YU ISSN 0581-7501

GLASNIK
ZEMALJSKOG MUZEJA BOSNE I HERCEGOVINE
U SARAJEVU
BULLETIN
DU MUSEE DE LA REPUBLI QUE SOCIALISTE
DE BOSNIE-HERZEGOVINE A SARAJEVO
ARHEOLOGIJA
ARCHEOLOGIE
NOVA SERIJA - SERIE NOUVELLE
SVESKA - TOME XXXIV - 1979.
S a r a j e v 0, 1980.
Objavljivanje ove sveske Glasnika Zema lj skog muzej;) Bosne i Hercegovine
reahzovano j e uz fJinansijsku zajedni ce za rad, Ugovor
br. 0121 -496-1180 od 26. juna 1980. godine.
Clanovi urednitva :
Dr PAVAO
Dr BORIVOJ
Dr ZDRAVKO
Odgovorni uredniK .
Dr EOH.IVOJ COVIe
ZEMALJSKI MUZEJ BOSNE I HERCEGOVI NE. SARAJEVO,
Vojvode br. 7, tel. 35-322
Tira: 600 p!"imjeraka
urednik: Julijana Sunik
Lektor: Milojka
Stampa: NISRO Sarajevo
Za tampariju : graf. ing. Petar Skert
Mete'e: Rajko
SADRAJ - SOMMAIRE
Duro Basler
Pojava u paleolitiku sjeverne Bosne - Das Vorkommen
der Gigantolithen im Palaolith'ikum Nordbosniens 7- 13
Alojz Benac
EnGolHsko doba u Bosni i HercegoVlini (Neka nova razmatranja)
- Epoque eneolithique en Bosnie et Herzegovine (Quelques nou
velles considerations) 15- 26
Brunislav
o poloaju privjesaka od spondylusa jz Obra 27- 33
Milica D.
Rezultati istraivanja na nekropoli Karavlake u Pad,inama
1979. - Resultats des recherches sur la necropole Karavlake ku
il Padine en 1979. 35- 42
Borivoj
Ostava Brgule - Der Hortfund von Brgule 43- '53
Veljko Pakvalin
nimfej u
pres de
kod
Zenica .
Zenice Nymphee antique il
55- 84
Irma Cremonik
DijeloVli paradnog bronzanog ljema iz Kastruma kod Doboja
Teile des Gesichtshelmes aus dem Castrum bei Doboj 85- 96
Enver
Novi nalazi antiknih kultnih spomenika iz Bosne
trouvailles de monuments de cultes antiques en Bosnie
Nouvelle
97-103
Ivo Bojanovski
katel u Gornj'im Vrbljanima na San;i - Refuge
tard-antique il Gornji Vrbljani pres de (Bosnie occidentale) 105-126
Gojko
novci iz okolice Caplj5ne - Antique coins from CapIjina 127-135
Nada
Slovenska
Nekropole
nekropola u Mahovljanima kod
in Mahovljani bei Banjaluka
Banjaluke - Slawische
137-181

Krunidbena i grobna crkva
kod V1isokog
bosanskih vladara u Milima (Arnau
183-247
Dobrila Bokan
Pregled sadraja
1953-l978.
Glas nika Zemalj s kog muzeja, Arheologija,
249-271
Proteklo je dev edeset godina otkako su Bosna i H ercegovi
na dobile svoj prvi - Glasnik Zemaljskog mu
zeja Bosne i Hercegovine.
Pokrenut godinu dana nakon osnivanja Zemaljskog muze
ja, uprkos povremenim krizama i kao jedan od
rijetkih u Jugoslaviji koji kontinuirano izlazi pu
nih devet decenija, Glasnik redovito objavljuje rezultate iz
onih oblasti koj e su razvijane u Zemaljskom muzeju
historije, arheologije, etnologije, jezika i narodne knjievnosti,
prirodnih nauka istraivanja na polju geologije,
zoologije i botanike, a povremeno i bibliografske preglede djela
o Bosni iHercegovini. Okupivi oko sebe u prvim godinama
afirmisane kadrove, a ubrzo i
Glasnik Zemaljskog muzeja je obezbijedio saradnju preko 400
profila, od kojih su mnogi stekli ili
u Glasniku, visoka priznanja svjetskih
krugova. Za proteklih devedeset godina Glasnik Zemaljskog
muzeja nije nikada napustio svoju osnovnu funkciju - da re
dovito, svake godine, s punom akribijom, odgovorno
i objektivno saoptava iz pomenutih disci
plina i na taj doprinosi afirmaciji Bosne i Hercegovine ,
njihova tla, ljudi i kulturnih tradicija od prahistorije do danas.
U elji da dostojno, makar i skromno obiljei ovaj
jan jubilej publicistike u naoj zajedni
ci, Zemaljski muzej Bosne i H ercegovine objavljuje devedeseti
broj Glasnika, ponosan na ostvarena i da
su pred njegovim Glasnikom jo ljepi dani.
Redakcija
BASLER
POJAVA GIGANTOLITA U PALEOLITIKU SJEVERNE BOSNE
U nekim nalazi t ima iz vremena paleolitiJka u sjevernoj Bosni
zapaena je pojava grubo valutaka, gi'gantolita, koji se po
izgledu ne r azlikuju znatno od staropaleolitskih choppera i chopping-toolsa.
Njihovo .prisustvo u tim nalazitima nije - to dokazuje veliki broj
tipoloki uniformn'ih objelkata izgled i obrada nisu posljedica slabe
umjenosti odnosno nj'ihovih imalaca. je, ipak,
da se ovaj tip alatki u sjevernoj Bosni jalvlja u
paleoli tiku.
Problem pojave ch:o'Ppera u Evropi je osobito aktualiziran nakon 'to je
otkrivanje paleolitika villafranchienske starosti u Sandalj i, J<od Pule, i na
nekoliko mjesta u junoj FrancU'9koj postalo u posljednje vrijeme predmet
posebnog zanimanja arheologa
1
Mnogo ta je u vezi s tim jo ne
jasno s obzirom da se istrani radovi danas nalaze tek u fazama .
Taiko su ove rane kUllture ule u literaturu pod dva naziva: kao
najstariji paleolitik2 i ka'o arhajski paleolitik
3
, to u oba pokazuj e
tendenciju da \Se problem na neki i':odvoji 'kao zaseban fenomell1.
Pojava arhajs kog (naj s tarijeg") paleolitika u Evr opi vezana je uglavnom
za relativno usko Sredozemlj.a. Izuzetak jedino nalazite Ver
t essz611os, kod Bwdimpete", koje se nalazi dublje u kontinentu, gdje su u
nek()ffi Lnterglacijalnom dobu i':ovori tople vode pruah prisutnim suvreme
nicima pitekantropa osobito povoljne uvjete za opstanak.
U kulturi arhajskog paleolitika preovladavaju dva osnovna tipa alatki
za koje su u evropskoj hteraturi usvojeni spomenuti engleski
te!1mini chopper i chopping-tool. U afro-<azijskom vie je u Uipotrebi
naziv pebble-tool , a s tim u vezi i pebbl e-culture kao pojava. Na fran-ko
fonom u U!potrebi je i izraz galet amenage.
Ranije datiranja kultunnog stvaranja u
vrijemeo,ko 500.000 do 600.000 godina pri je sadanjoosti BP) pomak
nuta su novim za daleko vi'e godina unazad, toliko da je i geo
l M. M a ,l e z, Ueber die Bedeutung der vO'n Gero.Hgerate<n in
den ViUaJ'rarnchiuffils chichten der Sa,n.dallj a I in I,sbrjen, Bull. Sci. Cons. Acad.
Yougo,sl., 19/3-4, Zag:reb, 1974, str. 79- 80 ; H. d e L u iffi l e y, Les pTemieres
LndU'striel's humaines. La Pn?hirstoire I, Pari,s, 1976, S1tr. 761--816.
2 M. M e z, O o'Statarka r o:da Homo u narslalgama viHa,franka
SaJllJdalje I kod Pu,le, Rad JAZU, 37,1, Zag:reb, 1975, str. 181-201.
3 H. :d e L u m I e y, ibi:d., str. 761--816.
4 L. Ve ir t e s je :obog prera.ne smrti bio obja:vlirti rezuJ.rta.te rada
na ().V'om na'laziiltu.
BASLER
8
stratig.rafski morao biti nadopunjen novim terminima." Usaglaavanje
ovih nalaza s'a geo'lokim kronostratigrafijama raznih do sada upotreblja
vanih shema, a pogotovo onom alpskom Penaka i Brucknera, postalo je
nedostatno, zbog se u novije doba pri:bjeglo egzaktnim
sistemima, kojima se osobito prikladnim pokazao zemljin paleomagne
tizam. Pleistocen je prema tom sistemu podijeljen u dvije velike epohe:
stariju, preteno negativnog (inverznog) magnetizma, zvanu matuyama, a
koja se protee na vrijeme 2,000.000 i 700.000 godina BP, odll1osno
do sredine gunz-mindelskog doba prema alpskoj geolokoj shemi,
i epohu preteno pozitivnog (normalnog) magnetizma na:ovanu brunhes, za
vrijeme od sredine gunz-mindelskog interglacijala do konca ledenog doba
u cjelini, tj. 10.150 godina BP.
Alatke od kremena na izgled choppera, svjesno ljudskim ru
kama, datirane 'su prema paleomagnetskoj metodi duboko u matuyamu, to
u a'psolutnim ciframa negdje oko 1,800.000 godina prije nas. To odgo
vara vremenu dosta nesigurno hmitiranog donau glacijala po proirenoj
alpskoj shemi. se, da se nauka zaustaviti Ini kod ovih
tel1mina, jer se metode za dati.ranje najstarijih ostataka ljudske kulture u
novije doba znatno usavravaju, a nisu ni jo stariji nalazi.
Problem arhajskog paleolitika u Jugoslaviji je osobito aJktualiziran
na:kon ekstrakcije dva kremena artefakta iz sa faunom starijeg villa
franka u a,ndalji I, kod Pule!;, uz koju su ustanovljeni i drugi tragovi
prisutnosti ostaci paljevine i nagorene ivotinjske kosti. Popratni
nalazi Ul ovo istarsko dozvolja,vaju njegovo datiranje u stariji villa
franchien, po bi ono moglo biti staro i do 2,000.000 godina.
Karakteristika arhajske industrije nije samo njena velika starost nego
i bnjenica da se ona pripisuje primitivnoj vrsti hominida - homo habilisu.
U srednjoj i junoj Africi to je osteoodontoloskokeratofirska industrija,
autorima se smatraju pitekantrapi. U Evropi se naj>starijom lj,udskom
vrstom, dakle i tvorcem najprimitivnije kulture, smatra vrsta neto
od pitekantropa, koja je nazvana anteneandertalien
7
. Pobuda za ovako razli
imenovanje pruio je svojedohni nalaz luball1je u sloju
s kulturom \.l Fontechevadu (1947. godine)S
No, dok je pitekantrop danas u svim svojim detaljima dobro poznat,
izgled njegovog evropskog suvremenika nije jo sasvim j'asno definiran, zbog
je on i dobio poneto i ime predneandertalac.
Ipa,k, bez obzira na nedostatnost podataka o izgledu tih ljudi, poznato
je dapitekantropi u Africi i predneandertalci u Evropi koegzistiraju sve
do riss glacijala. Njihovi ivotni prostori odvojeni su ogromnim regijama
u sjevernoj polovini kontinenta sa kojih jo nema dovoljIllO sigurnih
antropolo'kih podataka. po na,lazima atlantropa, neke vrste
(ali ne 's pitekantropima) u acheuleenu sjeverne Afrike (nalazite
Palikao), moda se utiru veze na polju antropologije Evrope i Afrike,
makar to su saZ1nanja jo uvijek nedostatna za neke sLgurnije
Misao o razvoju hominida u Evropi potkreplj-uju neka
.; H. d e L u m l e y, Cadre chr.ono,logique abSQlu et paleocli:matDsme du
Quaternailre, La Prehi9toire fralnc;:ai,se, l, Pari,s, 1976, !St r. 16.
(I M. M a l e z, Ueber di.e Bedeut\.lJng ..., str. 79-80.
7 M. - A. d e L u m l e y, Les Anteneanderta,liens, La P,rehi,sto'ire rranc;:aise,
T, Parri s, 1976, str. 547-567.
8 J. P i v e ,t e a u, Les Am te-Neamdenta1iens du s\.lJd-----<ouest, La P>rehi.stoirre
:ilranc;:ai!se, l, Par,ils, 1976, s;br. 561.
POJAVA GIGANTOLITA U PALEOLITIKU SJEVERNE BOSNE
9
dijelova ljudskih skeleta, osobito ona to su otkrivena u nala
zitu Caune d'Arago, a koja datiraju iz vremena riss glacijalaB tim
nalazima osobito su mandibule Arago II i Arago XIII, te lubanja
Arago XXI l o
Nalaz ljudskog zuba u anda,lji I, koji se prema elementima
moe vremenski staviti o bok nalazima pitekantropa, nije dovoljan
do te mjere da bi mogao p o.slu i ti ,kao osnova za rekons,trUikcij u cj elokupnog
izgleda individuuma. Ostaje, zbog toga, otvoreno pitanje da li je on po svom
obliku blii pitekantropu ili predneandertalcu u smislu f.rancuske
antropologije. No, bez obzira na pripadno'st jednoj ili drugoj vrsti, je taj
bio sposoban koristiti se pomagalima kao to je vatra i svjesno
oblikovane alatke od tvrdog kremena. andaljski chopper je do sada naj
starija ljudska na sjeverozapadnom BalJkanu, a moda i
u Evropi.
Na grubo ote-sane valutke gledalo s.e dugo vremena 'kao na neki
otpadni materijal ; kao .na objekte koji ne sudjeluj.u punopravno u deter
minaciji neke kulture. Oni naprosto nisu bili priznavani kao svjesno for
mirane alatke. U sjevernoj Bosni oni, predstavljajou i latentnu
opasnost za neki takav usamljen nalaz, negdje na nekoj staroj
terasi pored Save, Ukrine ili Usore, mogao bi lako dovesti do pogrene
pretpostav1ke o velikoj njegovoj starosti, a time i do nerealnih
o prisustvu primitivnih hominida u ovom regionu.
Chopperima u sjevernobosanskim nalazitima
naime, iz paleolitika, a zapae,ne su na lokalitetima:
Lu i selo Kulai , kod Prnjavora. Na niskoj tercijarnoj terasi sa
je Qko l m debeo nanos wi.i.nmske staros ti s ostacima paleo
litskog prebiva-lita kulture aurignaciena. U inventaru se nalaze primjerci
primitivno valutaka koji se po svom habitusu ne razlikuju znatno
od alatki arhajskog paleolitika. Neki primjerci 'se kao pO'kuaj
da jednim ili sa dva odloma kontrolira kvalitet kamena i njegovu podobnost
Z8. kaljenje, ne u je vidljivo da su oni sluili kao alatke
ili oruje
U
M a l a G r a d i n a , selo Kulai, kod Prnjavora. Na ljunkovitoj terasi
iz vremena pliocena, u nanosu wi.irmske starosti, nalaze se dva tanka
sloja s ostacima paleoLts'kih stanita. JeelJno od nj ih pripada mousterienu,
a drugo aurignacienu. broj grubo jednostrano i dvostrano
valutaka pripada aurignacienskomdijelu
L o n d a, selo Makljenovac, kod Doboja. U vieslojnom nalazitu hori
zont S grubo otesanim oblucima je datirati u starije faze
aurignaciena
I3
K r e v n i c a, selo kod Prnja,vora. U sloj-u s kulturom auri
gnaciena, istovremenom nalazitu na u nedalekim Kulaima, zapaeni
su i grubo pritesani va luci.
H
o M. - A. ct e L u m l e y, ibi,d., sUr. 549.
la M. - A. ct e L u m l e y, ibid., str. 550-554.
II B a s l e r - J a n e,kov i Paleo'Ji'bko nalazite u KuJaima,
GZM, n.s., XV-XV.I, Saraljevo, 1961, >,tr. 27-38.
). B a ,s I e 'r, PaJeolit9ko nail<liZ'i i'lte Mala Gradina u Kulaima, i
xn, 'Iluzla, 1978, s tr. 9-11.
J3 B a s l e 'r, PraLs.to'r.ija ju.gosla,veI1!Slkioh zemalja, I, Sa,rajevo, 1979, str.
322-323.
l4 B a os l e T , Dv,i oje .paleolitJske stanice u dolini UlkJrine, i X,
'I1UlZJla, 1973, str. 7-15.
10
DURO BASLER
Pojava ovakvih alatki zabiljeena je i 'na jo nekim do sada manje
lokalitetima sa nalazuma iz ranijih faza paleolitika, tako
na Hende\k'u i Kamenu u Ma,kljemovcu, kod Doboja,
gigantolite iz sjevernobosanskih nalazita je u
tipolokom pogledu razdvojiti u Jednim dijelom to su
chopping-toolsi u najuem smi'slu ovog pojma (vidi sL 1), Ot'kriveni su
na u Kulaima, te Hendeku i Kamenu u Mak1jenovcu, kod Doboja,
SL L
Crte: N .
Drugoj skupini pripadaju veliki obluci, po jednom rubu grubo
otesani tako da je formiran otar i u mjeri pravilan brid - na jednoj
plohi oikvrcan udarcima o tvrdi predmet, a na drugoj ravan, Takav radni
rub vrlo je blanjalicaJma, se da ne postoji
znatna upotrebna razlika jednih i drugih, Nadalje se da ovi
tipovi nisu svjesno tako formirani, nego da su nastali kao posljedica upotrebe
alatke u
odgovora na pitanje o pojavi ovog na izgled primitivnog
u paleolihku sjev,erne Bosne viestruike su, iMisao da bi se
u ovom radilo o tradiciji iz daleke prolosti, dakako, otpada, jer u
vrlo velikom rasponu vremena tokom starijeg i srednjeg paleoli,tika ova vrsta
alatki nije bila u upotrebi, bar u oblicima i dimenzijama koje odgovaraju
villafranku, Ona isto tako nije u kulturaJma koje su li sjeverno.i
Bosni nastajale poslije toga vremena,
11
POJAVA GIGANTOLITA U PALEOLITIKU SJEVERNE BOSNE
Izrada ovih alatki je, prema svemu rezultat nekog tehnolo.kog
postupka vezanog za lov di neko J edino su, moda,
njihov oblik i bili sirovinom, to u konIkretnom
da su t a'k:vi bili valuci to ,su ih n<YsiJle rijeke u .svoj'im koritima.
sapientne Vf'ste u doba ,paleolHika poznat de po tome
to je razvio vjetLnu daljinskog lova, na brze ivotinje, pa je zbog
toga i bila udaljenost i rtv,e. On se u tom pogledu
znatno razliJkuje od 'svojih 'prethodnika : ljudi neandertalske i starijih vrsta.
Chopperi su, kada su se upotrebljava:ti u lovu, bili udarnog
kar,aktera, ,pa .su zbog toga mogli, 'sluiti samo za nepos redni napad iz blizine.
Moda su 'se na 'lovitima sjeverne Bosne u toku wiirma, od kada dati
raj'u .ovi nalazi, pojavile ili su uz ostale ivotinje hvatane i one veliIke kao
to su za ubijanje ni'su bile :dovoljne strelice i kopllj.a. Postojala
je, .dakle, potreba ,da se te ivotinje .dotuku UJbojnom snagom. Za ovu
po sebi .dosta realnu soluciju ,nema, i'pak, pra,vih materijalnih dokaza. O pra
ljudskom izboru lovnih ivotinja u 'sjevernoj Bosni nauka nije iz prve ruke
j'nformirana, da se u plei'stocenim ovoga kraja kosti ivo
tinja nisu

Ne 19lIli'jemo ipak gubiti iz vida ,da je homo sapiens znatno
upotrebljavao kost za izra:du alatki , umjetni,6kih figura i nakita. On je tu
kost, osobito slonova mogao lomiti samo veli,kim sjekirama. se zato
da je time ne samo opravdana pojava choppera i chopping-toolsa u
aurignacienu sjeverne Bosne .nego i objanjeno njihovo upadljivo odsustvo
u 'srednjem paleolithku. Neandertallslki ljudi nisu, naime, upotrebljavali slo
niti su bili orijentirani na obradu kostiju. To bi
bio jedan od razloga da choppere nisu upatf'ebljavali , pa su oni zato 'U sred
njem paleolitilku gatavo nepaznati. Druga je pitanje zata jednom inicirana
upotreba cho'pperima alafki od strane nosilaca ranag palea
litika nije nastavljena u kasnijim, gravlettiensk1m, fazama. Putanje je, me
na koje ivotinje su bili 'usmjereni ti ljudi. pa nalazima iz
drugih regi.ja Evrope, u kajima se osteola.ki materijal, glavna lovna
ivahnjakasnih bili su sobavi , a tehnika lova bila je tada znatno
usavrena upotrebom da'ljinskog nacval'l1ag aruja.
Pretpastavka da su gigantaliti u ab1rku choppera tokom jed.nag dijela
ranog paleolitika sjeverne Bosne sluili kaO' oruje l ovcima
na mamute, a jo vie i za lomljenje prihvatljiva je. Njame se
jednako mae objasniti njiho-v izostana!k u doba mouster1ena, kada ljudi jo
nisu predmete od tvrde Vl1ste kasti, kao i u kasnom paleollitiku,
kada su proboscidi bili izumrla vrsta ivatinja. Tu kl1mom uvjeto,va'l1u
smjenu ivotinjs kih vrsta priloena tabela prema
P. Bou1t-u16 za prostar srednj e FrancUIske, a koj a moe priblinO' vaiti i za
juni rub Panonije.
15 B a ,s l e Ir, ibid., str. 10.
1. P. B o u ,t, Les fa'unesde maJmmi,feres et les epi,sodes periglaciai,res, La Pre
husboire fran<;ahse, I, Pa.r,is, 1976, s tr. 362-363.
12
I
BASLER
...
vl
o
......
Z
)Vl
<{
D
<{
vl
W
......
ii:
n..
<{
Z
D
O
<.!l
o
II I 11 1111
50000
RANGIFER
TARANC!JS
100 OOO
150000
RHINOCEROS
ETRUSCUS
RH INO CEROS
TYCHORINUS
ELEPHAS
TROGONTERI
IIIWII
HOLOCEN
10150
TARDIGLACI
14 SOO
:l:
30000
o::

34000
o::>

60000
:l:
o::
o::>

.........
(/')
(/')
EQUUS
GERMANICUS
EQUUS
MOSBACHENSIS
(/')
SISON
PRI SCUS
(/')
200000

'"
ELEPHAS CERVUS
-fl . BASLER ANTIQUUS ELAPHUS N . BAOANKOVIC
13
POJAVA GIGANTOLITA U PALEOLITIKU SJEVERNE BOSNE
DAS VORKOMMEN DER GIGANTOLITHEN IM PALAOLITHIKUM
NORDBOSNIENS
ZUSAMMENFASSUNG
In elmgen nordbosnischen jungpalaolithischen Fundstellen wurden chop
perahnliche Gerate entdeckt, die keinesfalls als Zufallserscheinung zu betrachten
sind. Sie gehoren der Aurignacphase, und sind somit eine frtihe Erschei nung
innerhalb des Jungpalaolithikums. Es scheint dass diese Gerate zur Spaltung der
harten Knochen, insbesondere des Elfenbeins, ihre Verwendung gefunden haben.
A. BENAC
ENEOLITSKO DOBA U BOSNI I HERCEGOVINI
- neka nova razmatranja
U posljednje dvije deoenije OIbjavljeno je nekolhko sintetskih pregleda
o eneolit:s:]{i.m nala;zitima u Bosni i Hercegovini i o problematici koja je za
njih veza,na
1
Svaki novi pregled je L1Jpotpunjavao prethodne radove, jer su
otkrivene nov,e stanioe i novi eneolitski nalazi na ov,im i drugirm
a s tim u vezi su m i jenjane i neke ranije postavike. Pa, ipak, temati'ka nije
ni izdaleka is crpljena i ovo izuzetno nemirno doba uvijek izaziva iv interes.
Cini mi se da se obrada na,laza Lz tog perioda u
velikom sintetskom djelu Praistorija jugoslavenskih zemalja, 111 uklopila
u jedan iri konteks,t i da to za sobom nove dopune i nove
razrade. U ovako irokoj sintezi nisu se ni mogla neka ira razma
tranja o kulturama u Bosni i Hercegovini pa zato ovim prvi korak
u daljoj razrad,i pojava u tom periodu.
Kada je o e'neo1itskom dobu, moe se govo:riti o osnovne
kulturne grupe na tlu Bosne i Hercegovine: lasil1Jjskoj, badensikoj,
i grupi. Takav poredak odgovara i njihovom mjestu u dOlSad
komponovanim hronolo'ki,m skala,ma.
Pri ovih grupa posebnu panju geografski raz
mjetaj loka,li teta svake pojedine grUJpe i u bi ti glavna
panja u naem radu. Ovaj raspored prua sliku:
Lasinjska kultura je do sada otkrivena na pet nalazita :
Zemunica Ra,dosavska, 'kod Banjaluke
Vi soko brdo u Lupljanici , kod Dervente
Vis u Modranu, kod Dervente
,Donj i Klakar, .kod Bosanskog Broda
Gornja Tuzla
2
.
l A. B e n a e, S,tudien zur Stej,n- u.nd Kupfer,zei,t im no,['dwe.shlichen B a,llkan,
42. Beu-i.cht RGK, F,ra,nkful"t a. M., 1961, 1962; GtrU([la autora, KuLbuma, i'srtorija Bosne
i Het'Cegovineod naj,s,tarijih \!'remena do tut'9ke vlaJdavine, Sarajevo, 1966;
N. T a s i Badens'ki i kul tu.rn.i ko'l11(plelks Ll Jugoslavi j i, Dis!Serrta.tiO<11es
IV, Beograd, 1967; B. C.o v i Od Butrrni,ra do Llira, Sarajevo, 1976; P.aistOll'ija
jugoslavenskih zemahja III (S. D i om i t r i j e v'i N. T a s i Sarajevo, 1979.
2 CJelokupnu 'kartI\.! raspcostira,nja la,sirnj,'Slke ku1,ture Ll Jugoslaviji i odgo
biblio,g.rafiju v,i di u Praistorij i j ugoslavens,kih zemaLja III (S. D i m i
t r i j e v Z. Zeravica S1IDa,tra da ovoj ku],tu,ri pr,lpooaju i neki nala.zi sa lo'kaLi
teta i u BQ;9ni, bo se ne bi moglo
.tamonjim nalazima (Z. Z e r a v i e a, Na'selja lalS injS\ke kuilturrne grupe na pod
sjeverne Bosne, Naseljavanj e j naselja 'Ll prai.sltoriji, Mater.ijali XIV, Prilep,
1976, 92) .
16
ALOJZ BENAC
Prema tome, lasi njska kultura je bila rasprostranj-ena samo u sjevernoj
Bosni, i to pretema donjeg toka rije'ke Bosne i srednjeg toka Save.
Na zapadu je neto junije dopda do Zemunice, a na istoku su samo poje
nalazi u Gornjoj TuzJ,i.:l Generalno se moe da su
se nosioci lasinJSke kulture zadrali u sjevernoj Bosni zapadno od rijeke
Bosne, a Gornja TU'zla bi bila jedan izuzetak prema isto'ku ukoliko bi se
tamo utvrdio i horizont ove kulture.
Badenska kultura je d'osta slabo zastuplj.ena na Bosne i Her
cegovine. Ovoj ku,ItUTi u potpunosti pripadaju kulturn i slojevi iz
nalazita :
Dvorovi, kod Bijeljine
Vinogradine, Ikad Doboja
4
.
Izvj es ni elemen t,i badenske kulture su zapaeni jo na nekim nalazi
tima u Bo-sni i Hercegovini. Ovamo spadaju: Alihode u dolini Bi,le, kod
kod Sanskog MOi3ta , i Zecovi, kod PrijedoraS,
Debelo brdo, kod Sarajeva
7
, Val'vara, kod Prozoras U svim ovim nalazitima
su sa veo:na cikcak uTezanim
ili moti vima, koji su svojst veni keramici badenS/ke kul ture. Treba,
nagla,siti da su ti komadi u slojevima
kulture i da je to u ovim slojevima pojava. Zbog toga, u ovim
ne moemo govori,ti o naseljima badenske kultur.e, nego
samo o jednoj keramografskoj tradiciji preuzetoj iz okvira badens'ke kulture
koja je veoma dugo trajala.
N. je kao sigurno naselje badenske kuliture naveo i ono u Gornjoj
Tuzlin. On, spominje samo jedan fragmenat, koji bi vie odgovarao
kostolaokaj nego badens koj kultuTi. S drug,e strane, B. je u svojoj
publikaciji nal.aza iz Gornje Tuzle potvrdio da se u tamonjem II i I stra
tumu pojavljuju neki strani, elementi, u kojima se vidi
(ia:ko dosta labava) veza sa ku.ltuTom Bubanj Ia i sa badenskim slojem u


Zato ne moemo badenoidne elemente u Gornjoj Tuzli,
ali oni ovdje ne niikaJkav kulturni ho r izont. Naravno, u sklopu dosa
danjih istrai.vanja. - Svakako je od posebnog interesa sloj Al uVarvari,
kod. Prozora. Ta,mo su kombinavani retardirani neolibski elementi u fakturi
keramike sa formalnim ili ornamentalnim elementima kult"1J.re
3 Bez sistematlskih islko;pava,nja 'ne bi se mogto sa w>rditi
da se u I stra,hum!\.! na,selja u Golrn-j-oj Tl..lJZli 'rad! i o nekom horiZJontu lasinjslke
kul,bu>re. Talj s:tratum ima drugi (molda mijeam) 'kara.klter, ia,ko se nekolilko kera
fragmenata moe pripisati la'silnU.skoj kul,turi (v'idi : B. e o v i RezuJ.t3Jti
sondir3Jnja na prai'stor ij'skom nalselju u Gornjoj Tl..lJZli, GZM n. s. XV-XVI, Sa
raljevo, 1962, T. XV, 1-6).
4 A. B e TI a c, 42. BericM RGK, 136; ist i, Pr.iol'ozi za neolita u
sjeverno'j Bosni, GZM n.s. XVIII, Sa,rajevo, 1974, 129--434 ; N. T a s i 1. c., 1967,
18. - Na Ik3Jfti rallprO'stiranlja baldeniske kulture u P.railstor.iji jugo>slavenSlkih
ze.mallia III izosta,li su ovi Lokaliteti juno od S2Jve, iako S. spominje
prodo,r ove k'Ulhure u tom praJVcu.
5 A. B e n a c, IstraiIvanije prehils.torij's'kih :nalazita u dol ini Bile, GZM 111. s.
Salrajevo, 1950, T. IV, 1---B.
6 Lsti , GZM n. s. III, Sara,jevo, 1948, 19-20, T. VII , 1-8; isti, GZM n. s. XI,
Sa'rajevo, 1956, 154, T. X, 6-7 i GZM n. s. XIII, Sarajevo, 1959, 38, T. III, 6-7.
1 F. F i a, l a, Jedna 'na'se()bi:na na Debelom br.dJu kod Sarajeva,
GZM VI, Sarajevo, 1894, T, III, 12 ; i' sti, GZM VU, Sarajevo, 1895, T. II, l, III, 10.
s B. e o v i VeIi:ka g.radina u Varwa,ri, GZM n. iS. XXXII, Sa,rajevo, 1978,
45-54.
o N. T a !s i l. c., 1967, 18.
10 B. e o v RezuJLtati sondilra.nja ..., l. c., 121-126.
17
ENEOLITSKO DOBA U BOSNI I HERCEGOVINI
iz obje njene susj,edne vari jante (bosanske i j adranske) i pomenu t im
badenskim naslj
Prema tome, manj.e grupe nosilaca badenske kul ture su se za.drale
neko vrijeme u Dvorovima i Vinogradina.ma (radi se o malim naseljima),
dakle, na prostoru sjeverne Bos.ne od i'stoimene rijeke. tim,
kulturni uticaj ove grupe je imao neto iri teritorijalni i hronoloski kara:kter.
On se u slojevima ku.J'ture u zapadnoj i centralnoj Bosni,
kao i u S'lojevima naselja u Gornjoj i sloju Al na Varvari.
To sam konstatovao za jo 1948, a za Zecove 1959. godine.
U obradi meta.]-urke djelatno'st i nosilaca kuJ-ture, B. je
konstatovao da se cilkcak urezani ornamenat badenskog ka raktera
javlja na keramici a is to ta'ko i na keramici kulture
u sjeverozapadnoj i centralnoj Bosni] 1. Zbog toga se zasada moramo zadrati
samo na dva pomenuta lokaliteta i samo njih kao p:'ave stanic,?
nosilaca badenske kulture.
kultuTa je do sada u Bosni i Hercegovini konstatovana na
lokalitetima:
Donja Mahala, na Savi
l 2
Pivnica, kod Odaka
13
Vis-Madran, kod Dervente 1-1
Alihode, u dolini Bile kod Travnika] ';
Obre n, kod Ka'knja
1n
Pri nabrajanju ovih lokaliteta treba naglasiti da je njima naj
naselje na Pivnici, kcd Odaka, gdje je donji sloj pr ipa.:lao
kulturi i pruio veliki br oj podataka o ivot) tamo5njih
eneoli1!skih stanovnika. se da i naselj;e Vis kod Dervente prua inte
gralan sloj kulture i da j e na ovom v:esloj nom l o.'cali t : tu u,sta
novljen stratigraf.s'ki odnos te kulture prema lasLn:jskoj i kulturi.
Na lokalitetu Obre n otkrivene su jame sa inventarom kultu re
ukopa'ne u sloj butmirsike neolitske kulture i sasvim je s:gurno da su i ovdje
izvjesno vrijeme boravili nosioci grupe. Tee j.e neto sigurno
o ostala dva nalazita. VjerONatno je da su pripadnici grupe
boravili neko vrijeme i u Donjoj Mahali , ali je to tei'lko za Alihode,
jer su tamo zabiljeeni samo m!nimalni ostaci keramike, i to
zajedno sa kera.mikom kulture. Pa, ipak, ne smijemo
ni ovaj lo,kalitet.
je da su nosioci kulture izabrali oblast oko donjeg
toka r ijleke Bosne, odnosno uz zapadnu njegovu stranu, za izgradnju svoj ih
stanita. Odavde su oni prodrli do oko Kaknja, a moda i do doline
Lave i Bile. Donja Mahala je na samoj obali Save i odavde se lako u,spo
stavlja prirodan kontakt sa na.selji.ma Sa.ve, Drave i Dunava.
II B. o v Metalur.ka djela1tnast g.rulPe u Bosni, Godinjak
Centra za baLkan.oloska istraiva,nja ANUBiH :x,UIIil1, S3Jrajevo, 1976, 108.
12 J. P et ro v i Bericht uber einen Besueh der neolithiisehen Station Donja
Mahala bei Oraje an der Sa,ve, GZM XXXVII, Sa'rajevo, 1925, T. IV.
13 A. B e n a e, Pi,viO,ica kod Odalka i neki problemi
GZM n.s. XVI<I, Sarajevo, 1962.
u B. B e 1 VLs, Modran, De-Dverr.ta - v.ieslojno prai.s.tori'jSko naselje,
A.rheoloki pregl ed 6, B eog<ra:d, 1964, 22-23.
15 Vidi na!p. 5.
10 A. B e n a e, Obre II, GZM n. s. XXVI, 1971.
2 - GZM, NS, XXXIV - A!'heologija
18
ALOJZ BENAC
Ostaju naselja kulture na teritoriji Bosne i Hercego vine.
Evo njihovog redosljeda:
Bosans'ka Kostajnica
gradi'na u Svoooi, dolina Sane
glavica, dolina Sane kod Prijedora
Gradina Zecovi , dolina Sane kod Prijedora
Dabar u dolini Sane
kod Sanskog Mosta
Vis li Modranu, kod Dervente
Crkvina. kod Turbeta
Gradina u Alihodama, dolina Bile kod Travnika
Gradac, kod Homolja, okolina Kiselijaka
Gradac, kod Toplice, okolina Kreeva
Debelo brdo, kod Sarajeva
Fortica, kod Sarajeva
Kotorac, kod Sarajeva
Gradina u Varvari, kod Prozora
Zelena kod Mostara17
Sistematska iskopavanja su izvedena u na gradini
Zecovi, u Zelnoj na gradini u Varvari i - donekle - na gradini
u Alihodama. Sondana istraivanja su obavljena na Cr'kvini u Turbetu,
dok iskopavanja iz prolog vijeka na Debelom brdu nisu dala sigurnij e
poda,tke o stratigrafskom poIoajiu nalaza kulture. Sve su to,
vieslojna naselja. U na ZecoviJma, na Alihodama i u
Varvari kul tura najstarij i kulturni sioj, na Crkvini su
postojali i stariji slojevi, a vj,erovatno je takav i na Debelom brdu.
Ostali loka,liteti su identifikovani, ug.l avnom, prema povrinsbm nalazima i
tek predstoji sistematski istraivaeki rad na ovim lokalitetima.
Prema geografskom polo3.ju citiranih lokaliteta, sasvim jasno se vidi
da se ona pruaju od zalpa-dne Bosne (preteno od ua: dolinu Sane)
do junog dijela centralne Bosne To
bi trebao biti i pravac kretanja njihovih nosilaca. Preko junog dijela cen
tralne Bc'sne ovi elementi su dospjeli do doline rijeke Rame, odnos,no do
gradine u Varvari, kod Pro.zora. Ostaje neja'sno kako su dvije
terine dospjele do Visa u Modranu, kod Dervente. Moda iskopavanja
na tom lokalitetu dati odgovor na ovo pitanje, a za sada bi se moglo jedino
govoriti o impo;rtu sa zapadne strane ili (moda vjerovatnije) sa sj everne
sirane, preko Save.
* * *
Ja.ko su ovdje izneseni podaci o eneolitskim kulturama od 'ranije
poznati., ipa.k je cjelovit kartografski pregled lokaliteta pruen samo u publi
kaciii o kamenom i bakarnom dobu u sjeverozapadnom Balkanu (42. Bericht
RGK) 1962. godine. Poto su o.tada istraivani neki novi lokaliteti sa ostacima
eneolitskih kultura, kao to su Vis-Modran, Obre II, Varvara, Visoko brdo
u Lupljanici i Vinogradine, pojavila se potreba da se takva karta ponovo
prikae. To na ovom mjestu 1 Clnlim.
Iz ove kartografske slike jasno se vidi geografski raspored glavnih
eneolitskih kultura u Bosni i Hercegovini. Lasinjska i badenska kultura, dvije
' 7 P,odaltike o ovim loka.lilteti:ma vidi kod: J. K o r o e c,
novi lo,kOlJlitet slavcm-ske kulture, GZM ln . S. I, Sarajevo, 1946; S. D i rn i t <I' J de v i
kuI.tura i kul'burn.i 'k.ompleks, P.rai.sto'rija jugoslavenskih ze
mOlJLja III, Salrajevo, 1979, Karr>ta 6; A. B e n a c, 42. Bericht RGK, 136-137, Fig. 7;
B. e o v i Veliika gra.dina u Va.rva'ri, L c., vidi T. I-XIV; B. B e li 1. c.
19
ENEOLITSKa DOBA U BOSNI I HERCEGOVINI
starije eneoJi-tske grUlpacij'e na ovom Uu, zauzele su - u osnovnim linijama
paralelne prostore u sjevernoj BOISni: prva na zapadnoj, a druga na
strani od rije'ke Bosne. Najvie su se pribliile j,edna drugoj na
Vis-Modrana i Vinogradina. Nijedna od ovih dviju kultura nije
prodrla dublje u Bosnu; njihovi nosioci su se zadrali u ili
blago brdoviJtim predjelima sjeverne Bosne. Situacija u Gornjo'j Tuzli nije
sasvim jasna. U tamonj im straturnima se javljaju neki elementi
koji se pripisati lasinj's'koj, badenskoj ili kulturi. Sve su
to nalazi i bez velikih iskopavanja je teko zauzeti bilo kakav
stav. Zbog toga podatak o prisustvu lasinjske kulture u
Gornjoj Tuzli, koji su naveli Z. Zerav ica i S. uzeti za sada
samo kao pojavu importa. Geograf.ski poloaj Gornje Tuzle ne bi
ukazi-vao na sta'lnije prisustvo te kulture na ovom Na ovom stadiju
istraivanja izgleda da su nosioci lasinjske i badenske kul1Jure podijelili
sjevernu Bosnu na dva dijela i tako se onda smjestili.
Pripadnici grupe su, na izvjestan pronali slobodna
predJnjih dviju grupa. Oni su se naselili sjeverozapadno
od badenSlke kulture i onda dolinom Bosne prodr'li do njenog gornjeg
toka (Obre II, kod Kaknda). Nalazi u Obrima II sigurno da su se
oni sa 'kulturnim osobinama svoje grupe na,stanili. ll. ovom udaljenom
kraju.
Dovoljan je samo jedan pogled na kartu rasprostiranja eneolitskih kul
tura u Bosni i Hercegovini za konstatacij'u da su preds.tarvnici
grupe poli sasvim drugim putem. Oni su dosta masovno prodrli u zapadnu
Bosnu, gdje im se posebno svidjela pitOlllla dolina rijeke Sane, i onda su
- preko doline Vrbasal s - zali u juni dio oentralne Bosne. Sasvim je
vjerovatno da su nosioci ove vrlo kulture, od svoj ih stanita oko
Sarajeva ili Kiseljaka i Kreeva, nali put do Prozora (gradina uVarvari).
Zelena je veoma wdaljena i put elemenata do ove stanice
bi se mogao traiti u obrnutom smjeru (sa mors,ke strane). To da bi
ovi elementi u Zelenoj bih na hronolokoj ljestvici.
Navedeni raspored eneolitskih kultura na teritoriji Bosne i Hercegovine
izaziva ra:umiljanja o tri osnovna problema:
a) OdaJkle su te kulturne .grupe prodrle na ovu teritoriju?
b) Kakav je hronoloki odnos eneolitskih kultura na tlu Bosne
Hercegovine?
c) Kakav je stvarni udio navedenih grupa u etnoge-netS!kom procesu
kod iJirskih i sus jednih plemenskih zajednica?
a) Cini se da je najjednostavnije odgovoriti na pitanje odakle su doli
etnokulturni elementi lasinj 'ske krultu-re. Kart iranje nalaza ove kulturne
grupe na Hrvatske i Slovenije pokazuje koncentraciju nalazita
sjeverno i zapadno od naih stanica u sjevernoj Bo-snilO Dovoljno je
da SIe u zapadnom susjedstvu nalaze Lasinja i Kiringrad, a sjeverno od Save
Novoselci, Aikovci (pa i sam Pakrac). Sve su to vr10 sta
nita lasinjske kulture pedesetak dosad registrovanih lokaliteta, pa
se naselja u sjevernom dijelu Bosne sasvim priTodno povezuju sa susjednim
stanicama s onlu stranu Save i Une. Radi se, dakle, o junoj periferiji ras.pro
stiranja kulturne grupe, a naselja na tom prostoru su ostala u
('Vrstoj vezi sa ove kulture.
t8 .Po SV<JTl,U ,izgleda da je gra.dilna V'lnac, kod Jajca, bila jedna od
stanica d'olirne Salne i
19 Vi' di: Praistorija }ug.Qls]avenskih zemalja III, .karta 3.
2
20
ALOJZ BENAC
Neto bi se moglo reci i za stanice kuHure u sjevernoj
Bosni. Na susjednom prostoru, sjev,erno od Save, zapaena je prava koncen
tracija naselja badenske kulture. Spomenimo samo lokalitete:
Bapska, arengrad, Sotin, Vin(kovci, Gomolava, Gornja
Bebrina, koji su se neka'ko u luku nadvili nad dijelom sjeverne
Bosne. Na taj su malobrojna naselja badenske kultu.re u sjevernoj
Bosni, opet, smjetena na junoj per.iferiji raspmstiranja ove grupe. Time se
moe i ti skroman obim bosanskih naselja.
Pitanje porijekla bade'nske kulturne grupe nije jo uvije/k razrijeeno
na Tako dvojica jugoslavenskih koji su se
najvie bavili ovim problemom i.maju miljenja. Za S. Dimi
je cen tralnobalkanski prostor (sa bazom) odigrao
najvaniju ulogu u formira'nju badenske kulture, dok je do anatolizacije
badenske kulture (teza N. Kalicza) dolo tek u fazi ove kulture
20
Primarni centar badenske kuHure vidi N. naprotiv, na kane
lovane keramike u Moravskoj i sjevernom dijelu Panonskog

Ne u diskusiju o ovom problemu, sasv!m je sigurno da badenska
naselja u sjevernoj Bosni ne mogu nimalo doprinijeti razrjeavanju genetskih
izvora ove kulture. U obje navedene teze naa naselja zauzimaju istu poziciju.
Naselja kulture u Bosni mogu se smjestiti u jiugo.za,padnu
oblast rasprostiranja ove eneolitske grupe. Najblia su im naselja s one strane
Save: i Gomolava
22
Na prostoru Save i Dunava se,
kulture donekle podudara sa badenske
kuHure. To je sada, naravno, problem odnosa ove dvije eneolitske
grupe pa naselja u Bosni ne doprinose mnog.o rjeavanju tog problema. Jer,
i ovdje se radi samo o perifernoj oblasti.
O porijeklu kuHure postoje disparatna gledita.
Ovdje je interesantan samo podata.k da su naselja sa
kulturom locirana jedino u sremska-slavonskoj regiji i na nalazitima juno
od Sa've i Du,nava (odnosno u Bosni i Srbiji). Kao dokaz slui i naselje na
Pivnici, kod Odaka, koje bi trebalo da pripada starijoj fazi kul
ture. Zbog toga N. da se formiranje kulture
odigralo ba na gore pomenutom prostoru i da se ona odavde rairila po
Karpatskom bazenu. Pri fonm iranju te kuHure w).ogu
bi odigrala badenska kultura, je ona nasljednikn
Moram naglasiti da je prisUJstvo nosilaca badenske kulture u sjevernoj
Bosni veoma s.kromno i da je keramika ove kulture veoma od one
(to se moe lijepo vidjeti u odnosu Vinogradine-Pivnica). Zato
bi teko bilo sjevernobosanski prostor centre for
miranja kulturne fizionomije grupe. roba iz naselja
na Pivnici je u tolikoj mjeri obliJkovana da se jedino moe pomi
ljati na do.lazak njenih nosilaca u ovaj kraj iz nekog drugog oblinjeg
Moda je samo to je na Pivnici prvi put otkopa.n ta'ko
sloj kulture. U protivnom, morali bi se na naem prostoru
uvjerlj ivi prethodni elementi pri formiranju keramografije.
Ostaju jo naselja. lokaliteti sa nala
zima keramilke kulture relativno su udaljeni od velikih centara
te eneo,litske grupe u Slavoniji i Sremu (glavna
20 Iobi.d., 228,
21 N. T a -s i 1. c., 1967, 34.
22 Vidi: P.raistori.ja jugoslavenskih zemaUja III , karta 5,
23 Ibid., 262-263.
ENEOLITSKO DOBA U BOSNI I HERCEGOVINI
21
grupe na ovom prostoru se, i.nate, podudaraju sa badenske grupe).
N a prostoru Save i Drave, z<l(padno od veli;ke grupe na-selj a koj a
se zavrava sta'nicama u Samatovcima i Vi.kovc1ma, lokaliteti
kulture su veoma U tom pogledu je koncentracija naselja ove
grupe u zapadnoj Bosni i u jrunom dijelu centralne Bo'sne mnogo zapaenija.
To je za sada koncentracija, osim centara u Slavoniji i
Sremu. Odmah se moe primijetiti da je krug naselja u zapadno,j
Bos'ni smjeten negdje na naselja u Slavoniji
i Sremu i onih u Ljubljanskom Barju (zapadna varijanta kul
ture)24. Zbog toga je i dolo do simbioze keramogr.afskih elemenata
i zapadne jugoslavenske varijante kulture u H r u
i na Zecovima, kako je to R. R. Schmidt konstatovao za kera
nalaze u Fopmirala se, dakle, zapadnobosanska var ijanta
kulture, koja je kao ta'kva ula u literaturu. Naselja u
junom dijelu centralne Bosne nisu jo sasvim dovoljno pa zato
nije jasno da li je to samo dio pomenute varijante ili se, moda, na ovom
fmunirala jo jedna varijanta.
U svakom nosio,ci kulture su odigrali najvaniju
ulogu u eneolitskom dobu Bosne i Hercegovine. Oni s u zaposjeli kompak1ne
oblasti, a uticaj ove kulture se osjetio i u do.lini R3.me i Neretve. Teko je
za sada tvrditi da li Si U nai prodrli do o')ala Jadrana, iako ima
potvrdnih miljenja u tom 9mLsl u
2G
Moda nova istraivanja dati odgovor
i na ovo pitanje.
U zaJklju.cku se mo,e konstato,vati da su lasinjs'ka, bad,enska, pa donekle
kultura imale perifernu ulogu u okviru teritorije rasprostiranja
i razvoja tih grupa. Njihovo je mje.sto uglavnom u sjevernoj Bosni. Jedino
pripadnicima vute-dolske grLLpe dajemo iri na tlu Bosne i Herce
govine. Oni su dubo,ko prodrli prema jugu, a jedino su se negdje u gornjem
to,ku rijeke Bosne nali u susjedstvu sa nosiocima kulture (.'\li
hode-Obre II-Debelo brdo).
b} Prema stra.tigrafskom slijedu na Gomolavi, kod HMfkovaca, hrono
loki odnos osnovnih eneolitskih kultura bi morao ovim slijedom:
kJultura. U tom redoslijedu baden.s1d slo
jevi zauzimaju donju poziciju, to da je badensIta kultura i n'lj'starija
27
Na Visu (Modran, kao Dervente) iznad slojeva sa lasinjskom kulturom dolazi
sloj sa keramikom kulture. Prema tome, kLLlrtura nad
slojava i badensku i lasinj'skukulturu
2S
, to, bi UlItazivalo na hronolo'k!u
palralelu Na prostoru BOIsne i Hercegovine jedino bi Vi,s
-Modran pruao s.tratigrafski i hwnoloki slijed eneolitskih kultura.
Pri tome, treba ima ti na umu dvije Prvo, dOlkume11'tacija
sa iskopavanja na tom lokalitetu nije nikarda objavljena i zaJtn je nedostLLpna
ocjeni Drugo, S. smatra da je stratum Vis I jedan
24 Ibid., karta 6.
25 R. R. S c h m i d t, Die Bu,r,g Zagreb, 1945, 147; A. B e n a e, 42.
B erieht , RGK, 147.
26 S. D i ill..i t r i j e v i Die Ljl.llblja.na-iKulrtUlr, Arehaeo,logia iugoslavica VIII,
Beog,rad, 1967,
27 N. T a 's i Pozmoneol i t,g.ki, bronzanodohski i slaJ starijeg g;vozdenog doba
na Gomola:vi , RVM 14, Novi Sa'd, 1965, 181-184; vlidi i Praistorija. jugoslavenskih
zemalja III, 245.
28 B. B .e I i 1. C.
29 Pora imo'rija ju,go.sla,vel'l!s'kih III, 178 (S.
22
ALOJZ BENAC
od predstavnil&a starijih faza lasinjske k1ulture - faze I i IIa
3o
. Teko Je
zamisliti da bi jedan od primarnih centara ove kuHurne grUipe predstavljalo
naselje i sasvim perifernog karaktera. Vjerovatnije biti da je
relativna jednostavnost na Visu prije bila posljedica
perifernosti nego hronoJoke prednosti. Zbo.g toga sam sklon miljenjIU da
je zapadni dio sjeverne Bosne postao pozornica naseljavanja nos ilaca lasinj
ske kulturoe u nekoj fazi njene ekJspanzije (moda faze lIb ili III). Bio bi to
normalan proces ukoliko bismo primarne centre ove kulture traili sjeverno
od naeg A to je, izgleda, vrlo vjerovatno.
Geografski pol.oaj naselja lasinjske i badenske kulture u sjevernoj
Bosni bio je prven&tveno uslovljen njihovLm odnosom prema glavnim pod
rasprostiranja t ih dviju kul t ura .sjeverno od Save. Pa, ipak, pobpuna
dioba terenoa u sjevernoj Bosni bi govo.rila o hronoloko.m dodiru ovih kul
tura. Zbc,g manjkavosti materijala ovo je dosta teko dolklUmentovati , no u
ovom treba podsjetiti na neke druge momente:
1) ranije sam iznio tezu da je bade-nska kultura u Bosni imala
dvije faze - jednu SItariju, kojoj pripadaJu nalazi u Dvorovima kod Bije
31
ljine (paralela sa Bapskom), i dr.ugu na ostalim lokalitetima .
2. Elementi badens'ke kulture su vrlo zapaeni u nekim slojevima
dolske kJUlture (Zecovi, Alihode, Debelo brdo., Varvara i dr .). Ovo nesumnj ivo
ukazuje nB uticaj badenske keramografije na onu a to, dalje,
da su se ove dvije kutlture morale su.sresti na hronol.okoj
skali (da li se, onda, u BOls.ni moe govoriti samo a ka.snoj fazi
kulture?).
3. Ima se ultLsak da su u Alihoda.ma istovremeno ivj.eli nosioci ba
denske, i gru.pe, jer se keramika ovih krul1ura nalazi
u isti>m slojevima. Ako se i ne radi o ivotu nego, samo o kul
turnom uticaju, opet je o nekom hronolokom paralelizmu tih kuHura;
radi se, naravno, o izrazitim svojstvima sVaJke od ovih kultura.
Bio bi to dodir sa fazom badenske kulture.
je da je kultura najvanija eneolits.ka grupa
na Bosne i Hercegovine. Pored badenskih elemenata na keramici
ove grupe, zapaeni su i elementi keramografije. To se odnosi na
upe. trebu ukra'sa izvedenih tehnikom braz:h.stog ubadanj a (Furchenstich) na
keramici gotc,vo svih nalazita kul ture, a to je izraziita ornamen
taIna tehnika keramografij e. zaj elemen te
spada i forma zdjele s ievbjenim ob od (JIffi , koja se u raznim vari
jacijama javlja u obje keramografije.
Ovamo se mora i veoma vaan podata.k iz nalazita Vis-Mooran.
U tamonjem horizontu su i dvije terine
32
S. tamonji sloj svrstava u starij'u fazu ove kulture,
dok bi terine pripadale fazi (u tom stariji
horizont bi bio savremen starijem horizontu).
O\lldje izneseni podaci na da hronoloki redoslijed
kultura na teri torij i Bosne i Hercegovine
n ije ta,ko ka'ko to izgleda.
U tom kontekstu i m iljenje dvojice koji su se
bavili ovim pi,tanj ima.
jO Ibi.d., 147, 168; vidi i: S. Ldoloplasti:ka u las.Lnj;skoj
kuLturi, Godinjak CBI XIlI / ll , Sa,rC(jevo, 1976, 73.
3l 42. Bericht, RGK, 134-135.
32 B. B e J i ;1. c., jame u bloklu n .
Flrai9to<rija jugo<s,lavrns.kih zemruja III, 279.
ENEOLITSKO DOBA U BOSNI I HERCEGOVINI
23
B. smatra da su u sjeverozapadnu Bosnu prvo provalili nosioci
lasinjske kulture, a kasnije s u ove krajeve zaposjeli Po njego
vom m iljenju, dijelo.vi Bosne su - prije ulasika
u sjeverozapad'nu Bosnu - doivjeli i.nvaziju nosilaca badenske
kulture:H. S. postavlja ovaj' hronoloki odnos za slavonslko
-sremskiprostor: rana kultura je paralelna sa fazama Baden B-2
i A, a kultura bi bila istovremena sa
fazom B-l a zatim bi nestala
3
".
Prema milj enj u B. dakle, invazija nosilaca badenske i kosto
kulture bila bi gotovo paralelna, dok je kulbura od
njihove pojave. Prema postavci S. kultura bi pred
stavljala nelku hrono,los ku (pa, onda, i kulturnu) sponu bade'nske i
k1lIlture, a kasni Baden b i bio paralelan sa ranim
Uz sav respekt ovih miljenja, koja na posmatranju
dostupne dokumentacije, potrebno je ovdje - na osnovu svih naprijed izne
senih po,kazatelja - ukazati na jo tri pravca
1) Teritorija Bosne i Hercegovine (posebno se to odnosi na
sjeverne Bosne) leii na periferiji irokih panonskih i karpatskih oblasoti, u
kojima su pomenute eneolitske kulture nale za svestran
razvoj. Zbog toga na ovom prostoru ne treba traiti neku podlogu za
hronoloka, pa ni za kulturna raDmatranja u okviru tih 'kuoJtura.
2) Prema zapaanjima na Pivnici, kod Odaka, na
Zecovi.ma u dolini Sane i Debelom brdu, vjerovatno se moe govoriti o jednoj
varijanti ku-lture na terenu Bosne i o jednoj (ili - eventualno
dvije) varijante kulture. I to bi bio krajnji domet u razvoju
eneoEtskih kultura u B-osni i Hercegovini.
3) U nekim naselj hma u Bosni i Hercegovini je dolo do mijeanja
badenskih i i elemenat3. ili do mljeSanja
komponenti iz sve tri kulture . To je, se, glavn3. karak
teristika naeg tere.n,3.. Zbog toga situacija u Bosni i Hercegovini navodi na
izuzetno vaan stratigrafski poloaj kulturnih slojeva na nekom
lokalitetu ima prvenstveno vanost za taj lokalitet ili za regio'1;
to da na osnovu stratigrafije na jednom ili dva naselja ne bi trebalo
odmah stvarati za kulturn'e komplekse. Eneolitski .nalazi
u Bosni i Hereegovini govore protiv teze o nes.tanku j edne kultu!"ne mani
festacije kada se razvije kulturni kompleks i kada njegovi nosioci
do teritorijalnog ire.nja. Na ovom tlu je zapaeno i Lstovremeno
ivljenje tri eneolitske kiultur.e, a samo na l ()lkalitetu Vis-Modra n je sloj
lasinj'ske ku,lture prekriven slojem kulture. Otvoreno je pi,tanje
da li taj hronoloskiodno;s vai i za druga
e) Jo na simpoziju o teritorijalnom i hronolokom Ilira
u praistorijsko doba odranom 1964. godine jasno joe i
stanovite da u Bosni nisu ivjela iliJ1ska, nego panonska plemena
3
1) .
Tadanje teze se u posljednjih p.e.tnaest godina nisu ni u bitnije pro-
mijenile. Zb.og toga j.e danas sasvhm evidentno da su u sjevernoj Bosni
sve ovd}e tretirane ene-olinske kulturne gm.lpe, u susretu sa
i sopotsko-<lengyelskom bazom, imale wticaj u for
miranju tamonj'ih plemenskih zajednica. Izgleda, dalje, da treba
sa razlikama zapadnog i dijela sjeverne Bosne,
34 B. e o v i ad Buot1mira do lili'ra, 75.
35 'Praistodja jugoslaven Skih zemaLja Ill, 334.
3a Z. M a r i P.ro,blem s jevernog Llira, drutvo
BiH, POGebna izdanja IV/ l - CBI, 1964, 177-190.
ALOJZ BENAC
24
to bi mogla biti plemenska razlilka unutar ireg plemenskog i kulturnog
kompleksa. Na jednoj strani su u prvom pl.anu bile lasinjska
gro'pa, bez nekog zapae.nijeg utLcaj-a neolitske tradicije. Na dl1UgOj su ba
deTlJska i grupa dole u dodir sa odnosno so.potsko
-lengyelskom bazom i u toj simbiozi izvrLle formiranje etnogenetske baze
kasnij ih plemena u 'ovom dijelu sjeverne Bosne.
U junom dijelu centralne Bosne su ja'sni tragovi prodora
j kJuHure, odnasno njihovih nosilaca, uz uticaj
badens,ke kulture. Na ovom prostoru su prethodno ivjeli pripac1nici kasne
bubmirs'ke kulture, koja je u tom periodu stajala pod izuzetno jakim uticajem
(ili kulture; moda i pod pritiskom njenih nosilaca.
U dodiru svih ovih elemenata se vjerovatno formirala jedna etnO'kulturna
baza na kojoj su se postepeno transformacijom razvijale grulpe kalsnije po
znate pod zaj imenom Desidij alta.
Ovdje se radi o cen'tralnom mrskom prema iJnterpretaciji
B.

a pripadnost plemena Desidijata nije neosporna u irem ilirskom
krugu. Tako bi se ova si,tuacija donekle podudarala sa mi ljenjem lingviste
V. Georgieva. On se, pita da li se butmirska kultura moe pripisati
aux Protodalmats-illyriens38, ali pri tome ne uzima u obzir eneoht
skih kwltura na ovom R. na ovim prostorima vidi
regiona:' ilirski , dalmal:s'ki, panonski i liburnski (Libumi i Histri),
se na svoja Prema ovoj podjeli, jun:
dio centralne Bosne bio bi iliro-dalmatska z'ona. Cini se da ni ovo
stanovite ne izlazi iz domaaja arheolokih interpretacija.
Ostaje otvoreno jedno drugo pitanje.
'Pri formiranju predilirSIke baze na albanskoj teritoriji (vjero
vatno i vrlo vanu) ul'ogu odigrali su nosioci badenske, pa i
kulture
40
Poznato je, s druge strane, da kultura eljeznog doba
ima komponente sa odgovara
kulturom u sjevernoj Albaniji. Poto ove kulture pripadaju ilirskom
krugu (barem u irem smislu), treba i etnogenets!ki
proces na obje str8JTL. U ovom kontekstu se, onda, postavlja pitanje odnosa
u cjelini i etnogenetske baze u junom dijelu
centralne Bosne, o kojoj je naprijed bilo govora. Da li su eneolitske kulture
sa ranijeg areala butmirske kulture odigrale ulogu i pri formi
ranju prvog etnogenetskog sloja? A.ko se paralelno posmatraju
Gla'sinac i dolina rijeke Mati u Albaniji , ovakav bi bio
No, onda se postavolja i pita.nje kulturnog i odnosa Desi
dijata i Autarijata (koj i su mogli biti nosioci kulture).
Sto se Hercegovine, tCbmo je situ.acija u eneolitsko doba bila neto
Nema tragova lasinj:ske, badenske i kulture. Mjesto
toga , u ovoj oblasti se moe pratit i jedan kulturni stratum sa kaneliranom
keramhkom, koji - vjerova,nn'o - zaprema period ivota ove tri eneolitske
37 B. C; o. 'v .i Osno.vne IkalraJk,ter,'lstiJke mateoruja1ne kulture Ilira .na rndiho,vom
cen
i
bra1no.m cli':"utvo. BiH, Po,sebna izdanja IV/1 - CBI, SaJrajevo,
1964, ka'rte I-IV.
38 V. G e o. r g i e V, L'e!t.hmo.gene<se de la penLnlsule badika.ntique d'apre:s
d:OIntnees linguistique.s, Studia baleanica 5, So.fia, 1971 , 169.
39 R. K a t i i Liburner, Pa'l1Jnomier und Illy,rier, Studien zucr- Sprach
wi-ssernschaflt und Kulturlkunde, I'n'nisb.tucik, 1968, 363 ff.
40 S. Is l a m.i - H. C e ik a, Nouvelles do.n1nees sur l'antiq'Uirt:e ilI YlniaTJJne en
Mbalnie, Studia alba-nica, l, Tirana, 1964, 95 ; F. P r ein ct i, La civili,satiOOl pre
hustocique ac, Pred
LI il!"i , Pro.toilir,i, Prai,)iri - \!'laki novi aJspekti, BaIcamica VBI, Beo.glrad, 1977, 10-<12.
25
ENEOLITSKO DOBA U BOSNI I HERCEGOVINI
kulture. Tek iza toga pojavljuju se nosioci stila (jadranska vari
janta kulture ili lj'ubljanska kul,tura) i vrlo pokretni nosioci
(Sch.n ur) keramike. Ova shema se uglavnom podudara sa odgova
zbivanjima na Jadranu, a o tome sam da-o svoje miljenje na
drugom mje:sbu
H
- prelazni region bi se pruao uz dolinu rijeke
Rame (pa onda i uz dio gornje Neretve), gdje se elementi sa jed'ne
i sa druge strane, o. sloj'll Al gradime u Varvari dao je vrlo dokumentovano
miljenje B. u pomenutom svom radu , pa se tamo mogu svi
po.daci.
U bi se mog,la iskazati misao:
Nova arheoloka istraivanja na terenu neprestano doprinose rasvjetlja
vanj'u pitanja kulturnoistori:jskog i karakltera. Tako je
i sa eneolitskog doba u Bosni i Hercegovini. Dopunski,
pogled na eneolitska nalazita i kJUlture pruio je za neka nova
razmiljanja o etn.okuJ'turniJm kretanjiJma u ovim oblast ima. U tom smislu
su iz'nesene neke teze o tim kreta,njima u sjeveI1nom i jU2Jnom d ijelu cen
tralne Bo,sne. Sam pregled je, dalje, pokazao da jo u'vijek ima mnogo
otvorenih pi,tan.ja i da se istraivanje eneolitskih lokahteta 'll Bosni i Her
cegovini postalv!ja kao jedan od pr iori tetnih zadataka pri rjeavanjIU. etno
genetske baze ilil1ske i susjednih zajednica.
42
EPOQUE ENEOLITHIQUE EN BOSNI E ET HERZEGOVINE
- quelques nouvelles considerations
R.ESUME
Sur la base des donnees jusqu' il present on peut conclure que les groupes
eneolithiques en Bosnie et Herzegovine ont eu la suivante disposition geographique:
- Les groupes de Lasinja et de Baden ont occupe les regions paralleles
en Bosnie du nord: le premier sur le cote occidental et le deuxieme sur le cote
oriental de la riviere Bosna.
- Les membres de la culture de Kostolac ont, probablement, decouvert les
regions libres entre les deux groupes Cites et ensuite par la vallee de la riviere
Bosna ils ont p('metre jusqu' au son courant superieur.
- Les representants de la culture de sont venus tout d' abord en
Bosnie occidentale (surtout dans la vallee de la riviere Sana) et ils se sont elarg<is
vers la partie meridionale de la Bosnie centrale. Il est evident que leur route
s' est terminee dans le courant superieur de la riviere Neretva. Les trouvailles
dans la Grotte verte demontrent les autres directions de leur migration (peut etre
le long de la cote).
Etudiant l' elargissement general et la genese de ces quatre groupes eneolithi
ques, l' auteur formule les suivantes conclusions se rapportant il leur caraetere
en Bosnie et Herzegovine :
a) Les agglomerations de Lasinja et de Baden en Bosnie du nord sont situees
sur la peripherie meridionale du territoire principal de ces cultures eneolithiques.
Les territaires densement peuples au nord de la riviere Sava en temoignent
clairement.
4l A. B e n a e, Some problems of the weste:-':1 Balkans, I'ntern. CunJerenee
"Tlhe Trantsfonm3!tio.n 'Of Eurolpea,n CUlitU!re, 4000-2000 B. C., Dubr,o'Vl n uk, 1979
(u tampi).
42 U vlr,iljeme pisa,nja ov,og rada j.onilsu b ila izvedena sonda,na
Lstr3ivaJl1ja na gradi.nama, koja pruaju za neka do
pUJl1lska raZJmabra.nja.
26
ALOJZ RF-NAC
b) Les aglomerations de la culture de Kostolac sont de meme sur
la peripherie, c' est-e-dire sur la peripherie du sud-ouest de l' elargissement de ce
groupe eneolithique. Il reste, bien sur, ouverte la question de rapport de la culture
de Kostolac et celle de Baden entre la Sava et le Danube, c' est-e-dire sur le territoire
sur lequel ces deux cultures s' accordent territorialement.
c) Quant e la culture de il est evident qu'en Bosnie occidentale
se sont meles les elements de la variante orientale et occidentale de la culture
de sur le territoire yougoslave. Pour cette raison, on doit parler de la
variante bosniaque occidentale de la culture de dont les porteurs ont
eu le role principal II l' epoque eneolithique de Bosnie et Herzegovine. Il s' agit
dans ce cas seulement d' un caractere peripherique de la culture.
Sur le terr.itoire de la Bosnie et Herzegovine on peut, seulement d' une
cert:line maniere, appliquer l' ordre chronologique fixe: la culture de Baden (et de
Lasinja) - de Kostolac - de parce que leurs elements sont melanges
reciproquement sur certaines localites. En tout cas il s' agirait ici des phases plus
recentes de la culture de Lasinja et de Baden; seulement de cette maniere on peut
comprendre leur melange avec la culture de Kostolac et de
Enfin, l' auteur discute de certaines questions ethnogenebiques. Sur la base
des donnees qui sont aujourd'huia la disposition, il semble qu'il a ete formee
une forte base ethnogenetique preillyrienne sur cette region par la symbiose
des porteurs de la culture recente de Butmir avec les porteurs de la culture de
Kostolac et de Cela serait la base de la formation posterieure de la
culture de c'est-a-dire de la communaute des tribus des Autariates.
B.
o POLOZAJU PRIVJESAKA OD SPONDYLUSA IZ OBRA
i istraivanjem Obra je jedam od najkrupnijih kO'raka
u rasvjet1javamju niza pitanja vezanih za neoli1lski period centralne
Bosne. Bogatst,vo materijala i nalazita pruili su
usposta,vljanja suptiJmrih relatiV'l1o hronolokih odnosa k<ul
turnih guupa kO'je su zauzimale ovaj prostor, kao i postavljanja
\koj i, 'u torrn pogledu, svaikako pretrpjeti
izmjena. Pa, j'park, jednO' pitanje koje posljednjih godi,na dobLja sve !krupniji
u ovog perioda 'Illi lU ovom nije rijee-no. To je
pitan.je gornje grarnice neolita i pi,tanje raspada neolitskih kultura
i prelaska ;u eneolit. Ne mislimo na ovom mjestu po{l:uati prO'
bleme za je rjeenje, u{)sta'lom, potrebno mnO'go \'lie materijala od onO'ga
kO'jim raspolaemo. Na zadatak je, prvenstvenO' , pokuaj isticall1j a O'nih
mO'menaJta ikoj i u tO'm PO'gle-ruu mO'gu imati izvjesnO'g U ovO'm
je tO' jedna &kromna grupa nalaza ikoja, bar ,koliko .nam iz li.terature
PO'znatO', ,ima sasv.im brO'j analO'gij a lU hliskri.m j srO'd
nim gl'Ujpama. ,je O' pre-rumetima .O'vaLnO'g oblika sa dvije rupe
za vj'eanje, O'd spondylursa, a \koj,e je A. Benac kaO'
privd,esike (.sl. 1)' . ,Moramo O'rumah onarg.Jasiti da nas u ovO'm trenutku ne
in teresuje problemati'ka vezana za O'VU vrstu materijala za koju u
i PO' stO'j.i vel iki in teres sa brojnim, divergentn.im postav-
Sl. 1.
l A. B en a c, Obre II, GZM NS sv. XXVI, 1971, T. XXV, sbr. 97-100.
28
BRUNISLAV MARlJANOVIC
kama
2
. U vezi .5 tim, elimo samo da .plitanj'e porijekla s-po,ndylusa u
okviru ,izrazLto .kontinentalnih kultura treba ooj enj iva ti u kontekstu doka
zanih ri veza sa on1m klUHumim gJ1upama prostorni raspored
podrazumijeva prirodan i no.rmala:n Lzvor ovih sirovlina. U Obra II
diskl1sija ove vIrste &i'ni na:m 'se ,saJsvim deplasiranom Ine samo u pogledu
pori:je.klasirov.i,ne, ;karko j.e to i A. Henac i'stakao, .i 'U pogledlU pori
je-koja final'nog proizvoda
3
. U tom ;smisLu, !tvrdnju A. Henca o lokal'noj proiz
vodnji, nakita od spondylusa u ,Obrima II, zasnovanu na. relativnom siro
matvu gatovih proriz,voda u jadrarnskoj zoni, moemo potkrijepiti i podatkom
da je, os im gotov.ih proizvoda, 'u Obrima i nekoliko neobrade'nih ili
koljki
4
. sam afi.nitet sta\l1ovnika Obra prema
ovoj sirovini potpuno je ralZumlTjiv ako se u vidu izrazitost jadranske
komponente lU razvoj'u neoli,tskog perioda centralne Bosne. Svaka
da4ja 'diskusija o ovim 'Pitalnj.ima nam se suvinom. U ovom trenutku
za nas poseban imaju tipoloE:ke odlike ovih .nalaza.
Najbliu analogij'u pr.ivjlescima iz Obra predstavljaju u svakom
privjesci iz Sopota od ,kojih jedan pripada sloju II, dak je drugi povr.i'nski
nalaz'-' (sl. 2). S obziwm da .nalazi te vrste nisu ranije zabiljeeni 'u o'kviru
Sl. 2.
(Prema S . Dimitrijev icu)
smatramo da bi i ovaj' povrinski nalaz mogao
pripadati n8.!jranije sloj'u II, 'pa bi 'se sasvim slobodno mogao opredijeliti
u okvir faze III kmlture, kako jeto uostalom i
S. Odnos i poloaj ove kul ture prema neollitu cen
tralne Bosne, odnosno burtmi'rSlkoj !kul'turi, sasvim je precizno fi;ksiran zahva
nalazima Jmportirane :keramike iz okvira luialnky-Iengyel klUlture,
na os,novu ,koga je uspostavljen li paralelizam u smislu Luian'ky-Iengyel -
Burtmir II (faza II u Obrlima 1I)7 . .s obzirom .na da sopotsko-Ien
delska lkiultura 'u g'rupi ,kultura .ima vremenski prioritet nad svim
" S. Ven c l, Spondylove perky v Podunajskem neolitu, Archeologicke
rozhledy Xl
i
1958, Se. 5, str. 699-742; L. P f e if fer, Die steinzei,tJliche Mluischel
techni.k u'nd ihre Beziehun-gen zur Gegenwant, Jena, 1914; R. F O .T er, SponrdylUis
MusehelschmuCJk der Steinzeit au.s dem Elsa s.s, Anzeiger fiir elsass. Alter1iuJmsikunrle,
VIII/ 1916; W. B u t ,t I e r, BeHrage zur Frage des jungsteinzeLtliehen Handles,
Marburger Studien, Ii1938; G. C h i J d e, The Dawn of European Civilisation,
Oxford, 1925; J. G. CJ a r:k, L'E.urope prehi'storique, Les fonrlaments de son
eeonomie, Pa,ri,s, 1955; A. S t i p e v i O nalazu 'spo.ndylu.sa iz Raa'naea uz
problem porijekla poou:naV'skog spondyJ.Uisa, Radovi Instituta JAZU, sv. IX, Zadar,
1962; B. e e u k, Jadrall1 u prethiistoriji, Po.moJ1ski zborni,k, knj. 6, Zadarr, 1963;
A. B e n a c, Obre II, L e.
3 A. B e 'n a e, Obre II, L c.
4 Lb.id. (Privrjesc.i od spondy.lusa lU .neo,litu Ja.drana pCJlkaz'\llju pri
ma.nne odlioke obrade i ne mogu se sa privjescima iz Obra.)
5 S. D i m i t.r i j e v i .kultura, Monographie areheolo
gieae l, Zagreb, 1968, sbr. 47, T. XVI, l i T. XX, 7; na to je ukazao i A. B en a e, L c.
6 Ibid., str. 47, aU1tor, isti'na, o'staNIlja i nj.ihove ranije pojave.
7A. Be'nac, Obre II,str.114.
o POLO:2:AJU PRIVJESAKA OD SPONDYLUSA IZ OBRA
29
ostalimS, pomenuta &inhroni.zacija i u<spostavrjanje hronolokog odnosa
u smislu lB - Hutmir I (faza I u Obrima II) ;
- Butmiy II (faza II li Obrima II); LIIIII - BUltmir III (faza III
u Obdma !1I)o.
Na osnovu ovih paraleIa, ODnosno stavljanjem faze Hutmir III u prelaz
faze IIf. III i nadivljavanja
u oeLno'su 'na but-minsku 'k.ul,tunu, odnosno njeno due tra
janje. Na tad bi bi,la ,i priblina upotrebe
ove V'fste privjesaka, pogotovo a.ko se uzme u obzir da odgovara
privjesci iz faze II lU Obrima dolaze na samom njenom kraju. NaraV'Uo,
piltanje izvor'nog ffi(jesta Inastanika ove vrste privjesaka nije nijeiti
samo na oSInovu ov,ih :nalaza. Za tjeenj-e ovog pi,tanja Ise, mowa, Imogu
uzeti u obzir druge vrste 'nalaza na osnovu kodih ,su pojedini au.tori i po,kuali
utvrditi karakter veza srednje i Evrope
lu
Prema tirrn po,stavkama
bi se i pojava ove vrste .privjesaka mogla smatrati rezultatom uticaja sa
sjevera. Naime, u l,in.earno-traka&toj ,kefaJrnici 'se ovaj oblLk privjes'ka javlja
vrlo rano (Moravsky Kr,umlo,v) i izgleda Da je dJugo uupotrebill. Vje
rovatno je odavde prodro 'li Panonsku nizij:u, gdje je pris,utan u
grupama, Na tu je ulkazao i S. istakavi
da ovaj t ip pri vje&ka treba sma,tra ti obli'kom srednj o.evrops'kog porij ekla
l2
.
u vidu pris'll!stvo linearno-trakaste keramike bpa Malo Korenovo u
sjeverozapa.dJnoj Hrvats,koj13, te geneilli kuLture i njene
kontakte sa p.rostorom srednje Evrope
l4
, i prisustvo ovih privjesaka u
Obrima moglo bi .se smatra>tirezuHatom. konta:k3Jta srednje i jugois,toone
Evrope ,u neolitsko doba. U tom smislu bi se i kultura
mogla smatrati- posredn1kom u prenoenjlu ovakvih predmeta. Moramo pri
tom naglasiti da je od povezivanja ovih privjesa'ka u srednJoj
i Evropi , zasnovainim na drugim vrstama ,nalaza, vanilja
nica da se Oil1i u sredmjoj Evropi javljaj;u dosta rano, te da ovaj tip privje
salka 'na tom prostoru ima r,elabovno dugu traDiciju, dok je na naem pro
stopu znatno P,itanje njihove fUThkc ije, odnosno sjediJnja
vanja fwnkcionalnoSlti i atributa kulta u ovom trenutku je manje vama,
Ujedlno, prema prethodno iznesenom, pitanje poriljekla privjesaka iz Obra
moglo bi se smatrati
nas na ovom mjestu posebno interesuj e i'zrazi ta tipoloka
srodnost naih pnivjesaka sa zlatnim pnvJesc1ma ranog
eneolita panonskog prostora, te njli hovog povezivanja.
Smatramo da na ovom mjestu nije potrebno navoditi sve dosa
danje nalaze zlabnih privjesalka je pr is ustvo u pojedinim zonama,
odnosno ku]iturama dovoljno i po:zmato. Zbog toga se ogra
8 S. D im i t'ri j e v i op. cit., str. 63-66.
9 A. B en a e, Obre II, str. 172.
10 A. B e III a e, Odnosi Bo'sne sa srednjom u neoliIts;ko doba, GZM
NS XV-Ul, 1973, 'str. 33-34; A, B en a e, Obre II , str. 155, autor naglaruva rai
renost cl"f<namentalnog mamilfa traka'ste kera<IDi,ke koji je, pored PodunavJja idiijelova
s rednje Ev,rope, zahvatio i ,i Zaniill1.lji'Vo je
da je i,nte.npretaeija bralkastog or.namenta doivj ela scusvi,m indlivi:d:ualna ostv3Irenja
u i butmirskoj kuaturi; M, G a 'r a a ,n i n, P,rob.lemi podunaV'Slkog
neoliJta u svjetlosti novih 3lrheolokih rezultata, GZM NS VIII , 1953, 9tr. 51.
II S. Vein e l, op. oit.
12 S. D i ill it r i j e v i op. cit., str. 47 ; ilSlto mihjenje ima i A, B e fl a e,
Obre II, s.br, 97-100.
13 S. D i <ID i t r i j e v i Problem neolita i eneolita u sjeverozapadnoj Jugo
slav,ij .i, Opuseula a,reheologiea V, 1961.
.. S. D ,i fi i ,t r i:j e v i -kultura, str. 57- 59.
30
BRUNISLAV
samo na jednu uu grupu predmeta ko,ji pOlkazuju tipoloke dodir
sa naim pri'vjescima. Prema do.sadanjim re2lUltatLma i'straivanja, svi zlatni
bez obzira na hro.nolok:i redoslijed koj-im dolaze, svrstavaj'u se
u tri osnOWle ,grupe: jedno.stavni diskoidni privjesci sa dvije ili vie rupa
za vjea'nje, di sokoidni privjesci sa perfonira-nim sredinjim di'jelom i jezi
za vjeanj.e i, ,najzad, prstenasti privjesci. Naravno,
naJsupr<Y1: O'snovne tipolok'e postoje unu1ar svake grupe i, izvjesne
razlike obrada, obrada slobodnih pavrina i sl.) lokalnog, a moda
i kuHurnog karaktera.
navedenim asnaVll1im tipovima privjesaka prva gru'pa u naem
ima Ostali hpovi imaju sasvim razvijene pa
bi na asnov'u njih bilo teka izvriti bilo kakvO' povezivanje sa naim pri
vjesoima. Tome bi se, uostalom, protirvila i neaspol1na tipoloSka veza koja
postoji ovih privjesalka i nJihavih anadolskih protO'tipova. U
literatUI1i je problennatici vezall10j za ovu vrstu nalaza znatna
panj a, pa oosma stoga os'tavili pa strani a,ne di'SkusijJe koj,e se odnose na
poticaj Bhskog istdka, kao ma zone prerade zla ta, u fazi nj i
hove praizvadnje na prastoru srednje i Evrope
l5
, kao i hipotezu
o anadalskam porijeklu prtivjes-ka sa perforiranim potkrijepljenu
nalazom glinenag prototipa ha]kolli tskag ido.la iz Bi.iyi.ik Gi.illuoeka
IG

nam se da za pitanje kOj'e Inas interesuje nii'e ni upadljiva
veza prstenastih privjesaka sa nalazom iz sloja u
SesIIdu 17 . Nalazi sa jlUJgoslovenskog pras,tara ne mogu dopriJ1Jij eh
rjeeni'u ovog pitanja jer su rijetki i na
dio i, s obziram na kontekst nalaza i tipalooke odlLke, O'dW:,na
se veu za nalaze Badrogkeres2ltur kulture nji
hov ra2lvijeni ablik. S druge strane, ova vrsta nalaza je u vari
jarutama znatna n.ekrapolama ave kulrure u a bilo
kaJkvi dodiri sa naim u tam peri,adu su
za nas je ad mnoga si-tuacija u akviru pret
hodne, Tiszapolgar kulture, u .lwjlor se prvi zla tni privj esci javij aju u nekro
poli u Tibavi i p.llipadaju B fazi (,Sl.. 3)19. Izvjesna varira/nja u pagledu oblika
kaji se ad kru,nag do avalnag i anag sa vrhom bila bi,
pr,ema 1. Bagnar, za egzaktniju hronolak.u diferencijaciju pata
su u grabovima 14/ 55 i 15/ 55 sve vari.jante izuzev one sa naglaenim
vrhom
20
.navijli na1azi iz Vel'ke Rakavce, u okviru iste kulture,
ne gav are za znabnij'i raLJmalk kaji ih dijel,j, podrazUJmijevaju
periad a (sl. 4)21 Pomen u,ti nalazi ne odgovaraju
I" H. D u ill i t r e s c u, Conecti:onlS between Cucuteni-'I1ripolie and near east
cuLtures, Dacia NS V, 1961, str. 89-93; 1. B D g n ar - K u t z La n, The
early cop,per age Tiszapolga,r cuJture in the Canpatian BaJSi n, Bwdapest, 1972, shr.
146-148; V. M i loj i E:ln GoLdfun.d der KJupferzeit 3i\.IJS Uingam, Germania 3-1,
1/2, 1953, str. 7, 249; B. B ru,k n e,r, Praisto.ri ja Vojvodine, N. Sad, 1974, str. 138
139; B. J o van.Q v MetalUJrgija eneo'lit kog doba Jugo'slavije, Beograd, 1971,
str. 36-37; 1. B D gn a T - K 'u t z i a n, The Beginning and Positi'on of the Copper
Age, Actes du VIIIe congres international des sci ences preh;s toriques et proto
historiques II, Beograd, 1973, ,str. 300-314.
t6 H. Dumitrescu, op. cd. , str. 84 i nap. 44; B. Bruk'ner, l. c.
t 7 H. D um i t r e s c u, Dp. cit., 'sOr. 82 i nap. 31. .
18 Uporedi H . Dumit ,reiscu, op. ciot.; B. Brurkll1er, QQ. cit. , sa odgo
literaturom; B. J o van o v i op. dt., sa li,tera.tuTom.
19 K. A 111 d e l, P,ohrebi.s'ko z doby medenej v Tibave na vychodnom Slo
ven.slw, Slave:ruska a.rchealagia, vol. 6, 1958, pp. .
20 1. B o g 'll ar - K lU ,t z i a n, l. c.
21 J. V i z d a l, T,iiS1zapo1ga r,Sike pomebi'Siko vo Vel'kyC'h Raikovaiach, Koice,
]977, str. lO7-109, T. XLI.I.
31
o POLOZAJU PRIVJESAKA OD SPONDYLUSA IZ OBRA
Sl. 3.
(Prema K.
o


