendet ku klima mundson rritjen e bimve tokmbuluese. N kto rrethana, numri i pemve do jet deri n 100 pem/ha n kuadrate 10 m2.

13.2 Krasitja dhe formsimi

priren t lulzojn pak ose aspak.

104

Hapsirat e gjera jan t pashmangshme kur pemt lihen t zhvillohen n madhsin e plot t tyre me nj kuror t madhe t prhapur. Pemt e mdha, t rritura plotsisht, me tre deri pes trungje dhe deg skeletore t mdha, krasiten pr t mirmbajtur nj kuror t prbr kryesisht nga lastar t sezonit t mparshm. Ulliri lulzon n lastar njvjear; lastart lulzues m prodhimtar jan ato q kan gjatsi 10 30 cm. Si lastart e shkurtr ashtu edhe ato t gjat e t fuqishm

Trysnia e konkurrencs i ka shtyr ullishtart t krkojn efikasitet n prodhim. Nj qasje ka qen mbjellja m intensive e pemve. Kto sisteme synojn zhvillimin e hershm t kurors s pems, hyrjen e hershme n prodhim dhe arritjen e shpejt t prodhimit t plot. Kjo mund t arrihet me pem me trung t vetm, me udhheqs qendror (t quajtura ndonjher pem monokonike). Pemt lihen t zhvillohen me krasitje minimale me prjashtim t heqjes s kmbzave dhe thithakve q mund t konkurrojn udhheqsin qendror. Rritja ansore lejohet t zhvillohet, duke u prdredhur me drejtim jasht nga trungu kryesor. Hiqen gjithashtu degt e ulta q pengojn operacionet e pemtoreve. Sa m e kufizuar krasitja n vitet e para aq m i mir sht stabilizimi. Objektivi duhet t jet prodhimi i nj kurore gjethore piramidale pa frenuar rritjen. Pasi sht zn hapsira n dispozicion, krasitja duhet t synoj riprtrij rritjen ansore dhe t ruaj porozitetin e kurors pr interceptimin e drits. Pr t minimizuar kostot e prodhimit sht hulumtuar prdorimi i krasitjes s mekanizuar dhe krasitjes n vite t kmbyera.

Tabela 13.3 Aspekte agroteknike t kultivimit t ullirit

Fidant nga fara nuk jan gjenetikisht t njjt me bimn mm por mund t prdoren si nnshartesa. Mund t merren copa t drunjzuara dhe t gjelbra; copat e gjelbra duhet t rrnjzohen n kushtet e mjegullimit dhe prdoriShumimi mi i hormoneve rrnjzuese ndihmon shum. Disa kultivar rrnjzojn me vshtirsi. Mund t praktikohet shartimi me kalem dhe me syth si dhe mund t prdoret pr t shartuar leht copat e rrnjzuara me kultivarin e krkuar N disa zona prodhimi jan przgjedhur disa nnshartesa vegjetative. Si nnshartes mund t prdoren edhe farfilizat. Disa kultivar mund t rriten mbi Nnshartesa rrnjt e tyre. Puna me nnshartesat sugjeron se n rastet s dshirojm t bjm mbjellje intensive, me dendsi t lart, si nnshartesa mund t przgjidhen disa bim me fuqi rritje t ult dhe rritje t ngjeshur t bims Largesa t gjera (t prshtatshme pr tokat jopjellore) mund t jen 10 x 10 m. M rndom hasim largesa prej 6 m ndrmjet rreshtave dhe 4 m ndrmjet Largesat (hapsirat, bimve. Jan provuar mbjelljet hedgerow me larges 3.5 m ndrmjet rreshtave distancat) dhe 1.5 m ndrmjet bimve por ende nuk sht vrtetuar q mbjelljet tejet intensive kan leverdi shum m t madhe Sistemet e formsimit q prputhen me dendsit e mbjelljes ndahen n dy kategori: forma kupore pr mbjelljet me dendsi t vogl dhe konfigurimet me udhheqs qendror (monokonike) pr mbjelljet me dendsi t lart. Krasitja Formsimi dhe duhet t garantoj deprtim t mir t drits ndrkoh q eliminohet degza krasitja t thara, t smura dhe penguese. do vit duhet t garantojm nj rritje t re t mjaftueshme pr t siguruar frytzimin n sezonin e ardhshm (shih seksualitetin) Frytzimi i shumt do t krkojn rrallim t frutave. Sprkatjet pr rrallim dhe/ose NAA duhet t kryhen sa m hert q t jet e mundshme dhe mundRrallimi sisht brenda 8 javsh nga periudha e lulzimit. Frytzimi i shumt do t induktoj prodhim t kmbyer dhe frutat do t jen t vegjl si dhe mund t mos maturohen sa duhet n rastin e pemve t mbingarkuara Ullishtat mund t mbahen pa barishte dhe bim t padshirueshme. Nse Menaxhimi i dyshebimt tokmbuluese kan gjasa t inkurajojn kushtet e ftohta e t lagta t mes s ullishtes toks, duhet t eliminohen Periudha e vjeljes s Duke hamendsuar krasitjen minimale, pemt mund t prodhojn dy sezone par pas mbjelljes Periudha deri n Pemt mund t hyjn n prodhimin e plot 6 vjet pas mbjelljes prodhimin e plot N vitin 2: 1ton/ha N vitin 3: 5 ton/ha N vitin 6: 10 t/ha Rendimentet e Ullinjt jan t ndjeshm ndaj prodhimit t kmbyer dhe mund t prodhojn pritshme deri n 20 t/ha n vitin prodhues Jeta produktive e Pemt prodhuese mund t jen shum jetgjata. Prodhimtaria ekonomike zakonshme mund t prftohet nga ullishtat 80 100 vjeare Frutat mund t vilen me dor ose makineri. Ullinjt pr tavolin mund t dmMetoda e vjeljes tohen nse trajtohen pa kujdes ose t shkunden n tok t fort Frutat prpunohen dhe ksisoj frutat ose produktet e frutave mund t jen Ruajtja jetgjat. Frutat pr prodhim vaji mund t mbahen deri n 45 dit n 5C Dmtuesit prfshijn mizn e ullirit (Dacus oleae), tenjn e ullirit (Prays oleae), Patogjent dhe dm- breshkzn e zez (Saissettia oleae) dhe mizn e frytit t ullirit (Bactrocera tuesit kryesor oleae). Smundjet kryesore jan verticiloza dhe syri i palloit (Cycloconium oleaginum)

POM AL

105

ULLIRI Dendsia e mbjelljes pr pemt monokonike me hapsir 6 m ndrmjet rreshtave dhe 4 m ndrmjet pemve sht 420 pem/ha. Disa sisteme 'gardh' (hedge) kan prdorur nj numr (popullat) m t madhe, disa edhe me hapsira minimale prej 1.5 x 3.5 m. Przgjedhja e kultivarve duhet t fokusohet n gjetjen e kultivarve q jan t prshtatur m s miri me metodat e krasitjes, formsimit dhe vjeljes t adoptuara pr praktikat e sistemit intensiv t prdorur.

13.3 Lulzimi, pjalmimi dhe frytzimi

induktimit t prodhimit t kmbyer (periodik) nga prodhimi i lart. Agjentt kimik pr rrallim jan prdorur komercialisht; rrallimi me dor nuk sht nj opsion trheqs pr shkak se periudha e rrallimit me qllim q ky t jet efikas sht shum e shkurtr (brenda 4 6 javsh pas lulzimit) dhe pr shkak t kostove t larta. NAA (afro 150 ppm prdoren 12 18 dit pas lulzimit) sht prdorur n Kaliforni pr shum vite. Prbrje t tjera jan prdorur pr rrallimin e frutave, prfshi uren (6% dhe 20 dit pas lulzimit).

Numri i luleve q prodhohet nga nj pem ulliri sht i konsiderueshm; pemt e rritura mund t ken m shum se 500.000 lule. Sythat sqetullor, n do nyj, n degza njvjeare jan n gjendje t japin lulesa dhe do lules prmban ndrmjet 15 dhe 20 lule t vogla, t bardhreme n t gjelbr. Pr t prodhuar fruta q konsiderohen t nevojshme pr nj prodhim t plot krkohet vetm nj prpjes e vogl e luleve. sht sugjeruar se, duke marr n konsiderat q shum lule n lules jan t paprsosura e ksisoj t paafta pr t zhvilluar nj fryt, vetm 1.2% e tr popullats s lules duhet t prfshihen t sigurojn nj prodhim komercial t mir. N t vrtet, nivelet e frytzimit t nj fryti pr do lules nuk konsiderohen detyrimisht t ulta dhe trajtimet me rrallim frutash mund t krkohen pr t prshtatur numrin e frutave m t vogl se sa kjo.

N disa raste, frytzimi sht shum i pakt pr t marr nj prodhim t mir. Kjo ndodh m shpesh kur kultivart krkojn pjalmim t kryqzuar dhe kur kushtet mjedisore, n veanti temperatura, ndikojn negativisht rritjen e gypit t pjalmit q krkohet pr pllenim efikas. Midis kultivarve m t rndsishm t njohur q sht pjesrisht ose plotsisht vetpjellor sht Manzanillo. Nj studim tregon se kur ky kultivar sht mbjell i przier me Sevillano, lidhja e frytit katrfishohet.

Jan hulumtuar trajtime t ndryshme pr prmirsimin e lidhjes s frutave, prfshi pjalmzimin me pjalm t ruajtur, prdorimin e kimikateve si benziladenina gjat lulzimit dhe heqjes s rritjes kulmore gjat lulzimit. Rrzimi natyror pas lulzimit mund t jet shum i madh dhe ndodh brenda nj periudhe prej 4 45 dit pas lulzimit.

Synimi i rrallimit t frutave sht prmirsimi i madhsis dhe cilsis s frytit dhe shmangia e Ulliri vilet me dor ose me makineri. Vjelja me dor e do fryti mund t konsiderohet shum e kushtueshme dhe pr kt prdoren shum mjete t tjera manuale. Fryti mund t hiqet nprmjet krehjes me krehr npr gjethnaj ose duke i goditur ato me thupr, duke br q frutat t bien n rrjeta. Rrjetat shprndahen prreth pemve edhe kur vjelja bhet me makineri. Vjelja me makineri konsiston n shkundjen e trungut ose degve kryesore. N kt rast, duhet t krijohet mundsia q makinerit t mund t afrohen pran pemve. Energjia pr shkundje q duhet t prcillet trungut duhet t jet veanrisht e lart me qllim q t shkputet nj fryt me pesh t vogl si ai i ullirit. Forca e krkuar pr t shkputur nj ulli nga pema (forca shkulse e frytit) mund t matet dhe t prdoret si nj tregues pr maturimin e ullirit duke prcaktuar kshtu se kur duhet t filloj vjelja.

13.4 Vjelja dhe proceset e pasvjeljes

Figura 13.4 Lulet e ullirit 106

POM AL

Figura 13.5 Fruta ulliri t pamaturuar, t paraqitur edhe n prerje trthore Etefoni mund t prdoret pr t nxitur shkputjen e frutave t ullirit (2000 ppm gjat pjekjes) por duhet br kujdes sepse n t njjt koh mund t kemi rrzim t tepr t gjetheve. Vjelja me makineri mund t realizoj vjeljen e deri 80% t frutave. Ullinjt pr tavolin vilen kur kan arritur pjekjen e mjaftueshme me qllim q t merret prodhimi i dshiruar, qofshin kto ullinj t gjelbr, ullinj t ngjyrosur, ullinj me ngjyr t zez natyrore apo ullinj q nxihen pas oksidimit n nj terren alkalin. Fryti i vjel me makineri q do t trajtohet pr prdorim n tavolin duhet t filloj procesin e prgatitjes brenda disa orve nga vjelja, n t kundr, cilsia mund t komprometohet rnd. Mavijosja (dmtimi), i cili paraqitet si njolla t kafenjta n fryt, sht nj problem q vihet re shpesh kur fryti nuk prpunohet menjher. Prpunimi i ullinjve pr prdorim n tavolin konsiston n heqjen e

nj pjese apo tr hidhsis natyrore t frytit. Kur kjo ndodh, mund t marrim shum produkte t ullirit pr tavolin, q nga fryti i plot (ndonjher me brtham t hequr dhe i mbushur) e deri n brumin e ullirit.

Periudha e vjeljes varet nga prodhimi i synuar. Ullinjt e gjelbr pr tavolin vilen t part. Ullinjt pr tavolin ose pr vaj q kan nj ngjyr t zez natyrore vilen t fundit. Ka disa metoda pr prcaktimin e kohs s vjeljes. 1. Prdorimi i shenjave pamore t tilla si ngjyra e ullirit, prfshi ngjyrn e jashtme t frytit si edhe ngjyrn e tulit; lenticelet bhen m pak t dukshme ndrkoh q fryti maturohet dhe piqet. 2. Kampione frutash mund t vlersohen pr prmbajtjen e vajit, qoft si prqindje e peshs s freskt ose t that ashtu edhe prbrjes, d.m.th. prmbajtja e vajit n lidhje me humbjen e aciditetit.

Figura 13.6 Pamja e frytit t pjekur n pem

Figura 13.7 Pamja e frytit t vjel 107

ULLIRI

Figura 13.9 Brthama (farra) t ullirit

Si parim i prgjithshm, prpunimi i ullinjve t tavolins ka t bj me nj trajtim me sod kaustike (finj) (1.3 2.6% hidroksid natriumi), edhe pse ullinjt q kan ngjyr t zez natyrore nuk ka Figura 13.8 Pamje e tulit t ullirit nevoj t trajtohet. Soda kaustike largon prbrsin e hidhsis s ullirit, nj glukosid, oleuropei3. Mund t matet forca shkulse e frytit. nn. Ullinjt e gjelbr kan m shum hidhsi se 4. Fryti mund t vlersohet pr pranin e eksu- sa ullinjt e zinj. Soda kaustike lihet t deprtoj datit t lngt lbardh kur shtypet dhe se sa leht thuajse deri n brtham, e m pas ullinjt shplashkputet brthama nga tuli kur pritet trthorazi hen (numri i shplarjeve dhe kohzgjatja e tyre ndryshon) dhe m pas kripen. Shllira sht nj dhe kur prdridhet. tretsir me 5 6% klorur natriumi. Ndrkoh q N praktik, ekzistojn disa tregues pr prcak- ullinjt jan n shllir ato i nnshtrohet fermentimin e maturimit pr vjelje, por ullishtart, vea- timit. Pas fermentimit ato mund t prpunohen nrisht ato t ullirit t tavolins, mund t vendosin m tej (p.sh. u hiqet brthama dhe mbushen) dhe q koha m e mir pr vjelje sht kur parashiko- paketohen. het madhsia m e madhe. Kjo pr shkak se mimi q paguhet pr frytin prcaktohet kryesisht sipas Kjo teknik prpunimi ka edhe variante. Pr shmadhsis ose peshs. S fundi, duke qen se peri- embull, afati kohor i etapave t prpunimit mund udha e vjeljes sht vjeshta, periudh n t ciln t ndryshoj sipas kultivarit, gjendjes s frytit, temperaturat bien, vjelja mund t prcaktohet produktit prfundimtar t krkuar dhe kushteve edhe nga rreziku i ngricave. t prgjithshme t prpunimit. Nj teknik prpunimi deri diku e ndryshme me at t prshkruar Duke qen se diapazoni i ullinjve t tavolins luha- m lart sht ajo e prodhimit t ullinjve t zinj Kaltet nga t gjelbr n t zinj natyror, pr t prshk- lamata sipas stilit grek. Ky produkt prpunohet ruar ullinjt sht konceptuar nj indeks i ngjyrs duke i shplar n uj ose shllir ullinjt e zinj s lkurs dhe tulit (CI). Kategorizimi fillon me pr t hequr nj pjes t hidhsis; ato zhyten m zero. Zero pik nnkupton ullinjt q kan lkur pas n uthull vere prpara se t zhyten n vaj ulliri. t gjelbr glqere, ndrsa shtat ullinjt q kan lkur t zez dhe tul trsisht t ngjyrosur . Nj Prodhimi i vajit t ullirit krkon nj pres dhe fryti ulliri mund ti duhen 6 jav pr t kaluar nga shumica e presave t ullinjve jan ose makinkategoria CI e barabart me 1 (e verdh e gjelbr) eri hidraulike ose centrifugale. Ullinjt, me gjith deri n kategorin 7. Ullinjt e gjelbr t tavolins brtham, bluhen prpara shtypjes (presimit). 108

vilen kur CI = 1. Frutat q do t prpunohen si ullinj t zinj mund t vilen prpara se t ken ndryshuar ngjyr n mas t konsiderueshme. Prpunimi i frytit mund ta bj at t zi.

Bluarja prish qelizat vajore. Nse prdoret pres hidraulike, brumi prhapet n tapete najloni, shtresohet n pres dhe ushtrohet trysni. Nse temperatura n t ciln ndodh procesi i presimit nuk sht m e lart se temperatura e dhoms, ather ullinjt jan t presuar n t ftoht, ndrsa vaji emrtohet vaj i virgjr. N kto kushte, aroma dhe veorit organoleptike t vajit nuk ndikohen nga metoda e ekstraktimit. Lngu i presuar lihet pezull dhe vaji dekantohet nga maja e lngut. Nse duam t garantojm cilsin e vajit, pastrtia, q ka t bj me prdorimin e vaskave prej eliku i pandryshkshm sht e rndsishme. Vaji me cilsi t lart duhet t ket nj prmbajte aciditeti t ult (m pak se 1%) dhe t mos ket t meta n shije.

POM AL

109

ULLIRI

110

POM AL Speciet e agrumeve hibridizohen lirisht: jan XIV. AGRUMET prshkruar si hibride ndrllojore ashtu edhe ato Agrumet jan vendase t zonave tropikale, nn- brendallojore. Si rezultat, taksonomia e agrumeve tropikale dhe zonave t musonit t Azis juglin- ka probleme t konsiderueshme. Nga pikpamja dore. Prdorimi dhe kultivimi i tyre n Kin sht praktike, kjo nnkupton nj vazhdim t shtimit regjistruar q n 2200 p.e.s. dhe libri i par kinez t frutave t rinj n diapazonin ekzistues, qoft nprmjet prmirsimit gjenetik t vetdijshm, pr agrumet daton n 1178. hibridizimit dhe seleksionimit ashtu edhe nprPrhapja e mvonshme e agrumeve t kultivuara mjet hibridizimit rastsor ose mutacionit. i detyrohet m shum tregtarve arab, t cilt Nj specie e rndsishme e agrumeve, grejpfryti, mendohet se i kan sjell agrumet, duke filluar me Citrus x paradisi, njihet pr origjinn e von t tij. qitron, Citrus medica, nga Azia n Lindjen e Mesme sht prshkruar n Indit Perndimore rreth dhe Palestin. Hebrenjt e prdorn qitron n ritu1750. Hamendsohet se e ka prejardhjen si mutaalet e tyre pr Gostin e Faltores. Kontakti romak cion sythor rastsor i Citrus maxima (pumelo) ose me Palestinn oi n prhapjen e vazhdueshme si hibrid rastsor ndrmjet C. maxima dhe Citrus t qitros n pellgun mesdhetar. Bim t tjera sinensis (portokalli). agrumesh, t tilla si nrnxa dhe limoni, ndoqn rrugn e qitros. Portokalli i mbl mund t ket mbrritur n Lindjen e Mesme gjat periudhs s Kryqzatave (1099 1291); sidoqoft, shum shk- 14.1 Taksonomia e prgjithshme e rues paraplqejn ta datojn ardhjen n Evrop agrumeve rreth viteve 1480. Ekzistojn shum seleksionime kultivarsh t daEksploratort evropian dhe kolonizimi i prhapn llueshm q e kan origjinn nga hibridizimi, mutaagrumet n Amerikn e Jugut, Amerikn e Veriut cioni dhe poliploidia brenda specieve t agrumeve. dhe n Karaibe. Thuhet se Kolombi e ka transpor- Origjina dhe prindrit e shum seleksionimeve t tuar portokallin, limoni dhe qitron n Haiti n ud- agrumeve jan t pasigurta. Si rrjedhoj, grupimi htimin e tij t dyt (1493). Kolont holandez i dhe klasifikimi i kultivarve t agrumeve ka qen kultivuan agrumet n Kepin e Shpress s Mir pas i vshtir. Gjinia Citrus sht ndar n dy nngjini, vitit 1652. Prania e pemve t egra t agrumeve n Papeda dhe Eucitrus. Nngjini Eucitrus prmban pellgun e lumit Zambezi mund t shrbej si fakt t gjith speciet q prodhojn fruta t ngrnshm. q ka patur nj ardhje m t hershme, n jug t Sa- Disa prej specieve t agrumeve, hibrideve dhe t haras, t sjell nga tregtart arab, t cilt bnin afrme t agrumeve jan renditur n Tabeln 14.1. tregti prgjat bregut lindor t Afriks deri n Sofala prpara stabilizimit t evropianve n Kepin e Shpress s Mir. Tabela 14.1 Emrimi botanik dhe i zakonshm i disa specieve e t afrmve t Citrus Emrimi botanik Citrus aurantifolia Citrus aurantium Citrus limon Citrus maxima Citrus medica Citrus x paradisi Citrus reticulata Citrus unshiu Citrus sinensis Citrus x tangelo Poncirus trifoliata Emrtimi i zakonshm Limeta Nrnxa Limoni Pumelo Qitro Grejpfryti Mandarina Mandarina satsuma Portokalli Tanxhelo Portokalli trigjethsh Kultivar shembull(j) Mexican (sin. West Indian) Eureka, Lisbon Etrog Marsh Clementine Okitsu Valencia Seminole

111

AGRUMET

Figura 14.1 Forma e pems s agrumeve

Figura 14.2 Sythat e agrumeve 112

Shum specie agrumesh shfaqin gjendjen e embrionis s shumfisht brenda nj fare t vetme. Vetm nj prej ktyre embrioneve ka rezultuar nga shkrirja e gameve seksuale. Embrionet e tjera formohen n indin nukleomik dhe quhen embrione nukleomike. Indi nukleomik ka origjin trsish amsore e pr kt arsye, kto embrione dhe bimt q mund t prodhohen prej tyre, kan nj kompozim gjenetik identik me bimn mm. Kjo on n mundsin e prodhimit t popullatave klonale nga fara, duke ofruar embrionin seksual dhe farfilizat q rezultojn mund t identifikohen dhe t eliminohen. Rritja e lastarve nukleomik n shtretrit e farrave priren t jen uniform, e nse eliminojm bimt anormale dhe t pafuqishme, kemi thuajse 100% siguri q kemi marr nj popullat klonale.

14.2 Poliembrionia

POM AL

Prodhimi i popullatave klonale nga farfilizat kufizohen zakonisht n prodhimin e nnshartesave pr t shartuar mbi to mbishartesat. N kt mnyr, mund t shfrytzohet performanca e rrnjs e kloneve t caktuara. Disa bim q nuk prodhojn rndom farra poliembrionike jan limoni Meyer, mandarina Clementine dhe pumelo.

Pr rritjen e suksesshme t nj agrumishteje, ashtu si me do pemtore, duhet t prdor material bimor i cili sht i shndetshm dhe zgjidhet pr tiu prshtatur kushteve t rritjes q do t prjetohen. Njkohsisht duhet t merren n konsiderat krkesat e tregut. Krkesat pr temperatur t agrumeve q mund t rriten n kushtet e klims s freskt mund t shihen nga dy pozicione: toleranca

14.3 Zgjedhja e materialit bimor

ndaj t ftohtit t dimrit dhe toleranca ndaj kushteve t vers s freskt (Tabela 14.2).

Figura 14.3 Lastar vegjetativ t agrumeve

Tabela 14.2 Toleranca ndaj kushteve t vers s freskt dhe dimrit t ftoht t disa llojeve dhe nn shartesave t Citrus M tolerantet Dimr i ftoht Portokalli trigjethsh Mandarina Tanxhelo Portokalli Limoni Meyer Limoni Limeta Grejpfryti Ver e freskt Portokalli trigjethsh Limoni Mandarina Limoni Meyer Tanxhelo Grejpfryti i Zelands s Re Portokalli Limeta Grejpfryti

Farfilizat e ndryshm t agrumeve mund t prdoren pr nnshartesa, ashtu sikurse edhe t afrm t tjer t agrumeve q nuk prdoren rndom

14.4 Nnshartesat

M t ndjeshmet

113

AGRUMET

Figura 14.4 Tipare t gjetheve t agrumeve, portokalli (majtas) dhe limoni 114

Tabela 14.3 Karakteristikat e nnshartesave m t prdorshme t agrumeve (Citrus) Trigjethshi Fuqi e kufizuar, m e pakt se pema standarde Mir Limoni atht Dobt Portokalli Disi Nrnxa Disi Mandarina Cleopatra Mir

si lloje prodhuese, pr shembull, pr shembull portokalli trigjethsh, Poncirus trifoliata. Portokalli trigjethsh nuk prodhon fruta komercialisht t ngrnshm por bima ofron toleranc t mir ndaj t ftohtit kur prdoret si nnshartes. Kjo veori pasqyron natyrn e saj gjethernse. Portokalli trigjethsh ofron edhe atribute t tjera, prfshi tolerancn ndaj tokave relativisht t rnda, nj ndikim t prgjithshm xhuxhzues mbi rritjen e pems dhe prodhimit t frutave me cilsi t mir. Anasjelltas, nnshartesat e limonit t atht kan toleranc t dobt ndaj t ftohtit, krkojn tipa toke t leht dhe japin nj pem t madhe e t fuqishme, me nivele prodhimtarie shum t mir. Sidoqoft, frutat priren t ken cilsi t dobt. Marrja n konsiderat e nnshartess q duhet prdorur pr

Portokalli, C. sinensis, sht ndoshta vendase e Kins qendrore dhe Indis verilindore dhe ka mbrritur n pellgun e Mesdheut pak koh pas limonit, ndoshta nga shekulli i 15t. Farrat jan transpor-

POM AL ndonj kultivar agrumesh t przgjedhur duhet t merret n konsiderat nj diapazon t atributeve t njohura ose veorive t cilndo nnshartese t marr n konsiderat. Kemi nj diapazon t gjer t nnshartesave t prmendura n literaturn botrore. Disa prej nnshartesave t prdorura m rndom dhe veorit e njohura t tyre paraqiten n Tabeln 14.3.

14.5 Portokalli

Qndrueshmria dimrore

Fuqia rritjes dhe madhsia e pems

E hershme, rendimente Rendimente Rendimente Rendimente Rendimente Rendimente t larta, t mira, t mira, t mira, t mira, t larta, Prodhimtaria cilsi e cilsi fryti e dhe cilsia cilsi e lart, fruta pakz fruta pakz cilsi e mir, lart fryti, dobt, fruta fryt i madh t vegjl t vegjl fryt i madh por pakz i t mdhenj vogl Disi. Paraplqen Mir, prMir, shkon Toleranca ndaj jashto toka t Mir Mir Mir m mir n tokave t rnda tokat shum ekuilibruara toka ranore glqerore dhe t kulluara mir Toleranca ndaj smundjeve Mir Dobt Dobt Mir Dobt Mir rrnjore Toleron Toleron Toleron tristecn ekzokortis Toleron Toleron Toleron tristecn, e dhe ekzodhe psotristecn, e tristecn, e Toleranca ndaj tristecn ndjeshme kortis. E rozis, tepr ndjeshme ndjeshme viruseve dhe ekzondaj ekzondjeshme e ndjeshme ndaj ekzondaj ekzokortis kortis ndaj psorondaj kortis kortis zs tristecs

Shum e fuqishme, pem e madhe

Fuqi e kufizuar, madhsi peme standarde

Fuqi e kufizuar, madhsi peme standarde

Rritje fillestare e ngadalt, fuqi e kufizuar, madhsi peme standarde

Standarde n t madhe, rritje e fuqishme

Disi - Mir

Citranxhi Troyer

115

AGRUMET Tabela 14.4 Karakteristika botanike, anatomike dhe fiziologjike t portokallit Emrtimi i zakonshm Emrat botanik Emri botanik i specieve t lidhura dhe t dobishme Portokalli Citrus sinensis Shih Tabeln 14.1

tuar nga Kolombi n Haiti (1493) dhe bima prhapet m pas prmes Indive Perndimore, Ameriks s Jugut dhe Ameriks Qendrore dhe Veriore.

14.5.1 Frytzimi dhe vjelja Kultivart kategorizohen n grupe sipas sezonit t vjeljes, t hershme, t mesme dhe t von. Duke prdorur kultivar t ndryshm, sezoni i vjeljes Portokalli prdoret si fryt pr konsum t freskt. mund t zgjatet deri n nj periudh 6-mujore. Lngu mund t ekstraktohet dhe tregtohet n Zakonisht, lidhja e fryti nuk prbn problem. Disa forma t ndryshme, pr shembull, me konserva, i kultivar, si sht Washington navel, frytzongrir, i prqendruar dhe i thar. jn n mnyr partenokarpike. Prodhimi i luleve mund t ndodh gjat nj pjese t mir t vitit n Prodhuesit kryesor jan Brazili, SHBA dhe Mek- rritje t re. Sidoqoft, rritja e bujshme pranverore sika. sht periudha e lulzimit m e zakonshme.

Pem e vogl, gjethembajtse deri n 10 m, ku n agrumishte mbahen ndrmjet 3 dhe 1 m Seksualiteti Zakonisht dyseksore Zakonisht nga insektet. Pjalmimi i kryqzuar dhe vetpjalmimi sht i mundshm. Disa kultivar nuk prodhojn pjalm t gjall dhe mund t Pjalmimi zhvillojn fruta partenokarpik pa far, p.sh. krthizort, n munges t pjalmimit t kryqzuar. Disa kultivar, t till si Valencia, kan nj numr t vogl farrash Diferencimi i sythave ndodh n mesin e vers; diferencimi lulor ndodh Sythat lulor prpara rritjes s bujshme n fund t pranvers Gjethembajtse, kshtu q nuk kemi periudh t till elje sythi. ZaPeriudha e eljes s sythave konisht ka t paktn dy rritje t bujshme do vit Mund t vazhdoj pr nj periudh t zgjatur; lulzimi i bujshm kryePeriudha e lulzimit sor n pranver fillimi i vers Periudha e pjekjes s frutave Mesi i dimrit deri n fundin e vers, n varsi t kultivarit Rritja e frytit dhe lastarve Lakore rritje sigmoidale Madhsia dhe forma e pems

Figura 14.5 Lulet e agrumeve, portokalli (majtas) dhe limoni 116

Tabela 14.5 Krkesat klimatike, gjeografike, pedologjike dhe hidrike t portokallit Krkesat pr temperatur Toleranca ndaj ngricave Nevojat pr uj Toleranca ndaj tokave t lagshta Toleranca ndaj lagshtis Toleranca ndaj thatsirs Toleranca ndaj ers Krkesa edafike Nevojat pr tok

Rritja mund t ndodh ndrmjet 13 dhe 40C. Muajt veror duhet t ken temperatura mesatare mbi 15.5C. Shumica rriten n gjersi gjeografike 23.5 40.0 N kushtet e rritjes joaktive mund t toleroj 5C (me kalitje n muajt e dimrit). N kushtet e rritjes aktive, 0C shkakton dm t rnd Krkohen reshje t shprndara mir prej afro 850 mm E dobt shih tolerancn ndaj lagshtis. I ndjeshm ndaj prmbytjes

POM AL

Krkesat pr ushqyes

Pjekja e frytit nuk ndodh pasi fryti sht vjel. Megjithat, ngjyra e lkurs mund t ndryshoj nga e gjelbr e elur n portokalli.

E mir kultivohet q nga zonat e lagshta t Brazilit dhe Floridas n Kalifornin dhe Australin Mesdhetare. E paprshtatshme pr tropikt me lagshti t lart, pasi cilsia e lkurs ulet dhe rritet prekja nga smundjet Luhatet sipas nnshartesave por prgjithsisht e mir E mir, kshillohen breza mbrojts pr zonat e rrahura nga era Prdoren kodrat dhe grykat pr kullimin e ajrit dhe n rajonet e freskta faqet me kundrejtim ekuatorial. N t kundrt, paraplqehen tokat e sheshta Paraplqen toka t lehta e t kulluara mir. Zgjedhja e nnshartess mund t zgjas diapazonin e toks: paraplqehet diapazon pH 5 - 8 Analiza gjethore po prdoret gjithnj e m shum pr prcaktimin e nevojave minerale. Krkesa pr azot sht e lart. Prdorimi ndahet n dy t tretat dhe nj e treta n dimr dhe fundi i vers prkatsisht. Doza prcaktohet sipas moshs s pems, fuqis s rritjes dhe toks. Rekomandimi i prgjithshm pr nj pem t rritur sht: N 0.40 kg, P 0.45 kg dhe K 0.25 kg

Gjat vjeljes, duhet br kujdes q lkura t mos dmtohet ose grryhet dhe mund t vishen dorashka. Fryti mund t pritet me grshr ose t shkulet nga pema. N fryt duhet t lihet nj sumbull e krcellit, nse kjo hiqet, fryti priret m shum t kalbzohet. Shkulja ose vjelja me thyerje sht e pranueshme nse fryti mund t hiqet pa dmtuar pemn, duke hequr sumbulln ose grvishtur lkurn e frytit. Nse frutat vilen duke i prer me grshr, sht e mundur q t shkurtohen lastart fryt-barts deri n lastarin ansor m t afrt e m t ri. Shpesh kaq sht e mjaftueshme si krasitje pr pemt e rritura. Pas vjeljes, frutat lahen dhe mund t dyllosen gjithashtu. Frutat kategorizohen sipas madhsis dhe frutat q nuk plotsojn standardin kategorizohen ult ose eliminohen. Ruajtja afatshkurtr mund t realizohet n kushtet t ajrosura dhe t freskta (nn 15C). Ruajtja pr disa muaj mund t realizohet n 3 8C me lagshti 85 90% LR.