Sl. 4.
(Prema J .
BRUNrSLAv MARUANOVrC
32
ovalnim pnvJlscima sa krunlilffi otvoram u srediini, a hronoloki s.iguma
stariji, ,bar ,na teri,toniji a ko:jaj je predstavljaj'u, u straga tip'olokam
pogledu, vjeravatno prethodini, manje faJzvij.en oblik ove vrste pri vjesaka,
U tom pagledu je asabita vaJan nalaz iz graba 17, za kaji nam se
da se sasV1im slob-adna mae smatrati prelazmim ablikom ka dis-kaid,nim
vjescima sa za vj'eanj'e i rupam u sredini, U granicama rasprastra
njenasti 'Disza,palgar i badragkeresztur kuHure ava bi, biO' pri.radan tak
razvaj.a u kame jednostavni dis'koidni privjesci pakazuju tendenciju ka raz
v,ojiu j
Ali, ka.kvag ta ima u na,em Na prvi pagled ne velikag
jer je dana's neke paralelizme u tom smislu tesko izvadi1i,
nama se li ovom trenutku to pi,tanje i posebno vanim, Naime,
uspostavljanjem si:nhroniz'ma bUiumirske i drugih k,ultura, pasebno
i njenih faza kaje neosporna pripadaju eneolitu,
pastavlja se i pitanje relativno-hranalokag polaaj'a posljednjie faze but
mirske kulture, Pri tom imama u vlidu ja neke okalnosti. Prva,
nalaze badenske kL!JlItrure u sjevernim dijelavima Bosne, na ovom
prostaru prve azbilj<ne tragave eneal,itskih kultu ra, u punom ter
mi.na, nalazi.ma te1< sa paj'avama kasn'og eneali.ta, odnosno i
kulturam, to da na naem prostoru patpuno
nedostaje jedan horizont kaji bi korespondiraO' pajavama ranag enea
lita u pananskam smislu, Druga, nedavna istraivanja na Veli,koj gradini
u i kod neasparno su pokazala da kaSlno
neolitska kulturna grupa jednim svoj'im dijelom sigurno pripada
enealitskam pe,riadu i aktivno u formiranju kultur,nog sadraja
definisanog za sada kao eneoLit jadranske obale24, Ako sad ovome
dodamo da II faza butmirske kul,ture kantakte na ],j'niji
II, a III faza wpravo 'obil uje nalaz;ima tipa,
jednom optam dekadencijom butmirskag stila
2
", onda prethodno
pomenute dobijaju jo iri Tim prije akO' se ima u vid,u
i o\kolnost da i na,lazi u Obrama pO'ka'Zmju jednu deg'enerativ.nu
tendenciju, to je ista'kao i A, Benac
2
r., a ro se sve dobro poklapa sa
odlikama materi j ala uVarvari prepozmatijivim
dijelam sama po ablioima pasuda i tehni0i izraden
Potpuna smo svjesni posrednosti i ovih u odnosu
na pove'Z,ivanja naih privjoesaika sa zlatnim privjescima Tisza
palgar kulture, Ah, ako na osnovu iznesenog d,opustima da
zavrna faza butmirske kulture ulazi u rani eneoLit, onda je i
hronaloki hijatu.s naih i zlatnih privjesaka, kao naj\vanija zapreka
za njihovo povezivanje, znatno smanjen, No, hme se jo, uvijek ne dobida
22 B, o v i Veliika g,ra.dina u Vaorva'ri - I dio (slajevi eneoli,ta, ranog
srednjeg bronzanog doba), GZM NS XXXII , 1977, str, 46,
23 Rezultati istrai vanja 1978---<1980, godine,
2,1 S, Problem eneolita na jadran,s'koj obali, Pra
istorija JugoslovenSlkih zemaJja , tom lU, s,tr, 367-381.
25 A, B e n a e, Obre Il, str. 157,
'B A, B e ,n a c, I. e,
27 B. eo v i l. c.
U nov.ijim ra.dovima je i A. Benae ostavio mogu6nost veoma retardiramog
razNoja ,kasnoneolitski,h gl1Upa , posebno ,koj e hi na tad
v,ri,jeme ,ranog i razv.ijenog eneolita, odnosno v,rijeme baden;;ke,
a i kostola'oke g,Dupe. A, B e ,n a e, P,red:,lir:" BroitoLi,j,ri , Braili,ri (neki
no,vi Bakamrica VIII, 1977, s,br. 6-14,
o POLOZAJU PRIVJESAKA OD SPONDYLUSA IZ OBRA
33
pravi odgovor na postavljoeno pitanje. Zbog toga bismo samo wkratko pod
sjeti'Li na fj'eenja koj.a se za porije:kl0 pojediinih ti.pov.a
u Iti teraturi.
Tako s jedne s.trane stoji hipoteza .0 alnad.olS'kom porijeklu v'arij:ante
sa probuenim diskom potkr,ije<pljena nala.zom glinenog prototipa halkolit
skog idola iz Biiyuk Za minijaturni prn<tell1asrt.i pr,ivjesak je
veza na kontinentu sa minijatunnilm zlatnim iz di.mini
sloja II Sesklu
2
!) . S druge stran.e, stoji miljenje aTheologa da je
centar za proiz;vodnju transilvanskog i :lJIata nastao na ranij im
lokal,nim tlffidicijama
311
. Iako ovo posljednje rj.eenje pojedini autori samo
pI1i<hlV ataju, aLni nam s.e da je, u naem ono od posebnog
J er, aJko do:s1j edno primijenimo kri te.rLjum traenj a prototipova
zl<lJtnihprivtjesaka, onda za j.ednostavne p.r.ivjes.ke Tis:lJapolgar kulture ostaje
da ih .po'V.eemo samo sa prethodno pomen'UJtim p.ri vj.escima od
spo:ndylusa
31
. Na to bi tipo'lolke odLike zlatnih privjesaka, ali i
njihova teritorijaJrna rasprostranjenos.t i relativno-hronololk.i poloaj. U tom
ko:ntekst<u i nai privjesci dobijaju sasvim novu dimenziju. Ne mislimo
tvrt1i.1!i da imaju dilfekinog udjela u ovom procesu, ih elimo samo
poscr-edno II proces prenoenja u metal oi:xjeka,ta s kraja neolita i
eln'olita. Smanjenjem hijatusa i ranog eneolita u
naim uslovima, a na k.oj.i smo istalkld, ta mogu6nost nam se sasvim
vj.erovatnom. No, nova u tom pogledu imat.i, sva'kako, odlu
zna6aj.
28 Vtdi 'na;pomoo<u 16.
2fl Vidi 'nalPo.men'U 17.
30 Rrema H. D II 'm i it r e -s e 'U, DIP. ,olit., -str. 91 .
al Na tu moglUonost je, dCIi:lIu.e II j oom O'j uo.ptemcxj fC'Im'l!ulaoiji , Uikarzao
B. J o v a 111 o v 1. Oip. ci:t., str. 36-37.
- GZM. NS. XXXIV - Arheologija
MILICA D.
REZULTATI ISTRAZIVANJA NA NEKROPOLI
KARAVLASKE U PADINAMA 1979.
Nekropola Karavlask:; u s du (SO Zvorni.k) smetena jie
n a blagoj .padi,n i udaljenoj oko 0,50 m levo od puta Zvornik-BijeTjina.
1
U toku 1979. godine na nekropoli su nastavLjeni radovi na iskopavanju
humki." Tc m prilikom ist raene 9'..! tri humke,i io: h u mka IX, X i XI.
HU<lTlka se nalazi na severozapadnom delu nekropol-e, na imanju Steve
Dimenzij-e: 16 X 16 m , a visina 0,70 m . Povrina hwnke
je agrikulturnim nc.ovima. Stratigrafija je jednostavna: ispod humusnog sloj o.
nastaje sloj n a,Slipa, svetlomnke, rastresi,te zemlj,e. Ov,aj sl'oj naLee na tvro'1l ,
meanu zemlju, koja p astepeno prelazi u zdTa:vicu.
U s'loju nasipa, u blizin'i centra h\lJmke, otlkniveni su nskaci un itene
kamene konstrukcije groba. Pored n.alaza nevezanog kamena otkr iven je
bronzani bode, koji je, sva:kako, prilog u grob. U to/ku radova
u humoi su nalaeni fragmenti :keraunike.
bode dug je 13 cm. Vrh i drka su Na drci je
jedan otvor za nitnu (sl. 1). Bronz<Jmi bodei sa tra,pezastom drkom pred
stavIljaju vmt'U na]a.za koj'u u grobovima i ostavama. Njri hova
pojava vezana je za iri hronoloki raspon u taku bronzanog doba. Ti po,l o(k,i ,
srodne oblike bodea nalaz'.imo u pIlimercima na Nema ,
Aus-tnije i BJi,ske para].e].e nalaze s e i u bodea o!lkri
venog li humci III nekropoile Jezero, koji; je, okvirno, datovan u period
bronze B2-C.4
Otkriveni keramioki materijal preten.o je grube fakture, sVletlomrke i
crvenikaste boje. Pcxred frag:mena.ta keramike otkriven je prLme.rak
s uda sa tritkastom drkom, ka'o i pr:imetci r3Jvnih i blago razgr
nutih oboda .i trakaste drke sudova (ISl. 2, 3). oblici oboda i drlki
sudova ukazud-u na izvesnu t ipoloku srodnost sa keramiakim materi jalom
sre.dnjeg bronzanog doba."
l M. K -o 's o or i - D_ K r s ,t i i za kuJturnu istOTiju istoane
Bosne, VIII, TU(lila, 1970, 23 ; IX, 1972, 9 ; M. K OG o r i n av. deJo, XI, 1975, 15.
Radovi su u okviru p.roj ekta "Istrai,va,nja pra.i Slto,rijS<kih nekf()pola
i glra;dinskih narselja na i na po,tezu Kozlu:k-Jan ja,
koji je Lina;n<sLra.la RZNR BiH uz muzeja u T'1.lQ'.I1i.
'K. W i ,1av o <TI s e d e r, Die mi ttlere Bnmzezei,t .in cJster reic-h, Wien, 1937, 61.
M. iI1av. delo, IX, 1972, 20.
,; B. o v i, Gl aJStn,i,k Zemau'jlslko,g mrucutia , n. s., S'V. XX, 196-5, T. XXI, 4;
sv. XXX[I , ,1978, 5, T. XXXV, XXX'VI, XXXVi1I.
36
MILICA KOSORIC

Sl. 1. Bronzani bode
C rt e: J.
Humka X
H.umka se nala2Ji na severo'istoonom delu nekropole, na imanju Ratka
Dimenzij'e: 1:2 X 12 m, vi sina 0,70 m. je agrikJUltumim rado
V1ima . Stratigtratija humlke je jednos.ta,vna i u pObpunosti odgova,ra strati
grafiji pnethodne humke (Sol. 4) . U humci j e otkr iven jeda,n grob (sl. 5).
Grob je lea'o na dubirui od 0,30 m. NalaZJio se juno 0:1 ce-ntra humke.
Grobna konstrukcija je pravougaonog oblika, od sloja
lj:unika. Njegove dimenzije su 2,70 X O,70 m - 1,20 m. Or,ijentacija groba je
SZ-JI. Dno gr,oba lealo je na d'ub1ni 0,80 m. deo pokojni k-ovog kostura
je uniten, a maoJob.rojtnli nadeni delovi su u tronom starnju. U g r obu, kao
prilog, Je sud i pokllopac (sl. 6, 7) .
17
REZULTATI ISTRAZIVANJA NA NEKROPOLI KARAVLASKE KUCE
/ I
Sl. 2.
Sl. 3.
Crtei: J.
h
I!III sloj mesane ze-r',. e
o l
2 3
i
""""-
nasip
Zurav iCil
Sl. 4. Humka X - profil severnog zapadni profil junog kraka
38
MILICA
;Jres Je (, grob a

.
sud
ff .
Z

SL 5. Humka X - Segment 3 i 4, grob 1.
SL 7.
Cr te;; : J .
REZULTATI ISTRAZIVAN.JA NA NEKROPOLI KARAVLASKE K U CE
39
Sud je oblika sa vratom, naglaenim trbuhom
i nogom. Dve uglaeto lomljene drske vezuju s redinu vrata sa
ramenom. Na trbuhu ;su V,rat, rame i noga
suda ukraeni su hor izontalnim kanel'uram,a. Na trbuhu su vertikalne kane
lure koj ih su zad'eblj anj.a . Mflke
je boje. Visina mu je 17,5 cm.
'Sud, svojim obliJkom i 'oma-mentalnim motivima u vidukanelurai ver
tikalnih zadeblj anoj a, nalazi bLisku paralei u u s ud'u iz J oeva,s TipDIoSka
srodnost se nalazi i u primercima sudova ka'ko sa ove nekropole i sa nekro
pole Jezero tajko j sa nekropole u Beloti6u, materijal po,ka:nuje
srodnost sa materrjalom razvijenog bronzanog doba Voj'vodine
7
.
Poklo'pac j e konicnog obl ika sa de]<om drke i mpe na recipijentu.
Pri vrhu i ivicom olmamentisan j,e uI1eza:n:im hnijama. primera1k
poklopca iz humke II i hU'mke III nekropoLe Jezero
8
Humka XI
Hiumka l ei u neposrednoj blizhni hJu:mlke X. Dinnenzajie:
12 X 12 m, visina 0,70 m. Humka je znatno na delu. Strati
grafija humke je j.ednostavna i podudara se sa stratigrafijom prethodnih
humki (s,]. 8). U hUJT]ci je o1Jkriven jedan grob (sl. 9), a u njoj je i
malo gvozdeno kO'plj.e veoma
o'
h
lc.g er dr.l "
kam en

cr vene:! zemlja
numus

:. asi E:::1
gar
stoj r es anQ zeml :e cl

Sl. 8. Humka XI - juni profil severni profil krak<:l
Grob je (}tk'r,jven na dub.ilni 0,16 m. Leao je u centru humk'e. Grobna
konstf'1..Lkci.ja je pravougaonog obhka, od kru1Jnog kam.ena, preko
koga je dolazio sloj ljtun.ka, debljlhne oko 11 cm. Dimenzije konstrukcije
iznosile su: 3,30 X 1,50 m. Orijemtacija jie: I-Z. Dno groba lealo je na sloju
meane zemlje, na dlubini 0,58 m (sl. 10). Pokoj.niJkov kosbur loe je oouvan.
po poloaj'u kosniju, pokojni'k je bio sahranjen
u blago savijenom p.ol'oaju, sa rukama savidenim u l a kitu p.r:ema glavi i
nogama saNijen,ian u koJenima. Pored kostij:u ruku otkrivena j;e bronzana igla.
U S'loju ld'Ulnka j e kremeni l1IuJkleus.
G R. R e i n e c k e, Mi.tthei,lllJngen. der Ge.sellschaft iU1 Wien,
XXX, 1900, 50; M. G a T a a ln i 'n, Praj,,Sltori.ja Srbije, I, B eog.r ad , 1973, 359.
1 M. nav. delo, 1970, 1972; M. i D. Garaanin,
Zbornik Na,rodll1og muzej a, V, Beogra;d, IS68, 45.
8 M. K o 's o ..r i D. K r is ti nav. delo, 1972, T. V.
40
MILICA
5
/
\
\
2 J
. __,""')

<CS!
LS] i,Yt a
Sl. 9. Humka XI - tlocrt
Sl. 10. Humka XI - poloaj groba
41 REZULTATI ISTRA2IVANJ A NA NEKROPOLI KARAVLASKE KUCE
Otkrivena bronzana igla pripada tipu .igala sa glavom u obliklu eksera.
Duine je 23 cm. U gornjem delu j:e prstenasto i horlizo'lltalno pro
buena. Ispod glave i u prede1u oj a nalaze se vidlj.i vi snopovi
urezanih (sl. ll). I'gle ovoga tipa pojavljiuju se od perioda bronze B.9
primer-ci poznati su iz hUJmJki sa nelkiropole u gde bliSJku
analogiju naoj igli predstavlja primerak igle iz hUJmke VI, koja je datovana
u period broo1Ze C.lo
Sl. ll.
Crte : J.
Usamljen nala,z ov,e hUJmike je maio gvozdeno kopl'je, k.oje je dosta
korozijom. S na stanjie teko ga je precimo
datovati.

* *
Rezul tati d'o koj/ih se dolo u toku najinovij ih 'istraivanj a na nekropoli
Kara-vlake pruili su podatike na osnovu koj ih je hronoloSki
razvrstati istraene humke u period razvijene i kasne faze sredl!1jeg bron
zanog doba. Potvrdu ovom hrcmo1oskom opnedeljenju nala:himo u otkrive
nom ma berilj al u, grobnim prilozLma, kojoi ukazuj'u na srodnost i veze sa mate
rijalom iz do sada istraenih hUlmIki ovoga poteza i ire oblasti Podrinjall
bliske veze ogledaju se i u samom sahranjiva-njra pokoj>nika,
gradinje grobnih i stavljanjiu priloga u grobove. Stoga,
rezulta ti istraivainja su i potvrda kons>taitovanih elemenata,
osnove i njihove hronoloke pr.ipadnosti. Istovremeno, dobij'eni
podaci u celini su i prilog za ra21matra.nja i kru,)turn ih
i kretanja populacija na irokom prostoI'u balkanskog
9 K. Will vons ed er, nav. delo, 113.
10 M. i D. Ga ,I' a a n i n, nav. delo, III, 1962, 50.
II M. G a 'r a a n i ln, nav. delo, 334; M. K o s o r i Ku!ltu,nni, i hro
noloki problemi Jlir,skih nekrop.ola Podri,nja, Beograd, 1976.
42
MILICA KOSORIC
RESULTATS DES RECHERCHES EFFECTUEES SUR LA NECROPOLE
KARAVLASKE KUCE A PADINE EN 1979
RESUME
Au cours de l'annee 1979 ont ete continuees les recherches des tumulus.
Lors de ces travaux ont ete recherches trois tumulus sui vants: nr. IX, X ct XI.
Le tumulus IX
Ce turnulus se trouve sur la partie du nord-ouest de la necropole. Ses
dimensions sont suivantes: 16 X 16, l' haut eur 0,70 m. Il est endommage lars des
travaux agriculturaux. Dans la couche de la digue, a la proximite du centre,
ont ete decouverts les restes de la construction en pierre detruite d'un tombeau
ou a ete retrouve un poignard en bronze (Fig. l ). La pOinte et le manche du poignard
sont endommages. Typolog.iquement, on trouve les formes semblables du poignard
dans la region de l'Allemagne, de l'Autriche et de I'Hongrie.
3
On trouve l'analogie
plus proche dans l'exemple du poignard provenant du tumulus III de la necropole
Jezero, qui est approximativement date a la periode de bronze Bz-C.' Au cours
des travaux on a trouve sporadiquement les fragments de ceramique.
Le tumulus X
Ce tumulus se trouve sur la partie du nord-est de la necropole, avec les
dimensions: 12 X 12 m, l'hauteur 0,70 m.
On a decouvert un tombeau au fond de 0,30 m. La base du tombeau se
consiste d ' une couche des cailloux. Le squelette n'est pas conserve. On n'a decouvert
qu'un recip'ient ceramique et un couvercle (Fig. 6, 7). Ce recipient, par sa forme
et par ses motifs ornamentaux, a des paralleles tres proches avec le r cipient de
Joev0
6
et aussi avec certaines formes de reoipient provenant des autres necropoles
sur cette region.'
Le tl'mulus XI
Ce tumulus est situe a la proximite du tumulus nr. X. Ses dimensions sont:
12 X 12, l' hauteur 0,70 m.
Au fond de 0,16 m a ete decouvert un tombeau. La cons truction du tombeau
est construite en pierres massives, avec une couche de cailloux au-dessus. Le
squelette du defunt est mal conserve. II a ete pose dans une position peu recourbee.
Dans ce tombeau a ete decouverte une aiguille en bronze avec la pointe en forme
du clou (Fig. 11). On trouve les analogies plus proches a notre aiguille dans un
exemple d'aiguille provenant du tumulus nr. VI de la necropole a
Une trouvaille isolee de ce tumulus presente une petite lance en fer, bien
endommagee.
Les resultats des r echerches effectuees au cours des travaux les plus recents
sur la necropole Karavlake ont offri des donnees sur la base desquelles il es t
possible dater chronologiquement les tumulus recherches dans la periode de la phase
developpee posterieure de l'age de bronze moyen.
BORIVOJ COVIe
OSTAVA BRGULE
Ostava bronzanih predmeta kOja ovdje biti opisana je
lOS 1961, a sve do kJraja 1976 (kada j<e 'otkupljena za Zemaljs.'!< i muzej) stajala
je u kuCi Bo.ka iz sela Brgwl'e , kod Varea.
Poto je ZemaljlSJki mu:zrej' ,obavijeten o ovom nalazu, otiao sam n a
lokalitet (30.10.1976), razgovarao sa i podatke o okol
nostima nalaza.
Lokalitet na kojem je ostava bila zove se Bijelo ka'lTI!Bnje,
a lei zaseoka Ljevaci (u Brgul.ama) i brda Kirst (1060 m). To je
blaga, kamenita padina, zarasla u umu. Prema kaZJivanjlU B.
na donjem tog lokaliteta stri'la je iz ze:mlj 'e manja, ali
marl;;:an'tna stijena, visu'ne oko 3,5 m. Po sredini stijene nalazila se
pukotina, dovoljno iroka da se moe provuai. B. je r ijeio
da tu stij.en:u razbi/jre e'ksplozivom pot'o mu jie bi-o potrefoan kamen z'a
gradnj'u. Stoga je u saJmoj pUkotini stij.ene, pri tlu, kopati jamu da
postavi ek,sploz,iv. U s'lo'jlu zemlje kojom je pu-kotima bila ispundena, na
dubini cca 0,50-0,60 m , naiao je na bronza'l1e predmete. Zatim je taj
prostor, nav,odmo, paljivo prekopao i pr.ebvaio, tle priku'pio sv,e bro'nzane
objekte koji sili se tamo nalazili (vjerovatno je, ipak, tom prilikom zagubljern
ulomak bronzane dija:deme kojj nedostaje). Ukupno je devet obje
,kata, od kojlih Sledam jedan nleZJnatno i jedran polomljen.
Sa jedne nar.ukvice i sa svih fibula, kao i sa ulomaka dijaderne, j.e
mehanieki ostruga,o patinu, a po svoj pr,ilici o.n je izravnao oba ulomka
dijad,eme,
Kao to se iz opisa moe radi se o (rela:tivmo maloj)
ostavi. dobroj memo'riji i zapaanju nam je
i vaan podatak o izgledu samog mj.esta nalaza. je, nailTh2, da je
ostava bila namjermo ukopanla u pukotinu jedne lalko stij.ene.
VJasn ik predmeta hui.o je da se na taj osigura da i nako'n dueg
vremena, lako prepoznati mjesto gdje su ti predmeti deponorvani . Ta okolnost
navodi nas na pretpostav,ku da vla,snik predimeta moda nije ivio u nepo
srednoj o'koLini (j et mu u tom ovakva terenska markacija ne bi
bila taiko nlUna). je, s'toga, da se radi o dijelu imovinle nekog putu
majstora i].i trgovca koj'i se ovdje zadravao.
Ostavu
- e ti;r i d'obro blIlonzane fibule;
dvij,e bronzane naruikvice (j edna j e n eznatno
- 'dva ulomka d ijadJeme od bronzanog lima,
44
BORIVOJ COVIC
1. Fibule
Sve fibule pri'padaljlu .istom tipu, ali p()kaZlU(ju manje razlikie u
dimenzijiama i ukras'u ; moemo, dakle, da svaka predrstavlja j,ndi
viduaini rad.
Fibula a (T. I, l i 2; T. V, l) duga je 11,2, a vi,soka (uz i'spravan
poloaj igle) 7,6 om. Presjek I'uka je s;pfjoten, bez i zrazitih faceta, tako
da izgleda sooiv,ast. UkraIS na luJklu je urez-an. NOJna ima u osnovi
fODmu brougla, poneto dleformisanog; u:kras na nonoj
je brovrsta,n: urezane liniije, iS'\{lucana a i punktaa,. Diskasto dugme
na luku blie nozi se odvojilo 'od luka pa se moe pomica,ti. Taj
de talij pokazuje da s,u )) d:ugmad na kraju luka bila posebno, pa
zatim nataknuta i zalemljena na lulk, no to se moralo prijie n:ego to
je bila raskova,na nona oeLn-osn.o na donjoj' stra'ni petlja,
a i igla; ov'a konsta,tacija odnosi se i na osta.le prLmjeI'ke fibula ove ostave.
Fibu.Ja b (T, II, l i 2) elJuga je 10,1, a visoka (uz i'spravan po'loaj igle)
7,4 om. Presjek luka je sp1joten, faoete neto 'izraen.ije nego kod pret
hodnlog primje.z1ka, tako da se ipak razazn aj,e estougaoni presjek 1'U\{la; luk
joe Uikraen urezivanj,em. NoJna ima oblik izduenog tJroogla,
deformisanog (stran,i ce su konveksne); ukras na nonoj izveden je
kombinacijom u'reza i f inih, sitnih uboda.
F ibula )) c (T. III, 1 i 2) duga je 9,8, a visoka 6,3 cm. Luk je s:p1joten,
facete su izrazite, taiko da se ja.sno vidi estougaoni pres'j.ek. Sam lUK je
dosta nepr ecizno ponesta deformisam ; ukraen je urezanim orna
mentom samo s jed.ne (vidljive) strane. Nona ima oblik deformusanog
trougla, a ukr.aena je urezivanijem i iskucavanjlem.
F,ibula d (T. III, 3 i 4) elJuga joe 9,8, a visoka 6,3 om. Luk je spljoten,
facete su slabo izraene, ali se estougalani presj ek prepoznaj,e ; uJkraen j e
urezivranjlem, ali samo s jedne strane. NOJna ima obHk defor,misanog
trougla i nij,e ukraena.
2. Narukvice
Obj,e narukvice su vjerovatno izlivene u kalu'Pu koj i je dao
odliv ))c prof.ilacij'e, dosta tanJkih zidova. Vanjske povrine su potom firuo
(eizelirane) i ulkraelJle urezanim i ubadanim (punktiranim) orna
men:tima. Is tih su d imenziJa : cca 10 om, iTina cca 1,9 cm, dubina
cca 4 mm, raZImaJk kraj-eva (,kod posve primjerka) 1,5 am.
Naru'kvice, po svoj par. Ipa.k postoje i n'ke sitnide razlike
uuJ\{,rasu. Na posve primj'erku a (T, IV, 1; T. V, 2; sl. 1) cen
tra,l'na ornamental'na polja sastoj-e se od po 5
1
/2 parova trouglova, dok s'll
Sl. 1. BrguJe, narukvaca "a , razvijenj ornament
Crte: J .
na primjer'kiu ))b (T. IV, 2) ta ista polja komponovaina od po 6,
odnosno 7 parova trowglova. Lm-a i ruekih drugih, sitnijih razilika. No, u
pI'incipu, radi se o istovetnoj JOMaJmentainoj kompozicij'i koja je u obje
naruJkvioe striktno sprovedena (v. razV'ije n i ukras - sJ.. 1 u tekistu); si tna
ods'bupanja su rezlUltat ineIJividua:llne ,ruOne obrade svakog primjerka.
45
OSTAVA BRGULE
30 Dijadema
Od dijadema su dva ulomka koja se spajaj'u (T. IV, 3). UrezamR
linije koj le se vide na kraju drugog ulomka pripadaju, vjerovatno, nekom
sredinjem ukrasu. U tom dio precisbavlj<lJo bi neto manje
od polov,in.e dijademe, a Ulkupna ciuhna traike mogla bi se oci'j,el'1iti na neto
preko 45 cm. Pripada, Limenih dbj-aJdema s.u kiraj evi bili
uvl'nUlti u uice za (bilo teksti1nom vppcom, bilo neldm me
talnjm dijelom koji nam nije Diijladema je Ulkraena unezanim i
iskucanim ornamen,tom. IskUicana sitna po sredini i na rubovima
izvedena su dosta nemarno, nej ed!ll aik e su i vtsilDe. Osim toga,
ovaj sitni pe:rI -ornaJffient djelu.j.e dosta izl.i2)ano, kao da je predmet bio
due vremena upo,trebl'javan.
*
* *
Osta va Brgule pripada tipu malih ostava kakve u kraje,vima j!uno od
Save nQs unij-etke.
1
dijademu, na obj ekthma nema starijih ote
a, ni ti tragova dtugotr3Jjnij e upotrebe. Naprati v, ,oni izgledaju posve novi,
ka,o da n.isu upotl1ebljavami. Za fibule c ,i d bi se, moda, moglo
da su nedovred1:e, jer je ukJras na luklU i21veden saJmo s jedne strane,
a trouglovi na donjem dijelu lu;ka samo su ali ruis.u ispunjeni
rafurom kao to bi tnebalo biti (up. primjerke a i b); osim toga, na
primjerku d nedostaj'e bilo kakav Ulkras na nonoj NaoraV!llo, sve bi
se to mogilo shvati>ti i kao izvjesno uprotavanj,e ornamenata (s obz:irom
na da su vi'cf1ijive stra'ne ipak ukraene), tak!o da ostajemo done<kle
u n edO'UJmici u pogledu stvarnog karaktera ostave. Ipak, posmatrana u cjle
};ini, osta,va Brgule se moe ocij,e!ll iti kao mala koleke-ija fi!llo
mogli bismo probranog, nalkita. Skoro da je u pitanjiu bogata
opr-erna za jednu osobu: jedna dijadema, jedan par .narUIkvica, dva para
fibuJla (a +b i c +d). Razumij e se, to ostaje samo pretpo'Sta vka.
T,i poloke i stil'.s1ke odl,ilke obj ekata nae osta v,e daju dosta pouzdan
oslonac za .njiene hronol,ogije, objekaJta, a u izvj'esnom
s mtslu i kultiuT!lle pr.ipad!llosti.
Fibule pripadaju Golinjevo-'tipu, i to j,ed!lloj posebnoj vaI1ij-anti, ozna
kao va;riijanta DTenov do. Do sada su bila poznata samo dva primj,erka
te variJante: jedan iz ,ilstoimene 'ostave, a dl1u.gi iz jedne grobnice otkrivenje
na loka.litetu Brist u Ze,nici
2
pr,irnj'erka iz ostav,e Brgul,e dokazujiU
da j e zaista egzistirala j edna posebna tPadicij'a dj elova;nj u
l Pni,mjera <ra di ,naveo b<: h ostavu ,jz Galji'ne .ko:d Dre:bniika, sa lUi'kluJpno
13 objekata, ,kao i o,n'U az Ikod DVlO<ra ma U!1Ji , Italkode sa 13 obj!eka'ta
K s. V i n s k 'i - G a s p ar 'i in i, K,uHura pCJlja sa a,rama u sjeve:nnoj Hrvat
sk'oj, Za.da;r, 1973, 165 i da,Lje, T. 128 i 129), zalUm Osreta,k, Ikad Bosans ke KJr'Upe
sa 21oblje,kJtcm (T. K 'n e z, P,ra,i-st()' ri'.i lsk,i depo iz Osretlka, GJa,sn.i:k Zemal j'skog
muzeja u SaJrajevu 0u >daljem 'tek'stu = GZM) 'n. 'S. XHI . .1958, 255 oj d.),
kod sa sedam obje'ka1a (B. (;:0 vi NElk1oti;ko ma,njuh p<raistorrijskih
nalaza ;iz Bc,sne .i Hercegov,ime, GZM ,n. s. XII, 1957, 249-251), ote jo mall1je osta ve
iz He,rcego,vine - Vihov,ice sa 'svega etiri i Om'tala sa pet 'obojeikarta (B. (; o v i
Ne!ko1hko manjih ,pralistor.ijoskih nalaza ,:z HercegoVline, GZM 'n. s. XXIX, 1974, 281
288). V,rije-dji i -okolno9t da .se lU ar.aju Ta,d,i- o osta
vama :u'potreb.lje'nih (m,o-da i posve Inovih) predlmeta; 11 hrronolokom
po,gled.u sve su to ,uglaVi;l.om 'o'staJve, ikod'e !pl'ipa,d<l(j,u zav,rmim faza:ma kasne
bromze (Ha B2 i B3 po sred.njoeVlrops:kO'j temmimolog1iji).
B. (; 'o v ,i Dva rtJj,pa zapadnobahkanske f,ib'Ule, GZM n. s.
XXVJ, Sarajevo, 1971, 322.
BORIVOJ COVIe
46
treba pripisati n'astanak i razvloj varii-ante Drenov do, Sada je
Sla vie sigll..1fnosti odrediti karakter.istLke ove varijante. To su:
a) l UJk estougaon.o.g presj,eka, uzd uno splj o ten;
b) bogata de-koraci.ja IlUka, na ko}em se izdva. ja jedno cenltralno polje;
s obzi'rom na uzdunu podj el u po facetarma duk,tiran u samom pwfilacdj om
luka, to polj e j,e u;z,wu:no podij elj,eno na tra'ke, ispunj.ene kosom rafurom
(gore), odil1osno nizovJma rafiranih trouglova (s donje s.trane l'uka);
c) nona uo,snovi trougaonog oblika, ali sa zaohrjenim (kon
veksnam) stranicama i sa tendencijom razvoja ka izduenom tr'()!uglu ; ukras
na nonoj plo0i je dosta raznovrstan, a m02Je biti .izveden ureziva
njem, pun'ktiranjem i isk,ucava.njem; izgl,eda da je viestrl1ka urezan,a linija
koja uokviruj 'e nonu obavezn,i dio ukrasa, to se vidi i na
primjeriku iz Drenova dola.
3
U pogledIU hronologije ove varijante, ne bi se imalo ta bitno doda'ti
onome to je 'u navedenom radu Varijanta Drenov do je svakako
od prve generacij-e fibu.)a Golinj.evo"itipa. Ona se, po sVloj prilici
kao lokalna pojava, razv'i.ja pribLino istovremeno s drugom generac'ijom
standardnih Golinjevo fiihu;la. Na to UJkazu.j'e vie elemenata: vel'ii}ina i pro
porcije odgovaraj'u onim druge generacij,e Golinjevo fib:ula, to se slae
i sa izvjesnim dimenzija none kao i sa samim principom
dekor-isanja tog detalja Qkod fibula prve generacije nona je
neukraena); princip faaetirwnja l[ulka je, ali se tijelo tuka suava
po vertikali i dobiva i"duen vieuga.oni presjek - tende.ncij.a koja kod
posljednje, generacije Golinjevo fibu.)a do pUJnog izraaja
4
.
Prema tome, vrlo jie vj"erovatno da d.oba proizvod'rije i upotrebe varijante
Drenov do tr,eba staviti (ka!ko je to i za drugu gen.eraciju standardT1lih
Gol injev,o f.ibula priblino u 9. stare ere (Ha B2) mada su
prvi primjerci moda mog\li nastaJti i kojlu deceniju ranije, krajem 10. sto
Ovo napomi-njem s10ga to, na primjer, naa f.ibula a (T. I, 1, 2;
T. V, 1) sv,oj,im olPtim izgledom j'O uvijek dosta na izvorni prototip
"prve g,enerac,ije Golinj'eva iz koje se, uostalom, varijanta Drenov do
gledno direkrtIno raZJvila
G
Nall1ukvice iz nae osta,ve V'jerovartmo su lokalni tipoloski varijetet za
koji moemo pretpostaviti da se na ovom razvio i neto ranije.
Naime, za doba k,oj.em pripada ostava Brgule vie su pwno
liv.ene, masivne nar:u.kvice, obiano s profilisanim, naglaenim zavr
ecima, kakve nalazimo u ostavama sjeverno i juno od Save, a
od laganijih tzv. limene narukvice uglatog presjeka, u jadran
skom pojasu, ali zastu'pl;j ene i u U!l'Utranj'osti. N atTIukvice iz
Brgul'a svojim izrazitim c presjelkom oslanjwju se zapravo na znatno star-ije
vrste, npr., na upljtu varijantu Ri'g.see-naI'ukvica, a jo vie na jeda'n tip
glatlkih, urezarnim motivima u,kraen.ih, limenih narukvica, kakve dos-ta
u osn:avama Save i Drave
G
Te ostave svrstala je
:J Ibli:d., T. II, 3.
Ihid., 320-32l.
Ibid., 315-3116, upo.redi T. I, ,l , 2; T. Il, l - sa U1ai:m pr,imjetrima
a i ,b (T. U, III ,i V). Opta s.ro,dm:O'St je tu meospo'nna, a
,diskova (dug1ma;di) na je ,gotoV'o i'st a. Stoga bi 'se moglo da s u pr.il!11je;rC\i
:iz Hrg'l.lla neto slta.rititi od epo.nimrnog primjer.ka .iz Dreno.V'og dola, na kodem zapa
amo 1:en'dencij/ll p.ribiliava.nja 'Ove dUg1madi i ,sk:ra6iva'nja cen:1JraJnog polja luka
(lUp. rad aiJt'i raln IPod 2, T. II, 3).
6 UiP. Ks. V,i'ns!Jci-Ga,spalf,i'n.i, o. c., T. 28, 35 (.Clto:k-PIf.iVil.aka).
OSTAVA BRGULE
47
V,insikli-Gasparini u II fazu Imlbure poJja sa arama (Ik.raj bronzanog
d.oba D i raniji Ha A po srednjoevrops'kojl tenminologDji)T Ra2Jumije se, u
pitanj'u je samo dallja tehnoloIo-tipol,o!ka srodnost koja se izraava karak
pnesj'ekom to stvara vi21uelni efekat j
uz 2lnaJtnu utedu materijala i samog na.ki'ta. Vrijedi obratiti palnju
i na jednostavne, pon.eto suene zavretke ovaLn.og obrisa , kakve zapaamo
i na pl'imjeTaka pomenutog sta:rijeg tipa hmenih narukvica iz

I fibule i nanuk-vice iz Brg.ula nose bogat geometrij;s,ki ukras, s moti
vima i komponovanja svojstvenim upravo centralnoj Bosni, u kojoj
se ,ovalj g,eome'trij!ski stil gajio pa,ralelno na keTamici i na bron
zanim objektima. Stoga mislim da ak.o ih SImatramo proiz
vodom neke 10'kaLne, srednj.obosanske radionice, jedne od onih koje su
proizvele, na primjer, bogatili opremu iz Velikog Mol1nj,a,
keh i tlttule iz gro'hm.ice u Paklenici kod Tenja, a mOlda i neke od luk
sU2Jnih objekata iz grobova i,td.
8
Neto stoji suvar sa dijademom (T. IV, 3), koja se i po tome
to je due upotrebJoavana iZJCLvaja od ostaLih objekata nae ostave. Njen
l1kras je, u idej'nom smisliU, vezan za kul'tunu polja sa UT,nama i za Podu
navlje uopte. Uo,staJom, U!pravo su u Poduna:vlju jo od eneolita stalno
pJiisutne, ostalih, i dijlademe od ue, raVlne trake bronzanog
lima, siskucanim (Perl-)ornamento.m. Kada se u okviru te vTste
pojavio tip sa zavrecillTla uvijeniun u uice - nemogute je sa
vjerovatno je da se to dogodilo jo krajem raJlwg Hi srednjeg
bl'onzanog doba. Taj ofIDovni tip traje sve do klraja kasnog bronzanog
doba
n
Stoga mi se da bismo na primjeraJk dijaderne mogli prije sma
trati importom nego prociulktom neke lokalne radionice. No, i tu treba
zadrati rezervu. Naime, u samoj centmlnoj Bosni, u
peIiiodu, eljeznog doba, pa;javljlu,jlu se dijademe u os:novi ovog
istog tipa, samo neto ue, ukraene iSkJUcanim (iPed-}oI"namentom,
to nam dok,U!mentuju nalazil sa Gra:dine kod Semizovca
1o
, sa Debelog brdall,
kao i iz grobo'va kasnog 8. i,li ranog 7. iz kod Visok.og12.
7 Ibid., 77 .i d.
s B. e ov Urv,od lU ,sbf'aJbi.gtrafluju i prarl.srtorijSlltih g,radi.na u
Bosni, GZM 'n. iS. XIX, 1965, 59, 86-87; B. e Q v i o.d IBiuJtunnlfa dl) 11i<ra, Sara
JjISVO, 1976, ZZ4-231.
o Up. 1. Bo I!1Il1 a, ,Biro,nziko,r,i ovikaipOSolk e5 A.irchae'olog.ia.'i Ertesiit6,
1959, 54 .i d.; A. OM o zs o ai c os, Die Gold:fiumde "",on Nyioregyh,iza und SZ3irvalSsz6,
Aota a'rchaeoJogica 18, Buda;pest, 1966, 15 d .
16 M. OM a ln d P,rahistoniJj'Ski J1aaaeJi ru o!ko!lJici Kalknja, Semizovca li Novog
Sehera, GZM, XLV, 193.3, 3-4; T. I, 10, ll; J . K 'o r o e c, Nekolilko ll10vih naJaza
Isa Gif.a.d ,i'2mad Semizovca, GZM, LIV, 1942, 59; 191. 21, 22.
11 Dio Ijedne <dida-deme Inad.en 'jie u Ipodnoljlu D!1da 1901. godill1e, prJ
,Hkom obraJde Nilje objavlijen unuzej' Salradev{), inv. m. 21798).
DiJjadema je .ne.to ua od one 'iz BlfgluJa, a.!JiiJra od pni,m\ieraJka iiz Se:mizovca i
fv. ,nap. '12), a 'uJkiraena 'je o'nnamentOll11, i rto kombinacijom
luzdum:ih 'ralV1ni h UJi,TI'ida i gi-rlaJndi; 'OvaJj prirrnti:eraik mogao bi , moda, bjlti ll1e,to
'Sit3J!1io,i od ,na'viEidenih .prj.m\ie,raJka iz 'serrrizovca ,j kao ,i od pozmatih
'
12 Radi Ise o .skiupiJni pre::!m'ta sa1k!u;p!Jenih .iz 'jednog ,jli vlie g;roborva obkiri
'V1enih ,tokom .zemll1janih 'radova LI bl,i,zini rudn ::ka kod Vu.s'okog. Udomci
IPOf1;jeou IVljero'V3Ibno ood1Vii'je dri,jad:e:me. iFlrema oSli;'alom 'sa,dTa!ju koji bi mo,gao
Ipripa.daiti ovUru gll1Obovima fibula sa ibrowta'stom nogom, tall1de, fim'o ll.Iik['a
:ene ll1aJr1.likivice sa ,uJma-amim ikraO'9V1ima i dosta ,mez3lnim umasom) ,
,grobovi bi ,nadvie odgorvaraN fa0i IVa (8. a najka<sn;ije bi
mOgili u po e.tak 7.
BORIVOJ
48
A na sU'sj'eci:nOIm, u isto v;r1jeme postaju omiljene is.te
ta:k;ve dijademe, ali ukraene urezanim geomertJrij:ski'm moti vima 13. Iz ovih
mog.\e bi se dvije zanilffilj,hve pretpostavike. Prvo, da je u
vrijeme ulwpa,va:n1a ostave Brgule, a moda i Jl'eto ranIije, u centralnoj
Bosni mogao biti i tip dijaderne od bronzan,()g lima
sa krajevima ulvi'je.nim u uice i sa iskucanim ukrasom; taj i tip se zatim
dal'je prolizvodio tolkom starijeg eljeZlnog doba, Dr:ugo, V'jer.O'V:atmo ugleda
njem .na ovaj osn()vni tip, a pod uticaj-em awtohtonog stil'skog izraza, razvio
se jo jedan, po ob:liku iistavr&tam, tip dijaderne, ali sa ukrasom izvedenim
tehnikom urezivanja i s moti.vilffia iz repertoara zavrne faze zapadinobalkan
skog geometrlijskolg stila, Taj' tip se zatim, eIjezmog doba, prenio
na ra,sprolStiram.ja glasinaake gdje je postao veoma omilj,en,
a nesumnj ivo u lukainim radionicama, to dokaZ1UJju i tipoloki
srodne pora,meniceH, kao i rasprostlranj enost vari
jante dijadema daleko na jug,sve do isto{ine Hercegovinel:;. NaravTI,o, sve
ove pretpostavke mogle }ji se provlj1er1ti tek kada bismo pozmavali grobne
nai,aze iz kasnog bronzanog doba, iz posljednj ih drugog i
iz prvih prvog milenij,a u centralnoj Bosn'i. No, nezavisnO' od tog
pitanja, ostali sadraj nae ostave - f.ibule i ,nanukvice - sto,jd kao jo
jedan djelatnosti autohtune metalurgije bronze na cen
tralne Bosne, koja je urazvojiu zapadnobahkalTIskag geome1riijskog stila ne
sumnjiv,o igrala j.ednu od uloga.
Sto se datiranja ostave Brgule mi se da bi najrealnije vrijeme
proizvodnje osnovnih objekata koji je bilo oko prelaza iz stupnja
Ha B 1 u Ha B2 po srednjoevropskoj terminologiji (aproksimativno oko 900.
godine st. ere).
DER HORTFUND VON BRGULE
ZUSAMMENFASSUNG
In Brgule bei Vare, Mittelbosnien, wurde ein Hortfund entdeckt, welcher
aus vier Fibeln, zwei Armreifen und Fragmenten eines Stirnbandes bestand. Die
Fibeln gehbren dem "Golinjevo-Typ, der Variante "Drenov do. Die Armreife
sind in typologischer Hinsicht fi.ir diese Gebiete eine Neuheit , ihr eingraviertes
Ornament ist aber ganz im Geiste des geometrischen Stils verfasst, welcher
in Zentralbosnien wahrend der Spatbronzezeit gepfiegt wurde. Es kann darum
angenommen werden dass die Fibeln, sowie die Armreife, einer einheimischen
Werkstatt entstammen kbnnen. Der Stirnband dagegen wurde in der fi.ir die donau
landische Urnenfelderkultur typischen Art ornamentiert. Der Fund gehbrt der
ji.ingeren Stufe der spaten Bronzezeit (etwa Ende Ha Bl - Beginn der Ha B2 nach
mi tteleuropaischer Terminologie) an.
13 Up. A. B e i11 a e-B. eo v ,i Gla:sinac II , Sa:rajevo, 1-957, 33, T. IV, 12 i d .
.. Ibid., 33, cu.p. . i Gil.asilTIac I, Sara,j'evo, 1956, T . III, 3.
l. UJomdi di'jadema "gla:sinaakog <tipa zastLllpljeni !'lU 'u g,roboVlima starijeg
elj.eZTIog doba 'li Gubav:ici (A'rheoloiki pregled 15, Beograd, 1973, 31-33).
TABLA I

2
Brgule fibula a , prednja i zadnja strana (1 :1)
Crte : J . A . i m o v i
4 - GZM, NS, XXXIV -- Arheologija
TABLA II
t
l
2
---
Brgule, fibula b, prednja i zadnja strana (l :1)
Crte: J .
TABLA III
Brgule l i 2: fibula e; 3 i 4 : fibul a d " (1 :1)
Cr t e:t: J .
4'
TABLA IV
r'
-

-'r-:., oo
...".? '. _ tio
?
O
_
. "
-,')
- .\'::"

'"
""
'E
"9


.<E'

<I>
Brgul e. l : na rukvi ca a , 2: narukvica "b; 3: dijadema (1:1)
Crte: J.
TABLA V
Brgule. Sl. l : fibula a, prednja strana (1:1); Sl. 2: naru\svicCl a " (1:1)
Fot o : M. R a d o v a n o v i
V. PAKVALIN
ANTICKI NIMFEJ U KOD ZENICE
Prilog upoznavanju duhovne kulture autohtonog
stanovnitva
U pogledlU a kullturnohiS1t orijs'ke problematike ovog
kra'ja u rimsko doba mj,esto, izgleda, pripada arheolo.kim obje:k
bma arhitekture kojri su istraeni aJUgusta i septembra mj.eseca 1968. godine
u kod Zenice'. Ovaj kJraj jo zanimljiviji/m
istraeni obje'kti arhitekture u ,nedale'ko od Alko se uzmu
u obzir i dosad poznati arheoloki na.lazi klulltmog:3 i sepulkral'nog kara;kte<ra1.,
2lajedno sa crkvom", OO1da sV'i ovi nalazi , uzevi zajedno,
da je u kraj!u postojalo rimsko naselje ko,je je nastalo
.na OSIllOVU autohtonog nase1ja iz vremema prije
rimske okrUJpacije
R
Na terrnelju ove arheolo8ke moe se t:v.rdi.ti da
je 'U ovom krajlu dolo dosta raono do osmi.v,anja u.rbanog rimskog naselja.
t V. P a 'k v a HoO, Dvo.ri ta, Ogra,ja - J'imske 'll kod
Zenice, Alrheo!oki 'pregled br. 10, Beog'ra,d, 1968, s,tr. 153. F.i/namciljska sredstva
osi,gUlrao joe Muzej g,ra.da Zeni ce, a is kopava.n/ja Ije ob3Jvio V. Paik,valill1 (ZerrnaJj.s1ci
muzej). TereoO Zen.ice i prethodino oV'im si.stema,bskim <j,9kopa
v3Jnjima su dr A. Benac, dr P. i FikTet
d:lrekJto,r MUlzeja u Z':1 ' ci. U s'stemaJtskilm i,sko.pa>valr1'jj,ma, kao s'a!radnilk,
je Teodor Oup.
, lskoopavalnja u T.ii,ni izvrihi su DU3iJ1Jka i Cedomilr k'UIS>tosi M'll
:reja Zenice, sada 'u Muzej'u Sombor, SAP VOIjvodi,na. Sredist1Va za ova is,ko
pavainja os-igu,rala je HZNRBiH Salra/jev'o. KOill'2'Jullltalrut za O'VU ltemu je V. Palk1Vali01,
Zema1.ilskJi mu'zej Sa,raljevo. U lisko.pa,van\iima sou Teodor Cup i F.ilcJreot

3 D. S e 'r.g e j e v s .k J, Spatan1like Denlknna:ler a,us ZenJica (Ka,sn o an>tiOk i spo
men'ici Zenice), Gla,sn
i
ilk Zemal}skog muzeja BiH (lU daJIjem telkstu GZM), Sarajevco
XLIV (1932), str. 35-56. Nalazi 1illlJ.tfnog Ikalr3ik1tera: ara JiUpitl'u Fu1Jmi
naltoru, F.i'g. 5, S. 43; LibeT i Libera, Fri.g. 38, Taf. XV.lIII , Filg. 2, 3; lkIUilit Urlbis
Romae, S. 38-39, F.i,g. 1.
4 SelfgeO' evski, cM. djelo; I>pomenici: S. 39, Fig. 2; S. 40,
Filg. 4; S. 41; Taf. XVII, Fig. l ; Taf. XX, F:ig. 7, 8, 9; Taf. XXI , Fi g. 10, ll;
Taf. XXU, Fig. 13, 12. i Taf. XXIII, Fig. l; D. S er g e j e'V s k i, N-ekO<1iko rim
ski.h iz centra1ne Bos ne, Ephemeridis 11I1&ti,tUlti Brul.ga'l1ici,
Vol. XV.I (1950) , str. 31---87.
, T ,I'IU h elIk a, Rhn:sika ZJgrada 'll Zenici, GZM IV (1892), str. 340-349;
D. B a s J eo, Arhiltektu.ra ka'sn.og a,n>tiokog doba u i Hercego'ViIl11, IZldanje
Veselin Ma!slea, Saradevo, 1972, str. 125.
6.1. Boja,noYsiki, si,Siterrn oe'Srta u <!lim.skoj p:ro'ViJ!'loi.ji DaJmaciai,
Cen:ta:r za ispi>ii va'!1Jj a, Djela, Ikmd. XLVII, Irnj. 2 (1974), Sarajevo,
sbr. 201.
VELJKO PASKVA Ll N
56
Epilgrafski pO\lliaesni podaci iz ovog kraja uka:zmjlu da je naselje moglo imaii
statJus ffiilLIllicipija, m02Jda u doba Flavijevaca
7
, a uglednij.e epihorsJoo
stanovnitvo rims'ki Prvi r i mski bi1<i su, bez sumnje, pere
g'f'imi9, Za,to, ,prema jednom ul,omk.u nadgrobnog spomenika iz Zenice
lo
, star.Lj.i
arheo.lozi OIVO .nasel'je s rimskim municipijem Bi.stue Nova, koji ,
prema najnovijim rezuJtatj,ma istraivanja, I. Bojanovs>ki stavlja u damaInje
Hugojnol1,
Radi rasvj.etljavanja nekih pi1tam'j,a o ovom naselju u r imsko doba, koje
je j,ednrim dijelom bilo lociramo 'i .na desnoj obali rijeke Bosne, o govore
i istraeni i konzervirani objekti arhitekture u i nedaleko od
u Ti imi
12
, a na posebam i ostaci crkve u Bil.i
mi6u
1
:', pokuaJt na OIsnovu najrno.vuj<ih arheolokih potvrda ukazati
da je objekat arhitekbure A (sl. 2) nastao na bazi duhovne kuHure epihorskog
stanovnitva, na to bu i obj1ekat B (sl. 3). Tako se kultu,rnohisto
ri'j'ska problemati>k a koju ovdje izloi ti bavi ti pi ta'njem postanka, iden
tifikacije i fun1kcij'e obj,eJ<ita ar1hitekJture A (sl. 2) i njegovog odnosa prema
objektu arhitekture B (sl. 3) , u nam i arheoloki nalazi
sa obje'k,ta e (sl. l) .
I. ARHEOLOSKA DOKUMENTACIJA
A. Topografski poloaj objekata arhitekture A i B
N a terasastom pIa tou iznad desne obale rij eke Bosne , koj i je mostom
povezan s nali'eljem Dri\llua, nalaze se dva arheoloka lokaliterta. Jedan se
naZliva Dvorita i lei blie seoskom putu kaj i od mosta vodi prema cesti
(sl. 1), a drugi se na:zJiva Ograja i 'nalazi se odmah ispod
ceste istoono od lakahteta Dv,orita, blie seoskim
(sl. 1).
N a parceli, koja pripada lokaEtetu Dvoruta a vlasnitvo je Kaknje
Arsra:na ,iz uzdiizala se kamena gomila obrasla u i'karu
H
.
Ranija re!kogmoscior.anaa terase, zati.rtna iskopavanja na parceli Cau
i'spod same terase na desnoj obali rijeke Bosne, te istraivanje kamene g,omile
dala su povoda da se obav,e sistematska arheo.loka i,skopavanj,a na terasi na
lo'kalirte:tima DvoriMa i Ograja (sl. 1).1"
Na lorkalitetu Dvorrita iskopana su i istraena dva obj ekta
arhite:kbure. Jedan smo nazvali objElkJtom A (sl. 2), a dllUgi objektom B (s l. 3),
dok smo objek'uu arhitekture na lokalUtetu OgJraja dali naziv obj eikat e (sl. l) .
Objekti a.rhi"t ekibur e A i e konzerv'i'rani su i ostali su oDvo,reni za posj-e1:Iu.1
6
71. BOja m Gv ,ski, o. e., &Ur. 142; C. Pa,tseh, WMBH XI (1909) , S. 107,
F'ig. 2, 3; E. P a a l.i Arn 1 komU'niikaei. je . .. , Posebno izda,nje GZM
S3Ira:jevo, 1960, sbr. 39.
8 Vi:di napomenru 7.
9 1. B o j a n o v.s lk i, o. e., str. 139.
10 L B o 'j a n o v os k i, o. e., str. 134-146.
II 1. B o 'j a n ov-sk i, o. e., s br. 14.6.
12 V'idi 'napomenu l, 2.
1:1 T or ru h e l k a, o. e. , str. 340-349 ; B a s ot er, o. e., str. 125.
14 Vtidi napOJne-nru 1.
15 V'idi 'narpome.nu 1.
16 I s traeni objeId i a,rhi' teik>bure s u k o<nzerviJra,ni. K'oonzeTvaeidru je 'll satradnj,j
s atu torom iskopa,vanja j'zvrio dr I. Boj3lnovls ki, sa1V!je<bniJk Za,voda za zatitu
spomenika .kiu1!rUJre BiH Sa.raj evo.
CT
'I :'" "',j '.:':"t:IT,= r:rr.r-: '.:, ' . ..::. ,IIJJJJl1L11LIL::UJ.l,j.I.I.I./.I.!./" rt[
Sl. 1. Situacioni plan loka1iteta Dvorita i Ograja u selu
Sl. 2. Objekat A
VELJKO PASKVALlN
58
Lokacija ovih obj-ekata na terasi iznad rijeke Bo/sne, treba
dominira nad ovim prostorom, te objekat arhitekture A, kao hram, i
objeka<t alfhitektrure e, kao terme, n is u mogli dob bIli ljepi polaati (sJ.. 1).
Ove topoglrafske karakteristiike se, na isti i starijeg naselja autoh
tonO;g stanovlfiitva na ovom pIa tou.
B. Kamena gomila
Ova gomi.1a nastala je na dijeltu parcele na kojem je bilo manje uzvi
enj'e i k:.oje je obradii zemlJ'ita. Nastala je dugogodinjim odlaga
njem ka:menja sa zemljinih parcela na ovoj terasi. Malo uzvienje, s obzirom
na n.ivo parcele, imalo je visimu od 0,30 da 0,50 m. Formirana goanila imala
je promjer II m, a vi<sinu 1,60 m. Pril ikom istraivanja gomile je
da su stoljetnim od.laganjrem ka.menj.a naS1tala dva sloja. Stariji sloj, Jwji
od uzvi'nja, bio je 1,20 m, a drugi, smartran od 60
do 70 cm. Tako je kamerna gomila s oni,m mahm uZVIienjem na kojem se,
zapravo, form!i rati , dosegla ukupn.u visinu 2,40 m.
Poto je slki:nuta kamena g,omila, od vrha prema nivou zemljita
na koj/em se formirati, nalo se arheolokog materi,jala koji je ovamo
dospio s parce.Ia na terasi. Za arheoloke predmete koji su u sloju
pr:i vrhu gomile ne moe se po:uzdano tvrditi da predstavljadlu nalaze samo
iz jed,nog o'd tri iskopana objekta, jer su mogili pri.padaJt i s,vim istraenim
(),bjektirma arhiJtektufoe A, B i e (sl. l). za arheoloke nalaze koji
su u sloju unutaT objeJk:.ta A, .na kojem je leala gomila, ili za one
kojli su lijevo i desno uz objekat A u sLoju, te neposredno ivnad
samog nivoa objekta ar'hitekture A, ne mo'e se t vrd!i.ti da ne pripadaju
ovom nego ih s velikom moemo atr.ib uirati
arhite1kture A.
a) Nalazi iz starijeg sloja gomile (1,20 m)
U ov,om sloju SlU ulomci r!imske keramike i fragmenti arhlitek
ture. Tako ov'om dijelu gomile prLpada o::l.lomak kapitela ukiraoo valutama
i biljInim ornamemtom u alkan.tu'Sovih listova (sl. 4). U starijem sloju
gDmile je i ulomak arhitekbure koj,i pripada gormjoj trabeaoijli gra
(sl . 5). Na ovom odlomku lU jedmom redu imamobiljlnlu de.koraciju
s Ji.stavima a:kanrt;u'Sa, dok u gmnj em r,edu istog fragmenta imamo
formu cvijeta li sredi:ni s pupoljikom u obli.ku romba (sl. 5). Starrijem sloju
pr ipadajru uJomci arhitekture kao to je odlomak vjerojatno septJwma
(sl. 6), fragment tranzene (sl. 7) i odl'omci kaneli.ranog stupa (sl. 8).
b) Nalazi iz sloja gomile (0,60 do 0,70 m)
I u ovom dije1u gomile, kao sloj>u, su u.Iomci arhitek
ture, kao i odlomci keramike rimske provenijencije. Arheoloke nalaze arhi
tekture iz ovog dijela gomile Ine moemo s vehkom pripisati
Dbjektu a rhite,k,ture A, jer bi, prema nalazLma iz starijeg sloja, koji je tada
biD f ormi,ram, a pokrivao je i povr inu objekta, mogli pripad.ati
samo objektu arhiteikt\.lJre e ili B, su se parcele jo i kameni
m rij al bacao na g.omWu. Stoga se nalazi iz sloja gomile U1iS'U
mogli u stani'jem sloju, pa bi to bio razlo,g da arheoloke nalaze arhi
i d.ruge atribuiramo objeknu A, premda ni tu ne moemo biti posve
sigurni, jer ne moemo pouzdano 2Jna>ti povijest ka,ko se fDrmirala
g,omila. ipak moramo vjer ovati arheolokim nalazrima iz sloja
zemlje.
59
ANTICKI NIMFEJ U PUTOVICIMA KOD ZENICE
I
J
(
I
Sl. 4. Ulomak kapitela
Sl. 5. Ulomci dekorativnog kornia
60
VELJKO PASKVALlN
Sl 6. Ulomak pregl"a de
61
ANTICKI NIMFEJ U PUTOVICIMA KOD ZENICE
Sl. 7. Ulomak tranzene
Sl. 8. Ulomci kaneliranog stupa
VELJKO PASKVALIN
62
C. Objekat arhitekture A
Pregled istraivanja
Obje1ka.t arhitekture A (sl. 2), kako je konstatirano, je ispod
gomile koja je nastala upravo nad njiim. Na osnovu otkopainih tem2lja vidimo
da je obj'kat arhitekture A imao tri prostorije: jednu C, drlulgu manjiu B
i treeu najma-niju A, je orijelntirama istO'k-zapad, dok se naj
manja prostorija A na.lazila na junoj strani,
p r o s t o r i j a A (sl. 9) ima dimenzije 1,85 X 1,75 m, Dobiva se utisak
da ova prostorija predstavJja zaseban dio objekta, odnosno njegov odvojeni
dio, koj'i zajedno sootalim pro,storijama pripada objekbu nje
govu arhi,tektolDsku i nUlThkciolnal'nu cjelinu,
Prili.kom istraivanja ove prostorije su na padnici kamene
i cigle. Ova arheoloka s'ituacija govori o drugoj podnici, koja je nastala
kada o,vaj dio nije vie imao on.u Dun-keLj'u koja mru j'e bila na
mijenjena, Naime, uz demi zid temelja ove zgrade je otvor koji je
bio zatvoren gI1U1bim otrLm kamenom (sl. 9) , Ovaj atvor p,ripada prvoj fazi
Sl. 9, Prostorija A u sklopu objekta arhitekture A
objekta, kad je prosto,rija A morala imati ftlin<kciju, po
otvoru, da je olvaj d io sluio kao recipijent za vodu,
odnosno bazen, jer otvor se zatvarao kad je trebalo vod,u sakupiti
ili otvarao kad je vodu trebalo ispustiti, Preko k!rova objekta kanalom se
sakupljala Otvo,r je u prvoj fazi imao vjerova,bno pravilan kOlnce:n
oblik, Ovaj dio upuouje na da je objekat a.rhi
tekbu,re A sa:kralna koja ,na hram nimfa, pa nas pr.o
storija A, ka'ko smo je nazvali, na maLu fontanu ,17
P r o s t o r i j a B ima dimenzije 4 X 1,75 m i u njoj su prili'kom istra
ivanja konstatiraine d vilj e podnice, Ovu tvrdnju izrekl;i smo na os.novu nalaza
keramike oivih podniica, pa bi ovaj arheoLoki podatak, koji nije
an, Uikazi-vao na pos.tojanje dvij u faza (sl. 2),
. 7 Nimre<j - Svebite nilmfa, To 'j e najpriioj e :iJj a s izvorom j.li 2ldenac,
U caf'3ko doba nimfeji dobi'VClIju sve bo,galtLje arhi,tek:bon s-ke fOTme. fasade sa stu
pov:lma. fon ta,ne i .nie,
63
ANTICKI NIMFEJ U PUTOVICII\1A KOD ZENICE
P r o s t o r i j a e ima dimenzije 2 X ,* m. Ovo je prostorija.
Prilikom u njoj nije nita to bi moglo iden'tificirati objekat
arhitek,ture A. Ako su u pr,ostoriji B konstatirane dvije pocLnice, od koj,ih
prva pripada prvoj fazi, dok bi trebalo da druga odgovara nekoj adaptaciji
ili vurukcLomalnom prestankiu objekita A, onda u Um promj enama prije
vidimo presta'na1k il,i kra,j ove j'er u njezinoj prostorijli
nemamo traga pod-nici. Devastacija objekta je da je
ova prostorij.a bila pokrive.na kamenim forme (sl. 10a)
:li da je podn:ica bila od estriha (sl. lOb), govore nam upravo nalazi koji
su u slojevima uz objekat A.
a b
Sl. 10. a: kamene b: ostaci estriha
Prili'kom i"kopava'nja objekta arhitekture A mogli smo na sjevernoj
strani konstat irati dvostruki zid (sl. ll). Postav1ja se pitanje je sluio
i ta predstavlja drugi z;d uz sjevernlu stranu zgrade. Ovaj arhitektonski
detalj .moe UJkazivati na sjevernog zida zgrade ili paJk na s ubselija
oko objekta. ova,j elemenat arhitekture moe isto taiko
i na detalj da se uz objekat arhitelkture A elio dobiti pod1ijlum koji bi ga
izdigao izmad nivoa wmlje i prostora i tako mu dao istaknutije mjesto
na terasi.
Sl. 11. zide!
64
VELJKO PASKVALl N
N a i n z i d aln j a, temelji predstavljaju veoma
dobar rau, U temeljima i u dijeLu zidova ne nalazimo
velikog kamenja, nego manje .i kamenje kOlje je, pravilno
posta'vlj-eno u temelj i zid, vezano maiterom, Zid je, da taiko kaemo, zidan
sa dva lica, s vanjske i UJnutarnje, pa se na taj dobio
koji je onda ispurnjen ma/njim kamenjem i malterom (sl. 2 i 9), iri/na zida
iznosi 0,50 m,
A r h e o l o lk,i n a l a z i, Objektu arhitekture A pripadaju nalazi koji
su otkriveni u sloju unutar objlkta l u sloju izvan objekita, ali uz njega,
te neposredmo iznad nivoa objek,ta A u sta.rijem sloju gomile, Tako na pro
storu malog uzvi en.ja na kOjem se formirala gomila je u,lomaika
arhitekture (sl. 12), Uz vanjtsJku stra/nu zapadnog zida objekta A kO'llSiatirani
su tragovi vatre, koji su prelazili i na sjevernu stranu objekta A uz vanjsku
stranu zida (sl. 2), Ulomci arhitekture su i uz ju:mu zid
objeikta A, Tc> su ul omci k.o rnia ko j i pripadaju gornj,oj trabeaciji objekta A
(sl. 5),
Sl. 12,
Tragolvi v3'ire zapae,ni su i na kamenju koje je moglo predstavlj'ati
ognjite, Uz ovo vatrite, na d:ubini od 0,40 m, su poug1o'enisa,na drva,
Konstatiran i os,taci inte'nzivne vatre na irem prostoru na
da je objekat arhitekture A stradao u poaru, To se najvjerojatnije dogodilo
u vrijeme kas'ne amtitke, i to u doba provale Gota i Huna, kada
su se ruile crkve i Devastacija mogla je poshLiti i
naim precima pril ikom njihova doselj enj.a, jer smo ostanke ognjita utvrdili
uza sam za pa'd,n i zid objekta A (sl. 2),
13 O tome poviJ,esne po.tvlrde nala21imo kod sv, J e roloima, D, B a s 1 e T , Ktu1
tu!'na hi'stor ija Bosne i Hercegovine (Ka,s'no doba) , SaTa'jevo, 1966, s1'r. 313;
F. i POVli'jest H rvarta ,u wlijeme na.odinih vlada.ra, Zaglreb, 1925, s,tr. 158;
G, N o v ak, Rrolost Daumacije, Za'glreb, 1944, str, 67,
65
ANTICKI NIMFEJ U PUTOVI CIMA KOD ZENICE
Izvrili smo sondano iskopavanje od ove prema sjevero
strani s naJmjerom da utvrdimo da li se ovad objekat
ar'hiitekture A protezao i prema ovoj strani. Tom prilikom smo na dubi.ni
od 0,30 m kOHSltatirali nalaz ulomka arhitelkture s profilaeij,om koji moe
pripadati ,nadvratniJkiu, a moda i dcyvra
1
bniku (sl. 13). Uz stranu
mogIli smo ,konstahrati prostor iSpl1njen sitnim kamenjem, a bu

je rimske i eLjezne troske. OV1dje je otkriven i bogatiji

sloj s neto nalazima. Naime, je osam komada
koje mogu atrib:uirati sa.mo A (sl. 10a). Dvije velrilke
debljine ima,j\u uldeb1jenje koje je s!ruHo za povezivaJI1je
(sl. 14). One da je jedan od prostora ili UTl!utar objekita A
bio pokriven ovim koje su po'krivale ulaz ili prostor,iju C, u kojoj
se niae .naao ni trag podn ice. ove nalaze spada ukrasni ulom3Jk a1I'hi
tekture s biljinim ornamentom (sl. 5), koji pripada trabeaciji objekta
A. Kl esarSIka obrada ovog fragmenta govori o reprezent3JtiV1l1om objektu
arhite,kt,ure. Ovdje je i jedan a1kroterij s ukra,som polupalmete
(sl. 15a i b) . Ovaj detalij ukra'sne arhi'tekJbure pripada, neosporno,
vini A, a nipoto sar'kofagu ili nadgrobnam spomeniikiu s-te'li iIi mauzo
leju. Za kronologiju ovih nalaza, a za objekat arhitekture A, za
orij en tacijIu nalaz predosta Vitj a bronzani novac cara Ves'pazi
jana (69-79. g. n. e.). Novac je u ovom sloJu na dubini o'd 0,60 m
I9
Sl. 13. Nadvratnik ili dovratnik
'9 Novac uV1rt"en u ddkll.lJmentaeidu iz ralJl'oga. ObjaviJt se
dnugomp!'inilk:o.m zaJjedno sa s'vim d!lug;im naJaz,ima.
5 - GZM, NS, XXXIV - Arheologija
66
VELJKO PASKVALIN
Sl. 14. Kamene debljine sluile ispred hrama
Sl. 15. Akrotel"lj
67
ANTICKI NIMFEJ U PUTOVICIMA KOD ZF.NIC}
D. Objekat arhitekture B
Pregled istraivanja objekta B
objekat B, za razliku od o.bjekta arhitek,tu,re A, predstavlja
bez maltera, koji je zaomLjenio lijep (sl. 3 i 16). Prem'!
ostacima temelja, moe biti o s vie prostorija. Neto pouz
danije moe se go!Voriti o tri prostorije i o nekoj vrsti dvorita. Prostorije
smo slo.vima A, B, e, E, a jednu, moda manJ'u sa D (sl. 3). Prostorije
Sl. 16. Objekat arhitekture B u suhozidu
slovima A, B, e zanimljiv tlocrt, koji kao da je analogan
tlocrbu objeJ<ta A (uporedi sl. 2) . Na osnovu plana, vidimo da su u sklopu
ovih prostori6a, uz njih, postojali i neki ob}ekti . To bi bio objelkat F i, unutar'
dvo.riMa E, prostor H s tragovLma vatre (vid. sl. 3). Od svih ovih prostorija,
po svoj'oj zanimljivosti, u po.sebam Oibj,ekat arhiteklture bez maltera odvaja
se objekat F, koj i je smjeten neposredno uz prostorij'u e (sl. 3 i 17).
Prostorija A ima dimelIlzije 6,10 X4,.lOm, prostorija B 10,20 X
X 4,20m a prosto.rija e 3,50 X 3,75m. zid na zapadnoj strani
ovog objekta dug je 2,20 m, a u objektu su manji ostaci zida, kojd
o manjoj prostoriji D. Zid koj i se od ulaza prostorije A
produuje je u duini od 2,50 m. Unrutar ove prostorije je
prostor pd.]uiven sitnim kamenjem (sl. 16), koji na miljenj.e da je
tu poStoj.\3.llo neko dvorite (sl. 3 E).
Objekat F (sl. 17), sa est pravilno ka.menih S'bu
pova, smjestio se uz pros'to.rijlu e u smjeDu istok-zapad. je u
dUoini ad 7, a u irini orl 2 m.
5'
68
VELJKO PASKVALIN
Sl. 17. Objekat F
A r h e o lo k i n a l a z i. S obzirom na mjesto na.laza, pretpostav
lj<amo da bronzani novac cara Vespazijana (69-79) istovremeno pripada
objektIu a.rhiteklture A i B, a isto taJko i rimSkom naselju u (sJ. 1).
Na prostoru objekta B je fragmenata keramiJke. njima nala
zimo ulomak keramike koji bi , prema tipu i stIlUkturi sastava, spadao
nalaze eljeznog doba. Unutar objekta B, na prostoru E
a blie objektu F, je ulomak reljefa Silvana i nimfa, okrenut reLj,efom
prema zemlji (sl. 18).20 Na jednom manjem dijelu prostora E isticala se
manja povrina zerrulje crve,ne boje (sl. 16). Ovdje je ulomaka kera
mike, pOTed kojih smo, na ovom prostoru, obkrHi ulomak oboda i vrata
bronzanog suda (sl. 19). On bi tipoloki pripadao kaseroli. S ovog prostora
imamo malu zemljamu drku, koja bi , na i.sti pripadala tipu
zemljanog suda kaseroli (sl. 20). Ako tip bronzanog ili zemljanog suda
veoma ili suui u kultne svrhe, i to onda kad se vri
ri.tus Ubacije, onda ovaj prostor, koji karakterizira crvena zemlja, fragmenti
keramike i ulomci kaserola, moemo s velikom smatrati kmdtmim
mj.estom sub divo. Unutar pros tora E su i dvije fibule istog tipa
kasnolatenske sheme (sl. 21). Na ovom dijelu prostora E }e bronzani
novac koj i pripada carevima III st. n. e.
2l
Od arheolokih nalaza koje treba
spomenuti, a su na ovom prostoru, to su dva ulomka eljeznog
ulomci narukvica od staklene paste plave boj e, te narukvice od brOtnze.
22
20 Ova:ko ulomak reljefa SiIva,na i nimfa (?) precLstalvJja
nalaz in sivu.
n Vidi 'napomenu 19.
22 Ove a'l'heoio!lke .na,laze tI1i smo 'Uzeli u obradu, ih saJmo spomiJnjemo
kao dolk!uunen,taciO'u. Natlaze se '\J Muzeju glrada ZetI1ice, kao i svj dllugi
aJl1heolosk:.i na'lazi s 'ovog iakaJilLt-eta. B1t cLnugom prjliJkom.
69
ANTICKI NIMFE.J U PUTOVICIMA KOD ZENICE
Sl. 18. Ulomak kultnog r eljefa (Dijane), Silvana i nimfa, odnosno Silvana i nimfa
CS'-

J
r
Sl. 19. Ulomak oboda, vrata i prelaza u trbuh bronzane posude (kaseroje?) ;
R = 1:2
Crte: J.
Od arheolokih podataka koji se odnose na nalazite, treba spomentuti
da se objekat B nalazio na dubi.ni 0,30 m, to odmah ispod humusa.
O b j e k a t F. Kako j e obj e'kat F (sl. 17) Jei uz prostoriju e
orijentiran istok-zapad. S obzirom na pros1or , gdje je i kako smjete:n,
teko ga je o,dvojiti od komp<lefksa B, posebno od arhitekton
skog plana prostorija A, B, e, koji bi kOinfrontirao pJan.u objekta A (up.
sl. 2 i 3). Konstrukcija od est okomito i jednako u,daljeni.h
kamenih s1Ju,po va, koja je bila kamenDm zidom, pravila je konv
paktnu cj'ellinrl.l i teko je ta je predstavljaja u ovom kompleksu.
Nalaz ke,rami,ke i kostiju na ovom prostoru moe nam neto i pribliitt;i
nas objanjenju. Naime, kosti koje s'u unutar F, a pripadaj.u
(govedu i dr.)23, nam da je ovaj
2a NaJalli kostia,u. Ovi nalalli nisu dalti na osteoJosklu a.na:JiZJU. Deterrrn.in j,rani
su 'na osnoVlU
70
VELJKO PASKVALIN
- 1
Sl. 20. zemljane kaserole (R = 1:2)
Crte: J.

,

. ' . ,sl
Sl. 21. Dvije bronzane istog tipa kasnolatenske sheme (R = 1:1)
Crte: J,
objekat, odnosno konstrukcija mogla predstavlja:ti neke vrsti rtveni'ka.
je teko objasniti nJegovo prisustvo u krugu ovog kompleksa. z,rtve
niJk, na kojem su se obavljali obredi vezani za kult ili za neke
autohtone ;mao je gore najvj.erojatnije daslke, oeLnosno g,rede,
a ne kamene Na to nas i arheoloka siltuacija na prostorni
obje1kta F, na kojem nije kamenih koje su, za !Ju svrhu, mogle
u .obzi.r. U svakom na arheoloke .nalaze s prostora E,
li irem smis1u, moemo ovaO prostor smatrati kwltmim (s'l. 16).
E. Arheoloki nalazi s objekta e
,objekat e predsta,vlllja rilmske terme (sl. l), ali o njemu sad
raspravljati. Posiui.t se arheolokhm nalazLma s ovog obdek.ta arhi
tekture kako bismo njih mogli ukaza:ti na p06tojanje e.pihorsJkog
naselja na terasi u p6je dolaska Rimljana i na kontimuitet epi
hOl's:ke tradicioje, koja se, izgleda, u periodu rim6ke okwpacije u
obje.kuu a,rhi:tekture A. Arheol'O'ke dokaze pwa .nalaz bronzane kopljast(;'
fibule s dvi;e igle (sl. 22) i nalaz bronza ne fibule s lukom u formi brlja
novog lista, ili srca, takoder s dvije igle (sl. 23). O naselju iz perioda prije
71
ANTICKI NIMFEJ U KOD ZENICE
rims.ke okupacije ovih krajeva posjedujemo po.uzda1n arheoloski dokaz: nalaz
koju smo, ve!itkom mogli Ultvrditi ispod sarrnih
temelja objekta e terma (sl. 24). Uz spadaju i brojni ulomci
vrsta posuda, kojima fragmenti tih posuda s u.kra
Slma crveaih linija, ulomci posuda svjetlosive boje s cik
cak-ornamentom i drugim ukrasnim elementima, uglavnom geometrijskih
ohlika.
24
Sl. 22. Bronzana fibula kopljastog tipa s dvije dgle (R = 1 :1)
Crte: J.
Sl. 23. Bronzana fibula s dvije igle i s lukom u obliku brljanovog lista
Crte: J.

24 Nailazi keTaIIniike nisu Ovaj arheol-oki mater-i j al
posebnu obradiu.
72
VELJKO PASKVALIN
Sl. 24. Ostaci is pod temelja objekta e (terma)
II. KULTURNOHISTORIJSKA PROBLEMATIKA
OBJEKATA ARHITEKTURE A i B
a. Kulturnohistorijska problematika objekta arhitekture A
Na osnovu izloene a,rheoloke dok<Ulmentacije vidjeli smo koj.Lm arheo
loskim nalazima ra,spolaemo i za koje bi.smo, prema arheolo.kO'j si,tuacrji,
s veHkom mogli pretposta.viti da pripadaju objekbu arhitekltlure A.
Sad ostaje da prema toj arheolokoj do,kUlmentaciji pokuamo utvrdiiti to
predstavlja obje!kat arhitekture A (sl. 2) . Prema nasloVIlI , moe se
da predstavl:ja antiaki nimfe-um u kod Zenice i da, prema ostalim
nalaz ima, ukazuje na duhovl1lu k<u;Jturu aiutohtonog elementa na
ov<ym u.
a,rheolo&ke nalaze arhirtekture koji bi indirekJtno da
objelkat arhi,tekture A u kod Zenice predstavljia hram spada
arheoloki nalaz - profilirani dovratnik ili nadvratniJk i jedan ulomak koji
na prag (sl. 12 i 13). Istina, moe se pretposta.viti da ovi elementi arhi
tekture pripadaju i objektu arhite<kbure e (termama) . Medu,tim, talkvu pret
ANTICKI NIMFEJ U PUTOVICIMA KOD ZENICE
73
postavktu ozbiljno bi osporavalo mjesto nalaza cvih dijelova jer
su oni prilirkom u sloju pokraj oJYjekIta A, te bi mogli
saJmo njemu pripadati. O objektru arMteikt'UJre A, kaO' o
vinskom zdalIlj'u, se da govori i obraJda ovih elemenata arhi!tekture,
izrada ili naiC1vrabnika , koji posjeduje vrlo fil!lu profi
laci,j'u to bi kao dekor odgovara'la nekoj jra1vmo.j zgradi.
Za kultne i druge j'avne zgrade rim.s.ke arhitekture je
korni koji pripada vanj-skoj trabeaciJji. Ovom elementu dekora;tivne
arhitekture najvjerorjatnije pri padaju ulomci arhitekture s biljnim motivima
(sl. 5). Zani.m1ji'vo je spo me:nruti da ovaj, birljni motiv, poznat
or,namentima na korniama hramcva i javnih zgrada I i II st. n. e,25, susre
u periodu kasne antike u Saloni.
2G
Naim uIomcima analogan od1omak
s istim motirvom je na susjrednom u Brezi prilikom iskopa
vanja poznate bazililke
27
NakO'l1 ovog i' pak je teSko pretpostaviti da bi tako
dobra obrada naih ulomaJka s analognim moti>vima mogla kronoloiki pri
padati kasnoantiokoj arhitekbwri . u ovom moe se prije
govoriti o tradiciji, koja je prisutna u kasnoantiokoj
UJmjetnosti arhite,k;ture. Ipa;k je da ovi ulomci
s bilJnim motivom a:kan1lusa, kako nam arheoloka sit'uacij'a, krono,
loki pripadajiu najranije periodu od druge polcvine I st. do kraja II st. n. e.
28
Objekat arhitekture A, kao saJkralnog karajkitera, o,uk'riva
ilustraltivno i na poseba'n dekorativni elemenat akroterij
somamentom polupalmete (sl. 15a, b). Ovaj elememat gornje trabeacije pro
osim hramu, mogao je pripadaJti salmo sepulkralnoan objektu arhi-'
tekbure mauzoleju. No, kaiko ,ne posjedujemo ni jedan nalaz arhitektonskog,
kao ni drlugog arheolokog karak,tera koji !:Ji ilustrahV'.llo i pOlUzdano s'Voe
da obj .ekat arhitekiture A moe pred:;ta;vlja'ti mau:zorlej , a talk'Ve
potvrde spadaju ulomci sankofaga itd., dekorativni arhitektonski: elemenat
akroterij s polupaImetom - s arheolokom moemo
pripisa,ti lateradnim stranama za,bata gornje trabeaci, je edikule. Prema tlo
crtu, hram je mogao ima;ti ukrasna akroteri-ja : dva na a dva
u hrama. Isto taiko, akroterij ne moe pripadati niti steli , a niti'
saIikofaglu, jer takvu solucijiu na ilustrativan deman,buje instI'lUktivna
izrada zadnje strane akroterija (vidi sl. 15).
Pored ovih fragmenata arhitek,ture, za koje smo kons:tatira1li da pri
padalju objektu arhitelkture A i da ga identificiraj'u s hramom,
posjedujemo jednu grupu uloma'ka arhitekture koji na is,ti
da je objekat arhitekture A imao karakte.r hrama.
Taiko bi te fragmente arhiJtekture spadao 'ulomak kapitela (sl. 4),
koji ukraavad'u jonske volute i bi.Jjna dekoracija aJkanbuso'Vih lis.tova. Pri
aJi ne na adekvatni prikazanu, ovu deikoracij!U biljinog
kararktera na kapi tehma Salone, koj i kronolCJ.ki kasl!1o
Klesar51ka obrada ovog ulomka kaJpitela ne visok
25 AJrhiltektura eLrevnog Ruma, tom Il, kmj,iga II, Moskva, 1948, stlr. 273, Tab. II,
sL l, 2. Na ko.rn'iJU hrama KOlnkondilje (T st.m. e.) i na ka.nnilu hirama
(69--79. -n. e.) ; Mar i a Piia RO 's s ig:na ;ni, La decora21ione a,rchiltet!ton,ica romall1a
ill1 Parrma , Roma, 1975, Tav. XVI, 31, A. 35, Tav. XV1I, 31, A. 35. I mo'nUllTlemrti
de.l sc. Il , pag. 43, p.sg. 50-51.
26 Reche.rohe.s a Sal'o.ne, Tom I, Copenha[ ue, 1928, pag. 77-78, figo 57, br,lja'l1;
79; figo 59, brlj an; figo 57, 7, 9 (60) astragaJ.
27 Uloma,k a,rhi,telktur je ana<lolga-n vei:em i(Z ba,ziUke u Brezi,.
je pri,lilkom plwih ilsko,pava,nda 'll Brezi 19,30. godine. In,v. br. 439.
28 Vi\di na'pome.n'll 25.
20 Vidi na,pome'nu 26.
74
VELJKO PASKVALIN
m a'j\st orSlk i ni,vo, pa bismo fragment s takvom izradom i dekoracijom morali
pripisaJti nekoj kasnijoj kuluurnoj' fazi. Sigurno je da se kronoloki ne bi
mogao pripi,sati najistarijem periodu rimskog doba u Uz novac
cara Vespazjjana (69-79, g, n, e.) tad period je i arhitekturom
terma, koje su, po ostacima mozai,ka u crno-bijeloj' kompo
ziciji kockica s p-rikazom hipO;kampa, ,nastale kraj,em I i II st.
n. e., a moda jo u doba cara Vespazijana
ao
Ta,ko u fragmentu kapitela
morati gledati drugu, kasnij'u kul,burnu fa,zu na tera'si platoa uPutovidma.
Objek,tu arhLtekture A pripadaju ulomci ka'neliranog stupa
(sl. 8), koji, i'sto tako, indirektno ukazuju da A predstavolj,a antioki
hram. Prema izradi ovih ulomalka, se da je kanelirani stup na;stao isto'
vremeno s ulomkom kaJpitela, te bi zajedno s kapitelom k,ronolo.ki pripadao
jednoj kul\turnoj fazi za 'koju ne moemo si-gurno da je starij'a od II st.
e.
3l
n.
Iz ove grupe u:lomaka arhitekture ob:jektu arhite){,tJUre A pripada
ulomak parapetne (sl. 6). Da se radi o parapetmoj koja
dio septuma, vidimo po tome fragmel1Jt ima on'u stranu koja se
u zid ili uijebljuje u dr,ugu parapetnu koja posjeduje
udubljenje. Ovaj ulomak septuma, kao to vidimo, bio je ukraen motivom
brSljana unutar profiliranih polja. Treba da je ovaj toliko
poznaJt motiv na riml:lkim sepulikralnim spomenicnma i u staro
umj-etnosti:)2, Pou'zdane tragove na ama1ogni,m elemen
tima interne arhite'ktu:re u bazilici urbana u Saloni.
33
Tako se sad u vezi
s ovim novo pitanje, Naime, ako ovaj ulomaJk dekorativnog unu
ta mj eg naJmj etaja karaikJterizira ct1kve, j er pripada septiUJl11u
koji u tim cr'kvama odvaja s'vetite (-prezbiterij) od dijela crkve za vjerni,ke,
onda ovaj arheoloki nalaz, koji, prema mjestu na kome je pripada
objektu arhitelkbure A, na da je objeka't arhi,tekt;ure A
morao predstav,1jati amtiaki hram, a kasnije, u razdobljiu i crikvu.
Drugim parapetma govori da je hra.m u
ukolilko hramovi nemaj'u septume oni,ma u cnkvama,
Mora se pretposta vi ti da je u raZjd.oblj,u ekspanzij e u
dolo do tak,ve promjene: hram jednostavno je postao
objekt - crkva, a pr iJmjera je bilo u to doba na
Ri'mSkog Carsuva
a4
Najlblii primjer i,mamo u spli.t5'koj katedrali, koja je
nekad bHa mauzo,lej cara itda"
Pa'rapetnu ili dio septuma moe predstavljati fraglmen<t arhitek
ture s motiJvom astragala (sl. 1<2). Odmah se mora da motivastragala,
koji je talkoder mnogo rairen i primjenjiva'n u umj!etnos:ti arhi
te){'rure, to na dij elovirrna tra beacija kod hramova i drugih javnih
zgrada
36
, nalazimo i na in<terrt(}rn dekoratiW1OID namjleta,j'U u
umjeunosti. Ovu pojavu upravo na dijelovima interne
30 Eronzani novac cara Vespazijana (60-79); vidi napomenu 19; Giovanni Bru
sin, Aqr.:-ileia, Udine, 1929, str. 71-73.
31 biJ!jlne motive alkantusOlvih listova po,zmajemo na
SaJOIIle, posebno nalarzima ba'Zuli:ke urbane lU Saloni. Vidi napomenu 26.
32 T 'r ,u h e 1 k a, GZM IV str. 343; D. S e ,r g ed e v s k i, GZM
61934), str. 15, br, 7, Tab. l; vidi n3lpome.n'u 26.
:lJ Vidi napomenu 26.
,H An,ti6ki Panteon, sada 0r11wa S, Marila dei Ma,ntiri; na Rima ima
Vljerojarbno vie rtakivi,h pritmdera,
35 F. BIUJ DiolJde0idanova 192,7, stlf. 8-9-90; jo 'l'al!1iae,
'str, 73-74.
3a Vidi na,pommlU 26, 25.
75
ANTICKI NIMFEJ U PUTOVICIMA KOD ZENICE
ukrasne arhitekture u bazilici urbana u Sa:loni.
37
Ulomak arhitelkitUJre s orna
mentoon aos-tragala isto pi,tanje kao i onaj ulomak septuana s brLja
nom s prostora obje:kta arhLtak.ture A. laJko na lokalitetu u
obj'elk.tima arhitekture ne posjeduj.emo sigurnij.e osiartike ,
ipa1k jedan fragmen.t dna staklene posude s simbolom kria
38
s ovog nalazita ukazuje da, u smisIIU rjeavaJIlja kompleksnog pi,tanja o
kUJI,turnohistorij'skom kontinuLtetu objektima arhitekiture
ne smijemo zanemari ti ni ovaj arheoloki podatak o prisustvu
na ovom lo'kalitetu.
Prema tome, ako ovi Ullomci arhitekture ne pripadaju vanjs'koj tra
beacijL hrama, onda se mora pretpostaviti da oni pri'padaju septuanu unutar
ovog hrama koji je vjerojatno pretvoren u crkvicu ili se
cr'kva od ovog hrama nalazi,la u blizini ovog arheolokog lokaliteta.
Moda je ovamo dos-pio iz crkve sa U svatkom
se zanimljivo p1ta:nje o kOj'em se jo govoriti,
kada se bude sagledala kompletna arheoloIka doku.mentacija sa ovih loka
liteta.
Na da A pred&taV11ja hram, se, mogu

velike, praviLno (os'1. 14). Ove koje su imale
uIjebljenja, s'u pokrivale ulaz u hram i davale monumentalnost
zgradi.
3o
Sad ostaje da vidimo to, u tom smisLu, plan objekta arhite<k
ture A. Plainu A, su se tem<?1ji sigurni smo, ne
moemo s velikom pou:adanih analogija
hramovima iz rimsIkog doba. U tom pogledu, unutar plana objekta A naj
jednostaVJlije ometa mala prostorija A (sl. 3, 2), koja predsta,v1ja bazen za
vodu (recipijent ili fon,tanu), koji, u stvari , ollkriva pripadnost ovog hrama
nimfama (.nimphE'Ulm), tovanje 'nalazimo u krajevima centralne Bosne,
nu
4 0
u Bugoj. Kod nas je poznat nimfej u Varadinskim Toplicama. Ovi hra
movi nimrraIIna ponekad se i UlrlIUltar ra'slkoni.h
kao u vili cara Hadrijana u Tivolij'u.u Izgleda da se javljaju i u.z javne
termeY Tako bi objE,kat arhitekture e terme indirektno ukazivao na obje
kat A kao hram nimfa (sl. 1, 2). hramovi nimfama
nemaju taiko malen bazen ili fontanu, vaaln sastavmi dio arhitek!ture oIVih
hramova, nego je sve to u obimu i daileko raskonije. U
se, dakle, mo,e raditi samo o hramu sli'ku je prema arheolo
kim nalazima ulomaka arhi tekllure tek,o
Da objekat arhitekture A u predstavlja hram,
pouzdano govori i plan temelja. Naime, ako ohjektu arhi.te,k,ture A
odu21memo prostorij!u A (sl. 9, 2), dobvamo dva osnovna elementa
-rimskog hrama, a to su pronaos i naos i cela hrama)43. Ovatk,vom
planu mogu se brojni je analogi1je.H Temelji hralma bez pro
storij e A pripadaju t ipu hrama templum i n anti1s.
4
:; Stoga ulomci arhitekture
" Vidi narpo!menou 26,
38 Vi,di nalPomenlu 26; dono stalldene posude IS predosta'vom kJria . euva se u
Muzeju gra.da Zenice, rnv. br. 1335.
39 V;i ji na:po,menu 25.
40 V, P a lk val i n , Ku'Movi u d oba na POdl'UlOj'u BiH, GZM (1963) ,
'str. 13-0, br. 36 (Inirn'Ph.is) .
4L Vidi 'n3l{>omeruu 25.
.. Vidi narpomenu 25; 9tr. 37<3, 386.
'" Op9ta e,ncilkJ1 0;pedija Laro,u1s se, tom I; Rechel'ches a SaJone, t om II , pag. 26,
figo 21, pag. 27, figo 22.
H M 'li IS i - M a, j il1 a, 'r i Naorrt i rilffiS!kih sta'rina, Zagreb, 1942, str. 89.
4, o. C., str. 89.
VELJKO PASKV ALIN
'76
s prO'stO'ra A (sl. 4, 7, 8 i 14) UlpUOll!JU na da O'bje.kat arhi
tekture A mO'e predstavljati samO' hram tO' je na O'vO'm IO'kalitetJU
uz terme biO' 'nimfama, kO'jima se izvori vO'da,
rijeka itd.
4
(;
TakO' ma,la prO'stO'riJa A (sl. 9), uz j"unu stranu hrama, s O'tvO'rO'm za
ispust vO'de i,li za maliu fO'ntanu, ulkazuje da je, kaO' istureni diO'
hrama, istovremeno bila i nj egov bitni dio, koJi prema arheolokoj slici
dO'bijenoj iskopavamjem ne drugo rjeenje O'sim ovog da mala pro
storija A predstavlja recipijent za vodu ili malu fontanu . Prema tome bismo,
na osnov.u a.rhitektonskog detalja prostor ije A, prepoznali u objekw arhi
t elk,ture
Ne moemo sa govoriti da je objekat A, kaO' to su
i drugi hramovi, bio uzdignut na prostO'ru ukoli.ko ne pr ihvatimo da ga je
ono zida (sl. ll) na sj 'evernoj strani hrama, u stvari, uzdizalo nad
nivo ZEml/jita i ta,ko da dominira nad prO'storOtm terase.
Treba da u toku iskopavanja ovog obj ekta nije pouzdanih
tragova da je u celi hrama, to je posve sigurno, PO'stojalo mjesto za rtveni'k,
reljef ili kip bO'a.nstva, to bi sa potvrdilo pretpos tavku o hramu
nimfa ili nekog drugog boanstva. nita nas ne arheolo
ka situacija unu,tar hrama, posebno u ce li, u kojoj j e dignuta podnica,
pa ztog toga nije moglo ni biti nalaza O'd reljefa do s itnih
fragmenata keramike. Ova situacija unutar hrama bi o velikoj
njegovoj devastaciji , koja se mogla zbiti u vrijeme velikih pomjeranja
naroda.
4
' Na osnov'U intenzivnih liragova valtre, da
je hram morao stradati od poara i ruenja, a to bi na doba
provala Gota. Po dolasku u O've krajeve, izgleda da go nai preci upotre
bljavaju za s.tanovanje, jer su se mogri kons tatirati os.taci ognjita uz zapadni
zid hrama (sl. 2). Poto sa,v arheolo!ki materijal nije jo ovo bi
bila preliminarna razmatranja.
Na Zen ice, u koje treba Ulvrsbti i kraj.
se da je u rims:ko doba bilo jo zidanih hramova u,z hram u
Na to nas upozorava rtvenik .J-upitra F:ulminatora,4S r.tveniJk ili posvetna
baza Libera i Libere,4o te natpis na kojem se spominje kuHa Urbis
RO'mae."o U Zenici postojaO' je i kult Izide. :'
l
Prema tome, arheoloki
nalaz hrama u samo j.e d()lkaz da su na Zenice u rimsko
doba mogli postoja'ti zidani hramovi ovih boans'tava, koji jO' nisu
arheo.Joki.
b. Datiranje objekta arhitekture A
zidanja kOlji je primi:jenjen kod objekta A (sl. 2, 9) naj
je tehnici O'Pus quadrat,wm . Na.ime, u O'VO'j tehnLci z!idov i se grade
u dva reda: u prv.om je kame.nj,e licem u obhku paralelopipeda oikrenuto
vani, dO'k j e kamenje u drugom redu licem O'krenUlto unutra, a dobiveni
ispunjen ljiunkom (manjilm kamenjem) i Ovaj OpUlS
zidanja primijenjen je u zidO'vima objekita A (sl. 2, 9). Opus quadratum odavno
je poznat u arhitekturi, a u naim krajevima pripa'da Rimskom car
'6 E. Im a m v i Arutioki kul1tClvi i vothl'ni spomenici na BiH,
L2Ida,nje V .selin Mais-lea ", Bibl'o,telka KJl.lJ1t,U!rno Sa.rajevo, 1977, s'lir. 93,94.
,; Vid: naIPo'menlU 18.
'8 Vid i napomenru 3.
,9 Vi.di na-pomenru 3.
5(' Vi.di napomenu 3.
51 N. e am b i , No've pO'1:IVI'de egi!palb,lkih kuht c-va. u provimciji Dal
maci,ji, V'jesni.k za a.rheO'I. i hi:st. darmatinslru LXV-LXVlI str. 9u-98.
77
ANTICKI NIMFFJ U PUTOVICIMA KOD ZENICE
stvU.';2 U zidovima naeg oibjek-ta nema ci1gla, nego j-e wmjesto tog
maJteridala upotrijebl'jen k3Jmen. U dmskim provi,ncijama i kra
jevima do kOlji,h ne dolazi cigla materijal predstavlja kamen.
TaJko, zidanja svrstalVa kronoloski objekat arhLteikture A u period od
sredine I do II st. n. e. Opus quadratum je pri:m1jenjen i u z;idovima
obj.ekta e termama (sl. 1), pa su ova dva objekta arhitekture, izgleda, kro
noloki nas.tala priblino istov.remeno. Na to bi i arheoloki naJaz
bronzanog novca cara Vespazijana na ovom lolkalitebu i mozai,k s prikazom
hipokampa s crno-bij elim koakicama kamena, koj a se javlj a u drugoj
polovini I st. n. e.-' ;l S druge, palk, strane, a'ko terme praJte svetita
nimfa, onda bi ovaj objekat A u trebalo gledati kao nirnfej,
koji bi kronoloki bio is-tovremen s termama (sl. Stoga, ako je obj,ekat A
istovremen s termama na terasi plaitoa u onda je o.bjekat A
u svojoj prvoj fazi bio samo svetite nimfa (nimfej).
U kronolokom pogledu, za ot0e'kat A posebno je zanimljiv a,rhitek
tonski dekor ulomka kornia (?) s biljni!m ornamentom akwntusova lista
(sl. 5, 12) i motivom cvij eta. Prema obradi ovi ulomci dekora, koji bi trebali
pripadati gornj,oj (ili in ternoj delkoracij i) tra1beacij i, ne bi mogli bi ti
od kraja II s,t. n. e.";; kaiko ovaj. biljni motiv veoma dobre izrade
u Saloni medJu anatlognLm arhitektonskim ulomcima
umjetnosti , ne bi.smo mogli s veli'kom sig:u.rnoou ove ulomke arhi,tekture
pri'pisat i objekbu A iz prve kulturne faze, kad je vjerojatno predstavljao
samo nim.fej. Ana,logni ulomak arhitekture s istim biljnim motivom
je u Brezi, u ruevinama bazdi-ke, pa bismo ga mogli posmatrati kao spolija,
da j e mogao pripadati nE!koj drugqj iz ranijeg perioda
u Brezi.'R No, arheoloki nalazi i okolruosti na Sa
lone, Breze i ne doputaj,u da se ovi ulomci arnitelkbure datirajIU
kronolo.ki u raniji period. Stoga u tom smisTu treba biti suzdriv, a na to,
s dru,ge strane, upozoraJvaju i d !'Ug i arhitektonSki ulomci koji pripa.dadu
objektu A. ta,kve uJomke arhiteMure spa,da fragment parapetne
(sl. 6) i ulomak arhite:kture, :koji je analogan pampetnoj (sl. 12).
Uz ove dolazi ulomak kap1tela (sl. 4) i fragmenti vjerojatno prozor-skih tran
zena (sl. 7). Ovi dijelovi, koji pripada:ju dekorativnoj arhitekturi ili umjetnosti,
izgleda, svojom obradom vie svjetla bacaju na kasnoantiaku nego na ranu
'lmjetnost I i II st. n. e.
nam se 'jedno pi,tanje: ako n1mfej u nije
posj edovao parapetne kao elemenat internog arhi te:kton'skog dekora,
nije li ovaj hram u ranom 'periodu mogao bi,ti pretvoren
u mal,u crkvu koja je zadra,la isti pla,n? U .tome bi prvi
gledali svoju pobje;du nad poganstvom. Kronoloki, crkva bi bila
starija od ane pozn3ite lU N a ()IVO. obj anj enje ,ulomka septuma
koji prilpatda objektu A u navelo nas je nekoli<ko primjera
elemenata s biljnim mO'ti.vom brljana zajedno sa Z'na1kom k,ria iz bazilike
:;2 Gustavo G i 'C va 'n fl o"n i, La teonica de,Na cOln's.tIr.ulziome presso i Rorrnani,
Roma, 1972, ,pag. 16. i d.; Enci'Cilc.pe-dia deLl' arrlte amMca, vol. V, .pag. 258, s. v. Mwra;
cla1ssica vol. Xl'I/tI, sez. LLI, pag. 4. i d. figo 2; L B o j a ll1 o.VIS k i,
Mate,ri,jaLi, rtehn ilke i stl"'U.k,vUlre u unlUfbran:jos<bi amti&:e Dalmacije,
Zinalnswemi 'koJolkv-ij o,dra,n u ZaJdnu 1976, 1980, sur. 41 i d.
53 G i o van n i B 'r u ,s i.n, Aqu.illeia, Udine, 1929, pag. 71-73,
,4 N1mfej 'll se daJtira u drugu pojov iinu I st. .n. e. na osnovu
novca cara VeS!pa,ziija,na, zi,daJnja i mna,ika cnna-bi.jelim ko.cki
eaJma; vidi na!pomenu 30; tra,go,vi mozauka s hipolkampom.
55 Vidi nClipOlffienu 25, 30, 52.
56 Vidi :napomenu 27.
51 T r 'u h e 1 k a, O. e. , str. 340-349; B a 's J e r, s,tr. 125; vi<d i napo
Iffi e n u 5.
VELJKO PASKVALlN
78
urba'ne U Salani, a ista taiko. i onaj ulamak sa astragalom (,sl. 12), kaji
nalazi analognih kanfrantacija na arhitektanskim elementima inter
nog l'131m:je.taJja u bazilici urbaini iz Obradu bi1jlnag mativa, koji nas
na mati V akan tusa, nalazima apet na
Salane i an 'se :kanfranti,ra na,em ulomku ,kaputela. ,j!) Isto taiko analognu
obradu vLdLmo u pojavi ,ulomaka tralOzene i ulomaka kanelira,nog stupa.
Tranzene 'su po,java i umjetnosti u
crk.v31ma (sl. 7)60. Za .'kanel!rane ,stUIpove ne bi se moglo da se
u umjetnosti tako pa iz tih razloga 'ulomci kaneliranog
stupa, ,koji Ipri!padaj'u hramu u 'ne bi mogli pripadati
kasnoantiokoj epohi, nego vjerojatno ra,nijem periodiu, i to II-III st. n. e.,
barem tako naa nalazita doba u k.ra
jevLma Bosne
HI
O tragovima lU pa prema tome i o
da j,e u najranijemperiodiu u ovom Ikraju bilo
i da je hram mogao postati crk.vom, skromni nalaz dna
jedne sta,klene posude forme s prikazom 'kria na prostaro
objekta AG2
Ostaci koji SiU korustatirani ,uz zapadni zid hraJma odnasili bi
se na kuHumopovijesne ,tragove naih predaka u ovom krad;u, a intenzivni
ostaci vatre !Tla prostonu objekta A i oko njega o ruenju
hrama vjerajatno u doba ,ulpada Inovih naroda (Gota i Huna itd.)
u Ik.rajeve ri,mske 'provincije Dalmacije.
63
K&ka arheola'ki materijal iz Putovita, pa i iz Tiine, nije sav
na OSinovu iznesene Ikronoloske mogu 'se ,pruiti samo prelimi
nama zapaanja o ikrono'logij'i abj,elota arhitekture A. Tako bi, prema izne
senim zapaanjima, kronoloki, objekat A .u prvoj rkultUJnnoj fazi od njegova
podizanja do Vljerojatno Ul st. n. e. predistavUjao hram-svetite nimfa
(nimfeji), a fUJ dr.ugoj 'kulturnoj fazi, kad dolazL do relilgio.mlih tra
dicija romaniziranog stanovnitva, javlja se kultna zajednica Sil
vana, Dij.a,ne i nnfa najivjerojatmije na bazi ',>in:terpretatio roma.n<3.64 Po
nalazima arheolokiih elemenata, kao to su ulomci rparapetnih (sl. 6, 12),
tranzena (sl. 7) i kapitela (sl. 4), k<Yji predstavlja'ju interni arhitektonSiki dekor
u Isvetitru, mOgili bismo da je 'li ovom kraju postojala
ska crkva u najstarijem periodu To da je zgrada hrama
morala biti za potrebe obreda. Taiko je pr.ostorij-a B,
za 'koju smo reMi da predstavlja pronaas magla post3Jti ,presbiterij, Ikoji je
bio odvojen od cele - 'prostora za \ljernike. Ova kulburna faza preds.tav
lj ala bipovij,esno poslij e 313. godine (MilaJnski edikt), G3 do ruenj a
objekta A, na:kon 'se nedaleko od ovog 10lkalLteta podigla nova i
za potrebe bwja vjerniika lU Zenici. To bi odgovaralo naj
vjerojatnije periodu VI SIt. "n'. e:
IHi
Oclimah nalkol'1 ovog dolaze S[aveni i rue
vine hrama i crk,ve ulpotrehl.javajlU za svoje nastambe.
58 Vidi n3ipomeruu 26.
50 Vi:di na<pomelI1iU 2u.
GO Rechemhes a. Sa'lone, trun l, o. C. , S. 3-2, Ah-b. 44; Na ura,nzeo1liilla i.z Rarveame
Oikivi,r je morti,v hedere (bl-1(jana) i ars'tra'galla; vidi Ula,po.menu 25.
Gl B a s l e T, o. c. Kane!lirra.ni sbUJpovi za ra'2Jllliku ad i21g,leda,
n,i!su pozna.ti 'u kaslnO;j an<tLci; vidi Ba.sler, ciit. djelo.
62 Vikli :na!pamenu 38.
6.1 Vidi n3ipamen'li 18.
64 V. Pak'vaJi:n, o. C., str. 128-13>8; o kultnim zatjednica.ma; E. Ima
m o v i o. c., sctJr. 55--73.
5 V. Paikvali.n, o. c" s.tr. 149; s. v.
66 Vi.di -na.pomem.l 18.
79
ANTICKI NIMFEJ U PUTOVICIMA KOD ZENICE
c. Kulturnohistorijska problematika objekta arhitekture B
Sad ,nas jo zanima to prec1stavlja objekat arhitekJtLLre B (sl. 3), koj i se,
s obzi,rom na bitno ralllikuje od obje'kta A (sl. 2), o
govoriti ma,lo ;kasni'je. Na ovo pitanj,e moe odgovoriiti samo arheoloka
dok:umentaciJ.a, odnosno arheoloki predmeti ko j i su na prostoDu
ovog objekta.
N a i n z i d an j a i p I a n objekta. ostaci temelja polka
zuju da je zgrada imala t emelje od ,kamenj.a koje j e bilo vezano lij epom;,
jer o tome imamo arheolokih potvrda upravo u nalazima i tragovima lijepa.
po nalazu lijepa, naj>vjerojatnij,e je da 'SlU zidovi billi od
koje }e bilo oblijepljeno glinom. Ovaj je zidanja, za, razliku od onog
. kod obje:kta A, gdje se pojavljiuje odnos no malter, bio siguDno starijli,
pa bi u 'krono,lokom poglediU objekat B bio stariji od obje'kta A
hrama.
Medut im, ako uporedimo plan obj, < k:ta B (sl. 3) s Iplanom objeMa A (s l. 2),
onda u pogledu rasporeda prostorija da ova d'va objekta,
po zidanja, pos toji izvjesna analognost (up. sl. 2 sa sl. 3) .
Moda bi i ovaj poda:taik koji vidimo u anaaognosti planova na
du,hovnu veZlu a'utohtonog predTimS'kog i autohtonog rOIDIaniziranog
stanovnitva na planu religijske tra'dicij;e. Moda se, na osnovlu reli
gi;j'ske tradicije, moe p.retposta1virti da se raJdi o kJU1tnom ;kompleks u, ;na to
bi mogla upubvati neposredna blizina hrama nimfa, koji je nastavio
na istom 'prostoru religioznu Itradiciju.
ArheoloIka je da je Jla prostoru E, unutar objekta B, a blie
malom o.bjektu F (Sl. 17), koji uJazi u krug obj;e.kta B (sl. 3),
ulomak reljefa s prikazom S i l van a s n im f a m a (sl. 18) ili kultne za
joonice Silvana, Dijane i nimfa.
67
U s va'kom bez obzira o ,kojoti se
kultnoj zaj.ednici rad i, fragmen,t ulomka reljefa iz interp.retatio
romana moe predstavljati kult romaniziranog epihol"sko.g starnovJ'l it,va ovog

U vezi sIpojavom kiu,ltne zajednice Siily:ana i niJmfa ili SillV ana, Dijane
i nimfa, treba pr imijeti,ti da je ova na centralne
Bosne nepoznata, pa bi se Ikao prvi Inalaz. Nai:me, na ovom pod
l1utju Bosne imamo samo jedan rtveniik s prilkaJzom Pana, i to u Lepe
nici,us Ikultnu zajednicu Silvana i nimfa poznajemo na
Delma,ta iz Kamena
fi 9
, na Ja,poda iz Zaloija
70
i na podrrutju Jajca Lz
Metal'jtke
71
, dok saJffiO jedan r eljef 'k!Uiltme zajednice Silvana, Dijane i nimfa
o:pet Delma.tima u kod Livna
72
. Stoga, aJko. bismo
htjeli odrediti kojoj kJll/ltnoj zajednici ulomak relIjefa iz
onda bi nam najil:ilia bitla IkiuHna zajednica Silvana i nimfa, jer bi nas na
to, Ikao teritorijalno naj'bl i i, navod io nalaz ove kultne zajed'nice iz Jajca i'
rtvenici iz zbc,g nedostataka atributa UiZ glave
desno ,od gla've Silvana, je pretpos:ta'viti da ovaj ulomak kuHnog
reljefa iz ,pred!slj;avlja k!ultnu zajedniou Silvana s nimfama.
H
No,
oVaJkV'u kultnu identifi,kacijlu f,ra@lllentarnih na reljefa iz
opovrgavao bi objekat A, kao numfej (sl. 2). Prema tome,
67 Vidi na1pomenu 69.
68 D. Ili r-s,ke predstave Silvana na kuLtnim &likama
sa Da,lJma.ta, GZM (1955), >ltr. 6, ll, 1::l.
69 D. S e r g e j e v '5 ,k n, GZM (1927), sor. 256, br. 3 (Tab. II , sJ. 3).
1. (;Or em o n i k, Reljef SiJvana i nimfa iz Za]oja, GZM 1956, strr. 1,u-126.
7l V. p a ik val i n, o" c., sUr. 130, br. 16.
72 D. Se 'rgej evs lki , GZM XLI (1929) , s.tr. 9il, sl. 1.
n V. P a k va l i n, o. C., 51tr. 136, 130, blr. 16, K. 1.
74 Vidi sl. 18.
70
80
VELJKO PASKVALTN
na ,ulamlkJu reljefa iz moemo imati samo predstav,u mUne zajednice
Siilivana s nimfama ili Sclvana, Dija,ne i nimfa, ,dok bi ona, ukoliko. se na
ovam reljefu ,predstavlja :kulltna za'jednica Sil,vana i D1jane, morala, po'stojati
nezavisno od kulta nimfa i njihova svetita, na osnovu ovih pret
postavki, ip3Jk izgleda da je od ovih kultnih !ZaJednica. naj realnija kuHna
zajednica Silvana i nimfa, iako bi mogla ,biJti i zajednica
Silva.na, Dijane i nimfa, koja je lU trenu1Jku stapanja (interpretati,o romana)
bila po IkillJltnim :specihkacijama sa iTi bliskim kultovima koje
je tovao i epihor'ski elemenat.
7G
Na ulO'mku reLjefa iz prema likovima, posebno
SiI,vana, izgleda da prevladavaju anltropomorfne liJkovne kara'kteristike
76
,
Ikoje ukazlU{ju na ital'ske utica.je, blie o.d retardacija starijeg arikadskog tipa,77
KUlltni rei'jef iz sa li<kovima Silv3Jna i nimfe, odnosno
Silvana i Dija,ne (?) po .j,zradi kapa,ka i zje,ni'ce, te naglaenim
arkadama ne bismo mogli kronoloki datirati priJe ni poslij,e III st. n, e"
jer u spomeni,cima kiultnog karaJkitera toga doba treba gledati ilirsku, odno.sno
autohtonu umjetnost i religiijsku mrsku tradici.jlu,78
Na prostoru H (sl. 16) 'Su i dvije bronzane fibule istog, kasno
latentskog tipa (sl. 21), s dva para navoja i nogom, koja
na kraju ima rupicu, Ikronoloki se datiJr3Jju u I st. pr, n, e
79
, ali se moe
pretposta'Viti da su bile, is to tako, u upotrebi i u I st. n, e, Osim u Putovi
ovaj t ip fibula poznajemo na Bosne i Hercegovine na lokali
tetu Debelo Brdo
so
, San'ski Mast
81
, Jezerine
82
i


S p.rostora H (s1. 16), a unutar prostora E (sl. 16), imamo dva karak
arheoloka nalaza, Jedan predstavlja u.)omak bronzane posude koja
bi, prema formi, najprije pripadala bronzanoj posudi tipa kaserole (sl. 19),
dok bi i drugi arheoloki nalaz predstavljao tip kaserole, ali od keramike
(sl. 20). Od kaserole imamo koja je veoma dobro
pa u ,neku rulku ima dekorativ,nu kara'k.teris,tLku, to joj daje
posebno a to je da je mDgla 'sluhti ru tzv, obredu libacije.
s4
Ako bronzani ulomak oboda, vrata i trbuha zdjele predstavlja
(simpuluJffi, truli a), ne moe se pouzdanije datirati, jer nije
ili ba,rem njezin donji dio, dno, na kojem se nalazi ig,
ali moe da bU!de bez 'njega. To da se ovaj ulomaJk moe datirati u
period o,d I do III st.n. e. sa igom se dati,rajlU u I, a bez
iga u II do. III st. n . e, Ukrasna drka od keramiJ ke preclJstavija tip
kaserole za koju se moe da je veoma r i jetka kera
posudama s raznovrsnom namjenom
S3
,
Na osnovu ove kulturnohistorijske problemahke koja se na
kompleksnom objektu a.rhitc'kture B (sl. 3) , mali Dbjekat F (sl. 17), uz pro
storiju e, izgleda, dobiva istaknutije mjesto na ovom prostonu. Tako bi
objek3it F (sl. 17), koji se 'sastoj i od est kaunen ih stupova c1ugu
75 V. P a k val i 11, O. c. SahraJna 'literartJura o J<ruL1roviJma, sUr, 128
138; E. I:m a m o v i o, e" str, 92,
76 D. R e n d i - M i o e v i o, e" str, 19,
77 D. o, e" sbr. 19,
7S V, p a k iV a l i n, o. e., str. 149; 'll zaiklj 'll okru,
79 J. T od o r o v i Keliti 'll E1vil'opi, Muzej g'rada Beoglrada,
Beogra.d, 1968, s<ur. 54, Tab. XXV, 9; LlV, 2, 3, 6, 7,
50 J , T od o 'r o v i o. e. , sM. 54.
SL R. B i i GZM VI (1951), shr, 294.
S3 Ibidem,
63 ibidem.
S4 od bronze ili od ker3iffiuke sluila je ukiultne sv.rhe,
!posebno u libaeiji; V. Pa,kva,liln, Antuoko bronzano i nakit, GZM XVII
(,1,962), sbr. 147,
s,, V, P a k iV a l i :D, o, e., ",tr, 146, 148.
ANTICKI NIMFEJ U PUTOVICIMA KOD ZENICE
81
ljastih pravilno uda,ljenih i kamenjem predstavljao vjero
jatno neke vrsti rtvenog stola na kojem su se pri.nosile rtve. je vrlo
teko drugo rjeenje, odnosno objanjenje objekta F . Na ovu inter
pretaciju objekta F, se, na ilustrativa'n arheoloka
konstelacija nalaza na ovom prostoru. Naj,me, na ,saJmom objektu F
je broj f,ragmenata ivotinjskih kosti, posebno kooti goveda, a u nje
govoj neposrednoj bl izini imamo mah prO'Stor s tragovima intenzivne crvene
zemlje na ,kojem su UJlomci kaserola kao evidentni elementi za vrenje
Jibacije, dok je ovog prostora i F opet ulomak reJ.jefa
Silvana s nimfom (sl. 18). Tako bi, prema preliminarnom obje
kat F i prosto.r E u kl'Ugu kompleik.sa B predistavlja.li mjesto koje je bilo
na.j'ue po'vezano za duhovnu kUllturu eleme!1Jta u periodu
I st. pr. n. e. i u toil{;u rimske okupacije.
8S
d. Datiranje objekta arhitekture B
U kronolo,.kom pogledu, arheolo.9ka situacija na prastoru kompleksa B
prua kultI.Lrnohistorij,sku sliJk,u. Tako, na primjer, zidanja
koji je .pciJmiienjen kod ohje!kJta B upotrebom Injepa, za rao>:li,ku od
zidanja.l imalterom, : koji je priImi.jienjen kod OIbjekta A
nimfeja (sl. 2), ,kaZJuj,e da je obj,ekat a,rhitektI.Lre B kronoloki stariji i da
pripada prai!storiljS'kom zidanj a

Ovu kuluurnohis,torijsku kon
stataciju nalaz bronzanih fihu1a1 ka;snolatenske sheme I st. pr. n. e.
i LLloma'k zd\jele koji ide wemenSki s ovim fibulama. Tako bi izne
sena arheolo'ka siuuaci'ja kronOlloki datiTala objekat B u I 51. pr. n. e.
88
ostaH an-heoloki nalazi, koje spada bronzani novac
cara Vespa,zijana (69-79), ulomak reljefa Silvana i nimfe, te bronzani novci
careva lU st . n. dokumenti rano zajedmo s ulomcima kasero.la,
da je ovaj Ikomple'ks B naLStavio, kontiruUJrrano hvjeti i u tolru ril'Tl&ke oku
pacije. NjegoVTU kulturnohi!storiijlsku alkhvnoS!t mogao je samo epi
horski elemenat, od (kojih neki ad Vespazijana postaju rimski
a d.l'UJgi vjerOlja:tno tek Kara1kwliruu konstituciju (212. g.).DO
Tako je, uza zidani nimfej i teI"me, nastavio ivjeti i 'll periodu
rimske vlasti objeka1 B s prostorom E (sl. 17), na (kojem su se nastavile
prinosi1i rtve boa.nstvimaJ vrijeme rimske ok,upacije do
poj,ave
III. KULTURNOHISTORIJSKA PROBLEMATIKA NALAZA
S OBJEKTA ARHITEKTURE e
U vezi s 'koje smo na ovog rada istakli, pOiSebnu
panju zas1uujlu neki predmeti . koj;i su na prostoru objekta arhi
telkture e (.sl. l), odnosno lokaliteta Ograja. te nalla,ze ,ubrajamo bron
zanu kopljastu fibulu (sl. 22), bronzanu fibulu s lukom u obliku brljanovog
lista ili srca (sl. 23) i (sl. 24).
Bronzanu fi bulu u obliku koplja (sl. 22) dvij.e igle.
Kopljasti tip fibu'le, 'u krajevima Boone i Hercegovine, osim
.je u Ustillwlini
9
1, u Gorici i Viru kod Iz,van Bosne
"O Na takvu konstataoiju arheoloka s,ituacija nalaza. Vidi sl. 18, 19,
20, 21 , 22 itd.
87 B. e o v i A,rheoloki pregll ed , br. 3, B eogrard , 196-1, sMo 51-52.
89 Vi'di napomene: 79, 80.
89 Vidi n3ipomene : 30, 40, 54.
90 D. Re 111 d i - M f {) v i IliIT':Slka onoma,stika na, latinSIkian n?JiJpi.sjma
SpILt, 1948, 'str. 50 (Kara,kala, 211-212).
91 V. p a k val j. lI1, O. c., sur. 147, sl. 1.
92 Z. M a ll' i Vj.[ kod Posouja, GZM XVU (,1962), str. 67, Tab. II, sl. 6. :.
6 - GZM, NS, XXXIV - Arheologija
VELJKO PASKV ALIN
82
i Hercegovime p00naltiji je lU krajieviJma Crne Gore, U Budvi
93
i
a izvan krajeva JugoslaviJje U Albaniji9i:i i Grokoj.96
U nelkropoli na VeIim Ledinalffia 'li GostlIju ovaj tip fihule, koji ima
vie varijanata, je s novcem makedonskog k.ralja Perseja (178-168.
god. pr. n. e.).'" Po svemu kopljasti tirp fi bule iz je
OCI tipe. fibula na Velim Ledinama u Gostilju. On vjerojatno ide
kronoloki para'lelno s istim illi tipom kop1jaste fibule ilz Vira kod
Pos>uja
9S
, jer u nallazitu li tipkopl.jaste fi bule prati analogni
tip bronzane fibule koj L se nailazi arheolokLm predmetima u na,lazu
iz Vira. Za ovaj tip fibule
99
Z. daje naJjnii daltllJm, a to je vrijeme
neposredno prhjt A,ugu'stove vladavi ne, to sredinu I st. pr. n. e. Za
nimljiv podalta1k prua 31rheo-loki nalaz s ulOlffikom kopljastog tipa f i: bule
iz UshkoJi.ne
100
Naime, predmete iz Ranog Ri'ITllskog Cars;tva imamo
i nalaz fragme.nta :koplja:stp koja se na ilirs:kih
obrasti
1
lit Isto tako, bilo b;' dobro na ovom mj estu spomen:u.ti milj enje
G. Behrensa o starosti koplja!'ttih On, naime, dri da: (me pripadaju
periodu Rimsikog Carstva
I02
Na ovo je odgovor da ovaj tip fibula
kro.nolo,ki spada praisto.ri.jlske fibule, ali da se u svom dugom konti
nui!tetu, ,kao na1kit, mogu fihulama Ranog Rimskog Carstva, o
posve sigurno ulO'maJk istog tipa Hbu.le, aJi druge varijante,
nalazima iz ranog doba Carstva u Ustiko.lini, koji datiraju ru I-II st.
I03
n. e Prema tome, jo dobro tip kopljatste fibule u naim kra
j evitrna, pa i ovaj iz koj i predstavlj,a jednu od va.rij3lnata krono
loki pripada I s,t. pr. n. e. il i najkasnije prije vladavLne cara AugillStaJ
(27. g. pr. n. e. do .14. god. n. e.).
Bronzana fibula s lukom u obliku srca ili brljanova lista (sl. 23). Ova;
tip fibule u i1irskil!TI oblastima, ilZgtleda, prvi put se u ne'kropOJ i na
Velim Ledin8Jma u Go.stiljlU104 i predstavIj a se kao. naj prilog u gro
bovima. Ako u nalazitu u zajedno s po,znatijim
kopljalStirrn, i tip fi;burle s lukom .u ol:iliku srca ili brljanovog li.sta,
onda V'je.rojatno ide kronoloiki istovremeno s kO/pllja1Sitog ti,pa. To bi
da ovaj tip fibUIle dat ira u I st. pr. n. e., odnosno najlkasnije u
srediruu I st. pr. n. e.
10
;'
p e (sl. 24) izgleda, nalazimo u
kasnolatenskom naselju Gellerthegy-Tabaan u BudLmpeSti
106

koja je otkopana ispo.d temelja tenma, uJkazlUje da je prestala
radiJti i da je to, prema arheolokoj siltuaci.ji, bio period vladavine cara
VespaJzijana, odnosno doba Flavijevaca. Na ovom 10kwlitetu poslije prest31nka
rada ove nije nita to bi ukalZi.valo na nastavak rada
93 Z. M a T i o. C. , sbr. 67; vidi naJpomene: 95, 96, 94.
9' Ba:s!elr, Nek'ropo!a na VelVm led'inama '1.1 Gosti1ju (Donja Zeta), GZM
XXJIV (1969), str. 8, 10; Tab. XV.II, grob 84/3.
' 5 R. Va <5 i Anorte 0:1 the laneolarte fibulae, A,rehaeologia Iugosla-viea,
X.VI, str. 14-15, Fig. 1.
08 1bidem.
07 Basler, o. c., str.
OR Z. M a lJ' II o. e., str. 69, 71.
o. Z. M a r i o. e., str. 69.
tOO V. p a :k va! i ITI, O. c., sbr. 147-14-8.
tO, R Va :s i o. e. , sMo 15; naaaa:iMa filbula.
102 Z. M a.r i o. c. , str. 69.
J03 V. P a, lk val i n, O. e., str. 148 (,ulomalk ko.plj3ls>ie fibu1e).
104 B a.s l e :r, O. e. , slDr. 8, 10.
105 Vi,di napomene: 100, 101, 102, 103, 104, te 97, 98 i 99.
106 E v a B. B o n i s, Die Spa.tlkeltiiSohe Siedl'l.l!1g Ge11el1bhegy-Taban in B'I.l
Id3\Pest, An;'haeodogia Hun.galriea SN X.LVIII (1969) , Buda.pest, 1969, S. 167-194,
Tal. III (1, 2). '