14.5.2 Teknologjia e kultivimit Frutat me cilsin m t mir prodhohen n zonat me ver t nxeht e t that, ku ka ujitje n dispozicion pr t garantuar rritjen dhe zhvillimin e frytit. N kto kushte, deficitet ujore mund t jen t rnda dhe prdorimi i ujitjes duhet t marr n konsiderat krkesn shtes nga bimsia konkurruese ndrmjet pemve; n t kundrt, bimsia tjetr duhet t hiqet. Prashitja e rregullt mund t mos jet nj metod e knaqshme pr kontrollin e barishteve t padshirueshme dhe barrave, duke qen se ekspozimi i vazhdueshm i toks s lagsht zbraz si nivelet e lagshtis n tok dhe lndn organike. Plehrimi i gjelbr, bimt tokmbuluese dhe mbjelljet me bar t prhershme mund t prdoren n rastet kur mund t ruajm nivelet e lagshtis. Kontrolli i smundjeve dhe dmtuesve krkon nj przgjedhje t kujdesshme t materialit bimor prpara mbjelljes. Bimt duhet t jen t pastra nga viruset dhe mykoplazmat. Fidant duhet t vijn nga fidanishtet t pastra nga patogjen q prhapen n tok. Vektort e smundjeve duhet t kontrollohen n pemtore pas mbjelljes s pemve.

117

AGRUMET Tabela 14.6 Aspekte agroteknike t kultivimit t portokallit

14.5.3 Kultivart Kultivart jan t shumt, midis t cilve jan:

Si rregull prdoret shartimi me syth dhe shartimi me kalem i mbishartesave t Shumimi przgjedhura mbi nnshartesa farore. Nnshartesat farore mund t jet gjenetikisht identike nse prdoren farfiliza nukleomik Nnshartesa T ndryshme, shih Tabeln 14.3 Tradicionalisht n kuadrate 3 5 m, por prvoja e kohve t fundit sugjeron Largesat (hapsirat, mbjelljen n largesa m t ngushta brenda rreshtit deri n minimumi 1.3 m distancat) ndrmjet bimve Pema ka prirje natyrore pr t marr nj form rrumbullake. N vitet e para, krasitet pr t formuar skeletin. Prdoret pak ose aspak krasitje e pemve prodhuese por hiqen degt e vjetra dhe thithakt. Gjat vjeljes, degzat frutore Formsimi dhe krasitja mund t shkurtohen deri n degzat e reja ansore. Krasitje m e rnd mund t krkohet pr t mbajtur pemn n madhsin e caktuara. Ndonjher prdoret krasitje e mekanizuar e tipit gardh (hedging) Rrallimi Zakonisht nuk praktikohet Zakonisht siprfaqja mbahet e zhveshur dhe e pastr (me herbicide ose kultiMenaxhimi i dyshe- vator). Nse lagshtia e toks sht e prshtatshme, sht e mundur prdorimi mes s agrumishtet i plehrimit t gjelbr dhe bimve tokmbuluese. Baza e pems duhet t mbahet e pastr Periudha e vjeljes s Rendimente t vogla n sezonin e tret par Periudha deri n Luhatet sipas klims dhe nnshartess, shpesh 8 12 sezone pas mbjelljes prodhimin e plot Rendimentet e N vitin 3 4: 2.5 5 t/ha pritshme N vitin 8 12: 20 40 t/ha Jeta produktive e 20 30 vjet zakonshme Vilen me dor pas kampionimit dhe testimit pr prmbajtjen e sheqerit. Trajtohet me kujdes (dorashka). Metoda e vjeljes Vilet me kputje nga pema ose pritet me grshr pran sumbulls s krcellit. Ndarja e sumbulls nga fryti nxit kalbzimin N kushte temperature t freskt dhe ventilimit mund t ruhen pr 3 10 jav. Ruajtja Etileni mund t prdoret pr t gjelbruar frytin Smundje dhe dmtues kryesor jan morri i zi, breshkzat, gjetheprdredhsit, imkat, tripset, kalbzimi i kafenjt dhe kalbzimi i qafs. Smundje t Patogjent dhe rndsishme virusale jan tristeca dhe ekzokortis. N rastet kur kto jan t dmtuesit kryesor pranishme, zgjedhja e nnshartess sht e rndsishme (shih Tabeln 14.4). Zona t veanta kultivimi kan smundje t veanta Rrumbullak (i) Hamlin prodhimtari e lart, hershmri (vjesht mesi i dimrit), cilsi e dobt, i prdorur kryesisht pr lng. (ii) Valencia prodhimtari mesatare n t lart, i von (fundi i dimrit pranver), me cilsi t shklqyer. Krthizor. Washington navel prodhimtari m e ult se Valencia, me pjekje t

T pigmentuar. Disa kultivar, p.sh. Tardocco, Sanguinello, Moro. Ato krkojn klim mesdhetare.

mesme, nuk shkon mir n zonat me temperatura t larta, veanrisht gjat nats. I prshtatet klims mesdhetare. Ka mjaft klone t prmirsuara.

118

14.6 Limoni

Limoni, limeta dhe qitro vendosen prgjithsisht n nj grup t quajtur si fruta agrumesh t atht.

Limoni prdoret veanrisht pr lngjet dhe prgatitjet e ushqimit dhe nuk shitet n vllime t mdha si fryt i freskt. E ka origjinn n Azin juglindore dhe n veanti n rajonin himalajan lindor t indis dhe gjithashtu Burms (Mianmarit). Limoni sht njohur dhe tregtuar nga arabt n shekullin e 10t. sht i lidhur ngusht me qitron. Limoni sht kultivuar n Evrop q nga koha e eksplorimeve evropian n Amerikn e Jugut. Shum shpejt u ua n Indit Perndimore (Kolombi m 1493) dhe Amerikn e Jugut.

Megjithse limont jan tolerant ndaj verrave t freskta, ato jan shum t ndjeshm ndaj luhatjeve t skajshme dhe t befta t temperaturs. Kalitja e indit bimor nuk induktohet leht dhe ky sht ndoshta shkaku i mungess s tolerancs ndaj kushteve t skajshme (Tabela 14.8). Klima m e mir pr kultivimin e limonit duket se sht ajo e that me vera t nxehta. Prodhimi botror i limonve dhe limetave sht afro 20% e portokalleve. Meksika, India dhe Argjentina jan prodhuesit m t mdhenj. Vendet e tjera t renditur si prodhues kryesor t limonve dhe limetave prfshijn Brazilin, Spanjn, Kinn, SHBA dhe Turqin. Emrtimi i zakonshm Emrat botanik Emri botanik i specieve t lidhura dhe t dobishme Limoni Citrus limon

Tabela 14.7 Karakteristika botanike, anatomike dhe fiziologjike t limonit

Pjesa drrmuese e nnshartesave t rekomanduara pr limont (dhe frutat e tjer acid) nuk prfshijn portokallin trigjethsh (P. trifoliata). Kjo nnshartes zakonisht nuk rekomandohet pr shkak t potencialit pr ndrveprimin nnshartes mbishartes nse ka ndonj virus latent qoft tek portokalli trigjethsh ashtu edhe limoni. Cilsia e frytit sht gjithashtu e ult. Limont shartohen zakonisht me syth mbi nnshartesa portokalli.

POM AL 14.6.1 Materiali bimor Ekzistojn shum kultivar limoni t emrtuar, edhe pse disa prej ktyre limonve nuk jan limon t vrtet. Pr shembull, limoni Meyer sht nj hibrid, ndoshta ndrmjet C. sinensis dhe C. limon. Limoni Meyer sht mjaft i njohur sepse sht m i prshtatur n rajone m t ftohta se sa kultivart standard t limonit, t till si Lisbon dhe Eureka. Ka tre grupe kultivarsh: Grupi Femminello, i kultivuar kryesisht n Itali, kan prodhim t vazhdueshm gjat shumics s sezoneve. Grupi Verna, t kultivuar n Spanj, ka nj sezon kryesor n fund t dimrit deri n mesin e vers dhe nj m t vogl n dimr - pranver. Grupi Sicilian, gjithashtu popullor n Kaliforni dhe Australi, ka dy kultivar kryesor Lisbon dhe m pak toleranti ndaj ngrics Eureka. Vjelja kryhet kryesisht n dimr dhe pranver.

Pem e vogl, gjethembajtse, deri n 10 m, por zakonisht me lartsi 3 Madhsia dhe forma e pems 7 m. Degt jan gjembore dhe t fuqishme, me nj rritje m t hershme krahasuar me speciet e tjera t agrumeve Seksualiteti Dyseksore Zakonisht nprmjet insekteve; pjalmimi i kryqzuar dhe vetpjalmimi Pjalmimi jan efikas. Frutat partenokarpik mund t formohen edhe nse pjalmimi nuk on n pllenimin e vezs Sythat lulor Shih portokallin Gjethembajtse, kshtu q nuk kemi periudh t till elje sythi. ZaPeriudha e eljes s sythave konisht ka t paktn dy rritje t bujshme do vit Periudha e lulzimit Mund t vazhdoj gjith vitin por sezoni kryesor sht pranvera Mund t vilet gjat gjith vitit ndrkoh q fryti maturohet. Sezoni Periudha e pjekjes s frutave kryesor i prodhimit: dimr pranver Nuk kemi elje sythash tipike. Ka tre episode rritje t bujshme n vit: Rritja e frytit dhe lastarve n pranver, ver e vjesht. Kto periudha jan t gjata dhe periudha sht m pak e sinkronizuar se sa tek agrumet e tjera.

Shih Tabeln 14.1

119

AGRUMET

Figura 14.6 Fruta agrumesh t pamaturuar, t paraqitur edhe n prerje trthore

14.6.2 Vjelja dhe kujdesi Maturimi n agrumet acide sht ndonjher i vshtir pr tu prcaktuar nga pikpamja pamore dhe mund t kampionohen fruta 6 cm diametr apo m t madh pr t matur prmbajtjen e lngut dhe acidit. Fryti do t kurohet gjithashtu kur mbahet pr nj periudh t shkurtr n nj vend t ajrosur mir me temperatur t freskt t njtrajtshme. Gjat kurimit, trashsia e lkurs zvoglohet dhe prqindja e lngut rritet. Krkesat pr temperatur Toleranca ndaj ngricave Nevojat pr uj Toleranca ndaj tokave t lagshta Toleranca ndaj lagshtis Toleranca ndaj thatsirs Toleranca ndaj ers Krkesa edafike

Tabela 14.8 Krkesat klimatike, gjeografike, pedologjike dhe hidrike t limonit

Nevojat pr tok Krkesat pr ushqyes 120

Shih Tabeln 14.5. Limont jan m tolerant krahasuar me portokallet ndaj temperaturave t freskta t vers. Nuk toleron klimat tropikale Limont, me prjashtim t limonit Meyer jan nj prej agrumeve m pak tolerante ndaj ngricave Nevojiten reshje t shprndara mir n diapazonin 800 950 mm E dobt: i ndjeshm ndaj prmbytjes Cilsia e frytit bie dhe cilsia e lngut ulet me rritjen e niveleve t ujit Jo e mir. Prekja nga smundjet rritet; cilsia e frytit ulet. Nuk plqen kushtet e lagshta, veanrisht n zona t ngrohta Ndryshon sipas nnshartess por prgjithsisht e mir. Thatsira shkakton rrzimin e gjethes dhe fryti dhe jep fruta t vegl Jo e keqe, druri mund t jet i brisht dhe ka gjasa t dmtohet n kushtet e ers s fort Prdoren kodrat dhe grykat pr kullimin e ajrit dhe n rajonet e freskta faqet me kundrejtim ekuatorial. Vendmbjelljet e mbrojtura nga errat e ftohta dhe mbizotruese jan t dshirueshme n disa rajone Zgjedhja e nnshartess do t ndikoj mbi diapazonin e tokave. Paraplqehet nj tok me thellsi 1 m, e ajrosur dhe me kullim t pranueshm Shih Tabeln 14.4. Limont kan nj krkes K m t lart se sa agrumet e tjera. Cilsia e frytit mund t zvoglohet me prdorimet e azotit

Anasjelltas, nse frutat lihen n pem pr shum koh pasi sht arritur maturimi, ato bhen m pak t lngshme dhe palca nn lkur rritet n trashsi.

Tabela 14.9 Aspekte agroteknike t kultivimit t limonit Shumimi

Pesha e frytit n ansore priret gjithashtu t rezultoj n prkuljen e degve dhe varjen posht t tyre. Degt mund t mbivendosen me njra-tjetrn 14.6.3 Krasitja e degzave frutore ansore Pema e limonit prodhon fruta n degzat ansore prreth fundit t pems. Prerja nga posht sht t gjata t cilat kan origjin t afrt. N kto last- nj procedur e prdorur pr t shkurtuar degt ar, nuk ka zhvillim lulor t mtejshm, por mund dhe mund t kombinohet me heqjen e degve t t ket lulzim n lastart e rinj ansor q do t brendshme, me synim hapjen dhe ngritjen e fundalin prapa frytit n maturim. Prandaj, vjelja e fru- dit nga posht. Kjo lejon afrimin tek trungu dhe tave mund t kombinohet me shkurtimin e lasta- zona nn kurorn e pems, gj e cila mund t ndihrve ansor. Grshrt e krasitjes prdoren pr t moj n shrbimet agroteknike t tilla si ujitja dhe shkurtuar ansoret frytzuese deri n rritjen an- plehrimi. sore m t afrt e m t re, duke shkurtuar kshtu lastart ekzistues. Fryti vilet gjithashtu n t njjtn koh duke e prer bishtin e frytit dhe duke Mbishartesat e przgjedhura shartohen me syth ose kalem mbi nnshartesa farore Portokalli trigjethsh nuk sht i pranueshm pr Eureka, Villa Franca dhe Genoa, por Lisbon dhe Meyer mund t jet e knaqshme n kt nnNnshartesa shartes. T prshtatshm jan portokalli dhe nrnxa, po kshtu edhe limoni i atht (citronela) Largesat (hapsirat, Tradicionalisht me hapsira t gjera deri n kuadrate 7.5 m; tani shpesh largedistancat) sat reduktohen n 1.3 3.0 m ndrmjet bimve Shih Tabeln 14.6. Pemt priren t japin lastar t gjat q varen dhe koklaviten me peshn e frytit. Sidoqoft, ka gjasa q krasitja e rregullt pr t mbajtur nj skelet t pastr do t ishte shum e kushtueshme. Ndonjher praktikohet Formsimi dhe krasitja krasitja e mekanizuar si gardhim (hedging) dhe prerja e majave pr ti mbajtur pemt n madhsin e krkuar. Prerja nga posht praktikohet pr t hequr degt fundet e ulta, duke lejuar kositjen, sprkatjen dhe ajrimin e leht Rrallimi E pazakont Mekanizimi i dyshe- Shih Tabeln 14.6. Siprfaqja e pastr e toks mund t ndihmoj n zvoglimin mes s agrumishtes e rrezikut t ngricave Periudha e vjeljes s Rendimente t vogla fillojn n sezonin e tret par Periudha deri n Ndryshon sipas klims dhe nnshartess. Prodhimi i plot: 8 12 vjet pas prodhimin e plot mbjelljes Rendimentet e N vitin 3 4: 5 10 t/ha pritshme N vitin 8 12: 50 70 t/ha Jeta produktive e 20 vjet zakonshme Limont duhet t vilen kur sht zhvilluar ngjyra e verdh e plot. Pr eksport, mund t vilen prpara ngjyrimit t plot pr ti dhn koh transportit. Mund Metoda e vjeljes t bhet testimi i prmbajtjes s acidit por edhe brenda nj peme mund t kemi nivele shum t ndryshueshme. Trajtimi bhet me dorashka. Pritet me grshr nga pemt (shih Tabeln 14.6) Ruajtja Shih Tabeln 14.6 Patogjent dhe Shih Tabeln 14.6. Limont jan shum t ndjeshm ndaj smundjeve specifike dmtuesit kryesor t agrumeve, p.sh. verrukoza

POM AL ln pjesn e sumbulls t bishtit bashklidhur me frytin.

121

Fryti i ngjason portokallit, megjithse forma mund t jet m e shtypur dhe zakonisht ka madhsi m t vogl. Ngjyra e lkurs mund t ket nj nuanc m t kuqrremt. Portokallet mandarin konsumohen prgjithsisht t freskta ose n sallata Emrtimi i zakonshm Emrat botanik Emri botanik i specieve t lidhura dhe t dobishme

Prshkrimet botanike m t shumta t mandarinave i japin kulturs emrtimin Citrus reticulata. Megjithat, disa autoritete e emrtojn grupin e mandarinave satsuma Citrus unshiu. Ky emrtim nnkupton nj variant t dallueshm t mandarinave t zhvilluar n Orient, veanrisht n Kin dhe Japoni.

Mandarina e zakonshme e ka origjinn nga India verilindore dhe si pem frutore, sht prhapur si n drejtim perndimore ashtu edhe lindor. Zhvillimi i mtejshm i ksaj kulture ka ndodhur n disa zona gjeografike. Si rezultat, aktualisht, grupi i mandarinave t agrumeve sht mjaft i larmishm (Tabela 14.10). Shum autor pranojn se ka dy ndarje kryesore brenda grupit t mandarinave, mandarinat e zakonshme dhe mandarinat satsuma. Mandarinat jan n gjendje t hibridizohen me mandarina t tjera dhe gjithashtu me specie t tjera t Citrus. Ekzistojn hibride ndrllojore natyrore me tipare dhe shije t ngjashme me mandarinn, t tilla si Temple por edhe hibride t krijuara nga njeriu t tilla si tanxhelot Seminole dhe RobFigura 14.6 Pamja e frytit t pjekur n pem inson.

14.7 Mandarina

AGRUMET

frutash. Seleksionime t kuqrremta t portokallit mandarin me origjin mesdhetare emrtohen dhe tregtohen si tanxherina. Emrtimi tanxherin vjen nga Tanxheri, Marok, q tregon rrugt historike t transportit pr n Evropn veriore. Ksisoj, nuk ka nj baz botanike pr t diferencuar tanxherinat prej mandarinave.

Tabela 14.10 Karakteristika botanike, anatomike dhe fiziologjike t mandarins

122

Mandarin, tanxherin, satsuma, tanxhelo Citrus unshiu (satsuma), Citrus reticulata (mandarina) Shih portokallin: vini re gjithashtu hibridet natyrore C. reticulata x C. sinensis Temple; C. reticulata x C. maxima Tanxhelo Pem e vogl, gjethembajtse, me lartsi nga 2 8 m. Ndonjher ka Madhsia dhe forma e pems deg gjembore. Me ndryshueshmri n formn e pems dhe pamjen e saj, p.sh. mandarinat kan rritje m t prpjet se sa satsumat Seksualiteti Zakonisht dyseksore Mund t ndodh si vetpjalmimi ashtu edhe pjalmimi i kryqzuar. Frutat pa far mund t prodhohen pas rritjes s ovuls s dobt ose Pjalmimi shterp dhe pas dshtimit t pllenimit nga pjalmi i papajtueshm. Shterpsia mashkullore ndodh n disa kultivar dhe, pr kt, duhet t inkurajohet pjalmimi i kryqzuar. Disa jan natyrshm pa far Sythat lulor Shih Tabeln 14.4 Periudha e eljes s sythave Dy rritje t bujshme n vit Periudha e lulzimit Kryesisht n pranver Kryesisht n dimr; kjo periudh mund t zgjatet duke mbjell nj Periudha e pjekjes s frutave diapazon t prshtatshm tipash Lakore rritje sigmoidale. Mandarinat jan m t vogla dhe kan nj Rritja e frytit dhe lastarve lkur q hiqet me m pak lehtsi se sa tek satsumat

Mandarinat jan t kultivuara gjersisht n rajonet e freskta e t ngrohta nntropikale dhe madje n zonat e ngrohta mesdhetare. Diapazoni i gjer i kultivarve, mandarinave dhe hibrideve, mundson nj zgjedhje pr tiu prshtatur kushteve kli-

Tabela 14.11 Krkesat klimatike, gjeografike, pedologjike dhe hidrike t mandarins Krkesat pr temperatur Toleranca ndaj ngricave Nevojat pr uj Toleranca ndaj tokave t lagshta Toleranca ndaj lagshtis Toleranca ndaj thatsirs Toleranca ndaj ers Krkesa edafike Nevojat pr tok Krkesat pr ushqyes

Ndoshta e ndrmjetme ndrmjet limonit dhe portokallit pr sa i prket reagimit ndaj temperaturave t freskta t vers. Cilsia dhe mblsia e frytit prmirsohen nga verrat e ngrohta M tolerante se sa limoni dhe portokalli. Grupi i mandarinave satsuma sht m tolerant se sa frutat mandarin/tanxhelo Shih Tabeln 14.5 E dobt Shih Tabeln 14.5 Shih Tabeln 14.5 Shih Tabeln 14.5 Shih Tabeln 14.5 Shih Tabeln 14.5 Shih Tabeln 14.5

POM AL

matike t ndryshme. Disa kultivar mandarinash jan veanrisht tolerant ndaj t ftohtit dhe n gjendje t zhvillojn qndrueshmri ndaj t ftohtit. Tipari trheqs i disa mandarinave sht lkura e lirt e tyre, q mundson qrimin e leht. Frutat jan shpesh t vegjl me segmente t vogla, n varsi t kultivarit. Fryti mund t jet pa far.

Shkon mir n zonat mesdhetare. Seleksionet e

Hibridizimi sintetik i par ndrmjet pumelos dhe mandarins sht br nga Webber dhe Swingle n 1897. Emrtimi tanxhelo sht kompozuar pr t prshkruar hibridet ndrmjet ktyre dy prindrve. Bimt e tanxhelos kan fruta me ngjyr, aromatik, me arom dhe shije t dallueshme. Hibridizimi i prsritur me kto dy prindr ka prodhuar nj gam tiparesh t kombinuara. Aktualisht, emrtimi tanxhelo prdoret zakonisht pr hibridet e ngjashme me mandarinat dhe pr t gjetur emra t tjer pr hibride me tipare q jan m t ngjashme Figura 14.7 Pamja e frytit t vjel me pumelon. Kina sht prodhuesi m i madh i mandarinave. Vendet e tjera me prodhim t konsiderueshm prfshijn Spanjn, Brazilin, Japonin, Turqin dhe Italin. Prodhimi i prgjithshm botror vrtitet n 26Mt dhe sht dyfishuar n 40 vitet e fundit.

14.7.1 Materiali bimor Mandarinat e zakonshme. Kto emrtohen zakonisht me emrtimin botanik C. reticulata, megjithse disa lloje t prfshira n kt grup jan m sakt hibride. N krahasim me satsumat, mandarinat e zakonshme jan m t vogla me lkur q hiqet m leht. Clementine sht mandarina m e prhapur; ka arom t mir, pak farra dhe jep prodhim t lart, megjithse madhsia e vogl mund t prbj problem. Figura 14.8 Pamje e tulit t agrumeve

123

AGRUMET Tabela 14.12 Aspekte agroteknike t kultivimit t mandarins Shumimi Nnshartesa

klementins kan larmi t frytit dhe periudhs s pjekjes. Me m pak rndsi sht kultivari Darcy, i cili shkon mir n kushte t lagshta e t nxehta. Satsuma. Shumica e zhvillimit t satsums ka ndodhur n Japoni, ku sht agrumi m i prhapur. sht agrumi m rezistent ndaj t ftohtit dhe shkon mir n rajonet nntropikale m t freskta. Ka shum seleksionime brenda satsums dhe kto jan br pr t patur cilsi m t mir dhe sezon vjelje t zgjeruar, n veanrisht hershmria. Hibridet e mandarinave. Temple dhe Murcott jan hibride natyror t mandarins dhe portokallit (ktij kryqzimi jepet emri i prgjithshm tanxhor). Ato piqen pas mesit t dimrit dhe seleksionimet brenda hibrideve Temple dhe Murcott jan pro-dhuar veanrisht pr karakteristikat e prmirsuara t mirmbajtjes s pemve. Ato kultivohen n Florida dhe Afrikn e Jugut. Tanxhelot. Kto jan hibride t krijuara prej njerzve t C. reticulata dhe C. maxima dhe disa kultivar, t till si Orlando dhe Minneola, jan t zakonshm dhe popullor n Amerikn

Shih Tabeln 14.6 Shih Tabeln 14.6 Ndryshojn, n varsi t kultivarit, nnshartess dhe klims. Krahasuar me Largesat (hapsirat, agrume t tjera, shum mandarina kan pem t vogla. Mbjellja n kuadrate distancat) prej 5 m po i l vendin mbjelljes n hapsira m t afrta brenda rreshtit Formsimi dhe Shih Tabeln 14.6. krasitja Mund t jet e nevojshme pr t shmangur madhsin e vogl t frutave dhe/ Rrallimi ose t shmanget prodhimi i kmbyer Menaxhimi dysheShih Tabeln 14.6. mes s agrumishtes Periudha e vjeljes s Rendimente t vogla fillojn n sezonin e tret par Periudha deri n Prodhimtaria i afrohet maksimumit rreth vitit t 12 prodhimin e plot Rendimentet e N vitin 3 - 4: 2.5 5 t/ha pritshme N vitin 8 12: 7.5 15 t/ha Jeta produktive e 20 vjet zakonshme Metoda e vjeljes Shih Tabeln 14.6 Ruajtja Shih Tabeln 14.6. Zakonisht ruhet m pak n krahasim me portokallin Patogjent dhe Shih Tabeln 14.6. dmtuesit kryesor e Veriut.

Robinson. Ky sht nj kryqzim ndrmjet tanxhelos dhe klementins. Fryti sht m i afrt me mandarinn e zakonshme; cilsia sht e shklqyer dhe pjesa m e madhe e tyre piqen n fillim t dimrit. Shum prej hibrideve t mandarinave kan krkesa t veanta pr pjalmim t kryqzuar dhe kultivuesit duhet t krkojn pjalmzues t prshtatshm pr at lokalitet.

Figura 14.9 Farra t agrumeve

124

POM AL Fiqt kultivohen gjithashtu n nj zon q shtrihet XV. FIKU n drejtim lindor nga Ballkani dhe Turqia n Iran Fiku i kultivuar i zakonshm e ka origjinn nga dhe Indi. Fiqt kultivohen n Afrikn e Veriut dhe Azia perndimore. sht nj prej pemve frutore vendet e Lindjes s Mesme, ku aftsia pr t tolerum t lashta, me fakte pr kultivimin dhe prdoriar kushtet e reshjeve t ulta dhe thatsirs duke min e tij n disa vatra neolotike, neolitike t vona e br pemn nj aktiv me vler. Misionart spadhe t Epoks s Bronxit n pellgun e Mesdheut. njoll e kan uar fikun e ngrnshm n Kaliforni Pjesn m t madhe t prodhimit botror e gjejm dhe aktualisht fiqt kultivohen n zonat e thata ende n pellgun e Mesdheut dhe prreth tij, ku jugore t SHBA. N hemisfern jugore, Argjentina prodhuesit kryesor jan Turqia, Egjipti dhe Irani dhe Australia kan nj prodhim t kufizuar. (Tabela 15.1). Italia, Portugalia, Spanja dhe Greqia jan prodhues historik evropian t rndsishm. Fiku ka nj histori q prfshin disa shoqrime feTabela 15.1 Karakteristika botanike, anatomike dhe fiziologjike t fikut Emrtimi i zakonshm Emrat botanik Fiku Ficus carica Ficus sycomorus fiku sikomor Ficus religiosa fiku i shenjt Ficus racemosa fiku vile Ficus microcarpa baniani kinez Emri botanik i specieve t Ficus elastica bima e goms indiane lidhura dhe t dobishme Ficus benghalensis baniani Indian Ficus benjamina fiku lotues, fiku i Beniaminit Morus spp. mani Artocarpus altilis fryti buk Artocarpus heterophyllus fryti xhek Pem gjethernse ose pjesrisht gjethembajtse. Rritet n lartsi 6 10 m. Ka lvore t gjelbr t lmuar. Gjethet jan 12 25 cm t gjata Madhsia dhe forma e pems dhe me lobe. Lateksi qumshtor loton nga indet e prera ose t plagosura Organi i njohur si fryti i fikut sht nj tip lulesa posarisht i prshtatur. Struktura n form urne emrtohet sikonium. Lulet mashkuSeksualiteti llore dhe femrore mund t gjenden brenda sinkonium. Ekzistojn kombinime t ndryshme t pranis dhe paraqitjes s luleve Shih tekstin. Grerzat (n veanti grerza e fikut Blastophaga psenes), mund t hyjn n sinkonium pr t pjalmuar lulet dhe vendosur vezt Pjalmimi e tyre. Jo t gjith fiqt krkojn pjalmim pr t rritur strukturn fryt. Frutat e papjalmuar jan fruta partenokarpik Shih tekstin. Zakonisht, ka dy seri sythash lulor sythat lulor t profiqve dimrojn dhe bhen t dukshme n fillim t pranvers. Lulet e Sythat lulor prodhimit baz prodhohen nga sqetullat e gjethes s lastarve t rritur n sezonin n vazhdim Periudha e eljes s sythave Rritja rifillon n pranver (Shkurt Mars) Prodhimi veror (mamoni): Maj Qershor. Prodhimi pranveror (proPeriudha e lulzimit fiqt n Mars Prill Prodhimi kryesor piqet nga Gushti n Tetor. Etefoni mund t shpejtoj Periudha e pjekjes s frutave pjekjen. Pjekja e prodhimit t par ose profiqt ndodh m hert (shih tekstin) Lakore rritje sigmoidale e dyfisht. Fryti reagon ndaj etilenit n stadin Rritja e frytit dhe lastarve e fundit t maturimit. Fryti ka nj frymkmbim klimaterik me afrimin e pjekjes dhe zbutjes s frytit

125

FIKU

ka nj diapazon t gjer bimsh, ka disa tipare botanike dalluese. N veanti, speciet e Ficus kan nj limf t bardh n t verdhreme (lateks). Plagosja e indeve on zakonisht n daljen jasht t lateksit, ndonjher nj eksudat shum i bollshm.

Shum bim t gjinis s Ficus jan gjinodioike (kan dy forma seksuale). Bimt mund t ken dy struktura lulebartse, njra e emrtuar kaprifik dhe ka nj lule thekore (mashkullore) dhe lule pistilore (femrore) me shtyllz t shkurtr; tjetra, fiku, bart vetm lule pistilore me shtyllz t gjat. Struktura q e njohim si fryti i fikut sht nj lloj lulese posarisht e prshtatur (nj kompozim lulesh t shumta). Struktura njihet me emrtimin botanik sikonium. Gjat analizimit, struktura sht nj shtrat lulor i ndrlikuar dhe thuajse i mbyllur, me shum lule t vogla t kompozuara n siprfaqen e brendshme t frytit. Lulet e vrteta botanike t fikut nuk jan t dukshme deri struktura e fikut ahet.
Bim me madhsi mjaft t ndryshme (4 - 10 m) sepse prshtatet shum ndaj mjedisit; gjersia e kuror luhatet nga 3 - 8 m. N formn e egr (kaprifiku) qndron si shkurre.

Figura 15.1 Forma e pems s fikut

Ka nj t hapur (ostiol) brenda strukturs dhe nj mjet pr kalimin pr n lulet e brendshme. sht pikrisht prmes ksaj t hapure q grerzat e vo-

tare. sht prmendur n Bibl (Gjeneza 3:7), ku ifti i par, Adami dhe Eva, u mbuluan me gjethe fiku. Fiku sht nj prej dy pemve t shenjta t Islamit. Pemt e fikut kan nj prani shum t rndsishme n Budizm, Hinduizm dhe Jainizm. Siddhartha Gautama, Buda Supreme, mendohet se e ka gjetur ndriimin ndrkoh q meditonte nn nj pem fiku t shenjt (Ficus religiosa).

126

Numri i specieve (afro 750) dhe gama e forms s bims n gjinin Ficus sht e madhe (Tabela 14.2). Ndrkoh q fiku i zakonshm sht nj pem gjethernse e klims s but, shum specie t tjera jan gjethembajtse nntropikale dhe tropikale, q luhaten n madhsi dhe form nga pem t mdha, ndonjher me rrnj siprfaqsore e deri n pem t vogla, shkurre dhe bim kacavjerrse. Ficus elastica (pema e goms) dhe fiku lotues ose shqiponja (Ficus benjamina) prdoren si bim shtpiake n rajonet me klim t but. Fiku kacavjerrs (Ficus pumila) sht nj bim kacavjerrse me gjethe t vogla e t forta q formojn nj tapet t dendur gjethnaje mbi shkmbinj ose muret e kopshteve. Pavarsisht se gjinia Ficus Figura 15.2 Sythat e fikut

Tabela 15.2 Krkesat klimatike, gjeografike, pedologjike dhe hidrike t fikut

Krkesat pr temperatur

Toleranca ndaj ngricave Nevojat pr uj Toleranca ndaj tokave t lagshta Toleranca ndaj lagshtis Toleranca ndaj ers Krkesa edafike

Nevojat pr tok

Krkesat pr ushqyes

gla, t njohura si grerzat e fikut, pjalmojn lulet dhe vendosin vezt e tyre. Jo t gjith fiqt duhet t pjalmohen n kt mnyr me qllim q t rritet struktura e ngrnshme fryt. Kto fruta t papjalmuar jan partenokarpik.