ANTICKI NIMFEJ U PUTOVICIMA KOD ZENICE
83
na dJ'lugom mj estu (liVog lokali teta. 10, Ova arheolokakons,ta talCilj a govori
da s u majistori dobili priNilegije rim-skih to im je omo
bolji ivot nego od zamata, pa bi ovalj detaId in'Str:uJk
tivno wkazi.vao na vrijeme kad je dolo do prestanka rada
i eventualno razlOlg zato je prestala raditi.
*
Prij e nego na iznoenj e o raZJmotrenoj j, analizi
ranoj klulturnohis.torij's'ko.j, problematici , da arheoloki materijal
s lokaliteta Dvorita (sl. 2, 3) L Ograja (sl. l) u nije sav
Stoga zakrj koj e ovdj e izmiljeti o sloenoj ar'heolokoj si tuacij i
biti prelimi.nami. Pitanja 'koja su se ovdje naJmetnula arhealokim
materijalom bit jo dugi niz godina predmetom raspravljanja u naoj
p raist orij!slk oj j, arheologij i.
Prema izloenoj kulturnopovijesnOlj problematici o abjlaktima arhi.teik
ture A i B (sl. 2, 3), o njihovim nalazima, te o nalaziJma s pro,stora objeMa C
(sl. l), neko,liko preliminamilh
- da ,na desnaj obali rijeke Bo,sne u gdje se danas nalaze
i konzervirani, za posjletu OiTIvoreni i objekti arhitekture
A i C, imamo ni.mfej (sl. 2);
- da je u postojal o praistorijsko naselje eljeznog
doba (u I st. pr. n. e.) koje je rimsIku dkupaciju i pro'past Rimskog
Carstva;
- da je nimfej kro.nolo,ki i.stovremen s objektom e od sredine
druge polovi:ne I m. n. e. i da slui kultu nj,mfa (nirmfama rideika) do III st. n. e.;
- da od I st. pr. 111. e. do III st. n. e. prostor E u okviru objeUa B
(objekt F i mali prostor H) (sl. 3) slui kwltJu, odnosno klUllrtnoj
zajednici Silvana, i nimfa, a zidani hram od. III st. n. e. To je period
i ekonomske romaniziranog epiho.r&kog stanovnitva;
- da je u doba u ra,nom periodu h,ram
uPutovibma predstavJljao vjerojatno i crkvicu;
- da je strada:o 'Ll poaru u do,ba seobe naroda, a ponovo postao
aMuelan u periodu doseljenja Slavena.
NYMPHf:E ANTIQUE A PRES DE ZENICA
RESUME
Sur la ..base des problemes exposes culturels, culturels-historiques, traitant les
objets de l' archi tecture A et B (Fig. 2, 3), leurs trouvailles et les trouvailles autour
de l' objet e (Fig. 1), nous voudrions demontrer qu'il existe une nymphee antique
a pres de Zenica, dont l' existence est basee sur la tradi bion spirituelle
et cultureUe de la population epichorique.
Dans les fonds bien conserves de cet objet de l' architecture A (Fig. 2) faut-il
rechercher Je temple antique. Cette constutution est documentee par les
fragments de l'architecture (Fig. 4, 5, 6, 7, 8, 10, 12, 13, 14) et, d' une maniere
instructive, l'acrotere angulaire (Fig. 15 a, b) qui peut etre place seulement dans
les angles lateraux de la trabeation exterieure du temple. Le meme fait demontrent
les fragments de la corniche trouves dans la couche (Fig. 5), qui appartiennent
a ussi a la trabeation du temple. Les fragments des colonnes cannelees temoignent
aussi de l' existence du temple (Fig. 8), ainsi qu'un fragment du chapiteau (Fig. 14),
de la daUe de parapet (Fig. 6, 12) quif6nt un septum. Les dalles en pierres
(Fig. 11) qui ont pave l' entree au temple oua l' interieur du temple, avec les
fragments des transennes (Fig. 7) sont la preuve serieuse que l' objet de l' archi
tecture A presente un t e m p l u m.
Si l' on dans le plan ' de l' objet A (Fig. 2) omet la pelite piece A (Fig. 9),
alors dans ce plan de l' objet A on obtient un objet de l' architecture avec le pronaos
et le naos ce qui est confronte au temple greco-roma in templum in antis, tandis
que la petite piece A (Fig. 9), avec l' ouverture, le caracter.ise et en meme' temos
- .
107 Viicli si:buacioni pla'n (s'l. 1). Vide se ucrt<3Jnesonde .na tera<si platoa. Sondi
oranje je o.baovUjeno ti dIdu sLs,tem3JIlSlkog istraill1anja ovog pro.s-tora.
84
VELJKO PASKVALlN
identifie avec la nymphee antique a laqueli e on ne peut pas trouver les analogies
adequates parce que toutes les numphes, d'apres leur grandeur, ont les fontaines
adequates. C' est pourquoi cette petite nymphee ne peut pas avoir une fontaine
plus grande.
Il est evident que les fragments internes de l' architecture decorative (Fig. 6,
12), qui appartiennent probablement au septum, rappelient a la disposit-ion interieure
de l' eglise vicux-chretienne, dans laque lie le septum separe le sanctuaire des
croyants. I cs elements sembi3bles de l' architecture interne decorative sont connus
de la bas ilique urbainc a Salone. La difference en est que les elements analogues
des mobiliers interne da ns la basilique a Salone ont une croix, tandis que nos
objets semblables n' ont pas ce symbole chretien-la croix. Elie a pu disparaitre
a yec les fragments perdus du parapet (Fig. 6, 12). Il reste alors, la supposition que
la nymphee antique peut etre aussi une eglise.
Les consteliations archeologiques sur la localite dite "Dvorita (les cours),
j:C l' la maniere de la construction de l' objet B (Fig. 3) et de l' objet A (Fig. 2)
et par les trouvailles, sur tout sur l' etendue du complexe B (Fig. 22, 20, 19), par
les r:1onnaies du roi Vespasian (69-79), a.insi que des rois du IIIeme siecle de n. e.
et les autres decouvertes archeologiques, permettent la constatation que l' objet A,
nymphee antique, soit date chronologiquement entre le regne du roi Vespasian
(69-79) et la fin du IIeme siecle de n. e. et que le complexe de l' objet B (Fig. 3)
soit date au le siecle ay. n. e., avec la continuite chronologique jusqu'au Iveme
siecle de n. e. Tout cela signifie que sur la localite "Dvorita, les trouvailles
archeologiques temoignent de la colonisation continue de la population epichorique,
commenc;ant p<::r le debut ou le milieu du le siecle ay. n. e. jusqu'au Iveme siecle
de n. e.
Ayant en vue que le fragment du reI'ief de Silvanus et des nymphes, c'est-a-dire
de Silvanus, Diana et des nymphes a ete retrouve in situ dans l' etendue E du
complexe B, ce moment prouve que ce relief a du appartenir au complexe de
l' objet B (Fig. 3). Mais, au temps du pouvoir romain, surtout parmis les Delmates,
cu cemme culte alltochtone, cette communaute a ete surtout respectee, n' existent
pas les restes archeologiques de leurs temples construits, mais seulement des
cavernes, des sources et des bosquets (sub divo). Alors, on doute que la nymphee
a ete dediee acette communa ute de culte.
Ayant en vue que sur l' espace de l' objet B (Fig. 3) on trouve les confirma
Lons sures de la v'ie de popula tion epichorique au le siecle ay. n. e., alors dans
l' objet F (Fig. 3), un petit espace H avec les traces de la terre rouge et les trouvailies
(Fig. 19, 20, 21), avec les fragments des bracelets en bronze et la pate de verre,
avec la Fig. 18, alors il faut, a l'interieur de l'espace E d' objet B, regarder
lc lieu sur lequel s' etait developpee la vie spirituelie de la population autochtone.
Cette vie religieuse s' etait developpee s ur cet espace depuis le le siecle ay. n. e.
jusqu'au IVeme siecle de n. e. Ainsi, on pourrait reconnaitre dans le fragment du
relief de Silvanus et Diana, un culte autochtone qui est respecte sur l' espace ouvert,
comme chez les Delmates et la nymphee batie aura it presente un temple italique.
Mais, pO'.:rquoi la nymphee antique a Putov ne pourrait pas etre-t-elle
cU III eme siecle de n. e. un temple de la communaute de culte parente de Silvanus,
Diana et des nymphes, quand a ce temps-la la population epichorique romanisee
devient plus forte du point de vue de la politique et de l' economie, demontrant
son appartenance n::ltionale par la mise en evidence des traditions religieuses, par
la construction des autels de sacri fices et des reliefs interpretatio romana en
honneur de Silvanus, Diana et des ny mphes (Fig. 18). Alors, sans egard au falit
culturel-his torique que dans la region des Delmates n' existent pas des templ es
construits appartenant a cette communaute de culte, il faut constater que la nymphee
antique a Putov jusqu'au IIIeme siecle de n. e., c'est-a-dire jusqu'a cette constel
lation culturelle-historique, presente le temole c()ns:<r.re 8lJX nvmohes (Nimnhisl.
tandis qu'il existait parallelement le lieu de cultc dc Silvanus, Diana et des nymphes
de la communaute de culte autochtone semblables (Fig. 18). Ainsi, au IIIeme siecle
de n. e., au temps que parmis les cultes antiques apparait le syncretisme, existera,it
dans la nymphee a un temple de la communaute de culte des divinites
semblables de la population autochtone de Silvanus, Diana et des nymphes. Seulement
de cette m:miere pourraut etre expliquee l' etendue complexe de l' objet B qui est
plus vieux que l' objet A et construit a la proximite de l' o!:Jjet B
(Fig. 1,2,3).
La constatation que sur l' etendue de l' objet C - thermes, ont ete decouverts
les fragments du fibules en bronze (Fig. 22, 23), qui sont plus connues dans les
regions iliyrie nnes au sud, le long de l'Adriatique, demontre qu'il existaient les
contacts culturel s-historiques ces tribus illYDiennes apparentees. La four
de potier. au-des-sous des fondements des, thermes temoigne qu'elle a cesse de
fonctionner (F1ig. 24) dans la deuxieme moi tie le siecle de n. e.
L'actualite de ce temple (egli se?) cesse definitivement au temps de la ' mi-r-tion
eles peuples (Goths et Huns), et ,ji revit de nouveau au temps de l' arrivee t!es Slaves
et il a eu la fonc tion du logement.
IRMA
PARADNOG BRONZANOG LJEMA IZ KASTRUMA
KOD DOBOJA
Fragmenti mas;ke lljema sa ouvorom za vizir (ilnv. hr. 6865)
su u zgradl kasibr,Ulma (princilpiil) smjetenoig na mjestu zvanom Gradina,
ki>lolme1ra Uldaljenom od Doboja. Od bronza,nog je lima, a je
tehnikom SiU salIno z ati-t n i d.ijelo'vi za lice, i to frag
mentarno, dok go-rnjli i zad'IlIji dio Ij:ema nije Fragmenti su otkri
veni, u.z osta:le nalalze, dosta plLtko ispoo povrine koja se te je
zato s:labo Od frag.menata su se mogli sastaviti lijevi zatitni dio
lica sa pri1kazoan biste Atene okrenute -udesmo i desni zat:itni dio sa pri
kazom biste Marsa o:krenuto-g nalijevo. Nalprij ed je bio p:rorez za lice, koji
je trebao da polkrije vizir, ali se mogao i bez viIzi.ra. Pro!'ez je bio
obmbljen ,nizom 'krupnijih i nizom sitnijIih obliika i'zduenog romba
lijevog dijela 17 X 17 cm, desnog 15 X 18 cm). Ispred obj e bLste,
okrenUlte jedna drugoj, prilkazan je tit, koj.iJ ovdje popunjava praza,n prostor.
ha bista A,tene i Maifsa cijeli o am i d io Ulkraen je prilkazom ko.se, koja
pada >u slobodnim valovima.
U dijeliu sa prikazom Atene je dio Atenine k8Jcige, njena kosa
i dio tilta ispred nje. U dijelu sa prikazom Mapsa je cij.elo Marso.vo
lice i donji dio biste. Najvie je stradao zatiltni dio bra::!e, od koga nedostaje
cijeli srednji dio. Nedostaje i gornjli zavrni di'a otvora za vizir, na kome
su bi,li a,rniri za koje se vizir. Zato se vie ne moe
odrediti da li j,e ovaj lj em imao vi'zir ili se nosio bez njega.
I Maps i Atena nose isti hp kacige sa volutama i bogatom perjanicom,
koja je nesto sti.li,zirana. p ri'kaz ljema i perjanice nala,zimo na
bi'sti Marsa koji se nalazi na desnom zatitnom dijeliu obraza paradnog
ljema iz Rodeza 1. I na o.vom ljemu je prld bistom Marsa tit, a pojed ine
precista.ve su i odijeljene nizom iLSk ucanih Po ovim i drugim
analogijama, o kOljiJl!Tla jo bit i govora, l,jem iz Rodeza predstavlja naj
blil'Ju ana,logiju ostadma ljema iz kastruma kod Doboja.
U prikazu Atene i Marsa nalazimo mII1ogo ana.logij,a i na
pancera u Manchingu
2
. I na ovim Mars ima kosu zavi
jenu u uvoj'ke, a Altenina kosa u pramenovima ide prema zatilJj1;:,u. Ma>rs
! .D a Ir e m b e q g - S a gl i o, Diot.:, cna,'-re des aln:bqL,:ltes gJrecque;s e,t romaines
H, 191-8, s. v. Cal&que, st-r. 1434 ; H a 'D s K ,l 'LI! m ,b a ch, Romilscher Ges ichbs.heIrn
von Aschbepg, Germamia XVI! l, 1932, st r. 56, sJ. 3; <ti,P ljema prilkazan je
i na l]ku Atene na pancera iz vicUlsa ca:s.tl1LlJma Pfunz (KaJstell Pflinz, Dea:
Li:mes, Lief. 14, B. V.rr, B, Nr. 73, 1901, s.tr. 36, Taf. V, 15).
2 H a 'n s K 1 luan b a c h, R6mis che Panlzitbl3chliige au,s Ma,nching, Aus Ba(\,
el'n!s F,rilhzei,t, B. 62, 1962, s1!r. 187, Ta,f. 16.
IRMA CREMOSNTK
86
ima odijelo kalje je isto naborano na prsima, samo je egi.da Atene neto
prilkazana. Uz obje biste je tit, i to na ispod bi.sta.
Egida Atene na ljemu iz kastr.u,ma kod Doboj a prikazana je u vidu
prsluka su reveri iZNllnuti vani i rafirani. U otvoru revera
vidi se donja haljina. Sva egida je omamentisana gustim redovima ci,kcaJk
-linija. Pancer, na taj dosta stilizovano prikazan, je popunjen
polukmgovima u vidu ldokica di riblje kr],jiuti , kao na pr Lka'zu Atene na
umhu koji se nalazi u muzej.u u Kopenhagenu:{. Vie poJ.u
krugoiVima ko,ji ne po:krivaju cijelu povrinu, dat je na prikazu Atene na
pancera iz Hruiee (Slovenija), I gdje je egida sas vim pri
kazana naoj iz Doboja. Prikaz Ateni sa naeg ljema nalazimo i na
konjskom oklopu za glav-u u Ei.ningu Kosa je
i ima isti tip egide, koja je popu'njena
Na oba frag menta,ma dijela ljema iz Dobaja je i mali dio
predstave koj.a se nalazi na bradi maske, ali vrlo Na lijevom dijelu
jo se nazire kra'j uvoljaka kose koji su olkrui.vali desnJU stran/u lica jedne
glave, a iznad neto kriLu. Iznad glave izlazi, izgleda, snop zmija
koj'i se zavrava jednom glavom. Uvojci i isti snop zmija ustre:mljen na
desnu stranu vidi se i na lijevom f,ragmentu lj1ema. OsLm toga, od brade
glave ioe nadesno jedina 2)mija, koja ima istu, neto glavu sa,
naglaeno izduenom njukom. Sve ove podedinost.i u1<a2)utiu da je na tom
mjestu bila gla,va Meduze u vidiu enske glave sa krilcima iznad i
zmij ama koje izlaze iz njene glave.
Sl. l.
:] H. K'l ou 'ill b a e h, Ein Par3!deochilldJbuokel aus MiMenberg, Ba.yerische Vor
gesCihi.chitsblabter, 25, 1960, str. 125, Taf. 8.
P e t e cr' P e ,t r <u, RimSIki pa,radni oklop iz Hruice, Silbula 14/,16, Opuse ula I;
Ka os telic, LjllLbldana, 1974, s:bl'. 227, Sl. l, T. 18-20.
J Ha'ns J. Kel ,l .ne,r, Ei,n VElfwah.r,f' L:ln.d vo,n Euning, Mi1!te:IlI.lll1gen
der F'reunde der Bayerischen Vor- und Fri.ih.gesehichte, 3, 1976, Abb. l.
87
DIJELOVI PAflADNOG DRONZANOG SLJEMA
Meduza istog tipa predstavljena je na bradi parad'nog ljema
iz Heddernhe:ma.
u
Na ljemu sa mas'kom iz Nilkopol j a Meduza je smjetena
na potil}ku, samo je ovdje dnugog tipa - sa. na:kostrijeenom kosomi. Najzad,
ljemu iz Stuttgarta" dat je izgled Meduze radi zastraivanja ne
prijate'lja i neprijatelJskih sila. l j em je u vidu muke glave sa
kr i,lima iZ:nc.ld kao u Meduze, dok se kroz kosu osam parova
zmija. Meduza se javlja i na drugim tipovima ljemova, kao na kasno
oblika, pa i na ljemru iz Na uskom pojasu oko
glave prikazaIna je Meduza tipa naoj; sa svake njene strane pola.zi
po jedna zmija i njihove se glave sastaj-u iznad predstave Marsa" koji je
okruen Viktorijama na prednjalj .s-trani ljema.
Zmije se javljaju na ljemovima i neovisno o Meduzi. Ta<ko se javljaju
na stranjoj st,rani ljema sa vizirom iz 09trova
10
Zalbm, na jednom drugom
ljemu iz Heddernheima 11 zmije, sa zatilj'ka, idu pre,ko!
ljema na potiljak. Na 5'ljemu iz dvije Zlmije izlaze iz kose iza
uha
12
. Ove zmije su vrlo raznoli:ko prikazane, osobito njihorve glave, koje
nemaj u prirodan obli k. Tij ela im j e ponoka,d popu'nj eno kosim lini
jama, kalje se sijeku u vid'u rombova, kao na zmiji koja pOllazi od brade
Meduze na naem ljemu, ili polukrunim linijama, kao na zmiji koja
polazi od glave Meduze. Medutim, za tip glave naih zm ija, koja se
produ:buje u njuku , postoji analogija. Potpuno je ist i pri1kaz glave na pla
zmiji koja pripada Ljemu iz (sad u muzeju u Kielu).
Njeno tijeJ o je rafi rano kosim linij3Jma koje se sijelw u vidu
rombo.va.
Sl. 2.
6 K. Wo e 1e k e, Der neue romi'sche Pa,radehe1m au,s Hed:lernheim, Ger
mania, 14, 1930, str. 149, T. 4, 2.
7 O t t o B e ln ln ct orf, Am.tike Gesichtshelme und SepUJlm-aJmasken, 1878, 328,
T. XII, 3.
8 INdem, str. 320, T. VII, VIII.
o A. Rad rtl'leseu, Elmi bronzei di O'3trov, Daeia VII, 1963,544, sl. 7, 10.
10 A. R a d lu .l e .s e lU, Daeia VI.I, 1963, str. 542, sl. 3-6.
11 K. Wo e l e:k e, German ia XIV, 1930, $Il. 2, T. I, 2.
12 O t t o B e n n d o 'r f, A..rutike Ge-sieh,t she1me uln:d SepuJ0f3'1roaslken, Denk
schri:fiten dN k Aika.dE-mie der Wissenseh. philos.-nistor. Olalsse XXVIII 3:1., 1378,.
T. V.
13 Ibidem, str. 326, T. XV, 4b.
88
IRMA CREMOSNIK
Po o.vome vidimo da za eleme,nte naeg ljema postoje vrlo bliske
analogije po kojima se on moe uvrstit i u dosadanje nalaze. Braljne pred
siave i bogati o.rnamenti koji potpuno pokr ivaju po.vrinu ma.ske lica uvr
tavaju ga ubogalto ukra.ene ljemove na kojima je prisutan isti Ho.rror
vacui. Da bi se moglo. odrediti mjesto ostalim dosadanjim nadazima
ove vrste, potrebno je iznijeti i probleme koje su o.vi nalazi donijeli., a ko.ji
ni damas nisu potpumo rijeeni.
P.rije svega, oblici u kojima se javljaj,u ove v'rste zaatite glave
su. Dok su jedni formirani u obliklU gla.ve sa ljemGm, drugi imaIju samo
oblik muke glave. maSKe se javLjaju i u obliJku en'S'ke glavel"
a su i, u grobo.vima. Srebrna maska u vidu enS'Ke gla,ve iz Lu:vra
ima crte i izraz portreta. OV1rk;ve maske mogle su shlJhti u pogrebnim ritua
lima ili u grOibu kao maska na glavi. Upotreba je, prema tome, bi,la vrlo
ta.
Mi se ovdje samo na dio na'laza koje nazi,vajiu parad
nim aklopima, jer se uz ljemove na.laze i knemide, oklo.pi za konje i drugi.
Ovoj grupi po svim svoj.im elementima pripadaju i dijelovi naeg ljema.
----
Sl. 3. Paradni ; Ijem i z Doboja
Crte : J.
paradnim IjemGvima prema konstr.ukciji mogu se izdvojiti tri
vrste. Pjem moe biti od jednog komada tako da se CiD
.na glavu. Drugi tip sa;st3Jvljen je od dva dijela: Gd prednje pololVi:ne, koja
lice, i polovine koja zadnji dio glave; dijelOIVi su
so.bno povezalnL i arnirima. tip se sastoji od o.vakva
dva dijeJa, samo predmji dio ima jo izrez za n aiS i usta. Ovaj tip
ljema imao j.e i poseban vizir koji se u ova.j ()Itvor na licu,
ali se ljem mogao. nositi. i bez vizira.
14a
Ovom tipu lijema pripadaju i
dijelo.vi naeg ljema, kao i niz drwgih na1laza, pr ije svega, pome
14 Ibidem, str. 331, T. IX, l, 2.
14' H. K l u m b a e h, Romische Ge!9idll1Jshe1me aU!s Maimz, MaimzN ZeiJtschrif.t,
44145, 1949/ 1950, str. 28; Dr. V. H o. f f i III er, Oprema rimskog vOljniika li prvo
doba ca:rstva, Vij-es.n i' k h,pv. arh. XI, 1910----11, ",br. 208.
DIJELOVI PARADNOG BRONZANOG SLJEMA
89
nu.t i ljem ;z Rodeza
l
-" iz Heddernheima
J
0, Wil'dberga
j
" Worthinga
1 8
, Ostro
vaj!), Pfrondmfa
2 o
, iz tumula kneza u Vize, iz FLli,popolja i Emes:e
21
.
Prema uticaj ima pod koj Lm su olvi se lj emovi
dLjele u dvije grupe. Prva je pod uticajem umjetnosti,
a druga pod 'U1ticajem U1mjetnosti Is'toka - preclm}e Azi,je. Obje grupe su
zastuplj ene dosad naj,boga tij im nalazom paradnog o,I1U!ja u nalazu iz s>trau
binga
2 2
. U prvu gfiUpU spadaju svi dosad na,vedeni ljemovi kao i na i na
nj ima se vidi jak uticaj. Rj su lj emovi pad uticajem
Orijenta. Do'sad su u i nedavno u vicU!.Su castella u
Einingu
24
. ljem je ()d jednog dijela, a sva glaf\Ta je u,kraena nizom
dosita sti:jizovall1i:h ko:se koj,a se iznad uzdie, a na
je plavi kamen. Mjesto nalaza jasno pokazuje da su pripadali voj:nicima,
moda r::o,rijeklom sa Istoka.
U prete!no brojnijoj grupi ljemova koja je pod wticajem
umje:tno,slti, te je, prema tome, za naJaze iz
zapadnih pro,vhncija, dosta brojnu grupu ljemovi sa iz-rezom za vizir,
tip u koji spada i na na,laz. j e miljenje da j e ljem sa izrezom za
vLzir na'stao iz ljema sa koje su visile o
kapi ljema i bce.
2
" Naime, na pojedinim paradnim l'jemovima
se jo dOlbro mogu ra;spolznati obrazne koje su ucrta,ne na njerruu,
kao na ljemu iz Heddernheima ili iz Vizea. Ti ljemovi su jO'
priro-dni oblik i formu ljema
26
. Vremenom nestaje ucrta,vanje a na
nji.hovom mjestu se javljlaju ornamenti i predstave koji pokrivajIU po-vrinu
lica i brade. Dijelovi obraza i brade s'u pOIkrilveni reljefima koji, na dije-
lovuma na kojima su smjeteni nemaju nika:kvo-g smisla, te je utisak
daleiko od pri>kaza. Lijep primjer ovog UJdaljavanja od pri
rodnih formi je ljem iz Rodeza, jo je to izraeno na fragJmentima
iz Aschberga, dok na ljemu iz Wildberga potpuno prikaz
samog lica,. P,rema to-me, ornalmen ti na mjestu abraznih ostata.k su
razvoj'nog st:wpnja na kome su ovi ukrasi, kao dekoraci'ja
imali svoj smisa0
27
. Stupnju razvoja l:jema iz Rodeza odgovaraju i frag
menti naeg ljema., sa kojim i polkazuIje najvie amalogija.
Predstave koje se poj.avilJjluijiu na ovoj paradnoj opremi, koje
spadaju ljemovi, knemide i umbo sa tita, vrlo su jedinst'V'ene.
iste predstave se ponekad ,nalaze i na bojnoj ()Ipremi kao na dosta
15 D a Ir El lm b e .r g - S a g lj, 0, de's 3il'llbiq'Uliltes glrecq,ues et .rmnaim.es,
il, 1918, Paris, sM. 1434, fig. 3414; H. Kl u rm b a e h, Ramiischer Gesichmshe1m von
Aschberg im MUlSeum DiUingen a. d. Doma'u, Genma,nia XVI, 1932, sM. 56, Abb. 3.
16 D a Ir e.fi -b e rg - S a g tl i o, Diat ionnaire ..., st-r. 1434, figo 34113; K. Wo e l
c ik e, Germa-nia XIV, 1!}30, T. 1, 2, 3, str. 149.
11 D a ,r e fi b e Ir g - S a g>1 j o, Didtio'nlnai.re .. . , str. 1434, figo 3411; Dr. V.
H off i II e .r, Vde.sni.k hr'V. am. drutva, XI, 1'910-11, sl. 37.
18 J. M. G. T o yn b e e, Art in Hri'tai,n under the Ro.man.s, OX[oro, 1964,
sk 295, T. XVJa.
lD A. Ra>duJ.esc 'u" Dada VII, 1963, Sltr. 538, sl. 7.
20 H. K l umb a c h, Mainz. Zeilt. 44/45, 1>94S/50, s>lir. 33, s:1. 8.
2L Ibidem, str. 31, sl. 3.
22 J o s e f K e i fi - H. K u m b a c h, Der r&ni,sohe SohaJtz:fiund von s,tra;u
bing, Munchne,r Beitra,ge ZlUr Vor-Ulnd F,riihgeschic<hite, B. III, 195-1.
2:1 Ibidem, str. 10 i 13.
2< H. J. Kell,ne 'r, Mi.tJtei,lUJngen der Freunde der Bayerischen Vor- \lnd
F'rii.hgeschic-hlte, Nr. 3, 1976, Aihb. 3 i 4.
25 H. K lum b a ch, Ge.nma.nia XVI, 1-932, s.tr. 57.
26 K. Woelcke, XIV, 19-30, T. 1, 2,3; H. Kl,umbach, Majnz.
Zeirt:. 44/45, 1949/50, str. 31, sl. 3.
21 H. KliUm.bach, Germania XVI, 19-32".s:1u'. 57.
90
IRMA CREMOSNIK
brojnim sa pa:ncir-koulja, a i na nekim ljemo
vima. Za biste Marsa i MineI've na dujel u obraza ljema nemamo zasada
direktne analogije. Na l.iemu iz Rodeza (sl. 4, 5, 6) na istom miestu S1l biste
Marsa i Herakla, a na ljemu iz Wcrthinga Mars i Na stranjem
dijelu spomenutog luema iz Ostrova nalaze se hgure Marsa i Viktorije.
Sl. 4. Sl. 5.
Sl. 6. SIjem iz Rodeza
2" J. M. G. T (> Y n b e e, op. dt., str. 295-6, T. LXVI, 1.
DIJELOVI PARADNOG BRONZANOG SLJEMA
91
l na lj,emu iz Heddernheima ugravirana je .na obraZ!noj cijela fil5'UTa
Minerve. Analogno okrenu te biste Ma.rsa iMinerve na:Ja,zimo samo na plo
pancera iz Manchinga, koje smo u pogledu drllJgih analogi,ja
ranije spomenuli. predstave Marsa iMinerve j3Jv[jaju se na
nizu pam.cera kao na naJlazima iz ca'strllJma Z;ul5'maruteI29,
PfUnzoo, u Hruici
3 1
Predstave Marsa i, Minerve SlU pri'kazane
na knemidama i na zatitnim za glave konja u nalazu iz Strau
binga
33
i Ei'n inga
H
Na umbiU tita se isto javlia bista Minerve, ali
Cijele figure Marsa, Minerve i Viktorije javljajru se i na kas:no....
Ljemovima, kao na ljemu iz Ostrova
3li
i ljemlU
koji je negdje usjevElfnoj Bos.ni, a sada se nalazi u Arheolakom
muzeju u Zagrebu
37
. Na ljemu iz Bosne sa jedne strane Marsa je Minerva,
a sa dmge Viktarija. Na 1jemo.vLma se javljaju i apo
t.ropejski simbo,li (zmije, zvijezde, krstovi) za koje se srna tra da SIU izraz
d u bo.ka, j a ad vremena, ulkorijenjne vjere u magij U
3R
.
Dok su 3Jpotropej:ske f il5'ure Marsa, Mimerve, Vilktorije i He!'lkwla sim
boli pobjede 'll natj ec alTl j;u i borbi, te stoga po svom karakteru ima.ju veze
sa vo.jsJkom, prikazi, kao GanLmed, Diaslruri , par zmija, Meduza,
grifoni i ivotinje iz morS'kog tia-sosa, 'll uskoj vezi su sa sepuJ
kralnim predsta.vama, sa odlaskom due preJko mora i ivotom na drugom


Vjerovatno su te predstave Lmale i religiazni o
se kasnijie vie rasp.ravlja,ti .
laiko su na dalsad primjerima hpovi predstava malobrojni i
ipaJk se ne mogu dva ista pr1mjer.ka paradne opreme. Tako
i kraj svih tipolokih i sti.16lkih koje pokazuje, ljem iz Rodeza se
ipak po predstavi Herkula, pri.kaZlu kose i manje ornamentisanim povri
nama razlikuje od naeg. zbog stij;slkih i t i. pOila:kih pred
stava na svim alvim primjerima paradne opreme smatralo se da on; poti6u
iz i!Stog umjetni6'kog centra, koji su jedni traili na DunaV!u
u
, a drugi u
Ital1ji
H
. MjeSita na kojima W otikriveni pokazlUj u da se nalazi koncentriu
u blizini ka91:e:la i Limesa na gorn:jem i donjem DunaJvu
4 2
, po se j.asno
vidi da pripadaju vojnim licima, ta naj 'bolje fragmenti naeg
ljema koj i su u samoj pr1ndpij;i kastwma kod Do.boja. nalazi
se, prema tome, pojavl'juju i na vrlo udaljenim mjestima. Stoga izgleda
29 L. J a e o b i, Ka'stell Z<ugma/ntel , DN Ober.gel' ma'nl'seh-Raeti-sehe Limes,
II B, Nr. 8, 1909, Lief. XXXII, str. 63, T. ll , 7.
30 Ober g.-Raet. Limes B, VU B, Nr. 73, 1901, L ief. 14: T. V, 12, 13, 14.
3 l P. P e ,t r u, Si tu.la 14
/
15, 1974, T. 18, 19, 20.
32 Os,talu ,literaturu vi'd i kod H. K l um.b a e h, kUls Bayem's F'rii.hze.j,t, B. 62,
1962, st r. Petru, Si.bUlla 14VJ5, 1974, str. 233.
33 K e i m - K l,u m ob a e h, MUnehner Bei t'rage z,ur Vor- un,d FrUhgesehieh!te,
III , 1.971, T. X,IV i XV, br. 9-13, T. XIX, XX, XXIII , XXIV, XXIX.
3' Dr. H. J . K elI n eT, Mi.rtei,Lurnge n der F,reUlnde der Bayeris.chen Vo;r - und
FrUhgesehiehJte 3, 1976, Abb. J.
33 H. K l u m b a e h, Baye-ri'sehe Vc,r,gesehieh:tsbla tter 25, 196{), 125.
36 A. R a d u l e s e u, Daeia VII , 1963, sl. 8.
37 Dr . V. H off i ,ll e r, Vjes nik hpv . arh. dI"Ul/t,va, XI, 1910-111 , str. 1901, sl. 27.
38 M i r j a n a M a n o j lov i - M a 'r i oi a ,n :s lk i, Ka'smo-rimski JJjemo,v.i iz Ber
ka-sova , Novi Sad, 1964, str. 31.
39 H. K Iluan,b a e h, Bayer'sehe 25, 1960, st r. 131.
40 F'. D Ir e x e .1, Strena BUIlieiana, Za.greb, 1,924, sM. 69-72.
'Il A If r e d o d e A og o -s t ; no, Gli elmi de Rapoilano, Aroheologia elalss.' ea,
X, 1958, ,sbr. 84; A. Radule s eu, Daei a , VB: , 19.63, sbr. 549.
Ka!'tu I'<3IsprD'sllranjeno&ti av-ih na!laza na Limeslu vi.di kcd H. K l 'll m b a e h,
R6mi seher GesichbsheLm aUls StuJtbgarit, Fiundberil::hite a'us Se'1waben, 16. N. F., 1962,
str. 163, Abb. 2.
92
IRMA CREMOSNIK
Klumbachova hipoteza da ova paradna oprema nije
u jednc,j raidionici, nego da je, vjerovatno, gpupa za,natlija o.bi,lazila vojna
uporita i na mjestu primj-erke prema eljama
o.n pretpostavlja da su ovi umjetnici nosili izvjestan broj punci ('kao to
su majsl\;oTi posuda terre sigi113Jte nosi,li svoje forme) sa predstavama koje
su, onda, po eljama mogli slobodno kombinirati. Upravo stoga
uz broj pred:stava imamo ipak uJkraene primjerke
paradne opreme-t:>.
Najzad se postavlja i pita,nje: kojom prilikom je voj'9ka nosila OV1U
paradnu opremu? Ovi primjerci paraidne opreme su od vrlo tankog
lima tako da nisu mogli zatitiJti glavu od udaraca u boju. Stoga je
ra,nije Lindenschmidtovo miljenje da je ova oprema s!iuil a
i u boju4-l. Danas je i miljenje da je ova oprema sLuila
nom u posmrtnim ceremo:ni,jama zbog brojnih prikaza koj i se mogu dovesti
li ve,zu sa sepulkra,lnim predstavama''', jer novih nalaza na
to da pripa.dajIU vojnim jedinicama. Prema tome, ti primjerci paradne
opreme morali su se nosi<ti na nekim VOjnim Kako nL u izvo
rima ne nalazimo p().dataka o tome, a isto tako dosada na spomem.icima
ni-je ni jedan siguran prbkaz paradnog ljema, pitanje ostaje nedo
voljno Clsvijltlje 'no iako se i o njemu opirno Po' dijelo,vima
paradnih oklopa i za kC!"lje vidi se da je ovu paradnu op!"mu nosila ko:njica
auxiliarnih triupa, a moda i legija'ti. H. v. Petrikovits je pc/kruao da li
opis'u kultne vodne igre zvane Trojansko jahanje (Troiarit), poznate iz
izvora, ambijent li kClme su se nosilJi ovi prilmjeri opreme.-!7 Vie po
dataika koji bi se mogli dovesti u ve21U s a upotrebom ove paTadne opreme
daj>e Arrialn , na to upozorava H. KI'umbach". Kod Arriana je, naime, oou
V3Jn vrlo opira:n opis bojnih igara ko,njice auxilia,rnih trupa u prvoj pOlIovini
II vijeka, kao i odijela u kome se te igre i:ovode. Tu se, ostalim, soo
mi,nju i ljemovi koji i lice, kao i oklopi za glave konja i titcni,
koji su u nalazu u Stra1.lJbingu prvi put zajedno. Po Arrian'l, i sam
car davao je da konjica Vfjeba i bojne Lgre koje su bile
jene kod ba'rbara, kao kod Parta, Armenijaica, Sauromata, Kelta. Prema
tome, ove igre nisu rimskog porLjekla, one iZNiru iz nacionalll1ih
naroda pod'Vrgn'utih provi.ncija. Kako su ove bojne igre bile old kor:.sti i za
vojnu obuiku jedinica, to su ih carevi veoma podsticaJi, i Ha:drian je uveo
i neke nove varijante. Na alost, Arria,n ne spominje u kojim su pr:,likama
ove bojne igre-!n
Bajine igre spadaju 'li prastare mnogih naroda, a izvodile su
se u posmntnim kultnim ceremonijama. Ovu ve21U sa p().sm,rtnim kultom
odraava']'u i predstave na pa.radmoj opremi, o kojima smo govorih. Osim
toga, i prvi primjeri nalaza ljemova sa maskom ne iz vod ne opreme,
nego jz grcrbova knezo,va iz prvog vijeka n. e. A i u mnogo
ranijim mikenskim grobovima, zabm u grobovima u Trebenitu i Buga.rSikod
nalazimo zlatne ma,ske iz 6. v. pr. n. e."'o Maske, prema tom'2, vode p()'Tijeklo
KI ,umbach, Bayer,!sche VO:l'geschichtsblabter, 36/2,1971, str. 287.
H Dr. V. H off i lQ e ,r, Vjesni:k hrw. a,rh. dJl'U'stva, XI , 1910-H, s.tr. 219.
45 O t ,t o B e n d orf, An t i, ke Ges ichJt.shdme .. . , sbr. 363-364.
,& H. K.l umb a e h, Bayeri!sche Vol'geschieh<1Js>bli:i.titer, 36/ 2, 197,1, 287.
'7 H a r a I d von P e t r i k o v ii t s, Troia,rvt und Geranasta:nz, Festschri ft fur
Rudolf Eg1ger, 1. B., K1la'genDUlnt, 1952, str. 137.
'8 H. K JIU m b a e h, Zum Stra'Ubi'l1ger Rome.rfund, GY'mna's.j,um, 59 Jahrg.,
1952, sk 71.
49 H. K l u ID b a e h, Gyunna;.siiUlm, 59. Jahmg., 1952, sMo 7l.
50 Ihildem, str. 75.
DIJELOVI PARADNOG BRONZANOG SLJEMA
93
iz kiul,ta hero'ja. Bendorf-,j iroku rasprostranjenost i znaca] upo
trebe maske, jer tad nije samo na svijet, niti mu
je kolijevka na Orijentu. Maske od zlata javlljaju se u Ninivi, u starom
OLbiji , Kartagi, MelkisiJkiu i td. Vjerovanje u
ma,ske joe i ukorijenjeno je u narodnom v'jerovanjlu, a protiv
zlih sila tiie na maski boanstva i simboli. Na pradavno por1jeklo olvih
vjerovanija i predstalve na etrurskoj maski od terakote iz Chi.usi ::'2.
Na i'stom mjestu na obrazima gdje su na naem Ljemu smjetene biste
ra tnih boanstava, j av1:jaj1u se na etf!Ufskoj maski dva ratnika okre
nuta jedan drugom, dalkle s.1mboli boja. Bogato Ulkraena povrina
etnurske maske sa predstavama i simbolima o istom pri'ncipu horror
vacukoji nala,zimo i na fragmenhma ljema iz Doboja.
Prema tome, noenje ovih paradnih oprema JOG iz kulta
heroja, ali je pitanje da li su te pra",tare religiozne predstave jo im.ale
nekog smisla u bojnim igrama u kojima su se opreme upotrebLjavale. To
su mogle biti ra2lne igre prilikom vojnih i parada, vojnih
kultnih i sepullkralnih obreda:;:>' Kult Dolihena i Mitre, bi, ipaik,
na to da su i u vojiSci, koja ga je vrilo njegovala, jo postojale predis<tave
o jednom dnugom svijetu u koje<m se ivot nastavlja i da su ove predstave
bile u nekod vezi sa ivotom vodinih jedilnica.
Na'jzad, neto i o vremel1lu u kome se javlja ova paradna oprema.
Prvi primJerci, kao to je su u grobovima traokih kne
zova iz 1. vijeka. iz 1. vijeka mali broj nalaza. nalaza
je iz 2. i 3. vijeka. vijeiku se pripi!Suje i najbogatijli nalaz ove vrste
i,z Straubitnga.:i4 nalaza je datirana i na osnovu okolnosti n<l!laza pa
i po nalazuma novca. Fragmenti ljema iz Doboja su u principilji
ka.strurrna u sloj'u u kom joe ean materiljal iz razdobIlj a 2-4. vijek.
U kastI1l.1Jmu se nisu tragovi ruenja iponovlnog a, a nisiU
ni novi epigrafski spomenici;)". Iz ranije epigrafskih frag
menata znamo da je u kastrUllTIlU bila jedna auxiliarna cohorta
nam se ime nije S'vi ovi fraglmenti sa na,bpisima su iz doba Sep
timija Severa. Na !1ijima se spominje da je kastrum obnavljan, i, po
brojnim nalazima iz III vijeka, to je i doba cvata kastruma.
Ovom dobu na osnoIvu stilske alnalize mogu se pripisati i fragmenti ljema
iz Doboja. Po slVoj!oj finoj izradi nai fragmenti se mogu uporediti sa
predmetima naj1bolj e izra:de, kao sa iz Traismauera,i 6 ili primj e
rima najlholje izrade iz Straubi'nga sa kOjiIma pokalJuje i u deta
ljima. T<l!ko su lica i na opremi iz Stra'Ulbinga pUIna, sa istaJk!1lutitm ustima,
ve'lilkim i ralVnOlJll linijom nOiSa. Bista Atene, na oklopu za glaIVu
konja (Nr. 1-5) ima egidu istog obli\ka kao i naa Atena. Sasvim je ista obrada
zmije koda izlazi sa desne strane glave nae Gorgone kao i zmidolikLh nogu
Giganta na knemi,di (Nr. 9) iz Straubinga.
U obradi 'naih fragmenata su jo vid!lji'Ve tendence i uticaj
umjetnosti, koja je osobito u 2. vijeku imala jak uticaj na rimsku
wmj-ettnost, a i na paradnim 1jemovitma se njen dominall1Jtn i uticaj.
Na naim fra.glmel1ltima li'kovi olU jo i propCircionallni , forme
Ot B e n d orf O., MItiIke Gesichrbshe1me ... , str. 364.
52 I.bidem, stn:. 340, T. XII, 1.
53 H. Klumbach-Kelim, Munchner Beitrage ZJUJr Vor- und F'riih
geschichte, 1975, str. 13 .i A . R a d 'u l e's c u, Daeia VII, 1963, 358 i,td.
54 H. Klum!baeh-Keilm, op. cit., str. 13.
55 K a r l P a t s ch, GlaJsnik Zem. mu,zeja IX, 1897, sM. 532-4.
5a F. D r e x e l, Strena BuJliciia'na, Zag,reb, 1924, 69, sl. ll , 12.
94
IRMA (:REMOSNIK
jasne i prirocLne. Plfo.fil Minerve je sa vehbm i naglaenim
ustima i bradom. Sve to urpu6ude na tendence 2. vijeka. Jedino je
,neto sti'lizovano prilkazan prednji dio perjanice ljema i egida, to smo
napomenuli, a na kojima su prilkazi zamijenjeni lineainnim. U tome
se nova stremljenja 3. vijeka ka ornameilltalnom. Preciznije
se, paik, mOgJu datirati nai fragmenti po pri,kazu zjenice Minerve. Zjenica
je viso'ko podigmuta do: is.pod gornjeg kapka kao na, portretima doba
Severa, s kraja 2. vijeka i 3. vijeka , je prikazana i zje,nica
Minerve na umbu iz Miltenberga;';' , je lik, dat dos1a nepro
porcionalno" i zaostaje po obrade za naim, te se i datira u kasnLji
3. vijelk. No po jo tendencijama obrade, da
fragmeDlti iz Do'boja spadaju jo u kraj 2. ili sami 3. vij.e/ka, dakle
u vlade Severa. Prema tome je i nastao u doba naJjin.tenzivnijeg
ivota kastruma uDobojlU.
Iz grupe na1aza paradne opreme otkrivEme na naoj teritoriji dva se
nalaze u Nalrodnom muzej'll u Beogradu
C
,8, a to su maska paradnog ljema
iz Smedereva i Kostolca. One se po tipu razli-kuju od naih fragmenata, jer
spadaju u ljemove u ob1ikfu glave, bez otvora za vizir. Datirani
su u 2. vijek. Ni po sti l slk oj obradi, one ne pruaju neke a'nalogije naim
fragmentima.
Od bojne opreme sa nae teritorije spomenuli smo prikaze
Minerve na iz Hruice i prikaz Minerve i Marsa na ljemu iz sje
verne Basne. Nalaza, prema tome, na naoj teritoriji iz ove grupe ima mallo
i iz raznih perLoda , ta,ko da se o nekom centru za izradu ovih pred
meta na naoj' teritoriji za sada ne moe raspravljati, iako ima elemenata
po kojima se moe suditi da je i na naoj teri<toriji bilo centara
umjetnosti:i9, u kojima su moda i majistori, kako pre:tpos,ta,vJja
H. Klumbach
GO
, ove predmete.
Ovaj nalaz zasada je jedinstven na naoj i potpuno se ukla[la
u gf'l.LpU nalaza paradne opreme. to se problema koj'i su vezani za ave
nalaze, a i danas nisu potp'uno rijeeni, nalaz nae paraiCIne opreme jasno
pokazlUje da je ona pripadala konjici auxiliarnih trupa, a i u mno
gome i dnuge pretpostavike u vezi sa rjeavanjem problema koje
postavlja ova gnupa nalaza.
57 H. K l'um b a c h, Bayerische Vorgeschichtsbla-tter, 25, 1960, st'r. 125, T. 8.
58 Dr Miodrag Dve rilms:ke bronza ne ma;s\ke, Sta,rina,r, 3-4, Beo
g1r3Jd 1955, s,tr. 199, sl. 3 i 6. .
.op. Pe,tru, Situ-la, 14
/
15, 1974, str. 236-7.
GO Prof. H. K!umbachu se na ovom mjes-im posebno zahvaJ1jJu'jem 11a pos1anim
sepaJra1Jima, koji su mi hili nedostupni, kao i na sliokama !jema nz Rodeza.
95
DIJELOVI PARADNOG BRONZANOG SLJEMA
TEILE DES GESICHTSHELMES AUS DEM CASTRUM BEI DOBOJ
ZUSAMMENFASSUNG
Vom Gesichtshelm aus Doboj sind nur fragmenta re Teile erhalten. Sie wurden
in der Principi a des romischen Castrums bei Doboj (Bosnien) gefunden. Auf dem
linken erhaltenen Gesichtsteil ist die Biste der Atene auf dem rechten des Mars die
zueinander gekehrt sind. Vor den Bisten ist ein Schild, die ganze FHiche hinter der
Biste nimmt die DarsteJlung der Haare ein.
Die einzige Analogie wo Mars und Atene auf der Militarri.istung zusammen
erscheinen bieten die PanzerbeschHige aus Manching2. Die Agide unserer Atene zeigt
Ahnlichkeit mit der Darstellung am Umbo aus Kopenhagen" und dem Panzerbe
schlag aus Hruice'. Der gleiche Typus des Helmes von Atene und Mars erscheint
auf der Panzerrustung aus Eining5.
Die Meduse auf dem Kinn unseres Gesichtshelmes befindet sich auf dem Kinn
des Paradehelmes aus Heddernheim
6
. Siie erscheint auch auf anderen Helmen, denje
nigen aus Nikopolj7, Stuttgart
B
und Ostrovo. Fur den unnaturl'ich verlangten Kopf der
Schlangen unseres Medusenkopfes finden wir Analogien auf dem HeIm aus Thor
berg". Au<.:h auf anderen Helmen sind die Schlangen unnati.irlJich dargestelIt wie auf
dem Heim ,1\\S Ostm\"o, Heddernheim
11
und Ribchester
'2
.
Die vielen Analogien zeigen dass sich auch die Teile unseres Gesichtshelmes
in die bisherigen Funde einordnen lassen, und mit seinen reichen Verzierungen die
die ganze Flache bedecken, den gleichen Horror vacui zeigen wie auch die meisten
der Helme.
Die Gesichtsteile unseres Helmes gehoren dem Typus der zweitei!igen Helme
an, die einen Gesichtsausschnitt haben, in den man eine Visier befastigen konnte,
wie die Helme aus Rodez'" Heddernheim'6, Wildberg
7
, Worthingl8, Ostrovl
9
, Pfron
dorf
20
usw. Diese Gruppe von Helmen kann man in eine westliche und eine ost
liche Art einteilen. Die erste ist unter dem Einfluss der griechisch-romischen Kunst,
die zweite unter dem Einfluss des Orijents (Vorderasiens). Unser HeIm gehort der
ersten Zahlreichstem Art an die zweite ist weniger vertreten
22
, 23, 2'. Unser Typus
des Helmes mit dem Visier soU aus dem ReiterheIm mit Backenklappen entstanden
sein und gehort, wie auch der Heim aus Rodez
2
; dem Stand der Entwicklung an,
als sich der ornamentale Schmuck noch nicht dem Organismus des Gesichtes unter
geordnet hat. Dieser Schmuck besteht aus apothropeischen Figuren, aber auch den
VorsteUungen vom Leben auf der anderen Welt
39
.
Da die meisten Funde dieser Paraderustungen aus den Castrumen am Limes
an der Donau kommen, ist es klar dass sie den Militarpersonnen angehoren. Die
Funde zeigen Ahnlichkeiten mit einander, aber man fand noch nicht zwei gleiche
Gegenstande, daher scheint kein eigentliches Zentrum dieser Produktion bestan
den zu haben. Am wahrscheinlichsten ist die Vermutung H. Klumbachs dass diese
Ri.istungen am Ort nach den Wunschen der Kaufer gearbeitet wllrden von Kunstlern
die die Castrume bereisten.
Diese Rustungen haben die Rliter der Auxiliartruppen oder auch der Legio
nen getragen
46
, scheinbar wahrend der Kriegsspiele die bei den Kult- oder Toten
kultzeremonien ausgefi.ihrt wurden
5
:l. Das tragen der Gesichtsmaske gehort schon
den alten Heroenkult an
50
-
51
Sie hat prophilaktischen Karakter den auch die Dar
stellungen auf den Gesichtshelmen unterstreichen.
Die meisten Funde gehoren dem 2. und 3. Jahrhundert an. Unser Heim kan den
3. Jahrh. angehoren, wie auch der Schatz von Straubing
53
der mehrere Analogien
mit unserem Funde zeigt.
In der Bearbeitung unseres Gesichtshelmes sind noch die klassischen Tenden
zen und der Einfluss der hellenistischen Kunst sichtbar. Die F,iguren sind naturali
stisch, klar und plastisch geformt, das ProJli! ist von griechischen Typus. Die neuen
Tendenzen des 3. Jahrh. finden wir in der Stilisierung und linearen Bearbeitung del'
Agide und des Federbllsches des Helmes. Der nach oben gewandte Blick ist auch eine
Charakteris1:iik des Ende des 2. und Anfang des 3. Jahrh. der Zeit des intens.ivsten
Lebens des Castrums. Da unser Fund bisher einmalig auf unserer Territorium ist,
kann man i.iber seine Herkunft nichts naheres sagen.
Unser Fund bestattigt also auch dass die Paraderustungen den Auxiliar
truppen angehorten, und g'ibt anderseits auch neue Angaben zur Losung der Pro
bleme die in Zusammenhang mit den Funden der Paraderi.istungen sind.
ENVER
NOVI NALAZI ANTIKNIH KULTNIH SPOMENIKA
IZ BOSNE
PrUi,kom skoranjih radova. lU I'UJda'r-skam rejbn:u sjevero
zapadne Bosne, u dolini rij!eke J.apre n.edale1<to od B:o.sanskOlg Novog,
brojnim nala,zirrl1'a sVallmjla,kih predmeta rimske kulture su i dva mala
bronza'n'a koja pre-dsbaV'lja.jru boanske likove. Jedan o.d njlih je bog
Prijap, a drugi Venera. Predimeti "su e'l1 i na lakali1Jetu MaJld>anite, u
blLzini sela MaslO'vare i BJ>agajI .je o vf>lo poznatom ;rimskom lo,kalitetu,
jer su se tu nalazili ,krUJpnl rwdarski i metalurki pogoni (kioru)olv i, talionice,
rz..::Jionice, i td.), 'a u neposrednoj blizini tih pogorna nalaz:,lo se
rudarsko naseljle.
2
Ovi tk'uiltni predmet i su 'u j.edrruolm izdvojenom r'Uevnom objektu,
lia ,koji se na osnoVi naknadnih radoV'a, da je tu, ustvari, bilo
pa,ganslw sv.etite. Nalazilo se na samom rubu tamonjeg rwdarSlkog kom
pleksa, .smjeteno na 'pro13to.ru rijeke i gl'avne ceste. Do sve;j; jta je
vodio pOIpilotan put irok 0,80 m , su oS'baci otkriveni u duini .od dva
deseta'k metara. Naime, s o,bje stmme !toga plllta, zapravo dnomosa, bil i su
poredaini bmjni rmvenici. Neki od njih su :oc11kriveni Ln situ, kojima
je znatan broj ane'pigraJ'skih. TlU joe i<sk'o.pa-na i ara blogu Do.lihenu
i Kastor:u, 'a Em rtvenicima su i ova dV'a Na alost,
radnici su ih iskOlp-ali ne'ko-l1'trolir'ano, te nam nisu poznate popratne pojave
vez:ane za talj nal'3z.
3
da je a.bj1elkalt bio do temelja r'awren, bilo bi nam teko
o !Jome ka.ko jie svetite ilZgledal'o u svo.je vrijeme. Bez sumnje, bilo je po
dignuto da'Vno., tj. u vrijeme \kada je O'SnOVlano ovdanje rimSIko naselje,
odnOisno l.kIada jie a rudarska djelatnost, a to je bilo z'a prvih careva.
So:bzirom dia je \) jednom privrednom naselj.'u, da su tu ivJeli b roja1. i
raznorodni ra,dmici, robovi itd., mog,lo. bi se p,r'etp!ostav'iti dIa je
sve<tite imalo reprezentativniji izgled, o. bi moda govorili i
ostaci dromos'a. K CllSn i je, u vr!ljeme kada 'j-e kr6anstvio izbilo u
prvi plan, ovaj paga'ns:ki ubjekat je vjerojoartno sve vie propa,dati dOlk
L predrrnete je te1k suma,rno spomen-uo u r o B a 1S '1 e r II svome
i21ll\iei:ltaj'll o i-s.t,ra.ivan:j ;ma na teme -te.r,enu, Rilffi:.':ll,;i -meta'llu'r!'iki pogoln i .na,seilje u
doli'nli Jap:re, Zema.IJlSko.g Mu.zeja 6u dall(jem te'.l<!sDu GZM) n. s. XXX/XXXI,
Sa,rajeve, 1977, 121-216.
2 O tome: E. P a a l i na,seLja i kl}mun.i: ka'eije u Bo.sni i Heree
go,vini , Sa-raje'.Oo, 1960, 91 i d.; Do.li'na J31pre - nuldan'lki i metaJ'UJrlk i centri
(sa Ba,s,jerom), Arheoloki preg-led, 1962, p. 217- 221; ,u r o
B a os j e r, o. e.
:\ r o B a ,s l e r, o. C., 156 i d.
7 - GZM, NS, XXXIV - Arheologija
98
ENVER IMAMOVIC
na koonou ,nij'e bi'o sasvim razoren, ikao i cij'.elo naselje svim l'udaMkim
postroj<en}Lma, do je dol'o lU vrijeme proVIale barbara.
1. PRIJAP
1'0 je maJi sal'j,veJl :ad pune bronze, visok svega 6,5 am. Boanstvo
je ,priik,azano u stavu, s lijevom nogom m a.l o! naprijed.
Glcwa pri'kawj, starijeg IlTlfUskarc<a (ko,ji je u ,dugi i ima kuku
ljicu preko gl/ave. Rukama je pod'ig<lJO ha'ljinu da bi p!O'ka"Zlao nadignuti ud,
U skupljenom dri pregrt raznih plod-OVla. Na rubo,vima s'kru1Ja PiO
jedaln plosnati precLme<t 'lIIkraeJl je urezanim kriem. da je o
obrednim
Gt<l!V1a, zapravo lice dosta Ij,e dabro JIO se nazil."lUl
brade, kose iznad te urezi 'ob!1va 1 wsta. I drugi su mar
Ij iNO to se osobito lijepo vidi 'll P,o tome se
moe ti da je ovaj ' rad pozna,hj e radi'onice kod'a jie za uzor
1mrala neku rpredstavu ovog boanstva (sl. l).
Sl. 1.
NOVI NALAZI ANTIKNIH KULTNIH SPOMENIKA IZ BOSNE 99
Nalazi kOlji kwH boga Prijapa u ovom dijelu B06ne ima
puno obianjenje. Po:disje.timo se da je IOVO bio nudarski Ikradi broj
nom radnom SInaglom s:k1upJjenom \Sa svih strana IrUmS'ke Da!k.'akn,
njliuna nije blilo idlejlne su se ,klanj'ali f'aznim,
svojliun naeiionainim bo'alJ1,stvllma. S ilstog su raniIje
nal,azi brojnih sira.nih ikU'ltova ka.o to i'e k1ult baga Dolihena, Kastom, Jupi
tera, Terra Malter, V'enere i,td.. a 'Ovaj' nalaz soada da jie biJk)
tovalaca i kulta b'oga Priti\<lipa. S ob-mrom da j,e to tMo b'O!ansbv'o iJrokih
narodn'ilh masa., viid'iJmo da je u onom konglomeratu brojne radne snage koda
je trumo borav,jlla bi.lo i tJov,atelja boga Prijapa. Uz to, Prijap je sa svojim
prel'o:gahvilma bio UJsko v'ezan za djelatnost rudaI1a. In , to jie boanstvo
i obnavljamj,a sveui<'l.Fpne ;prirode il JLvQt1a, bog a lU OVOIlTI
z<emljina u<troiYa je za ruuare pojam Ite p]ocLnoffi'i
'
, j'er iz noe
vade l'wdu.
4
Priljap, pak, svo/jim ,wvijek nad'ignUJtiJm udom
tu plodnost, te lr1'i'je ni oooo da su mu se ruda.ri, klanjali, ka'o i Terra
Mater, !ko'ja urpraIVo zemljinu UJtrobu, pa j'e i ona u us,koj, ve.ziJ sa
rudarskom Iz to,ga l'azl'oga na ovom rudarskom nal'o
se deseJtak spomeniika kulta ove bo.gLnje."
Na, Pridap itde u ped predstava koj'e su nam dohro potlnate
sa raznih strana sviljoeta. U tome pogledu pniJmjier pf1u,aj u heleni
i, to p['ije svega egiilpalDs:ke preidstave ikoje Prij a'pa prilka'oujru na uolbi
ima debelo i lice, velik, kriJv nos, s podtig
iliurtJom haHjliln.om ka.ko bii se vi:cljo nj'eg{)'\! nadilgnutil uu. Rub kOlSe je
ukraen brl'janov':lm vijencem. Mnago su predstave koje ga prilkazuj<u
sasvim gO'la.
6
Ta'ka,v jedan prtillTIi.ier ,1mamo iz Kladava
7
, doik je daleiko
izrade jedan iste predstave iz Na;pulja
S
Na talkvLm predlstavama Pri.jlap
je prick,azan ka'o golOibradi mladk.
Na nae zem1je nije se nalo mrlOgo spomeni,ka koji pr6.(kaz.uju
iJIi ep:lgrafski spomilllju ovo boansbvo. SpomenUJt samo neke od njjh.
Tako je, npr., iz Salone poznalt'a samI(} jedna epigrafska p'osveta, kojru j'e
po:digla neka Se:mpnonij-a Urza,9 Iz S:iska oe pC/zmata jiedna fhguralna pred
sta.va, koja se od na<eg nalaz'a ra,zli:kUJje po tome to je ovdj'e Prijap u
gonnjem djdellru ,t!iljela gol O Po tome se ovaj nalaz usko vee za spomenutu
predstavu P.rijapa ie Kladova i' NapUJlja.
J'edan drugi filguraln i nalaz Prijiaipa tiz Siska je izuzetaIll pD mnogo


Naime, on po SNemu odu:dara od pred6tava ovog boan
stva. Tu j'e Prijap prilkazan ikao odj:even u j onski hlirton, preiko kOljeg
je plat. U ispruenoj l11jeIVoj ruci! dri a u sputenoj desnici
nekli: predmet na kojem se V'idi drlka. Ovo je predstava koja
E. P a :dbe n j, Elndolapedia a,nrtjca, 'Vol. VI, 466-467; P. G rU
m a J, Rims.ka oilviilizaojda, Beog:r aJ.d , 1968, 243,
, O tilm lJ1ailazilma: D. S e r g e j e v 's-k i, GZM, n. s. XliI (1957) , p. IlO i d.;
GZM, 'n.:s. XVIE (1,9,63) , p. 89 i d.; E. k!U11tmJi i vOitivni
'spornenioi na Bo:snei HercegoIvine, SaraJjeva, 1977, p. 185-188 il 418--426.
fl E. P a;r.jl,b en j, o. e.; Ro .seher, nl, 1902-1907, e. 2967, s. v.; H. Her
,t e r, De Eri'apo, Giesen, 193,2; H ,e:r l t e 'r, u PWIRE, Xx,I'I, 1952, e. l!H4 ss. s. V.
7 J. B r un m i d, Vljesniik RnvaJt!s:kog AacheoJo'1kog Dl'w!lva (lU daJ(jem tekstu
n. ,s . XIU, 1913. i' 1914, br. 57, p. 231.
a E . P a' r i b e 'n i, o. e., p. 467.
t CIL, III, 8683; R. M a rd C, kUllitovi u na'oj Be:og,rad, 1933,
p. 44.
10 J. B ru,n m il d, VHAD, n. s. VII, 1903/4, br. 50, p. 2>37.
II J. B r'll n ID i d, VHAD, n. s. XIITI, 19/W. i 1914, br. 58, p. 231.
7*
ENVER IMAMO VIC
100
se u iko<lwgrafij'i ovog haanstva i. 'kako se vi.di, nema nita zajed
s naim nalazorrn.
Od preidsta,va ovog boanstva iz nae zemlje koje se mogu dovesti u
ve2JU s naim Inalazom spomentUlt jo j edan nalaz Uz Siilska.
12
puta
to je reljefna na koj'oj je Prij'ap pr il kazam na isti, k'1.0. to ga
pr ikazUtj'e na- I tu je bOlg s p odignutOlill ispo:d koje stri na
dignut ud. dOik je na u plat s preba
pr s ka gla.ve, ovdje je bog go 'u gornjem di.jeLu ti jela. Prema tome.
n,ij'edan Old navedenih pri.mjra .ka ne adgtovara u po.tpunOiSt i naem nalazu
jer su podudarno:sti samo djeli.mjooe.
Nala,z ON'Og spomen-ilka. Ikojli .pri.sutnost loo.!ba boga Prijapa na
ovom ima iilz ulZetnu vrijednost za .ra.zmatranje kultnih prili'ka
u IrMs.koj Balsni i HercegoV1Lni, 'sastavnom diJjelu neka'danje rimske prCJ'
vi'nc ije Prije svega, vano,st ovog jie u tome to je ovo
prva pCltvrda Ik,ulta boga na ovoane Na taj je pro
iren pa,nteon o'd'nosno grokih boanstava su kuHovi
na ovo.me prostoru.
2. VENERA
Na ,istome mjestu je li spomenik boginje Venere. To je
sasV'itm mal i ki,p. visolk svega 7,3 cm. od pune liIvene bronze. Bo'ginja je naga,
desnom rW!<Oim prelkrilva daj/ke, a lijevom sti dno mJe,sto. Kosa joj j e bujna
i uredno sloena. Iznad .s u uvojci, 'kraljevi padaju na Ostata.k
kose je spletan u u,vojke Ikoji su skupljeni. na tjemenu i 'vezanii vrpco'm.
U cjelini, predstavlja 'vnl:o hjepu izradu. TujeJo je dato skladno.
obline su l ij'epo naglaene, pri, je osobita panja obradi
Glava je maLo na desnu stranu. J o j'e lij:epo S3.DUVana
lica, na kojem se ureZJi nosa, usta i olbrva. su
j edino noge, kojiima su potpuno o.dbijena stopala. Od ukra,sa bOgJinja ima
samo narUtikvilQu na desnoj inuci. S obvirom na ,na koj:i 'j'e bogiinja pri
kazana, jasno je da pred sobom ima;mo poznatu p l'ed.sta.vu Venere pudike
(sl. 2).
Kako i ovaj na.laz iz i.st!og rUldarskJog naselja, za njega vae isti
navodi koj'e smo napr-ijed iznnj'eli za ,k'i;p boga Priljapa. Druk'le, aro
li'kim sastavom stanoovn'itva ()Ivog fiwdarSkog naseljoa bilo je i oni h .koji su
buli poklonrici o.V'od enskog boanstva. Njezini tovatelj'i su mogli biti kako
e,ne tako limuIkarei.
Od brojnih Venerinih kipova lili ,reljef a na nae
zemlje izdvoj:it sa-mo one koji se mo:gu doy;esti u bi'lo ka;kvu vezu
s 'naim nalazom. Takva jedna Venera ,pUidtika je u Bi,zovcu. kod
OsijekaJ
3
Jedna je pozna,ta iz Si.sk'a i ona se razlilkJuje od nae samo po
poloa ju desne ru(ke, 'jer ,njom. umjesto da pokriva .do)lke, jabulku. Venera
jz u Srbiji umjesto jabuJke, pak. dri ogledalo, to predstavlja
predstavu ove 'boginjie14
kod o:va'kvih Venera jeste obli>k fri,zure. Kosa je
uree'na d'i'jademo'ill. Na tjemenu je skUipljena i vezana vrpcom
kraj 'evi p.adaj:u na vrat. Ovakva friozura je bi'la u drugoj polovici
12 J . B,r lUnmid. VRAD, n.s. VII, 1903/4. br. 127, p. 69.
IS J. B r u n m i d, VRAD. n. s. XIII, 1913. i 1914, br. 16. p. 214-215.
J.I Lj . Z o 't o v i' 'Pri .riil11!Ske bro:nzalne staibuete. Sta,riinar, N. S. knj . XII
(1961). p. 133.
101
'lOVI NALAZI ANTIKNIH KULTNIH SPOMENIKA IZ BOSNE
III i prvoj polovi'ci IV to za poblii:e datiranje Venerinih
nalaza oviih ooebllljlnostLl::;
Wj,povi Venere s S'U dosta nalazi u svim rimskim pro
vincijama. OV3Jkve predstave SIU j,o iz razdoblja.
U naoj zemlj,i je nad'en veliiki broj ovak,vih Venera, kaJo, iJ1Jpr., li Nil9u
16
,
Zaklopa&,l7, Da,banioi, 'kod Srba, IS itd. Ovaj tip Venere je bio osobito omi
ljen 'u provincidama Rim&lwg CaI'stva
1D
..
Sl. 2.
15 D a r e m b e Ir g et S a g l i o, D:'ot:c([[na i, re des alnliqru,i,te>s g,reeques et ro
s. v. CoeDoma.
lG N . Vul j, Spome!1l; k SAN, XCVIII (1941-1948), p. 117, br. 257.
17 M. GlI' b Venera lz Sta:ri.n3lr, Ul seri,ja, k>nli. V (1928-1930),
p. 181, T. XXXV.
JG J. B r 'u n .m i d, VHAD. n: s. XIII, 1913. j 1914. p. 216, br. 19.
19 Lj. o. e., p. 135.
ENVER IMAMOVIC
102
Od .pTedstruva Ven'ere 1kJoje se .mogu dovesti u v'ezu s naim
na}a,zom je KapitoliJj'ska Venera
20
, zatiJm ALr10diJta Landolina
2 1
, itd.
S obzirOlffi na izrade nae Venere, moemo pretpostavli.ti da jie ilZra
lupravo po j ednom od U1Jora, kalk!va je bila, npr., spomenuta
Kapitollijiska Venera.
Do sada su biUa poznata spomenika 10V bog.inje u Bosni
i Hercegovi:ni. Tri od Injlih su takoder je relj'efna na
kojoj je 'prikazan bogi'njin JiJk, a iJz okolice Konjica. Jedan P?
tj 'iJZ Cmo.g LUlga,kod Bos1l'nskog Grahlova, d!1ugi je u Mogorj 'elu,
kod Capljine 'li HercegoV1ini, a za treaL se ne ;ma na .kojem \j;e mjestJu maden.22
Ovim najnovilj um .nalazOlffi broj potvrda Venerinog Ikulta na ovom
popeo se 'u1kupno na pet, to :predstaV1lja znatnu b!1Qjku na osnovIi kojie se
moe govoriti o rasprastranjenostil kulta ove boginje u Basni i
Hercegovini.
Oba nalaza o Iko'i!iJma je ovdje predstavljaju znrutan doprinIOs za
e d!whovne 'kulture stan(wnika rimske Bosne i HerceIgOIVine. S OIbzi
rom da suoba .ova spomeniLka u rudarskom kraju, njihova pojava
ima poseban jer ,nam slikov'ito ,govori o kultnoj opredijelj'enooti sta
novnika tog !1L1idarskog naselj;a. U onim 'kraj'eviJma g.dje je bio
nacionalni sastav 'susreau se .pobvrde srumo kultOIVa,
dok O'I1dje gd'je je ",ladaUo .kuHno arenibo, Ikakav j.e sa pf7ivreooim
su killi tov i raznih i mnogobrojnih boan
stava. Ovaj najnoviji nalaz P djapa i Venere {aj' navod,
te stoga.. ima ne samo za ,kulture ovog
i za ir,i prist7uJp istraivanjiu kullture stal1JoV'n:ibva ovog d'iJjela rknske
provinciije Dalmacije.
20 T. E. A r j a.s, L'alrte dalla Grecla, Torill1o, 1967, p. 839, ffi.g.
21 T. E. All' ,i a s, o. c., p. 844, ng. 1032.
2! O svim .tiJm .nal1a;z:iana : E. I an a m o v o. e. , p. 215---216, 392
395, 430-431.
103
NOVI NALAZI ANTIKNIH KULTNIH SPOMENIKA IZ BOSNE
NOUVELLE TROUVAILLES DE MONUMENTS DE CULTES
ANTIQUES EN BOSNIE
R:E:SUM:E:
A l'occasion des fouilles archeologiques recentes dans la vallee de la riviere
pas de Bosanski Novi, ont ete decouvertes deux trouvailles qui ont com
plete consIderablement notre connaissance sur la culture materielle de la Bosnie
romaine. Il s'agit de deux petites figures en bronze. L'une presente le dieu Priape
et la deux-ieme la deesse Venus. Elles sont de petites dimensions: la premiere est
haute en tout 6,5 cm, et la deuxieme 7,3 cm. Ces deux trouvai!les ont ete decouvertes
sur la localite roma[ne bien connue, se trouvant non loin des vUlages Moslo
vare et Blagaj. Les grands gisements mineraux y s'etaient trouves dans lesquels a
ete fouille et remanie le minerai de fer. Une agglomeration miniere plus grande y a
ete situe, dont les rests sont decouverts en grande mesure lors des recherches
effectuees jusqu'a present.
Ces deux f,jgures ont ete decouvertes hors du complexe d'agglomeration, sur le
terrain qui s' est trouve entre la Iiiviere et la voi e principale. On peut conclure, sur
la base des restes trouves, que c'etait un lieu sacre pagan. Jusq'au ce heu sacre a
mene un dromos pave et de deux cotes ont ete alignes les autels de sacrifices, dont
certains ont ete decouverts in situ. Une perruche y a ete decouverte, dediee aux Dieux
Dolichen et Castor. Parmi ces autels de sacrifices ont ete decouvertes aussi ces deux
figures, sur la base desquelles on peut conclure que le culte de ces deux diVJinites
y a ete pratique, c'est-a-dire le culte du dieu Priape et de la deesse Venus.
Priape est presente dans son attitude connue. C'est un homme plus age,
habille en manteau qu'.j] avait leve par les mains pour montrer son membre viri!
dresse. Dans le sein retreci quelques fruits et sur les bords les objets arrondis avec
la croix incisee. Il est possible qu'!iJ s'agit des tourteaux rituels. Alors, c'est une
presentation figurale habituelIe de cette divinite, qu'on trouve aussi dans les autres
regions de notre pays, surtout dans les autres provinces.
La deesse Venus est presentee comme une fille nue qui cache par la main
gauche le lieu honteux, et par la ma'in droite les seins. C'est le type connu de la
soi-disante Venus timide, dont les presentations sont tres frequentes a notre pays.
Parmi les presentation classiques de ce type le plus proche a notre trouvaille est
le statu de la celebre Venus de Capitol. Ayant en vue que notre petite figure est
tres bien fabriquee, avec tous les details et avec le corps harmonieux, on peut con
clure qu'eUe est fabriquee ,a l'exemple d'une presentation plus connue.
Ce sont, alors, de tres importantes trouvailles parce qu'elles completent notre
idee sur les cultes antiques en Bosnie et Herzegovine romaine. Par rapport a ce
fait, la trouvaille de la figure de Priape est encore plus importante, parce que c'est
la premiere figure de cette divinite, decouverte dans ces regions. En meme temps,
c'est une preuve que le culte du dieu Priape a ete present a cote des autres cultes
etrangers en Bosnie et Herzegovine romaine. Ces adherents ont ete certainement
mineurs, etant donne que cette figure a ete decouverte dans une colonie miniere.
IVO BOJANOVSKI
KASNOANTI(:KI KASTEL U GORNJIM VRBLJANIMA NA SANI
Dolina rLjeke Sane, od njenog kod Pecke, pa do Sanice
i nizvodno, bila je i u doba relativno dobro naselj'ena. Iako su se
ostaci ri:ms'kiih naselja nali samo na desetak mj.esta, to ne ilustri,ra rewlno
stanje naseljenosti" ne-gla samo indicira j!edm:u drugu poja,vu, relevantnu za
ovoga prostora, a to je ,da su i nd igena n3lselja bila od
drveta pa lim se zame,a trag, Tek se Lli rilmsko doba ti- ravnici uz rijeku
Sanu razviti naselja ili pojedine vi]\e (villae rusticae) , zidane old kamena ili
opeke u malteru, a pokrivene crijepom (tegulae, imbrices). u 8U1mo
vlDom i gOrQvMolJTI s abj:e strane rijeke i dalje se ivjlelo u drvenim
bajtama .koje misu ostavile alrheolo.kih tragava, Ova tradlicija drvene arhi
tekture zadrala se sve do na,ih dana.
Preko ovOlg su vodile dv,ij.e riJmrgke komUJn Hkacij'e.
Jedna je prolazila zapadnim di'jelom silazfi.!a je s Petro
polj.a (posljednji, milj,okae se na.lazi u Gornjoj Priisjec:i) , te vodila niza
Sanu prema S:,sku: (S i s c i a), To je odsjek rimske ceste KiJsrtanje (Burnum)
- Knin (Ninia ?) - dolina Unca - polje - dolina Sane, lU kojo,j
su se nalazila veruka rudiita eljezne rUJde. Cesta j,e bila zavrena u vrijeme
cara Klaudija, ak,o 48, g, n. el Dru.ga magiistraIna zavre<na
jo 16/17, g. n, e., prolazida je dli.j,elom dolazila je s Gla
polja' (pos1jednji miljokazi ,kod Jasenov,ih PotOIka) i povezivala centar
provincije Salonu s Panonij-om, preko Serviicija (Iti'n. AnJt.)2, Po slOlnom
ljenju slvih lU dananjoj Pec'koj se nalazila S a r n a rl e, pUltna
sta,nica na ovoj cesti3. Obje ove kCJlIDuni,kacije bi,le su povezane tramsver
zalnim putom vicinalnog kall'aktera: Sanica - - Rilbnilk - Slatina -
Medna, od ,kojeg su .se opet odvajaH lokalni putoIvi prema Sitnici, Velagi
6ima, Sanici, Vr:blj,a'nima Hd, S vfcmenOlm su se uz n3lvedene komUJnilk.acije
razvi,la manja i.! i naselja.
Jedno 'od naselja bi.I,o je ono na Gr o.rnJil ama' u Vel e e v 'll,
uz desnu obal,u Sane. po rimskom materijalu (z ido,vl,
i kamen, mal ter, ulomci apeka i cr ij epa, troska itd.),
naselje se prostilra,lo na povr:in,i O'd oko petnaest hekitara, Ovdje se povrinski
1 I. BIO ,j a n o v s tk i, Dolabehn si-stam ce,Slta u Timskoj -proviJ!1cidi Da:lllnaciji
(lU nastav-kiu Dcllabel in silStem), Akad.emi'ja 'nauka i ulrrxietnos'ti, Bosne i
Herceg.OIVine, Djela, ,konj. XLVU, Cent3lr za ispiiti!Vanda, k<nlj. 2, Sacr-a
liervo, 1974, str. 203-220.
2 Dolabelin sistem, str. 41-90. - Kroz dananju zapadnu Bosnu proao je
jo 118. g, pr. n, e. konzul LUCije Cecilije Metel s vojskom, na putu iz Segestike
u Salonu (App. III. 111) , to da je ovim vodio jedan prastari put.
3 fb idem. Istr. 74-78. Usp, i Tabelan'ni pregled Topo.grafija rimSIke ceste
Sa-lo,na - SElrvi'Di1llitn, S'br. 48,
IVO BOJANOVSKI
106
i danas vude brojne, m aJnu e, gomDle (gromile ) od
terijala. Na alost, naselje u nilje i'straeno kao ni na
sUiSjednoj Durmievici (ik. 383), u okuoi Sane, gdje je u burnim vreme.nima
seobe naroda na .prethiis.torijlslk,om supstra,tu naselja (gradi'ne)
nal.9tao i'e da .dmsko naselje u pred
stavlja kontinu,itet tog starog ilirskog naselja na Dur.mievici. R!imljani,
naime, u ntisu se k orii mill i ilstoimenim ihrskim naselj ima koja
su leala na tee breJU!ljcima, nego su (svoja) nova
naselja gradili negdu e u bli:zJini na ravnom prostoru.
D()Isad su takva nase!lja u gornje Sane evidentirana u Donjem
RiJbn iku", SiJIlnici, Donjem RatJkovu:i,

Gornjoj Sanioi7, Biljoa
i Ineka drluga. Od onih u sirem prostQI'U navodim jo i ona u izvoritu
Sane: Pecka
9
, Mednalo i Carevac I I. Evliden tirano j e i ne,ko]i.ko manj iih
4 ]ispo:cl Todorovi6a, na ,njilV,i ZN. Paliaka, ,na pov;r'illl i koja zahvata
a'rea'l, izora'va se r lims'ka c1g!la, a u so.ndama su .se pokazadi i zidovi (podaci.
profesora Fadila saradnika iz Prema ocjeni V. R a d i m
s k o g, GZM 1895, 219 i E. P a a I i a, naselja i komunikacije u BiH,
Sarajevo, 1960, str. 83, na se nalazila rimska ciglana (tiglina). Ovo nalazite
nije istraeno. pa se ne zna radi li se o naselju ili samo o manjem gospodarskom
objektu (villa Tustiea) sa ciglanom.
5 U irem Donjeg Ratkova evidentirana je na lok. SiuIje u Vola
ima ruevuna balZi!ilke sa grobni.com, a na Gromillama
ou Silt nic'i (Ikod Hercegovih na prO'sto,ru od oko 3 he/k,ta'ra o'Staci
zgrada: opeka, crijep, zidovi, troska itd. (podaci F.
Donjeg Rartlkova p;roJalZ.illa je, SIVaJkaiko, loIkaJlna celsta, kaja je Sane (oko
s do'i'i:nOom Vrba.sa (Ipreko ZJJnijaJOJja). O ovOom problemu v. moj
TOO Dola-bealin slistem, str. 78 do 85.
a Kod Gllicin-:haln.a III Kopj<l1ici nallaz.i se I'ims>ki m,iilJjoikaz s naibpi.som cara
KaaJUdi'ja, a ol1krilveni su i Itragovi zgraide d jedan TlimS/ki ,gJrob, uok 6I\.L ill
evudertti'ra.ni ostaci ,naselja, ceste i lllavadino 'ka6<ooanti{jke bazli,lUke @odaci F. Mru.sli
Uis'p. V. R a d i, m s k y, O nakoj'im l iriJmlslkim
ostacima ru II"hjek.e Sane u Basni, GZM, 189:1, .sVr. 434. U jueno
od ceste, ,na l!.ediJni (na padill1i Ka'unovca) Illalaze <se 'l1U!evi,n<e ne'kog objek.ta
(,dosta .kamena, opeke, i Ijjros1ke), a kO'd Sltare kole (lkrui:e frag
menti ,rlimskog cri.jepa i. ci.g.!e ('V1J.a!sJtllto rekognosciral!1
l
je).
7 Na ,Iok Dvoiliite ou ,M.UiSI. Samici ieoravao se rj'ITIiSk:i ma<terijaJ
po m'jivalffia, ,na !pre,stoN od oko !}00X300 m, a uiilo Je il md'ova. Danas se na tome
IpfOlstOl'U na'laci tvornica b f'UJrn'ira. Usp. R ad i m 's k y, GZM, 1891, 434,
i M. P o ,p a d i Bos a.nsika 'Viil.a, 1886, sb'. 169.
8 U Bi.Idanima (San,iea) ll1a Grad (iili ll1aUaee se aSltaci malTljeg
ll'ums1kog ,katela, vtieroja<tmo burgusa Ila .zaWt,u ceste ,kaja de oVldiie siliaziJa u dolin!U
SaJne. Na lok iLJuikovita, na !idetvoj oba.l i Ri,jeke, js!kOlpal!1a je rims!ka
ou .liragmenltima. Lok Grad - Inallaeio <se na 'UlZNi<en-jlll ikoje je
zaras'lo u wmu, a na ,V'Phiu bre:;,utJ;jka maUaze se z.idc'vi, :kaman, sedra, opeika, crijep
i 'keraJmika.
9 Ph. !B a lJ i f, Rfunisehe Sibra!Ss en in lB lU. H, Isbr. 21. U.sp. R a d i m s ik y,
GZM, 189.1, iS1tr . 4'3'2, 1 K . P a t ,s e h, Dva Timska iz Pedke, GZM, 1894,
str. 765=WM, IV, !Solr. 262; D. Sel!"gejevsild, GZM, 19!)1, str. 310, i E. Pa
a l 'I\ra:gom :rjm\S!ke ceste o,d Miliin ii9.ta preiko PO'dJranice do !B3lnjaJiUJke, GZM,
1954, :str. 3<10, i ld. Cf. l ,stro 21, i moj Dola.belilll sis-tem, str. 78.
IQ O Inalazi.tima 'u Medni v,jlcljeti moj -rad "Dolabelin sistem,
strr. 85---86, i hiilj. 20'5 i 207.
II Iz Carevca 'je f,ragJment epirt:a.fa ,s genlti1nim limenom AtLTelius, P a t s e h,
GZ'M, 1895, 's1Jr. = WiM, V, 235 = CIL, :IiII 14976. - ,Ostaci naselja (vtlemjaibno
viLla Tustiea) eviidenlti'ram-i. iSlU' Ina Jalk. G,radlina 'u Carevou, 'u ,blizini
Taiko se !naZi'Va !pi,toona pa.d.i,na ikoja 'se ore, a koja ilei lispod dal!1anje ceste Ba
- S,troina. Nekih 150 lID ,i,spod Gradi'ne, aui Illalazi se Vlfelo
Ca.re'Vac, !po Ikojem nosi. ime j avaJj zaselaJk Na areabu od olko 100X<100 m
izoralVaju se 'zi'<iorvi ou maJliteI1u i fI"a2mi' :ri,mski materidaa (.napose
opeka i Ov:dU de i lkOTolito, ikoje se ,sada lIl.alazi kod crkve ou
Pecik.O'j , a otkopan de i iri.jeb ,vO'.dclvoda od 'I1itmske ci.gle. Iz Gradine
idedina b.ronzaIna 3!pili,ka, rte dedan budalk i dr., lSada 'u Zemaljsikom mluzejru u
Salraljev.u (podaci dra VIla,i'ka ,PaiaveSItre).
KASTEL U GORNJIM VRBLJANIMA
107
utvro.a .jz d,oba, kao to su one na Gradini u Gornj'em B1.lIdlelju,
,u Bilj,ani ma, Grad na staram gradu u VelIijama i
u Plamenica:ma.
13
Manje e, se, nalazilo se i na
gradini u Gornjem Ribniku. Uloga ovih utvrda (arx, burgus ?) bila
je da nadziiru prometa na putovirrna i da stite naselja, ih vre
menski ne moemo odrediti j'er nisu ispitana.
MEZEJSKA ZEMLJA
Si,nu obi aist alko il Sanskog Mosta drali su u predril!nSko doba
Mezej i (Maesei , Plin. III, 142), borbemo 'ilirska pleme koje je s Riirnljanima
vodilo otre borbe
H
. 2Ji,vjeli su II svojim naseljilma,
na i:stalknutij ilm poloaj/ima, pogodnim za obranru, kao sto su naselja (da se
SaJm.o na kljueko na gradinama u
Gornjoj Sanici, Hrilpavcilma, Kras uljama, Zgonu, Biljanima, Buideljru, Gor
njim Velijama, i dr. Gotovo svakom selu odgovara po jedno
gradlimsko na,stelje. U vr'iljeme veli:kog ilirskog ustanika (6. do 9. g. n. e.) Mezej:e
je 7. g . pobijedlio AlugUlstov Ge,nmanLk, a zemljlu Lm opulstoio (Di.o LV,
32) . U tiJm bar<bama svalk aik o' su bille zaulzete i neke i,liI'S1ke gradine
l 3
. Vjero
jatno se meka od ljih zauzetih i opustoeniih na:selja n ikald v iIe niSfU opora,vila.
Moda se hm zauzehm merzej/Slkim utvrdama nalazilo i dobro
naselje na VeliJkoj i Maloj g,radini u Gonnjim VrbljanLma, u izvo
rinom d iJjel'lL Sane, na koj'em je 1967. godine otkrilvena utvrda. iz
kasnog r;lffislkog carstva koja je ovdje 'dila podignUIta Ikada je na tome ilir
skom naselju bio zamro ivlof
l G
Nije :kada je na
12 Na ;,taJl"om WadJu Kljtubu iZ'\1Ipio sam 1009-197i3. .g. i1sko.paJlfanOa
i opeka i, crijepa, pa Ise mora .preit{postaJViljaiti. da je
na ovom 'poloaljfU i u 'rmsko doba ;postojala neka ub\1lro.a (burgus ?) koja je nad
zilraila kamum ilkaci:je i pr.omet. Jidna ma:nJa ut1lv'r1da (specula ?) tDailazi.lla se i lI1a
rr(je's>tu ;]<luile LD'Ulblilce, zapadno od GraIda ; lll&p. moj 'ppalinni,nanni i2lV1jeSta,j ul A..rheo.
lokom pregJledu 15, Beoglrad, 197'3, ,stn-. 103 i: 104. - O 'lli1lvJ'!dama na Sall1i
(IQjev:ci, Gonn\ii U,SOTci', i Zecovi), uJs'p. 1. eIr e m o 'Tl i.k, GZM, 1956, str.
14"3---144.
13 PodaJtke za u RIamenicama i u Ve!liidama dobi.o sam od
salra,dinilka F. Mruislimovi{:a i,z Na obje nailazi ISe rim;sika opeka.
na Gra:dimi u RIamenicama po svome poloa!jl\l mogao bi MtI, refug!Jj.
14 M e z e j i (Maezei Plin. III, 142; Mazaioi Strabo VII 5, 3, Dio LV, 32;
Maizaioi Ptol. II 16, 5) sa svojih 269 dekurija spadaju plemena. Pri
paJdall'i su Salonita'nsikom sudbenom 'k'OtIWtI1lbu, u kqjem su od biH samo
Deilima(ti s 342 delmlJrilje. O Mezejlma i o Injih()VO/ffi odinosu prema RimI1jan'ima U1Sp.
K. Paltsch, G2JM, 1898, str. 358, i, d. i, GZM, 1910, str. 180.
IS U oIJlalst Mezej e neki R't.lltarv lo.cilraju i SpLonum (Splaunon, Dio LVI, 11
i 12), koji su Rimljani zauzeli tek pri kraju Batonovog ustanka 9. g. n. e. D. S e r
g e oj e:v 's k i, GZM, 1WO, Z2. E. P a a 1i Sa;aralllo dje!l.o, 4111-415. M. Z a n 1
nOVH, ILI (1007) , 79. Mislim da poloaj Sp'lOJllll'mU jo 'lII\ri\jek nije
ikalko sam to im io i u mojoj ralS pra'vi tB alloi e, r Lmslki mul!1icipij 'li SipOV1U
na Plivi , Arheoloki radovi i rasprave (JAZU), VII , Zagreb, 197"4, str. 347-366.
U ra'diu Le mrum"icii,pe i'ncon'Il'u dan!s le paytS de Dirt:ionas (Bosn.ie
Zvva a.nltiika, go.d. XXV, s<v. 1-2, Sko'P)je, 191.5, srt.r. 265-2'111 , po.kuao sam Sp'lonuan
ubic'iralLi u Donije na UI!10U (DrvaJI:) , a:fi mi se da je po1Jrabno oclootati
od te lolkalirzacitie, kaJko je to im'O-eno pr.i kralju ove ra.spra,ve.
l' US/p. moj prciimil!1all'lni1 iZJV1Jeta!j o iSlkopavanju u Vrl:\l(janima u Anheolo
kom (;dallJje .A!P), 00'. 9, Beograd, 1967, sbr. 119-12-1, i AP Hl (1968),
156-159. - I1S1kopava'l1'je je oba,vtlij'ano u orga'TlLzaciji Za:voda za zatL>tu spomen.iika
kIuJI'bUlre B'iH u Sara!je\llU. I'skapavallljem je f'ulkoV'odio pdDpi'sa'l1i U;Z sa'radinj'll sa
prof. Fadi,lom i s;tu:dentom I>brah'imom oboj icom iz
:Alain objeikarta i71ra:dio je i:ng. Giojiko i:z
O ranijim odnosima sa Rimljanima nalazi republikan
skih nO\llaca Postumia i;z VlI1bl(jana (I'nv. bT. Zem. muzeja 565'2), An<tesia i Dyrrha
chiuma iz Gor,njeg RibTll uka (I1nv . br. 11080 i 12"130).
IVO BOJANOVSKI
108
Gradini. u Vrbljanima. prestalo ivjeti stalro ilirsk.o na.selje, jer se nilj'e ni
[Istra.ivallo u tom smisliu. Svarkako bi jedno takvo iskopavanje bilo kori,sno,
jer nije da je i wo mezejsko runitilo upravo Ger
manbk 7. g. n. e. Gradina se nalazLla na nekom .s tarom lakaJInom putu i na
vrlo dominantnom poloaju, pa je mogla Rimljan ii ma pruitJi otpor p!1i
likom zemlje (6. do 9. g.). Jedna fibula srednjolaten,ske sheme
da je naselje ivjelo jo u kasno eljezno doba, pa je, prema tome,
rimsko osvajanje, a moda i Germani.kov nalet.
katela u Gornjim Vrbljanima svakako predsta,vlja
na.laz, jer je mezejlska oblast, posebno gornje Sane, vrlo! slaoo ispi
tana. Ni danas o ONOj oblas.ti u r:,msk.o doba ne znamo mnogo vIse nego
to .je o njoj znao K. Patsch krajem prolog