Fiqt kan aftsi pr tu prshtatur por sidoqoft jan t prshtatur m mir me klimn e tipit mesdhetar (dimra t lagsht, verra t thata) me temperatura mesatare mujore prej afro 20 25C ndrmjet Majit dhe Tetorit Tolerant ndaj temperaturave ngrirse (deri n -15C kur sht n gjendje qetsie) por i ndjeshm ndaj ngricave pas rritja ka filluar Rritet knaqshm n vendndodhje me nj shum reshjesh prej 500 550 mm Nuk toleron reshjet e teprta. E prshtatur pak ndaj tokave me kushte t pakta kullimi 40 45% lagshti pr periudhn e tharjes (Korrik - Shtator) Jo tolerant thyhen lastart dhe degt Paraplqen faqet t ekspozuara nga dielli me mbrojtje nga era dhe rrezik t ult t ngricave pranverore Duhet t ket kullim t lir. Rrnjzimi mund t jet i shtrir dhe nxits i fuqis vegjetative. Bimt mund t kultivohen n kontejner t mdhenj ku mund t kemi disa kufizime rrnjore. Paraplqen tokat q kan nj pH ndrmjet 6 7. Toleron alkalinitetin Ekziston mendimi se pemt nuk kan nevoj pr pllenim do vit. Rritja e frytit mund t prfitoj nga plehrat potasike. Plehrat me prmbajtje t lart azoti nxisin rritje gjethore e cila mund t zvogloj zhvillimin e sythave lulor. Plehrat azotike pr mbshtetjen e rritjes s lastarve mund t shprndahen disa her; duhet t shmanget plehrimi gjat fundit t sezonit dhe vonon kalitjen pr dimrin. Nj plehrim i prgjithshm vjetor prej 25 60 njsi azot (N), 20 50 njsi fosfat (P2O5) dhe 50 100 njsi potasi (K2O) pr hektar, n varsi t klims, toks, ujitjes, fuqis s rritjes dhe prodhimtaris, mund t jet i knaqshm

POM AL

Bima shtohet me copa 20 cm nga degza 1 3 vjeare, t marra gjat sezonit t prgjumjes. Bimt N praktik, ekzistojn tri tipa fiqsh prodhues: mund t mbillen n kuadrate 5 8 m dhe frytzimi ato q japin prodhim pa pjalmim, ato q krkoj- mund t filloj pas afro 3 vjetsh. n pjalmim (fiku Smyrna) dhe s fundi, grupi q frytzon nprmjet t dy mekanizmave (fiku San Peoro). Grupi i fiqve Smyrna prodhojn fiq ku 15.1 Kushtet e kultivimit dhe grerza sht agjenti pjalmues. Calimyrna sht fenologjia e bims kultivari kryesor i tipit Smyrna n Kaliforni. Nj tip fiku q formon fruta partenokarpik sht fiku Ekziston mendimi se fiku ka nj krkes t shkurtr Adriatik. Ekzistojn disa kultivar t mirnjohur t pranverizuese deri n 300 h nn 7C. Prballon fikut Adriatik prfshi ktu: Brown Turkey, Bruns- ngrica t vogla kur sht pa gjethe dhe sythi i fjetur wick, Kadota, Mission dhe Adriatik i Bardh. sht shum m pak tolerant ndaj t ftohtit se sa Shum vende q prodhojn fiq kan seleksionimet shumica e frutave t klims s but. Nj ngric prej me emrtimet e tyre. N disa raste, seleksionimet 5 deri 10C mund t thaj pemn deri rrz me mund t jen shum t lokalizuar n shprndarje, tokn. Disa kopshtar e kultivojn fikun n konduke treguar prshtatjen ndaj mjediseve vendore, tejner dhe kur sht n gjendjen e prgjumjes, i

kushteve agronomike dhe agroekonomike. Fiqt partenokarpik jan ndoshta tipi m i kultivuar i fikut.

127

FIKU

Figura 15.3 Lastar vegjetativ t fikut

lvizin bimn n ambiente t mbuluara dhe i mbajn n gjendje t that deri sa prgjumja t ket kaluar.

Kushtet mjedisore ideale pr prodhimin e fikut jan klima e ngroht e gjysm e that nprmjet ujitjes. E prshtatshme sht klima mesdhetare. Zonat me reshje t larta kan probleme me plasaritjen e frutave. Thatsira e skajshme shkakton rrzim t frutave. Kshillohet mbrojtja nga era pasi degt thyen leht. Krasitja mund t ndihmoj n prodhimin e bimve me nj skelet t fort dhe zgjedhjes s lastarve m t fuqishm. Fiqt nuk jan shum krkues pr kushtet e toks dhe krkojn nj thellsi e kullim t mjaftueshm. pH duhet t jet ndrmjet 6.0 dhe 6.5. Fiku ka toleranc t mir ndaj krips dhe thatsirs. Bima e rifillon rritjen aktive n pranver. Uji dhe plehruesit mund t prdoren pr t nxitur rritjen e re t lastarve. Ujitja mund t jet e nevojshme pr t nxitur dhe mirmbajtur rritjen vegjetative, veanrisht nse lagshtia e toks n pranver sht e ult. Pr t nxitur rritjen e re mund t bhet nj krasitje pranverore przgjedhse nprmjet przgjedhjes s lastarve.

Krasitja duhet t prdoret pr t ruajtur nj ekuilibr ndrmjet degzave t reja dhe t vjetra dhe t siguroj strukturn e duhur t pems t prshtatshme pr vjelje. Krasitja duhet t prfshij shkurtimin e degve t gjata n gjatsin e dshiruar. Kontrolli i dendsis s degve pr t lejuar deprtimin e drits do t inkurajoj frytzim m t mir dhe menaxhim m t leht. Degt me rritje nga brenda, thithakt dhe degt e kryqzuara duhet t hiqen. Pr disa pemtar, kjo arrihet duke prdorur sisteme formsimi me qendr t hapur (kupore). Sidoqoft, nevojitet kujdes pr t mos tejekspozuar skeletin kryesor t pems dhe krijimit t nj situate ku mund t ndodh djegia e diellit. Disa sisteme kultivimi nuk e ruajn strukturn dimrore t pems dhe prodhimin breba por n vend t ksaj e rrisin do vit fikun nga toka n pranver, duke e krasitur at rrafsh me tokn me afrimin e dimrit.

15.2 Krasitja e fikut

Fiku mund t jap dy prodhime n nj vit. Rritja dhe zhvillimi i mir i frytit nxitet nga nj periudh shoqruese prej disa muajsh t ngroht e t that. Prodhimi i par, i quajtur profiqt, prodhohet nga sythat lulor t diferencuar n fundin e vers s mparshme. Ato duken si lule dhe fruta t rinj pran fundit t lastarve dimrues n pranvern e hershme. Zakonisht, ky fryt sht i vogl dhe nuk rritet duke dhn nj fryt t lngshm me shije t mir. N klim t ftoht, profiqt shkatrrohet shpesh nga ngricat pranverore. N hemisfern jugore, kto fruta mund t piqen n Nntor Janar, n varsi t vendmbjelljes dhe kultivarit t przgjedhur. Nse profiqt kan nj far vler pr pemtarin, ather ai mund t heq sythat fundore gjat eljes s sythave n pranver, me synim kufizimin e rritjes vegjetative t hershme dhe nxitjes s rritjes s frytit. Prodhimi i dyt ose kryesor prodhohet nga lulet e dala n sqetullor e lastarve t rritur n sezonin n vazhdim. Ky prodhim piqet n fund t vers dhe zakonisht prodhon fruta me cilsi t mir.

128

N klim t ftoht, fiku mund t formsohet kundruall nj muri q rrihet nga dielli si espalier dhe rritjet e kmbzave nga baza e pems hiqen. Heqja e kmbzave mund t nevojitet edhe me sistemet e tjera t kultivimit t fikut. N zonat e ftohta t kultivimit, profiqt kan zakonisht cilsi t dobt; rrjedhimisht, do largim i profiqve t pamaturuar, duke krasitur rnd pemn nga fundi i vers e m

POM AL

Figura 15.4 Tipare t gjethes s fikut

Figura 15.5 Lulet femrore (majtas) dhe mashkullore t fikut tej, nuk konsiderohet nj humbje e prodhimit potencial. Kujdes duhet br pr t mbrojtur bimt gjat dimrit nga ngricat e skajshme q thajn pemt e krasitura. Sipas disa sistemeve t rritjes, pemt e fikut mund t krasiten n pranver. Krasitja e rnd pranverore inkurajon rritjen e fuqishme pranverore dhe favorizon prodhimin e frutave me

madhsi m t madhe n fundin e vers. Krasitja pranverore synon t krasis me przgjedhje pr t inkurajuar rritjen e re t lastarve t fort dhe pr t larguar lastart e thar, t smur dhe me fuqi rritje t pakt. Nse profiqt jan t pranishm por konsiderohen pa vler, degzat me fruta duhet t hiqen.

129

FIKU Tabela 15.3 Aspekte agroteknike t kultivimit t fikut

130

Pemt e fikut mund t shtohen nga fara. Prpajna horizontale ose vertikale sht e mundshme. Fiqt shtohen m s shumti me copa t drunjzuara (deShumimi gza me mosh 2 deri 3 vjeare). N literatur prmendet mikroshtimi i majave kulmore. Shartimi mbi nnshartesat e pemve ekzistuese mund t arrihet nprmjet shtimit me syth me cefl dhe dritare si dhe me shartim me arje Zakonisht nuk prdoren por mund t jen t dobishme kur jan t pranishme Nnshartesa nematodat apo problemet e tjera t tokave Larges 5 6 m ndrmjet rreshtave duhet t jet e mjaftueshme. Dendsit Largesat (hapsirat, brenda rreshtit varet nga regjimet e krasitjes dhe formsimit dhe mund t jet distancat) shum e luhatur n diapazon midis 0.5 4 metra Krasitja bhet pr t ruajtur nj ekuilibr ndrmjet degzave t rejave dhe t vjetra. Krasitja bhet me przgjedhje pr t inkurajuar rritjen e lastarve t rinj t fort dhe largimin e lastarve t thar, t smur, t dmtuar dhe me fuqi rritje t pakt. Krasitja pr prodhimin e pemve me dendsi t ult degsh dhe deprtimin e mir t drits n kuror. Degt e gjata shkurtohen n gjatsin e dshiruar. Pemtart mund t zgjedhin: (i) pem me sistem formsimi me qendr t hapur (kupore); (ii) sisteme rritje t prsritur ku pemt krasiten Formsimi dhe n nivelin rrafsh me tokn dhe lastart e rritur prsri pr do sezon rritje; krasitja ose (iii) formsim espalier kundrejt nj muri. Krasitja mund t praktikohet n fund t vers dhe/ose n fillim t pranvers. Duhet br kujdes pr t mbrojtur pemt e krasitura n fund t vers nga dmtimi i dimrit. Krasitja pranverore mund t inkurajoj rritjen pranverore t fuqishme dhe fruta m t mdhenj. Krasitja rrnjore praktikohet n disa situata ku rritja e fuqishme vegjetative nxitet n dm t lulzimit dhe frytzimit. Unazimi sht prdorur gjithashtu pr ndikuar mbi ekuilibrin ndrmjet lulzimit dhe rritjes vegjetative Rrallimi Zakonisht nuk praktikohet Shqetsimi minimal i toks pr t mos shqetsuar rrnjt dhe potencialisht duke nxitur nxjerrjen e kmbzave. Lvizja e toks n faqet t pjerrta duhet t Menaxhimi i dyshe- minimizohen. Tokat e zhveshura mund t ndihmojn n rritjen e prodhimtaris mes s pemtores n rajonet e thata. Toka e zhveshur ndihmon gjithashtu mbledhjen e mekanizuar t frutave t rn. Bimt tokmbuluese mund t ndihmojn n zvoglimin e fuqis s rritjes Periudha e vjeljes s Disa fruta prodhohen n sezonin e dyt t rritjes par Periudha deri n Pemt mund t arrijn prodhimtarin e plot komerciale n afro 5 vjet prodhimin e plot Rendimentet e Mund t merren rendimente nga 6 deri 15 t/ha pritshme Jeta produktive e Pemtoret me fiq qndrojn n prodhim pr 15 20 vjet, edhe pse pemt zakonshme mund t jetojn m gjat Metoda e vjeljes Frutat pr tavolin duhet t priten ose t prdridhen dhe kapen nga pema Fryti i freskt ka nj jetgjatsi t shkurtr n ruajtje. Ruhet n frigorifer n temperatura nga 0 4C. Jetgjatsia n raft nuk mund t kaloj 8 dit. Frutat e Ruajtja thar (duke prdorur teknologji diellore ose me ajr t nxeht) mund t mbahen pr disa muaj, veanrisht n kushte t thata frigoriferike Smundjet rrnjore prfshijn Rosellinia necatrix dhe Armillaria mellea. Patogjent dhe dm- Botrytis cinerea dhe Alternaria spp. mund t ndikojn si gjethnajn dhe frytin. tuesit kryesor Dmtuesit e fikut, miza mesdhetare (Ceratitis capitata) dhe Lonchaea aristella. Problem mund t jen breshkzat dhe nematodat gungore e parazituese.

POM AL

Fiku duhet t lihet t piqet plotsisht prpara vjeljes. Sidoqoft, dmtimi i frytit nga zogjt mund ta bj mbrojtjen e frutave t domosdoshme gjat pjekjes s frytit. Shumica e fiqve q synohet pr konsum t freskt nuk mund t shkputen lirisht nga dega. Prandaj, fryti duhet t pritet ose prdridhet e t vilet nga pema. Disa sisteme t prodhimit t fikut e lejojn frytin t thahet pjesrisht n pem prpara se t vilet, e m pas, e ln frytin t bjer n tok, ku mund t mblidhet me mbledhs mekanik.

15.3 Vjelja dhe tharja e frytit

Figura 15.6 Fruta fiku t pamaturuar, t paraqitur edhe n prerje trthore

Lkura e fikut sht e holl dhe e but dhe fillon t ndryshoj ngjyr tek sa piqet. Fryti i freskt duhet t trajtohet me shum kujdes kur vilet me dor, e mundsisht me dorashka. Dorashkat zvoglojn gjithashtu ekspozimin ndaj do lateksi irritues.

Figura 15.7 Pamja e frytit t pjekur n pem

Figura 15.8 Pamja e frytit n vjelje 131

FIKU

Fryti i vjel duhet t vendoset n tava me nj shtres. Fryti duhet t thahet pr 1 ose 2 dit pr t nxjerr jasht do lateks ndrkoh q drgohet n nj qendr pr trajtimin e frutave pr kategorizimin, paketimin dhe prpunimin. N varsi t kultivarit, lkura mund t ndryshoj nga e gjelbr n t kafenjt e t purpurt dhe brendia e frytit duhet t jet e mbl dhe e but. Muri i frytit tulor mund t jet i bardhrem, i verdh i zbeht ose qelibar, ndrkoh q kultivart e tjer mund t ken ngjyra t brendshme roz, t kuqe ose t purpurt. I tr fryti duhet t jet i lngshm dhe i mbl kur hiqet. Nse sht i papjekur do t jet ngjits me lateks. Nse prodhimi sht i pjalmuar, mund t ket disa farra. Farrat mund t ndryshojn nga t mdha n t imta dhe numri i tyre luhatet nga 30 deri 1600 pr do fryt.

Figura 15.9 Pamje e tulit t fikut

bzimin gjat tharjes. Fiqt e thar mund t ruhen pr 6 8 muaj.

Shembuj t ndryshueshmris n ngjyrn e frytit Figura 15.10 Farra t fikut jan fiku Mission, i cili, kur piqet, ka ngjyr t errt t purpurt n t zez. Adriatik (Adriatik i Bardh) sht i gjelbr n t verdhrem, me tul t kuq. Genoa (Genoa i Bardh) ka nj lkur t but me ngjyr t gjelbreme n t verdh dhe nj tul i brendshm i gjelbrem n t bardh pran lkurs dhe kryesisht qelibar me t kuq n qendr. Brown Turkey mund t jet i ndryshueshm por duhet t ket nj lkur me ngjyr bronxi t leht dhe tul roz ose qelibar i leht. Fiku i freskt nuk ruhet mir. Ato duhet t frigoriferohen pr t zgjatur jetgjatsin n raft t tyre. Shum fiq kan prmbajtje t lart sheqeri (22 26% TSS) dhe thahen n diell ose dehidrator. Sulfurimi mund t krkohet pr t parandaluar kal-

132

Hurma, Diospyros kaki, i prket familjes Ebenaceae, e cila prfshin abanozit t drunjzuar, Diospyros ebenum, vendase e Sri Lanks dhe Azis juglindore (Tabela 16.1). Ekzistojn afro 200 specie n gjinin Diospyros. Bim t tjera t lidhura prfshijn Diospyros virginiana, hurmn amerikane dhe Diospyros lotus, hurma e fukarait ose hurma palm. Specia e fundit mund t prdoret si nnshartes pr D. kaki. Hurma, e quajtur ndryshe kaki (n gjuhn japoneze), shi zi (n gjuhn kineze) ose hurma orientale, ka nj tradit t gjat prdorimi n Orient. Fryti sht veanrisht i vlersuar n Kin, Kore dhe Japoni. Fryti mund t konsumohet i freskt ose mund t thahet. Fryti dhe pjes t bims jan prdorur pr mijvjear n mjeksin tradicionale kineze. Artizant japonez e kan prdorur lngun e hurmave rrudhse, t przier me llak natyror pr t mbrojtur objekte druri. Pemt gjethernse vlersohen gjithashtu pr bukurin e tyre, veanrisht pr ngjyrimin vjeshtor t gjetheve. Hurma e ka origjinn n Kin por sht kultivuar pr shum koh n Kore dhe Japoni. Nj pjes e mir e ndryshueshmris n materialin bimor prdoret pr prodhimin e hurmave n Japoni dhe q prgjithsisht ruhet edhe n ditt moderne, format frytzuese jo rrudhse (rrudhsia trajtohet

XVI. HURMA

POM AL

Pem jetgjat, q ndonjher arrin prmasa t mdha (mbi 10 m) tek kultivart e fuqishm; kurora sht piramidale rruzullore, trungu i drejt.

Figura 16.1 Forma e pems s hurms

Tabela 16.1 Karakteristika botanike, anatomike dhe fiziologjike t hurms Emrtimi i zakonshm Emrat botanik Emri botanik i specieve t lidhura dhe t dobishme

Hurm, kaki Diospyros kaki Diospyros lotus Diospyros virginiana Pem gjethernse, me madhsi 6 m ose m shum nse nuk krasitet, Madhsia dhe forma e pems e rrumbullakt dhe shkurrore Pemt e shumics s kultivarve komercial jan dioik dhe bartin lule femrore; disa jan dyseksore dhe kto prdoren shpesh si pjalmzues. Seksualiteti N munges t pjalmimit, jurma mund t jap fruta partenokarpik, por kto frutat priren t jen m t vogla Shih tekstin. Grerzat (n veanti grerza e fikut Blastophaga psenes), mund t hyjn n sinkonium pr t pjalmuar lulet dhe vendosur vezt Pjalmimi e tyre. Jo t gjith fiqt krkojn pjalmim pr t rritur strukturn fryt. Frutat e papjalmuar jan fruta partenokarpik Hurmat lulzojn anash dhe prodhojn n degzat e prodhuara n Sythat lulor sezonin n vazhdim. Sythat q prmbajn lastar lulor fillojn zhvillimin hert gjat sezonit, prpara eljes s sythave dhe lulzimit Periudha e lulzimit Fundi i pranvers, fillimi i vers Periudha e pjekjes s frutave Fundi i vers, vjesht Rritja e frytit dhe lastarve Ka lakore rritje sigmoidale t dyfisht

133

HURMA

Figura 16.2 Sythat e hurms

m posht) e kan origjinn n Japoni. Hapja e Japonis me perndimin prfshin regjistrimin e kthimit t Kapitenit t Par Perri n SHBA nga Japonia m 1885 me pem hurme. Prodhimi komercial ka filluar n zona jasht Orientit n 100 vitet e ardhshme, me plantacione n zona t tilla si Kalifornia, Italia, Izraeli, Australia dhe Zelanda e Re.

Figura 16.3 Lastar vegjetativ t hurms Hurma mund t ket qeliza q prmbajn nj tanin t tretshme n tulin e frytit. Kur fryti konsumohet, qelizat taninmbajtse prishen, duke liruar tanina t tretshme. Efekti i tanins n goj sht ndjesia e tharjes s saj. Nj shpjegim pr kt ndikim sht se taninat e tretshme lidhen me proteinat pshtymore dhe mukopolisakaridet. Ky veprim e pengon pshtymn nga veshja dhe lubrifikimi i indeve gojore e ksisoj, ndjesin e thatsis. Nse tanina n qelizat e tulit t frytit bhet e patretshme, pr shembull, prmes koagulimit, shmanget ndikimi i taninave t tretshme i tharjes s gojs. Kjo sht baza pr shum prej trajtimeve pr heqjen e rrudhsis q bhen pr ta br jorrudhs frytin e vjel si rrudhs. Zbrthimi i qelizave me tanin dhe zvoglimi i taninave t tretshme n fryt mund t ndodh po kshtu natyrshm, pr shembull, kur frutat lihen t zbuten duke i ekspozuar n temperatura t ulta dhe ngrirse dimrore.

16.1 Rrudhsia e frytit

134

Hurma rritet n zona me ver t ngroht dhe ku gjat dimrit sigurohet pranverizimi i mjaftueshm pr t kaprcyer nj periudh t shkurtr prgjumje. Shumica e konsumit t hurms ndodh n vendet aziatike. Eksportet nga vendet e hemisfers jugore, t tilla si Australia dhe Zelanda e Re, n hemisfern veriore kan siguruar nj furnizim t vazhdueshm pr konsumatort n zonat tradicionale t konsumit. Ndrkoh q banort me origjin etnike nga Kina, Koreja dhe Japonia jan t familjarizuar me hurmn, konsumi me tjetr etni po rritet gjithnj e m shum. Vendet kryesore prodhuese vazhdojn t jen Kina, Japonia dhe Koreja. Jasht Orientit, vendet me prodhim komercial t konsiFrutat q konsiderohen si jorrudhse n vjelje derueshm prfshijn Spanjn, Turqin, Izraelin, mund t ken disa qeliza taninike, me prani t taniBrazilin, Australin dhe Zelandn e Re. Prodhimi ns s tretshme, por masa e prgjithshme e qelbotror prllogaritet n 3.3 Mt n 2007. izave me tanin ndaj qelizave t frytit sht e till

Tabela 16.2 Krkesat klimatike, gjeografike, pedologjike dhe hidrike t hurms

Krkesat pr temperatur

Toleranca ndaj ngricave Nevojat pr uj Toleranca ndaj tokave t lagshta Toleranca ndaj lagshtis Toleranca ndaj thatsirs Toleranca ndaj ers Krkesa edafike Nevojat pr tok Krkesat pr ushqyes

Ekzistojn dy tipa hurmash: rrudhse dhe jorrudhse. Tipat rrudhs rriten n shumicn e zonave ku kultivohen pemt frutore ku kultivohet edhe hardhia. Tipat jorrudhs krkojn kushte disi m t ngrohta Rritja e re n pranver sht e brisht ndaj ngrics dhe ngricat e hershme mund t shkaktojn dmtimin e frytit Pemt nuk duhet t lihen t thahen gjat sezonit t rritjes Rritet n zonat e lagshta n Japoni por toka nuk duhet t prmbytet

POM AL

E mir Mund ti mbijetoj mir thatsirs por prodhimi do t jet i kufizuar dhe cilsia e dobt N zonat me er, hurmat krkojn mbrojtje t mir, pasi rritja e pems do t ishte e paprshtatshme dhe prekja e frytit do ta zvoglonte seriozisht vlern e saj Paraplqehet tok e shesht; faqet e kodrave t rrahura nga dielli mund t prdoren n zona margjinale Pema shkon m mir kur mbillet n toka t thella me pjellori mesatare ose t mir Shih tekstin

Figura 16.4 Tipare t gjethes s hurms 135

HURMA q ndikimi i taninave n goj mund t jet minimal kur fryti konsumohet. Krkimet sugjerojn se kur prmbajtja e taninave t tretshme (STC) sht nn 0.3%, rrudhsia nuk do t ndjehej dhe fryti do t konsiderohej si jorrudhs. Frutat rru-dhs mund t bhen jorrudhs nse lihen t zbuten dhe t tejpiqen. Sidoqoft, frutat e but jan t vshtir pr tu trajtuar, transportuar dhe mund t ruhen edhe pr pak dit. Etileni nxit zbutjen e frytit. Tek frutat variant-pjalmues, ndikohet gjendja e tulit prreth do fare q gjendet n tulin e frytit. Frutat variant-pjalmues me farra kan nj tul portokalli t kuq t kafenjt prreth farrave. Frutat pa fara kan tul me nj ngjyr t ndryshme (tul i zbeht) prreth vatrs ku gjendet fara.

pr embryo rescue pr kryqzime t veanta dhe rritjes s bimve nga indet kimerike, me perspektivn e zgjerimit t gams s tipareve t hurmave dhe kultivarve t hurms.

Kultivart e hurms ndahen n grupe mbi bazn e nivelit t rrudhsis s frytit t pranishme n vjelje. Shkalla e rrudhsis mund t lidhet me modele t ndryshme n zhvillimin qelizor dhe indor t frytit dhe gjithashtu ndikimi i pranis s farrave n rritjen dhe zhvillimin e frytit. Shumica e prshkrimeve t hurmave rendisin katr tipa hurme: 1. Pjalmues konstant, jo-rrudhs (PCNA). 2. Pjalmues-variant, jo-rrudhs (PVNA).

GRUPI 1. PCNA PJALMUES KONSTANT, JORRUDHS Kto hurma jorrudhse kan t njjtn ngjyr tuli qoft kur zhvillohen me ose pa farra. Baza pr Pr fat t keqe disa kultivar t emrtuar jan pranin e pakt ose mos-ndjesimin e rrudhsish keqemrtuar, veanrisht kur kultivart jan fu- shpjegohet me ndikimin e dy proceseve. S pari, tur n zona t reja dhe, pr shembull, jan sjell sht vrojtuar q pas stadeve t para t zhvillimit n Evrop dhe Amerik nga vendet aziatike. Kjo t frytit ka relativisht pak zhvillim t taninave n ka krijuar disa probleme me prodhuesit. Procedu- qeliz. Prania e ult e zhvillimit t taninave n qelirat e reja t identifikimit nprmjet ADN mund t z nnkupton se ka nj hollim t prmbajtjes s prdoren pr t verifikuar profilet gjenetike dhe tanins n tulin e frytit n vjelje. S dyti, kemi nj emrtimit t sakt t kultivarve. Ve ksaj, selek- koagulim t taninave nga fundi i sezonit t rritjes, sionimet e sythave mund t prodhojn ndonjher gj e cila mund t shkaktohet nga oksidimi natyror. bim t cilt kan tipare t ndryshme kur jan Temperaturat gjat rritjes dhe zhvillimit t frytit przgjedhur mutacione sythore. Puna prmir- duket se ndikojn shkalln e rrudhsis n kt suese gjenetike e re, veanrisht duke prdorur grup. Frutat nga vendmbjellje me temperatura t teknologjin e mikroshtimit, ka hapur mundsin lartave verore kan nj munges thuajse t plot t

16.2 Kultivart e hurms dhe grupet e rrudhsis

N fruta me vetm nj far, gjendjen e errt t tu- 3. Pjalmues-variant, rrudhs (PVA). lit e gjejm vetm prreth farrave q jan t pra- 4. Pjalmues-konstant, rrudhs (PCA). nishme.

Figura 16.5 Lulet femrore (majtas) dhe mashkullore t hurms 136

POM AL rrudhsis, ndrkoh q ato nga rajonet me tem- dhe ato brenda Bashkimit Evropian. Kultivuesit e peratura verore t freskta mund t ken rrudhsi kan prsosur procesin e heqjes s rrudhsish pr t kontrolluar gjendjen e frytit dhe lejuar trajtimin t ndjeshme, edhe pse t mbetur. komercial. Disa prej kultivar t njohur me origjin japoneze n Grupin 1 konsiderohen se jan: GRUPI 4. PCA PJALMUES KONSTANT, RRUDHS Me pjekje t hershme; fillimi i vjeshts Kto fruta mbeten rrudhs ose t hidhur deri sa Izu zbuten, pas s cils transportohen me vshtirsi. Ato duhet t trajtohen pr t hequr rrudhsin. Ichikikei Jiro Nj shembull i njohur i ktij grupi sht kultivari Maekawa Jiro japonez Hiratanenashi. Nuk ka nevoj t pjalmoT gjitha jan pem t dobta dhe mund t mbillen het pr t dhn prodhim t mir dhe cilsia sht m afr n rresht se sa largesa e zakonshme. Cil- shum e lart. Disa japonez paraplqejn teksia dhe aftsia pr tu ruajtur sht m e ult se ajo sturn e kultivarve rrudhs jorru-dhs, t cilve u sht hequr rrudhsia. Hiratanenashi piqet n e hurmave t vona. t njjtn periudhs si Fuyu. Nj form e quajtur Compact Hiratanenashi ka karakteristika t ngjaMe pjekje t mesme dhe t von; fundi i vjeshts Fuyu kultivari m i rndsishm botror dhe shme por madhsi m t vogl q nnkupton se japonez. Cilsia e frytit Fuyu konsiderohet e sht e mundur mbjellja me dendsi m t madhe. mir dhe me potencial ruajtje t pranueshm. Dy variacione sythore (mutant) me pjekje m t Rendimentet e Fuyu jan prgjithsisht t mira hershme t ktij kultivari jan nxjerr s fundi n por frytit duhet ti sigurohet pjalmimi i duhur treg dhe vlejn t vihen n prov; ato jan Tonepr t siguruar lidhjen e frutave dhe rritjen e wase dhe Sugitawase. Kultivar PCA t tjer jan Hachiya, Atago dhe Yokono. tyre. Matsumoto Wase Fuyu shum i ngjashm me Fuyu por pakz m i hershm. Seleksionimi mund ti prshtatet disa situatave ku Fuyu nuk 16.3 Pjalmimi sht i prshtatshm. Prve pak kultivarve, si sht Hiratanenashi, Jiro nj kultivar kryesor japonez por q po shumica e kultivarve t hurmave prfitojn nga zvendsohet nga Maekawa Jiro. pjalmimi dhe pllenimi, qoft pr t zvogluar rru Suraga fryt me cilsi t lart; 2 jav m von dhsin, si n pjalmues-variant Nashimura Wase, se Fuyu; krkon klim t but. ose pr t zvogluar rrzimin e frutave dhe rritjen Raportet e fundit kan identifikuar frytin PCNA e madhsis s frytit, si pr shumicn e kultivarn Kin dhe n veanti nj seleksionim i emrtuar ve, por veanrisht Fuyu. Mund t jet e nevojshme q t prfshihet nj pjalmzues pr do Luotiantianshi. GRUPI 2. PVNA PJALMIM VARIANT, JO-RRUDHS Shum kultivar hurme jan t aft t prodhojn disa fruta pa far (partenokarpik). N grupin PVNA, frutat pa far jan rrudhs dhe tuli ka ngjyr t elur. Megjithat, kur ka pjalmim dhe pllenim t mjaftueshm, q on n prodhimin e nj serie t plot farrash, fryti sht jo-rrudhs. Tuli prreth fars do t jet me ngjyr t kuqrremt t errt n t kafenjt por tuli sht relativisht i fort, edhe kur piqet. N kt grup, kultivari m premtues sht Nishimura Wase, q sht nj hurm e hershme, e q piqet ndoshta n mesin e Marsit.

GRUPI 3. PVA PJALMUES VARIANT, RRUDHS Kultivari Rojo Brillante, i przgjedhur nga kultivuesit n Spanj, sht br popullor me kultivuesit spanjoll dhe shitet si n tregjet vendore Figura 16.6 Fruta hurme t pamaturuar

137

HURMA Tabela 16.3 Aspekte agroteknike t kultivimit t hurms

Shartohet me syth n fund t vers mbi nnshartesa t prshtatshme. Hurmat nuk e plqejn shqetsimin e rrnjve, duhet t bhet kujdes i madh gjat Shumimi trapiantimit. sht raportuar i suksesshm shtimi me copa t gjelbra dhe t drunjzuara n shtretr t nxeht Farfilizat e D. kaki prdoren pr shumicn e hurmave. N disa zona t ftohta t Japonis, przgjidhet n disa raste D. lotus. Duke prdorur nnshartesa t Nnshartesa kultivarit korean me fuqi t ult rritje Shakokushi pr t zvogluar madhsin e pems dhe rritjen e hershmris ka dhn rezultate t suksesshm n Japoni Hapsirat e zakonshme n Japoni sht 6 m x 6 m, megjithse pemt mund t Largesat (hapsirat, mbillen n dyfishin e numrit n rresht n 3 m e m von rrallohen kur degt distancat) fillojn t grshetohen. Disa kultivar mund t mbillen n largesa m t vogla n mnyr t prhershme Formsimi dhe Shih tekstin krasitja Frutat duhet t rrallohen pr t lejuar frutat e mbetur q t zhvillohen n madhsin e plot. Prodhimi i kmbyer sht problem madhor dhe rrallimi Rrallimi i hershm i frutave apo madje rrallimi i luleve me dor t prdoret n vitin prodhues pr t nxitur diferencimin lulor pr sezonin n vijim Periudha e vjeljes s Tre vjet n kushte t mira par Periudha deri n Ndoshta n vitin 7 10 prodhimin e plot N vitin e 3: 2 t/ha Rendimentet e N vitin 6: 10 t/ha pritshme N vitin 9: 20 t/ha Metoda e vjeljes Shih tekstin

nnt pem t kultivarit t mbjell. Pjalmzues t ner pas vjeljes. N metodat e prdorura mund t rekomanduar jan: Zenjimaru, Akagaki, Gailey prfshihen edhe menaxhimi i temperaturs mbizotruese dhe kompozimit t gazt. Metodat kryedhe Omiyawase. sore jan si vijon: Edhe pse rrzimi i frytit zvoglohet nga pjalmimi i mir, krasitja e mir pr t lejuar deprtimin e TRAJTIMI ME DYOKSID KARBONI Kjo metod drits, ushqimi i ekuilibruar dhe unazimi ndih- sht mjaft e vshtir. N rajone t ndryshme mojn gjithashtu. Unazimi ka t bj me heqjen japoneze jepen rekomandime t ndryshme, nj e nj rripi lvoreje 4 mm i gjer prreth trungut prej t cilve sht vendosja e frutave n en t t pems. Kjo bhet gjat periudhs s lulzimit: mbyllura me 90 96% CO dhe 3% 0 n 22C, pr 2 2 fundi i pranvers deri n ver. 12 h. TRAJTIMI ME ALKOOL PAS VJELJES Frutat vilen 16.4 Heqja e rrudhsis prpara se t jen plotsisht t maturuar, e m pas kategorizohen dhe paketohen n kuti kartoni. M Pr heqjen e rrudhsis s hurmave jan hartuar pas, 35% etanol (alkool etilik) sprkatet mbi shtreshum protokolle specifike. Ekspozimi ndaj mjedi- sn e siprme t frutave (180 ml/5kg) dhe nj flet seve t ngopura me dyoksid karboni ose me alkool kartoni vendoset mbi t. Kutia mbyllet dhe frutat formojn bazn pr shumicn e protokolleve. Fru- duan 3 4 dit pr tu br jorrudhs. tat mund t trajtohen n pem ose n kuti/kontej-

Patogjent dhe dm- Gama e dmtuesve dhe smundjeve do t ndryshoj sipas rajonit ku kultivohet. tuesit kryesor Shih tekstin pr komente t prgjithshme

138

POM AL

Figura 16.7 Fruta hurme t pllenuar

TRAJTIMI ME ALKOOL N PEM Fruta individual t kultivarit Hiratenenashi n stadin fillestar t ngjyrimit mbshtillen n qese polietileni (0.03 mm trashsi, 10 x 14.5 cm) q prmbajn afro 1ml alkool etilik 40%. Qeset lihen n vend pr 3 dit. Qeset m pas priten prgjysm pr t thar alkoolin dhe lihen n vend pr t dalluar frutat e trajtuar. Frutat e trajtuar lihen n pem deri sa t maturohen. Ngjyra e tulit me kt trajtim shndrrohet i kafenjt por kjo nuk konsiderohet si nj disavantazh.