Neto bolje smo
upoznati s rudarstvom i .metalurgijom u donjem toku .sane
18
, dok su iz
gornjeg toka ove rijeke, osim spomenu tih os ta taka; naselja, dosad pomata
samo tri na tpi'Sa : 1. nadgfOlbn i spomen ik <koj i SiU svome ocu posta.viIii Aelii
Nepos et Dasas Arbonis ilZ 2. st. (CIL III 13984, Donja Pecka); 2. fragmen
tarni nadgrobnJ 'natpils ilz Carevca, na kojem .se spominje jedan Aurelius
iz 3. s t. (CIL III 14976) i 3. stelaJ iz Gornjeg RibniJka iz 4. st. (GZM 1928, 92),19
s nevj,eto natpisom i slabim poznavanjem latinskog j'ezilka. Na
osnovu ovako oskUidni.h epig.rafskih podat2lka, moe se jedJino: to
da su domo.roci rimskoi civitet sticati. u HaJdrijanoV'o doba., a da su
svi slobo'dni pereg!lini status rii rn.s'ki'h dobilli Karakalino:m kon9ti.
tu-cijom (212. g.). ra.zvoj onome .u ostalim krajevima u u,nutra
njO'.sti provinoije Dalmacije. Iz mezej.ske zemlije nema. takvih epi
grafs.kih podataika kojli bil govo[i.li o munioipalitetu nekog centra
20
. se
da je dio o've oblasti kao rudo.nosni revi.r bio pretvoren u ager publicus,
Ikojim je .upravljala drava preko ,svog ureda ,u Rimu (cdnductores procuro
tores) , a koji je bio izuzet i9pod vlasti namjesnj,ka provincije. U vremenu
201. i 209. godine, tj,. u vrijeme cara Septumija Severa, rudnilci na
Sani i Japri priipali su cars,kom iiis.ku.
21
Neto bolje smo u.pozna.ti s Mezejima koj i .su sluili u vojsci.
lU Klau:dijevo doba regnuhrani su u flotu, a neto kasnije nalaz;imo' ih
17 GZM, 1898, sLr. 358 i d. , i 1910, str. 180. Usp. V. R a d i m's k y, dj. nav.
u tJi:l.j. 6, pa!Ssim.
18 D. Serge.jevski, I1uidnici elJjeza u sjeveraza,padnaj Bosni.,
GZM, 1963, s tr. 87-102. E. P a a l i' Produdtion of raman milnes and iraTI -Wal'ks
i,n West Ba.snia, .Airchaeologia Luga'sla,vica, Beog1ra:d, 1965, str. 81-88 = Saib:rana
djEil.o, str. 1. Bojan:avls :ki , l'udaJI1s.tvo 'li Bos.ni. u svjetlu
i nIUffilzma'ti.akih iZIvora (,sa dodaJtkam: Am ti ako. rroSikavite u Starom
Maj:daJnu i ruje-ga va orgami.zacija), Simpaz1jlulm Rudalrs1Na i mlta,lu.r.giaa BaSlne i
od prai.st01rije da XX vijeka , Zenica, 8. d:a ll. XI 1973
(u tampi). Usp. V. R a d'j m s k y, GZM 1891, 436-438 (Seh ovci) i B a 5 I e r,
GZrvr 121-171 (daJ.ina Japre).
19 Za Pedkru: Pa ,t'Sch, G:uM, 1.894, 76fi = WM IV, 262; cf. Sergejevski,
GZM, 1951 , 310; za C8Jrevac: P a t s c h, GZM, 1895, 581 = WM V, 235 i za. GornDi
Rihnik (zas. SriUeda). D. S e ,r g e j e .ys ,k i, GZM, 1928, sbr. 92--94, T. I, sl. 3. -
PCYjava ka'I1UirTl!Pura,nag laJti:ni teta u aNam diljelu uiOutr a ill1lj asti, provincije Dalmacije
reiativIno je i kod io,naka maJog broja s pomen,ilka (BTaVlska, Kamjerua, Sma
'iliajna iItd.).
20 .o tame E. P a a [ i QuaestliO'.nes de beJlJ:a Da:1maJti/::a Panll1anicaqu.e,
braJna djela, Sa,ra'jeNa, 1975, str. 4.13.
21 1. B o j a n a v '5:k 1, Bosanska PosaJvii11a ou antici u SiVjeb1ru l1aviOi:h isbra
ivanja, grad'Ov,i i na.sei\ija u jU2JnOj Pa.no.n il ji i
.ijaIi, XIII, Beagrad, W77, 148.
KASNOANTICKI KASTEL U GORNJIM VRBLJANIMA
109
i u dalmatinsk;lm kohorta,ma koje su sluile u Africi i, U H",dr i
janovc, vri.i'eme su sluiti 'i u aUJgzilijarnim jedinicama u domovini
(kao npr. Dassius Bastarni j, domo Maezaeus, miles coh, l Belgarum, GZM
1910, 180, HUJmac), Jo u drugoj polovici 2. domorodaca je
imala peregrinslki status, a po njihovoj epihorskoj antroponimici (Das(s)ius,
Das.>:1(s), Da 2to-r , Lic(c)aius, Scenus itd,) vidi 6e da su dugo
E.
Tek nakon Karakaline refopme ilz 212. g. peregrini se
u pravima i. du,no.st i ma s ostalim rimskim to je ubrzalo proces
romanizacije i mezEljslkog drutva, te se na nartpisima (epitafima) vie ne
javlja oznaka nJihovog pc'riijekla (Maeseius), uz gornju
Sanu je .i daljre ostailo preteno kraj , dok su na donjoj Sani i Japri
glavna pr ivredna grana rudarstvo i metalurgija. Po svoj prilici su brojn,i
Mezej i i da,lje s].uili u voj,n:tm jedinicama, ali o tome imamo sve manje
podataka, Naime, od 4, BL sve j'e marnje epigrafsklih to je
po,java. ostalim, i to je znak propadanja r imskog drutva,
Pomalo nastupa sve privredna stagnaJCija, i, Ukida se
sloboda kretanj a, zanatlije se okUlplj aj/u u prisi,lne korporacij e (collegia)24,
seljaci se ve'<2uju za zEmlju (coloni), a djleca mCH2,ju stUJpaltii u zvanja svojih
.itd. To je vri'jeme kada se r imski sVlijet zatvara u granice
kada svako (sa svoj im munici:palni m centrom) vodi brilgtu o s'vojoj
sigurnosti i odrainju, bez neke izdanije centralne vlasti. K tume,
carstvo ugroavaju napadi pljaaka,k,ih naroda iz Sv,e t o dovodi'
do propadanja Zalpadnog RimSlkog Carstva i do njeg,ove propaisti
(476, g,)Y' Negdje u to doba propada'nja pada i izgradnja katela u Gornjum
Vrbljanima.
KASNOANTICKI KASTEL
Katel je podignurt na najviem vrhu prethistonij ske gradine, na nad
morskoj visini od nElkih 700 metara, na mjestu koje mjetami nacivalju G r a d ,
te tako samim naziNom ovu kasnidu utvrdu diferenciraju od i reg areala
prethistori>jske gradi ne (Velika i Mala gra;dina). Poloaj mu je bio
s dvije strane dubokim kanjonotm potdka (zv, Sklop), pa mu na toj
strani nisu bili potrebni obrambeni bedt'nl i , Bilo i'e dovoljno zaposjes,ti
Ta,kvi su ; Ptator Veneti f, centurio (ctaS:s>is Ravenn,) Maezeius (a, 71),
CIL XVI 14 = CIL III D, VII-VIII Sa'lona ; Dassius Daetoris fiL Maeseius miL
coh. V Delmatarum, CIL XIII 7581 Aquae Mattiacae, Germania; Dazas Sceni j,
M[eze]ius eques coh. Vl Detmatarum, C[,L VJH 9377 Caesarraea, MalUJl'etta,nia i
Liccaius Carvi f. natione Maezeius eques coh, VII Delmatarum, CIL VIII 9384,
Caesalraea, MalUJrertaln ia - bro,ji,ca pos:J\iedinjih ie ran.ocarskog doba, pride kraja
L st. n, e. - SedamdesetiJ:J godiina 1. st. .n, e. s.]uzi\lo je u daS/si-s praetoria Ravewnas
39% Da,Lmrutunaca i 10,9% Panonaca, a u claS/sis praetoria MisenenlS'is 5,5 % Dalma
ti,naca i 3,5% Pam!()naca. Blrojni Da1mat inci i Pa,nonci tada su shiiJi i u augz'i
jedilnicama u German.idi i Afric'i, a u nad'starije doba i kao pratioci (sJJUlge)
legionara, Cf. P a t ,s c h, GZM, 1898, 360, bi,lj, 5, i M, Z a n i fl o v DeLm, II,
str. 69-81. U 3. st, dom;lni,ra,le su u ri,mskOlj voj!Sci tDupe iz ili'rskih 'kirajeva,
2:) p a t ,s c h, GZM, 189,8, 364. Usp. G. A I f o I d y, Die Pel'sonenmacrnen j,n
der romischen Pirovi,nz DaLma,tia, Heidelberg, 1969, pass um.
2< L Bojamovs.ki, ,rad n3JV, u bilj, 18 (u ta,mp!), i Nae sta1'ine, XI (1967),
s tr. 192, Collegia se spominjiu na natpi's ima iz l1udnilka na donjoj Salni , S e>r g e
j e v ,s lk ,i" GZM, 1962, 85,
'5 O pri,bka:ma toga vremena u Da1mac'i.ji v, 1. B o j a 'n o v s k i, M!()go.r>jelo
- rimsko T,UTIr es, GZM, 1969, sbr, 150-160, Cf. C. P a,ts c h, Zur Geschichte
und Top0glraphie von Narona, 1907, 104, - za 6, st., a G. N ovak, PO'ViljeSit
Dubrovniika, I, str. 63-66 - 5, i 6, s't.
110
IVO BOJANOVSKI
k. 907 na Kikovima i2mad Lumce koja visoko nadvilsuje Grad. Bedemi sru
billi samo na sjevernoj i zapadnoj strani gra.dskog pla,toa, brne je
bio nepravi,lni, oblongni pmstor od oko 110 m dui'l1e i 65 m irine
(Plan I). S unutarnje strane sjevernog bedema su prostorije za
PQsadu (stamb-eni koonrpleks), dok je ciojelaunutranjo.st zanwanka, koja je
koso :nagruuta prema zapadnom bedemu, ostala klrevita i bez Samo
se uz za,padlJ1i bedem nalaze dvije gomiile, vjerojatno od dva manja
aId. ni one ni:su ispitane. Jedini prilaz Gradu vodio je preko Selita, sa sj!e
verozapadne strane
26
. Na Selitiima su vidljivi tragovi naselja (keramHka,
ka'ldrma), ali ni ovaj pro'stor n'ije ispiti van, pa se :ne zna kojem vremeruu
pripada naselje na SelisiUma.
Zapadni bedem, du.g neto preko 100 metara, slaho se jer je
bio fundiiran na strmom terenu, pa se sva naa z3Jpaanja temelje na iJspiti
vanjima sjevernog krila, dugog 64 metra. i,rok je svega 0,65 m, nema kula
na bedemu, a s vanjske i u:nutarnje strane je j,akim pilastrima
(lezenama) koji su, po svoJ prilici, na unwtarnjoj strani nooili drveni obram
beni hodnilk s prsobranom
2 7
(sl. 1). Osnovna funkcija tih lezena bila je da po-
Sl. 1. Sjeverni bedem katela
26 Selita{( se diljelom a lee sjeverno od Velvke i
Igraldine koja je na pO>V1ienom stjenjaJkiu izmad skilopa kod
Dosad u VII'bil.jalnima ni\Sou ostaci. Neto isto6nide od G.rada
nalazi se e T.k v i:n a, bez po,V'ri'O' ski.h nalaza, a uzaseOIDU'
odmah UIZ Grad, sredinjiOvjekov.na neki.ropola sa
21 Ova,j gra.dinje s jarkim lezenama nije poznat u arhiie1<'t-uri
i ja.vr.lija se tek u ka;;.noj 3Jn,tici; D. S e r g ej e v s k i, Ka:s.no3Jnti6ki marulZolej lU
Turbetu, GZM, 1951, str. 143-144. Usp. i bilj. 51.
111
KASNOANTICKI KASTEL U GORNJIM VRBLJANIMA
bedem na strmom i mekam terenu, posebno zbog njegove male debljine
l plltklih temelja. Vils'ina ztda moe se samo Ajka bismo


po dubini' U!ta lUZ bedem, onda je njegova visina mogla iiznosirti tri
i metra. Vrijedan poda1ta(k za rekonstrU!kciju bedema da.je i secira, koja
je iskopana u utu u je koso i u- manjim kva
derirma. Kako sedre nema u dlijelovima bedema (murus),
iaiko se i do d,va metra visine (sl. 2), je
Sl. 2. Dio bedema uz prostoriju e (unutarnje lice)
da je bila u gornje dijelove zida, koji se, vjerojatno, zavravao
k r u n j, t e m. Pored zida su i obi'lni tragovi gara old jelova drveta,
to g()Vori da je s unutar:nje strane bedema postojao drve<ni hodinik.
Isto tako, nago-rjeli kamen i gara da je katel stradao
u poaru.
Sjeverni beue-m katela je fundiran na jakom, do metra iJroikom,
a priblino isto toluko vusokom zemlj aJnokamenom nasipu prethtstorijske
gradine, se jezgro sastoji od suhozida koji je s vanjls'ke strane nasut1:
debelilm slojem koso karpirane zemlje. Na samam 'llasjpu su is)Jwpane dvije
manje sonde i iz njllih obilje keram!tike koja iz kraja bron
zanog i starijeg eljeznog doba (Ha B-2 i Ha C)2B. Po svoj prilici, ova kera
28 DatiJra se u vremenski ra.spon (lI'g)1a:V\nom) od oko 900. do 600. g. pr. n. e.
RriUilkom keramike konzruilit!>Tao SaJITI dra Z. saV1jet
ni.ka ZemaJ:jlskog murzeja.
112
se U
IVO BOJANOVSKI
kada je bio da
Naj'me,
gara j
na nasipu, a po
naselje sluilo i u
iz
SI. 3. Srednjolatenska fibula iz gradinskog nasipa (R = 1:1)
Crte: M. Cmajeanin
STAl\IBENI KOMPLEKS
Stambeni kompleks sastajao se od nekoliko
Kroz usko (A) ulazilo se u veliku
koja je imaia obUk nepra.vilnog pravokutnika (11,10 i 10,10.9,90 i 9,00 m),
a sluiila kao soba (spavaoni:ca?) za Uza samI
s desne strane (B) nije
posve Mislim da JIstine a;ko kaemo da se kroz
ovu sobicu i,zlaznlo na knunite. TlU prema tome, imali< o sm a
drven1m S've tri nalvedene
na je za 25 cm vii od nivelete
kompleksa.
Iz sobe za se
nalazila veliika
ostalih
su ute-
n8llaza,
k,eramike. Vjerojatno je ova prostorija slu,ila za
dnevni boravalk Iz veliike sobe (C) vraiDma se ula2Jilo u dvo
rite (E), se nalazilo uza bedem, ali na nJJzem nIVou. Kod tih
vrata je i njihov okov: zasun, arke katanac, dok je zid
propao
Iz dvo,ri.ta (E) uilazilo
dva lo;rta (praefurnia), od kojih je
sobi (Dl), a (Gl) zidanom kuhinjskom
,9 Iden fi bulu s-rednj olartenlske sheme obj avio Z. M a r i
nekropole u doli<ni Une, GZM, 1968, str. 47 (vb faza), i XVI, sl. 38
Prema 47), Vh faza se od 35. pr.n. e. do 10/20 n. e.
30 Dl ima loiGte ovih : vis. otvoira 0,76, otvoo:a
0,56 i dub. otvora m. Otvor sedrom i ka;menom - ali
JJije od :>L:ta da se ne Brefiwf:1ij Gl: visina otvo'ra 0,66, irina
o'tvora 0,55 i dJu;bj:na otvora 0,63 m. je di-o otvora bio s'\JJem (zazidan).
Um' :ratnj OS1t nego je odozgor ravno za1:.voil'ena kamenom
ope:i:om. pa.lij'ivije je zi:dana Dl.
pro
(C)
i
113
KASNOANTICKI KASTEL U GORNJIM VRBLJANIMA
- ---- -.---.. _ .- --------
~ = - - - ' - ' \ . L I - ______________ (...J---J..-.J.--I
o
\
1
\ \
Plan II Stambeni kompleks
s - GZM, NS, XXXIV - Arheologija
114
IVO BO.JANOVSKI
je pro.stofllJa sa tednjakom (G) roulla kao kuhmja (cuIma). Obje su
zidane od kamena l obje su dobro ooU/vane (sl 4, 5), dok su se ZIdovi kuhinje
i do dva metra visine. Ovdje je iskopano dosta upljiJh opeka (tubuli)
kojima su se oblagal i zidovi grijanih prostorija. Kako tragova suspensura
nema, vjerojatmo je sistem zagr>ij-avanja bio dire.ktno vezan za prefUiI1l1iUllTI
kamina. PrJlaz .kuhinji bio je kroz manju pro'storiju (F), koja je prislonjena
uz zapadni zid kompleksa,. Sva je prihka da je ova sobica sluila kao ostava,
jer je :tl njo!j karboniZJirane rai . Taj dio zgrade su
mjetani , kamen za g radnju najtee otetili , pa se t ragovi vrata
Sl. 4. Kuhinja sa tednjakom lijevo i prefur nij em kamina desno
koj:a vode u klUhi.nju nisu mogli 'I1rebalo bi, osim toga, i v-rata
u zapadnem zli.du H i F) koja su vod11a u obor katela, ali je i taj
dio
Nejasno je, jesu li oba dijela stambenog kompleksa , fundirana
u dva ni.voa (s raz[i;kom od 0,2'5 m), imala jedinstven ili dvodijelan krov,
jer bi u drugom krov zapadnog dijela (D, E? , F, G) bio ni,i. U iskopu
nije bdo r :ms'kog crijepa, os im manjih frag1manata, to govori da je krov
bio od drveta.
U sjeverozapadnom utgl,u dvorita (E) nalazio se manji recirpi.jent za
vodu (unllJtarnje mjle-re: 1,30 X 1,63 m, visina koli.ko j.e 0,49 m).
Gornji dio bazena je propao zajedno s na koji se oslanjao, pa se
ne moe odredi'ti ulk-upna dubina rezervoara, ali je svllikako bila od
115
KASNOAN'i'lCKI KASTEL C; GORNJIM VRBLJANIMA
Sl. 5. Kuhinjska (Gl)
(0,49 m). Unutranje plohe ovog recipijenta bile su obUlkane vrlo
kvalitetnilrn (i konzistentnim) malterom (opus signinum), sa
preci'zno izvedenim profilacijama u uglovi.ma. Jedna unutranja ploha bila
je ob-loena opeka.ma, to je svakako na:st3Jlo kasnijim popra.vlkom.
zidovi ovog malog bazena su od sedre (debij. 0,35 m) , a njegovo dno
- u nivou dvori>ta - bilo je obloeno k3lmenim Takvim istim
dugim do 1,30, debljine 0,10 m, a razne irine, bilo je
l (terasa). su dobro i upotrijebljene u sekundarnom
poloaj,u (sl. 6). Recipijent se alimentirao vodom sa krova stambenog objeMa,
Sl. 6. Pogled na dvorite (E) velikim
U dnu desno ostaci rezervoara za vodu (HJ .
IVO BOJANOVSKI
116
jer u njegovu zirdu nije rupa. za Pfi. t jecanje voje iz
dvorita.
se u kateluma i na refugij ima nalaze kapel ice i.Ji
bazi!i.ke, kao npr. u Lepenici, Dabravinama, Zecovima ilJd. Ni u jednoj pro
stor hji stambenog kompI6k:sa, ne se mogla prepoznati taJkva namjena. Nije
da je crkvica, moda, stajala negdje uza zapadni bedem, na mjestu
neispitanih gomila.
TEHNIKA I STRUKTURA
Svi obj'Eikt i na Gradu, koliko su se zidani SlU od lomljenog ili
od tek grubo pritesanog kamena u maHepu. Kamen je slagan u
nepraviJ'ne redove, ali dosta uredno ii iu obilnoj kai maltera (struc
tura inceTta). So!idmom izradom se recipijent za vodu, koj'i je
u dobrim tradicijama ria'nS!ke tehnike, sa debelim slojem veoma
konzistentne bulke. ostalih objekata daje dojam
povrnosti i kao da se radilo od oka, bez wpotrebe viska i kuto
mjera (nOTma, Tegulae), zid nije pO paglu, to se vidi po debljini
zi.dova, kake onih na zgradil tako i, na bedemu, koja varira 0,60 i
0,70 metara,.'; I To} tehnici odgovara i upotreba
spolija (Ikamene u dvoritu i reciphjentu, raznovrsne opelke, tubuJi i dr.).
Sto se, pak, samog plana, objekti su se dobro priilagodiiIi: terena,
pa je i stambeni ohjekt bio u dva nivoa, u slobod'nim formama,
bez fiU!ndiranja i l1Jivelirarnja terena na kosoj padini brijega. Poslje
dica toga je izvjesna nepravi.lnost plana, to se mani.festira ne samo u asi
metriji zido.va, kao npr. u velikoj prosto'ri'j'i (C) nego i u rasporedu prosto-rija.
Sve to odaje fakture, kalkva nam je poznata iz kasne antike
na brajnim bazililkama. V:lso:ka tehni.ka u kojoj je recLpijent za
vodu (H) ipak pokazuje da se u vri'jeme postanka katela u dU!bO'koj u,nu1:ra
njosti Da-brnacije nisu ugasile dobre tradicije Ako
bismo se, dakle, oslonili samo na taj kritedj , moraJi. bilsmo kaitel u Vrblja
nima datirati negdje u kira j carsl1:va, u dosta irok raspon od kraja 4. pa
do kraja 5. ali na,s zbunjlU'j:e to se na Gradu ruije naao
nijedan iaiko su nalazu dosta sve do kraja 4. sto


li to da izgradnjIu ovog katela valja pomaknuti jo dalje u
ka'Snu ant"uku, moda do lU esto i pove-za ti je s borbama
Bizanlta i Ostrogo1:a u Justinijanovo vriijeme? prillilka za, gradnju
ovakvog bilo je na pretek i ranije.
PROBLEM DATIRANJA
Od polovine 3. st. pa sve do pada Za'Padnor imskog Carstva 476, gorli.ne
nastupile su za car,stvo vrlo teoke prilirke proU'2lrokovane provalam.a. Gota
(249-268), a urnurtarnj'i m urzurpacijama i, neredima. U to
vrijeme, izuzevi doba tetrarhije i vladavinu Konstantina Velikog, centralna
3 t Mjere bi vie odgovalra,le (cca dvi'je stope), nego a.mma Justi
nijall10va doba (2,20 i dijelovi 1,10 i 0,55 m), kao, npr. rna Zecoviana na Sami
(GZM, 1956, 137). o mjerama D. B a s l er, AThi,tekrtiu<ra kalsn:oanIti:6'kog doba
u B05'rli i Hercegovini, Sarajevo, 1972, S!br. 32,
32 S:,bnog ko-va'nog novca 4. Sit. se relativno dosta, ali su naJazi novca
5. st. lU naim kirajeNima poS'Ve O tome usp. D. S e r g e j e v s k 'i, KJuJl
bunna i'S torilja Bosne i He<rcegDvi'l1e, Sarajevo, 1955, str. 1.01.
117
KASNOANTICKI KASTEL U GORNJIM VRBL.JANIMA
vlast vie nije bila u stanj u da prui pun,u si,gurnost
33
,
u oblastilma blie limesu, pa se svaka provincija, pa i svaki grad morala
brinuti za Slvoju obranu. U nekim oblastima carstva i danas postoje ostaci
brojnih u1tvrda iz Gali'jenova doba (253-268) , a neke od nj!ih su i kasnije
koritene, sve do karol inskog doba.
3 4
Je li to moma i s katelom u
Gornjim Vrbljanima,?
Najtee prilike su nastale II 4. nakon pobjede Gota kod Ha
drianopolilsa 378. godi,n e, i ra-sula limesa kIr aj em 4. Zbog OS1R:U
dice vojni!ka, jedina obra.na je bila i.zg,radnja Ui1Nrda refUlgijaInog karalktera
na priro'dno poloajima.
Za datiranje katela u Vrbljam.uma izvjestan oslonac pr,ua
jedino k e r a m i k a, koja je preteno otkopana u prostori,jli
'
kra'j kuhinje
(D). Ra,di se o dvije vTste keramike, od .kojilh je jedna bolje k,valitete,
3G
na ,kolu, a druga prostije izrade, uglavnom, rukom.
Boljiu vrstu proiZJvoda fragmenti poznate svijetle rim
sko-provi'ncj,ja,lne keramirke s prstenasto zadebljaniJm obodom i (dosta) tamkiih
zidova. Priprem'ljena je od dobro zemlje i dobro je I u
prelomu joj je boj'a svijetla, a na unutar.njoj strani vidlj Lvi su tragovi vitla
(T. I) . Ova r.oba dobro je poznata i a u naoj zemlji', a
obilato se javlja od 1. do 4. st., dak!le tokom cijele antike
3G
. ulomcima
iz Vrbl.jana prevlada'vaju oblici ravnog dna, tj. oblici bez prstenas,te noge,
koji su za kasnijl1.l ant!ku
37
, pa bi se mogli, datJirati najrani,je
u 3. i 4. Nijen ka.sniji ra7Jvoj slabijie je poznat zbog ma.Jog broja
ilS traenih lokaliteta. Vremenu kasne anti!ke (3. 1 4. $It.) pripada i jedan
f.ragmenrt silgi'late loije faJk1lure :s orma mentom pri dnu (T. I, 1).
Obilnije je zastupljena keramioka roba grublje vrste, d'ebelih stijena,
preteno crvene, ponekad i tamne boje, od zemlje s malo kvar
cita (sl. 7. i T. II). lova keramika je dobro ali nije u
na osim oboda, koji su ipa-k fonmiranD uz vitla, to je razlog
i neje.dnake debljine zidova. Kod ove keramike posebno su
oblici. RrevladaJvajlU fragmenti, lonaca otro oboda. Kao to pokazuje
rekonstrukcija (sl. 7), to su uglavnom nis'b i loptasti lonci irokog otvora
. .
"
\
, !
Sl. 7. Lonac tipa dolija (rekonstrukcija) R = 1:4
Crte: J.
3.1 O tome i dekret Caira TeO'dozija iz 391. g. (Cod. Theod. VJlIJ, 14/Q).
Cf. H. V e lt tt e ,rs, MogO'rQelo, etn spii(tanJtilker Hel'rerrsirtz im DaILma-tien, Wd,en
Graz-Kaln, 1966, S. 60. Ovim je dek,reltollTl stanovnil!vo stelk<1o pravo samozaltite
i a"eDUig iljal]ni,h UJtv,rda (castella).
34 Ui:'lp. M. R o u C h e , Les ern:pilI'elS Ile_Ive siecle, Palfis, 1968,
str. 283. 000os i s e na fontif.i.kaoide kaje ni s'u &tutile naseijene gtrauove (Rim, Ve
rana i dr.), :nego na reJlUigilje u provale ba'!'baora.
:l' Za eik!sperti:ZJU ove kerarrn:i1k:e zahvaljujem se cVl'U Irmi Oremo.ni,k,
s a:v\ielt:n hku ZeunaJUSikog muzeja u Sarajev,u.
30 Usp. L RillTl!s\]{a vi,la u. GZM, 19&5, s1rr.
T . V-VU
31 l ;bide.m, str.
IVO BOJANOVSKI
11&
i dna - tipa dolija (dolium), proiz;vo'di lokalnih radioni.ca. roba poznarta
je iz Mogorjela, itd.
3s
se radu o proizvodnji
iz 4. do 6. koja na:stav1ja tradicije, o njena
kvalitetna falkbura, a jo vie oblik lonca, UiSprtkos neto izgleda
i debljine stijena. Ova je vrsta keramike, kao jeftinija roba, sluila
za dnevnu (masovnu) upotrebu, a na jednom katelu mogla se koristi1i za
posude. Upotreblja'vala se paralelno sa skl.lJpljim proizvodima svi
jetle provincijske keramuke, do 'koje je bilo sve tee To se slae i sa
stratigrafijom nala,za, jer SlU se obje vrste keramike nalazi,le u istim sl.ojevima.
daikle, po keramici, katel u Vrbljanima je mogao nasta.ti jo
u 4. a s!,gurno je da je postojao tokom 5. i 6.

Po dosta siromanim nalazima: 'keramike, reklo bi se da katel u Vrb
ljanima nije bio malno naselj.Em.
U prilog taJkvog da.tiranja bi govorilil i neki konstrulktivni i tehnoloki
elementi na bedemu (murus) i na zidovima pojedinih objeka,ta (pari es) katela
u Vrblja,nima.
l. Vrlo kva1i.tetna izrada rezervoara za vodu, o je bilo
govora.
2. Izrada je kvalitetan zidarski rad (sl. 4 i 5). Obje
(Dl i Gl) su u tako dobrom stanju da su mogle jo UlVijetk koristiti,
to ukazuje na njihovu )waliltetnu konstrukcijlu.
4o
3. Bogati asortiman opeikarsbh proiZJvoda (na.pose broj tubula),
iako su diijelom sluili kao spoJija u sekundarnoj upotrebi.
Vaan element za datiranje katela 'li Vrbljanima jake I e z e n e
u obliku pilastara na bedemuH To su konst!1uktivne lezene, u funkciji kcm
trafora, organski povezane s bedemom, sa is-takom od 0,60 (i vie) metara.
F1u11lkcija im je da na mekanom i strmom terenu zid (murus)
i eventualno na unutarnjoj strani zj,da nose ophodni hodni'k, daJkle
Kao konstru.ktivni i dekorativni element, lezene (i kontrafori) dobro
su poznate u a,rhitekturi Dalmacije i susjednih oblasti,. Razvoj
ovog a.rhi,tE'ktonskog elementa, nije vremenski jer nedo
staju drugi elementi za datiranje. Lezene ukrasne prirode u unutranjosti
provincije imamo na mauzoleju u Turbetu, kojr SergejeV'S'ki datira u 5. sto


Na bazilici u Brezi, na objektu koji se mora daUrati
naj,ka,snije u Justinijanovo doba, da:kle jo kasnije, lezene imaju kon
struktivnu, ali i dekorativnu IUlogu.43 Posebno su izrazite (pra:vi kontrafori!)
na bazi;lici u Ci.mu, kod Mostara, koje se pr:va faza izgradnje - po novcu
kamenoj plastici - datira u kraj 4. ili u saJm 5.

Lezene
38 1. or e,fi o n i ik, iz rims'kog nalazista Mogonjela, GZM, 1952,
str. 203-207, T. XIII; RitffilSlka villa u GZM, 1965, nav. ffiii.; !J.straiivanja
ou i Zab1ja
'
klU i pr,vi naQaz naulS'tarrbjih s[3JvenSikUh kod nalS, GZM,
1970, str. T. VIJcI-Xn.
:'9 Da jekatelI uipo tJrebll(j avall1 i uralnom sredi!1Jjem vijeku (o'ko 800. g.),
pOlkaZ1u0e slavlnJslka keramiIka Q,z ra'nog srednjeg vij'eka, poj a'Slle ga'l1llifbu.re
u1kJraen eleme-nltima geomertJrhjISlko-illVljlI'inje.g stilla i marrnn..uza merOlvhnwg tipa
na ovom poloaj'U; usp. miod rrad ,,,Ranosredtnjovjekov1Do tl Vtriblja
nima na Sani , GZM, 1976, 2'45-.256, T. I i II.
40 s,u se vr,lo dobro pa Sltoga nisu pOT\uem nego P0il10W10
pa'illji!Vo zaltrpalne za rev'iozilje.
H V. bilti. 27.
4. mamolea u l1u:rbeibu, GZM, 1951, str. 144.
43 1. B o ti a n o v s 'k i - D. e l i. bazi'ltiJka u Rrezi (PmbJem
i konzervacida), Nae Sit3Jrill1e, Xl;!, Sa,rajevo, 1969, str. 1,8 i sl-ilke na S'tr. 9, 12, 13,
14 i 21.
H T. A n e l i KalS;noanrti'Cka ba,z'hlitka 'il Ci.mu kod Mostaira, GZM, 1974,
Salra!jewo, 1976, s!lr. 185 i: 219.
119
KASNOANTICKI KASTEL U GORNJIM VRBLJANIMA
dolaze i na mauzol ej u sv. Staa u Maru.s i ncu lU Saloni 5. st.) i na
bazilici u zat im na ka'snor imskoj u na Mljetu'16,
pa na Gradini u Daniliu Gornjem
47
i Toreti, na otokJ\l Rornatu
4 8
Svi ovi
objekti su datirani okvirno u 5. i 6. ili su vezani (napose obrambeni
objekti') za J'ulsti.nijanovo ratovanje s Goti>ma (535-555. g.).49 VremenSki je
poblie jedino bazill i ka u M'\.IJntajani,kod na kojoj lezene
i. maju vie ukra.snu ulogu, i to u doba bisku.pa po r e6kog Eufrazija (543. do
554. g.). 50
Lezene na 'katellu u Vrbljanima imaju konstruktivni karakter kao i
one na mauzoleju sv. Staa u Saloni iz 5. st."1 To daJj .e
da izgradnju katela daUramo negdje u prvu pOlloviou 5.

S takvim
datiranjem bi se sla.gao i izgled ovog o je billo govora
na'pri jed (recipijent, bogat asort i man opelkapskih proizvoda, relativna
Uidobnost posade, iz'osta'vljanje crkve itd.). Sve ncllS to na jo jaku
tradiciju.
45 E. Dyggve, History of Salonitan Christianity, Oslo, 1951. sl. IV, 17 i 19,
str. 77-78.
4. I d e m, na otoku Mljetu sa novog gledi ta, Zbornik za umetnostno
zgodovilno, NV V/ VI (= LalUlreae F. St-ele se.J;lbuaIgenar io obl a'tae), 1959,
str. 81.
, 1 M. Z a ,n i n o v i Gradin a u Da.n ilu i Tor 'nad Jel'5om, Ma-ie:rijali, XV,
1976, $ok. 21 - sa 'komlbra.fodma s 'U1ll1LUtamnje strane.
40 I. P e t r i e i o l 'i, Toreta na o!tolkru KOlI"na'tu, AJdriattij.ca praehi!starica et
antiqua (= Miscellanea Gregorio Novac dicata), Zagreb, 1970, str. 718, 721 i 724.
49 Prikaz ra,tovanlja (,prema P,rokopiju) dalje K. P a 1..$ c h, GZM, 1000, S!tr. 550.
Takvi kateli su mogli nastati napose oko 537. godine, kada su borbe iz primorja
bile prenesene u unutra njost zemlje, pa zahvatile i Sane. O tome opir
nije v . J. M e d i n i, Provincia Liburnia, Diadora 9 (1980), str. 393 i d. , i karta 4
na str. 408, gdje su data nova ratnih zbivanja 535-555. godine.
50 A. S o ,n j e, RalT1obiza.lliti.nslk a baa:illilka sv. Alg,neze 'u lVLull1lto:jal!1i kod
Jadirruns'ki z;boJ1nilk, X, R,:,jelka--J>ull a, 19716-78, str.
51 Kod DygglVea sa L (!SJ. 7), v. Se ,r 'geje 'v;siki, GZM, 1951,
sM. 143, sl. 7 (s vllno jak!lm lezenarma). Us.p. Uj. Kairama in , GiIO'Se elJeliU: E.
D Y g g v e U!Tld R. E g g e ,r, Der aHchris-tl:iohe F.riedhof MaPU1Sinac, V:j esnilk za
aJrheo!ogi:j<u i h ':;borijlu dailimaltin:sk:u, lJI (1940), s'br . 237-239 (I. UlkJras ne lezene
mauzoleja Sv . Staa). Kall"aJm.an pri'mjeriJma iz Sailone i f>i.msfke Datlimacije dopul!1ja
Elg;ge.roVIU bv>ndmlj'U o OIriljerutaJlmorn (M eZo'po!tarmija) kaJraIkltenu pilj a'siMa i uJkaZlU(je na
pojav:u u .k II" a.s n i h lezena oko 300. god. u SatIoni. U 5. i 6. st. mo1.iv lezena se
ja.VilIja na cr:klvarrna Ra,vene, Salone i rimsfke Da/Lmachje. Ka:rarma,n
ostaEm pri.111!jerirrna naMo'eLi i, bazi,li:kJu u Manalst i.rinaJma (Salona) iz 5. st., koja
hma 'na a,psi'd'i, a i na ju.2Jn O'j stra'ni, gdje se oni
od'lJJpinu pri,tis;K:!u tere:na Ikoji s spulta terasa'Sto, daiktle u kOl1!stl"ulk!t;Vn<lD namjeni
kao i u Vnbltian ilma. OoiitO je, daklle, da se .konsibnuk<tiv,ne lezene jaV'lja:j'u i Ta,nije
nego sto je ,to smartJrao Elgge., a, prema iI1'jemu, i SeII"gejevsiki (GZM, 195-1, 143-44).
Stoga bi se i ,katel u VrbaDanima, to se lezena (pillastara), m.ogao (lU skladu
s keraJm ilkom) da/tirati od k.raj a 4. do kira,ia 5. - Komttrafori , kao
'korts<tnU!kit ivlOi elemenat, javUtialjlU se i na kla'UJ2!UII"i J.ull ujSkii.h Alljpa, cf. P. P e til" U,
Najnovija i'sbrawa:nja J'uIli'j'sbh NJ;pa, ?Jbonn ilk, XlI , str. ll, SI!. 8 i 9, str. 14.
Cf. CJ.aoobra A'Lpilum Iuli a,rulID, I.J.ilU1bljana , 197!1, pa:ssian.
S2 U toga v:re:mena u Da!limaci'jli, bi:lo je do'sta povoda za gradnOIl1
t3!k.vih rerwgilja'nnih Ultvr.da. G. 437. Ga,la Placid'ilja pokllaTlJja Dali.rnacijlu Biza!l1tu.
Oko POl!. 5. st. Da'limaciJom Marcelin, vojvode Aecija . G. 454.
MarceHn otpa;dne od Va:1en'tuniljana HI i sa.mostail.no upraVf1ja . Dalimacijom. G. 468.
MaJrce1!ln je ulbi'jen, vil ast preutzima Nepot, koji 474. p:reUJZe vlast i u Ri.mu.
G. 476. Q;doakM rui Zalpa:dno cal' st,vo, a g. 480. je uSpihtu ulbiJjen Ju[ije NepOIt.
O tome usp. G. N o v a lk, Povijest DU1broVlnilka I , DuibroVlnilk, 1967, str. 63--66.
O teskoj sibuacrji u Da'lmachji ZJbog pr.ovaila banbaJrs kih na.roda 11 pos.]jednjCl'j
4. st., usp. Sv. J e 'r o n i m, Epistula LX (b) ad Heliod.orum, ed. MIGNE,
I, s br. 600 (.i.z 396. g.). Cf. i A.mm. Marc., Renum gestal1U1ID li:bri, !>I , XXXI, 13, 14, 16.
120
IVO BOJANOVSKI
RANOSREDNJOVJEI{OVNI REFUGIJ
Prostrano dvorite katela bilo je, od namijenjeno okol
nom stanovnitvu za opasnosti, to je b ila pojava u nemir
nim vremenima kasne antike. Taj elemenat navodi nas da i u katelu u
Vrbljanima vidimo utvrdu refugijainog kara'ktera. Takvi zbjegovi
zornog karaktera bili su dosta brojni na dananje Bosne i Herce
govine, ali su, na alost, neistraeni. Svima im je to su gotovo
sve refugijaIne utvrde kori,stile zemljano-kamene nasipe tada (vjero
jatno) naputenih prethistorijskih gradinskih naselja, kao to su
Gradac u i Gradina u Podgradini, oba na polju (GZM,
1942, 130 i 147), Gradi'na Zecovi u kod Pritjedora (GZM, 1956, 137
i 147), Debelo Brdo u Sarajevu (GZM, 1894, 107), Gradac u Lepenici, kod
Kiseljaka (GZM, 1932, 1), Grad, kod i kod Depa u Neretvi
(P. Hist. spom. Konjica, 86 i 87), Gradina u Crvenicama na Duvanj
skom polju (Nae starine, XI, 181), Pit u Gorici, na Imotskom polju, Gradina
na vrelu Bastaice, na Livanjskom polju itd. "H
Ipak, sva je prilika da je dobar broj utvrda refugionalnog karakteTa
nastao tek u 6. a u vezi je s tekim borbama koje je Justinijan
vodio s Is Gotima. Neki su refugi.ji mogli nas ta ti i kas.n ije, u post
justinijansko doba, u vrijeme avarskih provala preko Save.
Refugiji su podizani na tee poloajima. U izvorima
Ju.stinLjanovog doba takva se spominju pod nazivima fr u
r l J a grad) ili o h y r o -ID a t a (6XJpwjJ.<:l, Iako
brej ovih nije ispitan, pe enome tO' se na nave
denim (i drugim) lokacijama vidi, ne mee se geveriti e nclt.om jedinstvenem
tLpu ovih su prema ekelnestima koje je nudio
poloaj, od ma,terijala uzetog na licu mjesta i, prema sredine.
Osnovne su im ka.rakteristike: vrle visok, pe mogu{:nosti i zaklonjen poloaj,
te bedemima i s kulama) prostrane dvorite za prihvat sta
novnitva u opasnosti. U refugLju se ponekad, se u kasnije vri
jeme, nalazila i crkva. Postojale su i ruune prestorije za pesadu, a sve
ostale je evisile e konkretnoj situaciji i e grada ili 7rupe.
U smiislu Justinijaneve ebrambene erganLzacije, svaka je oblast ili upa
(xwp[ov) trebala imati jedne (CPPOUpLOV). Vjerojatne se u taj ebram
beni sistem i katel u Vrblj anima i sluiO' svejej svrsi sve do
antike, kada je biO' popaJjen od Avara"4.
5:) Takvi su jo: Gradac u g,radina u Vido ima (GZM,
1894, 433) i Gradina u Podgradini, sva bri na Livanjskom poLju; Gradina u Dabra
vinama, kod Breze, Debelo Br,do u Sarajev's kom polju (GZM, 1894, 107), Crkvina
na Usori, kod Doboja (GZM, 1891 , 251), GTad( ina) u Donjem kod DrvalJ:a
(GZM, 1894, 400), Grad u ko:d Mosta'ra (?) i drugi. O tome v.
B a s l e r, dj. na'V. u bil;j. 31, sbr . 52-61, gdje se navode jo neka ove
vrste. Na alost, i,sphta'no ih je samo nekoliko, i to
o' Bliih analogija nalazimo po cijeloj Da1macuji (npr. R. IVI a t e j i Gra
dina Badanj kod Or illwen!ice, Jadranski zbonnik X, [1976-781. str. 239-263) i po
svim pod!u'nav.ski.m pTovincijama. Ta,kvi su i ka teli - refugij i u Sloveniji -
Vranje pri Sevnici, Vel. Mal ence, Pnuj:s. ki grad, nad P,i,v'kom pri NakIu
i dr. , v. Arheoloka Slove-nije, Ljubljana, 1975, str. 261, 250, 324, 171 itd.
su im castella (Fliehbu,rgen) u aUlSbrijski.m Alpama, H. Ve ( t e r s, Die Kon
tinuitat von der Ant uke zum Muttela'I,ter im Ostalpen.ral.lm, Forschu'ngen und Vor
trage, X (1965), s,tr. 36 i d. Usp. i Vette,rsovo djelo Mogorjelo, str. 51 i 60.
O u Ge,r.maniji usp. E. A n t h e s, Spatromi.sche Kastelle UJIld
KASNOANTICKI KASTEL U GORNJIM VRBLJANIMA
121
MUNICIPIUM SARNIENSIS
Kate'l u Gornjim Vrblja nima je od anagistrajnog puta Salona -
tium Uldaljen oko dva sata hoda, pa najvj'erojatnije ni'je bio podig!1Jut za
nadzor ove ceste;;" . Ka\kva mu je onda bi'la funkcija? Vjerojatno samo refru
gijaIna. Moda je to bio :z:bjeg susjedne Sarnade (Itin. Ant. 269, 3), koja
se jednO'du,no loci.ra u Peckoj. O municipalitetu Sarnade nema pisanih po
tvrda, a'li neki autori u vezu sa .sarnade dovode Sarni(t? )ensis (eccLesia),
koja se spominje u prvog crkvenog konci,la u Saloni' (530. g.),
je predstavnik Vitalis presbyter Sarniensis ecclesiae jedan od potpisni/ka
akaita ovog kcmcilla
G6
. DI1ugi Sarnade povezUiju sa Sardeatima
(Sardeates, ,Plin. III, 142, Pto!. ,II, 16, 5)5<, ilirskim pl'emenom koje je pri
padalo salonitan:skom sudbenom konventu i Ikoje je moralo ivje.ti neto
sjevernije od Delma[a, a bi oblast bila S a r z i' a t il c li lm (od Sardiati
cum) sc. municipium, koji je na drugom koncilu u Saloni 533. bio dodijeljen
biskupu novofol'mirane biskupije u Ludrumu (Ikad Knina?).5s
je da se SarziaticUJm mora tra'iti neto od doline Sane, je<r su
btskiupiji Ludrensis pored SarziaticUlma bi'la dodi'je'ljena jo tri municipija:
Magnioticum (mun. Ma'gnum, Balina Gla'vica, kod Drnia)59, Equitinum (iIT1IUn.
Aequum, Ci1Jlulk, kod Sinja)GO i Salviaticum (mun. Salvi'um, na Gla
moakom POljIU).r.l Negdje u hlizini mora,o se nalaziti i Sarziaticum, najvjero
jatnije u Grahova ili Drvara, pa bi Sardeate trebalo lokalizirati
u taij kraj. Nedavno je u Donjim kod Drvara, otJkri,ven fragmen
tarni natpis kaji o postoja-njlu dosad nepoznatog municipija u dolini
Unca.
62
Prema tome vjerojatnijom se prva pretpostavka da se Sarnade
feste StadIte im Rheiln- und DO'na'Ulgebiet, X. Bedohlt der Kommi'ssion,
Framlkfunt am Malin, 1918, sbr. 86---<165. Cf. i !ilera.bunu kaju navodi L e m o
nik, GZM, 1956, str. l4'3-144. o ratova:nju v. J. K,romayer-G.
Ve i ,t h, Heerwesen u,od K,riegfLih!rUlog der Griechen und Ro:mer (Spa-tere Kak;er
zel't), MLinche:n, 19'28.
5;; Katel II Vir:b;l;jamima ,nalazio se na lo:kaJlnom pU/bu: doliina Sane - GOf'OOi
R'ibnik - VIl'b1ja,ni - Mlin :ta . Jedan kralk toga pulta i daJnas vodi, i,z VrlY.l\ia:na
Ll Stekerovce na sjeverozapadnom r.uJbu po1ja . O vezi Vrbljana s magi
straJlinim pUitom Saloma - Se['vitilLllm v. moj sIstem, str. 85--86, i
205. Lokalni put je na magistralni i.zlazio u Medni (!bUj. 205 nav. dj.).
3S D. Fa 'r I a .t It i, IIl1y'r icL:lm Saonum, 2, str. 1:64 iz 530. g. = F. R a k i,
DooLl>men ta histo,riae Chiroaticae per iodiUJm aOltiqluam i
I
1J.LIIs.twntia, Zagreb, 1877, u
:zlbirci MH-SM, vol. Vl! - So.liaS/kog sabora 530. g. W. T o m a os c h e k,
Die vor-!slaw.ische Topog,raphie de.r Bosna ..., Wien, 18'80, str. 54 Sarniensis
ecclesia dovo;di u ve21U sa Sarnade (!:tiln. Anton.); UiSp. A. M a ye. ,r, Die Sprache
der al.ten Hlyrier, I , Wien , 1957, sbr. 295 (cf. i s br. 293, 294) s. v. Sardeates i Sarnacta.
,H K. P a t IS C h, GZM, 1!}00, sMo 556. G. A il f oil ld y, str. 52.
J. J . W ,i ,I ,k e s, DaLmati.a, LOlndon, 1969, str. 170 Sa'f'de3lte locira zapadno od Jajca
'tl dolinu Plive (olko i ih sa mansio Sarn.ade (Uiln. Ant.). Prema
W,u1kesu, ter.munacijrski natpis Ll Valg.n.i'u (Jand) V'jerojaitno di:jeli Mezeje od Sar
dea:te. Usp. i 'kalI'Uu 5, stil'. 17'5, kao i str. 1'53 d. i 274.
58 FaTlatti" n. dj. U&p. Vj . Epi'soopabU's Lu'oreosis u DaLmaciji,
Vjesni.k Hrv. arheo!. drulbva, XII, Zagreb, 1-9.12, sur. :514 = BUiLI. dalrm., XXXVII,
1914, sb!'. l'l5-116.
59 M. DeLm. II, str. 12.
60 A. P. M i u r a, Colonia Romana Aequum CI8ud;,'m, Graz-8C' .'. 1<121.
G. A I f o I d y, Bevolkerung, str. 119-121. J. J. W i I k e s, Dalmatia, 114. L B o j a
<11 o v ,s :k i, DolaJbeli!n si'stem, s tr.
01 I. B o j a n o vos k i, Pe:l,va i Sal-vLje, Adr. praeh. et an,t., stlr. 503-522. Usp.
I d e m, Dolabelin sistem, str. 64-74. i rad Epigraphica Salviatica recentiora,
GZM, 1977, GZM 1978, Sarajevo, 1979, str. 115-118,
62 Le m'li'nicipe ilncon.nu dwns le pay>s de Diltio.nes (Bos n.ie occidentale), Zi'va
amtiika, XXV, sv. 1-2, SkopilJje, 1975, s,nr. 265-2711. Na'Qpis glasi: .. ,.J ONI DEC
(urrioni) M(uJiNiIGIP(ii ...., a vlierojatno se odno>si na mun. Sarziaticum (F a r I a t t i,
I:Llyr. Saor. 2, 173) koj.i je 533. g. bio dodij.jedden novofol1miranoj u LucLmmu
(Ko.sovo poIDe, kod Kmina ?).
122
IVO BOJ ANOVS KI
povee sa Sarniensis (eccl esia) (530. g.). Vjerojatno je u kasnoj an1ici (nakon
Karaka:l'ine reforme iz 212. g.) u Donjoj Peckoj (Sarnade) postojao munici.piti
kaj i, dosad nije u p isani m izvorLma - municipium Sarni(t?)
ensis (?) . Prema tome bi Sarniensis ecclesia bila crkvena upa (parochia)
mun. Sarniensis , a Vitalis presbyter njezin upniik. Iz izvora, se ne vi'di ko-joj
je bi.srupiji pripadala ova u.pa .63
Katel u Vrbljanima je i avarski upad li Dalmaciju u post
justinijansko doba. U jednoj od ti'h provala bio je razoren t
katel u Gonnjim Vrbljani:ma (597 . g.)Y4 Tragovi poara su na katelu.
U toj invaziji Avara pod vodsuvom ha.gana Ba:jana 59'7. godine 'll
za,padne Bosne, uz s;tare ri'rnske ceste od ServitiUJma (Bosanska Gradika)
do Salone (doli,ne Vrba!Sa i Sane te Li'vanjsko, Duvanjsko i' Gra
hovsko polje i dr.), uniteno je tada o'ko na<selja (poleis) i ubvrda
(frouria). G;;
Ovaj sa svojim posljetlicama, je kraj
antike li unu'tranjosti Dalmacije, ali ne i kraj ilvota. To doika'Z'Uje posto
janje ranosrednjovjekovne utvrde na Gradu 'u Vrbljanima i u karolinko
doba.0
6
je da su Slaverii, koji su doli s Ava'riJma, ili uskoro iza njih,
ruevne osta,tlke katela >li Vrbl'jani1ma i tu se u sasvim novim
okolnostima, nalkon preki<da koji je, moda, potrajao izvjesno vrijeme.
REFUGE TARD-ANTIQUE A GORNJI VRBLJANI PRl!S DE KLJUC
(BOSNIE OCCIDENTALE)
RBsUME
On a decouvert par hasard en 1967 dans le village Gornji Vrbljani pres de
(Bosnie occidentale) un castel tard-romain du type de refuge. Cette fortifi
cat ion a ete partiellement recherchee au cours des annees 1967 et 1968.'0
Le village Gornji Vrbljani est situe sur la rive gauche de la riviere Sana vers
35 km au sud de Le refuge meme a ete construi t a l'hauteur de 700 m envi
fons sur le plus haut sommet de la colline appelee Gradina ou ont ete decouverts
dussi les restes d' une agglomeration fortifiee prehistorique (oppidum). Sur une vaste
region de deux cotes de la riviere Sana, au temps preroma in et romain ancien, ont
vecu Maesei, la tribu illyrienne avec 269 decuries (Plin, III 142), voisins orientaux
des Iapodes.
17
Dans l'introduction de cette contribution l'auteur expose les principales
c!onnees topographiques se rapportant a leur pays et aux agglomerations prehisto
riques et roma ines. Tandis que la partie du nord de leur region, celle aux environs
de Sanski Most (une grande necropole prehistorique de Maesei y a ete decouverte
avec l'agglomeration du VI-III siecle av. n. e., GZM 1896, 219-270) est connue par
les riches mines de fer a l'antiquite,' 8 la partie du sud de leur territoire vers la source
de la Sana, a ete au temps romain surtout une region agraire, en majorite d'e1eveur,
6J PoloaJj Sarniensis ecclesiae mogao je birt i onome ni,nske, kalko to
proizlazi iz Spli tS'kog sab ora 928. godilOe : Nonemsis vero ecclesia non
episcopum antiquitus sed archipraes'byterum habui sse cogn oscitttr (GZM, 1902,
str. 414--415).
64 I. B o j a n o 'v s ok i, Baloie - rims >ki munici'Pij u SipO'VlU na Ph'vi , All'heol.
rad. i raspr. , VII (1974), str. 364-365, g,dje je navedena i, ostaila literatura.
65 Ibidem, str , 364.
66 O kasnijim nalazima na katelu u V.rbl'jam.Lma v, mo.j rad nav, u bilj. 39,
koji je sastaW1! dio ove rasprave.
123
KASNOANTICKI KASTEL U GORNJIM VRBLJANIMA
avec les paturages etendus et les forets epaisses (meme aujourd'hui). Les Maesei.
comme de tres bons soldates ont servi en grand nombre dans les regiments mili
taires romains, " en Europe et en Afrique ce que prouvent les inscriptions de ce pays.
Peu de donnees epigraphiques ont ete conservees sur leur r egion plus etroite qui
s'appuyait sur la montagne Il semble que la partie du sud de leur territoire
tribal a appartenu au temps ancien imperial il la commune peregrine (civitas), de
laquelle s'est developpe plus tard municipium Sarniensis (?) avec le centre il. Sar
nade (!tin. Ant. 269,3), aujourd'hui Pecka sur la Sana.
Le castel tard-antique du caractere de refuge a Gornji Vrbljani a ete situe
sur une bonne position de defense, bien eache. Les remparts de la fortification ont
ete construits seulement sur les c6tes du nord et de I'ouest, parce qu'elles etaient
accessibles, tandis qu'il s'etait appuye sur la cote du sud et de l'est sur le profond
canon de la petite riv:ere de montagne. La fortifica tion meme a occupe le plateau
Clccidente, penche vers le cote occidental, sur la surface vers 110x65 m (Plan I). Le
long du rempart du nord ont ete construites les pieces pour les gamisons (complexe
de logement-Plan II).
Ayant en vue que le rempart occidental a ete construit sur la pente, les eaux
l'avaient emporte en grande partie, tandis que celui du nord - qui a ete construit
sur un remblai fort de la gradina prehistor.ique - c'est conserve jusqu'il. I'hauteur
de plus de 2 m (considerant du cote exterieur). Ayant les murs de petites epaisseurs
(0,65 m) , le remblai a ete du cote exterieur soutenu par les contraforts legers. Il
semble qu'il s'est termine par les creneaux, parce qu'on a trouve le long des murs
bien de fragments de calca-ire. Du cote interieur de ce remblai a existe probablement
un corridor en bois, parce qu'on a trouve beaucoup de cendre du sapin.
Le complexe de logement (Plan II) a ete compose de plusieurs pieces, fondees
en deux niveaux et placees autour d'une petite cour (E) qui s'appuyait sur le mur
du nord: l'antichambre (A), une petite piece d'entree I(B), une grande piece, probable
ment chambre il. coucher (C) , une piece centrale 2vec la cheminee (D) et la cuisine
(G)avec le praefurnium ,(Dt} et le fourneau (G,). Dans la petite cour s'est trouve un
recipient, bien construit, pour l'eau (l ,30xl,63 m), couvri de mortier hydraulique. Au
sud du complexe de logement sur un plateau rocheux s'est trouve un grand enclos
qui a servi a:.l peuple de refuge. Les constructions le long de mur occidental ne sont
pas recherchees et elles sont mal conservees.
Le complexe de logement est construit en pierres cassees et peu tai1lees. La
technique dc construction est ilTeguliere (structura incerta), les pierres sont placees
dans le melange du mortier, ce que prouve qu'il s'agit d'une construction de l'anti
quite recente.
Par l'analyse de la technique de construction, surtout de la piscine (du recipi
ent) et des trouvailles mobiles, en premier lieu de la ceramique, I'auteur conclue que
ce castel a du etre construit relativement tot, il. la fin du Iverne ou au debut du verne
siecle. Son existence est sure au verne et VIerne siecle.
Le castel il. Gornji Vrbljani s'est trouve il. la de l'ancienne \Coix
roma ine Salona-Servitium (!tin. Ant.) qui traversait le long de la rive droite de 18
Sana. Selon toute apparence il a servi de refuGe a la Sarnade voisine (Hin. Ant. 269,3),
dans laquelle sur le concile ecclesiastique a Salone, l'annee 530, est indique Sarni
ensis ecclesia, la paroisse ecclesiastique, il. la tete de laquelle a ete Vitalis presbyter.
5G
Au temps des ,invasions des ennemis au cours du VIerne siecle, le castel a Vrb
ljani a servi de refuge II la population voisane et il a ete ruine en 597 pendant
l'invasion des Avares.
64
Cela indiquent les traces de l'incendie. Il a ete en usage de
nouveau au temps franc (carolingien), ce que prouvent les fouilles decouvertes quc
ce sont une aiguille de ceinture et un eperon meroV'ingien:)Q (GZM 1976, 245).
TABLA I
I I
, I
1 ~ ~ - d r - - - - - ~ L .
Crtei: S. Kudra
TABLA II
Crtei : S. Kudra
TABLA III
11
17
15
1 2 3 O _

9
- H
Crtei: Ing, arh, ,
GOJKO
NOVCI IZ OKOLICE CAPLJINE
Donji j srednji tok Neretve, tj . dobro je poznato
1 i stranil m koji se bave arheoIlogijom. Zbog
obilja arheoloikih lokaliteta ovi su predjeli davno prifV1u.k:li panju i naih
i inostmnih I. Mnogobrojni arheolokil predmeti koji su u
Mogorjelu, i i bezbrojni nalazi na
cij-eloj ovoj teritoriji da su ovi kraj evi u starom vijeku bili gusto
naseljeni. U arheolokom pogledu ovo je najbolje istraeno i rezultati
su objavljeni. su se bavili naselja
i a naJlazi spominjani Souswmo usput. Objav1jell1
je samo jedan s'k u.pn i nalaz novca:!, kao i novci koji su priliikom
arheolokiih is:kopavanja lU
U zbirci Zemaljskog muzeja u Sarajevu ima 113 za ikojie se
s igurno zna da iz Caplj ine i iz okolice. (Ovdje ni s u 1l10vci
iz Mogorjela, jer oni zaslu.uju .da 'se obrade posebno.)
Kao to se i'z priloene tabele vidli, oviJm iJma 12 drahmi
koje su kovane u junoili.rskim gradovima Apolloniji i Dyrrhachi,j!ll". Ove
drahme mogu se u svim priobalniJm ,mjestUma, a ponekad i duboko u
unutranjosti. To je pouzdan do:kaz da su one u drugom li u prvom
stare ere bile u intenzi!vnom opti-caju naporedo s rimsIbm denarima i quina
rima. Jli'noilirske novce donosi!li su grcki trgovci koji su preko Narone
oba.vljali poslove sa stanovn icima u donjem i srednjem toku Ne
retve. Ovi su trgovci dopre.mali -s6, oruje, alart i nakitt , a odvozili iJto, drvenu
i ivot injske koe
G
Trgova!cki put iao je uzvodno doli.nom Ne
retve,kao i dolinom rijeika Trebiata i Bregave. Najvie
l C. P a t .S e h, Ptseudo-Slky,laxOivo jezero. Prino$ .poviJjesti donjeg
Were>t,ve, GZM XVIH, (1906), Stlr. 378.
2 E. P a a 1 iC, naselja i ,komuinilkaeije u BiH, Sa.ra,jevo, 1960,
:'ltr. 64-65; 1. B .oj a,n o v .s k i, Mo,gorjelo - .r imsko l1Uirres, GZM, 1969, str. 1(38
\70; 1. B o j a n o v,s lk i, Rimska cesta Narona-Lel1silnrum . . . , Godilnja.k ANUBiH
X, knj iga 8, str. 140-0166.
3 C. p a -t s e h, sesteraca li Babinom DoLu, GZM, XII , (1900), sbr. 543.
Dr 1. C: r em o n i k, Rim,ka vi'la li GZM, 1965, s,tr. 147.
5 C. p a t s e h, ZUlr Geschichte LlInd Topogra,phie vo'n NarO'na , Wien, 1907,
btr. 96--W7.
5' Cf. A. R i es e, GeOglraphi la'tin i mi:nores, S. 119: CaseUll1 i-taque Dal
ma,tenum et 1Ji,g1na teeti-s ut i:lia, simi,liter et fenrL:im, tres species, cum sit utilia,
ab'Ulndans emi,tJti,t.
6 K. K ur z, Die Wi!!Ytschaftsgebiete im vorromischen Dal1m3lt ien, Praha, 1970,
5>tr. 35.
GOJKO KRALJEVIL:
128
nalaza je na putevima pored spom,enutih rijeka, a u je
i reljef Kastora i Poluksa', Pretpostavlja se da su ovaj reljef 'li
shjenu ukle'Sali trgovci , kaj ima je ovo bi.Ja glavna nica za
putovanje u unutranjost.
novcima koje ovdj,e opisujemo nema pnimjera:ka .koji pripadaju
ilirskim vladarima Gentiusu i Balaiosu, ali to ne da njihovi [lovci
billi u opt icaju u ovtim krajevima. Ta'kvih je novaca bilo, alil nisu dospjeli
u na Muzej. Zapadno od Narone 'u selu je skupni nalaz
od 500 komada ilirskog vladara Balaiosa
s
Novci ovog vladara
su na Sicilliji , a noveli ,kovani na Eu'beji su u okoli.ci nu'vna.
To je nepobi,tan dokaz da je u predri.ms,ko i u rimsko doba trgovinska raz
mjena bila vrlo intenzivna i da je novac koji je kovan u ilirskim i
kovnicauna 'dopirao u sve kolonije na obalama Sredozemnog moran
Brojni nalazi r,imskog republilkanskog novca, spomem.i,k AUg'U!stovoj po
bjedi podignut u

kao i navedeni 'reljef uJklesan na stideni u
- da se ovdje vrlo rano naseljavati stanovnici
iz Ita'li j e, koji 'su ilmaJi zadatak da utiru put rimS,koj okwpaciji, i asimilaciji .
Ovi doseljeniJci ne bi imali takvu ekonomsku da podJiu spomeniike
r1mskbm pobjedama da ih 'nije ;podupirala i finans irala dravna blagajna j.z
R1ma. Da su Rimljani ima1i jako 'U!poriteu Naroni i u donjem toku Neretve,
i, da oje rimski Publius Vatinius
ll

vojne pohode protiN Delmata iz dmskog vojnog logora Ikod Narone (god, 45,
stalfe ere).
Plodno zemljite u 'donjem toku rije\ke Neretve bilo je li toku djele
rimske vladavine za naseljavanje Lsluenih veterana, koji su
nom potjecali iz Italije. blagostanje postiJgli su ovi krajevi u to'ku
II i III nae ere, ,kad su ve]ike povrine oko srednjeg i donjeg toka
Neretve pripadale Naronitansko'j kolonij i 12 U toku II rimski carevi
Hadrianus, A, Pius i M, AurelVuisdarivali su pojedinLmnaseljima rimsko
dr,wljansbvo - tako da se na kamenim spomenicima iz tog perioda javljaju
i mena Ulpi'u,S13, Aeliusl-! i Aurelius, u naem na1azu novci ovih
careva su najslabije zasbU!pljeni, Najvi!e novaca iJma iz perioda rimske
ekspanzije u nae lkrajeve (Augustus i Tilbernus) , te iz 'perioda IV
(Constantinll!s Magnus i njego'vi nas1jednici), je ovaj balkreni novac
kavan 'u kovnicama Siscia i Thessa:lonilka.
7 V, P a k val i.n, Ilnt erpretaeija VilkoV'oih preas,tava na st iljeni kod Dra
Starinar XXII,I , BeQg'rad, 1972, str. 53-59.
8 F, B li J i Bu'letiti/no di. a rcheologia e stor ia dalmata XXXI, 187,
9 C, p a t s e h, Die Herzegowina einst und jetZ1t, Wien, 1922, str. 207.
10 C, p a t s e h, Cf. bilj, br. 1 (CIL 14625),
II Z i p p e l, Die romi,sehe Herr-schaft in Iliyrien, Leipzig, 1877, s tr, 207.
, 2 M, S li i Odnos g)rad->selo u a,ntiei , 3-4, Beograd, 1973, str. 24.
13 Cf, CIL 1763,
" Cf. CIL 12800,
129
ANTICKI NOVCI IZ OKOLICE CAPL.J]NE
NOVCI PO KOVNICAMA
P,edrimski
AlpoILloIDia 3 ,komada
Dyr.rhaQhilUJm
9
Rimski republikanski
ElphesUJs . 3
Lugd<ul1!um 3
Utica l
Rcma 15
Rimski carski
Roma 29
Ephesus 8
L,ugdul1!UJm 1
Vim:naci'UIffi 1
Medi.ola:nllllm
1
Ti.cin-um .
2
Alexa'ncliria 2
Thessalon ica 4
Sisoia . 24
Cyzious
l
Aqu,hleia 2
He-radeia 1
Awelate l
Sinmi'ulm 1
CCI:1 stan-ti,nopol '15 1
NALAZA
Kao to se iz priloene tabele vidii, imamo tri nO'VClca iz ApoBanije i
devet iz Dyrrhachija. Ovi su bili u opticaju 'u drugom i prvom
stare ere naporedo s rims,kilm ,repulbli!kansklm denarima. nov
oima ikoji su ,kovani u Dyrrhachij'u ima najvie onih koji na-tpi's <DrAwN.
Zanimljivo je da rimskim republikanskim novcima ima podo'sta quinara,
a najstariji je kavan 102. g., za vrijeme Klodijeva zakona (LEX CLODIA).
Ovaj quinar ima na aversu Apolonovu glavu i Q (r. b. 17) .
Poto je Saturn'us bio zatitnik 'porodice MEMMIA, to na ovom
imamo Saburno'vu glavu i harpu te natpi,s ROMA. Na reversu je u dvopregu
prikazana Venera koja dri sceptar, a iznad nje je Cupido s vijencem. Pred
stava Venere da je MEMMIA trojanskog porije'kla (r. b. 16) . Juno
Sospilta je bila zatitnica porodice PAPIA. Zato na aversu predstavu
Junone, koja na glavi ima kozju .kou i rogove. Na reversu je Gryphon i
natpi,s L PAPI tj. Ludus Papius (r. b. 25).
Antonijev quinar (r. b. 32) kavan je povodom i2Jmirenja
tr ijumvira Antonija i Oktavijana. Na aversu je glava CONCORDIJE (bogi'nje
sloge), a na reversu su predstavljene dvije ruike i iznad njih caduceus kao
simbol mira, blagostanja i procvata trgovine. Oko toga je natpis M ANTON
e CAESAR.
Nakon bit.ke kod Akcija (31. g.) August se zadrao u Maloj Aziji, gdje
je uspjeno vojevao proti,v mnogobwjlnih maloazijskih naroda. Telk 29. g.
vratio se u Rim. Kao uspomenu na vojna olsvajanja u Maloj Az,iji kova n je
quinar, na je aversu Victoria, koja dri vijenac u desnoj rnci, a pal
minu grane;.cu u lijevoj. I spod Victor ije nalazi se ci.sta mystka i dvuje zmije.
Okolo je nat'pi,s ASIA RECEPTA (r. b. 35). Novac je kova n u Efezu.
9 - CZM, NS, XXXIV - ArheOlogija
130
GOJKO
Trajanov dena.r (r. b. 53) kavan je naJkon velikih rimskih pobjeda u
Siriji, Mesopotamij,i, Parthiji, Armeniji i Perziji. Na prednjoj strani je natpis:
IMP CAES NER TRAIANO OPTIMO AVG GER DAC PARTHICO. Na aversu
je: PM TRP COS VI P1PSPQR. U sredini je ratoborni Mars, koji dri Iko'Plje
i trofej.
Trajanov denar (r. b. 54) mir i blagostanje u Rin1Skom Carstvu.
To blagostanje predstavljeno je u geniusa 'koji dri paterfU i klasje ita.
Na aversu denara Julije DO'mne nalazi se riljedak 'natpis SAECVLI
FELICITAS i egipatska boginja Isis, koja dri bebu. Neki m'isle
da je to alUizija na blagostanje i mir u rimskoj dravi, dak drugi mi's1e da
se ovakvim natpisom carica zalae za nataliteta (r. b. 60) .
Nakon povratka iz rata protiv Perzijanaca kovan je sestertius Alek
sandra Severa Ikoji ima na aJversu predstavljenu enu (Providentiu) koja dri
i rog obilja. Time se eli naglasiti blagostanje u Rimu nakon careV!ih
pobjeda na Isto!ku (r. b. 62) .
MaJksimijanov sestertil.lJS (r. b. 63) kovan je nakon carevih vojnih u;s.p'ieha
u Germaniji (235. g.). Natpi.s PAX AVGVSTI paka"Z!uje da je, nakon pobjede
nad Germanima, li drav i zavladaO' mir .
Follis Ma.ksim i!jana Her1kulija (r. b. 80) kovan je u Solunu (Thessaionica)
308. godine, u vrijeme kad se u ca,rstvu vodila borba za prevlast jer su tada
u dravi bila priznata cara. Na reversu je predstavljen genius koji
dri pater u i rog obilja.
Novac Galerija Maksimijana (r. b. 81) kovan u Cyziku odnosi se na
vlada,revu elju za vojnom slavom. Na aversu Ije predstavljen Ju.piter, koji
vladaru daje Victorijuna globusu, a okola je natpus CONCORDIA MILITVM.
N navci u avom nalazu, .kaa i navci koj i S'U priBkam
arhe0lakih :skapavanja u pripadaju rimskim vladarima kaji su
vladal i kancem Ovdje nE:ma bizant ijskih navaca, ali u samoj
Naroni je skupni nalaz bizantijS'kih zlatni/ka koj 'i pripadaju bizantLj
Ski>'l1 vladarima estog (Justinus I, Ju.stinijanus, JustinUlS II i Tibe
ri\.iS II). l C, Ta je pouzdan dokaz da se rims.ki navac adravaa u
apticaju i u taku petag a anda je pristizati (u malim
nama) bizantijski novac, kaji je za vrijeme seabe naroda i u ranom srednjem
"' ijeku bla plateno s redstva ne sama u naim krajevima nega i u svim
;cemljama nekadanjeg Rimskag Carstva. Prema padacima to naJm ih pruaju
oisani kaO' i prema nnome ta nam daje arhealoski i
materijal, Avari i Slaveni su pravalili u junu Hercegovinu (i junu Dalma
u) kancem estag i m sedmog U strahu od bezobzirnih
das eljenika staralsje-dioci su se povukE u brdovite predjele, a doljaci su
,aposjeli naselja u ravnicama]r.
l.l C. P a ts c h, o. c. b r. 5, s'tr. 102- 103.
16 K. J i [' e Die und Bel"gwenke von Serbien l.lJnd
Bosnie n wahrend des Mittela.Jlter.s , str. 27.
KATALOZI PO KOJIMA .JE ODREDEN NOVAC
B.iVICG: Br i t' 3h C2LaloE:.ue cf G: ee'k c c::1s (The,33Jly to Ae tolia) , London, 1879.
Gr,ueber: Co ins ot the Rc.:nan :':1 the Br'Lsh Mus e ulffi , Lo-ndon, HHO.
BMC: Cc:ns olf ,the ROm2;:1 Emp're in the Br't" sh MUSEllJlffi , London, 1923-1962.
RIC: Roma':1 Imperial Coina,ge, Lo,ndon, 1,923-1972.
Voe-tter: o.hto Voetter, Die Mi.inzen der rom:13chen Ka iser, Kaiserinnen !Urud Cae.saren
'Von Dioe-l e tianus (284) bis Romulus (476) , Wien, 1921.
---------- -- ------