Figura 16.8 Fruta hurme partenokarpik

Problemet me smundjet dhe dmtuesit ndryshojn sipas rajonit t kultivimit. Dmtuesit e renditur m posht jan ato q pritet t shkaktojn probleme: breshkza (t ndryshme), imkat, kpushat, biruesit dhe lakuriqt e nats q han frutat. Midis organizmave q shkaktojn smundje jan kanceri i pemve frutore (Agrobacterium tumefaciens), antraknoza (Colletotrichum spp.), Duhet t kujtojm se fryti i trajtuar nuk ruhet po aq organizma gjethenjolloss si cerkospora, kalbzimir sa frutat e patrajtuara. Nga trajtimet e dhna, mi i bardh rrnjor (Dematophora spp.), vyshkja trajtimi i hurmave me CO2 sht m i miri, m pas Cephalosporium. Nj sr problemesh fiziologjike alkooli n pem ndrsa ruajtja n alkool pas vjeljes mund t jen t rndsishme: rrzimi i frutave, nuk ofron jetgjatsi n ruajtje. Megjithat, frutat e ku nj hapsir ose zgavr shfaqet posht kups, trajtuar me alkool thuhet se kan cilsi m t mir. dhe q stimulohet nga prdorimet e larta t azotit, N Japoni, pemt me qendr t hapur ose ku- prodhimin e pakt dhe frutat me madhsi mbi norpore jan m t prhapua, megjithse prdoren gjithashtu pem me udhheqs qendror. sht shum e rndsishme t krijohet nj skelet i fort degsh n vitet e para, duke qen se druri priret t jet i brisht dhe thyhet leht n kushtet e ngarkess s rnd. Frutat e mbajtura fort kan m pak gjasa t dmtohen nga frkimi prej errave. Kndet e degve big t ngushta duhet t shmangen. Krasitja e rnd nuk sht e nevojshme por deprtimi i mir i drits duhet t inkurajohet, duke qen se kjo ndihmon n zhvillimin lulor, lidhjen e frytit dhe rritjen e frutave me cilsi dhe ngjyrim t mir. Problemet me thyerjen e degve dhe frkimin nga era mund t kaprcehen duke prdorur struktura mbshtetse t prhershme t tilla si kurora Lincoln, trina Y ose Tatura ose nj pjergull sitavan. Strukturat q jan t lehta pr tu rrethuar Figura 16.9 Pamja e frytit t pjekur n pem

16.5 Parazitt kryesor

me rrjeta kundra zogjve jan t volitshme.

139

HURMA

vjelje, prmbajtja e lndve t ngurta t tretshme duhet t jet minimalisht 15%. Frutat jo-rrudhs duhet t peshojn 200 g por tipat rrudhs jan shpesh pakz m t vegjl (160 180 g). Frutat priten me grshr, shpesh dy her (ashtu si limonat):nj her pr ti hequr nga pema, e hern e dyt pr t shkurtuar copn e krcellit deri 1 2 mm. Vjelja ndodh zakonisht dy deri tre her gjat nj periudh mbi 1 muaj pr kultivart kryesor.

Figura 16.10 Pamja e frytit n vjelje

Frutat vilen kur kan arritur nj ngjyr t thell t verdh n t kuqe por q jan ende t fort. N

16.6 Metodat e vjeljes

mn (nuk duhet premtuar me rrallimin e teprt) si dhe temperaturat e larta vjeshtore. do blan n fryt duhet minimizuar. Lkura e vrar mund t nxihet dhe ta bj pamjen e tij jo-trheqse. sht e rndsishme t shmanget frkimi me degt apo do shkak potencial pr blanat n fryt, prfshi dmtimin nga sprkatje. Lagshtia e lart dhe nivelet e larta t azotit dhe potasit mund ti theksojn problemet e blanave n lkur. Pemt duhet t krasiten pr ti hapur ato me qllim zvoglimin e lagshtis; ktu ndihmon edhe largimi i barrave t padshirueshme. Zogjt prbjn nj problem serioz dhe shum plantacione duhet t rrethohen me rrjeta kundra zogjve.

Hurmat rrudhse ruhen pr 4 muaj ose m gjat n 1 deri 0C. Fuyu jorrudhs ruhet n 5C e mund t ruhen deri n 5 muaj nse frutat vulosen individualisht n qese polietileni, 0.06 mm t trasha, n 0C. Historikisht, frutat e hurms jan thar dhe kan shrbyer si nj burim sheqeri i rndsishm n dietat lindore. Hurmat mund t prdoren pr t prodhuar lkur, reele dhe xhelatina. Hurmat jan prdorur n produkte t pjekura dhe si aromatizues pr produktet e bulmetit dhe kto t fundit t ngrira. Ndrgjegjsimi mjeksor pr prmbajtjen e vitaminave, mineraleve, antioksiduesve, fibrave mund t prdoret pr t nxitur konsumin e hurms.

16.7 Ruajtja dhe prpunimi

Figura 16.9 Pamje e tulit t hurms 140

Figura 16.10 Farra t hurms

POM AL ngushta dhe bima priret ndaj daljes s kmbzave XVII. SHEGA (Punica granatum) bazale. Lulet kan zakonisht nj ngjyrim t kuq t Prodhimi botror vjetor i shegve llogaritet n ndezur zbukurues. Kultivart zbukurues mund t afro 1.5 Mt dhe katr prodhuesit m t mdhenj ken lule t dyfishta dhe t lacaruara. Lulet gjent shegve jan Irani, India, Kina dhe SHBA. Shega den zakonisht n shpore t shkurtra ose ansisht sht kultivuar pr nj koh t gjat n Lindjen e n degza me mosh mbi njvjeare. Mesme dhe rajonet mesdhetare dhe sht regjistruar n Kopshtet e Varura t Babilonis. Ka t Lulet mund t jen t vetmuara ose n vile deri n ngjar q origjinn ta ket n Azin Qendrore nga pes syresh. Zakonisht, lulzimi ndodh n fund t Irani dhe Turkmenistani n Indin veriore. Men- pranvers. Shum seleksionime jan vetfrytzudohet se kultura e shegs nisi n epokn neolitike, ese, megjithse pjalmimi i kryqzuar e prmirson me vlersimin e bims pr frutat e saj dhe dobit frytzimin. Lulet e shegs pjalmohen nga insektet. mjeksore t perceptuara. Rritja mbarbotrore e Bimt lulzojn brenda 3 vjetsh nga mbjellja por krkess pr sheg mendohet se vjen nga provat ndoshta edhe n vitin e par. Prodhimi i mir koklinike mbi prdorimin e ekstrakteve t frytit dhe mercial duhet t arrihet pas 5 6 vjetsh. lngut q tregojn se vonon disa forma t kancerit. Bima zakonisht rritet si nj shkurre deri n 4 m Shumica e frutave komercial luhaten n gjersi lartsi, por ka edhe forma xhuxhe. Shkurrja kon- nga 60 deri 100 cm. Fryti ka form t rrumbullakt siderohet si gjethernse, edhe pse kjo form nuk dhe kurorzohen nga mbetjet e kups s lules. sht shum e dallueshme n vendet me klim t T krijohet prshtypja e nj topi t rrumbullakt ngroht dhe India ka ato q mund t emrtohen me nj kuror pikash n maj. Lkura (zhgualli) kultivar gjethembajts t seleksionuar. Bima mund t ket ngjyr t verdh ose t kuqe. Pjes e mund t formsohet me nj trung t vetm ose disa brendshme e frytit ka mure membranore, q krisyresh; lastart jan kryesisht gjembor, gjethet e jojn dhomzime me pjesn e ngrnshme t frytit,

Shkurre ose pem deri 5 m e lart; nxjerr shum kmbza. Shum e degzuar, me deg t hapura, t kmbyera, q n disa raste jan gjembore. Arkitektura e kurors luhatet nga e prpjet n e varur

Figura 17.1 Forma e pems s shegs

141

HURMA

Figura 17.2 Sythat e shegs

Figura 17.3 Lastar vegjetativ t shegs

Figura 17.4 Tipare t gjethes s shegs 142

Figura 17.5 Lulja e shegs

Shegt rrnjzojn leht nga copat. Shtimi sht nj tul i mbl, i lngshm roz rrethon do far. i mundur gjithashtu duke prdorur kmbza dhe Kjo trast tulngjashm quhet cip. Fryti maturo- prpajna horizontale. N mbar botn ka shum het afro 7 muaj pas lulzimit. N Izrael, kultivari kultivar. Kultivari Wonderful prdoret n SHBA Wonderful vilet kur lndt e ngurta t tretshme dhe Izrael. N Spanj kemi Mollar de Elche, n arrijn 15%, ndrkoh q maturimi n Kaliforni Indi Bagua dhe n Turqi Hicanzar. pranohen kur aciditeti i titrueshm (AT) sht 1.8% dhe prbrjen e ngurta t tretshme prej 17% ose m shum. Frutat prgjithsisht priten e nuk trhiqen nga pema. Fryti nuk sht klimaterik dhe nuk piqet pas vjeljes, por zbutet me humbjen graduale t lagshtis. Frutat mund t prdoren pr konsumin e frutave t freskt ose ekstraktimin e lngut. Kultivart me farra t buta jan m t mir pr konsumin e frutave t freskta. Ruajtja n paketim n atmosfer t modifikuar (qese t mikroshpuara) n 6C mund ti jap frutave nj jet pas vjeljes prej 16 jav. Anasjelltas, frutat mund t ruhen nga 0 deri 2C, n 80 85% LR pr 7 muaj.

POM AL Shega prodhon m mir klimat me dimra t freskt dhe ver t that, t ngroht e t gjat. Mund t prballoj temperatura t ulta deri n 12C. Shkurrja sht tolerante ndaj tokave t varfra dhe t thata, edhe pse kushtet m t prshtatshme t toks do t sigurojn nj prodhim m t mir. Bimt jan gjithashtu n gjendje t tolerojn kushtet e kultivimit me kripzim. Prdorimi i ujitjes me pika ka mundsuar mbjelljen n rajone gjysm t thata dhe kontroll mbi rritjen dhe afatin e prodhimit nprmjet manipulimit t stresit ujor dhe lehtsimit t tij. Stresi nga thatsira duhet t shmanget gjat lulzimit pasi n t kundrt do t ndikohet lidhja frytit. Bimt krkojn toka t lagshta pr stabilizimin fillestar t tyre.

Figura 17.6 Fruta shege t pamaturuar, t paraqitur edhe n prerje trthore 143

HURMA

Figura 17.7 Pamja e frytit t pjekur n pem

Figura 17.8 Pamja e frytit n vjelje

Figura 17.9 Pamje e tulit t hurms 144

Figura 17.10 Farra t shegs

Familja Rhamnaceae prfshin gjinin Ziziphus, e cila ka fro 170 specie vendase t zonave tropikale dhe nntropikale. Dy specie jan t njohura pr prodhimin e nj fryti t ngrnshm: hidja e zakonshme ose hurma kineze, Ziziphus jujuba (e quajtur Zao ose Hongzao n gjuhn kineze) dhe hidja indiane, Ziziphus mauritiana. Kina sht nj prej qendrave t origjins dhe shprndarjes s Ziziphus. Ekzistojn t paktn 14 specie t gjinis Ziziphus n Kin, prfshi hiden e thart ose hiden e thart Ziziphus acidojujuba. Hidja kineze sht nj pem gjethernse, me prejardhje nga hidja e atht dhe sht e shprndar kryesisht n zonat e buta t Kins. Hidja indiane (e quajtur rndom ber) sht gjethembajtse dhe e shprndar kryesisht n zonat tropikale dhe nntropikale.

XVIII. HIDJA

POM AL

Hidja kineze ka nj histori t gjat prej mbi 7000 vjet. Ajo ka nj fryt me madhsi midis qershis dhe kumbulls, i cili mund t bhet shum i mbl. Fryti mund t lihet t piqet dhe t humbas lagshti, duke u shndrruar n t kuqe t errt ose t zez, e duke marr pamjen e nj hurme. Prodhimi i hides kineze n Kin sht rritur me shpejtsi n pjesn Figura 18.1 Forma e pems s hides e fundit t shekullit t 20t. M 2003, ka patur mbi Tabela 18.1 Karakteristika botanike, anatomike dhe fiziologjike t hides Emrtimi i zakonshm

Hide Ziziphus jujuba Emri shkruhet ndonjher Zizyphus jujube. Emrat botanik Sinonimet prfshijn Ziziphus zizyphus, Ziziphus jujube, Ziziphus vulgaris, Ziziphus sativa Emri botanik i specieve t Hidja indiane ose ber (Ziziphus mauritiana). Hidja e atht, Ziziphus lidhura dhe t dobishme acidojujuba Pem ose shkurre e vogl gjethernse. Zakonisht 5 - 10 m e lart; deg t varura, me lastar t rinj gjembor. Pemt e moshuara zakonMadhsia dhe forma e pems isht jan m pak gjembore. Priret t prodhoj kmbza nga rrnjt siprfaqsore Seksualiteti Dyseksore (hermafrodite) Aftsia jetike e pjalmit shpesh sht e dobt dhe efikase pr periudha t shkurtra. Agjentt pjalmues jan kryesisht blett dhe grerzat. NorPjalmimi mat e pllenimit mund t jen t ulta. Shpesh prqindja e frytzimit sht e ult. Pjalmimi i kryqzuar prmirson frytzimin. Dali n sqetullat e lastarve t sezonit n vazhdim. Mund t shfaqen t Sythat lulor vetmuar ose n cima deri n 10 pr tuf. Periudha e eljes s sythave Prill Periudha e lulzimit Maj - Qershor Periudha e pjekjes s frutave Fundi i Gushtit - Tetor Lakore sigmoidale e dyfisht; rritja pezullohet gjat forcimit t Rritja e frytit dhe lastarve brthams

145

HIDJA

Figura 18.2 Sythat e hides

1.000.000 ha n prodhim dhe afro 1.5 Mt hide t freskt t prodhuar. Provincat kryesore prodhuese jan ato me klim t but t that dhe gjysm t that n veri t Kins. Kto zona prjetojn dimra t freskt dhe verra t nxehta. N gjendje prgjumje, pema mund t prballoj temperatura dimrore deri n 30C. Zakonisht, pema i nxjerr gjethet von dhe m pas e shmang dmtimin nga ngricat. Bima sht mjaft tolerante ndaj nj diapazoni t gjer kushtesh t lagshtis, prfshi thatsirn e rnd, por arja e frytit mund t jet problematike dhe t shkaktoj humbje n prodhimin e tregtueshm (Tabela 18.2).

Figura 18.3 Lastar vegjetativ t hides

146

Pema e Ziziphus jujuba sht e vogl dhe ka gjethe t vogla t shklqyeshme. Sistemi rrnjor z nj siprfaqe dhe vllim t madh, por krahasuar me pemt frutore, por mjaft i rrall. Rrnjt n zonn siprfaqsore priren t nxjerrin kmbza. Lastart e rinj priren t shkojn n drejtim zigzag. Disa seleksionime kan gjemba, zakonisht t iftuara, ndrsa t tjera jan pa gjemba. Degzat frutore, zakonisht 15 cm t gjata, jan prgjithsisht t holla dhe mund t varen nga pesha e frytit. Lulet dalin n sqetullat e gjethes s lastarve t sezonit n

vazhdim. Ato mund t ken nj ose m shum lule, t vendosura tuf n nj deg t shkurtr. Periudha e lulzimit t pems mund t zgjas pr afro 3 jav, megjithse lule t veanta lulzojn gjat nj periudhe kohore t shkurtr dhe mund t ken modele t dallueshme t hapjes gjat dits. Pr shembull, sht vrejtur q disa kultivar hapen pasdreke ndrsa t tjert n mngjes. Hidja kineze mund t ket lulzim t bollshm dhe lidhje frutash t pamjaftueshme. Pjalmimi i kryqzuar sht i kshillueshm, edhe me klonet vetpjellore. Rrzimi i frutave menjher pas dhe gjat zhvillimit t frytit mund t zvogloj rendimentet. Frutat e papllenuar dhe frutat me zhvillim embrional t dobt rrzohen leht. Fryti sht brthokl dhe forcimi i brthams fillon zakonisht 40 50 dit pas lulzimit. Maturimi krkon edhe 40 60 dit t tjera pas forcimit t brthams. Kultivart mund t ken fruta me forma t ndryshme, disa t rrumbullakt, t zgjatur dhe vezak, ndrsa t tjert me forma t spikatura e t pazakonta, pr shembull, ato q kan nj form t ngjashme pjepri t gjat. Edhe madhsia e frytit ndryshon nga 1.5 deri 6 cm e gjat ndrsa diametri 1.5 4cm. Kinezt kan afro 700 kultivar t hides kineze.

Tabela 18.2 Krkesat klimatike, gjeografike, pedologjike dhe hidrike t hides Krkesat pr temperatur Toleranca ndaj ngricave Nevojat pr uj Toleranca ndaj tokave t lagshta Toleranca ndaj lagshtis Toleranca ndaj thatsirs Toleranca ndaj ers Krkesa edafike Nevojat pr tok

Frytzon n zona me temperatura mesatare vjetore ndrmjet 5.5 dhe 22C. Krkon t pakt 100 dit pa ngrica. Temperaturat verore duhet t jen n diapazonin 18 - 35C. Dalja e gjetheve dhe e luleve vonon - zakonisht pr shmangien e ngricave Toleron nj diapazon t gjer reshjesh por sht e prshtatur m shum pr rajonet me pak reshje E dobt Priret drejt plasaritjes s frytit kur lagshtia sht e lart dhe bien reshje gjat maturimit t frytit Shum e mir; arrin t mbijetoj dhe prodhoj edhe n zona ku niveli vjetor i reshjeve sht 200 mm E mir Shkon mir n pozicione me ekspozim t mir ndaj drits Toleron nj gam t gjer tokash (prbrje dhe thellsi), prfshi tokat lehtsisht alkaline Rendimentet merren edhe n kushtet e kultivimit pa plehrim por prmirsohen kur plehrat prdoren pas vjeljes, gjat eljes s sythave dhe fazs s rritjes s shpejt t frutave. Azoti nxit rritjen e lastarve. 100 kg fruta krkojn zvendsimin e afro 1.5 kg N2, 1 kg fosfat dhe 1.3 kg potas

POM AL

Krkesat pr ushqyes

Figura 18.4 Tipare t gjethes s hides 147

HIDJA Ktu prfshihen Jinsxiaozao, Pozao (Fupingdazao), Yuanlingzao, Changhongzao, Muzao dhe Bianhesuan si kultivar kryesor pr prodhimin e frutave t thar. Zanhuangdazao dhe Huizao jan renditur si kultivar shum-prdorimesh. Lista e kultivarve amerikan prshin Li, Lang, Tigertooth (sin. Silverhill), Sherwood dhe So. Bimt kultivohen me kmbza ose nga fara. Farfilizat duhet t shartohen me kultivar t przgjedhur pr t garantuar frytzimin e besueshm.

Figura 18.5 Lulja e hides Seleksionimi i kultivarve superior dhe t prshtatur sht nj proces q vazhdon n Kin dhe q ka nevoj ende pr tu adresuar n pjes t tjera t bots. Rrnjzimi i prpajnave horizontale, copave t drunjzuara dhe copave t buta kan rezultuar

18.1Shtimi

Seleksionime mbishartesash superiore mund t shartohen mbi farfiliza pr tu trapiantuar n pemtore. Nnshartesat q prdoren m rndom jan farfilizat e hides ose t hides s atht (Z. acidojujuba). Brthamat e maturuara dhe thelpinjt shtratifikohen prpara mbirjes. N pranver, farrat e trajtuara mund t mbillen n rreshtat e fidanishtes 10 15 cm larg nga njri-tjetri. Heqja e brthams dhe mbjellja e thelpinjve (pas shtratifikimit) garantojn zakonisht farfilizat e rinj q dalin t jen m t fuqishm. Shartimi duhet t jet i mundur 1 vit m von. Zakonisht sht i suksesshm shartimi me arje ose arje t dyfisht. Koha m e mir pr shartimin sht kur ka ndodhur elja e sythave. Mbishartesat nga degza zgjatuese 1 deri 2 vjeare mund t merren nga druri i prgjumur dhe i mbajtur n frigorifer deri sa nnshartesat t jen gati afro 1 ose 2 muaj m von. Rekomandohet q shartimet t mbshtillen ose dyllosen pas shartimit dhe deri sa t ket shenja t formimit t lidhjes s shartimit. Bimt e reja trapiantohen n pemtore afrsisht n kohn e eljes s sythave, zakonisht 1 vit pas shartimit. Bimt e reja duhet t mbrohen nga kushtet e thata dhe me er, deri sa ato t stabilizohen.

me nj prqindje mesatare suksesi. M i rndomt sht prdorimi i rrnjve dhe thithakve fundor. Krkuesit kinez, n veanti, kan punuar me material bimor in vitro, qoft pr shtimin e bimve ashtu edhe pr qllime si embryo rescue dhe transformimi gjenetik.

Figura 18.6 Fruta hide t pamaturuar t paraqitur edhe n prerje trthore 148

Tabela 18.3 Aspekte agroteknike t kultivimit t hides

Mund t shumohet me copa t gjelbra. Jan hartuar protokolle t kulturs indore. Kmbzat prdoren rndom pr bim mbi rrnjt e tyre ose pr shartim. Farfilizat mund t shartohen. Farrat duhet t shtreszohen prpara mbjelljes (3 4 muaj n 2 -5C). Shumimi Nnshartesat shartohen kur kan arritur madhsi t mjaftueshme (afro 1 vit). Periudha e shartimit prkon prafrsisht me periudhn e eljes s sythit. Shartimi me arje sht m i prhapuri. Mbishartesat merren nga degza zgjatuese 1 2 vjeare Nnshartesa Prdoren kmbza ose farfiliza. Hidja e atht prdoren si nnshartesa Largesat tradicionale prej 4 5 m ndrmjet pemve n rresht. N pemtoret Largesat (hapsirat, me dendsi t lart, pemt mbillen 0.5 3 m larges n rresht. Largesa ndrmjet rreshtave varet nga agroteknika. Disa pemtore n Kin e mbjellin hiden t distancat) przier me specie t tjera Pemt formsohen n 2 5 vitet e para q t krijohen kurora me qendr t Formsimi dhe hapur (kupore), me udhheqs qendror, espalier, etj. krasitja Pemt e rritura krasiten pr t lejuar nj deprtim t mir drite dhe deprtim n kuror. Mund t krasitet n fund t dimrit ose ver Rrallimi Zakonisht nuk praktikohet Menaxhimi i dysheT shmanget shqetsimi i toks dhe nxitja e nxjerrjes s kmbzave. mes s pemtores Periudha e vjeljes s Gjethja e par pas mbjelljes par Periudha deri n Gjethja e pest prodhimin e plot Rendimentet e Deri n 300 kg/pem/vit pritshme Jeta produktive e Pem jetgjat, deri 50 vjet. zakonshme Pr t garantuar cilsin e mir t frytit, vjelja bhet me dor. Prodhimi mund t vilet edhe me shkundse pemsh. Trajtimi me etefon (200 - 300 ppm, 5 - 7 dit prpara vjeljes) mund t ndihmoj n rrzimin e frutave Metoda e vjeljes Frutat mund t vilen gjat maturimit t bardh (t prdorura pr konfeksionim), maturimit krcits (pr prdorim tavoline) dhe plotsisht t pjekur (pr tharje) Fryti i freskt ka nj jetgjatsi t shkurtr n ruajtje 2 - 3 dit n kushtje ambjenti. Ruajtja e ftoht n 1C n qese polietileni mund t realizoj nj ruajtje Ruajtja deri n 100 dit. Frutat plotsisht t pjekur thahen deri n nj prmbajtje lagshtie prej 25%

POM AL

18.2 Formsimi, krasitja dhe ngarkesa e prodhimit

Patogjent dhe dm- Kryesisht tenja e frytit, fitoplazmat dhe antraknoza q prek si frytin ashtu edhe tuesit kryesor gjethet

N Kin mund t gjejm disa konfigurime t ndryshme t pemve, prfshi format q mund t emr- Pemtart synojn t ken pem me gjasht deri tohen si udhheqs qendror dhe t tjera q mund tet deg kryesore n nj lartsi prej jo m shum t emrtohen me qendr t hapur ose kupore. Ko- se 3 5 m, me hapsira t mira n t gjith dre-

ht e fundit, ngritja e trinave (pr shembull, trinat Y) dhe futja e sistemeve t mbjelljes intensive ka krkuar prdorimin e formave kordon, shtyll, espalier, gardh dhe aks.

149

HIDJA

Figura 18.7 Pamja e frytit t pjekur n pem

Figura 18.10 Farra t hides

jtimet. Pr t prftuar mugullimin e dshiruar t sythave kryesor ansor, lastart dytsor t poshtm prerjes cunguese duhet t hiqen, sepse sythi kryesor ansor nuk mugullon lastar t rinj pa stimulim t fort. Ky sht i ashtuquajturi nj grshr freno, dy grshr mugullo i hides.

Figura 18.8 Pamja e frytit n vjelje

Degt bartse t hides kineze krkojn ekspozim t mir ndaj drits. Zakonisht, krkohet krasitje vjetore. Krasitja mund t kryhet si n sezonin e fjetjes ashtu edhe at t rritjes. N mjediset ku dimrat jan t ashpr sht m mir q krasitja gjat sezonit t fjetur t lihet deri n fundin e dimrit ose fillimin e pranvers pr t mbrojtur lastart dhe pemt e reja nga dmtimi prej temperaturave t ulta. Krasitja dimrore ka t bj kryesisht me heqjen e degzave q nuk jan n gjendje t prodhojn fruta me madhsi dhe cilsi t knaqshme, prfshi degzat e dobta, t smura, t dmtuara nga dmtuesit dhe t grshetuara. Njkohsisht kryhet edhe shkurtimi i degve t vjetra, degve t varura dhe degve tejet t gjata. Krasitja verore ka t bj me heqjen e sythave pa vler ose t mugulluar ngrthyer me njri-tjetrin dhe lastarve t rinj. Ka pr qllim t ekspozoj degt ndaj nivelit m t lart t drits. Krasitja verore mund t zvogloj fuqin e rritjes, duke ndihmuar n prmirsimin e lidhjes s frytit.

Figura 18.9 Pamje e tulit t hides 150

POM AL sukses n nj rajon t caktuar. T pakt jan kultiXIX. RRUSHI I TAVOLINS dhe vart q mund t piqen sa duhet nn 700 900C RRUSHI PR LNGJE grad ditore; nga 950 deri 1500C grad ditore Hardhia evropiane, Vitis vinifera, ndoshta me mbizotrojn kultivart pr ver t hapur tavoline; origjin nga rajoni i Maleve t Kaukazit ndrmjet mbi 1500C grad ditore mund t piqen kultivar Detit t Zi dhe Detit Kaspik. Nga kjo specie prodho- pr tavolin dhe pr verra likernash; dhe mbi het rrushi pr ver, pr tharje dhe pr konsum t 1950C grad ditore, mbizotrojn kultivart pr freskt. Ekzistojn disa specie t hardhis q jan tavolin (konsum t freskt) dhe pr tharje. vendase t Ameriks s Veriut; disa prdoren pr Disa zona q kan nxehtsi vere t prshtatshme lngje, t tjera pr nnshartesa dhe nj numr i kunuk mund t kultivojn rrush pr shkak t dmfizuar (shpesh si hibride ndrllojore) si rrush pr timit nga dimrit. N prgjithsi, nse temperatura tharje dhe pr ver. mesatare e muajit m t ftoht sht 0C, pritet t Rrushi, nj prej frutave m t kultivuar n bot, ket dmtim nga ngrirja pasi klima t tilla shpesh gjendet rndom n zonat klimatike t buta e t prjetojn temperatura q zbresin deri n 15 apo ngrohta dhe nuk prshtatet mir me zonat nn- 20C. tropikale dhe tropikale. Megjithat, ekzistojn teknika t veanta menaxhimi t cilat mund t prdoren dhe n vende t nxehta si Tailanda dhe 19.2 Tokat dhe plehrat Indonezia merren dy deri katr prodhime rrushi Hardhia sht shum tolerante ndaj nj diapazoni pr tharje n vit. t gjer tokash, edhe pse ajo nuk e plqen motin e lagsht dhe t ftoht. Rrushi i kultivuar pr lng shkon m mir n toka m pak pjellore, pasi pjello19.1 Krkesat klimatike ria e lart e toks nxit rritjen vegjetative t teprt. N nj mas t gjer, grumbullimi i nxehtsis pr- Kjo on n probleme me smundjet, pincim (precakton se cilt lloje rrushi mund t kultivohen me rje majash) veror shtes e ndoshta cilsi lngu m Tabela 19.1 Karakteristika botanike, anatomike dhe fiziologjike t hardhis Emrtimi i zakonshm Emrat botanik Hardhi, rrush Vitis vinifera (hardhia evropiane) Vitis labrusca Vitis aestivalis Emri botanik i specieve t Vitis vulpina lidhura dhe t dobishme Vitis rupestris Vitis riparia Vitis berlandieri Madhsia dhe forma e pems Nj bim kacavjerrse me rritje t fuqishme nse lihet e pakontrolluar Vinifera sht dyseksore (hermafrodite), shum specie amerikane jan Seksualiteti monoike Pjalmi bartet nga era dhe nuk nevojiten insektet; kushtet e ngrohta e t Pjalmimi thata prmirsojn pjalmimin dhe frytzimin Hardhia ka nj syth i shumfisht q prodhohen ansisht n sharmendat e sezonit t mparshm. N fakt, sythi dimrues prbhet nga tri Sythat lulor sytha t mbshtjell nga luspa t prbashkta. Sythi kryesor, qendror rritet zakonisht n pranver dhe prodhon nj lastar me dy lulesa ansore. Dy sythat e tjer zakonisht qndrojn t fjetur Periudha e eljes s sythave Zakonisht m von se brthamort, n nj koh me molln Periudha e lulzimit 7 - 9 jav m von Periudha e pjekjes s frutave 5 - 7 muaj pas eljes s sythave, zakonisht n vjesht Lakore rritje sigmoide e dyfisht. Ndryshimi i ngjyrs ndodh zakonisht Rritja e frytit dhe lastarve n fillim t episodit prfundimtar t rritjes (stadi III)

151

HARDHIA

Figura 19.1 Forma e pems s hardhis

Figura 19.2 Sythat e hardhis 152

Figura 19.3 Lastar vegjetativ t hardhis

Tabela 19.2 Krkesat klimatike, gjeografike, pedologjike dhe hidrike t hardhis Krkesat pr temperatur Toleranca ndaj ngricave Nevojat pr uj Toleranca ndaj tokave t lagshta Toleranca ndaj lagshtis Toleranca ndaj thatsirs Toleranca ndaj ers Krkesa edafike Nevojat pr tok Krkesat pr ushqyes

POM AL

Krkon klim t but e t ngroht, zakonisht 900 ose m shum grad ditore rritse ose m shum (temperatura baz 10C) Ka sistem rrnjor t thell dhe nevoja mesatare pr uj E ult n ver, mesatare n dimr E mir, veanrisht n sht mbjell n toka t thella Mesatare n e mir nse kultivohet n trina

Gjat qetsis (prgjumjes) duron -20C, gjat fazs s hershme t eljes s sythave -1C, gjat lulzimit dhe frytzimit -0,5C E ult; n klim t lagsht krkohen trajtime pr kontrollin e smundjes Shpatet e rrahura nga dielli prdoren shpesh n zonat e ftohta pr t nxitur grumbullimin e nxehtsis dhe zvoglimin e ngricave

Tolerante ndaj shum tipa tokash, me kusht q t jen t thella e t kulluara mir. Prgjithsisht, paraplqehen tokat e lehta dhe ato me pjellori t ult pasi lehtzojn mirmbajtjen e kurors Plehrimi organik i konsiderueshm, veanrisht me azot, shkakton probleme t fuqis s rritjes, sidomos n zonat e lagshta t kultivimit

Figura 19.4 Tipare t gjethes s hardhis 153

HARDHIA

Afati i vjeljes s rrushit sht shum kritik. Nse vilet shum hert, rrushi sht shum i atht; nse vilet shum von, mund t prmbaj athtsi t pamjaftueshme apo t bjer rendimenti pr shkak t dmtimit nga zogjt ose kalbzimit t veshulve. Zgjedhja e dats m t prshtatshme pr vjeljen e Figura 19.5 Lulja e hardhis rrushit garanton q rrushi t prmbaj nj nivel t lart dhe ekuilibrin e duhur t prbrsve aromat ult. Plehrat, veanrisht azoti, duhen prdorur tik dhe shijues. me mas. Rrushi i pjekur ka nj prqindje sheqeri ndrmjet 16 dhe 24% dhe nivele aciditeti nga 0,6 deri 19.3 Nevojat pr uj 1%. Nivelet m t prshtatshme ndryshojn siRrnjt e thella t hardhis i mundsojn asaj t pas rajonit, kultivarit dhe destinacionit t prdormbijetoj n kushte shum t thata dhe n disa imit (pr tavolin nga 13 - 15.5% sheqer kohs s raste mendohet madje se ujitja ndikon negativisht vjeljes). Lngu nga rrushi i vjel jasht diapazonit mbi cilsin e frytit dhe lngut t prodhuar prej optimal t sheqerit dhe aciditetit mund t krkoj tij. N kushte t caktuara, kjo mund t jet e sakt, korrigjime. pasi, ashtu si pr plehrat, ujitja mund t induktoj Rrushi i shitur pr prodhim lngu mund t vilet rritje vegjetative t teprt. Ksisoj, stresi mesan mnyr t mekanizuar. Kjo zvoglon ndjeshm tar ujor tek hardhia sht nj gjendje q shpesh kostot e krahut t puns pr vjelje. Pr m tepr, paraplqehet pasi ndihmon n menaxhimin e fuqduke qen se operacioni i vjeljes mund t prfunis s rritjes s hardhis. Sidoqoft, ashtu si me t doj n nj koh m t shkurtr, sasia e rrushit q gjith prgjithsimet, ka shum prjashtime dhe mbrrin n impiantin e prpunimit pr lng me shum zona me nivel t ult reshjesh nuk mund t maturim optimal sht m e madhe. prodhojn rrush pa ujitje. Prodhimi i lngut cilsor prcaktohet duke pr-

Ka shum seleksionime t cilat kan si prindr Vitis rupestris, Vitis riparia dhe Vitis berlandieri. Duke qen se paraplqimet vendore dhe nevojat jan kaq t ndryshme, sht shum e rndsishme t krkohet kshillim vendor pr nnshartesn m t prshtatshme pr zonn e kultivimit n fjal.

19.4 Nnshartesat

19.6 Vjelja

Figura 19.6 Fruta hardhie t pamaturuar t paraqitur edhe n prerje trthore 154

Tabela 19.3 Aspekte agroteknike t kultivimit t hardhis

Kur nematodat dhe filoksera nuk prbjn problem, prdoren copa: zakonisht copa drunore, ose copa barishtore (t gjelbra) pr shumim t shpejt. Shumimi Anasjelltas, shartim n fush ose n tavolin (shartim me kalem) mbi nnshartesa rezistente Ka shum seleksionime, thuajse t gjitha t krijuara nga kombinimet e V. rupestris, V. riparia dhe V. berlandieri. Ato mund t prcjellin t gjith ose disa prej karakteristikave t mposhtme: rezistenc ndaj filoksers dhe/ose nematodave; kontroll t madhsis deri n nj far mase, edhe shum m pak se sa, p.sh. tek molla; hershmri nga pikpamja e hershmris s pjekjes s frutave; Nnshartesat toleranc ndaj thatsirs, tokave t lagshta, acide dhe alkaline dhe mangsive t ndryshme t elementve ushqyes. Pavarsisht gjith ktyre avantazheve, bimt e formuara nga copat prdoren prgjithsisht kur nematodat dhe filoksera nuk jan t pranishme. Kshillimi me specialist vendor sht mnyra m e mir pr zgjedhjen e nnshartess. Prgjithsisht, largesat ndrmjet rreshtave luhaten nga 2.7 deri 3.0 m, ndrsa Largesat (hapsirat, bimt vendosen 1 deri 2 m larg njra-tjetrs, varsisht nga toka, nnshartesa distancat) dhe klima. Ka shum sisteme formsimi por pjergulla sht forma m e paraplqyer pr Formsimi dhe rrushin e tavolins. Variacionet varen nga tradita dhe paraplqimi, klima dhe krasitja destinacioni i produktit (pr lng ose pr tavolin). Pr rrushin e tavolins t kultivuar n serra krkohet rrallim i imt dhe m i Rrallimi moderuar pr rrushin e tavolins t kultivuar n fush t hapur Zakonisht vreshti mbahet i pastruar nga barishtet. Shpesh prdoren herbicide Menaxhimi i dyshendrmjet bimve n rreshta; dis akultivues sot prdorin trajtime me herbicide mes s vreshtit midis bimve dhe midis rreshtave. Periudha e vjeljes s Sezoni i 2t ose i 3t pas mbjelljes par Periudha deri n Tre deri katr sezone prodhimin e plot Ndryshojn sipas kultivarit dhe zons. Rendimentet e N vitin e 2: 4 t/ha pritshme N vitin 3: 8 - 15 t/ha N vitin 4: 10 - 20 t/ha Jeta produktive e Deri n 40 - 60 vjet; smundjet dhe zgjedhja e tregut mund t'ia shkurtoj jetn zakonshme Metoda e vjeljes Vjelje me dor pr rrushin e tavolins; pr lngje i mekanizuar Veshult mund t ruhen n t ftoht pr 3 - 6 muaj n 1C. Ndonjher prdoRuajtja ret fumigimi me dyoksid squfuri Patogjent dhe dm- Problemet shkaktohen nga insektet, nematodat, smundjet krpudhore dhe tuesit kryesor bakteriale, zogjt por edhe rregullimet fiziologjike. Shih Tekstin.

POM AL

dorur kultivart m t mir pr klimn, t kombinuar me agroteknikn e specializuar, prcaktimin e pjekjes optimale, etj. Rrusht e that (stafidhet) vilen dhe trajtohen n disa mnyra. Ato mund t vilen me dor dhe t thahen, qoft drejtprdrejt n diell ose n skara. Pr

t ndihmuar tharjen dhe pr ti dhn nj ngjyrim t elur t veant frytit, prpara tharjes rrushi mund t trajtohet me emulsione vaji alkalin. Vjelja me makineri shkakton shum dmtime pr frutat q t mund t thahen drejtprdrejt n diell ose n skara; n kto raste vjelja e mekanizuar mund t

155

HARDHIA

Figura 19.7 Pamja e frytit t pjekur n hardhi

Rrushi pr lng Veanrisht n SHBA, rrushi pr lng prbn nj sektor t rndsishm dhe domethns. Nj kultivar i vetm, Concord, z 90 % t strukturs. Ky kultivar, s bashku me t tjer si Niagara dhe Iona, e ka prejardhjen kryesisht nga Vitis labrusca.

19.7 Kultivart

prdoret pr t krasitur sharmendat me veshul ende t bashklidhur me to dhe duke i varur mbi hardhi pr tu thar.

Figura 19.8 Pamja e frytit n vjelje

Rrushi pr tharje (stafidhe) Jan kultivar t V. vinifera dhe prfshijn Sulltana (sinonime: Sulltanina, Thompson's Seedless) dhe Currants (sinonime: Zante, Zante Currant, Korinthi i Zi), ku t dy jan pa far ndrsa kultivart me farra si Mus- Figura 19.9 Pamje e tulit t hardhis cat Gordo Blanco (Muskatet, Muskatelet). Rrusht pr tharje krkojn kushte t ngrohta (mbi 1950C grad ditore) pr prodhim ekonomik. Rrushi pr tavolin Rrushi pr tavolin (konsum t freskt) prodhohet n mnyr ekonomike n vendet me klim t ngroht n t nxe-ht. Krkesat jan pamja e bukur, madhsia e kokrrave dhe lkura e holl, s bashku me teksturn dhe shijen e mir. Mungesa e farrave jan nj prparsi, por shpesh madhsia e tyre sht shum e vogl; trajtimi me hormonin bimor acid giberelik mund ti bjn rrusht pa far, t tilla si Sultana, me nj madhsi t pranueshme.

Vrugu, hiri, filoksera, nematodat, tenjat, breshkzat, kpushat, etj. dhe smundje virusale t ndryshme. 156

19.8 Smundjet dhe dmtuesit

Figura 19.10 Farra t hardhis

POM AL kt material, Hayward Wright nga Auckland kulXX. AKTINIDJA (KIWI) tivoi afro 40 farfiliza dhe zgjodhi njrin prej tyre, Actinidia deliciosa, aktinidia ose kiwi, e quajtur m t cilin e quajti Wrights Giant. Ky kultivar sht par rrushi i frngut kinez, e ka origjinn nga Lu- riemrtuar Hayward dhe u shndrruar n kultigina Jangce n Kin (Tabela 20.1). Gjinia Actinidia varin e par komercial n bot. ka orgjin aziatike. Jan regjistruar afro 36 specie, disa prej t cilave jan prdorur pr ushqim, si pr shembull, Actinidia arguta, e cila ka nj fryt m t 20.1Kultivart e aktinides vogl pa mbulesn e qimeve q sht tipike e A. deKultivart e prdorur aktualisht e kan origjinn liciosa. Regjistrimet kineze i referohen prdorimit nga farfiliza, emrtimi i t cilve sht standardit Actinidia arguta si fryt q n vitet 770 e.s.. Actinidia chinensis sht e prhapur gjersisht n Kin zuar n Zelandn e Re m 1958. Hayward sht dhe sht lloji kryesor i vjel dhe prpunuar, pasi br kultivari kryesor i tregtis botrore dhe kultivohet kryesisht n Itali, Zelandn e Re, Kili, Kin, prgjithsisht nuk konsumohet i freskt. SHBA, Franc, Greqi, Japoni dhe Kore. Nj kultivar i Ekzemplar t A. deliciosa u morn nga Kina pr kohve t fundit, Zespri Gold, n pronsin e Zesn Britani nga Robert Fortune m 1847. Farrat e pri International, tashm prbn 20% t prodhimarra nga Kina u uan n Zelandn e Re m 1906. mit t Zelands s Re dhe mbillet n shkall koKto farfiliza, t kultivuar nga Alexander Allison merciale n Itali, Kili, Japoni dhe Kore. nga Wanganui, filluan t frytzojn m 1910 dhe pasardhsit e ksaj hyrje jan baza e kultivarve Prparimet n prmirsimin gjenetik q nga vitet t rinj t Zelands s Re. M 1924, duke prdorur 1980 kan nxjerr nj sr kultivarsh t testuar Tabela 20.1 Karakteristika botanike, anatomike dhe fiziologjike t aktinides Emrtimi i zakonshm Emrat botanik Emri botanik i specieve t lidhura dhe t dobishme Aktinidia, kiwi, rrushi i frngut kinez, jang-tao (Kin) Actinidia deliciosa

Bim kacavjerrse gjethernse. Me mbshtetje, arrin deri n 9 m Madhsia dhe forma e pems gjatsi ose lartsi. Gjethe t mdha n form zemre deri n 20 cm Seksualiteti Dioike (bim mashkullore dhe femrore t ndara) Pjalmi bartet nga insektet. Rekomandohet vendosja e deri n 8 koshere bletsh/ha duke filluar q n momentin kur kan lulzuar 15% Pjalmimi e bimve femrore. Bimt mashkullore shprndahen sipas raportit mashkull : femr nga 1:3 n 1:8 Lulet gjenden n nj deri gjasht nyjat e para t lastarve t rritur gjat sezonit n vazhdim prej sythave ansor n sharmendat e vitit Sythat lulor t mparshm. Kushtet n sezonin e mparshm ndikojn aftsin e bims pr t diferencuar lule, p.sh. hijezimi i teprt nga gjethet dhe sqetullat e pakson lulzimin Pranver, pak prpara mollve dhe hardhis. Fryrja e sythave nis afro Periudha e eljes s sythave 10 dit para eljes s tyre Periudha e lulzimit Fundi i pranvers Nga vjeshta deri n mesin e dimrit. Frutat piqen mir nse pas vjeljes prmbajtja e lndve t ngurta t tretshme e tejkalon vlern 6.2%. Periudha e pjekjes s frutave Frutat ruhen m mir nse vilen kur prmbajtja e lndve t ngurta t tretshme sht 7 - 9 % dhe po kshtu kan arom shum t mir. Pr prcaktimin e pjekjes mund t prdoret edhe lnda e that e frytit N trsi, kiwi ka lakore rritje sigmoidale t dyfisht. Ndodhin Rritja e frytit dhe lastarve gjithashtu disa episode rritje t vogla shtes dhe sht raportuar nj lakore rritje sigmoidale e trefisht Actinidia arguta, Actinidia kolomikta, Actinidia chinensis

157

AKTINIDJA

Figura 20.1 Forma e pems s aktinides

Figura 20.2 Sythat e aktinides 158

Figura 20.3 Lastar vegjetativ t aktinides

Tabela 20.2 Krkesat klimatike, gjeografike, pedologjike dhe hidrike t aktinides Krkesat pr temperatur Toleranca ndaj ngricave Nevojat pr uj Toleranca ndaj tokave t lagshta Toleranca ndaj lagshtis Toleranca ndaj thatsirs Toleranca ndaj ers Krkesa edafike Nevojat pr tok

Krkesat pr ushqyes

Krkon nj periudh pa ngrica prej 8 9 muajsh. Pranverizimi dimror (600 1100 h nn 7C) sht i nevojshm pr zhvillimin e mir lulor dhe eljen e sythave Rritja e re n pranver dmtohet n 2C. Degzat dmtohen n 8C Jan raportuar norma t larta t transpirimit t gjetheve. Krkesat pr ujitje prllogariten n 5litra/m2 Nuk e toleron lagien e kmbve. Toleron reshje t larta nse kullimi sht i mir E mir Toleranc e dobt. Mund t psoj rnie t prodhimit E dobt. sht shum e rndsishme t ket mbrojtje t mir n vendmbjelljet e rrahura nga era; lastart e rinj thyhen dhe dmtohen kur ka er; edhe frutat mund t psojn vraga Paraplqen shum kodrat e ngrohta me kullim t mir t ajrit dhe mbrojtje nga era n zonat m t freskta Krkon toka t thella e t kulluara mir. Kapaciteti ujmbajts i mir sht i dshirueshm pr rritjen verore t lastarve dhe frutave Aktualisht prdoren doza t larta plehrimi. Synohet t nxitet fuqia e rritjes dhe mbulimi i shpejt i kurors. Tani analiza gjethore pr prmbajtjen e elementve ushqyes po kthehet n praktik t rndomt. Zakonisht, bimt e rritura furnizohen me 170-220 kg N/ha, 30-60 kg P/ ha, 200-300 kg K/ha. Plehu shprndahet njtrajtshm prreth pems, n pranver dhe 1/3 e N n fillim t vers; pH i knaqshm sht 6

POM AL

Figura 20.4 Tipare t gjethes s aktinides 159

AKTINIDJA

Figura 20.5 Lulja e aktinides

nga krkuesit dhe kultivuesit n nj sr vendesh. Nj sasi e vogl e formave t A. arguta prodhohen n disa vende. Ky lloj ka nj fryt t vogl, me lkur t gjelbr q konsumohet i tri dhe ka jetgjatsi t shkurtr n raft, ngjashm me rrushin e tavolins dhe me disa manor. Tipa A. chinensis po przgjidhen dhe prmirsohen nga prmirsuesit e bimve n shumicn e vendeve ku kultivohet aktinidia. Zelanda e Re sht vendi kryesor n krijimin e formave t reja t chinensis, me nxjerrjen n 1999 t nj kultivari t ri me tul t verdh t art n tregjet botrore. Ky kultivar, i emrtuar Zespri Gold, sht i mbrojtur nga e drejta e autorit. Fryti ka shije t mbl, vilet n 12Brix dhe kur piqet arrin 18 20Brix. Bima sht m nntropikale se sa Hayward, ku elja e sythave dhe lulzimi ndodhin 4 5 jav m hert.

20.2 Shumimi dhe ngritja e pemtores

Bima e aktinides vazhdon t rritet mir n vjesht, ndryshe nga shumica e tipave deliciosa, t cilat e ndrpresin rritjen n fund t vers. Q nga viti 2005, afro 20 kultivar t rinj chinensis dhe deliciosa jan testuar nga kultivues komercial n vendet kryesore prodhuese t aktinides. Ka gjithashtu prova eksperimentale me nnshartesa pr t prmirsuar lulzimin dhe prodhimtarin.

Aktinidja shumohet me copa dhe shartim. Nga copat formohen bim m t vogla me sistem rrnjor m xhufkor. Copat mund t jen t gjelbra (barishtore), gjysm-t drunjzuara dhe copa rrnjore. Copat e gjelbra merren nga mesi i vers deri n mesin e vjeshts, duke prjashtuar majat shum t

Figura 20.6 Fruta aktinide t pamaturuar t paraqitur edhe n prerje trthore 160

Tabela 20.3 Aspekte agroteknike t kultivimit t aktinides

Farfilizat rriten dhe prgatiten pr shartim. Farrat mbillen n mesin deri fundin e pranvers. Mund t prdoren copat me gjethe si dhe copa rrnjsh. Shumimi Prdoret shartimi me syth n form T, shartimi me arje dhe arje t dyfisht dhe shartimi nn lvore (shih tekstin) Si nnshartes jan prdorur kryesisht farfilizat e kultivarit Bruno. Jan raNnshartesa portuar gjithashtu kultivar dhe farfiliza t tjer Ndryshon sipas kultivarit, nnshartess, trins dhe pjergulls. Largesat tradiLargesat (hapsirat, cionale kan qen 5 m ndrmjet rreshtave dhe 5.5 8 m ndrmjet bimve. distancat) Ekziston nj prirje e prgjithshme pr hapsira m t ngushta, deri n 3 m, pr t prmirsuar rendimentet Formsohet n nj trin me shtyll T ose pjergull. Kraht e prhershm mbshteten n lartsin 1.8 2 m. Kraht frytzues t prkohshm riprtriFormsimi dhe hen do 2 4 vjet por mund t lihen m gjat n disa sisteme pjergullash; krasitja ansoret n kraht e prkohshm krasiten n ver pr t kontrolluar fuqin e rritjes s gjetheve dhe hijezimin Mund t krkohet pr t ndihmuar n arritjen e madhsis s fryti dhe zvoglimin e prirjes pr prodhim t kmbyer si dhe shmangien e frutzave anormal Rrallimi q prodhojn fruta t deformuar. Studimet tregojn se rrallimi menjher pas rrzimit t petlave ka ndikimin m t mir Prdoren herbicide pr t mbajtur pastr rreshtat e pemve; midis rreshtave Menaxhimi i dyshelihet bar. Ndonjher, n vend t herbicideve prdoren kositse me krah mes s pemtores lkunds Periudha e vjeljes s Hayward 2 4 vjet pas mbjelljes, llojet chinensis 1 2 vjet par Periudha deri n 'Hayward' 7 9 vjet, m hert nse mbillet m dendur; llojet chinensis Gold 4 prodhimin e plot 5 vjet Tipat A. deliciosa, p.sh. 'Hayward' N vitin 3: 6 t/ha N vitin 5: 20 t/ha Rendimentet e N vitin 8: 30 t/ha pritshme Tipat A. chinensis, p.sh. 'Zespri Gold' N vitin 3: 20 t/ha N vitin 5: 30 t/ha N vitin 8: 45 t/ha Jeta produktive e E ngjashme me hardhin, mbi 50 vjet. zakonshme Vjelje me dor. Pr prcaktimin e shkalls s maturimit maten lndt e ngurta t tretshme (mbi 6.2%). Disa agjent marketingu paguajn bonuse t prshMetoda e vjeljes kallzuara mbshtetur n lndn e that. Kjo e fundit luhatet nga 12 - 20%, megjithse m s shumti sht 14 - 17%. Kultivari 'Hayward' i A. deliciosa ka jetgjatsin m t madhe n ruajtje dhe n raft se do specie drufrutore kryesore. 0C dhe 90% lagshti relative i ruajn frutat pr afro 9 muaj. Shum e ndjeshme ndaj gazit etilen. Nuk duhet ruajtur Ruajtja me fruta q lirojn etilen p.sh. molla. Frutat cilsor q ruhen m mir kan 7 - 9% lnd t ngurta t tretshme. Kultivari 'Gold' i A. chinensis ruhet n 1.5C pr 6 muaj. Patogjent dhe dm- Vemjet gjetheprdredhse, breshkzat, tripsat, krimi i gungave rrnjore, botrituesit kryesor tis, Pseudomonas virdiflava, Sclerotinia, kalbzimi rrnjor fitoftora.

POM AL

161

AKTINIDJA

Figura 20.7 Pamja e frytit t pjekur n bim

buta t lastarve, q ndodhen mbi gjethe, me diametr 4 cm. N copat 10 - 15 cm t gjata lihen dy gjethe por llapat e tyre priten prgjysm pr t zvogluar lagshtin e larguar. Copat priten menjher posht sythit dhe trajtohen me hormon rrnjzues prpara vendosjes n njsit e shumimit me sprkatje dhe ngrohje nga posht n 20 - 25C. Rrnjzimi ndodh afro 3 4 jav m von dhe bimt duhet t zhvendosen n nj mjedis t mbrojtur pr t vazhduar rritjen; n pranvern e ardhshme mund t trapiantohen n fidanishte. Edhe copat gjysm t drunjzuara mund t merren gjat mesit t vers deri n fillim t vjeshts. Copat duhet t jen 15 25 cm t gjata dhe t gjith gjethet duhet t hiqen me prjashtim t gjethes kulmore, e cila pritet prgjysm. Copat trajtohen me hormon rrnjzues dhe m pas vendosen n kushte mjedisi me sprkatje. Ngrohja nga posht nuk krkohet.

Figura 20.8 Pamja e frytit n vjelje

162

Farfilizat e rinj trapiantohen n kaseta farfilizash ose epruveta sapo t ken arritur madhsin e mjaftueshme. M von ato vendosen n nj serr t ftoht (pa ngrohje) ose n nj hijezues prpara se t nxirren jasht n fush. Trapiantimi n fush t hapur kryhet zakonisht n pranver. Zakonisht bimt rriten pr 1 vit prpara se t transferohen n parcel apo t shartohen. Pjesa drrmuese e Copat rrnjore merren nga rrnjt q luhaten nga pemtarve i selitin farfilizat njvjear n pem10 30 mm diametr, t cilat priten n copa 5 10 tore edhe pr nj vit tjetr, duke u orvatur ti zgjacm t gjata; ato vendosen horizontalisht n tava sin farfilizat sa m lart n raport me trinn, me me nj terren me kullim t lirshm, menjher qllim q t shartohet mbi to mbishartesa n nj posht siprfaqes s toks. Periudha m e mir lartsi sa m t madhe t krcellit. pr rigjenerimin e lastarve nga copat rrnjore sht periudha dimr/pranver. Pasi q lastart Shartimi, i cili kryhet nga fundi i dimrit deri n filjan formuar, ato shkputen nga copat rrnjore t lim t pranvers, sht mnyra kryesore e prodhivjetra, t cilat m pas hidhen. Lastart vendosen mit t fidanit. Si shartimi me arje ashtu edhe me n nj mjedis me sprkatje dhe ngrohje nga posht arje t dyfisht jan t zakonshm. Copat (kalemat) e mbishartess duhet t zgjidhen nga bim prej 21 - 25C pr t prodhuar rrnj t reja. prodhimtare me afrsi t provuar dhe tipare t Shtratifikimi i farrave realizohet zakonisht duke mira. Ato ruhen n nj vend t freskt (p.sh. myshk hequr tulin e frytit me gjith farra dhe m pas ose tallash i lagur) ose n nj qese polietileni t puduke e lngzuar at me nj prziers. Nse nuk thitur n frigorifer n afro 4 5C. teprohet me shpejtsin e prziersit dhe kohzg-

jatjen e przierjes, farrat duhet t veohen t padmtuara. Tuli mund t lahet prmes nj site (shoshe) dhe farrat lihen pr tu thar. Farrat e ekstraktuara duhet t ruhen n qeska polietileni n 4 5C pr 2 3 jav (shtratifikim) prpara se t mbillen, e ndjekur nga nj luhatje temperature nga 10 deri 2C gjat mbirjes. Farrat mund t zhyten n acid giberelik (deri n 5000 ppm pr 20 h). Kjo nxit mbirjen dhe mund t zvendsoj shtratifikimin dhe trajtimin me luhatje t temperaturs.

Ka dy arsye pr shqetsimin e veant pr pjalmimin e aktinides. S pari, kultivart e aktinides q kultivohen aktualisht jan dioik dhe pjalmi duhet t transferohet nga nj bim mashkullore tek nj bim tjetr femrore. S dyti, madhsia e frytit sht e bashklidhur me numrin e farrave, q n vetvete varet nga transferimi i pjalmit t mjaftueshm e t prshtatshm n lulen femrore. Nj fryt me madhsi t mir i Hayward prmban afro 1150 farra, q krkojn depozitimin e afro 12000 15000 kokrriza pjalmi t gjalla n siprfaqen e Kultivart A. chinensis kan tipat e tyre mashkrezs. kullor q lulzojn n t njjtn koh si bimt femrore. N zonat me klim t ngroht si sht jugu i Italis, era mund t luaj nj rol ky n pjalmimin e Zelanda e Re, Kili dhe Franca jan vendet kryesore aktinides. Pjesa drrmuese e krkimeve shkencore q mbshteten tek blett pr pjalmim. N shum konfirmojn se jan insektet ato q mbajn peshn vende t tjera, si Japonia, Kina dhe Koreja, praktika kryesore n pjalmimin e aktinides. Blett mjaltse e zakonshme sht pjalmimi me dor. jan insekti kryesor i prdorur komercialisht. Blett, t vendosura n koshere t pozicionuara Ka nj sr teknikash pr prdorimin e pjalmit me mir, q kan nivele t larta riprodhimi dhe ushqi- dor dhe makineri pr realizimin e pjalmimit. Kjo mi me sheqer, do t ushqehen n lulet e aktinides. teknik ka gjetur nj pranim t gjer n Zelandn Ashtu si tek shumica e drufrutorve, burimet e Re qysh prej 1995, duke prdorur pjalm shtes konkurruese t nektarit nga lulet e agrumeve apo s bashku me blett, me qllim prmirsimin e trfilit mund t zvoglojn nivelet e pjalmimit t madhsis, forms dhe prmbajtjes s lnds s aktinides. that n fryt. Prodhuesit e pjalmit n Zelandn e Re aktualisht eksportojn pjalm n shum vende, Bimt mashkullore duhet t jen t shprndara kryesisht Itali, Japoni dhe Kore. Prdorimi i nj mir n parcel. Pjesa drrmuese e pemtoreve sprkatje t lagt q prmban pjalm n pezulli moderne kan nj raport 1:5 deri 1:6 midis bimve ka rezultuar me vler n sezonet kur moti gjat mashkullore dhe femrore.

20.3 Pjalmimi dhe frytzimi

Kultivart e rinj chinensis gold shumohen duke shartuar bim Hayward t rritura me an t shartimit me arje n trung.

POM AL Lulja femrore sht pritse e pjalmit pr 7 9 dit nga hapja e saj. Nj lule mashkullore e vetme prodhon pjalm t gjall pr 2 3 dit pas hapjes. N mot t ngroht, 80 90% e pjalmit mashkullor lirohet q n ditn e hapjes s lules. Sidoqoft, pjesa drrmuese e kultivarve mashkullor t kultivuar komercialisht prodhojn nj numr t madh lulesh, q hapen njra pas tjetrs gjat 2 3 javve. Kloni mashkullor Matua me lulzim t hershm po zvendsohet me lloje mashkullor t prmirsuar. Meshkujt kryesor t prdorur sot jan Chieftain dhe M56. Pemtart q mbshteten tek blett pr pjalmim do t duhet t testojn disa lloje n nj pemtore t re pr t gjetur se cili kultivar ofron mbulimin m t mir n lulzim me Hayward.

Figura 20.9 Pamje e tulit t aktinides

Figura 20.10 Farra t aktinides 163

20.4 Faktort q ndikojn mbi lulzimin dhe prodhimtarin

AKTINIDJA pjalmimit sht shum i lagt.

Prodhimtaria sht kulmimi i shum ndodhive dhe proceseve, veanrisht atyre faktorve q ndikojn eljen e sythave dhe numrin e luleve. Aktinidia mund t kultivohet vetm n ato zona ku nuk ka ngrica gjat fillimit t pranvers apo fillimit t vjeshts. Diferencimi lulor ndodh n periudhn e mesit deri fundit t vers dhe ky diferencim favorizohet nga nivelet e larta t rrezatimit diellor dhe shndetit e t ushqyerit e mir t bimve. Zhvillimi i luleve brenda sythave ndodh n fund t periudhs s qetsis dhe fillim t periudhs s eljes s sythave.

sharmend. Edhe pse fryti sht deri diku i fort, duhet gjithsesi t trajtohet me delikates. Frutat e plagosur mund ti nnshtrohen nj pjekje tejet t shpejt. Zakonisht, frutat vilen dhe mbahen n trasta q m pas shkarkohen n arka t mdha, t ngjashme me ato t molls, q mbajn deri n 300 kg. Vjelja mund t bhet me nj kalim t vetm, por disa pemtar e realizojn vjeljen me dy duar duke ln frutat m t vegjl n fund pr t inkurajuar rritjen e mtejshme t tyre. Frutat kategorizohen sipas peshs dhe inspektohen me vmendje. do fryt me blana apo form t paprshtatshme ndahet n nj kategori m t ult sipas standardeve t shoqris apo industris. Frutat paketohen n nj larmi paketimesh. M i prdorshmi sht paketimi 10 kg dhe kasetat njshtresore q mbajn nga 3 deri 4 kg. Aktinidia ka tre krkesa kryesore pr ruajtjen e knaqshme: lagshti relative prej 95% munges etileni diapazon temperaturash prej 0.5 deri 0C pr kultivart deliciosa dhe + 0.5 deri 1.5C pr kultivart chinensis

Mungesa e pranverizimit (temperaturave pranngrirse) dimror on n elje t vonuar t sythave dhe nj numr m t vogl lulesh pr lastar. Edhe pse frutat jan kultivuar n zona me vetm 500 njsi pranverizuese Richardson (= numri i orve nn 7C), shumica e studiuesve jan t mendimit se aktinidia krkon 700 800 njsi pranverizuese pr nj mas t prshtatshme elje sythash dhe lulesh. Prdorimi i sprkatjeve pr eljen e sythave, si sht cianimidi i hidrogjenit, kryhet rndom n shumicn e zonave t kultivimit t aktinides n mbar botn pr t garantuar nj elje sythash t prshtatshme pas nj dimri t but dhe pr t ndihmuar mbivendosjen e lulzimit femror dhe mashkullor. Faktort klimatik, t till si era e teprt, moti i that dhe tejet i lagsht gjat lulzimit mund t zvoglojn ndjeshm prodhimtarin. Menaxhimi i duhur i krasitjes dimrore dhe verore sht instrumenti kryesor i pemtarit pr t garantuar nivelet e duhura t ndriimit brenda kurors pr t maksimizuar vllimin aktual si dhe pr ta prgatitur bimn pr lulzimin gjat sezonit t ardhshm.

Ato mund t ruhen mir n atmosfer t kontrolluar n 5% CO2 dhe 2% O2.

N Zelandn e Re, shum kultivues prdorin unazimin e trungut pr t prmirsuar prodhimtarin dhe cilsin e frytit. Operacioni i unazimit kryhet 4 jav nga frytzimi, gj q prmirson madhsin e frytit. Nj unazim veror n mesin e Shkurtit prdoret pr rritjen e lnds s that dhe pr t realizuar nj vjelje m t hershme. Aktinidia vilet me dor. Fryti mund t shkputet n bazn e tij, duke ln bishtin t bashklidhur n

20.6 Vjelja dhe ruajtja

164

XXI. FEHIOJA

Jan t pakta vendet q kan zona kultivimi komercial t feihojave (Acca sellowiana) (Table 21.1). Nj fryt i lidhur me t, guava (Psidium guajava), sht m i rndsishm n nivel ndrkombtar. Q t dy bjn pjes n familjen Myrtaceae, e cila gjendet gjersisht n zonat nntropikale dhe tropikale, ku shum specie jan vendase t Australis.

POM AL sheqerka dhe konfeksione t tjera si dhe pr prodhimin e lngut t frytit dhe pijeve alkoolike. Bima

Feihoja sht vendase e Ameriks s Jugut, ndoshta me origjin nga Brazili jugor n nj lartsi prej 1000 m mbi nivelin e detit. Kultivohet n nj siprfaqe t kufizuar n Kaliforni, Uruguai dhe Zelandn e Re. Interes pr feihon si fryt i rrall n disa vende, prfshi vende t ish-Bashkimit Sovjetik, Japoni, Kin dhe Australi. N Shqipri e gjejm n oborre shtpish t vjetra veanrisht n jug t vendit si bim zbukuruese.