Red. Ibr. 'Lme vladara Nomi'naJI Mijes1to. Godina Ko.vnrica Ka talo.g lrtl V . .bro.J
vanost __ ou Zem. m'U'zeju
l. A,poJ.lomia drahma do.:brr"o L: aJPlj in a 229-100 Aipo\r1omia BMCG 4 5991
('Dhes's ail ia-Aetto.li a,)
2-3. drahJITla do.e L:apljina 229-100 BMOG 32 10982, 1Ul07
4. DyrrhachhllITl draJhma do.e L:ap.ljina 229-100 DY1'l"phachi'l.llIll BMCG 36 11088
5--8. Dyrrhachhum dra.hJITla lo.e L:apljina DY1Ilrh ach i'Urrn BrMCG 41 5997, l(H51
7. DynrhaJChiJUm drahJITla V. dobro. Neum 229--;100 DY1r,rha.chi'Um BMCG 87 11102
8-9. DY1rt'hachiJUm dra,hma lo. e L:apbjina 229_100 Dy,r,rhachi'l.llIll BMCG109 76'36, 10381

Z
10. drahma lo.e L:a;plrj ina 2'29-J100 Dyr.rhachi'l.llIll BMOG 151 7972 >-l
!1-12. D)"r.rha.chiIUID drahma L:alpJ:j ina 229-100 Dyuha.chi'l.llIll nei'dEmtificih'am 10150, 10634
;:;.
:;::
13-14. Rimska .republiika vi eto. r i,a:uUJ!'> loe L:a,p1j ina 229 Roma? Grueb.er II, 'S. 19-8, Ib:r. 223 59[}2, I0985
15. Rim&ka re!plUlbliJka sem'i's loe L:alpljina 2117-1197 Ro.ma Gnueber I, s. 54, br. 454 10595 Z
* 16. Rims'ka 'republiikar denaniu6 V. do.b:ro. lH Roma Gnuerber I , S. 205, br. 1:347 3974
O
17. R i=ka republika qUinarilUJS lo.e L:aJpljina 102 Roma GnUlber I, <s . 164, br. :1076 946
<
Q
1&--20. Rimska 'repulbliika quinar irUrs lo.e L:alPlj ina 100 Roma Gnuelber I, S . 168, br. . L102 862, 945, 3472
N
21. Rimsrka repub1iika qu inarr ll US do.ibr.or L:alplij ina .gO Roma'? Gnueber II , s. 304, br. 57,1 947
22. RimS/ka 'repulbHka q'UinariUJs lo.e L:apljina 89 Roma? Gnueber II, ,s, 315, br. 763 847
O
:;::
23. RimSIka rrepu.blilkar dena.r>i'UJS dobTO L:alPLj ina SB ROIl11a Gnueber ,I, ,s, 257, br. 1893 9852 O
r
24. Rimska 'repiUblirka dena.rti'l.l!S dobT.O D. Hrasno. 87--'86 Roma Gl1uebar I, 'S. 311, Ibr. 2448 97,57
()
* 26. Ri'mska .repUJblirka denari'llJs dobro. L:alPljina ,80 Ro.ma Gnueberr I , S. 377, br. 3058 5994
M
26. Rimska 'reP\lJbliJka denal'l"irus loe L:a.pljirna 70 Roma Grueber I , 's. 422, br. 3394 10149 ()
27. Rimska reu;rubrriika. qui nari,llJS lo.e L:alpljitna 47-46 Utica Gnuaber II, 's, 575, br. 19 5995
28. RimsIka republika denani'l.l!s dobT.O L:aJpl'jirna 46 Roma Grueber I , ,s. 524, br. 404.1 3471
'1l
[
29. Rimska :republi.ka quinariru-s lo.e L: ajplij irna 4'3 Lug<:ln.un.um Gnueber II, ,s . 394, br. 36
Z
30--31. Ri'ffiSlka republika qui n a,r iu<s lo.e L:alplijirna 4:3-42 Lugdu:nJUm Gnuerber n , s. 394, hr. 33 865, 5993 M
" 32-33. Rimska q'Uinari'l.l!s lo.e L:a.plOirna 40-3,9 Ephessus Gnueberr II, S. 498, br. 128 861, 11068
34. Rimska republiIka, denalrirU's !.oe L:a.plj ina 32--31 E:phelS'srUJS Gf1Uooer II, '5. 528, br. 197 10148
* 3,5--42. Augn.llsUus quinariulS lo.e L:a.pljirna 29-2r7 .n.e. EphffiSIUJS BMC, ,s. 105, br. 647 863, 864, 3473,
10983,10597, 10981,
11006, 12071
43. Agrippa. as dro.b:ro. 30--37 n.e. Roma BMC, rs. 142, :br , 161 4318
44-45. Tiberi'l.l!s ars lo.e L:apljhna 35-37In.e. R<mla BoMC, ,S. 14,1 , br, 146 10590, 11009
46. Ti be.ri'UJS denarrius do.bro. L:a.plj irna 26-37 Lugd'l.l!nJUm BMC, 'S. 1>25, br. 34 11608
47. Thb er.i'llJS a's lo.e 10-11 Rama BMC, S. 50, br. 271 8002
48. Claluodi.us I qrua drarns loe
L:a;pljirna 41 Roma BMC, 's. 18e, ib:r. ,174 9354
..
eN
eN
Red. hr. ,Ime v,ladaTa Nominal Mjesto Godi'na KoV'n,ica Katalog Inv. broj
t-.?
vamost naJI arza em i.Ur anj a uZem. mlllZej u
49-50. Clauldiru,s as loe 41 Roma BMC, s. 183, br. 149 10979, 4317
51. Galba sestel'tilUJS loe 68- 69 R oma BMC 68 3933
52. Vespas ianU's sestetti<u\S loe 71 Roma BMC 558 12057
,. 53. Tha,ianrus dena'r iulS v.dobro ilITa 1,1'2 Roma BMC 590 11274
'" 54. 1'rai an'l.l.s de n arilus v. dobro Kile-pe i 112---.113 Roma BMC 551 5665
55. An tO.n P iu.:; s estel1tilu's pobro 140-143 Roma BMC 1262 12358
56. AJntolniln'u's Pius as loe SvirtaIVa 160-161 Roma BMC 2118 8000
57. Fa,usnina II sestffi1tiluls loe 161-178 R oma BMC 924 4320
58. F a'UJs,tiln a II se"telltilUls 'loe 1&lh176 Roma BMC 910 1017
59 FaJusti'na II as loe Gabela Roma BMC 2159 9357
, 60.
J uliaJ Domna de nalr ius dobro 198-209 Roma BMC 77 2252
61.
" 62.
* 63.
* 64.
J ,ulia, Domna
AJlexSlnder SeveTII.IS
'Ma.x im illllUS
G()Ij'dial!1us III
sestenUm;
sester<ti1us
ses teI1ti'us
sester<tilus
dobro
dorhro
dobro
dobro




21.2-217
232
235
240
Ro'ma
Roma
Ro'ma
Roma
BMC 215
BMC 883
BMC 7
RIC 306
11070
10594
4321
4322
p
o
'-<

o
65. Goroialnu!s III antoni'n ianus loe Roma RIC 94 4323

66.
67.
Gordi,anIUE
Traialn-us Deci>ulS
sostenti<u.s
seste rtilU's
loe
loe

Garrite
242
249-251
Viminacium
Roma
BMCG 12
RIC 112
11,275
12068
::o
;p
r
68.
69.
70.
Va,ler ianus
Gallienu!>
ClalU/d iU6 II
a.nlton.iln i aJn us
aln.ton.i'n iain UlS
<llnlto.nhn iain UIS
loe
loe
loe

Nlepci
Klepci
2'57
255-256
26B--270
Mediolan'l.ln1
Ro,ma
Roma
RIC 270
RIC 100
RIC 259
729
l0984
10592
'-<
t'l
<:
o
7:l. Cl a:udi'us II a,n!ton,in iain UIS loe Kilepci 268-270 Roma' RIC 87 4252
72. ela'UJdi/us II antoni n i aJn us loe 268-270 Rom3J RIC 58 11449
73. Probus a.n-to:n.iniam UJS loe Kle,pct 276--.,282 Roma RIC 150 9220
74. ProbuiS a,n tonin ialn us loe K.lepci 276-282 Si'seia RIC 722 4166
75. Pro.bws a,ntoni'n iaJn UJS loe Klepci 276-282 Si'scia RIC 626 4165
76. ProbUlS an.toninian'ulS dobro Klepci 276-282 Tici.n'l.lffi RIC 430 4176
77. CaJr'iniU6 antoninianulS dobro Klepci Tici,num RIC 295 4168
78. Di o olet1ialn'us a,n to:ni'n i aln us lo,e 296-297 AlexandTi,a RIC 46 11071
79. Dioc[ejtia'n'l.ts aes foNils loe 295 Siscia RIC 83 10327
" -80. MaJXi,mian'l.lJS aes fo.)r)'i.s dobro 308-310 Thessalon ica RIC 30 4325
., f, 1.
HerCIulim
Gallerilus aes foUis dobro Sitruge 295-299 CY'ZJioUlS RIC 18 b 10477
Max i,mim.liS
82. GaJer!IUlS aes folli's dobro 299 Aquileia RIC 32 92,38
83, Ga,leri.us aes fol,lis loe 300 Sisaia. RIC 135 1915
S4. Maximi.m.lIs II aes follis Joe 312 Heraclea RIC 74 4326
85, Lici:nilliS I aes follis lo,e Ca,pljima 3:13-315 Si,scia RIC 4 3935
86, LilCinlius aes fo11i5 loe Ca,pLjima 316-317 Alex3Jnoria RIC 18 7635
87, L icimilll!s II aes follis Jae 317 RIC 126 43127
88-90. COlns.tantinus I aes foLlis dobro Klepci 313-315 Svscia RIC 3 4170, llOOS, 12060
9.1. COlnsta,n'tinu,s I aes follis Jae Ca,plj illVa 3:13-315 S lisci a RIC 7 12080
92. COInsta.n ti,nus I aes follis loe Garite 318-3,19 Siscia RIC 53 12065
93.
94.
Constaln tirnl\..l!S I
Con>staniti,n'Us I
ae-s
aes
follis
foLli 's
loe
dobro
Gabela
D. HJraiSno
325-326
320
Am,tiochia
Siiscia
RIC 63
RIC 134
9575
9758

Z
>-l
95. Cons,tan tin us I aes follis loe 3:1,8-319 ROIffia RIC 136 11009 ()
96. Con:sta.nlti.nulS I aes follis dobro Gatrite 324-325 Siscia RIC 1,83 120&1
97, Cons tantinus II aes follis dobro DTeteltl 317 Siscia RIC 37 9359
Z
98.
99.
100.
l Cl.
COlnstan.tiIlIus II
C(}n,s tan tin1llS II
COIns ta,n>ti.us II
Con-Sita n Hus II
aes
aes
ae:s
aes
foll'is
follis
follis
follis
dobro
loe
loe
loe
Klepei
Gari,te

Garite
320-32,1
334-335
337-361
337-361
Siscia
Siscia
Siscia
Siscia
RIC 163
RIC 236
Voetter, s.
VoetteT, s.
304, br. 8
305, bir. 18
425:1
12054
3270
12.066
o
<:
Q
N
102. Cons.ta,n,tj,us II aes follis loe Garite 337-361 Siscia Voetter, s. 305, hr. 39 12062 O
103. Constam'bi,u>s II aes fo-Jlis loe Klepci 337-361 S hrmi'Wl11 VoelJter, iS. 268, br. 13 11403

O
104.
105.
106.
107.
108.
COIn's,t3Jn'tilulS II
Co ns tanltirus II
Co,nstamtilu5 II
COIns tanrtius II
Cons talnhi UIS Ga1Lus
ae:s
aes
aes
aes
aes
foHis
foll is
ioUis
foUis
fo,jJjs
lo'e
lo,e
loe
loe
loe
GariMe

Ga,rime

Neum
337-361
337-361

337-361

Thess a.10Il1,jca
ThessaJOIl1.ica
Silseia
Thessa.1oniea
Si'Scia
VOe/Mer, s.
v.oette.r, s.
VoeHter, s.
Voe:tter, s.
V,oebter, ,s.
344, br. 3
344, br. 18
305, br. 39
344, br. 18
310, br. 17
12063
4330
12062
4330
9236
r'
n
M
()

'o
r'
109. J luJiarnus II aes fo>llis loe Garirt:e 360-363
poJiJs
Voebter, s. 105, br. 6 10591
'-<
Z
M
110. J,uJia,nus II aes folllis loe Klepci 360-363 Si'seia Voetite:r, s. 3,10, br. 19 10010
l iLl. Va,lenltini a,n UJS aes follis loe Gari,me 364-375 S iscia Voe-tter, IS . 311, bir. 3 12067
11 2. Theodoo,i'Us I ae:s f()lllis loe Klepci 384-387 Si saia Voetrt:er, .s. 312, br. 1 10593
113. Theo.dolsi.us I aes foHis loe Klepci 384-387 Cyzi;aus Voetter, s. 312, br. 2 10987


w
TABLA I
1 6
25
32
53 54
62
63
sO
64
6 O
. 81 60
135
ANTICKI NOVCI IZ OKOLICE CAPLJINE
ANTIQUE CO!NS FROM CAlPLJlNA
SUMMARY
The Numismatic Collection of the Regional Museum of Sarajevo contains
113 antique coins which are known for certain to have been found in Capijina and
its environs. ThrE:e of these coins were minted in the southern Illyrian town of
Apollonia while nine were minted in the south Illyrian town of Dyrrhachium. These
coins werc minted in the second century b. C. and were brought to these parts
by ancient merchants who traded via Narona with the inhabitants of the lower
Neretva. On the basis of written sources we know that these Greek and Roman
traders sold weapons, tools and jewelry in this region and thct they bought wine,
grain, mea t and hides.
These coins include 22 of the Roman Republic, which were for the most
part minted in the mint of Rome. This currency was in circulation in this region
before the Roman occupation and also in the first years after the Roman invasion.
Most numerous are Roman Imperial coins which were minted at Rome and
Siscia. These coins were found on Roman sites around Capijina and as these are
numerous, archeologists suppose that this region was very densely populated during
Roman rule.
The most ancient coins date from the fourth century A. D.; most probably
these were used as a means of payment in the fifth century as well. During the
period of migrations, tbe commercial circulation of currency diminished because
the population, due to lack of money and to constant Barbarian inroads, began
to trade goods for goods. Fearing Barbari,m incurs ions and plunder raids, the
native population withdrew into the mountainous areas while the newcomers took
possession of the settlements and arable lands in the pIa-ins and river valleys.
NADA
SLOVENSKA NEKROPOLA UMAHOVLJANIMA
KOD BANJALUKE
Na prostranoj fluvijaInoj, sljun:kovi'to,j ra,vni ,koja se prootire
od glaVll10g :puta BanjaluJka - Bosanska Gradika, prema Vrbasu, na 'njeno,m
uem sekto,ru zv, Luka - Ku,no gro,blje, vla'sni'k Milan iz Mahov
ljana OIt.\{lrio je 1967. godine, priljikom ljun!ka, nekoliiko grobova
ko,je je unitio" a nala,ze iz njih, uglavnom bro,nzani nakit, predao Muzeju
Bosanske ,krajine u Banjaluci'. Kru.stos o,voga Muzeja Vera
preduzela je u 1968, godini jed!J1o, manje zatitno isko,pavanje i otkrila jo
osam .grobo,va, o,d kojih je nelko,lilko sadrava,lo relativno bogate na,laze bron
zanog naJki.ta, l ovi prvi rezultati i ugroenost lokaliteta u'kazali su na
potrebu o,Psenijeg i detaljnijeg i'straivanja ove nekropole. Si'stema1:skim
arheolokim islkopavanjima u to,ku 1969 (2-21. VIII; o,tikrivena 43 groba), 1970
(22, V-20, VI; otkriveno 36 grobova) i 1971. godine (1-21. VII i 30, VU-14,
VIII; otkriveno, 8 gro,bo,va) ona su u potpwn6s-tfizaJvrena, U s,ve tri kampanje,
u>z autora, su i ing. geod, E, i preparato,r L. uz
Po,vremeno G, antropologa iz Zagreba, M. dipl.
med, iz Sarajeva, i J, stud. arheologije iz Banjaluke, ko,jima ovde
izraavam SVo,ju iskrenu zahvalno,st.
Is'ko,pavanj e je vreno po siJstemu mree kvadrata 4 X 4 m, orij entirane
u pravcu istOlk-zapad, ko,j-o,m su kaJverne iJ: 1967, i 1969, godine
i sonda zatitnog iskopavanja i'z 1968, godine, Uz probnu sondu A, otvorenu
na sektoru Lu!ke (vlasnik ukiu>pna istraena povrina iznosi
m
2
cca 1.350 (Pr;ilog I), Pri:likom isko,pavanja je da je slovenska
nekropola locirana na jednom delu prostrane praiJstorijske nekropole s U'Ma
ma, su brojni ostaci o,tkriveni skeleta, a i na okolnilm njivama
pI1ihkom poljo,privrednih radova, Uz mno,gobrojne fragmente grube pTaisto,
rij'ske lkeramuke i ostatke ivotinjSlki1h kostiju, je i jedna Po,suda
in situ, nekoBko, fragmentiranih ukrasnih predmeta i pet masi,vnih bronzanih
ukrasnih igala ,sa zanimvji:vim ornamentom. Os1m toga o tikriven i su, u manjoj
meri, sitni ostaci rimskog materijala, kao, i dva primerka
rLmskog 'no,vca (Neron, 54-68 i Valentinianus II, 375--392), Van grobova, na
krajnjem severoi'stoku, je i jedna streliica
2
.
l V, N i 'k l i - M ill t a v d i, Zatilbno iskOlp;wamje ramO!sla,ven.sfk:e nekJro
pOJle 'u seuu Ma.hovhjamiona -kod Z,bofDnilk KJr3(jiikih muzeja HI, Baniia
Lulka, 1<969, 's, 201-204, sL 1-5,
2 N, M i I et i Alrheo,\oki pregJ1ed 11, Beo,graid, 1969, 's, 2116; 12, 1970, s, 155
156; 13, 1971, s, S6--87, T, LVI , l; iJbild" Do zaiVII'nih sredinjeg vitj'eka\ nl:
Lafk;ta'i, 1971, s, 23-24, 26, 28 (lU d8Jl
1
jem t1:'ikis:hu: LaJkitai); iNd., ResuMats des
rechierches s,wr la perj,o:de paleoS'larve en BcY;'ni,e-<Her,zego,v,i.ne, B a1cam osl8JV,i.ca, l,
:Arilep-Beograd, 19'72, s, 123-'126 (fU d8JIijeon Itelkis1Ju: Ba./c<l1nc.s'lalvica l); ibi:d" Ele
meniU della cui!JtUlra koebblaoh in Ho,,>nia e ElrcegO'Vuna, Ba.Jc3J:loslarvica 4, :Arirle;p
BeO!gJra'CI, 1975, s, 94 ff, (u dahjerrn t1:elkJs.tItL: Balc8JTI'O!sla.vica 4), Pra.i:sto<rij,S'ki nalazi
.sou MUiZeju BCl'sarnskekJr3l,june., a za pu'dl,iiCitranlje mg, Z, 2erarvici, tada
kiuSlt05'U ovoga !Vliu,zej a.
138
NADA MILETI C
Materijal iz grobo,va uniten ih 1967. i otkrivenih u to,ku iskopavanja
1968. godine (grobovi br. 1-8) pripada Muzeju Bosanske krajine, a, ostali
nalazi Zemaljslkom muzej'u Bosne i Hercegovine u Sarajevu. Anali,zu osteo
lokog materijala G. antropolog Biolokog instituta Medi
cinskog falkulteta u Zagrebu.
OPIS GROBOVA I GROBNOG INVENTARA"
Grob br. l - Dubina 0,65 m; duina 1,20 m; orijentacija: severozapad-jugo
istok. samo donji deo skeleta odrasle osobe. Ruke
pruene uz telo.
Grob br. 2 - Du-bina 0,50 m; duina 1,05 m; orijentacija: severozapad-jugo
istok. samo donj i deo skeleta. odrasle osobe.
Grob br. 3 - Dubina 0,55 m; duina 1,64 m; orijentacija: severozapad-jugo
i'stok. Dobro skelet enske osobe. Gla'Va frontalno okre
nuta; ruke prekrtene na pojasu. Prilo.g: kod oba uha osam bronzanih
naunica s petljama i jednom jagodom (sedam fragmenti,rano;
r - 3,2X2,8 cm), par bronzanih kari'ka s dve ku.kice (r - 3 i 3 X 2,7 cm),
bronzana na'unica s petljom (r - 3,7 X 3,4 cm), bronzana S-na unica
(r - 3,2 X 3,5 cm), bronzana naunica, s tri jagode (fragmentirana; vis.
2,5 cm), fragment bronza.ne naunice obavrjen spiralnim zavojima ; oko
vrata ogrlica od 162 sitnij e, jednosta,vne i perlice, ute, siV'kaste,
pIave i cinober, uz tri pozJ i jednu posrebreruu; fragmen tirani bron
zall1 i donji deo pri veska ukr aen stili'Ziranom ivotinjskom
glavom (v is. - 2,3 om) i tri probuena rimska bronzana
p rs tena, od njih dva na Jevoj ruci , jedan, verovatno, na desnoj ruci j
jedan, u vidu jednostavnog trougaonog preseka (r - 2,3 cm), kod
levog uha; tri ostala prstena., potpuno istovetna, ismaju trougaonog
preseka i istaknutu krunu u vi'ci'u stepenasto piramide (r - 2,2;
2; 1,9 cm). T. XII.
Grob br. 4 - Dubina 0,55 m; duina 1,10 m; orijentacija: severozapad-jugo
istok. dobro skelet odraslijeg deteta. Glava okrenuta
frontalno; ruke prekrtene na pojasu. Prilog: kod oba uha bronzane
S-naunice (r - 3,2; 3,4 X 3,1; 3,2 )C 3,4; 3,3 X 3,2 cm); fragment bronza ne
jagode; oko vraJta ogrlica od 13 sitnih
perlica, uz jednu kmpniju pla,vu perlu i jednu kauri-!kolj'ku. T. XII.
Grob br. 5 - Dubina 0,63 m; duina 1,70 m; ori j entacija: severozapad-jugo
istok. Dosta dobro skelet odra'sle enske osobe. Glava frontalno
okrenuta; ruke sputene u krilo. Prilog: kod oba uha jedna bronzana
naunica u vidu kar-ike deltoi>dne konture (r - 2,1 X 1,6 cm) i jedna
fragment irana karika s gustim urezima ; fragment bronzane nau
nice s petljama i jednom jagodom; sedam bronzanih S-nau
nica (r - 2,2 X2; 1,9 X 1,8; 1,8; 1,8 X 1,5; 1,7 X 1,5; 1,4 cm); na levoj i desnoj
ruci po jeda,n bronza ni prsten u vidu jednostavnog trougaonog
preseka (r 2,2 cm). T . XIII .
" Dubi ne, sem za gr obov e bor. 1-8, odalt.e lU udno'su na ko,tou 500, 17. S Ltrua oi Oil1 i
Ipla,n IClka,lillta ;iz,rad"o j e j,ng. .E. a plain nelkiro.pc,le, sem dela sa grobo
vima br. 1--8, N. ' .E. u'z N. Ba,da pri do.r a d;i
verz ije za pt.:l'J.liciranje. Fotc.grafsko ,ni ma'nj e 'u teok!u i'sko'pa,va,nja obaviO' je L .
a -naJaza iz glrobova IVI. Sever, b'! V ' f ()l tcglraf Zemaljs'kog IlTllUJzeja. Au.to.r
optea. je O. uba't. De.termi'naoiju materijala da.o je G.
muzeJski Zeoma,l'j s kog ,muzeja. Svima O' vomprilj,kom svoju
iskr enu za hvalnost.
SLOVENSKA NEKROPOLA UMAHOVLJANIMA
139
Grob br. 6 - Dubina 0,65 m; duina 1,53 m; orijentacija: severozapad-jugo
istok. Dosta dobro skelet odrasle enske osobe. Glava okrenuta
frontalno; desna ruika pruena uz telo, leva sputena u krilo. Prilog: kod
oba uha bronzane naunice u vi:dru jednostavne karike otvorenih
krajeva (jedna fragmentirana; r - 3,2; 3,5 X 3,3; 3,2 X3,3 cm); na jednoj
ruci bronzani prsten jednostavnog trougaonog preseka (r - 2,3 cm).
T. XIII.
Grob br. 7 - Dubina -; duina 0,80 m; orijentacija: severozapad-jugo
istok. Slabo skelet. Glava okrenuta u profilu na de<snu
stranu; poloaj rwku nije odrediti. Bez priloga.
Grob br. 8 - Dubina -; duina 1,50 m; orijentacija: severo.zapald-jrugo
istok. Dosta dobro skelet odrasle osobe. Glava okrenuta u profilu
na levu stranu; rllJke sputene u krilo. Bez priloga.
Grob br. 9 - Dubina 0,30 m; duina 1,71 m; orijentacija: severozapad-jugo
istok. Dobro skelet odrasle osobe. Glava okrenuta u profilu na
desnu stranu; ruke pruene uz telo. Bez priloga.
Grob br. 10 - Dubina 0,32 m; duina 1,69 m; orijentacija: severozapad-jugo
istok. Dobro skelet odrasle o,sobe. Glava okrenuta u profilu na
levu stranu ; ruke -s putene u kri,io. Bez priloga.
Grob b'. II - Du,bina 0,42 m; dui'na 1,57 m; orijentacija: severozapad-j ugo
istok. i troan ".kelet odr a'sle osobe. Glava okrenuta
u profilu na desnu stranu; desna ruka sputena u krilo, leva pruena
uz telo. Bez pr iloga.
Grob br. 12 - Dubina 0,33 m ; duina 1,75 m; orijentacija: severozapad-jugo
istok. Dobro skelet odrasle osobe. Glava okrenuta u profilu i
laJko naklonjena prema levom ramenu; ruke sputene u ,kr ilo. Bez priloga.
Grob br. 13 - Dubina 0,27 m; duina 0,89 m; orijentacija: severozapad-jugo
istok. Dosta troan i i skelet. Bez priloga.
Grob br. 14 - Dub:na 0,41 m; du ina 1,85 m; orijentacija: severozapad-j-ugo
istok. Dobro skelet odrasle osobe. Glava okrenuta u profilu na
levu stranu; ruke pf1uene uz telo. Bez .priloga.
Grob br. 15 - Dubina 0,37 m; du ina 1,60 m; orijentacija: severozapad-jugo
istok. Relativno dobro skelet odrasle enske osobe. Glava okre
nuta u prof ilu i na'klonjena na levo rame; ruke prekrtene na pojasu.
P rilog: kod oba uha po jedna bronzana S-na,unica s jednom
jagodom (na levom uhu fragmentirana; inv. br. 2832; r - 2,5X3,2 cm i
3 X 3, 7 cm) i po par broonzanih S-nau3nica (inv. br. 2833; r - 1,8 X 2,3 cm,
2X2,4 cm, 1,9X2,3 cm i 1,7 X 2 om); kod desnog uha i pod vratom pet
bronzanih pri,vesaka-prapora,:a, krstoliko u donjem delu (jedan
inv. br. 28::34; vis. 1,8-2,2 cm, r - 1,1-1,5 cm), jedna bronzana
okf'ugla dvodelnog privesJka (inv. br. 2835; r - 1,5 cm), i ogrlica
od oko 180 sitnih i va ljkastih perlica, sivkastih, i
zel enkastih, uz koje je i mah bronzana a,l:kica (oko 30 perlica
inv. br. 2837) ; na poja9u, kod prstijiu, j edna ka uri-.kolj ka
(inv. br. 2836); kod desnog lakta, na prstu leve ruke, jedan bronzani
prsten u vidu jednostavnog polukrunog preseka otvorenih, neto
suenih krajeva (inv. br. 2838; r - 2,4 cm). T. XIV.
Grob br. 16 - Dubina 0,35 m; duina 0,83 m; orijentacija: seve rozapad- jugo
istok. Sasv im troan i ske'let. Glava otecena; poloaj ruku
neodre-div. Bez priloga.
Grob br. 17 - Dubina 0,20 m; duina 1,58 m; orijentaciJja: severozapad- jugo
istok. Dobro skelet odrasle osobe. Glava okrenuta u profilu i
140
NADA MILETIe
naklonjena prema desnom ramenru ; desna rUlka na pojasu, leva pruena
uz telo. Bez pritIoga.
Grob br. 18 - Dubina 0,37 m; !d'lliina 1,70 m; severozapad-jugo
hstok. Dobro skelet odrasle osobe. Glava okrenuta u profilu na
levu stranu; ruke prekrstene na pojasu. Bez pri.Joga.
Grob br. 19 - Du.bina 0,20 m; duina 0,89 m; orijentacija: severozapad-jugo
listok. Relativno dobro skelet. Glava, verovatno
frontalno okrenuta; desna ruka leva pruena uz telo. None
kosti dislocirane. Bez priloga.
Grob br. 20 - Du,bina 0,20 m; duina 1,79 m; orijentacija.: severozapad-jugo
istok. Sasvim dobro skelet odrasle osobe. Glava okrenuta u pro
filu na levu stranu; nuke sputene u 'kri,lo. Bez priloga.
Grob br. 21 - Dubina 0,41 m; duina 1,65 m; orijentacija: severozapad-jugo
istok. Dobro skelet odrasle osobe. Glaiva okrenuta u profiJIu na
levu stranu; ruke sputene u krilo. Bez .priloga.
Grob br. 22 - Dubina 0,41 m; duina 0,87 m; orijentaci.joa: severozapad-jugo
istok. Dosta troan Skelet salSvim malog deteta. Glava frontalno, okrenuta;
desna nIka leva sputena u 'krilo.
Grob br. 23 - DU'bina 0,38 m; duina 1,60 m; orijentacija : severozapad-jugo
istok. Dobro skelet odrasle osobe. Glava akrenuta u profilu na
levu stranu; poloaj rUlku neodrediv. Bez ,priloga.
Grob br. 24 - Dubima 0,42 m ; duina 1,31 m ; orijentacija: severozapad-jugo
i.stok. i troan skelet mlade osobe. Glava okrenuta u
profilu na desnu stranu; desna nuka i dislocirana, leva pruena
uz telo. Prilog: kod desne karli,ce jedan bronzani prsten jednostavnog
trougaonog preseka, s naglaenim bridom (inv. br. 2831; r - 2 cm)
T. IX.
Grob br. 25 - Dubina 0,48 m; duina 1,50 m; orijentacija: severozapad-jugo
istok. Dosta dobro skelet enske osobe. Glava okrenuta
u profi,lu i naklonjena prema desnom ramenu; desna ru'ka na pOljasu,
leva pruena uz telo. Prilog: kod oba uha po tri bronzane S-naunice
(dJVe fragmentirane; inv. br. 2839; r - 1,9 X 2,2 om, 1,6 X 1,9 om, 2,4 cm,
1,7 X 2,2 cm, 1,8 X 2,3 cm i 1,9 X 2,1 om); na prsbu leve ruke jedan bron
zani prsten jedno'stavnog trougaonog preseka (inv. br. 2840;
r - 2,2 cm). T. XV.
Grob br. 26 - Dubina 0,52 m; duina 1,57 m ; orijentacija.: severoza.pad-jugo
istok. Dosta troan skelet odrasle enske osobe. Glava okrenuta u profilu
na desnu stranu; desna ruka povijena preko grudi , leva na pojasu.
Prilog: kod oba uha po jedna bronzana na'u'nica s jednom
jagodom (i.nv. br. 2817; r - 3,5 i 3,8 cm); na jednom prstu desne ruke
jedan bronzani prsten s trougaonog preseka (inv. br. 2819;
r - 2,2 cm) i jedan bronzani prsten s vertikalnim kanelurama (inv.
br. 2818; r - 2,2 cm); na levolj ruci jedan bronzani prsten s
je brid naglaen (inv. br. 2820; r - 2,1 cm) . T. XIV.
Grob br. 27 - Dubi;na 0,53 m; duina 1,12 m; orijentacija: severozapad-jugo
istok. skelet. Gla va okrenuta u profilu na levu
stranu; ruke leva verovatno u krilu; none kosti di,slocirane.
Prilog: kod desnog uha par bwnza nih S-na,unica (jedna fragmentirana;
inv. br. 2814 ; r - 3,4 X4,2 cm i 3,1 X3, 6 cm); na jedna bronzana
fragmentirana lu,nula (in,v. br. 2816); na prstu leve ruke jedan bronzani
prsten s trougaonog preseka, s krunom u vidu kupastog pro
i'renja (inv. br. 2815; r - 2,1 cm). T. XIII.
SLOVENSKA NEKROPOLA UMAHOVLJANIMA
141
Grob br. 28 - Dubi'na 0,42 m; duina 1,68 m; orijentacija: severozapad-(jugo
istok. Dobro s'kele:t odrasle enslke osobe. Gla.va akrenuta fron
talno; rllike pruene uz telo. Prilog: kod oba uha po jedna bronzana
naunica u vidu karike otvorenih krajeva (inv. br. 2821; r - 2,4 X 2,3 cm);
na levoj lopatici jedno bronzano dug.me-privesak s tragom tekstilnih niti
(Lnv. br. 2822 ; vis. 1,2 om); na desnoj ruci bronzani prsten s
polukrunog preseka (in-v. br. 2823; r - 2,3 om); na levoj ruci bronzani
prsten trougaonog preseka (i.nv. br. 2824; r - 2,2 om). T. XVI.
Grob br. 29 - Dubina 0,31 m; duina 0,53 m; orijentacija : zapad-i6tok.
samo fragmen t irane none kosti.
Grob br. 30 - Dubina 0,23 m; duina 1,58 m; orijentacija: severozapad-j'Ugo
istok. Sa6'vim dOIbra skelet en.ske osobe. Glava okrenu1a
frontalno i laJko naJklonjena na desnu stranu; ruke pruene uz telo.
Prilog: kod desnog uha dve, kod levog uha tri bronza'ne nauni.ce s pet
ljama i jednom jagodom (inv. br. 2809; jedna fragmentirana;
r - 3 X 3,3 om, 2,3 X 3,3 cm, 3,2 X 3,3 om i 2,3 X 3 cm); kod desnog uha
jedna, kod levog uha tri bronzane S,nawnice (inv. br. 2806 i 2807;
r - 2,l X 2,7 cm, 1,9 X 2,4 om, 2,6 X 3,,9 om i 3,l X4 cm); kod desnog uha
jedna bronzana na'unica sa joagode nedostaje; inv. br. 2810;
dim. 2,4 X 2,6 cm); kod levog uha dve bronzane S-nauni<:e s jednom biko
jagodom (inv. br. 2808; r - 2,5 X 3,1 cm i 2,1 X 2,9 om); kod desnog
uha i pod vratom osam bronzanih pri,vesaka-pra'poraca, krstoliiko zase
u donjem delu (jedan inv . br. 2811; vis. 1,9-2,4 cm,
r - 1,6-2,2 om); o,ko vrata ogrli,ca od oko 70 sitnih perli.ca, uz nekoliko
i ili si'vikwste boje (inv.br. 2812) ;
na desnoj i levoj ruci po jedan bronzani p nsten s trougaonog
preseka Unv. br. 2813; r - 2,2 i 2,1 om). T. I i T. XV.
Grob br. 31 - Du,bina 0,35 m; duina 1,50 m; orijentacija: severozapad-jugo
istok. Dosta dobro skelet odrasle osobe. Glava okren'Uta fronta.lno
i ruke sputene u krilo. Prilog: na levoj ruci jedan srebrni
prsten s trougaonog preseka (i,nv. br. 2804; r - 2,1 om) i jeda,n
bronza ni pr,sten s polu-krunog preseka (inv. br. 2805 ; r - 2,1 cm).
T, IX.
Grob br. 32 - Dubina 0,56 m; duina 1,58 m; orijentacija: severozapad- jugo
istok. Do,bro skelet starije osobe. Glava okrenwta frontalno; desna
ruka prwena uz te'lo, leva sputena' u krilo. Bez priloga.
Grob br. 33 - Dwbina 0,26 m; duina 1,28 m; ori.jentadja : severozapad-jugo
istok. Relativno dobro skelet sa:sv:lm ml21de ens ke osobe, Glava
okrenuta u profil,u na levu stranu; desna ruJka pruena, uz telo, leva
sputena u krilo. Deo nonih kostiju kavernom 1969. g. Prilog:
kod oba uha po jedna bronzana nau,nica u vLdu kariika, se krajevi
dodimju, od.nosno preklapaju (inv. br. 2796; r - 2,2 X 2,3 cm i 2,l X 2,3 cm) .
T. IX.
Grob br. 34 - Dubina 0,80 m; 0,54 m; ori:jentacija: zapad-istok.
samo none kosti, ostali deo ka.vemom iz 1969. g.
Grob br. 35 - Dubina 0,59 m; duina 0,45 m; orijentaci'ja: - ; samo
di:slocirane i fragmentirane none kosti. Ostali deo prekopavanjem.
Grob br. 36 - Du.bina 0,51 m; du:na 0,28 m; orijentac;ja,: zapad-istok.
samo fragmentirana nona kost ; ostali deo ukopom
groba br. 31.
Grob br, 37 - Dubina 0,48 m; duina 1,66 m; orijentacija: sevewzapad-jugo
istok. Dobro skelet odrasle osobe. Glava okrenuta u profilu na
levu stranu; ruke pro,ene uz telo. Bez priloga.
142
N ADA MILETle:
Grob br. 38 - Dubina 0,51 m; duina 1,79 m; or ijentacija: severozapad-jugo
istok. Dobro skelet odra'sle osobe. Glava okrenuta u profilu na
levu stranu; desna ru,ka povLj.ena preko grudi, leva sa!svim do ramena.
Bez priloga.
Grob br. 39 - DU'bina 0,30 m ; du,ina 0,67 m; orijentacija: sever-jug. Sasvim
troan i s kelet. Bez priloga.
Grob br. 40 - Dubina 0,37 m; duina 1,52 m; orijentacija : severozapad-jugo
is tok. Relal tiJvno dobro skelet odrasle enske osobe. Gla,va o'kre
nuta frontalno; ruke prekrtene na pojasu. Prilog: nad desnom stranom
glave jedna bronzana kariika otvorenih, neto suenih krajeva (inv. br.
2825; r - 2,1 cm); kod levog lakta jedna bronza,na ka.rika deltoidne
konture, otvorenih krajeva (inv. br. 282,5; r - 2,1 X 2,3 cm) ; na jednom
prstu desne rUlke dva bro.nzana pl'stena s trougaono,g preseka
(inv. br. 2826; r - 2,2 i 2,1 cm). T. XVI.
Grob br. 41 - Du.bina 0,59 m; duina 1,57 m; orijerutacija: severozapad-jugo
istok. Sasvim dobro oauvan skelet odrasle enske osobe. Glava okrenuta
frontalno ilaIko nalklonjena na desnu stranu; rUlke pruene uz telo.
Prilog: kod oba uha po jedna bronzana naunica s petljama i jednom
joagodom (inv. br. 2827; r - 3,7 X 3,8 cm i 3,7 X3,5 cm); kod
lev og uha i 'kod desne lopatice 'po jedna bronzana lunulasto-groZJdo1ika
naunica (inv. br. 2828; r - 2,8 X 4,4 cm; kod jedne prelomljena);
na jednom prstu desne ruke jedan bronzani prsten s polu
krunog preseka (inv. br. 2830 ; r - 2 om) i jedan bronzani prsten s obru
trougaonog preseka (inv. br. 2829 ; r - 2,2 cm). T. I i T. XVI.
Greb br. 42 - Dubina 0,45 m; duina 1,37 m; orij entacija: seveTozapald-jrugo
ilStok. Relati:vno dobro skelet edrasle osebe. Gla,va OIkrenuta u
prefilu i naudonjena na desnu stranu; rulke sputene u krilo. Bez priloga.
Grob br. 43 - Dubina 0,79 m; duina 1,63 m; orijentacija: severoza.pad-jrugo
istok. Sa.svim dobro skelet mlarle enSke osobe. Glava OIkrenuta
u profilu i naklonjena prema desnom ram>enu,; ruke sputene u krilo.
Prilog: kod oba uha po jedna bronzana nauni'ca s petljama i tri biko>
jagode (inv. br. 3205; dbm. - 6,l X4,1 i 6 X 3 cm), po jedna bron
zana lunulasto-grazdolika naunica, (obe fragmentirane; inv.
br. 3206; r - 2,8 mn) i po jedna bronzana i srebrna naunica, sa pri
veskom u vi.du (obe fragmenti.rane; rnv. br. 3207; dim. - 4,5 X3
i 4,5 X 2,8 cm); kod desne lopatice jedno bronzano du,gme-privesak (inv.
br. 3208; vi,s. - 1,5 om); na prstu leve rulke jedan bronzami prsten s obru
polu.krunog preseka (inv. br. 3209; r - 1,9 cm). T. II i T. XVII.
Grob br. 44 - Dubina 0,87 m; dluina 1,68 m; orijentacija: severozarpa.d-jugo
tstok. Dosta slabe skelet edra.sle oso.be. Glava okrenUlta u pre,fiiu
na levu stranu; rulke pr.elkrtene na pOlj asu. None kosti i delo
disloci.rane. Bez priloga.
Grob br. 45 - Dubina 0,54 m; duina 0,45 m; orijentacija:
istok. samo f r agmentirani gornji deo skeleta. Bez priloga.
Grob br. 46 - Du.bina 0,34 m; duina -; orijentacija: prema iistoku.
samo fragmenti sasvim trone lobanje skeleta.
Grob br. 47 - Dubina 0,51 m; duina 1,61 m; orijentacija: severoza:pad-jugo
istok Relativno dobro skelet odrasle osobe. Glava okrenuta u
profilu na desnu stranu; ruke pl'uene uz telo. Bez priloga.
Grob br. 48 - Dubina 0,46 m; d,uina 1,21 m; orijentacija: severozapad-jugo
ilStok. Relativno dobro skelet. Glava o.krenuta u profilu na
levu stranu; ru.ke pruene uz telo. Prilog: kod oba uha po jedna bron
zana naunica s petljama i tri jagode (inv. br. 2801; dim.
143
SLOVENSKA NEKROPOLA UMAHOVLJANIMA
7 X 3,3 i 6,5 X 3,7 cm) i po jedna bronzana Lunulasto-grozdoliJka naunica
(inv. br. 2802; dim. - 3,9 X 2,8 i 4,3 X 2,7 om); kod desnog uma jedna bron
zana naunica u vidu Nji se kra.jevi dodirujru, na koj-u je kao
ukras aplicirana sitna kuglica (inv. br. 2803; r - 1,8 X 1,5 cm). T. II i
T. XVII.
Grob br. 49 - Dubina 0,58 m; duina 1,73 m; orijentacija: zapad- istok
Sasvim dobro skelet odraJSle enske osobe. Glava lako okrenuta
u profilu na levu stranu; rUlke prekrtene na pojasu. Prilog: kod oba
uha po jedna bronzana n3Junica sa zavojem (jedna prelomljena; iniV.
br. 2797; r - 4,3 X3,6 i 4,1 X 3,. 8 cm); na prstu desne ruke jedan bronzani
prsten s trougaonog preseka (rubovi nagr ieni; inv. br.. 2798;
r - 2,2 cm). T. XVII.
Grob br. 50 - DUibina 0,64 m; duina 1,72 m; orijentacija: severoza:p3Jd-jugo
i.stok. Relat ivno dobro skelet odrasle osobe. Glava o.krenuta fron
talno i desna rUika na pojaisu, leva pruena uz telo. Bez priloga.
Grob br. 51 - Dubina 0,74 m; duina 0,77 m; orijentacija: severozapad-ju.go
istok. Sasvim troa,n skelet. Glava naklonjena prema, desnom ra
menu; ruke pnuene uz telo. Bez pri.loga.
Grob br. 52 - Dubina 0,50 m; duina 0,23 m; orijentacija: istok-zapad.
samo nona kost sasvim skele<ta.
Grob br, 53 - Du,bina 0,81 m; duina 0,47 m; or1jentacija: istdk-zaopad.
Sa'svim skelet. Glava o!krenuta u profilu i naklonjena na
desno rame. Bez priloga.
Grob br. 54 - Dubina 0,49 m; duina 0,56 m; orijentacija: severozapad-jugo
istok. Sasvim troan skelet. Bez priloga.
Grob br. 55 - Dubina 0,69 m; duina 1,68 m; orijent3JCija: severozapad-jugo
istok Dobro skelet odrasle osobe. Gla,va okrenuta u profilu i
naklonjena na desno rame; pUlke pruene uz telo. Bez priloga.
Grob br. 56 - Du,bina 0,57 m; duina 1,48 m; orijentaci.ja: severozapad-jugo
istok. Relativno dobro skelet enS'ke osobe. Glava
i lalko okrenuta na levu stranu; desna ruka sputena u krilo, leva pru
ena uz telo. Prilog: kod oba uha po jedna bronzana naunica u vidu
karike otvorenih, neto suenih krajeva koji se dodiru0u, odnosno pre
:klapaju (inv. br. 2799; r - 2,5 X 2,2 i 2,3 X 2,2 om) . T. IX.
Grob br. 57 - Dubina 0,89 m; duina 1,77 m; orijentaci'ja: severozapad- jugo
istok. Relativno dobro skelet starije enske osolbe. Glava sasvim
ruke pruene uz telo. Prilog: kod levog uha jedna bronzana
lunulasto-grozdolika naunica (inv. br. 3213; di.m. - 4 X 3 om) i fragment
bronzane (inv. br. 3214; r - 1,4 om). T. III i T. IX.
Grob br. 58 - Dubina 0,82 m; duina 1,03 m; orijentacija: zapad-istok.
Veoma skelet osobe; gornji deo uni,ten verovatno Uikopom
groba br. 59. Prilog: na prstu leve ruke jedan bronza.ni prsten s
trougaonog preseka (inv. br. 321-5; r - 2,1 cm) i jedan bronzani prsten
s je ru.b naglaen (inv. br. 3216; r - 2,3 om).
T. III i T. IX.
Grob br. 59 - Dubina 0,47 m ; duina 1,49 m; orijentacija: istQ!k-zapad.
Relativno dobro skelet odrasle osobe. Glava la:ko naklonjena ka
desnom ramenu; rulke pruene uz telo. Bez priloga.
Grob br. 60 - Dubina 0,42 m; duina 0,66 m; orijentacija: severozapad-jugo
istok. Sasvi,m troa.n i skoro uniten skelet. Prilog: pod vratom
jedna perla valjkasto,g oblika (inv. br. 2800; du. - 1,3 cm).
Grob br. 61 - Dubina 0,90 m; duina -; orijentacija: prema isto'ku .
samo glava, okrenuta na levu stranu; ostaU deo uniten.
NADA
144
Grob br. 62 - Dubina 0,69 m; duina 0,58 m; orijentacija: severozapa.d-jrugo
i.stok. Sasvim troan i skelet. Glava okrenuta na levu stranu.
Bez priloga.
Grob br. 63 - Dwbina 0,81 m; duina 1,68 m; orijentacija: zapad-istok.
Sa.svim dobro skelet odraLSle enske osobe. GlaiVa okrenu ta na
levu stranu; desna ruka na pojasu, leva pruena uz telo. Prilog: kod oba
uha po jedna bronzana S-naunica (inv. br. 3252; r - 2,6 X 2,4 i 2,5 X 2 cm);
na prstima desne ruke jedan bronzani prs>ten s trougaonog pre
seka (inv. br. 3253; r - 2 cm) i dva prstena s trougaonog preseka
ukraenim nizom gustih ureza (inv. br. 3254; r - 2,2 i 2) cm). T. III i
T. XVI.
Grob br. 64 - Du,bina 0,89 m; duina 0,75 m; orijentacija: zapad-Lstok
Dosta troan i skelet. Glava nalklonjena napred; desna ruka
sputena u krdo, leva Prilog: kod oba uha po jedna bronzana
lunulasto-grozdolika naunica (inv. br. 3244; dim. - 4,1 X2,8 i 4,1 X 2,9 om).
T. IV i T. IX.
Grob br. 65 - Dubi.na 0,75 m; duina 1,73 m; orijentacija: za,pad-istok.
Sasvim dobro skelet Oldrasle osobe. Glava okrenuta u profilu na
levu stranu; desna puka na pojasu, leva pruena uz telo; desna noga
povijena. Bez priloga.
Grob br. 66 - Dubina 0,77 m; duina 1,80 m; orijentadja: zapad-istok.
Sasvim dobro skelet starije osobe. Glava okrenuta u profilu i
naklonjena ka desnom ramenu; desna ruka pruena uz telo, leva spu
tena u krilo. Prilog: kostima levog stopala jedan bronza ni prsten
s trougaonog preseka (inv. br. 3210; r - 2,1 cm). T. IV, T. V i
T. IX.
Grob br. 67 - Dubina 0,66-0,96 m; du'ina 0,98 m; orijentacija: zapad-istok.
Sa.svim skelet. Bez priloga.
Grob br. 68 - Dubina 0,89 m; duhna 1,57 m; orijentacija: severozalpad-jugo
istok. Dobro skelet enske osobe. Gla.va okrenuta. u profilu
i naslonjena na levo rame; ruke prekrtene na pojasu. Pri.log: kod oba
uha po dve bronzane naunice s petljama i jednom jagodom
(inv. br. 3217; r - 3,8 i 3,4 cm) i po jedna bronzana lunulal5to-grozdolika
.naunica (inv. br. 3218; dim. - 4,8 X 2,9 i 4,3 )< 2,8 om); pod vratom ogr
lica od oko 68 peThca oblika ili i zelenkaste
boje uz neikoliko ili posrebrenih (inv. br. 3219), II bronzanih
dvodelnih pri-vesa,ka, od kojih su jednostavnijeg oblLka, s listohkim
donjim delom stiliziranom palmetom, d<Yk je ostalih
sedam i u donjem delu ukraena stiliziranom ivo
tinjskom glavom (jedan donji deo nedostaje; inv. br. 3220; vis. - a:
4-4,1 cm i b: 4,2-4,9 cm), jedan bronzani privesa:k-praporac, krstolLko
perforiran u donjem delu inv. br. 3222; vis. - 2 cm, r - 1,7 cm),
par bronzanih l,unula,sto-grozdolikih naunica n,edostaju; inv.
br. 3221; r - 2,8 cm) i jedna bronzana jagoda i polovina druge
i.stovetne jagode s ostacima niti (inv. br. 3223); na desnoj ruci
Jedan bronza.n,i prsten s romb i pr,"s eka (inv. br. 3224; r
2,8 cm); na levoj ruci jedan bronzani p::-sten s po,Jukrunog
preseka (inv. br. 3225; r - 2.2 cm) , jedan bronzani prs,ten s
trougaonog prese,ka ukraenim gustim urezima (inv. br. 3226; r - 2,2 cm)
i jedan bronza ni prsten s je brid naglaen (inv.
br. 3227; r - 22 cm). T. III, T. V i T. XVIII.
Grob br. 69 - Du,bina 0,75 m; duina 0,40 m; orijentacija: severozatpad-jugo
istok. Sasvim sla:bo i skelet. Prilog: na grudima
jedan olovni srcoliki pri.vesak (raspao se) . T. Ill.
SLOVENSKA NEKROPOLA U MAHOVLJ A NIIv1 A
145
Grob br. 70 - Dubina 0,78 m; duina 0,76 m; orijentacija: severozarpad-jugo
istok Sasvim troan skelet. Gla,va okrenuta frontalno, s lakim
naklol1Jom na levu stranu; rU'ke pruene uz telo. Prilog: kod desnog uha
jedna bronzana lunula,sto-groZJdoIika naunica nedostaje; inv.
br. 3228; r - 2,6 cm); uz desnu nogu fragJmenti bronzane (inv.
br. 3229). T. III i T. IX.
Grob br. 71 - Dubina 0,93 m; dui.na 1,27 m; orijentacija: severozarpaJd-jugo
istok. otkriven skelet osobe. Desna ru,ka pru'ena u z telo.
Grob br. 72 - Dubina 0,87 m; duina 1,95 m; orijentacija: severoza,pad-jugo
istok. Relativno dobro skelet odrasle osobe. Glava o,krenuta u
profilu na desnu stranu; desna ruka pruena uz telo, leva sputena u
krilo. Bez priloga. T . III.
Grob br. 73 - Dubina 1,03 m; duina 1,60 m; orijentacija: severozapad-jugo
istok. Slabo skelet odrasle enske osobe. Glava okrenuta
talno; desna rulka pruena uz telo, leva na pojasu. Prilog: kod oba uha
po par bronzani'h lunulasto-grozdolLkih naunica (Ikad tri frag
mentirane; inv. br. 3231; dim. - 4,3 X 2,8 ; 4,1 X 2,8; 3,2 X2,7 i 2,9 X2,7 cm);
,kod desnog uha jedna bronzana naunica sa zavo-jem (inv. br. 3232;
r - 2,3 X 2,2 om); na prstu desne ru.ke jedan bronzani prsten s
trougaonog preseka (inv. br. 3233; r - 2 cm) i jedan bronzani prsten
s je brid naglaen (irw. br. 3234; r - 2,1 cm).
T. XIX.
Grob br. 74 - Dubina 0,87-1,00 m; duina 1,60 m; orijentacija: severoz3.
pa,d-j ugoistok. Dobro skelet odrasle enske osobe. GlaIVa okre
nuta frontalno i naklonjena na levu stranu; ruke prekrtene na pojasu.
Prilog: kod oba uha po jedna brol1Jzana S-naunica (inv. br. 3211; r
2,8 X 2 i 2,5 X 1,8 cm) ;na prstu leve ru:ke jedan bronzani prsten s
trougao,nog preseka ukraenim gustim urezilma (inv. br. 3212; r - 2,2 cm).
T. V i T. X.
Grob br. 75 - Dubina 0,57 m; dui na 0,20 m; orijentacija: -; samo
hrpa tronih T. VI.
Grob br . 76 - Dubina 0,72 m; duina 0,35 m; o6jentacija: zarpa:d-i.stok
Veoma skelet. Glava oIkrenuta u profilu l1Ja levu stran'll.
Prilog: iznad desnog ramena jedan bronzani. pri vesaik--praporac krstoliiko
perfori ran u do,njem delu (inv. br. 3245; dim. - 2,1 X 1,8 cm). T. VI iT. X.
Grob br. 77 - DUlbina 0,58 m; duina 0,58 m; orijentacida: zapad-istok.
i troan skelet. Prilo-g: du leve strane glave i neto iznad
nje osam bronzanih dvodelnih prilvesaka sa formiranom gor
njom i listolikom donjom, ukraenom sti]i.ziranom palmetom
(inv. br. 3242; vi.s. - 4,5--4,9 cm) i jedna bronzana S-naunica. (inv. br.
3243; r - 2,1 X 1,7 cm) . T. VI i T. XVIII.
Grob br. 78 - Dubina 0,97 m; duina 0,89 m; orijentacilja: zapad-istok.
Relativno dobro skelet. Glava okrenuta. u profilu na levu
stranu; ruke pruene uz telo. Prilog: po-d glavom tri bronzane 1unulasto
-grozdo]iJke naunice fragmentirane; inv. br. 3246; r - 2,9; 2,8;
2,7 cm) i fragmentirana bronzana (i'll'v. br. 3248); po-d vratom
i kod leve lopatice osam bronzanih dvodelni:h privesalka sa
formiranom i donjilm deloon ukraenian sUlizi-ranim ivotin,jskim
motivom (inv. br. 3247; jedan fragmentiran; vis. - 4,4-4.7 cm), jeda,n
probuen rimsIki (inv. br. 3249), ogrlica od oko 90 sitnih perliea
ob!ilka, i zelenikaste boje, uz jednu (inv.
br. 3250) i tri srebrna u vidu pedoriranih
10 - eZM. NS, XXXIV -- Arheologija
146
NADA MILETre
s pet1j.om, U1kraena urezima i (lako defopmirana; inv. br.
3251; vis. - 1,7 i 1,6 cm). T. VI, T. VII i T. XIX.
Grob br. 79 - Dubina 0,93 m; duina 0,78 m; ori.jentaclja: zapad-istok.
Dosta skelet. Glava sasvim naklonjena na.pred i lako okre
nuta na desnu stranu; ruke sputene u krilo. Pri.J og: kod desnog ramena
jedna bronzana naunica u vidu karilke strougaonom konturom, se
otvoreni kraj evi preklapaj u (inv. br. 3260; r - 2,2 X 2,1 om); ko::1 levog
uha jedna bronzana S-naunica (inv. br. 3261; r - 2,4 X 2,2 cm). T. X.
Grob br. 80 - Dubina 0,78 m; duina 1,68 m; orijentacija: severozapad-jugo
istok. Sasvim dobro skelet odrasle osobe. Glava okrenuta na
desnu stranu (mandibula na levu); rUlke sputene u krilo. Bez priloga.
Grob br. 81 - Dubina 0,81 m; duina 1,61 m; or ijentacija: severozapad-jugo
istok. Sasvim dobro ocu,van skelet mlade enske osobe. Glava okrenuta
u profilu na desnu stranu; ruke sputene u krilo. Prilog: kad oba Llha
po dve bronza ne naunice s petljama i jednom jagodom
(fragmentirane; inv. br. 3256) i po jedna bronzana naunica s jagode
(kod jedne nedostaje; inv. br. 3255; dim. - 5,2 X 2,8 i 2,9 X 2,8 cm);
na jednom prstu desne rwke dva bronzana prstena s otvorenim
preseka (inv. br. 3257; r - 2,4 cm); na dpugom prstu desne
rwke dva bronzana prstena s polUikrunog, odnosno trougaonog
preseka (inv. br. 3258, 3259); r - 2,1 om) . T. VII i T. Xx.
Grob br. 82 - Dubina 0,7 1 m; duina -; orijentacija: prema istoku.
vana samo glava. T. VI.
Grob br. 83 - Dubina 0,63-0,77 m; duina 1,62 m; orijentacija: severoza
Sasvim troan s'ke.Jet mlade e!'liske osobe. Glava okrenuta
'u profilu na desnu stranu; rUtke sputene u krilo. Prilog: kod desnog
uha dve, kod levog uha jedna bronzana karika otvorenih krajeva (inv.
br. 3239, 3240; r - 2,4 X 2,2; 2,3 X2,2; 2 X 1,9 cm); kod levog uha jedna
bronza.na S-na'unica (inv. br. 3241 ; r - 2,3 X 1,7 om). T. XX.
Grob br. 84 - Dubina 0,75 m; duina 1,52 m; orijentacija: severozapad-jugo
istok. Dosta troan skelet enske osobe. Glava u profilu naklonjena
na levu stranu; rUlke pruene uz telo. Prilog: neto udaljena 0::1 levog
uha jedna bronzana S-naunica (fragmentirana; i!'liv. br. 3235); pod gla
vom par bronzanih S-naunica (inv. br. 3235, 3236; r - 2,9 X 2,4 i 2 X 1,3
om). T. XXI.
Grob br. 85 - Dubina 0,77 m; duina 1,78 m; orijentacija: severazapad-jugo
istok. Dosta troan Skelet odrasle osobe. Glava okrenuta u profilu i na
klonjen.a ka desnom ramenu; desna ru.ka na pojasu, leva sputena u
krilo. Prilog: na levoj ruci jedan bronzani prsten s trougaonog
preseka nagrien; inv. br. 3230; r - 2;3 cm). T. X.
Grob br. 86 - Dubina 0,87 m; duina 0,93 m; orijentacija: severozapad- jugo
istok. troan skelet. Glava okrenuta u profilu na levu
stranu; ruke sputene u krilo. Prilog: na prstu desne ruke jedan bron
zani prsten s trougaonog preseka (napukao; inv. br. 3238; r
1,8 om); neto nie, uz desnu nogu, jedna bronzana S-naunica (inv. br.
3237; r - 2,4 X 2 om). T. X.
Grob br. 87 - Dubina 0,91 m; dui na 1,65 m; orijentacija: severozapad-jugo
istok. Dobro skelet odrasle osobe. Glava okrenuta u profilu na
levu stranu; ruke pruene uz telo. Bez priloga.
Grob br. 88 - Du.bina 0,97 m; duina 1,61 m; orijentacija: severozaopad-jugo
istok. Sasvim dobro skelet odrasle osobe. Glava u frontalnom
poloaj u laika okrenuta prema levoj stra.ni; puke sputene u krilo. Bez
priloga.
SLOVENSKA NEKROPOLA UMAHOVLJANIMA
147
Grob br. 89 - Du,bina 0,91 m; duina 1,70 m; orijentacija: severozapad-ju.go
istok. Relativno dobro skeIet osobe. Glaiva u
profilu na levu straruu; rU!ke spustene u krilo. Bez priloga.
Grob br. 90 - Dubina 1,03 m; duina 1,51 m; orijentacija: severozapad-jwgo
istok. Dosta troan skelet mlade osobe. Glava lako mandibula
dislocirana; desna ruka sputena u krilo, leva pruena uz telo. Prilog:
kod levog uha jedna bronzana S-naunica (inv. br. 4101 ; r - 2,1 X 1,8 cm).
T. X.
Grob br. 91 - Du,bina 1,07 m; duina 1,66 m; orijentacija: severozapad-jugo
istok. Sasvim dobro skelet odrasle enske osobe. Glava okrenuta
u profilu i naklonjena na desnu stranu; ru!ke sputene u krilo. Prilog:
kod levog uha i kod temena po jedna bronzana naunica u vidu karike
otvorenih krajeva (jedna deformirana; inv. br. 4105; r - 2,9 X 2,7 i
2,9 cm); neto dalje od desnog ramena jedan eljezni no, irokog neto
izvijenog gornjeg ruba (inv. br. 4106; du. - 14,7 om). T. VIII i T. X{{.
Grob br. 92 - Dubina 0,98 m; duina 1,71 m; or ijentacija: severa-zapad-jugo
istok. Sasvim dobro skelet odrasle enske osobe. Gla,va lako
naklonjena na levo rame; desna ru,ka spu,tena u kr ilo, leva pruena uz
telo. Prilog: kod oba uha po bronzane naun ice s petljama i jednom
jagodom (sem jedne, sve naunice fragmentirane; inv. br.
4102 ; r - 3,5-4,4 cm); na desnoj Duci jedan bronzani prsten s
u:kraenim vertikalnim kanelurama (inv. br. 4103; r - 2,3 cm). T. VIII
i T. XXI.
Grob br. 93 - Dubina 1,07 m; duina 1,61 m; orijentacija: severozapad-jugo
istok. Sasvim dobro skelet odrasle osobe. GlaJva naklonjena prema
levom ramenu; ru,ke pruene uz telo. Prilog: na levoj ruci jedan bron
zani prsten s trowgaonog preseka (inv. br. 4104; r - 2 cm.). T. X.
Grob br. 94 - Dubina 0,85 m; duina 0,99 m; orijentacija: severozapad-ju.go
istok. Dosta troan skelet. Glava o'kreml:ta u profilu na levu stranru;
ruke sputene u krilo. Bez pri,loga.
Grob br. 95 - Dubina 0,84 m; duina 1,48 m; orijentacija: severozapad-jugo
istok. Sasvim troan skelet osobe. Glava frontalno okrenuta; desna
ruka pruena uz telo, leva sputena u krilo. Bez priloga.
Predmeti iz grobova W1itenih 1967. godine; T. XI:
bronzane naunice sa jagode s kaneliranim donjim delom
kariike (dve frag;mentirane; dim. - 4,5 X 2,7; 4,8 X 2,7; 2,9 X 2,7; 3,4 cm);
dve bronzane naunice s tri jagode (fragmerutirane; dim. - 3,3 X 2,5;
2,5X3 cm);
tri grozdolike naunice s graruuliranim priveskom i po dva kolenca
izvedena u granulacije (dve fragm.entirane , kod nedostaje deo
d im. - 4 X 2,3; 3,9 X 2,1; 2,1 cm);
par bronzanih lunulasto-grozdoliJkih naunica (fragmen tirane; dim.
3,5 X 2,8; 1,7 X 3 cm);
tri bronzane naunice s petljama i jednom jagodom (frag
men tirane);
est bronzanih S-naunica (dve fragmentirane, a dve deformirane; dim.
- 3,7 )< 3; 3,6 X 3,3; 2,1 X 2; 1,8 X l,7);
jedanaest bronzanih dvodelnih privesalka, od kojih dva imaju gornju
kruno formiran u i ukraenu u imitaciji granulacije, a donju ukra
enu stiliziranim zoomorfnim motivom; ostalih devet imaju ali sfe
fonmiranu gornju od kojih se jedna lako razl ikuje
i petljom, i donju ukraenu stiliziranom palmetom (vis. - od 3,4 do 5 cm);
JO'
NADA MILETIe:
148
dva bronzana priveska-pra.porca s krstoliko perforiranim donjim delom
vis. - 2 cm; r - 1,6 i 1,5 cm);
jedno bronzano dugme-privesa1k (vis. - 1,2 em);
jedna plava perla sferitnog obUka;
pet bronzanih prstena s trougaonag preseka (jedan lako de
formiran; r - 2; 2,2; 2,3 cm);
jedan bronza,ni prsten s ukraentm u iJmitaciji filigrana i gra
nulacije, s proirenjem za kwnu koja nedostaje (prelomljen; r - 2,1 om).
Predmet van groba 1971. godine:
eljezna strelica listoliikog obli1ka s naglaenim bridom i s tulcern za
(la,ko nagriena ; inv. br. 4107 ; du. - 5,8 cm). T. X.
OPSTA ZAPAZANJA I
Istraena n!kropola u Mahovljanima pripada tipu ravnih grobova na
redove, koji jednu od glavnih karakter istika nekropola ranog sred njeg
veka u Evropi uopte, pa i kod nas, od V veka. Mada se ovde, kao
uostalom ni na ostalim nekropolama, ovo nizanje na redove ne moe shv<lJtiti
doslovno, na naoj nekropoli primetno je pruanje redova u pra,vcu jugo
zapad-severoisto,k, s ili maniim odstupanjima ili interpoliranjem
pojedinih ukopa redova. Pri ovome zapaena je koncentracija
grobova u delu groblja. U toku istraivanja ot1kriveno je uk,upno
95 grobova. Mada su antropoloska tek u tokJu, i mada je osteo
]oki materijal u celini o.skudan i fragilan , je kao sigurno
enske odrediti 35 skeleta i istovremeno rela,tivno vi sok broj
skeleta (28) . odnos u ovom pogledu naknadnim podacima.
Unuta r navedenog rasporeda sami grobovI orijentirani su u velikoj
u pravc u severozapa.::!- j ugoistok (70 grobova), pri se veliki broj pri
bliava vie osnovnom pravcu za.pad-isto'k, dok drugi tendiraju osnovnom
smeru sever-jug. Manje sou brojni orijentacije u pravcu zapad
istok (10 grobo,va), s jednim izuzetkom us meravanja u pravcu sever-jug
(grob br. 39; Prilog II). Ovakva orijentacija redova i pojedinih ukopa, koja
u meri odstupa od tenje ka smeru zapad-istok, je
,kod veoma srodne ali p rostranije nekropole u Gornjenici kod Prijedora, pri
je obradi ukazano na ovu pojavu i da se ne radi o
nom odstupanju ili o uticajIU same stJ:1ukture terena
4
. Uismeravanje
i redo,va i grobova u Ma,ho,vlja,ni,ma ovaj fenomen, da
obadve nekropole le e na ravnom, fluvijaInom tlu, na kome pravilno u,sane
ravanje u1kopavanja nije trebal o biti oteavano". Ovom pitanju se u de
taljnoj analizi ne,kropola ovoga t i pa u Bosni i Hercego'vini i dalje morati
po.S'Vetiti potrebna panja, kao to je to u novije vreme npr. u
6.
Ni kod jednog ukopa nije zabeleen n.ika:kav trag grobne konstru.kcije
ili zatitnih okvi ra , i svi pokojnici sputeni su u jednostavnu zemljanu raku,
., N. M : I e t i S.Ja've ns;ka nel'(Tapc,la u Ga'mjen.ici 'kod P,!"i,j edarra, GZM
XXI ' XXII, Sar8jrvc" 1967, s.
, l b:::! ., B?lcalno sI;::vi.ca 1, s. 124.
6 Z. K 'r u m p h a ,n z l a v a , Der R,tu, der slawi.schen S:kelettfr'iedhiife
de,r und 'jli:nge,',en BiUlrgwallJl.zei,t in Bi:ihrrn8'1 , PA LVU-,I, Pra/ha , ,1966,
s. 287 (-u <daljem ,teks(,u: Dm R,t uls); A. T a i k, Pah:' ebny d ,tUl, Ina
vekych pohrebiskach v Holiaroch a !;;turove, SIA XVIII-l, Bratislava, 1970, s. 42
(56), uz grablja iz A,v:s hrije i s tar' j ih iz M. Rejh a lcova,
Pohrebi sko z 10.- 12. v Novych Zamkoch. SIA XXII-2, Bratislava, 1974,
s. 442 (451).
SLOVENSKA NEKROPOLA UMAHOVLJANIMA
149
cIJe su se konture jasno raza,znavale u peskov1tom tlu. Zbog toga, a moda
i zbog ne,kih o.zna:ka nad grobom, se tragovi nisu grobovi lee
na primetnom odstojanju i, s retkim izuzetkom, grobova priJiikom
naknadnih wkopa nisu zapaena, kao ni vieslojno uIkopavanje ili dvojni
grobovi. Vrsta tla je o'Vaj' raspored, a povremena grupisanja
(grobo'vi br. 12 i 13 ili br. 26, 27 i 28) posledica su, verovatno, familijarne
povezanosti unutar zajednice.
Svi pO'kojnici poloeni su u grob u opruenom poloaj'u na na
dubini <koja, u rela1ivnim odnosima, varira od 0,20-1,07 m. Poloaj glave
je frontalan ili u profLIu, to je posledica naknadnih procesa, a to
je zabeleeno i na svim ostaHm nekropolama, dok je poloaj ruku primaran
i pokazuje nekoliko varijanti. Pretee poloaj pri kome .su rU/ke sputene
u krilo, konstatiran kod 22 groba, od koj ih su est enski h i sedam ih
(T. II, T. VII, T. VIII). U istoj meri zastupljen je i poloaj ruku pl'uenlh
uz telo (kod 21 groba; T. I, T. II, T. VII) , dok su mke prekrtene na pojasu
kod devet gro,bova (T. V), a ruke povijene preko grudi samo kod
jednog enskog groba (br. 38). varijanta ovih osnovnih poloaj-a
je sa jednom rukom pruenom uz telo, drugom sputenom u' krilo, za.bele
ena u 10 grobova (T. IV), ili povijenom na pojasu, kod est gro
bova (T. III). Samo u jednom grohu U'stanovljena je varijanta sa jednom.
rukom na pojasu, drugom u krilu (grob br. 85) ili povijenom preko gnudi
(grob br. 26). Kod 24 groba poloaj ruku, zbog nije mogao biti
zanimljivo l1'tlvrdit i, pri antropot6koj analizi, kod
koga pola pojedina varijanta, mada je zapaeno da su sve one,
sem poloalja koji su naveden,i, za'stupljene kod svih uzrasta.
Ovakav arol ilki poloaj rUJku zabeleen je i u grobovima u Gomjenici,
to procese u kasnijim srednjeg veka, kada su primetna
sve odstupanja od prvobitnog, poloaja u ensk1m grobo
viana, sa rukama pruenim uz telo. Ovde samo pojavu vari
jante s prekrtenim rulkarma, u odnosu na nekropolu u Gomjenlci,
gde je ovakav polo.aj zabeleen samo kod dva groba
7
.
u toku radova je odsustvo bilo kalkvog traga jasnije
izraenih pogrebnih davanja po'Suda u grob ili obolusa uz pokajnika,
a sasvim usamljena pojava sitnog fragmenta grube keramike u prosto.ru
groba ovde ne moe posluiti kao potvrda manifestacije pog.rebnog ritusa
(razbijanje posuIda nad grobom prilikom ulkopa), da su fragmenti
posuda sa praistorijske nekropole s urnama rasuti na prostoru nekro
pole i oko nje, i dal su u pojedini grob mogli dospeti Ova ista
pojava prati skoro sve do sada i'straene ranoslovenS'ke nek.ropole u Bosni
i Hercegovini, i ka:ko je ranije za.paeno, jednu od njihovih karak
teristika i