Fryti i pjekur i feihos, kur pritet, ka nj tul si krem t ngrnshm dhe erdhet jan t mbushura me nj palc xhelatinoze t tejdukshme. Nse nuk sht i pjekur, pjesa xhelatinoze sht gjysm e bardh/ gjysm e tejdukshme. Nse sht i tejpjekur, tuli dhe pjesa palcore ka shenja kafzimi. Feihoja mund t konsumohet e freskt, e przier n sallat me fruta t tjera, e zier ose e konservuar apo e prdorur pr prevede dhe lngje frutash. Sipas nj studimi pr prdorimin e feihos n Brazilin ju- Figura 21.1 Forma e pems s feihos gor, frutat jan prdorur pr prgatesa mjekuese, Tabela 21.1 Karakteristika botanike, anatomike dhe fiziologjike t feihos Emrtimi i zakonshm Emrat botanik

Feihoja Acca sellowiana (sin. Feijoa sellowiana) I prket familjes Myrtaceae, e cila prfshin Psidium guajava (guava), Emri botanik i specieve t Psidium cattleianum dhe Myrciaria cauliflora. Kjo familje prfshin edhe lidhura dhe t dobishme eukaliptin Pem e vogl ose shkurre; gjethembajtse; e gjat 2 5 m. Gjethet 3 7 cm t gjata; pjesa e siprme e llaps e gjelbr e errt ndrsa ajo e Madhsia dhe forma e pems poshtme e bardh dhe me pushzim. Lule sqetullore t spikatura q dalin t vetmuara. Fryti sht vezak, 4 7 cm i gjat, me lkur t gjelbr, tul ngjyr kremi me palc xhelatinoze Seksualiteti Lule dyseksore por n disa klone kemi vetshterpsi Pjalmimi Pjalmi bartet nga insektet dhe zogjt Sythat lulor formohen n sqetullat e gjetheve n bazn e lastarve Sythat lulor t sezonit n vazhdim. Ato lulzojn n pranvern dhe vern e vitit t ardhshm Periudha e eljes s sythave Gjethembajtse; episode rritje t bujshme gjat pranvers Periudha e lulzimit Fundi i pranvers, fillimi i vers; m von se shumica e drufrutorve Piqet 20 26 jav pas lulzimit, d.m.th. n fillim t dimrit. Pema ka Periudha e pjekjes s frutave fruta me shkall pjekje t ndryshme Rritja e frytit dhe lastarve Nuk ka informacion n literatur

165

FEIHOJA

Figura 21.2 Sythat e feihos

kan treguar se prdorimi i copave t gjelbra, t marra n kohn e duhur, mund t jet m i sukFeihoja ka vler edhe si bim zbukuruese. Faqja e sesshm. poshtme e llaps s gjethes dhe lastart me ngjyr t Ekzistojn disa seleksionime t emrtuara q kan bardh bjn kontrast me ngjyrn e gjelbr t errt nj diapazon tiparesh t frytit dhe pems. Pr fat t faqes s siprme t gjethes; edhe lulet e kuqe jan t keq, pr disa koh n t kaluarn, disa bim jan trheqse. Bima sht prdorur gjithashtu si gardh i emrtuar gabimisht. Pr pasoj, disa seleksionime t emrtuara koh m par mund t mos ken tigjall q i qndron ers. paret uniforme tipike t seleksionimeve t emrtuara. Kultivuesit duhet t marrin masa q t testo21.1 Przgjedhja e materialit het prejardhja e materialit mbjells dhe emrtimi i vrtet i tij. prdoret gjithashtu pr dru zjarri, vegla, shtylla dhe punime artistike. Farfilizat nuk i ruajn karakteristikat e bims mm. Pr t prftuar fruta me karakteristika t dshirueshme krkohet ose shartimi i farfilizave me seleksionime superiore ose prdorimi i copave t rrnjzuara t marra nga bim mm superiore. Rekomandohet shartimi anglez i nnshartesave farore pasi t ken arritur trashsin e lapsit. Formimi i lidhjes s shartimit mund t ndihmohet nse bimt mbahen n nj mjedis t ngroht (25C) me sprkatje/mjegullim. Rrnjzimi i copave drunore ka rezultuar i vshtir dhe krkimet

Figura 21.3 Lastar vegjetativ t feihos

mbjelljes dhe shumimi

Przgjedhja e kultivarve sht br pr prshtatshmri vendore, madhsi dhe form fryti, cilsi t brendshme t frytit, fortsin e tij, rezistencn ndaj mavijosje, ruajtjen e cilsis, vetprputhshmrin, prodhimtarin e rregullit dhe periudhn e vjeljes. Nnkuptohet q bimt e seleksionuara pr prodhimin e, le t themi konservave t frutave, mund t mos japin fruta q jan t prshtatshm pr konsum t freskt. N disa vende jan licencuar seleksionime t emrtuara, prfshi Australin, SHBA dhe Zelandn e Re.

166

Tabela 21.2 Krkesat klimatike, gjeografike, pedologjike dhe hidrike t feihos Krkesat pr temperatur

Toleranca ndaj ngricave Nevojat pr uj Toleranca ndaj tokave t lagshta Toleranca ndaj lagshtis Toleranca ndaj thatsirs Toleranca ndaj ers Krkesa edafike Nevojat pr tok

Krkesat pr ushqyes

Megjithse shpesh konsiderohet nj fry nntropikal, feihoja i toleron ngricat dimrore. Sidoqoft, prodhimi m i lart dhe frutat e mdhenj i gjejm n rajonet e ngrohta t klims s but dhe klimn nntropikale Mund t mbijetoj n temperatura t ulta deri -11C. Pema sht relativisht tolerante ndaj ngricave. Ngricat e fundit t vjeshts mund t ndikojn mbi cilsin e brendshme t frutave Paraplqehet ujitja gjat muajve t that kur frutat jan n pem Rritet n vende me sezone shirash. Ka t dhna q nse kullimi sht i mir, mund t toleroj deri n 125 mm shi n muaj E mir Bima ka karakteristika t tolerancs ndaj thatsirs. Megjithat, n kushte thatsire mund t rrzoj fruta dhe gjethe Era shkakton mavijosje t frutave dhe shnjimin e tyre. Druri i brisht mund t thyhet. Paraplqehet mbrojtja e bimve nga era Paraplqen toka t sheshta Kultivohet n nj diapazon t gjer tokash me kusht q kullimi t jet i prshtatshm. Pr t ruajtur nj nivel t knaqshm t lagshtis s toks dhe prodhimin e frutave me madhsi t mir, paraplqehen tokat lymore ndaj atyre ranore Prdorimi i plehrave bhet n dy duar, n fund t dimrit dhe gjat lulzimit. Prmbajtja gjithsej e ushqyesve (pr ha): pemt e reja 25-30 kg N; 40 kg P; 20 kg K; pemt e rritura: 120 kg N, 80 kg P, 100 kg K. Kto doza duhet t zvoglohen nse analizat e rregullta t toks tregojn tepric t ndonjrit prej elementve

POM AL

Figura 21.4 Tipare t gjethes s feihos 167

FEIHOJA

Figura 21.5 Lulja e feihos

Pjekja e frutave mund t krkojn nga 5 deri 7 muaj nga lulzimi pr t arritur maturimin dhe pjekjen, n varsi t temperaturave sezonale. Tradicionalisht, feihojat jan vjel pas rrzimit n tok. Pavarsisht ksaj, m e mira sht t vilen n pem. Me afrimin e pjekjes kemi vetm nj ndryshim t vogl n ngjyrn e frytit. Prgjithsisht, ndryshimi i ngjyrs konsiderohet si shum i leht pr t qen nj tregues i vjeljes pr prdorim si udhzues pr vjeljen. Metoda e prdorur aktualisht pr prcaktimin e maturimit sht prdorimi i nj force minimale pr shkputjen e frytit. Nse sht u pjekur, fryti duhet t shkputet. Jan provuar rrjeta pr mbledhjen e frutave t pjekur q rrzohen por ato jan t kushtueshme dhe e bjn t vshtir lvizjen n pemtore. Gjithashtu krkohet inspektimi i rrjets do 1 ose 2 dit. Frutat piqen prgjat disa javve.

21.2 Vjelja dhe ruajtja e feihojave

lia; Edenvale Supreme, Nazemetz dhe Trask jan kultivar t emrtuar t regjistruar n Kaliforni. Mammoth dhe Triumph jan seleksionime t vjetra n Zelandn e Re. Pemtart dhe shkenctart n Zelandn e Re kan vazhduar przgjedhjen e kultivarve t rinj pr t plotsuar ose zvendsuar kultivar m t vjetr. Apollo dhe Gemini jan przgjedhur n vitet 1980; m von kan hyr n treg Unique, Opal Star, Pounamu, Kakapo dhe Wiki Tu. Seleksionime t reja jan Kakariki, Kaiteri dhe Anatoki. sht sugjeruar q kultivart ekzistues vijn nga nj baz gjenetike e ngusht. Kjo nnkupton se lind nevoja pr ruajtjen e fondit gjenetik t materialit bimor vendas n Amerikn e Jugut.

168

Fryti i maturuar mund t ruhet n temperatura ndrmjet 0 dhe 4C pr 4 7 jav, shto ktu edhe nj jav tjetr pr ruajtjen n tezg n temperCoolidge dhe Choiceana kan origjin nga Austra- aturn e dhoms kohzgjatja e ruajtjes varet Figura 21.6 Fruta feihoje t pamaturuar t paraqi- shum nga kultivari. Ruajtja n atmosfer t kontur edhe n prerje trthore

Normalisht, frutat e pjekur n pem kan cilsin m t mir n ngrnie, megjithat fryti mund t piqet edhe pasi sht vjel. Fryti zbutet dhe vazhdon zhvillimi i brendshm. Nj fryt i pjekur i kputur duhet t ket nj tul si krem dhe erdhet t ken nj palc xhelatinoze t tejdukshme. Raporti i pjess s tejdukshme t frytit me siprfaqen kryq-trthore t prgjithshme mund t prdoret si tregues pr pjekjen e frytit. Krkimet pr veorit akustike t frytit t feihojave mund t ojn n nj metod jo-shkatrruese pr matjen e cilsis s brendshme t frytit.

Tabela 20.3 Aspekte agroteknike t kultivimit t feihos

Farrat mund t mbillen n kuti ose shtretr t fidanishteve. Copat me tre nyja gjysm t drunjzuara merren n vjesht dhe mund t vihen pr t rrnjzuar Shumimi n shtretr me sprkatje dhe ngrohtsi nga posht 21C. Trajtohen me IBA 2200 ppm. Prdoret terren q kullon lirisht. Gjithashtu mund t prdoret dhe shtimi me prpajna Farfilizat mund t prdoren si nnshartesa t kloneve mbishartes. Shartim Nnshartesa anglez mbi nnshartesa njvjeare. Nuk jan seleksionuar nnshartesa superiore Largesat (hapsirat, 2 4 m ndrmjet bimve, n varsi t sistemit t mbjelljes n form gardhi distancat) apo me pem individuale. 4 - 5 m ndrmjet rreshtave Hiqen thithakt dhe degt e ulta (veanrisht nga bimt e shartuara). Krasitja Formsimi dhe mund t prdoret pr t kufizuar prhapjen e pems, lejuar deprtimin e mir krasitja t sprkatjeve dhe parandaluar lartsin e kurors dhe gjatsin e panevojshme t lastarve. Megjithat, krasitja duhet t jet minimale Rrallimi Zakonisht nuk praktikohet Rrnjzimi i cekt nnkupton q duhet shmangur prashitja e thell e toks; Menaxhimi i dyshe- mund t prdoret mbulimi me bar ndrmjet rrnjve. Shmangia e bimve mes s pemtores t padshirueshme n zonat rreth pemve mund t bhet me herbicide ose mulrim Periudha e vjeljes s 2 4 vjet pas mbjelljes par Periudha deri n 10 vjet prodhimin e plot Rendimentet e Viti 2 4: 4 - 5 t/ha pritshme Viti 10: 20 - 25 t/ha Jeta produktive e Ndoshta 30 - 40 vjet zakonshme Shpesh vilen pas rrzimit natyror por kto fruta nuk jan t plqyeshm. M mir do t ishte t shpejtohej vjelja dhe t bhej drejtprdrejt nga pema. Kur Metoda e vjeljes jan t pjekur, frutat shkputen leht. Kemi nj far ndryshimi t ngjyrs n t gjelbr t elur dhe frutat zbuten pak Ruajtja Ruhet n 0C pr 4 5 jav Patogjent dhe dmBreshkza dyllore kineze, vemjet gjetheprdredhse tuesit kryesor

POM AL

trolluar ka treguar se e zgjat jetgjatsin n rua- t kultivarit vetpjellor Apollo kan treguar nj jtje me disa jav. prmirsim t frytzimit, cilsis s frutave dhe numrit t farrave. Ekzistojn gjithashtu fakte pr vetshterpsi t disa kultivarve n disa rrethana. 21.3 Frytzimi Kultivart Apollo dhe Unique njihen si vetpjelFrytzimi (lidhja e frutave) tek feihoja mund t lor. Megjithat, kshillohet pjalmimi i kryqzuar. jet e ndryshueshme. Faktort q konsiderohen si prgjegjs n lidhjen e dobt t frutave prfshijn paprputhshmrin e pjalmit dhe mungesn e agjentve pjalmues efikas. Disa shkenctar sugjerojn se pr feihon zogjt shrbejn si agjent pjalmues. Megjithat ka gjasa q edhe insektet t jen t prfshir. Provat me pjalmimin me dor (pjalm nga Gemini, Triumph ose Mammoth)

169

FEIHOJA

Figura 21.7 Pamja e frytit t pjekur n bim

Figura 21.8 Pamja e frytit n vjelje

Figura 21.9 Pamje e tulit t feihos 170

Figura 21.10 Farra t feihos

XXII. BORONICAT

Gjinia Vaccinium (Thrashegra) prmban mbi 100 specie shkurresh dhe pemsh t vogla gjethernse dhe gjethembajtse. Shum prej tyre kan rndsi t madhe ekonomike, veanrisht n Amerik e Veriut, ku boronicat kultivohen n toka acide, shum prej t cilave n t kundrt do t kishin qen djerr.

sht e vshtir t prcaktohen me saktsi shifrat e prodhimit botror pr shkak t shtrirjes masive t vjeljes n natyr (spontane). Pr shembull, pjes t Evrops Lindore dhe Skandinavis kan sasi t Boronica shkurrelart veriore, Vaccinium corym- bollshme burimesh natyrore t thrashegrs rrushbosum (2 3 m), sht specia m e zakonshme mjedr (V. vitis-idaea), V. oxycoccus, thrashegra komerciale n Amerikn e Veriut. Regjistrimi m i mrsin (V. myrtillus) dhe thrashegrn e ligatinave hershm i boronics shkurrelart apo thjesht bo- (Vaccinium uliginosum). ronics s gjat sht n SHBA lindore m 1765. Speciet t tjera boronicash t kultivuara prfshi- Amerika e Veriut, prfshi Kanadan, SHBA dhe Mejn Vaccinium atrococcum dhe Vaccinium australe; ksik, mbizotrojn tregun botror t boronicave. Vaccinium ashei; Vaccinium angustifolium (boron- Prodhimi rritet me t paktn 25% do dekad dhe ica shkurreult); Vaccinium myrtilloides; dhe bo- tashm ka arritur n mbi 100.000 ha. Prodhimi i ronicat e tokave t thata, Vaccinium hirsutum dhe Ameriks s Jugut, veanrisht Kilit dhe ArgjentiVaccinium vacillans. ns sht n rritje. T tjer prodhues t boronicave jan Australazia, Hollanda, Franca, Polonia, Spanja, T tjera specie jan boronica (sin. thrashegra Gjermania, Suedia dhe Japonia. mrsin, qershia e toks) Vaccinium myrtillus; dhe thrashegra rrush-mjedr Vaccinium vitis-idaea, Kjo shtys masive pr kultivimin e boronics ka nj shkurre e vogl (15 30 cm), gjethembajtse, ardhur pas zbulimit t vlerave t mdha shndeme krcej zvarrits, q e gjejm n mnyr spon- tsore t boronics (prmbajtja e antioksiduesve tane n Evrop dhe Skandinavi. Kto dy specie, s q jan antikancerogjen) duke br q t kryesobashku me thrashegrn e ligatinave ose boronicn jn tashm kategorin e t ashtuquajturve "super e qenit (V. uliginosum) jan tre speciet q gjenden fruits". Kultivimi komercial t boronics gjejm n Shqipri. N fund mund t prmendim edhe edhe n Kosov, Bosnj, Serbi. etj. Tabela 22.1 Karakteristika botanike, anatomike dhe fiziologjike t boronics Emrtimi i zakonshm Emrat botanik Boronicat shkurrelarta Vaccinium corymbosum Vaccinium angustifolium (shkurreulta) V. ashei (boronica sylepuri), Emri botanik i specieve t V. myrtillus (thrashegra mrsin), V. vitis-idaea (thrashegra rrushlidhura dhe t dobishme mjedr) V. macrocarpon (boronica e kuqe amerikane) Shkurre shumvjeare, me madhsi shum t ndryshme. HibridizoMadhsia dhe forma e pems het lirisht me boronicn shkurreult. Zakonisht ka lartsi 1 4 m dhe gjersi 2 m Seksualiteti Dyseksore Megjithse sht pjesrisht vetpjellore, prodhimtaria rritet ndjeshm Pjalmimi nga pjalmimi i kryqzuar, veanrisht kur kultivart nuk mbillen n blloqe Sythat lulor Prodhon fruta nga sythat e formuar n rritjen e sezonit t mparshm Periudha e eljes s sythave Fillimi i pranvers Luhatet shum nga pranvera deri n fillim t vers, n varsi t kultivaPeriudha e lulzimit rit dhe rajonit t kultivimit Periudha e pjekjes s frutave Nga fillimi i vers deri n fillim t vjeshts Lakore rritje sigmoidale e dyfisht. Fryti mund t rritet me 25% n Rritja e frytit dhe lastarve vllim pasi ka marr ngjyr blu. Madhsia e frytit sht e lidhur me numrin e farrave

POM AL boronicn e kuqe amerikane, Vaccinium macrocarpon, e cila sht gjithashtu nj shkurre gjethembajtse, me lastar t prpjet, e kultivuar gjersisht pran t dy brigjeve t SHBA, n t ashtuquajturat ligatinat e boronicave t kuqe.

171

BORONICA

Figura 22.1 Forma e shkurres s boronics

Figura 22.2 Sythat e boronics 172

Figura 22.3 Lastar vegjetativ t boronics

Tabela 22.2 Krkesat klimatike, gjeografike, pedologjike dhe hidrike t boronics

Krkesat pr temperatur

Toleranca ndaj ngricave Nevojat pr uj Toleranca ndaj tokave t lagshta Toleranca ndaj lagshtis Toleranca ndaj thatsirs Toleranca ndaj ers Krkesa edafike

Nevojat pr tok

Krkesat pr ushqyes

dhe ka ofruar nj diapazon t gjer t materialeve pr prmirsuesit gjenetik t boronics. Si rezulto, n Amerikn e Veriut jan krijuar shum hibride Nj prej problemeve m t vshtira n industrin e t reja, por q t gjith krkojn testim n kushte boronics sht se shum prej kultivarve n treg kultivimi komercial n mjediset e kultivimit t nuk kan patur performanc t qndrueshme pasi vendeve t ndryshme. Objektivat e prmirsimit jan nxjerr n treg. Kjo pavarsisht peformancs gjenetik prfshijn: brendsimi i tolerancs ndaj s mir n krkimet shkencore n shkall t vogl. t ftohtit, me ose pa krkesa pranverizuese; pjekje sht sugjeruar q mbjellja e blloqeve t mdha e hershme, e mesme dhe e von; rendimente t larkomerciale krijon probleme pjalmimi. Nj pano- ta dhe cilsi e lart frutash si dhe rezistenc ndaj ram e ngjashme po ndodh me mbjelljet e boro- smundjeve dhe dmtuesve. Cilsia e lart e frytit krkon arom t mir, fortsi dhe dregz t vogl nics sylepur. t that. Pr shum vite ka patur interes pr t kombinuar dy fondet gjenetike elit t shkurrelarts (tet- Boronicat shkurrelarta klasifikohen n tipat raploide) dhe sylepurit (hekzaploide). F1 sht veriore, qendrore dhe jugore (duke iu referuar pentaploid me pjellori pjalmi relativisht t ult hemisfers veriore). N mbjelljet e boronicave por me sukses n kryqzimin prapavajts. Fondi shkurrelarta q ndodhen n Amerikn e Veriut, gjenetike brenda gjinis Vaccinium sht i gjer rendimentet luhaten nga 8 deri 10 t/ha.

22.1Kultivart dhe prmirsimi gjenetik

Mund t kultivohet n shumicn e rajoneve me klim t but megjithse n ato t ngrohta mund t mos plotsohen nevojat pranverizuese. Boronica shkurreult sht m tolerante ndaj kushteve t ftohta se sa ajo shkurrelart ndrsa boronica sylepur sht m tolerante ndaj klims s ngroht Ngricat e vona pranverore zvoglojn prodhimtarin. Rrallher prodhimi mund t shkatrrohet nga ngricat dhe zakonisht nuk krkohen masa mbrojtse pr ngricat Prgjithsisht krkohet ujitje. Prgjithsisht sht nj bim me sistem rrnjor siprfaqsor Nuk shkon n toka t lagshta e me pak ajrim. Rrnjt xhufkore t imta paraplqejn toka t lagshta, me prmbajtje t lart trofike ose lnde organike tjetr Paraplqen ndriim diellor t plot. N kushte lagshtie ajrore smundjet krpudhore bhen mjaft shqetsuese Nuk toleron kushtet e prmbytjes ose thatsirs N zonat e rrahura nga era, brezat mbrojts (erprits) jan t domosdoshm N zonat pak t mbrojtura mund t humbas shklqimi blu i elur i frutave. Paraplqehen toka t sheshta. Pr t minimizuar rrezikun e ngricave, duken shmangur zonat kur nuk ka qarkullim t ajrit Tokat acide (pH 4.0-5.0) jan t domosdoshme, mundsisht torfike. Tokat ranore brenda diapazonit t rekomanduar t pH jan t prshtatshme me kusht q t ruhen nivelet e larta t lagshtis s toks. Shtimi i lnds organike voluminoze si sht tallashi sht i dobishm. Rrnjt e boronics nuk mund t deprtojn n toka t ngjeshura Reagon ndaj azotit por nuk duhet tepruar me sasit (shih tekstin). Prqendrimet standarde (%) pr analizn gjethore jan: N: 1.80 2.10, P: 0.12 0.40, K: 0.35 0.65, Ca: 0.40 0.80 dhe Mg: 0.12 0.25

POM AL

173

BORONICA

Figura 22.4 Tipare t gjethes s boronics

Mbjellja e boronicave t tipit jugor por rritet me shpejtsi n Florida dhe Meksik. ONeal dhe Misty jan kultivart m t plqyer, s bashku me Bluecrisp dhe Star. ONeal sht e prshtatshme pr vjeljen e mekanizuar dhe gjithashtu reagon mir ndaj krasitjes s mekanizuar (shkurtimit t bimve nga lart).

Boronicat e zonave qendrore kan nj diapazon t gjer krkesash pranverizuese, nga 400 deri 800 h nn 7C. Kushtet e prshtatshme t kultivimit jan Arkansasi, Karolina e Veriut dhe pjes t Paqsorit Veriperndimor. Kultivar me rndsi jan Legacy, Ozarkblue dhe Reveille. Boronica veriore toleron temperaturat nn 20C dhe shkon mir n zonat me 800 1000 h pranverizim vjetor nn 7C. Kultivart tipik jan Duke (ndoshta kultivari m i prhapur n bot), Elliot, Bluecrop, Reka dhe Brigitta. Mbjelljet e ktyre kultivarve i gjejm n SHBA (Miigan, Nju Xhersi), Kanada, Australi dhe Zeland e Re, Franc, Holland, Gjermani, Spanj dhe vende t tjera evropiane dhe n Kili. 174 Boronica sylepur (V. ashei Reade) kultivohet n SHBA juglindore. Krkon 400 700 h pranverizim

Megjithse habitati natyror pr shumicn e specieve t gjinis Vaccinium jan tokat torfike moalore me pjellori t ult dhe pH t ult shum

22.2 Toka dhe sistemet e mbjelljes

nn 7C. Shembuj t kultivarve jan Ocklockonee, Alapaha dhe Tifblue.

Figura 22.5 Lulja e boronics

POM AL ndjeshm numrin e luleve, lidhjen e frutave, madhsin e frytit dhe prodhimtarin. Paraplqehet q azoti t prdoret n forma t ndryshme nga nitrati. Ndonjher, tokat torfike kan mangsi magnezi prandaj plehrimi baz duhet t prmbaj afro 20 N tokat minerale, pH mund t ulet nprmjet pr- kg/ha sulfat magnezi. Mangsia e hekurit induktodorimit t muleve organike t tilla si tallashi ose het me gjas nga pH i lart. me an t plehur t pulave dhe kafshve t tjera. Rndsia e krpudhave mikorizore erikoide (t Prdorimi i sulfatit t amonit ndihmon pr t kri- shops) pr rritjen dhe prodhimtarin e boronics juar ose ruajtur aciditetin n tok. Efikas sht sht demonstruar qart. Kto krpudha jan t edhe prdorimi i squfurit n tok prpara mbjel- pranishme natyrshm n tokat torfike t lagshljes. Pr t zvogluar pH nga 6.5 n 5.5 nevojiten ta (por jo t gjitha) dhe jo n shumicn e tokave afro 100 250kg squfur pr hektar. Pr tokat q minerale. Rezulton se krpudhave mikorizore rrikan prmbajtje t lart argjilore, duhet prdorur sin shum thithjen e azotit dhe fosforit dhe mund kufiri i siprm i dozs s sugjeruar; pr tokat t zbrthejn azoti organik t toks n nj form t prdorshme pr boronicat. Krkimet shkencore ranore, kufiri i poshtm. Edhe copat gjysm t drunjzuara mund t merren sugjerojn se infektimi me mikoriza i rrnjve gjat mesit t vers deri n fillim t vjeshts. Co- sht veanrisht i dobishm n toka me pH m t pat duhet t jen 15 25 cm t gjata dhe t gjith lart dhe mund t rris rendimentet me afro 20%. gjethet duhet t hiqen me prjashtim t gjethes Nevojiten krkime t mtejshme pr t prcaktuar kulmore, e cila pritet prgjysm. Copat trajtohen rolin e sakt t mikorizave erikoide n thithjen dhe me hormon rrnjzues dhe m pas vendosen n metabolizmin e ushqyesve dhe ndrveprimin e kushte mjedisi me sprkatje. Ngrohja nga posht tyre me smundjet rrnjore q prhapen nga toka. vende t tjera me zona t kufizuara trofike kan patur sukses me prodhimin e boronics n substrate t tjera. N Evrop, e veanrisht Gjermania dhe Hollanda, kan nj prodhim t lart t boronics n toka minerale. nuk krkohet. Prdorimet e plehrave duhet t mbshteten n analizn e toks dhe gjetheve. Pr shkurret e rritura, duhet t mjaftojn si plehrim baz 10 20 kg P/ha dhe 20-30 kg K/ha. Plehrimi azotik duhet t jet i prvitshm n diapazonin 30 40 kg/ha, n varsi t tipit t toks dhe moshs s shkurreve. N tokat minerale, duhet t prdoret nj sasi shtes prej 20 kg N/ha n ver, njherazi ose e ndar n disa duar. Krkesat m t larta pr azot jan gjat fazs s pjekjes. Mungesa e azotit zvoglon Boronicat e kultivuara n toka trofike shpesh mbillen n shtretr t ngritur, 25 50 cm t lart, pr t parandaluar prmbytjen pas shirave ose ujitjes. Kjo nuk sht e nevojshme n tokat e lehta dhe me kullim t lir. Sistemet e mbjelljeve pr kultivart e boronicave shkurrelarta dhe sylepuri ndryshojn shum, megjithat, aktualisht paraplqehen mbjelljet e dendura. Largesat e rekomanduara jan 0.9 1.2 m brenda rreshtit dhe 2.5 3.0 m ndrmjet rreshtave, n varsi t tipit t toks, fuqis s rritjes s kultivarit dhe nse blloku do t vilet me makineri. Hapsirat m t ngushta brenda rresh-

Figura 22.6 Fruta boronice t pamaturuar t paraqitur edhe n prerje trthore 175

BORONICA Tabela 22.3 Aspekte agroteknike t kultivimit t boronics Shumimi

s kaubs pr nj rendiment t lart q n vitet e para nnkupton se agroteknika e prshtatshme krkohet q n vitet e para. Pr kontrollin e bimve t padshirueshme dhe prmirsimin e ruajtjes s lagshtis n tok disa kultivues shtrojn mule plastike pas mbjelljes. Nse nuk prdoret mulrim, zakonisht prdoren herbicide Rndsia e stabilizimit t shpejt t madhsis pr kontrollin e bimve t padshirueshme midis rreshtave. 176

tit, pas disa vitesh, formojn gardhe dhe bimt e rritura mund t ken nevoj pr rrallim. Kjo rrit t ardhurat n vitet e para dhe maksimizon prfitimet e rrethimit me rrjet kundra zogjve q sht i kushtueshm. Dendsia e bimve luhatet nga 1600 deri 4500 kaube/ha, me nj mesatare prej afro 2500/ha.

Nnshartesa Largesat (hapsirat, 2.5 3.0 m ndrmjet rreshtave; 0.9 1.2 m ndrmjet bimve distancat) Lulet dalin n majat e rritjes s sezonit t mparshm. Hiqet rritjet e holla dhe Formsimi dhe krasitet pr t ekuilibruar rritjen dhe prodhimin. T hiqen deg t vjetra sa krasitja her q t jet e mundur Rrallimi Nuk krkohet Boronicat kan sistem rrnjor shum t cekt dhe kultivimi duhet t minimizoMenaxhimi i dyshe- het. Zbatohet mbajtja me bar e pemtores dhe prdorimi i herbicideve kundra mes s pemtores bimve t padshirueshme prgjat rreshtave kur lagshtia e toks sht e prshtatshme. Mulet e tallashit ose lvores jan t dobishme Periudha e vjeljes s Disa fruta n bim 3-vjeare por krkesa parsore sht formimi i nj shkurre par t fort Periudha deri n 6 7 vjet prodhimin e plot Viti 3: 0.25 t/ha, luhatet midis shkurrelarts dhe sylepurit (rendimente pak m t larta) Viti 4: 1.5 t/ha Rendimentet e pritshme Viti 5: 3.0 t/ha Viti 6: 7.0 t/ha Rendimentet e shkurreults: 2 t/ha Jeta produktive e 20 - 30 vjet. zakonshme Frutat pr konsum t freskt me tisin e dshirueshm vilen ende me dor por n SHBA sht e rndomt vjelja me makineri (40%) pr prpunim. Pr vjeljen Metoda e vjeljes e frutave pr konsum t freskt sht e rndsishme vjelja selektive. Frutat vazhdojn t zmadhohen 3 6 dit pasi kan marr ngjyr blu. Mund t prdoren aparate shkundse q mbahen n dor. Mund t ruhen n kuti kartoni ose shporta pr 10 14 dit n 1 2C. Ka nj Ruajtja jetgjatsi n ruajtje m t madhe se frutat e tjer manor Prgjithsisht, smundjet dhe dmtuesit nuk prbjn probleme serioze. Kalbzimi i krcellit Botrytis, kanceri i krcellit, fryti mumie, kalbzimi i frytit, Patogjent dhe dm- ndryshkja dhe gjetheprdredhse mund t krkojn masa kontrolli. Zogjt jan tuesit kryesor problemi m serioz dhe krkohen rrjeta, veanrisht n rastin e parcelave t vogla. Kalbzimi rrnjor Phytophthora ndodh n toka t ngjeshura dhe t valzuara

Zakonisht shumohet me copa t marra n dimr. Mund t shumohet edhe me copa t gjelbra n mjedis me sprkatje. Copat njvjeare jan m pak t kushtueshme por pemtart paraplqejn materialin mbjells 2-vjear. Nuk prdoren

POM AL

Figura 22.7 Pamja e frytit t pjekur n bim Kalbzimi i krcellit (Botryosphaeria dothidea) sht kthyer n nj smundje serioze si t boronicave shkurrelarta ashtu edhe atyre sylepuri n pjes t Ameriks s Veriut. Shtame t reja t kalbzimit t krcellit shfaqen sapo dalin kultivar rezistues.

Figura 22.8 Pamja e frytit n vjelje

22.3 Smundjet dhe dmtuesit

Kanceri i krcellit (Botryosphaeria corticis) infekton rnd kultivart e hershm t boronics shkurrelart, si Weymouth dhe kultivart sylepuri si Tifblue dhe Climax. Jan nxjerr n treg nj sr kultivarsh rezistues, prfshi Reveille dhe Bladen.

prfshijn antraknozn ose frytin mumie (Monilinia vaccinii-corymbosi), kalbzimin e degve dhe kalbzimin e frytit (Phomopsis vaccinii) si dhe botritis (Botrytis cinerea). Ndryshku shkakton dme n gjethe n zonat e ngrohta. Kalbzimi i rrnjve (Phytophthora cactorum) haset m s shumti n tokat me kullim t dobt. Pr prodhimin e frutave shum cilsor pr konsum t freskt, veanrisht n parcela t vogla, sht i domosdoshm kontrolli i zogjve nprmjet rrjetave.

Smundja e xhuxhzimit t boronics sht nj mykoplazm. Deri tani nuk sht zbuluar ndonj rezistenc e trashgueshme prandaj kontrolli sht prqendruar n karkalecin hundmaj q shrben si vektor. Smundje t tjera me rndsi

Figura 22.9 Pamje e tulit t boronics

Figura 22.10 Farra t boronics 177

BORONICA

178

XXIII. RRUSH SEREZI DHE RRUSHI I FRNGUT (RIBZAT)

Kultivart e rrush serezit t zi t kultivuara pr treg aktualisht e kan prejardhjen nga prindi i egr (spontan) Ribes nigrum, q rritet nga Evropa deri n Himalaja (Tabela 23.1). Gjinia Ribes ka afro 150 specie shkurresh gjethernse dhe gjethembajtse, me origjin kryesisht nga rajonet e ftohta dhe t buta t hemisfers veriore. Rrush serezi i kuq dhe i bardh jan po ashtu vendas t Evrops dhe prgjithsisht konsiderohen si Ribes sativum, megjithse ndonjher gabimisht emrtohen Ribes rubrum. Kultivart e R. rubrum kultivohen pr frutat e tyre n Skandinavi dhe jan t njohur si rrushi i serezit t kuq verior. Rrushi i frngut i kultivuar, Ribes grossularia, nj shkurre gjethernse gjembore dhe vendase e rajoneve malore t Evrops dhe Afriks s Veriut sht gjithashtu pjestar i ksaj gjinie. Prmirsuesit gjenetik t ribzave kan kryqzuar kultivar t przgjedhur t R. nigrum me R. grossularia, duke prodhuar nj gam t gjer karakteristikash tek pasardhsit. Nj shembull sht jostaberry, me nj fryti rrush serezi t zi me madhsin e rrushit t frngut n nj shkurre gjembore me gjethe t ngjashme me rrushin e frngut. Worcesterberry, nj hibrid natyror ndrmjet rrush serezit t zi dhe rrushit t frngut rritet spontanisht n Amerikn e Veriut.