Usamljeni primerci posuda otkrivenih u grobovima
npr. u Gornjoj Bijelo.j, Citlu:cima, Markovcu ili Grborezima, a
u novije vreme i u pruaju za dalja iznijansirana ra.z
matranja i u ovom pogledu
9
.
7 N. M i l e lt i GCilll(jenica, s. 1'11, T. LI, T. LliI, T. V.
8 Ibid., Baka,noslalvica ,l, s. 125.
" P. Aon eu Hi s to,ri:j'Slk.i \9pomeniei Kanjica i okoj,i,ne I, K.onj ic, 1975,
s. 231, 233; 1. e mo n li ik, IZV1jesta'j o iiSlkopiln ama 'u Ikod Sa,rajeva ,
GZM VIII, Saraljevo, 1953, s. 307, 312; T. V, 2; F. F:i a l a, .Re.ZluI1talbi
'i'spiltivalnlja na Glalsinau u Ljetu 1892, GZJM IV, 6arajevo, 1892, s. 403, T. 1,2 i
T. II, l; poslu.d.a j,z Mariko,vea kod Denv 'o'te, ilov. br. 659, c;ukJri'v llJa lU grobu na
lelk. Or'klvina; S.B e l a g i Gl'borezi, Salra'jevo, 1964, s. 24, 25, Gl, 36, 54; T. XV,
l, 2; T. XX, 6; T. XXV, '3, 4; T. XXXIlI:I , 3; N. Mi l et j Raoosredmjovek..ovll1i
nalaZli iz Ikod GZM XXX/XXx.r, Sa,ra,jevo, 1977, s. 2>36-237,
T. II , 2-4 i T. IV,
NADA MILETIt
150
Na osnovu nalaza u grobovima moe se i ovoga puta da su
pokojnici bili sahranjeni mada tragovi tekst ila same nisu
ni u najslabijo,j meri. Tragovi niti samo uz dva
dugmeta, koja su njima bila za nam ovaj za
Od 95 istraenih grobova nalaz i su otkrivenJ uz 43 skeleta, dakle
uz polovinu od ukupnog broja, to izuzetno vi'sok procenat . njima
oko 30 pripada enskim i 13 grobovima.
Sko.ro svi nalazi sa ove nekropole pripadaju naki;tu, uz nekoliko dug
meta, 4 sekundarno upotrebljena kao deo na,kita i jedan no (strelica
je van groba) , to reflektiTa usmerenost u pogledu vrste
nalaza.
nakitom koji je dala ova nekro'pola daleko grLLpu pred
stavljaju naunice, nj i h 159, zastupljene kroz nekalilko ti.po.va i njihove
varijante. Najjednostavnije su svakako kari:ke, konture i
dimenzija, zastupljene sa 26 pr1meraka iz 14 grobova. Od na:jjednostavnijeg
oblika izdvajaju se nalazi karike s petljom i kariJke sa dve
iz groba br. 3 (T. XII) i s malim zadeblja
njem iz groba br. 48 (T. XVII). Sve ove karike, sem poslednje, za koju, moda,
jedinu paralelu predstavlja nac:nica iz Velikog Gro.ba
10
, s pa.daju u
standardan u.kra's uruutar ketlake i bjelobrdske grupe, sa datacijom u iro
kom rasponu od IX-XII ve-ka, na nekim nekropolama dalmatinsko-hrvatske
grupe i kasnije. Njihova preciznija raz r ada , za nalaze u ovom da,ta
je ranijelI Od 12 grobova u kojima su se pojavi le u dimen
ZIjama, u est su bile jedini t ip (T. IX, T. XIII , T. XVI , T. XX) , dok su u
ostalim grobovLma bile kombinirane sa IW1Jula' stim ili S-naunicama.
Najbrojnije su i na ovoj nekropoli, kao to je bio i uGomjenici ,
S-na"unice konture i raZ!mera, ali sve u bronzi . U fundusu
od 50 primeraka iz 15 grobova one se, uopteno, mogu svrstati u grupu
manj ih, koje prevalira'ju (npr. gro,bovi b r. 5, 15, 25; T. XIII, T. XIV, T. XV),
kojima se pojavilo i nekoliko koje pripadajU Nitra-tipu, datiranom u
drugu polovinu X veka, i gru,pu krupnijih p r imeraka (npr. grobovi br. 3,
4, 27, 30; T. XII, T. XIII, T. XV), datiranih i atri-bui r anih zavisno
od opteg karaktera pojedinih loka.liteta ili grobnih celina, od IX do sredine
XII veka, a moda i neto kasnije. Detaljna razrada izvrena je p r ililkom
obrade jo uvek najbogatijeg fonda ovih naunica unutar jedne nekropole,
otkrivenog u Gomj'e.nici12, uz mnoge nOive nala'ze i detaljniju dataciju pra
materijalom
l3
. U 10 grobova odabrane su, nau
nicama , kao jedini ukras, s gustinom u delu nekropole.
I na ovoj nekropoli , kao i u Gornj enici, pojavile su se S-naunice na
je kao ukras, aplicira>na jagoda. Njih iz dva groba
(br. 15 i 30; T. XIV i T. I , XV), uz est primeraka iz Gomjenice i za njih
10 B. Ch r'o p o vs k:>', S:lovao's:ke pohreblis'ko z 9. st. vo Ve;[' ko<ffi Grobe,
SIA V-l , Bratislava, 1957, grob 33, s. 177, 200; T. VI , 13.
II N. M i l e t i Go,mj6nica, s. T. XXIX, 1-3; 'ibi-d., Ba.Jcaoos1a
vica 4, s. 96, T. I j T. III.
le Ibid., Gomjeoica, 's. T. XXIX, 4-9; ibid.. , Balca,oo.sla.vica 4, s.
96--97, T. TI.
to Z . K Ir 'u m p h a.n z l o.'V a, Die Ch.rooologie des 1'0 voo:ta,rs a,us Dorff'ried
hofeio 'des 9.-11. Jh. ,j.o PA LXV-l, P raha, 1974, s. 50 ff., s. 97 ff. (u da
1jem teks OU : D.ie Chra<olo]c,g;i e) ; V. S ,r i b a r - V. S ,t a r e, H ble.jskih
SiJbUJla 14 / 15, L<jubl,j alT'i a , 1974, Bleds,k: gr a.d - Seddo, g,'ob 85, s. 279, sl. 12;
V. J 'o 'vaIO (o v i F\r i:lc,zi hrc<noJogiji s-reclJojevekovioih Jlulgos,laNij e i
BUiga<pske, Ba1caoo'sia,vica 6, 1977, s. 152-155 ; T. XII , T. XUI-XV,
T. XVI , T. XVII, T. XVUI (u daljem tekst,u: P.r'loZ)i).
SLOVENSKA NEKROPOLA UMAHOVLJANIMA
151
navedenu paralelu iz Uzdolja kod Knina, ostaju za sada jedini poznati iden
nalazi ove var ijantel;'.
Sasvim blisrke S-naunicama su naunice sa zavojem na jednom kraju
karike, koje su se pojavile u Gornjenici, kada su deta.ljnije analizirane,
a u Bosni i Hercegovini i u Grborezima i Bugojnu, o kojima je na
drugom mest'U bilo govoral.-. Njihova datacija od sredine X veka kroz
XI vek i neto kasnije u narjnovijoj literaturi pr OSlrena je na kraj IX
vekalG. U Mahovljanima u dva groba pojavile su se tri narunice ove vari
jante (grobo!Vi br. 49 i 73; T. VII, T. XIX).
Naunice sa petljama i jednom j ago.domr koje su se na
Bosne i Hercegovine prvi i jedini put pojavile u Gornjenici, uz
S-naunice najbogartije zastuplDen tip ovog dela I1wkita nalazima
nae nekropole. U devet grobova, kojima nijedan ne pripada infan
tima, otkriveno je 37 na unica ovog o.blika, u broju unUJtar poje
dinih grobnih celina. i kombiniranih s ostalim tipovima. U grobo
vima br. 3 i 92 bilo ih je osam (T. VIII, T. XXI), a samo u grobovima
br. 26 i 92 izabrane su kao jedini tip (T. XlV, T. XXI), doik su redovno
prstenima. Njihoiva tipolo,'ka analiza data je ranije i na nju
se ne bismo ponov o Njihova datacija u IX-X vek ostaje
neizmenjena) 7 Jedinim tada navedenim analognim primercima, trima nau
nicama otkrivenim u Otonu kod Knina, se par potpuno
narun ica otkrivenih u novije vreme na groblju u Donjem polju -
Vrpolju kod iben.i,ka
l s
Detaljniju razradu kombiniranja poj edinih tipova
unutar grobnih celina ostavljamo za dnug,u priliku. Ovde samo
da se, za razJi,ku od Gornjenice, nisu pojavile UlZ srodne naunice s tri biko
jagode.
Naunice s petljama i tri jagode, koje smo na naem
sreli prvi PUlt u g,robo,vima u Gomjenici, pojavile su se samo u dva
groba, kao par, oba puta lunulasto-grozdoli.kim naunicama (grobovi
hr. 43 i 48; T. II, T. XVII), ali ne i naunicama sas-vim srodne koncepcije i
izvedbe, o kojima. je upravo bilo spomena. Uz sasvim retike analogije nave
dene za primerke iz Gomjenice, poznate jedino iz Biskiupije kod Knina
(pet primeraka), Skradina - Smr-delja (jedan primerak) i Gars - Thunau
u Donjoj AU!striji (tri fragmenrtirana primerka), navodimo i najnoviji nalaz
jedne fragmentirane naunice osnovne stJ:1u1kture i detalja, kojoj,
na alost, nedostaju jagode, iz jednog groba nekropole u kod
Crikvenice
I H
Nai o vezanosti ovih naunica za alpski-ketI a
ki krug i o njihovoj datac iji mogli bi biti izmenjeni a rgumentima
H N. os. 119, grorbov.i br. 24, 25,146 ; T. xxn, T. XXIX,
12; L. M a rrru n, popirs naunica . . . , SRP V"'I, K.nlln, '11900, s. 42, sl. I : 12.
15 N. M i l ert Gornjernica, s. 117-118; ilb'id. , Ballca'nosla,v!.ca 4, s. 96, 98;
T. I , T. III.
L6 T. Kn i f i e, HOIiizo-n.ta<lna srt.rahgr.ai'itia Bled-.F\r ilstava II , Si i:Ju,la
14/,15, lJjluh1jarna, 1974, s. 318, Rla,n I, 2; Z. K II' 'um lP h a ,n, z l o va, Die Chronlolo,gie,
<s. 50 (97-!}8), sl. l: 2-4.
L7 N. M i'1 e rt Gornje,nica, s. 119--;121, T. XXIX, 14 ; ibid., Balcalno.slalVica 4,
s. 100, T. II.
18 D. J e lov i 'n a, Sta,pohrva'bske Inekropole na riljeka
Zrmamje i Cetine, Eiplirt, 1976, s. 105; Z. G,U 'n j a a, Eall)ly meurievail a.rchaeolo,g:cal
jjLn,clis f,rom ibenik arn-d i,ts nea-re,st s.ulnrorundin.gts, Balcarnoslavi.ca 5, P:rilep, 1976,
's. 26; na opteiu pomenUItih .narlaza iz glwba bT. 123 iskirenro zahJvaljurjem Z.
L9 N. M i l e ,t Gomjenica" s. 121, n. 75 ; T. XXIX, 16 ; ib'Ld., Baolcalnosla
vica 4, s. 10()-"'-'!OI, T. II; R. M a rt e ,j Sta-r onrva,bs!ka neikropo./a GOrnica.
@rob 3'2, T. XII, 6 (ru ltalrt1ipi); 'na UJvi.dJu ll! marterLja.! i hjubazno tUrg,tu'Pljern im infOT
madijama dr R. ovom pri'lilke.m i21raalVam svoju 'i;;./{}remru zahva:Lnos,t.
NADA MJLETIC
152
nego onim koji su izneti rpovodom revaloriziranja davnih nalaza iz BiskUJpije
20
,
i koji su suprotni da:vno izraenom, i po naem miljenju pravilnijem za
o prvobitnom porekIlU ovog ti.pa naunica u tj. ketla
kom krugu
2I
Prisustvo naunica s petljama ovog kruga i dalje na jugo
istaku je nedavnim nalazom iz kod


Ne manje poja'vu predstavLjaju l'unula,sto-grozdolike naunice ,
podjednako za ketlaku i bjelobrd'sku kulturnu grupu, sa
datacijom u irokom rasponu od kraja IX do sredine xn ve-'ka. Relativno
viso,ka zasbupljenost ovog tipa na naoj nekropoli u odnosu na njihovu pojavu
na ostalim nekropolama u naoj zemlji i u jednom irem krugu, vee S2 Z9.
istovetan fond na opsenijoj neikro.poli u Gomjenici, i ukazuje na
zakljucke u vezi s njihovim poreklom iz radionica. Pojedini noviji
nalazi ne na analizu i koje smo dali u vezi s njihovom
pojavom u Gomjenici
23
. Na ovoj ne!kropoli, kao ni u u Mahov
ljanima, ove naunice nikada nisu otkrivene uz S-naJUnice. U 10 grobova
otkriveno ih je 23, po dve, tri, u pojedinim grobnim celinama,
ali samo u grobovima br. 64, 70 i. 78 (T. IV, T. IX, T. VII, T. XIX)
su jedini izbor naunica. U grobu br. 68 i nalazima iz grobo,va uni
tenih 1967. godine pojavili s'u se primerei ovih naunica kojima nedostaje
karuka ili donji privesak, a mesto na kome su leale u grobu br. 68, uz par
istovetnih naunica na adekvatnom mestu (T. V i XVIII, T. XI),
ukazujJU na i nekog kultnog ovih komada.
Jednostavne livene naunice sa tri i jagode, za
bjelobrdske nalaze, pribliavaj'U ponovo grobove ove nekropole onima u
Gornjenici, prilikom obrade je o njima bilo dovoljno govora
24
. Iz uni
tenih gro,bova pet pri-meraka, i neizvesno je da li pripa
daju istoj grobnoj celini ili su bili raspodeljeni u vie njih (T. XI) ,
dok su se u grobu br. 81 pojavile kao par (T. VII, T. XX), a u ostalim
grobovima
Tri grozdolike naunice, otik.rivene samo u materijalu iz unitenih gro
bova, zastupljene su jedino u varijanti sa jednosta,vnim gran'Uliranim pri
veskom i sa po dva koldenea , kakvu smo sreli nalazima
ovog tipa bjelobrdskih naunica u Gomjenici
2
,;. Ova
varijanta, u kojoj su naim pri.mercima najblie naunica iz Lijeve Bare,
Vehkog Gradita, Ni'a ili iz Trnovca nad Vahom
2G
, u novije vreme datirana
20 D. J e lov i ,n a, op. ci,t., s. 105-106; T. XIX, 4-8 i T. LXXXII, 3; N.
M i l e t i C. prikaz ove knjige u: Germania 58. Mainz am Rhein, 1'980, s. 249.
2! Lj. K a 'l' a m arn, I s'kop.ne dnu!lbva li M,ra,vi.niC'i,ma i sta,r,ohrvaltska
g,!'obLja, Zagrre.b, 1940, s. 34- 35, _l. 28.
" V. J o v a ,n o v i 'Ober dem iriihimi1ltela,1terlichen SchJmu,ak von au,f
Kosovo, Balcamo,slaVlica 5, Plrilep, 1976, s. 137-139, 141, T. ILI, sl. 2; dartarCija: X vek.
dnuga po.]ovirna IX ve\ka.
2' N. M i ,l e t i Go'mjenica, s. 127-.128, T. XXIX, 17; ,[bid., BalcamClslavrica 4,
s. 101-102, T. III. 5; B. D o s t al, Da,s Vor-dri.ngen der rossmah:r;schen ma.te-nellen
Kultur in die Nachbarlander, in: Magna MOl'avia, Praha. 1965, s. 384-385, 387,
ka,rita 4. sl. 3: 12 (dartaeilja li Ka'np3lbskO'l11 bazenu: od prve 'polovime X veka, kao
po.dra.avanje veli'komorraVlskih uzora); Z. V,i n s k i, O postojanOu radionica
S1tarrohrva,tS:kog doba li Sisk'U, VAMZ IV, Za;greb, 1970, s. 57, n. 67, s. 58, 70 (u daljem
te:k!sbu: O postojan:j'u radio,nica).
2. N. M'i l e t GCl'lTl;jemica, s . . 128-129, T. XXXI , 7, 9, 10.
2; Ibid., s. 125-126, T. XXIX, 20.
26 Z. V j rn s'k i, A'l.lJSg;rabl.lsngen jrn VUJkovar, Arch. lug. III, Beograd, 1959,
g;rob 44{), T. XXXIX, 29; D. M j,n - M. T o m 'i OstalVa s.rednjovekoVln:og na
.kirta iz Veli,kog Gradita, Stalrina,r XXLII, Beog'rad, 1972, s..1,25, 126, 128. T. I;
S. Er e e g o v i - P a v lov i S>redt1Jjorveko.v'na ne:k.roporla u N: '< u, Sta.ri na,r XXVII,
Beograd, 1977, s. 86, T. III, 7, g1rob 17 edatacija: kraj X - XI v.); A. i k,
Flachglrabe.rfeLder a,us dem IX. u.nd X. Jalhnh.urndept in der Si.iJdvv.estslowa,kei I,
SIA XIX-l , Bratislava, 1971, grob 330, s. 162, T. XXXV, 6.
SLOVENSKA NEKROPOLA UMAHOVLJANIMA
153
je i neto ranije, tj. u IX vek, odnosno II dr,ugu polovinu X veka, uz razum
ljivu vezanost za l Lliksuznij e vizantijske ili velikomoravske uzore, sa posred
stvom Karpat:s!kog bazena za prodor dalje prem.a jugu
27
. .
nalazima iz Mahovljana posebno se tipoloki, materijalom i
izvedbom izdvaja par naunica sa priveskom iz groba br. 43
(T. II, T. XVII), izvedenih u tehnici filigrana i prolamanj a, pozna tih iz boga
tih veli'komoravslkih nalaza, s jasnim odrazom visokorazvijenog vizantijskog
zlatarstva. Primerei iz Starog Mesta, Pred!mosti, Breclava-Pohanskog ili Du
cove datirani su u drugu polovinu IX veka, odnosno do X veka
2
S.
Naunice ovog tipa iz Mahovljana predstavljaju jedini do sada poznati nalaz
na ovom i u naoj zemlji uopte, ovde verovatno i import iz veliko
moravskih radionica, na ta je ulkazano ranije
20
Njihova datacija u
ovoj grobnoj celini kretala bi se u okviru prve polovine X veka.
Mada samo u vidu sitnog fragmeruta nalazima groba
br. 3 (T. XII), naunica s karikom obavijenom spiralnom icom dragocen je
za dalje ras'prostranjenosti avog tipa, o je bilo
vie govora povodom usamljenog nalaza u Bosni i Hercegovin.i iz

Novi nalazi iz kao i iz ukazuju na
rasprostranjenost ovog tipa naunica i u severozapadnim krajevima
nae zemlje i upuouju na o njihovom poreklu
u radionicama alpsikog kru.ga i gornjeg Podunavlja
31
, uz poznate pri
merike i iz srednjeg Podunavlja (iz Pilina, Ha]i.mbe, Szekesfehervara i Sellya,
27 B. C h Ir o 1> o v sk y, Vy,voj a stav arrcheulogidkeho VY<9k.uffiu doby vel'ko
moravskej, SIA XIX-2, Bratislava, 1971, s. 587, sl. 8 naunicama iz IX veka
i .naunica nz P,re); A. T (o i k, Imponta'Ms s'Ltes slaves en Slovaq;uie, Bratislava,
1978, s. 259-251, sl. 108; B. D os t all, op. dt. , s. 377-378, 380-381, sl. l: 6
(Tr;:1CJvec), ka,rita 2, n. 66, 67 ; S. Ew c e g o v i Gr02ldolike viza.ntijsk.e naunice
u Sr.biji, Sotawi,ne.. XVIII, Beoglrad, 1967, S. 84--87; 'T. I, 3, 4; V. S r i b a r - V.
S t a r e, op. cit., s. 280-281, 290, grob 95, sl. 8 (s jednim kolencem), IX vek;
T. K n i fi c, op. cit., s. 316, 318, grob 186, Plan II: 4, II grupa, IX vek; Z. K r u m
'p h a n z lova, Die Ch>ronologie, s. 97, sl. l; V. J ov a,n o v Rri1oz i, s. 151,
T. X, 9, 10 (Huze:t - Mala V.ata,; sa jednim kCllencem), dm1Jga polovj,na IX veka;
M. D e'k 6 w n a, Remarqu.es S'ulr 'la genese de certa i,n's ty>pes de bijoux d'a;rgen,t
1Jro;u.ves da,ns lestresors pOI].ol!1ais du Moyen Age, RapPOI'DS du lIle CIAS, Tome 1,
Brati-slalva, 1097;9, s. 145 ff. (s. 151: u vezi s wim t. ipom 'n3Ju,nica iz Julguslav.ije i
'nJihovom p.ro:diuikci'jom dolo je, 'do nespo,ra,2)uma.).
V. H,rlu b:)r , Sta,re Mesto - Na Valach, Praha, 1955, s. 241-243; T. 37:
3---4, T. 61: 15, T. 67: 12-,13, T. 69: 1-5, T. 75: 3 i T. 78: 4 (prva polovina X veka);
,ibid., Sotawe Mesto, Velehrad, Praha, 1964, s. 44, sl. 5 varij3Jnlta); B. D o's t a l,
o'p. cit., s. 390-391, 400, sI. 5: II -(Pi'edmosti); ilbi'd. , K prehi sto.rii a prootoh istorii
Brecl,wi, Br.eclalv. Dejiny mes.ta , Breol3Jv, 1968, s. 28-29, T. XVII, 2, 3; ibid. ,
Dvacet let archeologic.keho vy2ikiUlmu B reda'vi-P,oha n s.ka, Vilastiv. ves.t n ik mo
,raV'SlkJi XXX, Mi,k.UJlove, 1978-2, s. 139, sl. 8: 16; F. K a lo 'u s e tk, Brecla,v Pohainsko,
veLkomorav's'ke pohre;bite u kostela I, ,grmo, 197.1 , g,rob 67 , s. 57, sl. 67: 3, 4;
T. 28: 12; g,rob 63, s. 54, sl. 63: 9, 1-0; T. 28: ll; A. RUJrt:,tkay, DucoiVe, diSlt.
'Dnna va, u: Impo,rtalnibs si tes sla ves en Solovaquie, s. -80, 82, 83, sl. 31 , grob 1070
(iva,nijamlta; IX- X velk).
29 N. M i I e ti BaIca.noslavica 4, s. 101; ibid., Ref\lets 'de J'ionflruence byzan
ti,ne daln'S les trouvaHles paleoslaves en Bosnie-Herzegovine, ti: Ra.ppOU1ts diu lIle
OIAS, Tome 2, B-ratisl,wa, 198{), s. 301.
30 Ibid., Bakalnosla,vica 4, s. 98, 100, T. Ill, 8, i tamo :la.vedene alnalog'ije.
3l R. M a t e .i i op. cit., g,rob D-8 ('u ta.rnpi); D. J e I o 'v J If} a, op. cH.,
g)rob 59, s. W3-IG4, T. LXIII, 8, 9 (,uopteno Ui vlfM.ene u 'Upov.e kara'n,talnSlko-'kec,18>:ke
kJu1turne g;!1ll!pe; im,po1nt VIlI-X 'Veka); M. L'j lU b i In k o v i Sur la partKe du
X,lIe sieCle en Serbie et en Macedoine et ses rappc<!1t s avec celle d,e Belo Brdo,
Alrcheol. PO'1ski XUI-2, Wroclaw-Wa,l'szawa-I{,raik6w, 1968, s. 471- 472, sl. 4 (oteh
niika za ketla'kiu gmupu).
NADA
154
npr.), datirane novcem u kraj XI ili jo JuznLJe - Zemun,
Brestovik, KostoI, Trajanov most, Korbovo)38
U osam grobova pojavilo se 12 ogrlica koje pri.padaju trima vrstama,
ponekada kombiniranim u pojedinim grobovima. est ogrlica
predstavljaju niske od raznobojnih jednostavnih ili perlica, uz ne
koli'ko broj varira od 35 do 170 (grobovi br. 3, 4, 15, 30, 68, 78;
T. XII, T . XIV, T. XV, T. XVIII , T. XIX), i koje redovan detalj u ukrasu
bjelobrdske grupe. O njihovom poreklu na IstokJU (npr. u Volinju), a zatim
u radionicama srednje Evrope od X veka, kao i o njihovoj tipolokoj
izdiferenciranosti izneto je dovoljno miljenja, da ih ovde ne treba ponav
lijati
34
. perli-cama u dva groba, od kojih je jedan pojavili su se
izolirani primerci kauri-lkoljlke (grobovi br. 4 i 15; T. XII, T. XIV), koja,
kako je to navedeno i za kauri-kolj'ku iz Gomjenice, ima
zatitno dejstvo:
l
:). Svojom pojavom i vrstom perlica, ove ogrlice daju po
sebnu vrednost nalazima iz Mahovlijana, da uz dUigu nis ku iz Miha


predstavljaju i jedine nalaze II Bosni i Hercegovini.
Drugom tipu ogrlica pri'pa'dajru niSKe sastavljene od bronzanih dvodelnih
privesaka, ukraenih stiliziranim ili zoomorfnim mo
tivom, koje su se u broju .koji varira od 8 do II pojavile u groba,
od kojih su dva (grobovi br. 68, 77, 78 i uniteni grob; T. V i XVIII,
T. VI i XVIII , T. VII i XIX, T. XI). Njihovo 'kombiniranje, s obzirom na
ukras, je U dva groba kombinirane su sa niskom perli. Njihova
detaljnija razrada prezentirana je po,vodom bogatog fonda, iz Gomjenice
3' Za Bibn i Halimbu v.idi n. 30; K. B ak a y, Graberfelde<r aus derrn 10
II Jh. in dN Umgebtwg von Szekcsfehe.r'Var 'Un-d die Frage der fWl'sliliehen Residenz,
.Mba Regi a VI-VII, Sze.kesfehervar, 1966, glrob 26, s. 58, 80, 83 kao
na,kit za ko&u ili ruku; data.eija: dl'llJga po,lovtlna X XI v.), T. XXXVII, 19 ;
A. Ki s s, A sellyei Amp8.id-<kori JPME-.l>967 , Pecs, 1968, gJrob 46, s. 69 ff.,
sl. 4, da.birane novcem Ladis,la'va I
33 M. L j II b i 11 k o v i loe. lib.id., Nalazi u "Korin,nu i sloven:sika a.rheo
logija X-XII veka, I CIAS, V, Wroelaw-Warszawa-Krak6w, 1970, s. 459, sl. 13,
14; S. Er c e g o v i - P a v lov i Prilog naunica u Srbiji od 9. do
13. Stari nar XXI, Beograd, 1972, s. 42, sl. 3.
34 J. K olr o e e, Sta,ros'lovans ko na Pbu.j'skem gira.du, LjfUibl'jall1a,
1950, s. 79-84; J. Nemes .ker,i-P. L ,iptalk-B. Szoke, Le cimetiere du
Xle siecle de KerpusZita, Aota Arch. }]jun.g. III, Budapes,t, 1953, s. 286, 291-292;
Z. Va ft a, Mad' afi a Slovane v sveile archeologiekyeh nalezu, X.-XII. st., SIA II,
BratislalVa , 1954, s. 58, T. V; Z. K Ir Lt m 'p h a ,n z lova, Glaspel'len der HUlPgwallzeit
i,n Bonmen, PA LVII-l , Praha, 1965, s. 166 ff., sl. l; ibi.d., Die Chironologie, s. 63-66,
s. 100-101 (masovna proizvodnja: prva polovina X veka); Z. A. L' vo v a, Les
perles en verre de Staraja Ladoga , I CIAS, V, Wroclaw-Warszawa-Krak6w, 1970,
s. 237-247; Ista publikacija, s. 223-2:30: J. O l c z a k, Le probleme de l'origine
de la production verriere en Pologne dans la periode du Haut moyen age; s. 289
298: M. D e k 6 w n a, Certaines questions concernant l'eehange entre la Pologne
et les autres pays a l'epoque du Haut moyen age, sl. 1, e--g; D. M i n i Najnovija
p,ripadrrosti nos.ilaca belobnd3ke kuLture, St31r inar XIX-,1968,
Beog.r ad, 1969, s. 170; S. E r e e g o v i - P a v lov i SredJnj oveko'VJ1la n.eJuO<j)ola
'Ll Niu, Sta-ri,na.r XXVII , -Be.ogra:d, 1977, s. 91-92, T. VI, grob 27; T. VIII, gr. 34;
T. IX, gir. 38; V. J o van o v i Pri.Jozi, s. 152-153, 155 (datiTa-ni naJa:z'i, sredi,na
X,I v. - Bjelo Brdo, Mibro'Vica), T. XIV, 1-5; T. XV;
T. XVI, 2-11.
"Oi N. M i l et Gomjem'ica, s. 87, 132 grob br. 40); Z. K T U m p h a n z
lova, Die Ch!ronologie, s. 68; pojava i ostal ih pel'li.ea
'Uz skelete za.paena je i na ne1kretpoli u SarbogardfU: K. K. Er y,
Reconsbr uotio<n o,n the tenfth cenuury popUJ1ation of Sarbogard on the basis of
archaeological and a.n.thr.opological dalta, Alba Regia VllI-IX, Szekesfeherva.r,
1967, s. 103, T. XXX, 3.
36 N. M i l e t i Nekwopola u seJu kod RaljJovca, GZM XI,
Sara,jevo, 1956, s. 20, 31-32, T. III , T. X.
SLOVENSKA NEKROPOLA TJ MAHOVLJANIMA
155
(73 priveska)37, a ovom prilikom samo srazmerno bogati
fundus iz Mahovljana (39 primeraka) i i jednog i drugog nalaza za
suptilnije u vezi s atribucijama pojedin ih elemenata
bjelobrdske grupess. O njihovom poreklu iz panonskih radionica idataciji
u X-XI vek nema nilkakve sumnje
SD
Ogrlice od bronzanih privesaka-prapo,raca pojavile su se u dva groba
(br, 15 i 30; T, I, T, XIV, T, XV), uz nekoliko primeraka, U oba
navedena groba kombinirani su sa n iska.ma perli. Nj ihovom pojavom potvr
je, ponovo, prisUlstvo nakita izrazite bjelobJ1dske pripadnosti
40
Od avih
privesa,ka u krugu ove kulture, a i uopte, izdvajaiju se tri zvo
nasta srebrna, perforirana i ukraena priveS1ka iz groba br, 78 (T. VII i XIX),
u kome su celinu s nis/kom perlica i ogrl icom od dvodelnih privesaka,
Ovaj izuzetni nalaz najvi'e se pribliava priv escima iz Drassburga u Austriji
(nekad Darufalva), stoasto formiraniim, mada ne i perforiranim, ukraenim
granulama, za koje je, uz naglaeno isticanje nj ihove pojave, pretpo
stavljeno poreklo u lukISuznom nakitu radionica na Istoku, preciznije u
Volinj u, Njihova datacija se oko smene X/XI v8ka
41
. Prema defor
miranom obliku u kome su na naoj nekropoli, moglo bi se pretpo
st.3Jviti da su ovde sekundarno upotrebljeni.
Dva bronzana dugme'ta-prives!ka iz grobova br. 28 i 43 (T, II i XVI,
T, XVII) pripadajiu standardnim nalazima bjelobrdskog kruga. Fragmenti
rana lunula iz groba br. 27 (T, XIII) ne detaljniju tipoloku
anal izu, sem kon&tatacije da pripada tipu koji se pojavio u ili
u Gomjenici'12 i da spada u bjelobrdski ukrasni detalj, Lunule Kar
patskog ba.zena X-XI veka s ukrasom ove varijante pOlSluile su A. Kra
l ovanszkom za nj ihovo kao kultnog predmeta, sa simbolikom
u kontekstu kulta plodnosti I uz da ove lunule nestaju
XI veka
43
.
Veliki broj prstena otkrivenih u mnogim grobovima (53 primerka) ne
prua i istovremenu ireg tipoloskog a, da
su zastupljeni samo najjednostavniji tipovi, koji su u velikom broju otkr iveni
i u Gornjenici, prilikom obrade je o njima bilo vie govora, Od jedno
stavnog prstenja polukrunog, trougaonog ili preseka, s povre
37 Ibid" Gcnnjenica, s, 130-132, T. XIII , T, XVI, T. XVILI, T. XXI, T. XXV,
T. XXVI, T, XXVII, T. XXXI, 1-6. pojava ovog uJk.rasa u groboVIima
enski h o'soba konsta.ti'ra:na je i u Kel'pu.szti i u osta.lim nekrrolpolama u
(J, Nemeskeri-P. Llip.ta lk-B. Sz6ke, op, ciJt., s. 284) ili u glr obovima
iz Kranja (A. Val i La necropole slave a Kranj, Inventaria archaeologica 21,
1978, Y 208, grob 65).
88 D, M i n li op, cit" s. 1'ill: 'dvojne s,rcolilke pri,v'.!>ke nala,zimo
tamo gde ima i dok na teri.tori.i'i !5'de njih ne nema ni ove
vl!'ste nalki1a (iZ\uzeta:k jedan primer a'k i,z Brestovi'ka, nalaz); niJje p:re
cizitramo da li se ova ko'nista'taoija odnos i samo na i-re Srfuije,
39 N. Gomjenica, s. 132; novi,ja pOlbvIida ovog dart.1IIaJn.ja: J, G,
S z Gl b 6, Ei,ne Sied1umg un,d deren F1riedhc.f aurs der A!'paden.zeirj; bei SaI!'ud, Az
Egri Muzeum XIV, Eger, 1976, grob 35, s. 23, novac ksraJ-ja Sarrnuela (1041
1044) uz 10 privesalka na.iiima s floraLnim motiivom, i girob 37, s. 24,
novac kra,lja Stefa.na 1.IiZ t!'i i,s ta priveska kao 'll g)rohu 35; sl. 13,
40 N, Mi I eH Gomjenica, s. 132, T. XII, T. XXXLI, 10,
4l I. B 6,n a, Der SiIlbe,rschatz von Dal!'uiarl:va, Aota M oh. Hu'n,g, 16, BfUdapes,t,
1964, s. 158-159, 167-169, T. II.
., P. Rano s,redJnlj ev i e'ko,vln i naIlaz u JUlnUlzovcima
(sadanji naziv GZM LIV, Sartl!jevc>, 1094'2, s, 277, sl. 10; N. M i I e t,j
Gornjenica. g.rob 23 (4 komada), s, 85, 132-133, T, IX,
'3 A. K r a lova.n.s z ik y, Con'llf'ibiUtticm a la question du sarcophage de Sze
'kesfehervar dit de Sai,nt E,fien'ne, A11ba Regia VIII--'IX, SzekesfeheJ1varr-, 1967, s. 89
90, T, XXV (br. 4: : samo u g)roboovima mla,dilh devojaJka, kakaIV
je i u Gornje-nici i u Ma ho'vljan.ima.
NADA
156
meno naglaenim ili ukraeni,m nizom gustih ureza i
izmzetno u imitaciji filigrana i granulacije (iz groba unitenog 1967. godine;
T. XI)H, izdvajaju se prstena iz grobo.va br. 3 i 27 (T. XII , T. XIII).
Oni pripadaj u tipu kupastog prstenja, koj e predstavlja imLtacij u l uksuznij ih
primeraka, a koje je lL daleko broju zastupUeno u junim krajevima
nae zemlje, uz najblie analogije za primer'ke sa nae nekropole iz De<rnir
Kapije, Dubravice ili Nia. Njihova datacija se od najstarijih
tipova iz lXIX veka do XII veka, a za bronzano liveno prstenje od kraja X
do XII veka
43
. Mno.gi od tipova prstena otkrivenih u grobovima
iz Mahovljana pripadaj,u ,podjednako ketlakoj i bjelobrdskoj kulturnoj grupi.
Zanimljiv je noenja prstena zapaen u pojedinim grobnim celinama.
U podjednakoj meri noeni su na desnoj ili levoj ruci, dok je u grobu br. 3
pr.sten-karika kod levo.g uha, a tri ostala istovetna kupasta prstena
na levoj i desnoj ruci; u grobu br. 66 prsten je kod stopala (T. I i IX).
Ne samo da su prsteni na obe rlLke (grobovi br. 5, 26, 28, 30, 60) ili
vie njih na istoj ruci(grobovi br. 63, 81) nego i vie njih na istom prstu
jedne rU:ke (grobovi br. 26, 40, 41 , 58, 73, 81).
Probueni rimski koji su konstatirani u dva groba, od kojih
je jedan (grobovi br. 3, 78; T. XII, T. XIX), su pojava i na
mnogim ne:kropolama ovog tipa i vremena, pa i u Gomjenici
46
, i predstav
ljaju podraavanje iroko rasprostranjenog i mode ulkraavanja nov
cem u X-XI velku
47
.
Pojava samo jednog noa (grob br. 91; T. VIII, T. XX) odgovara istoj
situaciji u Gomjenici
48
, i ovde ne jer ovako relJki nalazi oruJja
- (ovde verovatno jer se radi o enskom grobu) jednu od
osobenosti nekropola ovog razdoblja u Bosni i Hercegovini. Za ovakvu kon
turu analogije su brojne na veoma irokom prostoru sa datacijom od
IX veka
19
, a za poloaj kod ramena i povezanost sa suje-
H N. M i l e .t i Gronje.nica, s. 133--..137, T. XXXLI, 7, 9, 14, 1.6, 17.
B. AI e k s o v a, Demi,r Kapija, Dissertationes, Skopje-Beog;rad, 1966,
s . 59, T. XVJ,I; S. op. ci,t., s. 9'1, T. IV, 9 i T. IX, 8;
V. J o v a 111 o v i PIrilog vanjIU s,rednj oveko'V1l1og prstenj a u SR Srbrij i i
SR Malkedon iji, Godi nja'k grada Beograda XXV, Beog;rad, 1978, s. 67-82, T. II, 2, 6;
T. III, 2, 3, 4 78: a'utor je propus.tio da ndt i'ra bri pUlb.lici;ra"na prstena iz g,roba
br. 3 u Maholvil(ja,nima, to bi dopri'nel0 njegovom, veoma ob;UJhv31bno:m, pre
gledu ovog ti'pa prs;tena; \!lidi n. l, s. 203, sl. 2).
'6 N. Gomjenica , s. 139, u tri glroba od kojih su dva (i tamo
navedene analogije, kojima dodajemo i g)rob 4 sa nelk.ropole na Bleds;kom g;radJu:
A. Val i S1:a.ro,slova,ns'ko na Blejskcxm gradu, S i' bulla 7, 1964,
s. 14, T. I, ll).
H L. K o vac s, Zur D.ell!tUlng der MLinze m; t der Umschrijjt Lancea Regis,
Aota Arch. Hun-g. 28, Budapest , 1976, s. 124-125, n. II detalja'l1 popi;; n:e.kiro:pola).
'" N. Gomjenica, g)rob 62 (enski), s. 137-138, T. XV.
"B. Ch r o p o v s k y, Vel ' ky Grob. op. cit., SIA V-l, 1957, s. 199, T. V, 8;
M. S o II e, Krniecj pohrebiste na KClUr:mi, PA L-2, Rraha, 1959, g;rob 97,
sl. 45: 4, s. 399-402, s. 500-502; O. Kytl i cova, Slc.va n Sl ke pohrebi,te v Bra.n
dY'g,k.u, PA LIX-1, Praha, 1968, s. 193 ff. , s. 245, g,r ob 14, sl. 33: c; IX-X v;
Z. K'r 'u ITI p h a ,n z lova, Die Ch.roflologie, s. 71-72; s izv,ijenim hrptom: u IX veku;
V. S iriba lr-V. S -ta re, c.p. cit., grob 14, s. 290, sl. 2; D. Jelovi.na, op. cili.,
s. 121, T. XLVI , 5 (Bribir - Vra't1nIice, oblik).
511 A. Val i Sta,rosl,ovang,ko Na sed1u pod Blejslk irrn g;radom,
Arh. vestnik XX, I.JjwblJja,na, 1969, s. 231-232; s,J,! ono, pr i levom ramenu, .npr.:
B. Ch r o p o v s k y, Pohrebisko z 9.-10. st. v Nitre pod Zoborom, SIA XXVI-l,
Br3!t is la,va, 1978, s. 1110, g,r. 2.
SLOVENSKA NEKROPOLA U MAHOVL.JANIMA
157
verjem, npr., na nekropoli Na sedI u pod Bledshm gradomoo grobna
celina zabeleena je i u a u BatujamaGl.
Jednostavna strelica obl ii ka, koji se tmdicijom prenosi kroz
duga

detaljnijom anal izom datom za strelice iz Rasa, u najnovije
vreme, do.bila je i svoje u Tip V, sa datacijom o'ko sredine XII
veka,j3.
i na osnov<u ove analize je doneti izvesne za
Sa:mim lociranjem nekropole na prostoru praistorijske neikropole
s urnama, u blizini jedne od gla vnih rimskih nica (Salona-Servi
tiu.m) i mnogih lokaliteta s ostacima rimske arhitekture, ciglana i drugih
objekata, je dalvno i vie puta istaknuti kontinuitet u
upotrebi lokaliteta starijih epoha". Tako je i ovoga puta manifestirana
pojava kojoj se morati posvetiti posebna panja i detaljnom
analizom liltvrditi prema kojoj je eposi i vrsti objekata unutar vremenskih
okvira pojedinih epoha izraen afinitet na teritoriji
Nekropola od 95 grobova, za razlilku od veoma srodne nekropole u ne
udaljenoj Gomjenici kod Prijedora (246 grobova), o,tkriva zajedn'icu
manjih razmera, ali drutvenih i ekonomskih karakteristika, zajednicu
koja je pripadala jednostavnom seoskom ivlju, koji se bavio preteno agri
kulturom, uz jo koju delatnost. VilSoki mortal itet dece i mladih
osoba, to je spomenuto, ukazuje i na uslove ivota (stano
vanj e, ishrana, higijena i dr.), o antropoloka analiza dati sVaJkako
vie podataika.
Relativno veUki broj grobo.va s (43), od koj ih ne mali broj
pripada infantima (13), otkriva ili jednu ekonomski stabilniju zajednicu, ili
nove aspekte li vezi s pogrebnim Jedno je i ovde ponovo potvr
grobovi, prema davnim sadravali su relativno
bogate nalaze"G. Od 10 grobova koje bismo mogli kao one sa boga
tijim nalazima, pripadaju pokojnicima sasvim mladog u'zrasta.
Treba, zatim, da j e u odnosu na braj grobova s nalazima i broj
samih nalaza izuzetno visok, o dalja detaljnija kompa
riranja s ostalim istovremenim i srodnim nekropolama u jednoj irOj oblasti.
u pogledu pojedinih novih tipova nakita ova nekropola dobija po
sebnu vanost. u pogledu izbora pojedinih delova nakita, koji, uz
retke izuzetke, pri.pada dvema slovenskim kulturnim grupama, ketlakoj i
bjelobrdskoj, sa datacijom u msponu od IX do XII veka, primetna je jedna
namerna i konsekventnOlst , koja je u materijalu nekropola ovog
razdoblja, i ovoga tipa nekropola, retko zabeleena. To svakako izdvaja
nekropolu na Lukama - Kunom grobij u od veli!kog broja istraenih groblja
kod nas. Tako je odsustvo posuda, ogrlica u vidu torkvesa,
5l R. ep. cit. , glreb 19 ; T. IX, 5 (4 karike); D. Sve,ljak
T. Kn i f ic, Vipavsika del i.na , zgednje.sredn,ieveka Siltu.la 17, Ljublja
na-Nova Go.rica, 1976, Baltuje - sv. J-Ulr1j , grebovi br. II i 57, s . 28, 35, 65; T. 15
i T. 22 : 1-3
"M. R e j h c l c e v a, cp. cit., s. 446 (p,rema. J. s!Jrelice listelikeg,
rembe idneg i deHeid.neg ebli.ka spa.dajlu II ccuje sa starem tradicijem);
J. B e l e e v Ma.terijailJna k,ur:,b1.'lra Hrvc: ta na jadralD-skoj obali od deseljenja
de IX Materijali XII, Zada.r, 197o, glrob 39 - Malklineve l:)[1de) , s. 306,
sl. 2: 3; hO'r!ze nit VIII i IX v':,a .
j j Dr D. P r i b a k () v i i Mr. M. P e p e v.: Nalaz e'l'IUja iz
g:rada Rasa , Ves,n,'.k Voj.neg muzeja 21-22, Bee,glrad, 1976, s. 40-42, T. III, 13, 18.
:' 4 N. M i l et i deba, u: K.wLh:l1na i'storija Besne i Herce
govi.ne, Salrajevo., 1966, s. 388-389; Gomjenica., s. 139-140; ibid. , La:ktai ,
s. 15-28; ibid. , Balca,nes.)avlica l, s. 123.
5' Ibid., Gernjeni ca, s. 141.
NADA
158
nar-ukvica uopte, grozdolikih naunica u iroj tipolokoj skali , ili savremenog
materijala. Nije otkriven ni jedan jedini deo bojne
opreme, koja bi za ovaj ranofeuda1ni period bila normalna pojava, i koja
je makar kroz usamljeno koplje ili jedan par mamuza bila zastupljena u
odnosno u Gornjenici
oG
To sve baca posebnu svetlost na groblje
u Mahovljanima i njegove relacije prema ostalim nekropolama ove tipoloke
i hronoloke pripadnosti. i skromnost u izboru i broju tipova
nalaza upotpunjena je i ". ':<romnim materijalom (bronza) i izra
dom predmeta, Mo navodi na o jednoj i
sa stanovita socijalne strukture ove zajednice"'. Mada skromna, to je
i iz ovde iznetih elemenata vidljivo, ova zajednica je nekim tipovima nala2a
potvrdila u'ku.s i ekonomsku da ne ostane van
strujanja importa Lz radionica Sirmiuma, i dalje na istok i sever, il i iz Siscie
i dalje na severozapad. Povoljan poloaj u odnosu na glavne komunikacije
olakao je o.vaj protok. Odsustvo nalaza dalmatinsko-hrvatske grupe govori
o izvesnoj zatvorenosti ove zajednice prema junim oblastima, mada su se
oni, na osnovu nala,za iz usamljenog groba iz oblinjih Klanica
(par naunica ove grurpe), a pogotovo brojni.h nalaza iz Go'mjenice, mogli
i ovdeGs.
Ni ovde, kao ni u ostalim do sada istraenim slovenskim ne!kropolama
u Bosni i Hercegovini, nisu otkriveni predmeti koji bi svojom simbo.likom
ukazivali na pripa:dnost itelja ove zajedniceG!!, iaJko bi se, u novom
talasu pokrtavanja od sredine IX veka u ovim oblastima, ovo moglo
Posebnu vrednost neikrorpoli na prostoru Luke - Kuno groblje daje to
to je locirana u blizini naselja ranog srednjeg veka, otkrivenog na lokalitetu
Berelk, u Mahovljanima. Preliminarna sondiranja izvrena u 1960. go
dini potvrdila su da se radi o naselju t ipa slovenskih gradita, koje je egzi
stiralo od IX do XIII ve'kano. Nekropola na lokalitetu LU/ke - Kuno groblje
bila je savremena fazi ivota na ovom naselju, i nji
hovog uzajamnog odnosa od izuzetnog je Time i ne/kropola u Maho.v
ljanima stoji, za sada, po strani od svih do sada istraenih slovenskih
nekropola u Bosni i Hercegovini.
Pored toga to je jedna od tri do sada jedine sistematski istraene ne
kropole ketlako-bjelobrds1kog bpa u ovom nalaze ovog
razdoblja u ovom kraju do te mere da su veoma izdiferencirane
anali,ze, njenom pojavom ovaiko na najjunijem rubu panonske ravnice i II
oblastima naseljenim slovenskim ivljem, uz groblje iz oblinjih Peto
evaca
61
, dati i najdokumentarniji odgovor onim
arheolozima koji uporno negiraju izrazitiju slovensku komponentu
,,8 Ibid. , Nak,t i ol1uije IX-XII veka u D'e<kropo.\ama Bosne i Hercegavi,ne,
GZ1\1 XVIII, Sa.rajevo" 1963, s. 156, 160, sl. 7a; ibi d., Gornje-nica, s, 90, 138, sl. 1.
Z, 2 e r 8 v i c a, Arh. pregled 18, Beograd, 1976, s. 129-130.
57 pojava za.paena j e i u ostalim grobl.::ma ovoga t' pa , npr. Z.
K r u m p h a .n z lova, De,r Rl.uu-s , s. 280-28l.
,;8 S. Er c e g o v li IstraivaJ1;ja II Gackc m polju i raspr osLraDjenost s,taro
hnva.ts k;h naun' ca izva'n Dalmati nske H>:' '1 atske, SHP 7, Za.greb, 1959, s. 251, sl. 45,
46; N. 1\1 i l .e l i LakJtai , s. 23, 27; ibid.. Gomje l ica, s. 121-125, 143, T. XXX,
T. XXXII, 1-6, ll.
;, N. 1\1 i l e t i Bakancsla.vica l, s. 125,
Ii) Ib id., Ranoslo,vens: ko doba , s. 383; ib' d. , Balcanosla.vi ca l, s. 122; ibid. ,
Larkltai , s. 22. 27.
Iii Z. Z e r a v ica. op. cit.
159
SLOVENSKA NEKROPOLA U MAHOVLJ ANIMA
brds-ke kUJIturne grli/pe i njenog fundusa. Poreklo naJkita iz Gomjenice, a sada
i iz Mahovljana, verovatno i iz Petoevaca, iz radionica i iz
alpslkag kruga, uz razUJmljLve importirane nalaze i iz oblasti Karpatskog
bazena i srednjeg Podunavlja, naJbo.h,ie govori koliko su ovakve
u ovom periodu nerealne i neodrive
62
.
SLA WISCHE NEKROPOLE IN MAHOVLJANI BEI BANJALUKA
ZUSAMMENFASSUNG
Bei der Bagerung auf der ausgedehnten, fluvialen Ebene in Mahovljani, auf
dem engeren Gelande Luke - Kuno groblje, wurde im 1967. ein Teil der slawischen
Nekropole entdeckt, dessen planmassige Rettungsa usgra bungen im Laufe 1968-197l.
rortgefuhrt wurden. Nicht so g rosses Graberfeld von etwa 100 Grabern liegt auf
dem Gelande des vorgeschichtlichen Urnenfeld-Friedhofs, dessen Reste unter den
Grabern und auf dem umliegenden Raum zum Vorshein kamen. Die entdeckte und
zum Teil beschadigte Nekropole gehort dem Typus der Flachreihengraberfelder, mit
etwas unregelmassiger Reihenfolge in der SW - NO Richtung, wahrend die ein
schichtig eingelassene Graber zum grossten Teil in NW - SO Richtung, und viel
sel tener in W - O Richtung eingerichtet sind (Anbang II).
Alle Graber stellen eigentlich die einfachen Erdgruben dar, ohne irgendeinen
Grabkonstruktion, mit der relativen Tiefe die zwischen 0,20-1,07 variiert. Alle die
Vestorbenen wurden in ausgestreckter Ruckenlage gelegt, mit verschiedener Stellung
des Kopfs und der Armen, die haufigsten im Schoss oder an den Korper, manch
mal in Giirtelhbhe gekreutzt liegen, auch in der Kombination dieser Grundste
llungen.
Auf diesem Friedhof, mit ausgesprochen fruher Mortalitat (28 Kindergraber),
wurden keine Spuren von einem deutlicher ausgedrucktem Totenkultus beobachtet,
indem die Beigaben bei 43 Grabem freigelegt wurden (da von 13 mit Kinderske
letten). Alle Grabfunde, ausser einigen Knbpfe und einem Messer, sino den Schmuck
gegenstanden zuzurechnen. Am zahlreichsten sind hier die Ohrringe, unter denen
verschiedene Typen und deren Varianten vorkommen (einfache oder S-Ohrringe,
Ohrringe mit Osen und mit einer oder drei bikoni schen Beeren, traubenfbrmlige
Ohrringe, halbmond-traubenfbrmige Ohrringe, ein Paar saulchenfbrmiger, im Fili
gran- und Durchbruchtechnik ausgefiihrter Ohrringe), dann meistens einfache
Fingerringe, verschiedenartig kombiniert in einzelnen Grabinventaren. Zwolf Hals
ringe kommen in drei Typen vor (Perlenreihen, Halsbande von zweiteiligen Anhan
gern oder von Schellenanhangern bestellt, neben zwei perforierten schober
artigen Anhangern, durchbohrten rbmischen Muzen und einer frag
menti erten Lunula) , die auch verschiedenartjg untereinander zusammengestelt sind.
62 U vezi s ovim p:i.talnjem u no'v,ije vreme: Z. V i >D 's ok i, op. cilt., s. 61-70;
W. H e ,n s e ,l, Recherches archeoJogi ques polona'ises il St}'ll1men Ron..usse)
en Bui!ga.rie (1962-1968), A.rchaeol. PolO\l1a XI.I, Wroclaw-Wal\szawa-KJraik6w,
1970, s. 175; ibid. , T.he aotilng of Bije:lo Br:do C'UJUu:re on PCllaJnd's lan-ds, ArchaeoJ.
Polona XIII, W[J"oclaw- Walrszawa-Kraik6w-G<lallls'k, 1972, s. 307-312; A. K li s S,
ZUlr F,rage der Bjelo Brdo Kill'1tur , Aota Aroh. H!u.ng. 25 (3-4). HUJda.pe9t, 1973,
327 ff., sl. 2 (karta strukture Slavonije i Srema u X-XI veku); isti
pod n3lslovom: E1tm i odnosi Slavonije i Srema u X- XI ve;kiu i O'SVl\t na prob'le
nekirc.po.le Rjelo Brdo, u: JPME XVll-XVIII, 197-2-1973, Pecs, 197-5, s. 73 ff.;
Os. B al i n t, Die Umgann und die sog. Bjelo-Br'do:k'UJ1bur. Cumania IV, Archa.eo
logia, Keosokemet, 1976, s. 225 ff., s. 253-254; K. B a'k ay. Graberfelder am de.r Eipe.J
a.u,s der Zeit der unga'ri!schen Landnahme UJnd Staa,tsg)riindun,g, SbUJdia
tenosia 6, SzeIlJtendre, 1978, s. 6 ff. , s. 198-2{)0.
160
NADA M I L E T I
Nach allen Eigentiimlichkeiten der Bestattung und der Grabfunde, mit aus
gepragten Merkmalen der Typen des Kottlach . - Bjelo-Bnlo Kreises, die :in der
Zeitspanne vom Ende IX. bis Anfang XII. Jahrhunderts zu datieren sind, die Nekro
pole von Luke - Kuno groblje gehorte zu einer geselschaftlich und bkonomisch
ausgeglichener Dorfgemeinschaft (was auch im ausgegJichenem Beigabenfundus zum
Ausdruck kam), die an einer der rbmischen Magistraistrassen gelegen war, in einer
Reihe von Fundorten der alteren und spateren Zeitabschnitten, unter ihnen auch
in der unmittelbaren Niihe des verwandten Graberfeldes in Petoevci und der
gleichzeitigen Burgwall-Siedlung auf der Lok. Be rek. Ihre Bedeutung fUr die weitere
Betrachtungen der komplexen Bjelo-BI'do Kultur ist hier besonders zu betonen.
"MAHOVLJANI"
LOKALITET LUKE - KUNO GROBLJE
I-
+
.... g I J
! , ,
+ ~ r +
+
:f
,
.,\
j
. ~ ~ !
.. - - - ~ < J
+
i
s
~
+ +
VLASNIK
MILEKIC
SL AV KA
+
+
+- +
+
Prilo I
" MAHOVLJANI"
LOKALITET LUKE - KUNO GROBLJE
m O l l , S , g 10 m
! ! ! ! ! ,

I
S

95
o

\'
66oc.--
--
'\" ,
00,,(.,.
7<


&o OC::.::
,, "<:..
GL ""_

5)0 75 B3 ','
O
O
O" o( 76
61 61
oc-.:
O B2
7B
"Co,
79 BI
BO "Q ,
87
''::
"C:"<

't) 89
-<:,
\\
88 'b

Prilog II
TABLA I
Gi"ob br. 30.
Grob br. 41.
II - GZM, NS, XXXIV - Arheologija
TABLA Il
Grob br. 43.
Grob br . 48.
TABLA III
Grob br. 63.
Grobovi br. 57, 58, 68, 69, 70, 72.
lJ'
TABLA IV
Grob br. 64.
Grob br. 66.
TABLA V
Grob br. 68.
Grob br. 74.
TABLA VI
Grob br, 77.
Grobov'i br, 75, 76, 78, 82
TABLA VII
Grob br. 78.
Grob br. 81.
TABLA VIII
Grob br. 91.
Grob br. 92.
TABLA IX
'"
~
'"
"'
-.".
. .' ~ ..,rr:.. ,
'-. " " ~
.." ....... ' ~ ~ " .. ....
31
o
2t.
Q
33 56
.-'" .,',:.. , : , , ~ . . c,. .'
. '.. .. .' tl
~ . .
' ~ ..-.. .
58
u
~
66
70
TABLA X
74
76
~
~
85
79
'O
, , ~
. ',' "'. ' ,
e
86
90
van groba
93
TABLA XI
.r
(J
"
e DLj::J
M .
TABLA XII
()
Grob br . 3.
Grob br. 4.
Foto: M . Seve!'
TABLA XIII
I
'Of(
Grob br. 5.
Grob br. 6.
o
Grob br. 27.
Foto : M. Sever
TABLA XIV
Grob br. 15.
o
OO
Grob br. 26.
FotO: M . Sever
TABLA XV
Grob br. 25.
Grob br. 30.
Foto: M. Sever
TABLA XVI
()O . o (
Grob br. 28.
:0.
. .
o
Grob br. 40.
o
o
Grob br. 41.
OO 000
Grob br. 63.
Foto: M. Sever
TABLA XVII
c
Grob br. 43 .
./
Grob br. 48.
o
Grob br. 49.
Foto: M. Sever
12 - GZM, NS, XXXIV - Arheologi ja
TABLA XVIII
oo
Grob br. 68.
Grob br. 77.
Foto: M. Sever
TABLA XIX
Grob br. 78.
o
o
Grob br. 73.
Foto: M. Sever
12*
TABLA XX
-
/
I
./
o
f ~
O
Grob br. 81.
Grob br. 83.
o
Grob br. 91.
Foto : M. Sever
TABLA XXI
Q
Grob br. 84.
, 0 ~ ( , \
L
Grob br. 92.
Foto: M. Sever
P.
KRUNIDBENA I GROBNA CRKVA BOSANSKIH VLADARA
UMILIMA KOD VISOKOG
Topografski podaci
Selo - srednjovjekovne Mile - smjeteno je u
polju, na desnoj strani Bosne, blizu Lunice ili Gorue.
selo se danas nalazi u twkutu koji zatvaraju visoki nasipi
pruge i nove ceste sa koritom Bosne. Oko dva Ikilometra udaljeno je od
rijeke Fojnice u Bosnu, il i od sredita stare varoi Podvisokog, a neto
blie su sela i Motre, dobro pozna ti centri poli i kulturnog
ivota srednjovjekovne Bosne. Ka'ko jo iva tradicija i karakte
toponimi (Brod), kroz selo je prolazio jedan od glavnih bosans.kih
putova koji je vodio s juga na sjever i obratno; jo uvijek se zna mjesto
gdje je ne:kada bio gaz (brod) preko rijeke Bosne. Treba samo podsjetiti
da je prema sj-everu ovuda vodio glavni put za Sutjesku i Bobovac, a prema
jugu, ogranCi za Podvisoki, te Milodra i Fojnicu.
Sam ui 100kalitet sa ruevinama zvao se Zidine iIi Crkvina
i zauzimao je slobodni prostor uz sjeverni rub sela. Tek posljednjih nekoli!ko
godina pojavila se tendencija gradnje i na starim ruevinama.
Kao kuriozitet napominjem da je istraivani dio arheolokog
lokaliteta smjeten na velikog neolitskog naselja.
Uvidom u katastarske knjige i gruntovnicu ustanovljeno je da je, sve
do drugog svjetskog rata, zemlj'ite sa ruevinama bilo u vlasnitvu drave,
da bi kasnije bilo priznato kao obitelji U
je zemljite preprodano (obitelji a zatim eksproprirano u korist
imovine kalko bi se, kao spomeni<k kulture, moglo istrai ti,
konzervirati i adekvatno prezentirati.
Za dananji izgled i stanje lo:kaliteta vano je napomenuti da su u
vrijeme izgradnje pruge norm<llnog kolosij eka (1947. g.) rluevine
dij elom bile grubo porClJvna te i da su na nj ima bile podignute baTake
za smjetaj omladinskih radnih brigada. Zapadnim dijelom lokaliteta tada
je trasa privremene pruge, iroka oko 5 m, koja je
danas pretvorena u kols.ki put (cestu). Tako su ovim putom i sam lokalitet
i glavni objekat - crkva trajno na dva dijela, pa je, razumije se,
nanesena nepopraVljiva teta ovom spomeni,k u izvanredne povijesne i kul
turne vrijednosti.
184
PAVAO
" ARIVAUTOVIC I
(""Ile)
..
Topografska karta bl ie okoline Visokog
Ime naselja
Ime dananjeg sela - - nastalo je tijekom XVII-XVIII
vijeka, po svoj prilici , prema podrijetlu nekih novih naseljeniika albanSJke
narodnostil Staro ime ovoga naselja glasilo je Mile
2
, odnosno Mili (a moda
i Milo).
Naziv Mil e je samo u dva pisana vrela na srpskohrvatskom
jezuku, i to oba u lokati.vu (NCl MH/\"bXb) pa nije sasvim jasno kako je
glasila ta u nominativu
3
. U latinskoj i talijanskoj grafiji do.laze oblici
10 dananjem imenu sela objavio je zanimljivu biljeku O.
K a d r i (u li stu od 22. aprila 1978) koju donosim u izvodu:
"Po svemu od vremena Rimljana, su naseljeni sve do
dananjih dana. Stara imena su zaturena, a novo je dobilo po turskom begu Arnaut
liji , kojemu je sultan darovao ovo na uivanje. Nestala je begova muka
loza. Potomci njegove jo uvijek ovdje i ve . .. Jedinica
ArnautIijina . . udala se za jednoga iz susjednog sela
koji se kasnije preselio u pa od njih loza u ovom selu
(kazivanje Muhameda
2 Stari nominativ plurala imenice mukog roda koja je u jednini glasila - mil.
3 L. T h a I I 6 c z y, Studien zur Geschichte Bosniens und Serbiens im Mittel
alter, Mi.inchen und Leipzig, 1914, 8, 23.
KRUNIDBENA I GROBNA CRKVA BOSANSKIH VLADARA UMILIMA
185
Mili, Mile, Milo4. Oblik MHI\"tXb moe bilti lokativ plurala mulkog
roda, koja bi u nominativu plurala glasila mili, odnosno mile,
a u singularu mil, ali nu fOI1mu ima i 100kativ srednjeg roda milo,
plural mila. U prvom ra:dilo bi se o vrsti kamena, odnosno kamenog
tla, u kojemu prevladava sedimentni lapor, poznat kao miljevina, odnosno
muljika. Taiko je dolo do imena brojnih zemljita, predjela i naselja, kao
to su Mile kod Jajca i Kaknja, MiLjevina kod i dr. U naem
formiranje takvoga imena imalo bi logike jer se i ovdje u koritu rijeke
Bosne pokazuju (i iskorita,vaju) debele naslage lapora (miljevine); karak
slojevi miljevine proviruju iz obron3lka brda Miljevca, uz sjeverwu
obalu Bosne, z3lpadno od sela. - Iako ovalkva interpretacija izgleda vjero
jatna - ovo zbog oblika Mili, Mile u izvorima na laJtinskom i
talijanskom, ikao i zbog brojnih analogija - ipa'k ne treba sasvim
ni drugu N aime, danas izgurbljena staroslovenska rij milo
(MbII\O) je ledinu, livadu, tralvom obra.slo zemljite. TaJkvi pro
stori su pogodni za narodna zborovanja - a ovo naselje je, ostaloga,
poznato i kao mjesto dravnih stanaka ili sabora. - Za razhku od o.blika
upotrijebljenog u mojim ranijim radovima", danas dadem prednost obliku
Mile, odnosno Mi.]i, i osnovi mi.l = kamen lapor, muljika, mLIjevina, milika.
U bliem izboru preferiram obJi.k Mile zbog njegove i vje
roj atnosti da se u srednjem vij eku taiko i govorilo.
Ime brda Miljevca, sjeverozapadno od sela, po svoj pri:lici, treba obja
njavati imena naselja Mile, jer se tamo nalaze seoSke ispae. Ipak,
i ovdje se mora bit j. ,oprezan, da oValkvi mjesni nazivi dolaze
od imena, a upravo u Visokom je, jo u XV
ime Milj
Historijat arheolokog istraivanja
Prvi ruevina u Milima - bio je Karlo Patsch,
kustos Zemaljskog muzeja u Sarajevu. On je u dvije 'kampanje 1909. i 1910.
godine otkopao ruevine crkve i jedan dio groblja, koje se prostiralo uz
crkvu.
Stjecajem prililka desilo se da dokumentacija sa isko'pavanja nikada
nije bila olbjavljena, niti propisno pohranjena u muzejslkoj arhi'vi.
predmeti arheolokog sve do 1950. g. nisu bili uvedeni u inventarske
knjige. Jedan dio arheolokog materijala pronalaen je ka:snije na razniJm
mjestima u Arheolokom odjeljenju Muzeja (u zbirci, u srednjo
vjekovnoj zbirci, u podrumu Muzeja). Sretna je okO'lnc;st da se uz deponirani
materijal sa Mogorjela pronaao i Partschov plan otJkopanih Duevina i groblja
u - Milima.
Iz publikacija i arhive Ze-malj,skog muzeja moglo se prikupiti samo
nekoliko vrlo turih informacij a o ovome iskopavanj'u.
U z3lpi'Sniku sjednice Zemaljskog ml.lJzeja od 3. avgUIsta 1909. g. stoji:
Kustos Dr. Patsch izvjetava o rad.u svoga odsjeka u protekliJm mje
secima - slij
4 Iscrpniju dokumentaciju izlaem u poglavlju o problemu ubikacije mjesta
Mile.
5 P. A n e l i Bobovac i Kraljeva Sutjeska, stolna mjesta bosanskih vla
dara u XIV i XV Sarajevo, 1973, 226.
6 Desanka K o v a e v i Trgovina u srednjovjekovnoj Bosni, Sarajevo, 1961,
127, bilj. 109.
PAVAO ANDELIC
186
,Dne 27. aprila pristav obavijeten je u Visokom od strane
pristava gospodina Julijana Bluma, da se u selu
na dva kilometra niz Bosl1lU, nalaze neke ruevLne. Jednodnevno (povrinsko)
ispitivanje pokazalo je da se ovdje prostire kompleks zgrada, te da
dijelovi arhitekture U'kazuj'l.l na spomenik arhi,telkture. Kronoloko
jo nije bilo Radi provjeravanja 20. jula je izvedena
jedna probna sonda. Ona je p()ltvr<lLla ovih ruevina i su zidovi
dosezali irinu o,d 1-1,4 m. Zato je nastavljeno sa i u dosa
danjih 12 radnih dana, ot.voren je znatan dio Ipak, jo nije
otkriveno ono to posebno o,pravdava ovo iskopavanje, a to su rimske rue
vine i jedna srednjovdekovna crkva tako velikLh dimenzija i speci
izrade, da ona ne moe a<l lokalnog
Ja sam u okviru svoga dijel-okruga dao izvjetaj, ali ipak mislim, sa
obzirom na utroeni novac i na da iskopavanje treba produiti i da
se posao ne bi smio prekidati - jer je otJkriveni dio u opasnosti od atmo
sferi-lija i okolnog stanovnitva. Moe se da mi ovdje, u bIieini
kraljevskih gradova Visokog i Bobovca i blizu nalazita natpisa Kulina bana,
dobijemo jedan srednjovjekovni spomenik. Uz dobre
veze sa Visokim i besplatnoj voznoj karti, ja bih mogao i jo
neki drugi posao oba'vljati.'
Konferencija je sa interesom u1zela na znallje ovaj izvjetaj i naredila
nadlenom efu odsjeka da i dalje vodi iskopavanje u Visokom u dogovoru
sa gospo-dinom dr. Truhe1kom. ,,,7
Zapi.snik sjednice Zemaljskog muzeja od 12. IX 1909. ima i ovu biljeku:
3) Dr. Patsch, u vezi sa svojim referatom na zadnjoj sjednici , izvje
tava o iS'kopavanj'u u i kotaru Visoko , I9kopavanje je trajalo
mjesec avgust i sve do sada nije zavreno. Produenje radova obja
njava se otkrivene cT'kve i da gu se unutar
otkrivene crkve pojavili i ostaci jedne manje - starije (crkve) i da se
nailo na grobove iz istog vremena. Stoga je dolo do iskopa
zemlje, a bio je nuan i jedan oprezni-ji i polaga:niji radni postu'pak. O zna
za nau srednjovjekovnu crkvenu arhitekturu se
dati sud kada se otkrije tlo ris, sada se moe ali uza
sve rezerve, da poloaj dviju crkaJva u asocira na natpis
bana Kulina koji govori o gradnji crkve na temeljima neke starije (cnkve).
Nalazite natpisa je svega 20 minuta udaljeno od i lei nepo
sredno na obali Bosne, taiko da je prijenos kamena sa natpisom bio lako
Da l i je ova pretpostavka prihvatljiva, da li je, dakle, Kulin ban
izgradio crkvu u provjerit se iskopavanjem na mjestu
gdje je natpis. Ako se tamo ne ni'kakva cT'kva onda je gornja
sumnja opravdana.
Grobni na.lazi su mnogobrojni i vrijedni , osobito zbog priloga nakita,
zlatnih i srebrnih prstenova, naunica i. t.d., tako da naa srednjovjekovna
zbirka biti znatnije
Od skeleta, samo je jedan Kosti su zbog tla
vrlo trone,
Izvjestilac na koncu izjavljuje da njegova sredstva za dovrenje posla
nisu dovoljna i mol i za upute, da li osigurati novi kredit u iznosu od 200
kruna ili iskopavanje obustaviti.
Hamdija K a p i d i us t a nove u Bosni i Hercegovini za vrijeme
Austrouga r s ke, Sa ra jevo, 1973, 353-354.
KRUNIDBENA I GROBNA CRKVA BOSANSKIH VLADARA U MILIMA 187
Nakon posebnog produenje i dovrenje iskopavanja odloeno
je za 1910. godinru i da se gradilite do tog vremena zatiti od
nepozvanih pOlS:jeti1aca.8
Dne 15. oMobra 1909 na sjednici Zemaljskog muzeja zapisano je:
4. Kustos dr. Patsch izvjetava da su iskopaivanja u
kod Visokog po zadnje sjednice, za sada 21. septembra zavrena,
i predlae da se kotars'kom za djelotvornu
u.puti zahvalnica.9
1910. g., na sjednici od 17. septembra Patsch je S1limo kratko
izvijestio : Osim u Hercegovini, radilo se i u dol ini Bosne, posebno na
dovravanju iskopavanja u (;kotar Visoko).IO
informacije od Truhelke i Vladimira
Tako je Truhellka 1.914. godine crkMu iz bio svrstao staro
baziJi;ke, je u istu epohu sa crkvama iz Breze, Dabra
vina, Zenice i Turbetall UNapretkovoj Poviesti hrvatskih zemalja Bosne
i Hercegovine, Truhelka se ispravlja i tvrdi da je crkva iden
sa crkvom o kojoj govori natpis K'ulina bana. On istovremeno napo
minje: "pador te crkve otkopao je dr Pabsch, ali rezultate na alost do danaG
nije objavio12.
Vladimir je u jednom izvjetaju iz 1914. godine zabiljeio:
U 1909-1910, kopalo se u (visooki kotar), gdje je
,monucrnentalna crkvena zgrada iz vremena bosanskih kraljeva', koja je dje
lomice na temeljima starije manje clik-ve, a pod njom bijahu
opet temelji rimske zgrade.13
srediti zbirku srednjovje.kovnog na!kita, pok. Dimitrije
Sergejevski je 1947. godine naiao na grupu predmeta uz koju je stajala
Patschovom rukom napisana oznaika G-1 - 14-VIII-1909. Sergej evski je
pretpostavio da ovi predmeti iz pa je takvu oznaku pro
venijencije (uz rezervu u obEku upitnika) unio u inventar.
Dalji koralk u istraivanju ovoga lokaliteta je Iruna Cremonik
1950-1951. godine. Ona je prihvatila miljenje Sergejevskog o provenijenciji
spomenutog naikita, a zatim obila teren i anketirala nekoliiko ljudi koji su
jo pamtili arheoloke radove iz 1909. Tadanji v1asnik zemljita Meho
starac od 90 godina, i nelki mjetani su da je otkopana zgrada
biJa (trobrodna?) Crlkva . U njoj je mnotvo grobova i jedan zidani
grob sa 8 s'keleta i tragovima brokata. se da je u ostalim
grobov1ma dosta prstenja i ostaltaka . .. Irma Cremoni,k
je zatim kratko opisala tadanje stanje ruevina i navela miljenje histo
o identifilkaciji cr.kve. Danas se od Crkvina vidi jo samo malo uzvi
enje na kome su stajale baraJke kada se o,vdje gradLla pruga.
Obrisi temelja se vie ne vide, jer je plato zaravnjen, a i ,kamenje
iz zidova a od n,jega su temelji u
Prema miljenju na ovome je mjestu trebao da bude samo
stan sv. Nikole. sem crklve izgleda da nije drugih temelja.
- Citirani izv>jetaj i krata'k olpis na'ki<ta Irma Cremonik je objavila u
studiji Nalazi nakirta u srednjovjekovnoj zbirci Zemaljskog muzeja u Sa
rajevu (GZM, 1951, 250-252) .
8 Navedeno djelo, 357-358.
, Navedeno djelo, 360.
10 Navedeno djelo, 392..
lt Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu (u daljem tekstu: GZM), Sarajevo,
1914, 223,
12 Poviest hrvatskih zemalja Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1942, 770.
13 GZM, 1914, 12.
188
PA VAO
L je 1950. godine inventarisala - zapraIvo prenijela 1z
zbirke - i komad bTokatne tkanine sa nekoltko dugmeta, koji su
uza se imali istu oznaku G-1 - 14-VIII-1909. Ovaj brokat, jer se nije
radiJo o nakitu, nije spomenut u ciltiranoj studiji 1. ali je nekoliko
godina kasnije o njemu govorio Jovan sa pogrenom informacijom
da se radi o nalazu iz u Krajini.
H
1961. godine, ostatke srednjovjekovnog teksWa koji se
nalaze u Zemaljskom muzeju, paljivije sam pregledao i kppice brokatne
tkanine o kojima je govorio i koje su imale 'Uza se oznakiu
G-1-14-VIII-09 i bile zavedene u in.ventaT srednjovjekovne zbir:ke pod
brojem 608. Uz ostatke brokata bio je i grumen sasuene zemlje, te grubo
smotan papira sa biljekom Mustafe o kojem se go
voriti posebno.
Shvativi da ovaj nalaz o kraljevskoj grobnci, izvrio sam
preliminarnu analizu arheolokog materijala i 1962. godine
objavio rezultate u Grobovi bosansbh Ikraljeva u
kod Visokog. U tClme ukazao sam i na potrebu revizionog iskopa
vanja, kao i adekvatnog prezentiranja ovih ruevina tolitko dragocjenih za
bosan-s'ku i kulturnu povijest.
uJ
God. 1967. muzej u. Visokom organizirao je manje sondano
iskopavanje na lokalitetu kako bi se dobila predstava o SItanju
i rasproshranju arheoloki slojeva, to je trebalo posluiti kao
uvod u sistematsko reviziono iskopava nje. Izbor je 'Pao na manj i prostor
na rubu lokaliteta, neposredno izvan zidova crkvene apside. Isko
pavanjem se nailo na netalknute srednjovjekovne grobove sa koji
su bili utonuli u zemlju, pa se nisu na povrini Od priloga
uz skelete je svega nekoi tko talijanske provenijencije.
ekipu su Ljiljana P. i A.
Dokumentacija iskopavanja se u muzeju Visoko. Kratak
!'zvtjetaj o rezuHatima iskopavanja objavila je Ljiljana u Arheolo
kom pregledu, Beograd, 1967.16
Sasvim sretnim god. 1969. je i origi
nalni Patschov plan otko.panih ruevina u Plan je stajao u
jednoj od sistematskih zbirki Odjeljenja za arheologiju, zajedno s drugim
arhilvalijama (dijelovi terenskih dnevnika Truhelke i F. Fiale,
privatnom korespondencijom F, Fiale i sL). Pronaao ga je, tu
zbirku, dr Z. a identificirao kao plan cJikve u Basler.
Iako grobovi izvan cr)Qve nisu uneseni u pravom razmjeru, sam plan cr:kve
je vrlo pedantno, kako je to reviziono kopanje pokazalo.
U posebnom Juraj je 1970. godine objavio tloris
crkve iz Patschovog plana, izveo ILkovnu rekonstrukciju prvobitnog izgleda
crkve i izloio osnovnu dokumentaciju o identifikaciji sela
te srednjovjekovnih Mila i blie lokacije samo
stana sa crkvClm sv. Ni,kole.l7 Neovisno. o J. ja sam na neto
iroj osnovi, raspravljao o identifitka'Ciji i ublikaciji Mila, zatim o
ovoga mje5ta lU i kulturnoj pov1jesti srednjovjekovne Bosne _
u dva poglavlja knjige "Babovac i Kraljeva Sutjeska, stolna mjesta bosan
skih vladara u XIV i XV
14 Srednj evekovna nonja balkanskih Slovena Beograd, 1953, 215 sl. 185.
15 GZM - Arheologija , Sarajevo, 1962, 165-171.
16 Str. 157-159.
17 Crkva sv. Nikole u Visokom, Dobri pastir, XlX-XX, Sarajevo,
1970, 171-184.
lB Str. 226-230.
189 KRUNIDBENA I GROBNA CRKVA BOSANSKIH VLADARA U MILIMA
U jesen 1974. godine pokrenuta je u Visokom inicijativa za izradu mo
nografije pod radnim naslovom Visoko i okolina kro"Z historiju. U okviru
priprema za ovaj po,sao je, ostalog, i reviziono arheoloko
iskopavanj e ruevina u Arna Administrati vni poslovi oko pripre
manja odgovara,j odI uka nadlenih o:rgana i pronalaenj e financijskih
sredstava traj ali su 1975. godinu.
1976. godine SkJuptina opti ne Visok o izvrila je ekspropri
jaciju zemljita sa ruevi nama i osigurala sredstva za si,ste
matskog revizionog iskopavanja. ekipu su: Ljiljana To
i Nataa kustosi muzeja u Vi'sokom, Tihomir
Glava, kustos Zemaljskog muzeja u Sarajevu, i Zvonko apsolvent
arheologije; rukovodilac rado,va bio sam ja. Te godine u cjelini je otkopan
zapadni zid crkve, a uz ostail e zidove pwkopan je samo jarak, tako da su
se pokazale osnovne konture Uvidjelo se da su ruevine
nakon Patschovog iskopavanja bile ponovo zatrpane; slojevi nasi-pa bili su
debeli desetak centimetara na zidovima, do preko jednog metra u unrutra
n.j osti crkve. Ali to 'sva'ka;ko nije prvobitna debljina jer je sav iskopani
kamen bio raznesen, a nivelacija je prilikom postavljanja omladinskih baraka
opet, svoje. Velike is kopa nalazile su -se sa vanjske strane,
uz juni i sjeverni zid crkve. Nakon sondiranja na vie mjesta i provje
ravanja njegove arheo:lolke vrijednosti, nasip izvan cpkvenih temelja
uklonjen je mainama.
Reviziono iskopavanje 5e nastavljeno - i dovreno - 1977. godine.
ekipu su: P. Lj. N. i A.
preparator Zemaljskog muzeja u penziji. Otkopana je sva unutranjost
cpkve, osim dijela kojim prolazi seoski put za selo (nekadanja usko
pruga).
Pogled na ruevine u vnijeme revizionog iskopavanja 1977. g.
PAVAO
190
Manji radovi obavl j eni 1978. godine imali su za cilj da pamnije istrae
i provjere konture starije crkve - te da ispitaju jako zidove za
padne crkvene fasade.
Konzervacija ruevina obavljena je u dva maha - 1977. i 1979. godine
1 9
Dragocjenu orko financiranja i organizaci j e - kako
tako i konzervatorskih radova - pruio je Avdo s avjetnik S'kupti.ne
optine Vi soko. Koristim se ovom prili:kom da mu na i javno zahvalim.
odnos cjelina
Na kormpleksnom arheolokom lokal itetu u Mihma mogle su se, tijelkom
istraivanjar konstatirati cjeline koje stoje u
bli skom prostornom odnosu i u kronolo kom kontinuitetu. Za
s-tanje ruevina, po stratigrafskclm redoslije-dJu, i'zgledalo je ovaiko:
U kubu naosa velike crkve i u okvirima romanieke crkve
K. Patsch je konstatirao temelje nekoga zida koji je telkao paralelno. sa
junim zidom crkNe i na strani se povijao: u vidu luka.
Po strati,gra,fskoj situaci j i, ovo je, bez sumnje, najstari j i obj ekat
na prostoru kasnijih crkava. O problemu blie interpretacije ovoga zida i
objekta gov or it s e posebnor.2o
Neposredno iznad ruevina ov og nedovoljno jasnog obje1kta podignuta
je crkva, se plan mogao gotovo u cjelini r ekonstruirati.
2 1
U kalSnij e vr ijeme je, od romanioke crkve (starija)
crkva goti.okog stila, koja se svojim kiutom naslanjala na apsid'u
crkve.
u jednu, znatno jc starija
crkvica u cjelini , a za,tim joj je dadata prostrana crkvena na zapadnoj
stran i i sakristija sa sjeverne strane. nove crkve obuhvatila
je, osta:loga , i prostor crkve
22
Najstariji tragovi arhitekture
O trago,vima najstarrijih u Milima govore kratJke biljeke
nekolicine te osku.dni nalazi revizionog iskopavanja.
U tekstualnom dijelu Pa-ts chovih administrati vnih i.zvjetaja razabire
se jedino njegova tenja da do rimskih objekata na ovome lokalitetu.
U samome planu OItikopanih ruevina neke su zidne mase kao
. na,jlSrta,rioji zido vi (a,Jtes te Bauwerk) , arli uz njih nema i posebne oz:na'ke da
su ti zidovi rimski, odnosno Tek kas nLj e, a za njim i Tru
helka
z3
i gotovo svi auktori 'koji su se bavili Govim pitanjem,
ovaj najdonji sl oj arhitelkture - r imskim. U blioj interpretaciji ovih naj
starijih ostataka najdalje je otiao J. koji j,e izvj etaje o arheo
lokim nalazima rimskog vremena d o,vca u vezu s a ka,zivanjem s elja'ka
da su se u selu nelkada naIazili dvori sa lijepom kaldrmom na kojoj su
bile ptice, I z toga je izveo da se u Mili.ma nalarzila
bazilika sa podnim mozaicima
24
. 9 Konzervatorskim radovima rukovodio je ing. arh. Al eksandar
vii konzer vator Zavoda za zatitu spomenika kulture BiH.
20 U Patschovom planu iskopavanja ovaj zid je kao najstarija gradnja
(altestes Bauwerk).
21 U planu kao starija gradnj a (alteres Bauwerk).
22 Kod Patscha obje crkve su kao jedinstvena
kao gradnja (jungstes Bauwerk) .
2:) GZM, 1914, 12, 223.
24 Vidi bilj. 16.
KRUNIDBENA I GROBNA CRKVA BOSANSKIH VLADARA U MILIMA 191
Reviziono iskopavanje potvrdilo je postojanje objekata
rimskog doba u neposrednoj blizini srednjovj,ekovne crkve. Tali>:o su uz JUZDl
zid starije crkve, uz srednji kontrafor, zapaeni ostaci malternog poda
faktura u:kazuje na poldrijetlo i ja,sno se razlikuje od srednjovje
kovnog malternog poda u crkvi. Osim toga, na ovom prostoru nalo
se i vie ulomalka rimskog krovnog crijepa (tegula). To je sve to se moe
o rimskoj arhitekturi na oIVome lokalitetu.
to se karaktera najdonjeg sloja arhitekture, odnosno najstarijih
zidova na ovome lo,kalitetu, koje registrira Patschov plan, mislimo da on,
do daljega, mora ostati Nailme, debljina zidova, kaja je li Patscho
vu planu uvijek (1,30 m), ne odgovara pa ni
standardima, to je zapazio i J. Pokuaj da se revizionim isko
pava njem poblie provjere svojstva ovih zidova o'stao je bez uspjeha, jer
se gotovo najstariji zid danas na,lazi pod ma'kadamskom cestom, koja
presijeca objekat. Manji dio zidne mase kojj je Patschu dao povoda
za konstrukciju jednog elementa arhitekbure bila je, na alost,
jo li vriIjeme prvog iskopa.vanja. U takvoj situaciji, mislimo, ne treba s<lJsvim
ni da je ovdje, u blizini ruevina, jo u ranijim
periodima srednjega vijeka bila podignuta neka (sa:kralna?)
Arhitektura crkve
izvreno 1909/10. godine otkrilo je osnovne konture starije
crkve, ali ne i sve arhitektonske deta.lje. Tako se tek revizionim iskopava
njem zapazilo jo pet kontrafora (dva uz sjeverni zid, a <po jedan uz pro
apsidu i juni zid cfikve). Osim toga, postale su jasnije i konture
apsidaInog zida, j ku ta crkve i jo neke pojedinosti .
Tlocrt crkve - nakon revizionog istra;bivanja
Crte: Z.
PAVAO ANf)ELI(;
192
Temelji crkve ili su dublje od jednog metra, all se mjere da,nas
vi'e ne mogu ustanoviti jer su tragovi crkvenog poda sasvim uniteni.
Deblj ina zidova nij .e sal3vim na u ona iznosi svega 90 cm,
dok se u ostalim zidovima od 105 do 115 om.
materijal je ka'men, koji je prikupljen u koritu
rijeka, a i lomljen. Dominira mulj ika ra.zne ali
se i neto konglomerati, sedra i Vezivo je
rela,ti'vno masni i obilni malter. U slaganju ka'mena 'ne raspoznaju se
nikakvi redovi.
Cr<kva je i jednostavna longitudinalna sa polukru
nom apsidom, orijentirana u pravcu istok-zapa,d. Unutarnji rasponi su:
duina 14,50, irina 6,60-7,00, a polumjer apside - 2,25 m. Vrata na pro
nezna.tno se suavaju prema unutranjosti (1,14-1,10 m) i posta.vljena
su - vie prema }ugu.
o.snc,vni elemenat koji na prvi pogled karakterizira ovu
jest veliki broj kontrafora, kO'ji sa svih strana podupiru perime
tralne zidove. Ima ih ukupno deset; i apsidu podlupiru po dva, a
zidove - po trikontrafora. Raspored ovih ugl avnom je
a dimenzije (debljina zidova 1,10 do 1,25, duina
1,40-1,70 m). ApsidaIni kontrafori se prema vani ire, a njihova vanjSIka
linija slijedi lulk apside.
Od ostalih elemenata treba spomenuti dva pilastra, koji'
odvajaj.u unut ranji apsidaIni pro'stor od crkvene (dimenzije 1,25XO,30 m).
Koji su razlozi nametnu'li potrebu tolikog broja kontrafora, ne moe se
pouzdano znati. U svakom treba sa problemima statike, jer
na ovom aluvijalnom zemljitu nije bilo temelje postaviti
na tlo. Stoga su, uostalom, i temelji dubo'ko ukopani, a zidovi iroki .
je, da su ovako poduprti zidovi podraNali
crkveni svod. O samome svodu nema drugih indicija, osim debel ih
zidova i snanih kontra.fora, ali i to je dovoljno da bi se njegova egzistencija
smatrala vjerojatnom.
O prozoTima se neto moe ali sa dunom rezervom. Naime,
u konstrukciji vladarske grobnice je dio natprozorni.ka jedne roma
bifore. Ka,ko je taj kameni blok dospio u grobnicu kao
materijal, to se opravdano objanjenje da se njegoIvo prvotno mie-sto
nalazilo u sasta'vu prozorske konstrukcije u stari j oj - poruenoj crkvi. Tako
bismo, makar i uvjetno, saznali za jo jedan elemenat nae (di
menzije 121 X 65 cm). je da prozorskom okviru crkve pripada i ulomak
jednostavno profilirane kamene gredice koj.i je u konstrukciji
jedne grobnice uz crkve.
Punih analogija za nije bilo Do.k crkvica sa
polu-krunim apsidama ima gotovo bezbroj, ovako brojni kontrafori su rijetki.
analogiju po broju, ako ne i po rasporedu kontrafora, pred
stavljaju crkve u