POM AL Prodhimi i rrush serezit t zi/kuq prbn ndoshta mbi 70 % t prodhimit gjithsej t ribzave. T tjer prodhues t rndsishm jan Rusia, Britania, Zelanda e Re, Danimarka dhe Gjermania.

Polonia sht prodhuesi m i madh i ribzave n bot dhe prodhon 70% t gjith prodhimit t BE. Figura 23.1 Forma e shkurres s rrush serezit Tabela 23.1 Karakteristika botanike, anatomike dhe fiziologjike t rrushit t serezit t zi Emrtimi i zakonshm Emrat botanik Emri botanik i specieve t lidhura dhe t dobishme Madhsia dhe forma e pems Seksualiteti

Rrush serezit i zi Ribes nigrum Ribes grossularia (rrushi i frngut), Ribes sativum (rrush serezi i kuq dhe rrush serezi i bardh) Shkurre deri 2 m lartsi dhe gjersi Dyseksore Vetpllenuese, por n mot t keq, pjalmimi i kryqzuar e prmirson Pjalmimi frytzimin. Rekomandohet prdorimi i koshereve t bletve. Sytha t przier q dalin n an t lastarve t sezonit t mparshm. Disa shpore frutore n degzat m t vjetra. do syth prodhon nj vile Sythat lulor me fruta. Shumica e frutave dalin n degzat e reja t rrush serezit t zi, ndrsa tek rrush serezi i kuq dhe i bardh n deg m t vjetra Periudha e eljes s sythave Fillimi i pranvers Periudha e lulzimit Pranver Periudha e pjekjes s frutave Mesi i vers, me luhatje sipas klims Rritja e frytit dhe lastarve Lakore rritje sigmoidale e dyfisht

179

RRUSHT E SEREZIT DHE T FRNGUT

Figura 23.2 Sythi i rrush serezit

23.1 Kultivart dhe prmirsimi gjenetik

Vendet kryesore prodhuese t rrush serezit t zi kan programe prmirsimi gjenetik n vazhdim. Pr ribzat, pranverizimi dimror sht i rndsishm. Krkesat pr prmirsim gjenetik synojn n 1320 2380 njsi pranverizuese (nj njri pranverizuese = 1 h m pas se 7C). Nj vmendje e veant i kushtet niveleve t acidit askorbik (vitamina C). Nivelet q i tejkalojn 300mg/100ml lng jan t pranueshme. Gjithashtu e rndsishme sht rezistenca ndaj smundjeve tek kultivart e rinj. do vend ka me sa duke kultivart e tij t paraplqyer. Ndr kultivart e rinj t rrush serezi t zi n Poloni prmendim Tiben, Tisel, Ruben, Ores dhe Tines; n Rusi, Zusha dhe Zagadka; n Skoci, Ben Tran, Ben Hope dhe Ben Gairn; n Republikn eke, Otelo dhe Vebus; n Angli, Black Dawn dhe Ben Tirran si dhe Ben Hope; n Zelandn e Re, Murchison dhe Blackadder jan dy kultivar t licencuar koht e fundit. Murchison sht nj kultivar rezistues ndaj krpudhave gungore ndrsa Blackadder ka krkesa t pakta pranverizuese dhe

shije shum t mir.

Figura 23.3 Lastar vegjetativ t rrush serezit

Nj prej kultivarve kryesor t prdorur n Poloni dhe vende t tjera prodhuese ka qen Ojebyu. Titania ka qen i paraplqyeri n Gjermani dhe Republikn eke pr vjelje t mekanizuar edhe pse mund t jet shum i fuqishm.

Megjithse kan vetpjellori natyrore, disa kultivar frytzojn m mir kur kemi pjalmim t kryqzuar. Zakonisht, pr nj frytzim t mir, rekomandohen katr deri pes koshere bletsh, por kjo krkes ndryshon sipas sezonit. Prpjekje duhen br pr t eliminuar burimet alternative t nektarit gjat periudhs s pjalmimit. Nuk ka nj skem mbjellje t rekomanduara por kur frytzimi prbn problem, kshillohet kmbimi i kultivarve n intervale nga katr deri gjasht rreshta.

23.2 Lidhja e frutave

180

Sistemet e mbjelljes pr rrush serezit t zi kan ndryshuar rrnjsisht me prdorimin e vjeljes s mekanizuar. Nga hapsirat katrore me largsi afro 2 x 2 m, t projektuara pr vjelje me dor dhe kul-

23.3 Sistemet e mbjelljes

POM AL Tabela 23.2 Krkesat klimatike, gjeografike, pedologjike dhe hidrike t rrushit t serezit t zi Krkesat pr temperatur Toleranca ndaj ngricave Nevojat pr uj Toleranca ndaj tokave t lagshta Toleranca ndaj lagshtis Toleranca ndaj thatsirs Toleranca ndaj ers Krkesa edafike Nevojat pr tok Klim e but. Pr diferencimin e sythit lulor krkohen dit t shkurtra. Krkesa t larta pranverizuese pr t prishur prgjumjen Gjat prgjumjes toleron -20C, n fenofazn e sythit -2 deri -3C ndrsa lulja dhe frutzat -0.5 deri -1C. Rrallher prdoren masa t posame pr kontrollin e ngricave Zakonisht ujitja sht e domosdoshme Toleron toka m t rnda krahasuar me shumicn e drufrutorve por kullimi i dobt ndikon negativisht N kushtet e lagshtis s lart, shtohen problemet me smundjet (Botrytis); po kshtu edhe njollosja gjethore Uji sht i domosdoshm pr stabilizimin e copave in situ dhe pr zhvillimin e duhur t frytit. Rritja dhe frytzimi n sezonin e ardhshm ndikohen rnd nga thatsira Rritja dhe prodhimi ndikohen nga era. M tolerante se sa speciet e gjinis Rubus spp. (manaferra, mjedra) Toka e valzuar mund t shkaktoj probleme gjat vjeljes s mekanizuar. Nj pjerrsi e leht ndihmon q qarkullimin e ajit dhe zovlimin e rrezikut nga ngricat Toleron nj diapazon t gjer tokash nse ka ujitje dhe kullim t prshtatshm. Paraplqen toka t thella, pjellore, me pH 6.0 6.5, jo nn 5.5 Rekomandimet tipike mbshteten n nj prllogaritje prej 5 kg N/t fruta pr hektar, 5 kg K/ton/ha dhe 3 kg P/ton/ha. Nivelet e larta t azotit nxisin rritjen. Ndonjher prdorimi i plehut azoti shprndahet gjat sezonit t rritjes.

Krkesat pr ushqyes

tivim n t dy drejtime, aktualisht bimt vendosen n hapsir 40 cm larg njri tjetrit dhe afro 3 4 m ndrmjet rreshtave, n varsi t makineris s prdorur. Copa me gjatsi 20 30 cm mbillen in situ me afro dy t treta e copave posht siprfaqes s toks. Prqindja e znies i kalon 90%, veanrisht kur prpara se t zhyten copat n tok, shtrohet nj mul plastik i zi. Ky mul e ruan lagshtin e toks dhe frenon rritjen e bimve t padshirueshme. Plastika shtrohet me makineri n tok t prgatitur mir, pa barishte shumvjeare t padshirueshme. Disa plantacione me rrush serezi t zi jan ngritur drejtprdrejt n livadhe duke br sprkatje n rripa me herbicide dhe shtrimit t plastiks mbi zonn e sprkatur. Copat zhyten drejtprdrejt prmes plastiks. Kjo e fundit mund t mos jet e nevojshme n rast se gjat koh s mbjelljes shtrohen tubat e ujitjes dhe kur bimt e padshirueshme nuk prbjn problem.

Reversion, nj smundje virusale q shkakton shterpsin e luleve, mund t zvogloj rnd prodhimtarin dhe konsiderohet smundja m e rndsishme n Evrop. Prhapet nprmjet kpushs gungore t rrushit t serezit t zi, Cecidophyopsis ribis dhe krkohet nj program sprkatje rutin pr t kontrolluar kpushn, s bashku Faktori kryesor n vendimin pr mbjelljen sht me eliminimin e kaubave t infektuara. Kpusha prodhimi i degzave frutore t mjaftueshme n gungore sht gjithashtu prgjegjse pr mbuvitet e para. Mbjellja e dendur inkurajon rritjen e fatjen e sythave, e njohuri si sythi i madh. Sythat e prpjet, duke br q baza e bims t jet e ngush- infektuar nuk arrijn t prodhojn gjethe dhe lule. t si dhe duke garantuar q t minimizohet firoja

23.4 Smundjet dhe dmtuesit

e frutave t rrzuara midis pllakave mbledhse me vjeljen e mekanizuar. Ky sistem mundson zvoglimin e krahut t puns me pak ose aspak krasitje. Pas 5 ose 6 viteve, prodhimi i kaubave riprtrihet duke i shkurtuar n afro 10 cm nga niveli i toks. Ky sht sistemi i kultivimit afatshkurtr. Pr t minimizuar smundjen e ndriimit t argjendt, Stereum purpureum, prerje t tilla t rnda sht mir t kryhen gjat sezonit t rritjes, menjher pas prfundimit t vjeljes.

181

RRUSHT E SEREZIT DHE T FRNGUT

Figura 23.4 Tipare t gjethes s rrushit t serezit

Larvat e Synanthedon tipuliformis, hapin tunele prgjat qendrs palcore t lastarve t rinj. Megjithse mund t zvogloj rendimentin duke dmtuar sythat n pikn e hyrjes dhe nprmjet dobsimit t degve q shkaktojn thyerjen, ndikimi m domethns sht ndikimi mbi rritjen dhe rrnjzimin e copave q prdoren si material shumimi.

T tjer dmtues jan morri i rrushit t serezit, Hyperomyzus lactucae, kpusha e zakonshme, Tetranychus urticae, imka miellore, Pseudococcus obscurus dhe turigjati i rrnjve, Otiorhynchus sulcatus.

ezit t zi dhe produkteve t tjera t prpunuara nga ky fryt, nuk sht pr tu habitur q sht br nj pun e konsiderueshme analitike pr t prcaktuar faktort q ndikojn prmbajtjen e vitamins C. Periudha e vjeljes, kultivari, klima, toka, plehrat dhe shrbime t tjera agroteknike kan nj ndikim t ndjeshm mbi prmbajtjen biokimike t frytit.

Smundjet prfshijn njollosjen gjethore (ose antraknozn), Drepanopeziza ribis, ndryshkun e pishs s bardh, Cronartium ribicola dhe hiri, Sphaerotheca mors-uvae.

23.5 Cilsia e lngut, periudha e vjeljes

182

Rrushi i serezit i zi ka nj prej niveleve m t larta t acidit askorbik (vitamina C) midis frutave. Pr shkak t vlers ushqyese t lngut t rrushit t ser-

Figura 23.5 Lulja rrushit t serezit

POM AL

Figura 23.6 Fruta rrushi serezi t pamaturuar t paraqitur edhe n prerje trthore

Figura 23.7 Pamja e frytit t pjekur n bim

Figura 23.8 Pamja e frytit n vjelje

Figura 23.9 Pamje e tulit t rrushit t serezit

Figura 23.10 Farra t rrushit t serezit

183

RRUSHT E SEREZIT DHE T FRNGUT Tabela 23.3 Aspekte agroteknike t kultivimit t rrushit t serezit t zi Shumimi

Nnshartesa Largesat (hapsirat, 2.5 m ndrmjet rreshtave, 15 30 cm ndrmjet bimve distancat) Formsimi dhe Rritja e trash dhe e dendur rrallohet duke ruajtur lastart njvjear krasitja Rrallimi Nuk nevojitet Nse prashitet, duhet br vetm n 5 10 cm thellsi pr shkak t sistemit rrnjor xhufkor t cekt. Mbulimi me bar ndrmjet rreshtave po prhapet Menaxhimi i dyshe- gjithnj e m shum aty ku kemi ujitje t prshtatshme. Prdoren herbicide pr mes s pemtores kontrollin e bimve t padshirueshme prgjat rreshtave n breza 0.5 1 m. Mbjellja e copave prmes polietilenit t zi ndihmon n kontrollin e bimve t padshirueshme dhe ruajtjen e lagshtis Periudha e vjeljes s 15 18 muaj pas mbjelljes me copa par Periudha deri n 4 5 vjet prodhimin e plot Viti 2: 0.5 - 2 t/ha Rendimentet e Viti 3: 2 - 5 t/ha pritshme Viti 4: 4 - 8 t/ha Jeta produktive e N varsi t tekniks s krasitjes, jetgjatsia nnprodhim mund t arrij 15 zakonshme 20 vjet Metoda e vjeljes Prdoret vjelje e mekanizuar. Ruajtja Shitjet e freskta jan t paprfillshme. Zakonisht t ngrira. Testet pr nivelet e acidit askorbik kan treguar luhatje nga 100 deri 400mg/100g, t lidhura me sezonin dhe kultivart (vlerat 300mg/100g konsiderohen t pranueshme). Patogjent dhe dmMorrat, kpushat, turigjati i rrnjve, botritis, njollosja gjethore, etj. tuesit kryesor

Zakonisht me copa drunore. Metodat moderne sht mbjellja in situ (n vendin e prhershm) n dimr me copa 20 45 cm t gjata Nuk nevojiten

Nga ana tjetr, shoqrit prpunuese i kushtojn m shum vmendje treguesve t cilsis s lngut si sht ngjyra dhe prmbajtja e sheqerit. Pr fat t keq, prmbajtja e sheqerit, e matur n nivelin Brix, vlersohet me vshtirsi me an t refraktometrave fushor. Kartat e ngjyrave jan po kshtu t vshtira pr tu prdorur me saktsi n prcaktimin e periudhs optimale t vjeljes. Meqense madhsia e frytit rritet me shpejtsi n 7 10 ditt e fundit prpara vjeljes optimale, monitorimi i kujdesshm i rritjes s frytit mund t jet metoda m e dobishme pr garantimin e periudhs optimale t vjeljes. 184

23.6 Rrushi i serezit i kuq dhe i bardh

Megjithse rrusht e serezit t kuq dhe t bardh jan m pak t njohur se sa rrushi i serezit i zi, ato jan fruta t mirnjohur n disa pjes t Evrops. Ato prdoren pr przierje n prevede dhe przien me lngje frutash t tjera si pije dhe ushqime t shndetshme.

Forma e rritjes e R. sativum sht m zvarritse se sa ajo e rrushit t serezit t zi. Ndryshimi m domethns konsiston n faktin se frytzon n shporet e degzave 2-vjeare dhe m t vjetra ndrkoh q rrushi i serezit i zi frytzon kryesisht n degza njvjeare. Kjo do t thot se, pr t marr prodhim t lart, tek rrushi i serezit i bardh duhet t ruhen degzat e vjetra. Hapsirat e ngushta ndrmjet kaubave n rresht po kthehen n norm edhe pr rrushin e serezit t kuq dhe t bardh, edhe pse jo aq dendur sa pr rrushin e

serezit t zi. Hapsirat brenda rreshtave jan zakonisht 0.5 1 m, me rreshta t baraslarguar 2.5 m nga njri tjetri, n varsi t metods s formsimit. Pr t mundsuar nj vjelje dyanshe efikase, n disa vende sht adoptuar nj struktur mbshtetse e leht pr t mundsuar formsimin n nj sistem espalier ose gardh.

Rrushi i frngut sht m pak popullor n kultivi-

23.7 Rrushi i frngut

POM AL Dy kultivart e rrushit t serezit t kuq t kultivuar gjersisht jan Red Dutch dhe Random; White Dutch dhe Olin, nj kultivar i kohve t fundit, jan rrusht e serezit t bardh m t plqyer.

Figura 23.11 Forma e shkurres s rrushit t frngut Tabela 23.4 Karakteristika botanike, anatomike dhe fiziologjike t rrushit t frngut Emrtimi i zakonshm Emrat botanik Emri botanik i specieve t lidhura dhe t dobishme Rrush frngu Ribes grossularia Ribes nigrum (rrush serezi i zi) Ribes sativum (rrush serezi i kuq dhe rrush serezi i bardh) Shkurre drunore deri 1 m lartsi, me degzim t prpjet dhe shpesh Madhsia dhe forma e pems me gjemba Seksualiteti Dyseksore Vetpjellore por frytzon m mir kur ka pjalmim t kryqzuar n Pjalmimi kushtet e motit t keq gjat lulzimit Sytha t przier q dalin anash degzave t sezonit t mparshm dhe Sythat lulor n shporet e degzave m t vjetra Periudha e eljes s sythave Fillimi i pranvers Periudha e lulzimit 4 6 jav pas eljes s sythave 8 jav pas lulzimit, d.m.th. fillim t vers. Pr qllime gatimi mund t Periudha e pjekjes s frutave vilet i papjekur Rritja e frytit dhe lastarve Lakore rritje sigmoidale e dyfisht

185

RRUSHT E SEREZIT DHE T FRNGUT

Figura 23.12 Tipare t sythit (majtas lart), lastarit (djathtas lart) dhe gjethes s rrushit t frngut

186

POM AL Tabela 23.5 Krkesat klimatike, gjeografike, pedologjike dhe hidrike t rrushit t frngut Krkesat pr temperatur Toleranca ndaj ngricave Nevojat pr uj Toleranca ndaj tokave t lagshta Toleranca ndaj lagshtis Toleranca ndaj thatsirs Toleranca ndaj ers Krkesa edafike Nevojat pr tok Krkesat pr ushqyes Klim t but, t ngjashme me rrush serezin e zi Lulzimi i hershm shkakton ndjeshmri ndaj ngricave t vona. Sidoqoft, mbrojtja nga ngricat prdoret rrall dhe humbjet e konsiderueshme n prodhim pr shkak t tyre nuk jan t zakonta Mesatare shih Toleranca ndaj thatsirs M tolerante ndaj ujit t teprt se sa mjedrat, e njjt me rrush serezin e zi Nuk ndikohet shum nga lagshtia e lart. N kushtet e reshjeve t teprta gjat pjekjes mund t ket plasaritje t frytit Mesatarisht e mir. Pjekja e hershme e frutave shmang periudhn kryesore t thatsirs verore. Zhvillimi i sythi lulor dhe rritja ndikohen nga periudhat e thata Tolerante, prve rritjeve t reja, t cilat shkaktojn thyerje. Dmtimi i frytit shkaktohet nga frkimi i frutave me gjembat Nuk ka krkesa specifike. Toleron nj diapazon t gjer tokash. Diapazoni i pH optimal sht 6.0 6.5 E ngjashme me rrush serezin e zi. Rrushi i frngut ka krkesa t larta pr potas

min komercial t pemve frutore se sa rrushi i serezit t zi, ndoshta pr shkak t natyrs gjembore t tij. sht ndr frutat e par q piqen n pranver (Tabela 23.4). Torta me rrush frngu sht nj mblsir e mir-njohur dhe popullore e shekullit t 20t ndrkoh q sot m popullore jan mblsirat me luleshtrydhe e mjedra t freskta dhe krem. Frutat manor t tjer paraplqehen pr rreelna, prevede dhe lngje frutash. Krkesa botrore pr rrush frngu sht m e ult se sa pr fruta t tjer manor. Orvatjet pr t modernizuar kultivimin komercial t rrushit t frngut jan prqendruar n mbjellje e dendura n rresht (30 40 cm) dhe formimin e shkurreve nga nj kmb 15 30 cm e lart (shih m posht) pr ti mbajtur degt t mos prekin n tok dhe pr t lehtsuar vjeljen e mekanizuar. N disa vende evropiane sht krijuar nj sistem formsimi erashk i modifikuar ose espalier me shtylla mbshtetse dhe tela. Mbjelljet m t dendura kan mundsuar nj vjelje t mekanizuar m t sakt me deri n 85% vjelje pr kultivar t till si White Smith dhe Lady Delaware. White Smith sht kultivari kryesor i kultivuar n Poloni. Pr t prodhuar shkurren me kmb sht e nevojshme prdorimi i copave drunore 30 40 cm t gjata, ku ruhen t gjith sythat prve tre ose katr t majs. Nj tjetr metod e provuar prdor pajtueshmrin e ndrsjell t specieve Ribes, duke

shartuar kultivar t rrushit t frngut si Farmers Glory mbi nnshartesat e ribzave bulzuese m t zakonshme, Ribes sanguineum. Shrbimet agroteknike dhe kontrolli i smundjeve dhe dmtuesve t rrushit t frngut jan t ngjashme me ato t rrushit t serezit t zi. Megjithat, n disa vende prbn problem Sphaerotheca morsuvae. Rrushi i frngut ka nj jetgjatsi n ruajtje m t madhe se sa frutat e tjer manor dhe transportohet mir.

187

RRUSHT E SEREZIT DHE T FRNGUT Tabela 23.6 Aspekte agroteknike t kultivimit t rrushit t frngut Shumimi

Nnshartesa Largesat (hapsirat, 2.5 3 m ndrmjet rreshtave, 0.5 2 m ndrmjet bimve distancat) Krasitet pr t eliminuar drurin e vjetr dhe t dobt dhe pr t inkurajuar Formsimi dhe rritjen e re. Tek kultivart me habitus t varur, pr t shmangur kontaktin e krasitja degzave frutore me tokn, krasitet me sytha n drejtim t prpjet Rrallimi Nuk nevojitet Ka rrnjzim siprfaqsor. Duhet shmangur prashitja e thell. Mbulimi me barishte/ Menaxhimi i dyshetrfil sht i shpesht, kur ka ujitje t prshtatshme dhe duke kontrolluar bimt e mes s pemtores padshirueshme n rreshta me an t herbicideve Periudha e vjeljes s N vitin e dyt pas mbjelljes me copa par Periudha deri n N vitin 3 4 prodhimin e plot Viti 2: 2.5 t/ha Rendimentet e Viti 3: 5 t/ha pritshme Viti 4: 8 t/ha Jeta produktive e 15 20 vjet zakonshme Vazhdon t mbizotroj vjelja me dor. Me formn e prpjet, gardh, mund t prdoren shkundsit mekanik por gjat shkundjes, gjembat mund ti shpojn Metoda e vjeljes frutat. Zakonisht vilen n gjendje e gjelbr dhe nuk lihet t piqet q t marr nj ngjyrim t verdh ose t kuq t lkurs Mund t ngrihet por nse temperaturat ulen me shpejtsi mund t psoj arje. Ruajtja N temperatur dhome mund t ruhet pr afro 2 jav. Kryesisht shitet i freskt Botrytis spp., antraknoza, njollosja gjethore. Ndriimi i argjendt dhe vertiPatogjent dhe dmciloza mund t shkaktoj tharje t bimve. Kpushat, breshkzat dhe morrat tuesit kryesor shkaktojn shqetsime me raste

Me copa drunore. Formimi i rrnjve mund t jet m i ngadalt se sa tek rrush serezi i zi, veanrisht nse pr prodhimin gjysm standard prdoren copa t gjata. Rrnjzon m mir nse mbi nivelin e toks lihen dy ose tre sytha Nuk nevojiten

188

POM AL

Figura 23.13 Lulja e rrushit t frngut

Figura 23.16 Fruta t pjekura n bim

Figura 23.14 Fruta rrushi frngu t pamaturuar

Figura 23.17 Pamje e tulit t rrushit t frngut

Figura 23.15 Fruta t pamaturuar t paraqitur n prerje trthore

Figura 23.18 Farra t rrushit t frngut 189

RRUSHT E SEREZIT DHE T FRNGUT

190

XXIV. MJEDRA DHE MANAFERRAT

Gjinia Rubus prfshin mjedrat dhe manaferrat. Mjedrat, nngjinia Idaeobatus dallojn nga mana-

POM AL ferrat, nngjinia Eubatus, pr faktin se fryti i maturuar i mjedrs ndahen nga dalza (gunga). Mjedra evropiane sht Rubus idaeus, nj nga

Figura 24.1 Forma e shkurres s mjedrs (majtas) dhe manaferrs Tabela 24.1 Karakteristika botanike, anatomike dhe fiziologjike t mjedrs Emrtimi i zakonshm Mjedra Emrat botanik Rubus idaeus Jan mbi 400 numri i specieve t Rubus t prshkruar, disa alpine dhe arktike por shumica n rajonet e klims s but. Rubus idaeus sht Emri botanik i specieve t mjedra evropiane, por shum tipa t kultivuar jan krijuar nga Rubus lidhura dhe t dobishme occidentalis (mjedra e zez), Rubus strigosus (mjedra amerikanoveriore) dhe Rubus neglectus (mjedra e purpurt) Shermenda dyvjeare: primokane n vitin e par, florikane n vitin e dyt. Ka nj interes n rritje pr kultivart q frytzojn n vjesht Madhsia dhe forma e pems n primokane. Lartsia 1.5 3 m. Gjersia e bimve varet nga sa do t lihen t zhvillohen primokanet nga sythat adventiv rrnjor Seksualiteti Dyseksore Pjalmimi Blett ndihmojn n prodhimin e nj frytzimi t lart t brthoklave Diferencimi lulor ndodh n fund t vers fillim t vjeshts n vitin e Sythat lulor mparshm. Sythat n primokane formojn lastar frutore n degzimet ansore pranvern e ardhshme Periudha e eljes s sythave 3 4 jav pas eljes s sythave Periudha e pjekjes s frutave 8 jav pas lulzimit Fruta t prbr q konsistojn n nj kompozim brthoklash. Tre Rritja e frytit dhe lastarve stade rritje (sigmoidale e dyfisht)

191

MJEDRA DHE MANAFERRA mbi 400 speciet e gjinis q hasen n shumicn e vendeve evropiane dhe kontinentin amerikanoverior (Tabela 24.1). Dy speciet e afrta Rubus occidentalis, me fryt t zi ose t verdh dhe Rubus strigosus, me fryt me ngjyr t kuqe t elur e ndonjher t bardh e t verdh, kan ofruar shum prej materialit gjenetik pr krijimin e shum prej kultivarve amerikan t mjedrs.

Tabela 24.2 Karakteristika botanike, anatomike dhe fiziologjike t manaferrs Emrtimi i zakonshm

Frutat e kultivuar t njohur rndom si manaferra zakonisht ndryshojn nga mjedrat pr faktin se kan krcej zvarrits dhe jo t prpjet (Tabela 24.2). Ashtu si mjedrat, ato jan shumvjeare Mjedra me m shum rndsi n prodhimin ko- gjethernse, zakonisht me krcej dyvjear. Ashmercial sht nj shkurre gjethernse me krcej tu si kuptohet nga emrtimi, manaferrat kan m dyvjear, primokanet e prpjeta t prodhuara n shum gjemba se sa shumica e kultivarve t mjevitin e par t rritjes dhe degzat frytzuese an- drs, por bimt ndryshojn nga ato pa gjemba n sore t prodhuara prej tyre n vitin e dyt, q tash- bim me shum gjemba. m quhen florikane. Sidoqoft, ka edhe mjedra Dy kultivart fillestar t manaferrs pa gjemba vjeshtore (q prodhojn n vjesht) q frytzojn kan qen Smoothstem dhe Thornfree. Kto kuln primokanet e sezonit n vazhdim. Kultivart q tivar jan gjenetikisht pa gjemba, pr shkak t frytzojn n primokane po marrin gjithnj e m nj gjeni t mbizotruar dhe mund t shtohen pa shum rndsi n zgjatjen e sezonit t frytzimit. frikn se mund t humbasin pranin e gjembave. Potenciali pr mekanizim m t madh t prodhimit N disa raste, mungesa e gjembave sht rezultat t mjedrave vjeshtore sht nj avantazh i rndi nj kimere prandaj bimt e shtuara nga rrnjt sishm dhe sht shtysa pr prmirsimin n mund t ken gjemba, si pr shembull manafervazhdim t ktyre kultivarve nga prmirsuesit Manaferra, boysenberry, loganberry, youngberry, blackberry, marionberry, olallieberry, auroraberry, dewberry, tayberry Nngjinia Eubatus sht nj seri speciesh dhe hibridsh shum heterogjene q luhaten nga diploid n dodekaploid. Numri i kromozomeve sht n shumfisha t shtats. Boysenberry dhe youngberry kan 49 kromozome. Shumica e Rubus spp. jan hibride. N rastin e boysenberry dhe loganberry prindrit nuk jan qartsisht t njohur. Kultivar t mvonshm jan rezultat i programeve t prmirsimit gjenetik me hibridizime t kontrolluara por q shpesh kan prdorur hibridt ekzistues Rubus idaeus

gjenetik t pemve frutore.

Vendet kryesore prodhuese t mjedrs jan Rusia, Polonia dhe vendet t Ballkanit.

Emrat botanik

Emri botanik i specieve t lidhura dhe t dobishme

192

Shermenda dyvjeare: primokane n vitin e par, florikane n vitin e dyt. Fuqia e rritjes luhatet ndrmjet hibrideve por mund t prodhoj shermenda deri n 4 m gjatsi. Mund t jen t prpjet ose gjysm t Madhsia dhe forma e pems prpjet (disa manaferra) ose zvarrits (boysenberry and youngberry). Zakonisht shermendat jan gjembore por jan seleksionuar hibride pa gjemba q tashm jan n prodhim (p.sh. manaferrat Smoothstem dhe Thornfree, boysenberry dhe youngberry pa gjemba) Seksualiteti, pjalmimi, sythat lulor, periudha e eljes s T ngjashme me mjedrn sythave, rritja e frytit dhe lastarve Zakonisht 4 6 jav pas eljes s sythave. Periudha e lulzimit mund t zgjatet sipas pozicionit t lules n tuf (strug) dhe n shermende. Periudha e lulzimit Youngberry sht 7 10 dit m i hershm se sa boysenberry, i cili sht 3 - 4 dit m i hershm se sa marionberry Periudha e pjekjes s frutave Mesi i vers dhe m tej

POM AL

rat Thornless Evergreen, Thornless Loganberry t mdhenj e t mbl. Seleksionime t tjera hidhe Youngberry. Shtimi nprmjet kulturs indore bride n kultivim prfshijn youngberry dhe marimund t prdoret por mund t kemi kthim n gjen- onberry, q t dy nga programet e prmirsimit gjenetik me hibridizime t kontrolluara. Pr shdjen fillestare. Natyra gjethernse e manaferrave mund t ndry- embull, youngberry ka si prindr Phenomenal dhe shoj. Manaferra gjethembajtse sht manaferra Austin Mayes. The olallieberry aktualisht sht m kryesore e kultivuar n Uashington dhe Oregon t popullori midis hibrideve n Kaliforni ndrsa marSHBA. Tipat gjethembajts shpesh kan shermen- ionberry n Oregon. da q zgjasin pr m shum se 2 vjet, duke prodhuar degzime ansore do vit. Hibridizimi sht shum i zakonshm brenda specieve t ndryshme t gjinis Rubus prandaj origjina e sakt e shum formave t kultivuara sht e paqart. Ka t ngjar q shum prej manaferrave t kultivuara ta ken origjinn nga manaferrat e Anglis dhe Skocis, Rubus laciniatus, manaferrat gjethe-prera ose manaferrat gjethemajdanoz si dhe Rubus schlechtendalii, nj form me fruta t mdhenj q haset rndom n mnyr spontane buz rrugve. Manaferra amerikane, Rubus ursinus vitifolius, s bashku me mjedrn, ka t ngjar t jet nj prej prindrve t loganberry me fruta t kuq. Gjithashtu t njohura komercialisht jan manaferra e kaltr, Rubus caesius dhe Rubus canadensis, me fruta t zinj, t atht por t lngshm.

Figura 24.2 Sythi i mjedrs (majtas) dhe i manaferrs

Fryti i specieve t Rubus prbhet nga nj sr frutash brthoklor me nj far q mbulojn nj shtrat n form konike ose dalz. Manaferrat vilen s bashku me shtratin ndrsa mjedrat shkputen prej tij gjat vjeljes. Speciet e kultivuara t Rubus jan vetpjellore por mund t jen t vegjl dhe t keqformuar nse nuk frytzojn t gjitha. Nj frytzim akoma m i lart tek mjedrat dhe manaferrat arrihet duke vendosur dy koshere bletsh pr hektar n fillim t periudhs s lulzimit. Manaferrat lulzojn m von se sa mjedrat dhe nuk para preken nga ngricat ndrsa errat e nxM popullore ka qen boysenberry, me fruta t zinj, ehta e t thata mund t zvoglojn frytzimin dhe 193

MJEDRA DHE MANAFERRA

Figura 24.3 (lart) Lastar vegjetativ t mjedrs (djathtas) dhe manaferrs. (posht) Tipare t gjethes s mjedrs

194

POM AL

Figura 24.4 Tipare t gjethes s manaferrs prodhimtarin e t gjith specieve Rubus.

Mjedrat shumohen zakonisht duke ngritur thithakt nga bimt e rritura. Kto thithak formohen nga sythat adventiv n rrnj. Duke qen se viruset mund t jen nj problem serioz, krkohet

24.1 Shumimi

q blloku mm t jet i pastr dhe t njihet historiku i tij. Zakonisht, paraplqehet q fidant t blihen nga fidanishtet q jan t certifikuara pr shtretrit e pastr t fidanishteve dhe q nuk prdoren pr marrjen e prodhimit. Nj metod alternative sht prdorimi i copave rrnjore. Disa manaferra, si jan boysenberry dhe young-

Figura 24.5 Lulja e mjedrs (djathtas) dhe manaferrs (majtas) 195

MJEDRA DHE MANAFERRA Tabela 24.3 Krkesat klimatike, gjeografike, pedologjike dhe hidrike t rrushit t mjedrs Krkesat pr temperatur

Toleranca ndaj ngricave Nevojat pr uj Toleranca ndaj tokave t lagshta Toleranca ndaj lagshtis Toleranca ndaj thatsirs

Toleranca ndaj ers Krkesa edafike Nevojat pr tok

Krkesat pr ushqyes

berry, rrnjzojn lirisht kur maja e rritjes prek tokn. Kjo metod shumimi sht e paraplqyer. Nj tjetr mnyr pr t marr bim t rrnjzuara sht shkaktimi i nj plage n nj nyj t krcellit, ngulet ky segment i krcellit n tok dhe mbulo-

Bim e klims s but me krkesa pr pranverizim. Nuk shkon mir n klim nntropikale dhe tropikale. Prballon deri -20C n dimr nse druri sht i kalitur por mund t dmtohet nga ngricat gjat lulzimit dhe fenofazs s frutzave nga temperatura nn -2C. Nuk para ndodh t kemi humbje t plot t prodhimit dhe mbrojtja ndaj ngricave nuk sht e zakonshme Krkon furnizim t rregullt me uj gjat sezonit t rritjes Rrnjt jan t ndjeshme ndaj ajrimit t pamjaftueshm t toks. Duhen shmangur tokat me kullim t dobt Tokat e thata e kufizojn zhvillimin e primokaneve dhe ndikojn mbi madhsin e frytit Preket nga infeksioni i Botrytis gjat pjekjes s frutave. Smundjet krpudhore n shermenda jan shqetsuese n rajonet me lagshti ajrore t lart Prodhimi zvoglohet nga errat e nxehta e t thata gjat pjekjes s frutave. Degzimet ansore frytzuese mund t thyhen. Era ndikon mbi rritjen e primokaneve Nuk kan ndikim prve rastit nse pengojn vjeljen e mekanizuar. N kto raste rekomandohen pjerrsi <10 Toka ideale duhet t jet e ranore e ekuilibruar, e thell, me prmbajtje t lart humusi dhe me kapaciteti ujmbajts s mir, por sidoqoft me kullim t mir. Paraplqehen toka lehtsisht acide, ph 5.8 6.3 Prqendrimet standarde optimale pr analizat gjethore (%): N: 2.75; P: 0.30; K: 1.50; Ca: 0.6 2.5 dhe Mg: 0.4. Prdorimi i plehrave duhet t mbshtetet n prllogaritjen e ushqyesve q largohen me prodhimin e vjel, afrsisht 5kg N, 3kg K dhe 3kg P pr do ton prodhim

het pakz me dh. Copat me dy nyja t marra n fillim t vjeshts do t japin gjithashtu fidan t mir pr mbjellje n fush n pranvern e ardhshme. Pavarsisht metods, duhet br kujdes pr t przgjedhur bim pr shumim gjat sezonit t

Figura 24.6 Fruta mjedre t pamaturuar t paraqitur edhe n prerje trthore 196

POM AL Tabela 24.4 Krkesat klimatike, gjeografike, pedologjike dhe hidrike t rrushit t manaferrs Krkesat pr temperatur Ka nevoja pranverizuese. Zakonisht rritet mir n nj klim t but, megjithse disa kultivar mund t prodhojn mir n rajone nntropikale, p.sh. boysenberry Gjat prgjumjes mund t prballoj temperatura -20C. Lulzon m von se sa mjedra dhe zakonisht nuk dmtohet nga ngricat n fenofazn e lulzimit. Lastart e rinj jan t ndjeshm ndaj ngricave Ujitja sht e nevojshme Nuk toleron prmbytjen e toks

Toleranca ndaj ngricave Nevojat pr uj Toleranca ndaj tokave t lagshta Toleranca ndaj lagshtis Toleranca ndaj thatsirs Toleranca ndaj ers Krkesa edafike

Nevojat pr tok Krkesat pr ushqyes

frytzimit pr t garantuar q do prdoren forma bushy dwarf virus (RBDV). t mira t pastra nga viruset dhe smundje t tjera. Kjo sht veanrisht e rndsishme pr boysen24.2 Kultivart berry dhe youngberry, ndrkoh q n fush gjeShumica e puns krkimore me mjedrat n bot jm shum variante t ndryshme. sht orientuar n drejtim t prmirsimit gjenKultura indore po bhet gjithnj e m shum etik pr prmirsimin e prodhimtaris dhe cilmetoda e paraplqyer ku sht problematik rubus sis s frutave, przgjedhjes pr rezistencn ndaj

Frutat jan shum t ndjeshm ndaj Botrytis gjat pjekjes. N kushtet e lagshis s lart ajrore, vrugu mund ta shfaros trsisht bimn. Nuk e toleron thatsirn ose periudhat e zgjatura me lagshti t ult. Paraplqen toka me kapacitet ujmbajts t mir pran nivelin t kapacitetit fushor Shum e ndjeshme ndaj ers dhe nuk mund t kultivohet me sukses pa brezat mbrojts t prshtatshm Nuk prbjn ndonj problem, prve rasteve t prdorimit t makinerive. Pjerrsit e ekspozuara ndaj errave tharse duhet t shmangen Toka ideale duhet t jet lymore e ekuilibruar, e thell dhe me nj kapacitet ujmbajts t lart. I prballon edhe toka m t rnda krahasuar me mjedrn por duhen shmangur nntoka e paprshkueshme. Paraplqehen toka lehtsisht acide, pH 5.8 - 6.3 T njjta me mjedrn

Figura 24.7 Fruta manaferre t pamaturuar t paraqitur edhe n prerje trthore 197

MJEDRA DHE MANAFERRA Tabela 24.5 Aspekte agroteknike t kultivimit t mjedrs

Zakonisht shtohet duke ngritur thithakt rrnjor n nj fidanishte shermendesh. Prdorimi i copave rrnjore ofron mundsin pr t siguruar m shum Shumimi fidan. Akoma m shpejt mund t sigurohen kultivar t rinj nprmjet kulturs indore Nnshartesa Nuk nevojiten Largesat (hapsirat, Pr format gardh (hedgerow) 2.5 3.0 m ndrmjet rreshtave, n varsi t padistancat) jisjes; 20 shermende pr do metr rresht pas krasitjes Pas frytzimit, florikant hiqen dhe rrallohen primokant e teprt. Zakonisht Formsimi dhe formsohen si gardh me gjersi 40 cm. Metoda alternative jan prshtaturpr krasitja vjeljen e mekanizuar dhe kultivart vjeshtor. Nevojitet mbshtetje me shtylla dhe tela. Rrallimi Nuk nevojitet Ka rrnj t cekta. Duhet shmangur prashitja m thell se 10 cm. Zakonisht Menaxhimi i dysheaplikohet mbulimi me bar/trfil ndrmjet rreshtave dhe kontrolli i bimve t mes s pemtores padshirueshme nprmjet herbicideve n bazn e shermendeve Periudha e vjeljes s Sezoni i dyt par Periudha deri n Sezoni i 3 dhe 4 prodhimin e plot Rendimentet e Sezoni 2: 2t/ha Sezoni 3: 6 12 t/ha Sezoni 4: 7.5 15 t/ha pritshme Jeta produktive e 10 15 vjet zakonshme Vjelja me dor sht e ngadalt dhe e kushtueshme. Vjelja e mekanizuar po Metoda e vjeljes prdoret gjithnj e m shum kryesisht pr frutat q prpunohen Frutat e freskta ruhen pr disa dit n 0 1C. Pr ruajtje afatgjat, zakonisht Ruajtja i ngrijn n blloqe ose IQF (individually quick frozen ngrirje e shpejt individuale). Mjedrat pr reelra mund t ruhen n tretsira me dyoksid squfuri Kontrolli i rregullt i tenjs s sythave sht i domosdoshm. Botrytis cinerea Patogjent dhe dm- prek frutat gjat pjekjes n kushte t lagshta. Probleme mund t shkaktoj tuesit kryesor njollosja e shermendeve, vyshkja e shermendeve, ndriimi argjendt, RBDF, RMV, gjetheprdredhsit, morrat, kpushat dhe nematodat rrnjore

Figura 24.8 Pamja e frytit t mjedrs s pjekur n bim dhe frytit n vjelje 198

Tabela 24.6 Aspekte agroteknike t kultivimit t manaferrs Shumimi

POM AL

Nnshartesa Largesat (hapsirat, 2 3 m ndrmjet rreshtave; 1 2 m ndrmjet bimve distancat) Formsohet n gardhe me shtylla e tela 2 m t lart. Forma espalier ose erashk dhe litar. Hiqen shermendet frytzuese n nivelin e toks pas vjeljes. ElimiFormsimi dhe nohen primokanet e padshiruara dhe t dobta prpara formsimit n gardh. krasitja M e mira do t ishte t liheshin deri n mesin e dimrit, kur shermendet jan m pak t brishta. Rrallimi Nuk nevojitet Ashtu si pr mjedrat. Mbulimi me bar/trfil midis rreshtave mund t shkaktoj Menaxhimi i dysheprobleme t ngrthimit me primokanet. Paraplqehet mbajtja pa kultivuar e mes s pemtores dyshemes s parcels duke prdorur herbicide n tr siprfaqen Periudha e vjeljes s Sezoni i dyt par Periudha deri n Sezoni i 3 dhe 4 prodhimin e plot Rendimentet e Sezoni 2: 1 2t/ha Sezoni 3: 5 8 t/ha Sezoni 4: 8 25 t/ha pritshme Jeta produktive e 15 20 vjet zakonshme Frutat pr konsum t freskt vilen me dor. Vjelja e mekanizuar prdoret pr Metoda e vjeljes frutat q shkojn pr prpunim. Ruajtja Si pr mjedrat Patogjent dhe dm- Vrugu, Botrytis, njollosja e shermendeve, kalbzimi i shermendee, tenja e sythtuesit kryesor ave t mjedrs, kpusha e zakonshme e pemve frutore, nematodat gjethore

Zakonisht nprmjet copave t krcejve ose prpajnimit. Thithakt rrnjor dhe copat e rrnjve mund t prdoren pr rritje t shpejt. Gjithashtu shtohet nprmjet kulturs indore Nuk nevojiten

Figura 24.9 Pamja e frytit t manaferrs s pjekur n bim dhe frytit n vjelje 199

MJEDRA DHE MANAFERRA smundjeve dhe dmtuesve dhe pr plotsimin e krkesave frytzuese verore ose vjeshtore dhe pr ndryshoret klimatike si jan dimrat e ashpr. Talisman sht nj kultivar popullor, standard dhe q frytzon n florikane, s bashku me Chilliwack, Malahot dhe Qualicum. Glen Ample sht i mirnjohur pr prodhimin n tunele n Evrop ndrsa Polka dhe Polona jan t prshtatshme pr kushtet e kultivimit me ver t shkurtr n Skandinavi dhe Evropn Qendrore. Kultivart e prmirsuar pr vjelje t mekanizuar prfshijn Coho, Cascade Delight dhe Octavia.

T gjith speciet Rubus n kultivimin komercial krkojn nj program t rregullt sprkatje, edhe 24.3 Prodhimi vjeshtor Mjedrat q frytzojn n primokan jan ato q pse gama e dmtuesve ndryshon sipas rajonit. Infrytzojn kryesisht n fund t sezonit t rritjes n sekte dmtues t rndsishm jan krimbi rrnjor vazhdim por kultivohen n mnyr t ngjashme me i luleshtrydhes, Paria fragariae, turigjati rrnjor i mjedrat q frytzojn n ver. Ndryshimi kryesor luleshtrydhes, Brachyrhinus ovatus dhe imka q sht se, n vend q t hiqen vetm shermendat q ushqehet n fryt, Euschistus conspersus. Biruesi i

N blloqet komerciale t mjedrs dhe manaferrs, Shumica e kultivarve t rinj jan prmirsuar rritja e primokanve nis n fillim t pranvers dhe pr rezistencn ndaj raspberry bushy dwarf virus nj problem mund t jet rritja e teprt vegjetative (RBDV), kalbzimin rrnjor (Phytophthora spp.) deri n vjelje. Kjo sht veanrisht e vlefshme kur dhe afidin Amphorophora agathonica q sht ve- vjelja bhet e mekanizuar sepse rritja e tepr pengon puthitjen e pllakave q t puthiten ngjitur n ktor i virusit t mozaikut t mjedrs (RMV). fundin e bims. Kimikate si Reglone (dikuat) prMjedrat e zeza (ndryshe nga ato t kuqe) kan ni- doren ende dhe drejtohen n bazn e bims pr t sur t ken nj interes tregtar. Kultivart prfshij- djegur rritjen e re n fillim t sezonit t rritjes. M n Mauger, Jewell dhe kultivarin me pjekje t von, von, primokanet q dalin srish lejohen t rriten Mac Black. pr t siguruar drurin frytzues pr sezonin e arNova sht kultivari kryesor n Kaliforni q fryt- dhshm. Nj tjetr kimikat i prdorur pr eliminizon n primokane pr shkak t prodhimit shum min e thithakve rrnjor sht etili i karfentrat hershm pranveror. Caroline, Autumn Bliss dhe zonit, i cili mund t prdoret deri n javn e par Autumn Britten jan kultivar q frytzojn n pri- t Qershorit. mokane n Amerikn e Veriut dhe Evrop, t prshtatshme pr zgjatjen e sezonit n vjesht.

24.4 Kontrolli i rritjes

kan frytzuar gjat vers dhe lnies s primokanve pr frytzim n vern e ardhshme, e gjith rritja vjetore mund t krasitet pran nivelit t toks gjat dimrit. Mjedrat q prodhojn n vjesht krkojn nj program sprkatje pr kontrollin e smundjeve dhe dmtuesve t ngjashm me at t bimve q frytzojn n ver, megjithse n rastin e par, dimrimi i smundjeve q dimrojn n shermend shkakton m pak shqetsim.

24.5 Smundjet dhe dmtuesit

Figura 24.10 Pamje e tulit t mjedrs 200

Figura 24.11 Farra t mjedrs

shermends s mjedrs, Oberea bimaculata, biruesi i qafs s rrnjs s mjedrs, Bembecia marginata, miza e mjedrs, Monophadnoides geniculatus dhe gjetheprdredhse i luleshtrydhes, Ancylis comptana fragariae, jan dmtues t tjer t frutave t specieve t Rubus n shum vende. Kpushat shtohen n gjethe gjat periudhave t thata e t nxehta, duke i br gjethet ngjyr bronzi dhe zvoglojn aftsin e tyre pr t fotosintetizuar. Kpusha Phyllocoptes gracilis, dmton frutat e disa kultivarve t Rubus spp.. Dmtues t manaferrave jan edhe nematodat q ushqehen n gjethe dhe rrnj. Smundje t rndsishme t manaferrave prfshijn kalbzimin e frutave Botrytis spp., nj sr virusesh t tilla si raspberry mosaic virus dhe rubus bushy dwarf virus dhe kalbzimet rrnjore t shkaktuara nga krpudhat Phytophthora spp.. Verticiloza, e shkaktuar nga nj infeksion krpudhor i rrnjve dhe krcejve dhe kanceri i pemve frutore i shkaktuar nga Agrobacterium tumefaciens, mund t zvogloj prodhimin e parcelave t manaferrave.

POM AL tuesve t ndryshm. Ato q kan patur m shum vmendje jan: kalbzimi i frutave Botrytis spp. kalbzimi rrnjor Phytophthora nematodat q shkaktojn lezione rrnjore si Pratylenchus penetrans raspberry bushy dwarf virus, i cili prhapet ndrmjet pjalmit dhe fars virusi i mozaikut t mjedrs (zhvillimi i rezistencs ndaj afideve vektor) mutacione somatike q shkaktojn fruta t thrrmueshm

Nj shqetsim pr prmirsuesit gjenetik sht krijimi i rezistencs ndaj smundjeve dhe dm-

Figura 24.12 Pamje e tulit t manaferrs

Figura 24.13 Farra t manaferrs 201

MJEDRA DHE MANAFERRA

202

XXV. LULESHTRYDHJA

Luleshtrydhja e zakonshme e kopshtit ka nj histori interesante. Prindrit fillestar prfshijn Fragaria virginiana nga pjesa lindor e Ameriks s Veriut, me fryt t vogl aromatik dhe Fragaria chiloensis nga bregu perndimor i Ameriks s Veriut dhe Jugut, me fryt t madh. Shkruhet se nj peshkatar francez mori me vete pes bim t F. chiloensis nga Kili pr n Franc n nj udhtim 6-mujor dhe eventualisht i mbolli ato ndrmjet bimve t F. virginiana. Nga farrat e prftuara nga pjalmimi i kryqzuar ndrmjet ktyre specieve, u seleksionua Fraisier-ananos ose luleshtrydhja ananas q m von u emrtua Fragaria x ananassa.

POM AL

Figura 25.1 (majtas) Fragaria vesca (diploide) e quajtur ndryshe luleshtrydhja e pyllit. (djathtas) Aksesion i F. chiloensis me fryt t bardh, i kultivuar ende n disa zona t Kilit

Shumica e kultivarve modern t luleshtrydheve me fruta t mdhenj q kultivohen aktualisht e kan prejardhjen nga F. virginiana dhe F. chiloensis si dhe hibridet e breznis s par ndrmjet ktyre specieve. F. virginiana glauca, nj nnspecie nga rrafshnaltat e larta t pjess perndimore t Ameriks s Veriut jan prdorur si prindr pr t prodhuar kultivart e sotm modern dit-asnjans Figura 25.2 Parcele me bime luleshtrydhe n lulzim. (DN). F. x ananassa (oktoploide, n plan t par), F. vesca Luleshtrydhja sht e veant midis frutave t (diploide, n rreshtin e mesit) dhe F. moschata (hekzaploide, n rreshtin e tret) Tabela 25.1 Karakteristika botanike, anatomike dhe fiziologjike t luleshtrydhes Luleshtrydhe Fragaria x ananassa Fragaria vesca (luleshtrydhe e alpeve), Fragaria virginiana, Fragaria moschata Shumvjeare barishtore 15 20 cm e lart, 20 40 cm e gjer. KrMadhsia dhe forma e pems celli kryesor sht i shkurtr dhe quhet qaf. Prodhon krcej zvarrits deri n afro 1.5 m gjatsi n shtretrit e shumimit Seksualiteti Dyseksore Pjalmimi Vetpjellore por kshillohet prdorimi i bletve Formohen brenda sythave sqetullor n qafn e bims. Mund t krkoj dit t shkurtra (SO) pr t nxitur lulzimin kto luleshtrySythat lulor dhe lulzojn vetm nj her, n pranver. Shum kultivar t rinj jan dit asnjans, (DN) me gjelbrim t prhershm dhe japin m shum se nj prodhim n vit Periudha e eljes s sythave Shenjat e para t rritjes ndodhin 2 3 jav prpara lulzimit N zonat e ngrohta, lulzimi mund t ndodh n fillim t pranvers, Periudha e lulzimit veanrisht n tunelet prej polietileni. N zona m t ftohta, lulzimi ndodh gjat mesit t pranvers Periudha e pjekjes s frutave 6 jav pas lulzimit, por varet nga zona dhe temperatura Sigmoidale. Madhsia gjat pjekjes varet nse pozicioni n tufn Rritja e frytit dhe lastarve (strugn) lulore sht parsor, dytsor ose tretsor. Frutat n pozicionin parsor jan m t mdhenj Emrtimi i zakonshm Emrat botanik Emri botanik i specieve t lidhura dhe t dobishme

203

LULESHTRYDHJA

Figura 25.3 Struktura e bims s luleshtrydhes

204

dhe aktualisht sht afro 3.8 Mt. Pes vende prodhojn afro 70 % t prodhimit botror. Kto jan, sipas rndsis, SHBA, Rusi, Spanj, Japoni, Itali dhe Poloni. Zgjerimi ka ndodhur kryesisht n zona me dimra t but dhe afro 50 % e prodhimit botror vjen nga kto rajone. Spanja e ka trefishuar prodhimin n dekadn e fundit, n afro 306 000 t/vit. Prodhimi botror i luleshtrydheve sht rritur Krijimi i kultivarve ditasnjanjs sht shtysa jashtzakonisht n pjesn e fundit t shekullit 20 kryesore pr prirjen e kultivimit drejt klims s klims s but t kultivuar komercialisht. Duke qen nj bim barishtore, krkon nj kultivim t ndryshm nga pemt frutore pem, shkurre dhe ato me kacavjerrse (Tabela 25.3). Midis llojeve frutore sht ajo q hyn m hert n prodhim nga koha e mbjelljes dhe sht fryti m i hershm n treg n pranver.

Tabela 25.2 Krkesat klimatike, gjeografike, pedologjike dhe hidrike t luleshtrydhes

Krkesat pr temperatur

Toleranca ndaj ngricave

Nevojat pr uj Toleranca ndaj tokave t lagshta Toleranca ndaj lagshtis Toleranca ndaj thatsirs Toleranca ndaj ers Krkesa edafike Nevojat pr tok

Krkesat pr ushqyes

Kultivohen n nj diapazon t gjer temperaturash n mbar botn por krkon nj periudh t ftohti pr t prishur prgjumjen. Temperaturat e larta (30C) mund t shkaktojn dmtim t frytit. Przgjedhja e kultivarve pr tiu prshtatur temperaturave dhe kohzgjatja ditore sht e rndsishme Prballon -15C deri -20C kur sht e prgjumur. Lulet dhe frutat dmtohen nga 1 deri 3C. Shpesh rritet n tunele plastike pr tiu shmangur temperaturave t ulta pranverore. Pavarsisht ksaj, shumica e kultivimit nuk sht e mbrojtur nga ngricat Zakonisht krkohet ujitje. Stresi ujor ndikon mbi madhsin dhe cilsin e frutave Nuk toleron kullimin e dobt. Veanrisht e ndjeshme ndaj Phytophthora fragariae n kushte prmbytje. Shum e ndjeshme n stadin e pjekjes ndaj Botrytis n kushte lagshtie E dobt, krkon toka me kapacitet ujmbajts t mir ose ujitje t mir pr t ruajtur nivelet e rritjes dhe garantuar madhsin e duhur t frytit N zonat e rrahura nga era, brezat mbrojts (erprits) jan t domosdoshm Pjerrsi graduale t kundrejtuara nga dielli jan t nevojshme pr prodhim t hershm Duhen shmangur tokat e rnda dhe pa kullim t mir si dhe tokat gurishtore t lehta. Paraplqen toka lymore e ekuilibruar e shkrift me nj kapacitet ujmbajts t mir Prqendrimet optimale standarde (%) pr analizat gjethore: N: 2.6 3.5 P: 0.25 0.35 K: 1.0 2.0 Ca: 0.7 1.5 Mg: 0.25 0.40; nuk duhen prdorur format kloride (p.sh. KCI). Dozat e prdorimit kg/ha pr prdorim vjetor: N: 50 100 P: 20 50 K: 80 100 N rastin e plehrimit t lngshm, dozat mund t prgjysmohen

POM AL

Shumimi vegjetativ nprmjet krcejve zvarrits ose stoloneve sht metoda e zakonshme e shumimit. Stoloni sht nj deg kacavjerrse e prodhuar nga sqetulla e gjethes n qaf. Bim zvarritse prodhohen n do nyj t njpasnjshme n stolon, duke formuar nismtare rrnjore aty ku nyja prek tokn. Praktika e marrjes s krcejve zvarrits nuk rekomandohet pasi shumica e shkaqeve pr dobsimin e bimve n zonat e frytzimit jan viruset yellow edge dhe crinkle dhe

25.1 Shumimi

ngroht.

kto mund t transmetohen n zonat e reja frytzuese duke marr krcej zvarrits nga bimt e infektuara.

Viruset e luleshtrydheve prhapen nga afidet. Aktualisht, shumica e vendeve zbatojn nj skem certifikimi sipas s cils fidanishtet marrin bim mm t indeksuara si t pastra nga viruset, pr ti prdorur n shtretrit e shumimit.

Mikroshumimi ose kultura indore po merr nj vmendje gjithnj e m t madhe n vendet kryesore prodhuese, megjithse krkimi shkencor sugjeron se bimt e formuara nga kultura indore mund t

205

LULESHTRYDHJA

Figura 25.4 Tipare t gjethes s luleshtrydhes

Objektivat tradicional t prmirsimit gjenetik t luleshtrydhes jan rritja e madhsis s frytit, fortsia e tij, prodhimtaria e lart, jetgjatsia e

25.2 Prmirsimi gjenetik

mos japin rendiment po aq t larta n sezonin e par sa bimt nga krcejt zvarrits. Po kshtu, ka rezultuar nj ndikim negativ mbi stabilitetin e gjenotipit pr nj numr t madh nnkulturash. Nj sr vendesh, pr shembull Italia, kan rregulla q kufizojn numrin e nnkulturave. Pas ksaj, mikroshumimi duhet t ndiqet nga shumimi n fush t hapur. Mikroshumimi sht veanrisht i rndsishm pr shumfishimin n mas dhe shprndarjen e shpejt t kultivarve t rinj, pastrimin e fidanve nga smundjet virusale dhe pr ruajtje e transport n mbar botn.

lart n tezg (shelf life) dhe rezistenca ndaj smundjeve. Konsumatort krkojn nj ngjyr fryti t ndezur dhe jo shum t errt. Konkurrimi ndrmjet bimve sht br nj tjetr objektiv i rndsishm i puns prmirsues gjenetike, duke u prqendruar si n rritjen vegjetative ashtu edhe parametrat riprodhues. T gjith vendet kryesore prodhuese t luleshtrydheve kan programe prmirsimi gjenetik, duke e br t vshtir prmbledhjen e kultivarve kryesor n prodhimin mbarbotror. Shum theks i sht vn krijimit t kultivar t dits s shkurtr, me pjekje t hershme, t prshtatshm pr klimn e but dhe me pak krkesa pranverizuese. Nj prej kultivarve t dits s shkurtr t Universitetit t Kalifornis, i cili ka fituar nj miratim universal sht Comarosa. Shum vende evropiane

Figura 25.5 Stolonet 206

est, mbetet i favorizuar.

Megjithse orvatjet pr vjeljen e mekanizuar t luleshtrydhes kan qen t shuma, shumica e prodhimit vilet me dor. Kosto e vjeljes me dor sht zvogluar duke krijuar kultivar me fruta t mdhenj, por nga pikpamja e pranimit publik, kufiri prej afro 60 g sht arritur. T zakonshme jan Figura 25.5 Lulja e luleshtrydhes edhe vjelja nga vet konsumatori (U pick ose prdorin ende kultivarin Elsanta. Ky kultivar kon- Pick your own). Familjart ndjejn knaqsi siderohet i prshtatshm pr prodhimin organik, kur argtohen duke udhtuar n zona rurale dhe pavarsisht faktit se sht i ndjeshm ndaj Phy- vjel luleshtrydhe. tophthora spp. Chandler prdoret ende gjersisht Ftohja e shpejt pas vjeljes sht mnyra m e n SHBA, Itali e Britani si dhe vende t tjera. mir pr t ruajtur cilsin e frytit. Megjithse N Spanj, kultivar popullor t dits s shkurtr zvoglimi i niveleve t oksigjenit dhe etilenit do jan Medina dhe Merina, ku Aquedilla sht nj ta zvoglonte normn e frymkmbimit t frytit, risi. Kina ka kultivart e saj n Toyonaka, Tudla humbja e shijes dhe shija e atht mund t vij nga dhe Dorselect, por favorizon gjithashtu Newstar ruajtja n atmosfer t kontrolluar. Pavarsisht (i seleksionuar nga Allstar, SHBA) dhe New Earli- ksaj, nj periudh e shkurtr n ruajtje CA (conglow (i seleksionuar nga Earliglow, SHBA). Kulti- trolled atmosphere - atmosfer t kontrolluar), q var t favorizuar n Poloni prfshijn Comarosa nuk i tejkalon 3 dit, mund t ndihmoj n ruajtjen (me pjekje t mesme), Vikat (e von) dhe Pandora e cilsis gjat transportit. (shum e von). Britania ka nxjerr nj luleshtrydhe me prodhim t 25.4 Sistemet e kultivimit vazhdueshm, Flamenco, e cila prodhon nj pjes Ekzistojn tre metoda pr kultivimin e luleshtryt madhe t prodhimit n vjesht, megjithse nj dheve: sistemi me shtrat tapet (matted bed systjetr kultivar me prodhim t vazhdueshm, Ever-

25.3 Vjelja, trajtimi dhe fiziologjia e pasvjeljes

Kultivart ditasnjans q kan rezultuar nga Universiteti i Kalifornis prfshijn Aromas dhe Diamante.

POM AL

Figura 25.6 Frutza t lidhur 207

LULESHTRYDHJA Tabela 22.3 Aspekte agroteknike t kultivimit t boronics Shumimi

Nnshartesa Largesat (hapsirat, Shih Tekstin. N varsi t jetgjatsis n shtrat dhe faktorve t tjer distancat) sht e nevojshme t kufizohet rritja e krcejve zvarrits n zonn e frytzimit Formsimi dhe duke i eliminuar me dor ose me herbicid si sht dikuati. Heqja e gjetheve t krasitja vjetra gjat dimrit kshillohet kur bimt do t mbahen edhe pr nj sezon Rrallimi Nuk krkohet Zakonisht kultivohet n shtretr 10 15 cm t lart n qendra 0.8 1 m. Menaxhimi i dyshe- Shtretrit mund t mbulohen me plastik t zez t shtruar me makineri. mes s pemtores Ndrmjet rreshtave prdoret mulrim me kasht. Nuk duhet t ket bim t padshirueshme shumvjeare Periudha e vjeljes s N varsi t klims, 3 6 muaj pas mbjelljes par Periudha deri n N vendet me klim t freskt, prodhimi m i lart merret n vitin e dyt prodhimin e plot Rendimentet e Rendimentet komerciale prej 50 ton/ha jan marr n kushte optimale ndrsa pritshme si rendiment mesatar mund t konsiderohet 30 ton/ha Jeta produktive e Tre vjet. Varet nga rajoni: n zonat e ngrohta, 1 vit, n zonat m t freskta deri zakonshme n 4 vjet Me dor s bashku me kupn pr konsum t freskt, pa kup pr prpunim. N Metoda e vjeljes disa zona t SHBA, prdoret vjelje e mekanizuar pr prpunim Fryt me nj norm frymkmbimi t lart. Prishet shpejt nse nuk largohet Ruajtja menjher nxehtsia fushore pas vjeljes. Fruta t pastr nga botritis ruhen pr 7 10 dit n 1 2C Smundjet rrnjore si Phytophthora spp. dhe Verticillium spp. jan objekt i Patogjent dhe dmprmirsimit gjenetik pr rezistenc. Smundjet t frutave dhe gjetheve t tilla tuesit kryesor Botrytis spp. dhe Colletotrichum spp. shkaktojn shqetsim

Duke ndar krcejt zvarrits t rrnjzuar n rrug adventive (mitake) nga bimt mm. Shtimi me meristema po bhet gjithnj e m i rndsishm pr prodhimin e shpejt t fidanve Nuk nevojiten

tem), sistemi me shtrat t ngritur (hill system) dhe kultura e qesks (bag culture).

Figura 25.7 Pamja e frytit n rritje 208

SHTRAT TAPET Ky sistem prdoret zakonisht kur bimt kultivohet pr m shum se nj sezon (2 4 vjet) dhe n rajonet me dimra t ashpr, ku mund t ndodh dmtimi i qafs. Numri i bimve arrin n 25 000 50 000/ha, n rreshta ose n shtretr dhe krcejt zvarrits lihen t zhvillohen dhe t rrnjzojn pr t formuar qafa frutzuese pr sezonin e dyt e m von. Megjithse numri m i madh fillestar i bimve do t rris rendimentet n sezonin e par dhe t dyt, kontrolli i krcejve zvarrits bhet nj problem m i madh me dendsi bimore fillestare m t larta. SHTRAT I NGRITUR Ky sistem prdoret rndom pr prodhimin vjetor, duke prdorur m shum bim pr hektar se sa sistemi shtrat tapet (deri

n 120 000 bim/ha). Rreshtat ose shtretrit zakonisht ngrihen dhe mbulohen me polietilen t zi, prmes s cilit zhyten bimt. N varsi t klims dhe tregut t synuar, mbjellja mund t bhet gjat vers (bimt ruhen n t ftoht) ose dimr (bimt t sapo-shkulura). Metoda me shtrat t ngritur mund t prdoret n fush t hapur ose nn tunele. Metodat e mbrojtjes n tunel prdoren gjersisht n Evrop dhe Japoni por rrallher n Amerik.

POM AL

KULTIVIMI N QESK Kjo metod sht e zakonshme n Evropn veriore, ku alternativat ndaj kultivimit in situ jan br t nevojshme pasi sterilizuesit e toks, si metil bromidi dhe kloropikrina, jan hequr nga prdorimi. Sistemi krkon nj kapital t lart dhe zakonisht prdoret nn tunele plastike ose kultivim n serr. Ndrkoh q jan prdoret hidroponia dhe teknika e filmit ushqyes, metoda m e pranueshme sht kultura n qese duke prdorur torfn si terren ushqyes. Qeskat prmbajn Figura 22.8 Fryti dhe farrat e luleshtrydhes. Fryti zakonisht 8 12 litra przierje 80 % torf dhe 20 i ngrnshm i luleshtrydhes sht faktikisht nj fryt % perlit, ku ushqyesit furnizohen nprmjet plei rrem, i prbr nga shtrati i lules n t cilin jan hrimit t lngshm. Dendsit e bimve luhaten vendosur akenet (farrat).

Figura 25.9 Pamja e frytit n vjelje 209

LULESHTRYDHJA nga 12 dhe 16 bim pr metr katror, kur bimt qndrojn m vete (metoda e zakonshme) ose pezullojn. Mund t merret m shum se nj prodhim n vit n nj cikl 3 deri 5-mujor, duke prdorur bim t ruajtura n t ftoht ose t sapo-shkulura sipas kohs s vitit.

210