na Kosovu u Dalmaciji , i na vreliu Cetine,
u Dalmaciji.
26
Elementi obli'kovanja su : cnkveni plan,
tava uma vanjskih dva pilastra u unutranjosti, a
zatim - dvostru:K:i prozori sa polukrunim zavrecima i profiliranim
okvirima.
2." Irma e r e m o n i k, Izvjetaj o iskoDa vanjima na Crkvini u
kod Konjica, GZM - Arheologija, 1954, 211-226.
26 Lj . K a r a m a n, Iz kolijevke hrvatske prolosti, Zagreb, 1930, sl. 24 i
t. II, 4.
KRUNIDBENA I GROBNA CRKVA BOSANSKIH VLADARA U MILIMA 193
Analiza ovi<h formi moe ponuditi samo osno.vna stilska i
kronoloka opredjeljenja. Longitudinalna sa polu<kruinim zavret
korm, kao manje ili vie samostalna forma - jo ou antici, iroko je
iskoritavana u umjetnosti . Kao salmostalna forma relativno
je i u predromanici,; u vrijeme romaniike ona postaje dominantna, bilo
u samostalnim bilo 'li sklopu kompleksnih objekata.
U naradnom graditeljstvu za.padnog Balikana (ikao retardirana
ili rustificirana romani'ka?) odrala se sve do nai<h dana. Upravo zbog toga
to je plan crlkve u Mibma sveden na svega nekoliko prepoznaitljivih eleme
na ta i to se radi o vrEmenski i prostorno vrlo rairenoj formi, moe se
saanO' konstat i rati da se romanika kao prva asocijacija, ali to ne
da se ne bi moglo raditi i o predromanici ili nekim kasnijim stilovima.
Dio nadprozornika bifore, u sruenoj konstrukciji
kraljevske grobnice
Neto elemena:t stilskog prepoznavanja je na1lprozornik jedne
bifore sa polukrunim zavrecima. Ovaj oblik se salmo iznimno zadrao i na
nekim il i gotiokim u Bosni, ali je to, u prvom
redu, -karakteristilka romaniIke. Kao to je poznato, na tlu Bosne i Herce
govine romani:ka se javlja u XII dorminira u XIII, a mijea se sa
gotikom u XIV forme, recipLrane
unaradnom graditelj'stvu ili kao sbIske retardacije, se jo dugo u
djelatnas1i nekih krajeva Bosne i Hercegovine.
VelLki broj i potencirana kontrafora ne predstavlja neko izra
zito svojstvo bilo kojeg stila ili manira. Ipak treba skrenuti panju da ovi
nisu rijetlki u predromanici i da su vrlo ll! monumentalnim
Evrope. U ramanici ih ima, ali se ne bi
13 - GZM, NS, XXXIV - Arheologija
194
PAVAO
moglo da pred!s'tavLjaju ne'ko svojstvo. Stoga i treba ima.t i na
umu da kontrafori vie predstavljaju konstrUIktivan nego stilski elemenat

Jednostavna plona profi'Jacija na fragmentu prozorskog (?) okvira
ne mae poslui ti kao pouZidan sti'lski orijen ti r.
Ulomak profiliranog kamenog okvira za prozor
Starija crkva
Starija crkvica je jednostavna longitudinalna sa apsi
dom u obliku trapeza i sa snanim kontraforima, koji podupiru
zidove sa svih strana. Unutranji rasponi su: ll,40 X 6,50 m; debljina zidova
je velika - 1,45-1,55 m. Apsidu podravaju dva kontra
fora, zidove - po dva; postoji vjerojatnost da su i uz
stajala dva isto takva iako njihovi tra'govi nisu. zapaeni pri
Ekom iskopavanja (Ikako izgleda, 'Supstrukcije ovih kontrafora, zajedno sa
zida, unitili su brojni grobovi kaJSnijih vremena). irina.
zidova u kontraforima odgovara zidovima cI'kve, a njiho,va druljina se
od 1,90 do 2,00 m. Zidna masa kontrafora organski je srasla sa zidovima
crkve, to da je i, zida,nje teklo' isto:vrecrneno.
. Ako je suditi po debljini zidova, te po broj'u i kon,trafora, crkva
je bila i relativno visoka. Ipa1k, treba da su se Jacrna
i raspored kontrafora mogJi pojav1ti i kao reflek.s irih utjecaj,a sti<J.a, manira
KRUNIDBENA I GROBNA CRKVA BOSANSKIH VLADARA U MILIMA 195
ili neposrednog uzo'ra. Svakako treba ukazati i na svojstva s,tari'je
crkve na istom lo.kalitetu. Oblik apside - tra:pez
svakako je oznaJka u planu ovaj oblik a<pside
je za cr.kveno graditeljstvo svuda po Evropi, pa i
u Bosni.
Tlocrt starije crkve
Crte: Z.
o opremi crkve mae se saJmo Vjeroja,tno je da
neki od arhitektonstkih profila, samo u fragmentima,
od kamenih o'k'Vira vrata i prozora ove starije crkve, ali
ih danaIS vie nije pouzdano izd:VOljiti.
Kao zanimljiva karaikteriS'tika mo,glo se zapaziti da su u gradnji ove
crkvice sudjelovali dobri zidari, ali relativno nev:j etiklesari.
U pogledu nastanka ove crikve moe se samo ulkazati na vjerojatnos,t
da je ona podignuta odmah pri osnutku samostana (1340). Ovo zbog toga
to je izbor patrona redovno vezan za crkvu.
Arhitektura ili velike crkve
Zgrada i crkve obuhvatila je i i
sta,rij.u crlk;vicu, a zatim i traktove - prostranlu
na zapadnoj i sak:ristij!u na sjevernoj surani. Firi tome je starija crikvi
ca za'drala :liu.nkcij:u prezbiterija i preuzela ui]og!U crkvenog ko,ra (u
skom smislou).
ObHk cnkJvene pribliava se kvadratu, ali su mu u detaljima strane
nejednake i donekle postavljene 14,40; zapadna 13,35;
sjeverna 14,25; juna 15,50 m) . Debljina zidova takoder nije sasvim ujedna
u sjevernom zidu ona iznosi oko 1,60, u zapadnom 1,40, do,k su za
supstr'ukcije junog zida upotrijebljeni temelji stare crkve - samo
neto proireni (105 +30 cm cca).
13'
196
PAVAO
Uza sve tri slobodne strane su kontrafori, al i tako da su oni
s juga i sjevera - u stvari - produenja zidov a, dok su oni
sa zapada neznatno poma'knuti od ugllava prema unutranjosti crkve. Moglo
se zapaziti da su temelji kontrafora uz procelje zidani loijom zidarskom
tehnikom. U juni uzidan je jedan I kontra.fora
je nejednaka (detalj.i na planu) .
1

/ / / / /
./
./
./
Tlocrt mla,le ili velike crkve
Crte: Z. Budimli,
197 KRUNJDBENA l GROBNA CRKVA BOSANSKIH VLADARA U MILIMA
U ranijem - Patschovom - is'kopa'vanju, prema
planu, konstatirani s'u u zapadnom zidu tragovi cr>kvenog po,rtala, koj i jt:
bio postaVljen neto - v ie prema jugu. Urevizionom is.kopa
vanju, radi loe tehni!ke zidanja, ostaci vrata ni,su se v ie mogli ni zapaziti.
Stoga je otpala i da se o izgledu portala neto vie sazna.
Uz sjeverni zid starije crkvice priztdana je sakristija unutar
njih raspona 8,50 X 4,70 m . Njezin sjeverni zid je neto tanji (1,35 m), dok
su i zapadni , u stvari , produenj.a kontrafora starije crkve, pa su
stoga i neto i ri (oko 1,60 m). Vanjski kutovi sakristije poduprti su
kontraforima neto manje (irina do 2,00, duina svega 0,75 m). Iz sa
krist ije vode vrata u cr'kven! kor (irina s vanjske strane 120, a sa unutarnje
oko 100 cm). U i junom zidu sakristije za,paena je po jedna n ia
kvadratne osnove. Vanjska vrata u saJkri.stiji nisu konstat i rana, ali se ne
moe tvnditi da ih nije bilo, jer je zidova u sjevernom
zidu vrlo slaba. Kvalitet zidanja u sakristiji je neto slabij.i nego u starijoj
LTkvi, ali bolji nego u zidovima crkvene velike crkve.
Prili'kom izg,radnje velike starija gotioka cl'kJvica ada'ptirana je ta
ko to su uz juni i Sljeverni zid po tri snana pilastra, a nivo cr'kve
nog poda povien za 60 om. Temelji zidani s'u
zidarskom tehnikom, a njihovi vidljivi di'jelovi isklesani su od paljivo obra
kamenih blo.kova (iri.ne 0,50 m, duljine 1,10- 1,30 m, a visine 0,40 m) .
U pilastara, zapravo u njihovoj irini, zapaa se ritam
postepeno od prezbiterija prema crkvenoj Kamen za pilastre
uzet je LZ najblie okol i ne (prela'zne vrste miljevine i
zemljane boje). Nivo poda vehke crlkve mogao se odrediti po temeljima
pilaiStara i po neznatnim ostaciJma u malter.u oko sredine prezbi
terija. u podu bile su i po i po obliku, a obrada
lm je bila gruba (samo lomljenje).
Za stariju crkJvu, koja je sada pC'5tala crk'veni kor, je pretpostav
ljeno da je mogla imati svod jo u svojoj primarnoj konstrukciji. To se
pogotovo moe tvrditi za pilastri;rna kor. I sa,ma okolnost da su novi
pilastri izvedeni od zanatski koreMno klesanih kaJlTlenih bloko:va Ujkazu.je na
to da je i svo,du morala biti adekvatna p3.nja (nije, nrpr., isk.lju
ni rebrasta konstrukcij a SIvuda). Stoga se i sa svodom iznad clikvenog
kora (u okviru velike crkve) mora ozbiljno
Ostaci pila stara u crkvi
Crte: Z .
PAVAO
198
Sasvim je situacija sa crkvenom gdje nosivosti zidova
n ije ni priblino tolika panja, a unutarnji rasponi su i do tri
puta Stoga se ov:cije mOTa pretpostalviti ravni plafon dvoranSIkog tLpa
ili neka druga drvenakoI1JstruJkcija. Treba se podsjetiti da tragovi neki.h
nosivih stupova na prostoru n is u konstatirani i da oVaIkav raspon od
preko 14 m ni u Bosni n ije usamljen.
S obzirom na izrazitu koncepciju moe se
da su i prozori na njoj bili u istom stilu. Profili nekih
k8.imenih ulomaka, prilukom revizionog iskopalVanda, vjeroja,tno pr i
padaju prozorskim okvirima i nase rudimentarne karakteristike goti/ke. Jedan
nalaz, dodue ne potpuno si'guran, da se o izgledu prozora
i neto vie kae. Naime, prililkom generalnog pregleda neinventariziranih
kamenih spomenika u Zemaljskom mu.zeju u Sarajevu (1978. g.)
je i dio natprO'zornika jedne oblikovane bifore. Po vrsti
kamena i po nekim okolnostima nalaza moe se ti, razUJmije se
- sa duenom rezervom, da blok iz Mila Po tome bi
izlazilo da su na naoj cnkvi bili prozori u oblVku bifora.
Dio nadprozornika iz crkve
Neg1dje iznad vrata koja s u vodila u sakr is tiju, zati.m - na zapadnom
zidu crkve - lijevo od ulaza, bilo je zidnih slikarija u fresko t ehnici . Sitni
ulomci maltera sa tragovima slika su u u.tu ispod zidnih
povri.na.
D
- ~ -"
~ ,
....= -.
- " , , - ~
_ ...j
<--...
'- - '-
'?'
.1
I
"
('"
'----'
d ~ I -
r
:...-1
/
)
')
/'
" ~ I r ~
____ - _ --.....t _
Plan otkopanih ruevina i groblja (nakon revizionih istraivanja)
KRUNIDBENA I GROBNA CRKVA BOSANSKIH VLADARA U MILIMA 199
Alko se sada Q\svrn:mo na cjelo1vitu opremu crkve, treba
uka,zati na relahvno monumentalne pil astre, obJi,kovane prozore,
fresko slilkarije i kraljeV'sku grobnicu. Pri tome treba i na umjet
profilacijiu okrvira za vrClJta, rebra'st svod i dr. O dijelovima
opreme go,vorit se posebno.
Koji su razlozi doveli do izgrad!1lje veJilke crkve, i to upravo na ovakav
- uklapanjem starije crkve u noV'u zgra,du - ne moe se sas'vim
pouzdano UJStanoviti. Ipak nam se na;jvjerojatnijim da je do izgradnje
velike crk've dolo zbog tega to je u starijOj maloj crkvi podi.gnuta kra
IjevS/ka grobnica, pa je time, iona,ko mali prostor, postao pretijesan za po
trebe zajednice i kulta. U taJkvom postupku imali bismo
analogiju i na Bobo,vcu. Ovdje, ipak, ne 'treba sasvim odbaciti ni.
da je do proire!1lja crtk-ve dolo zbog ceremonijala
u vrij eme kraljevske knunidbe. U ,svakom prostor starije crkvice
dobio je u novoj CI1kvi funkciju crkvenog kora, ali je, kaJko i.zgleda, bio
rezerviran za vla,dar5k'u obitelj, kako za njihova ivota taJko i poslije smrti.
To je i razlog to se i sama crkva smatrala kraljevskom kapelom.
Na kraju, treba UJkazati i na da je stara goti6'ka crkvica i,
nadivjela veliku crkVlu - mOJda i za nekohko To se, naime,
moe naslutiti iz izvjetaja biskupa koji 1600. g. kae za
crkvu da je malena, ali lijepa i da se zove kraljevskom kapelom.
Ulomci dekorativne kamene plastike
Koliko je delkorativna ikamena plastika doprinosila opremi
c r' kava - danas vie nilje ni priblino ustanoviti. Koli-ko god
je podatan kamen predstClJvljao izazov za utmjetn ilka, tohko je njegova krhkost
i nepostojanost na slobodnom pmstoru i umjetnika i
od :ntenzi'vne djelatnosti u tome pravcu. U s,vaikom do nas je dopro
vrlo malen broj kamenih ulomaka koji su bili Osim
slabog kvaliteta lo,kalnog kamena i njegovog svojstva da se raspada na
otvorenim pros torima, tome je svakako razlog i velika nestaica kamena
u blioj okolici stoga je okolno stanovnitvo stolje<:ima raznosilo
kamen sa ovih, u lokalnim relacijama monu.mentalnih
Svi prikupljeni ulomci (osim dijela bifore) su prili
kom revizionih iskopavanja 1967, 1977. i 1978. g. Sumarni spisa'k
fragmenata izgleda ova!ko:
1. Ulomak - dio nekog profiliranog lUJka
(6,5 X 7 cm). uprezbi terij u cr1kve.
2. Ulomak mramornog ,poligonaInog (devetostranog) presjeka,
fino poliranih povrina, sa jednim krajem potJpuno ravnim. Vhsina 4-5,5 cm,
promjer 7,7 om. u koru crkve. Ne !moe se znati da li je to'
zalutali spolium iz neke (na to bi ukazivah vrsta mate
rijala i korektna obrada), ili je sluio kao dio crkvenog nClJmjetaja (oltara)
u srednjem vijeku.
3. Uloma'k crvenkastog na se dvjema stranama za,paa,
u zanats.kom pogledu, vrlo dobra obra:da. Profil poka'zuje traku
polukru,nog presjeka i dio ire povrine konkavnog presjeka.
Uloma1k je mogao pripaldati nekoj naJdgrobnoj ali - i nekom
okviru. 14,5X 10 cm. Mjesto nalaza - kor crkve.
4. Odlomak -ugao kamenog bloka od crvenkastoute boje
sa fino povrinama i rubnom tra1kom. Dimenzije: 12 X 9 X 15 cm.
Prvobitna funlkcija se ne moe odrediti. ,u kraljevskoj grobni.ci.
5. Komad crvenikastog od nekog stupa krunog ili pre
sjeika. u pre'ZJbiterijlu, uza sam sjeverni zid apside - kod prvog
pilastra. 10X55 cm.
200
PAVAO
6. Dva ulomka crvenkaJstog koja od nekog stupa poli
gonalnog presjeka. u i'skopu krail.jev'S'ke grobnice,
7, Fragmenat profiliranog ok!vira nekog otvora, vjerojatno
doprozornika. u sjeverozapadnom kutu cnkve, 11 X 9,5 X
X 8,5 om.
Ulomk mramrnog oltarske menze
Ulomoi profiliranih dijelova kamene arhitekture
201 KRUNIDBENA I GROBNA CRKVA BOSANSKIH VLADARA U MILlMA
8. Ulomak svjetlosive miljevine sa profilacijom u obli!ku ravnih i para
lelnih traka - vjerojatno dio prozonskog okvira. u iskopu
groba pod uz kut crkve. Moda sa
crkve. Po fakturi kamena razlikuje se od svih ostalih uloma.ka kamene pla
sti.ke na ovom lokali tetu.
9. Dio na!lprozornilka romanioke bifore od neto svjetlijeg
mulj i:ke, u uruenoj konstrukcij i kraljevske grobnice. bloka
je: 121 X 65 X 10-30 cm, a ra>spon lukova: nemo preko 60 cm. Postoji vjero
jatnost da je ovaj natprozornik nekada stajao na crkvi.
10. UlOlma,k dovratnika (24 X 17 X 12 cm) sa pfO'filacijom u kojoj
se kombinira pravokutnog presjeka sa irj,m ra.vnim i konkavnim
plohama. Materijal: - neto svjetlije boje. u iSlkopu
sa zapadne strane wpside crkve.
Ulomci profiliranih dijelova kamene arhitekture
ll. Razvordni block lU komponiranom natprozorniku bifore od
neto svjetlide i mi:ljevine. Dimenzije: duina 67, irina 60,
debljina 20 om. BlO!k je sa obje plone strane,
a profiliran po rubovi.m3. koji uakvi.ruju prozor.s'ke otvore. deko
racija u tehnici niskog reljefa izvedena je na obje plo'ne strane, na po tri
osnovna ho,r izonta. Najviim horizontom teku, linijama vanj,skog okvira,
trake sa mO'tivam ahovskih polja (na ra,bo). - srednji - hori
202
PAVAO ANDELlC
zont je ravan, ali je perforiran u obliku peterolisne rozete i ukraen sa jo
tri minija1JUrne rozete. U rubove ovoga horizonta uklesana je stan
dardna profilacija kombiniranih konkavnih i konveksnih traJka. U najniem
horizontu ugra'Virani su motivi izdueni h troli<stova, i to upravo na
koja je neposredno uokvirivala prozorski OtvOT. Povrina najnieg horizonta
je fino polirana, srednji i gornji horizont samo neto grublje
dQlk se na pubovima i profilaciji jasno vide otisci nazubljenog klesarskog
(v. fotos na str. 198).
Na jednom dijelu bloka vi:de se tragovi vatre, a po cijeloj povr
ini zapaaju se buJke, to da je blok sekundarno
bio upotrij eblj en Ikao materij al.
Blolk je bez ilkakve posebne oznake, u podruunu Zemalj:skog
muzeja, u prostoriji u kojoj je bio smjeten i srednjovjekovni
lapidarij . je uvjerenje i i suradnika, koji
naljbolje poznaJju materijal u Zemaljskom muzejIU, kao i
arhitelkJt uru u Bosni i Hercegovini, da ovaj blOlk iz Mila - Arnauto
i da je u Muzej dospio u vr ijeme prvih iskopavanja 1909-1910. g.
Ra.zumije se, ovalkva provenijencija je dodue vrlo vjerojatna, ali ne i apso
lutno sigurna.
Po zanatskoj vjetini obrade, ovaj blo'k bi mogao stajati
u bilo kojoj evro'ps'koj kaJtedrali svoga vremena. Upravo zbog takvog umjet
nivoa treba da je bifora bila naknadno ugra
u 'stariju crk,vu, i to pr ilukom njene aldaptacije i uIklapanja
u veliku crkVlu. Ovo je, po svoj pril ici, te:klo istovremeno sa
izgradnjom pilastara. Ne treba posebno nagJlaavati kafko su pilastri,
svod i monumentalna kraljeV'ska grobnica upra.vo zahtijevali i
formu prozorskih otvora. klesarska ostvarenja
u Mihma treba ubrojiti i est monumentalnih ,pilastara koji su, komponirani
od kamenih blo'kova, naknadno u starhj u CnK:IVU. i tako
u:kraalvali kor velike crkve. lalko su njihove fOJ1me jednosta'Vne (pravokutni
presjek), blolko:va i klesarska obrada govore o radu
kolovanih kle:sara. Revizionim iskopavanjem zateklo se jo svega est
blO'kova.
Ovoj grli/pi ulomaka arhitekture treba doda/ti i fragmente nadgrobnih
spomenika koji su bili posta,vljeni u cr'k>vi. To su:
1. Ulomalk - lapora sa ljebastim profilo:m. Mogao je pripa
dati nadgrobnoj ali i nekom doproZO'rniku ili dovratniku. Dimenzije:
duina 21,5, irina 14 om. u prezbiterij u crkve.
2. Odloma'k sa tragovima neke likovne kom
pozicije u plitkom reljefu. Radi se o penj;u iz krila nekog orla il i
u istkopu kral:jevske grobnice. Dimenzije: 16 X 7 X 8 cm.
3. Dvanaest ulomaJka cJ1venlka91:og na kojima se raspoznaju
rubni profili nad:grobnih u formi pruenog kuta, zanatski vr.lo fine
obrade. ovih ulomaka se, od 8-12 cm u duinu ji
upola manje u irinlU. Na nekima od njih ra'spoznaju se tragovi crvene boje
mineralnog podrijetla.
4. Tri odlomka kamenih blokova pokazuju plohe koje se
sastajru pod pravim kutom. Bl iu fUnlkciju im nije ustanoviti, ali'
po mjestu nalaza - kraljevska gro'bnica - treba da sou pripadali
Upr31VO konstrukciji grobnice.
5. Dio nadgrobnog spomenika na kojemu se raspoznaju ostaci likovne
kompozicije Golgote izvedene urezivanjem u mekanu miljevinu.
potezi pokazuju nevjetu rulku nekog samouika. Od dva fragmenta, jedan je
1967. g. sa vanjske strane apside, a drugi - manj i - u sjeverozapad
nom kJUtu crkve - 1977. g.
KRUNIDBENA r GROBNA CRKVA BOSANSKIH VLADARA UMILIMA 203
Zaniml:jivo je istaIknuti da broj ulomaka nadgrobnih !posebno
onih koji su u kraljevskoj grobnici, ima intenzivnu (prirodnu) crven
boj'u. Ta se boja, redovno na grGbnicama O'kru
njenih glava.
Ulomci nadgrobnih sa tragovima obrade
Ulomak nadgrobne sa tragom neke likovne kompozicije
204
PAVAO
Ulomci nadgrobnih kamenih sa tragovima obrade
Dio nadgrobnog spomenIika sa tragom likovne kompozicije Golgote
KRUNIDBENA I GROBNA CRKVA BOSANSKIH VLADARA U MILIMA
205
oko crkIve (pa i II samoj crikvi) su proizvodi brod nih
generacija samoukih, ali i kolovanih 'klesara. Treba se podsjetiti na veli.ki
broj nadgwbnih zatim na u o:blilku sanduka, kao i na bar jedan
sljemenjak. u,potrijebljeni kamen za steoke je muljika ili
iz neposredne okoline, zatim k0nglomerat ili koji su iz
dalj ine.
Ako se baci jedinstven pogled na klesarskIu djelatnos't u Mi!iJma , onda
se zapaa relativno dugo trajanje i adreden kontinuitet. to se zanatsrke
vjetine, jasno se raspoznajubrajni samouci koji lalko izlaze na kraj
sa mekanom miljevinom, ali ponekad znaju obraditi i vrlo nepogodnu
D jednoj grupi uloma'ka sa f!:rago:vima ukrasne profilacije raspoznaje se rad
zanatlija koji poznaju suvremene sta,ndarde, ali ne ipo:ka-zUJju nikakvih viih
ambicija ni u izboru motiva, ni .u paljivosti o'brade. Ne'ki pro
izvodi, na'protiv, jasno i visOik zanatski ni,vo i
nosti. To su, npr., majstori koji su izradili gotiaku bifovu (od koje se
jedan blok), kamene 'kvadre u pila:strima, neke dijelove kraljevske grobnice
sljemenjaik.
Na kraju, mogu se dati i neke zajednic,ke na.pomene o stil:s,kian karaik
teristikama nae p:lastike.
pripadaju standardnim oblicima, bez nekih posebno vidldivih
regionalnih ili drugih karalkteri:stilka. Relativno veBk broj barem ori
j entaci ono, svj i o starosti, ali se mora voditi i o raspo
loi'vom kamenu koji se pojavlj:u.je u sedimentima. Kao i os,tali
na Basne i Hercegovine, ovi spomenici spadaj'u u
vrstu narodne umjetnosti. - Nadgrobne iz uruutranjosti crkve koje
imaju rubnu profilaciju u fornni tUJpoga kUlta. redovno prate
arhitekturu, a najblie analogije sa Bobovca. Presjeci kame
nih OIkvira za vrata i prozore pripada:jru fondu
profila, a za njih se mogu analogLje i na Bobovcu. Natpro-zornik bifore
spada u goti'ku i u tom pogledu je jedan od
na.Jaza u Bosni i Hercego'vini.
opeka
D ruevinama crkve je i relativno
opeke (cigle), to je zanimljiv detalj za u srednjo
vjekovnoj Bosni. opeke (moglo se i.skupLti i vie od 2 m
3
) daleko
je nego na bilo kojem drugom objektu te epohe u Bosni.
je poznato da se apeka u srednjovjekovnoj Bosni vrlo rijetiko u<po
treblja:vala; neto je jo jedino na Bobovelu.
D kojim zonama j.e bila ova opeka moe se sa.mO'
Zato svalkatko treba voditi o svodovima; ovo tim prije to
u iskopu ni.je zapaen kameni materijal koji bi posebno bio klesan za svodove.
Opeika je tamnocrvene i boje, vrlo dobro Ne'ki
primjerci su pa su dobili sasvim tamnu boju, a staklasta'
masa iz sirovine sa veili,kim procentom sili!karta poka21uje se u prelomu ili'
na povrini. Glina za ciglu nije dO'bro a zapaa se i mijeanje
pljeve, pa i sitne slame. kvadara je: duljina 24-25 cm, irina
10-11 cm, debljina 5-6 am. Kalu:pi, nisu bili palji.vo
Ovakva gruba modelacija Uikazuje da j.e opeka pravljena na licu mjesta,
improviziranim kalupima i drugim alatoon. Za sada se ne moe znati podri
jetlo majstora-Ikupara: moda je to bio neki ali - moda i
neki Slavonac.
206
PAVAO
Ulomci Zlidnih slikarija (fresaka)
Crte;i.i: z .
207
KRUNlDBENA I GROBNA CRKVA BOSANSKIH VLADARA U MIUMA
l : ,

Ulomci zidnih slikarija (fresaka)
Crtei: Z .
208
PAVAO ANDELIC
Freske
Arh('oloki nalazi su i postojanje fresaka u ovoj crkvi;
pouzdano se moe govoriti bar o dvi:je fresko--slike.
Prvo mjesto gdje su se nali u.lamci; maltera sa ostacima slikarija je'
sjeverni dio apside, ugla>vnam oko ulaza u salkristiju. maltera,
njih oko 60 na broju, vrlo' su sitni oko 1 om u promjeru). U svemu
se moglo zapaziti oko 7-8 vrsta i nij.ansi raznih boja, koje su
vrlo svjee. Naj:brojniji su ulomci sa raznim tonovuma crvenkaste boje.
njima su i ulomci na 'kO(jima se raspoznaju boje (i kon-ture) in/karnata.
Drugo mjesto gdje su ulomci maltera sa freskama nalazi se
uza zapadni zid ve-like crkve, i to uz njegov sjeverni dio, dakle
lijevo od ulaza u crk'vu. Broj uloma/ka je oV'dje znatno manj i! (alko 5-6 kom.),
aji repertoar bO.13 i struktura maltera potpuno odgovaraju freskama iz apside.
Sama fres-ko-slika mo rala je stajati na zapadnom zidu, lijevo od ulaza u
crkvu.
u vidu historijat moemo pretpostaviti da su freske
u apsidi mogle bti nasJi:kane u starijoj crkvi. nj ihova
podludarnost 'Sa freslJ<a/ffia na zapadnom zidu crkve pokazuje
da su one i nastale u isto vrijeme.
Zbog malog broja fragmenata ne moe se nita poblie o stilskoj
pripadnosti ovih fresalka. Ipalk, mi se, prema lzboru boja i strukturi
maltera, treba na veze sa freskama. Zato bi i vrijeme
njihova nastanjka treba/lo trai-ti .negdje 'li prvoj polovini XV vilje:ka.
27
Zvonce
ostalim sitnim nalazi/ma u ruevinama ctikve treba spomenu.ti
zvonce kojemu nedostaje drka za rwkovanje i a zidovi
su mu deformirani. je 1967. g. u prostoru kora velike
crkve. Dimen7 ije su m.u : visina 4,7 cm, a promjer obvora oko 4,7 cm;
debljina lima je oko 1 mm. Na jednoj strani raspoznaje se kruni
otisa k majstorskog ta sa nera2JUlmlj i'vim znakom. Rub otvora j e sa
vanjske strane Uikraen nizom si,tnih zrnaca iznad koga znatno ira
traka sa motivom stilizirane U zanatskom pogledu zvonce je izve-
Zvonce za potrebe liturgije
Crte: J .
27 O freskama sa Bobovca vidjeti : P. A n e l i Bobovac i Kraljeva Su
tjeska, 75-78, i Zdravko K a j m a k o v i Zidno slikarstvo u Bosni i Hercegovini,
Sarajevo, 1971, 80-87.
KRUNIDBENA l GROBNA CRKVA BOSANSKIH VLADARA UMILIMA
209
deno sasvim korektno. Njegovu fUn!kcij'u treba pripi-sa ti ulozi u vjers,kom
kultru (tzv. misno zvonce), d()lk 'ulkrasi pripadaj:u irokom fondu o'rnarrnentalnih
motiva renesanse i baro:ka.
Grobovi
Unutranjost crkve, kao i iroki prostori sa june i zapadne
strane bili su gotovo ispunjeni grobovima. U pr1WQU za;pada groblj e se pru
alo sve do obale ri:jeke Bo<sne (oko 100 m). Tajko se grobovi
mogu i danas nazreti po nadgro,bnim ili njihovim ulo:mciIma i u
dvoritu obiitelji Dije'lovi grobnih ih nadgrobnih mjesti
se zapaaju u teme.ljima seoskih i gospodarslkih zgrada.
u dvoritima seoskih u
Otkopano je, i istraeno, neto preko stotinu grobova . Karlo
Patsch je u svoje prema planu iskopavanja, otvorio 93 groba.
Od toga je bilo: u uod apsidi - dva, u koru - dva, u saikri.stiji - est, u
starijoj crikvi - 12, u preostalom dijelu cnkvene - 10, i u jlUnom
predvorju crkve - 49 grobova. Tij'Elkom arheolokih istrailVanja 1967. ispi
tano je devet grobova sa strane cnkve. U rev1zio'nom i'skopav'anju
1976-8. identificirano je jo nekoliko grobova: u apsidi - jedan, uz sjevero
kontrafor starije crkve - j edan, desno od ulaza u stariiju crkvu
jedan, i u'z zapadno crkve - dva.
Koliko se moglo utvrditi reviz10niIm i.Skopavanjem - bile su samo tri
ili prave zidane grobnice: jedna je kral'jevska grobnica, o kojoj se
i posebno govori ti; druga palj ivo zidana i Hno obUlkana grobnica bila je
u zapadni zid crikve, odimah do ulaznih vrata u stariju
crkvu. Ova grobnica je bila razvaljena i dijelom unitena, to bil
da je obvorena jo prilikom prvog i'skopavanja, ali je nema u P3!tsch
ovom planu. Jedna dvojna u suho zidana grobnica bila je ukopana sa
vanj'skestrane uz cI'kveno oelima,h do portala starije or'kve. SiUde6
po nalazima kamena i cigle sa malterom u ranije prekopanoj rak1, i grob
uz zid prezbiterija imao je konstru,kciju.
14 - GZM, NS, XXXIV - Arheologija
210
PAVAO
Unutranjost jednog groba u apsidi novije erkve
Na osnovu grubo ili samo lomljenih i po zabiJjeenom
-kazivanju prvog iskopa-v,a-nja, se da je jedan dio grobova
bio od kamenih (miljevih) koje su formirale
sanduk, njima je bilo i grobova sa krovom u oblilku sljemena, ali
i onih sa ravnom po.klopnieom, Ipak broj uikop<l, 'kako poka
zuje situacija u grobovima prilikom naknadnih istraivanja,
obavljen je neposred'no lU zemlju, U nekim grobovima su i dO'kazi o
postojanju drvenih sandUlka (eljezni klinci i ostaci drvenih dasaka),
Osteoloki ma terijal , koj i bi mogao prui ti dragocjene podatke o an tro
pol okim osobinama pokojniika, dijelom je 'Ull1iten, Za vrijeme
iskopavanja 1909, prema Paotscho,vom izvjetaju, je S3.!mo jedan
nad grobovima, otkopan-im 1967. g, sa isto2ne strane crkve
211
KRUNIDBENA l GROBNA CRKVA BOSANSKIH VLADARA U MILIMA
kosbur. revizionog iskopavanja nailazilo se na dijelove
kostura razbacane ipO tavom unru tranjem prostoru crkve. i u onim
gro.bovima koji su identificirani u kasnijim iskopavanjLma kosti su bile ispre":
turClJne ili ih nije biJonikalko. Osnovni podaci, bez posebnog antropolokog
ispitiva.nj'a, su za nekoJiIko grobova ispod .kraj cr'kvene
apside, koji su otkopa'ni 1967. godine.
2s
Nadgrobni spomenici bili su Kraljeva imala je
'konstrukciju. Kako izgleda, bilo je, bar u unutranjosti crkve, i grobova
u kojima je rake bila v+dljiiva na povriJ1Ji, pa vrila ulogu
nadgrobnog spomenika. broj grobova bio je odvo
jenom od ralke, koja se nalazila duboko (i preko 1 m) u zemlji . Ove
od lapora (mul:jike) lomljene su u naljbl ioj cYkolini sela i bile su raznih
oblilka, i debljine. U osnovi to su bili raspoloivom
materijalu. MedJutim, u ovoj velikoj nekropoli ni raz.vijen!ijih formi
nisu b i.l i iznimke. Jedan visoki sljemenja/k, monolitan sa pOidnojem i
fine obrade, je uz sjeverni zLd crkve u seklllndarnom poloaju: vjero
j-atno je stajao i nad samom kraljev.skom g.robnicom. U istom prostoru
(uz sjeverni zid cr'kve) je veli.ki kamen od lapora - koj i je morao
pI1ipada:ti nekom steaku forme viLSokog sanduka ili sIJ emenjaka" J edan
od kre6njaka u ob-liku normalnog, neto izdUJenog sandulka i danas stoji
uz kut cr.kNe - sa vanjske strane. Nad pet grobova koji S!U
istraeni 1967. g. stajali su u formi sandiuka ili a jo nekoliiko
utonuli,h u ze-mIju, naziralo se do nedavno neto podalje od pro
crkve.
Okolnost da su ovdje u Mililma zanimljiva je iz vie
aspekata. Prije svega je da je posta:vl1jen nad gro.bom
vladara. Drug.O', u aktj.v:noj , i to i samostanskoj, crkvi
predstavlja rijetku pojavu. je vano istaknuti kako u OVOO
- franjevaokoj crkvi i ulkrug oko nje nepobitno da
pokopavanje pod nije bila nikakva posebna pripadni.ka
samostalne bosanske crkve (patarena iri bOglUJmiJa) , nego tada
njeg stanovnitva bosanske dnave i neto ire.
28 Sumaran izvjetaj Ljiljane T o m i i o istraivanju grobova 1967. g. glasi:
rub platforme (sa ruevinama crkve, op. moja) imao je u svom pro
filu tragove zida. Na to mjesto, jer je to jedini trag zida, postavljena je sonda .... . .
Sonda je bila 20, sa irinom 5 metara, tako da se uskoro
otvorio prostor od kvadrata 5 X 4 metra. Kvadratnom mreom je
otvoreni zid i dio nekropole - groblja koje se prualo uz taj zid. Posao je po
dijeljen u dva dijela. Jedna grupa pratila je perirnetraIne - vanjske zidove crkve,
da bi konstatovala njihovu a druga se pozabavila grobljem. Kasnije
se konstatovalo da je zid na koga se naslonila sonda ustvari vanjsko lice zida
apside - oltara crkve.
Grobovi otvoreni u ovogodinjoj kampanji su ustvari dio velikog groblja
koje se prostiralo unaokolo crkve. Grobovi su locirani kontrafora apside
gotovo zidove apside. Grupa grobova koncentrisanih
kontrafora imala je bolje nadgrobne spomenike dok je druga
. . ostala bez gornje konstrukcije groba i nadgrobnog spomenika. Vjero
jatno zbog toga to je prva grupa bila blie krovnoj nadstrenici oltara (apside
crkve) se od razornog dejstva atmosferilija, dok druga grupa nije imala
takvu situaciju, pa su se nadgrobni spomenici, da su od mekanog
kamena lapora - miljevine u najblioj okolini) istroili da su im se
jedva nazirali tragovi. To propadanje ubrzalo je nae iskopavanje jer su kameni
blokovi , koje je do tada titio mali sloj humusa, naglo dospjeli na vazduh i ispucali.
Nadgrobni spomenici predstavljaju nama poznati tip Ima ih dvije'
vrste. postavljene na zemlju i postavljene na improvizirani postament.
Ukrasa na nema, obrada je gruba, pravac pruanja I-Z i S-J, vie I-Z.
Ispod njih, u kulturni sloj neolita, ukopane su grobne rake u koje su polagani
mrtvaci. Zanimljivo je da su ene pokapane u drvenim koritima izdubljenim u
jednom komadu topole, bez obzira da li je odrasla ena ili djevojka. Tako su poko
PAVAO
212
Jedan od1oma1k kamenra sa urezanim znakom kria ka.o da da
je nadgrobnim spomenicima bilo i drugih formi stUlp i dr. ?).
Dattranje grob1ja moe se izvrLti samo u g,rubim potezima. Osnovna
orijenta'Cija da je groblje bilo aktivno vrijeme funkcioniranja crk'Ve
ne mora biti i u detaljima groblje je moglo nastati i prije i poslije
podilzanja crlkve, a wkopavanje se moglo p rocLulit i i na crikNenim ruevinama.
Apsolutnu kronoloku vri'jednost imaju samo rijetki nalazi u grOlbO'Vima, kao
to su predstaJve grbova na broka:tu iz krar1j ev ske grobnice i na
prstenlu Pr ibinita, koji potjeou rz !kiraja XIV vijeka. Relativntu vrijed
nost, u pogledu arhi,telkture crk>ve, ima zapaanje, do koga je dolo u tijeiku
reviziolnOlg is'kopa,vanja, da je bilo grobova ukopanih preko poru.enih zidova,
to da je groblje u'potre:bljaNano i nakon ruenja cnkve, krajem XVII
S obzirom na dobro poznate povijesne pr1liJke, moe se pretposta.v
ljati da je groblje bilo, nadakti<vmije u drugoj polovimi XIV i u prvOlj polovini
XV S obzirom na tipove nekih nauruica, U!kopa
vanja mogao bi se odrediti u XII, pa i u XI
Nalazi u grobovima
Iz ievjetaja K. PatJseha od 12. IX 1909. vidi se da su 1909. g. u ArnaJwto
grohni nalazi, bili mnogobrojni i vrijedni osobi to zbog priloga nakita,
zlatnih i srebrnih prstenova, naunica i dr.. Nakon paljive revizije poje
dinih skUJpina nakri'ta koji je stajao u zbirci ZemaJlj'Slkog mueeja sa nepot
punim oznakama iJ.i bez ikaikva podatka, doao sam do da vje
wjatno iz i jedna grupa na/kita, koja je nOlSila samo
oznaku braja groba, samo oznaku prostora (E, C, AU:ssen Friedhoff i sL)
Hi nije imala niJkakve oznake, ali se nalazila zajedno sa nakitom za koji se
pouzdani'je moglo odrediti da iz MiJla. Prilikom prelimin.arnog raz
vnstavanja 1. Cremo,nik je 1,95l. g. ovih predmeta bila p,ri'P:isala
Mogorjel'u, ali autoTica tada ni,j.e ralspolagala ni sumamum iz,vjetajima K.
Patlscha, nHi pilanom iskopavanja tU niti je de;tailj-no poznaNal.a
arheolo'klu situaciju na ovome lokal. i tetu.
29
takaJv naikit, za koji mi se da se opra'vtdanOI moe pritpisati
spada i grupa naunica koje zasluuju da ih i
opie<mo. To su:
- Par izlomljenih srebrnih naunica sa od tanke ice o,val
nog presjeka. Za donj'i dio' aJplLci,rane su po tri ja.godice,
u tehruici prolamanj'a i granulacije. Na jednoj jagQdid ocuvana je i petljica
za jagoda SlU omotane tan'kom talasasrtom icom.
DiJmenzije: promjer - 2,8 om. (rnv. br. 580, GZM 1951, 244 i t. I, 9.)
- Naunka od srebra sa karikom ovalnog presjeka -koja na jednoj
strani ima petljicu, a na drugoj kukicu za Na donjem karike
nala,ze se tri jagodice (jedina je O!tpala) , ukraene tehnilkom granulaoije.
pana tri enska mrtvaca kojima je jedna Mukarci su polagani
direktno na zemlju, kako odrasli mukarci tako i Takvih skeleta ima
od kojih dva pripadaju Djeca su ukopavana od odraslih. Svi
mrtvaci su sahranjeni glavom okrenutom zapadu, ruku na pre
krtenih na grudima. Noge su sastavljene i opruene. Priloga nema, osim u jednom
grobu, gdje je imao u desnoj aci pet srebrnih pikola - talijanskih
(Izvjetaj u arhivu muzeja u Visokom.)
29 U izvjetaju K. Patscha vidi poglavlje o historijatu iskopavanja i bilj. 8.
Posebno je vano napomenuti da iz svi predmeti koji su u
zbirci nosili oznaku 19.10. - Materijal iz Mogorjela iskopan je 1900-1903. g., a jedan
dio tih nalaza bio je zaveden u inventar zbirke u Zemaljskom muzeju.
Na drugoj skupini nalaza bila je godina 1900-1903. Materijal iz Arnauto
213
KRUNIDBENA l GROBNA CRKVA BOSANSKIH VLADARA U MILIMA
.
Naunice iz grobova, za vrijeme iskopavanja 1909-H)1O. g.
Crte: J .
nije imao jedinstvenih oznaka : jedna grupa najljepih predmeta, uglavnom
prstenje i brokat, nosila je oznaku 1909; druga je imala oznaku 1910. i broj groba;
je bila velikim slovima A, E, e; nije imala nikakve oznake.
214
PAVAO
_
Ka,rika je na dijelu uz jagodice omotanom hlig1ranskom icom.
(Inv. br. 582, GZM 1951, 244, t. IV, 13.)
Par srebmih sa od neto masivnije ice. Donji
dio uJkraen je sa tri jednosta.vna kolj.enca i nizovima jednostavnih aplici
ranih zrnaca (granulacilj'a). Promjer 2,7 om. (Inv. br. 583-4, GZM
1951, 244.)
_ Par velikih nau5nica - od posrebrene \)ro:nce
karike nose po jednu jagodu forme. Povrina jagode ulIua
ena je mot ivima i trokiUlta, u tehnid granulacije fi<lig.l'ana.
promjer karika 8 om, duina jagoda 3,7 cm. (Inv. br. 585, GZM 1951, 243,
t. I , 5.)
_ Par naunica u formi je'dnostavnih karika ad bron-zane Pro
mjer: 3 cm. Uz naunice stajala oZ'naka - grob 25 (1910). (Inrv. br. 41-9,
GZM 1951, 246.)
_ Naunica od jednostavne ice promjera 2,3 cm. Uz ovu
nau5nicu bila je aznalka: u grobu :u spolja. U ilstoj kutijici bilo je
i est - talij-anlSl<i<h piccola, o kojima se i posebno: gorvorih.
(Inv. br. 423, GZM 1951, 246, t. II, 9, 11, 12.)
- Dva ulomka. naunice od jednostavne ice 2,2 cm.
Stajalo u zbirci pod ozna/kom 20. (lin v. br. 411.)
Dvije nau,nke od jednostavne ice promjera 2,5 mn. Na
u muzejskoj zbirci bez ilka'kve oznake. (lnv. br. 413, GZM 1951, 246.)
- Par ve)i,kih naunica sa po tri lo.ptaste jagodice sastav
ljene od dva dijela. jagoda omotan je icom. Jedan primjerak
je bolje a od dpu,gog je ostala samo jedna polomlljena jagoda na
dijelu Promjer 5 om. Stajalo u z.birci sa ozna:kom 22 (1910). (Inv.
br. 513.)
- Srebrna naunica sa kari.kom od tanke i<ce ovalnog presje.ka. Jedina
jagoda, sada vrlo bila je ukraena is'kiucanim i linijama.
Promjer 5,5 cm. Sta.jailo u zbirci bez oznake. (llnv. br. 509.)
- Srebrna jagoda sa naunice sasta'vljena od dvije polu.)opte promjera
1,2 om. u zbirci bez o:znake. (Inov. br. 511.)
- Dvije fra'l?Jmentirane srebrne kari'ke od nauni.ca. Na jednoj se raspo
znaje trag od jagode koja je otpala. p.romjer oko 3,1 cm. Srt;ajalo u zbirci
bez oznake. (lnv. br. 512.)
Ostaci brokatne tkanine iz grobnice kralja Tvrtka, sretnim
imaju i do!ku.mentacijiU o mjestu nalaiza. Naime, zajedno sa os<ta
broka.ta , u muzejiS'koj zbirci. je i cedu,ljica sa OIVom biljekom:
u 'kotaru u Selu u starom u sredini or:tara
pod vel ikim u grobu okolo; kiste toje bio,pokriven ne'ka
kom kojaje ovonn zlatnom icom uok010 ti!kovana pase sarma ova
zlatna hca po zemJtii, prilijepljena na'la tof je se u zemlju pretvOlrijo".
Tekst je pisan nevjetom, jedva pi'smenom mkom. ruJkopis sa
nekim potpisima ne1kadanjeg muzej>skog slill,itelja" MUistafe (Mujage) Sa
moglo se UJstanoviti da je ovu biljeku napi's3lo upravo M.
koji je neposredno i.2lvodio kopanje u (Inv. br. 608.)
Analiza iski'danih krpica brokata pokazuje monirve:
1. ,kompletan grb sa titom, velom, krunom i perjanicom; je samo
gornji lijevi ugao tita, a u predjelu grede ti,t je bio prekknut;
I<RUNIDBENA I GROBNA CRKVA BOSANSKIH VLADARA UMILIMA 215
Ostaci brokatne tkanine sa izvezenim kraljevskim grbovima, 1909. g.
Foto: M.
PAVAO
216
2. grb sa titom, kacigom, velam, polovinom krune i gornjim dijelom per
janice;
3. grb sa titom, kadgom, velom i dijelavuma kNlIle, te gornjim
dijelom perjanice;
4. grb u ,kojemu se raspoznaju konture tita i vela, te pojedini, dij'elovi
kacige i krune.
Na trideseta'k ostalih raspoznaju se pojedini mOIti:vi ili pote.zi
ornamenta iz grba, ali se ni>su mogl.i uklo:piti u cjeline. Jedino se
moe da ovih od grbova. U dvije kr'pice gdje
se raspoznaju kannure tita sa lji'ljanima brokatna ica je napravljena od
zlata crvenkaste boje koja na boju bakra. Tri predstav
ljaju ornamena,t minija'tu,rnih zvjezdi<ca (rozeta, ?). ostade
aJmorfna gamilica zlatne brakatne ice, koja bi bila dovoljna za izradu pet
est kompl,etnih grbova.
Grbovi iz,vezeni u zlatnom brokatu predstavljaju sami za se veliku
vrijednost, pa ih je potrebna posebno opisa ti.
Grb se sastodi od ti:ta, kacige, vela, krune i perjanice. Radi orijentacide
o navodim samo da duina grba od vrha tita do vrha
i'mosi 12 cm.
StH ima u osnovi trouglast oblik; neto duina, te dje
zaobljavanje svih lin,ija i uglova demekle mi'jenlja njegov izgle.d.
Jednom koso postavljenom gJredom tit je podijeljen u dva palija; na svakom
od ovih polja nalaze se po tri ljiljana postavljena u jednom redu okoanito
na pravac pruanja grede. Stilizacija 1jiljana, posebno veza na peteljki, vidi
se na crteu. Na gredi (i to samo na jednom prurtijeliku) se tragovi
nekih. linija koje ni'su bile izvedene zlatnom icom; vjerovatno je to bila
vitica, koja je pOiznata sa nekih Cijeli tit, kao i greda, o.brub
lj en j e tankom zla,tnom traikom i snano naget udesno sa strane
nosioca).
Na gornji desni ugao :nagnutog tita postavljena je visoka kaciga
u oblilku zvona ; to je tzv. duboki ljem (helmus, gran:d heaume, eima, To.pf
heIm). Nedovo'ljno jasne linije (zbog predsta'vljajlu prorez za
gledanje i disanje. Minijatumi kri sa krakovima u obliku vjerovaItna
pokawje otvor za ui, (sluanje).
Sa vrha kacige gotovo do kraja tita pada veo, kOlji se pri kraju
na,bire i zavrava u dva otra k'raJka na riblje peraje.
Kl'una je predistavljena :datnom tralkom iz .'koje izbija jedan
ljiljan (na sredini) i dvije polONi,ne (svaka na drugoj strani). Sti.lizacija
ljiljana se neto razlikuje od one na titu (vidi crte). Na pro
s,torima ljiljana iz krune i.ibi.jaju elva manja tro:l:ista na, manjoj
peteljci.
Iznad Iknune prikazana je penjanica ,u vidu bogatog buketa cVIJeea.
Buket ima osnovni oblilk dvostruke pi.rami.de zaJtupljenih uglova; u njemu
se vidi petnaest oknuglih cvjetova sa okcima u sredini. Ispod svakog cvijeta
nazire ,se po.sebna peteljlka - 'struJk, aoJi iz I:Yulketa, prema dolde, vi,ri samo
asam strwkova kOlji su povezani vezom od srebrne ice.
Zanimljive su boje grba, koje jedn.im dijelom novi doprinos
poznavanju kraljevskog grba na prvi pagiled je vidlji,vo
da na grbu dominira zlatna boja: zlatni su svi obr.u.bi i ljiljani na tiltu,
zla,tna je kaciga i veo; svi dijelovi krune su zlaJtni; CovjetONi
i peteljke b'Jketa - perjanice opet su zlatni. Od astalih boja sa
je ustanoviti sarma srebrnu bojlu veza kojom je poveean bu.ket per
janice. Ka'kva je bila osnovna boj-a podloge, zatim boja grede
217
KRUNIDBENA l GROBNA CRKVA BOSANSKIH VLADARA U MILIMA
Cjelovit izgled grba I\:ralja Tvrtka I
Likovna rekonstrukcija prema tragovdma na tkanini
Crte: J.
PAVAO ANDELIC
218
(i vitice koja je moda bila izvezena na njoj) , zasada nije ustanoviti .
Sadanje stanje po/kazuje relativno bO'ju
podloge na kojoj je izvezen grb. Ipak se dobiva utisak da je baja grede
na titu bila intenzivnija (tamnija) od boje ostalog tita. Takav se utisak
dobiva i kada se grb posma,tra pod zrakama.
TiJpoJoilki , prema normama zapadnoevropske heraldike, na grb spada
tzv. potpune grbove jer ima sve bitne dijelave potpunog grba: tH,
kacigu, perjanicu. Pored toga, u grb je ukomponirana i kruna sa
velom.
U pogledu tehnike rada treba napome nuti da je grb vezen lI!sukanom
zlatnom icom na, svilenoj (?) tkanini. Kako ostaci svilene tkanine
nigd'je ne prelaze preko rubo.va grba, moe se da su grbovi
pOlSebno, a zatim priivani na komad
Na pitanje koji je dio kra1ljeV!skog omata bio ukraen ovim g.rbovima
moe se odgovoriti samo: jednam vjerojatnom hipotezom: po svoj prilioi,
grbovi su se nalazili na platu., i to uz njegove obrube od vrata do pojasa.
Na talkav otkoInost da plat po svome kroju moe vrlo
lijepo sllUiti i kao, sanduka. Osim toga, na nekim prije
stalruim bosanskih kraljeva upravo se na spomenutim mjestiJma
zapaaju neki ukrasi.
Od veliJke je vanosti utvrditi kojem je bosanskom kralju pripadao
oVaJj gcr-b. analliza kJra,ljeV'skih po'ka2JUoje da su grb sa ovak
vim elementima imali saJmo iklrabjevi TVI1uko ,I i Dabia. Kalko se paluzdana zna
da je Da,bia umro u Sutjesci, to nema sLlJmnje da se moe raditi samo
o grahu Tvrtka 1.
3
(1
U kraljevskoj grobnici ili u njezinoj blizini je i bro
katne trake (irita) sa par dugmeta (dimenzija 10-l2 cm).31
Uz jedan, vjerojatno enski, skelet blizu kraljevske grobnice nalo se
20 kvadratnih srehrnih sa i,skucanim ukra'som od
SVI'stana u rOlzetu.
32
.
S je ijedona se dva kraja zavravaju u
formi stiliziranih ivotinjskih gla:va, a sredina je ukra.ena jednostavnim
I i su (ljd srebra, ali se pone-gdj e j o, mogu
nazrijeti tragovi pozlate. Vjerojatno se radi o dijademu (dimenzije:
1,2X1,2).
U istom prostaru (,kra,lj evska grobnica i prastar uz njlU) nala se i
jedna zlatna sa L9kucani1m ornamen tom u vidu rozete ad izdu
ena lista. Moe se pretpostavljati da se i oova prvotno nalazila u
skllopu nekog dijadema.
33
Nekoliko sitnih ulomaka stakla tankih zidova, ukraenih apliciranim
nitti'ma pla've bO'je, je u jednom grobu sa june strane crkve (grab
b,. 17). Gotovo ne moe biti sumnje da staklo od

gajtana (trake) ispletenog od ice, sa alkicom na
jednom kraju, je 1910. g. u vanj'skom groblju (br. 17). To je isti gwb
u kojemu je i staklo. Dimenzije trake su: duina 6,5 cm, irina
0,5 om.
3o
30 Ovaj tekst o nalazu brokata je, u stvari , neto dopunjen izvod iz moga
citiranog objavljenog u GZM - Arheologija, 1962, 168-170. Osnovnu heral
analizu bosanskih vladarskih izvrio sam u knjizi Srednjovjekovni
iz Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1970, 95-100.
31 Inv. br. 608.
32 L r e m o n i k, GZM, 1951, 252, t. III, sl. 5. Inv. br. 623.
33 Citirano djelo, sl. 15; inv. br. 622.
34 Citirano djelo, str. 248. Uza staklo bila je i biljeka - 17 (1910) u vanj
skom groblju.
35 Na istom mjestu. Inv. br. 421.
KRUNIDBENA I GROBNA CRKVA BOSANSKIH VLADARA UMILIMA 219
Dijelovi kom.) konog pojasa, ukraeni na
kojitma Je iskucan motiv rozete, stajali su ti zbirci Zema1js-kog muzeja bez
ikakve oznalke, ali je vjerojatno da iz Dimenzije: du
ina 2-6 cm, irina oko 1,5 om.
3G
dugmeta loptastog oblika sa petljom stajala su u mu
zej-skoj zbirci. sa oznakom: spolja VI. Vjerojatno je da iz
- Mila. Promjer dugmeta je alko l om.
37
Q
b
e
Dijelovi dijadema, u grobovima 1909-1910. g.
Crte: J.
36 GZM, 1951, 248; inv. br. 425.
3; Inv. br. 427.
220
PAVAO ANDELIC
<2&"2
J
Srebrna puceta iz grobova, 1909-1910. g.
Crte: J.
25 dugmeta od bronce, loptastog obl i.ka sa petljom, proonjelfa
oko 0,7 om, nalo se u zbirci ZemafjS'ko.g muzeja sa ()Izna:kom.
3s
40 komada srebrnih dugmeta u oblilw polulopte sa petljiicom stajalo
je u muzejskoj zbirci sa oznakom E" promjer 1,3, visina 1,3 om.
39
56 srebrnih dUJgmeta, sast<wljenih od polwlopti, sa petljama
za vezanje. Promjer dugmeta 0,9-1,1 om. Stajalo u z;birci bez ikakrve oznake.
40
Dijelovi tekstilne trake protkane zlatnom icom sa ukrasom u vidu
spirade. Na jednaim j e srebrno (?) dug'l1le, sastav
ljeno od dviju polulapti. Na jed.noj strani se nalazi petlja, a na drugoj apli
38 GZM, 1951, 248; inv. br. 414.
39 GZM, 1951, 248, sl. 8; inv. br. 418 .
0 Inv. br. 507.
KRUNIDBENA I GROBNA CRKVA BOSANSKIH VLADARA UMILIMA 221
kacija u obliku malo spljotenog dUg1meta (irina trake 1-1,2 cm, prom}er
dugmeta 1,3 cm). Stajalo u zbirci sa predmetima uz kaje se nalazila o>znalka
G. 1. 14. VIII. 1909.41
vrijednost ima prstenje koje je bilo u kraljevoj grob
nici bilo na skeletirrna li neposrednoj blizini grobnice.
Jedan z,latni prsten masivnog izgleda ima ukrraen moti'Vom pla
pletenice i krunu ehpsaste osnove, formiranu ad 12 (tri. su
odlomljena) koji pridraivaju prozirni kamen (gorski kristal) poluovaine
forme. imaju snano proirene baze i sta;bla omotana i:colffi. Na
kameruu se razabiru sa;mo plit'kti ljebovi usmjereni prema tjemenu.. - Kako
ovaj prsten od ostalih po vrijednosti zlata, ma'Sivnosti i
(promjer 2,5 cm, teine 13 gra;ma), mae se pOimi1ljati da je pripadao samom
kralju Tvrtlku,4 la
.,
I
r
Q

r



..
Zlatni i prstenovi
C rte: J.
Drug,i zlatni prsten, 'li istranoj sondi gdje se nalazila i kra
IjEW'ska grobni:ca, j e pripadao nekoj eni, to se moe po
promjem (1,8 cm). Tealk je svega 2,6'8 grama. mu je spljoten
i snanije zadebljan li dijelu koji se fO'I1mira u .kJrunu elipsaste osnove.
crvenkaste boje sasvim je utomuo u krune.
42
zlatni pnsten ima splijoten sastavljen od f iligranskih ica,
na J1ubovima trakarma lima koje s'u na nekolikoITI!je<sta
spojene. Razvijena kruna sastoji se od koje fOI1ffiiraju izduenu
rozetu. U su bijele (dva), crvene (jedan), i plave (jedan)
bOlje. Promjer mu je 1,9 cm, a teina 2,9 grarma. I ovdje se radi o' enskom
prsten'u. . Mj;esto nallaza je i'straena sonda u Ikoju tie ulaziJla i kra
lj evska grobnica.
43
41 Inv. br. 508.
41" Stajalo u zbirci Zemaljskog muzeja sa oznakom G l, 14. VIII. 1909. GZM,
1951, 251; inv. br. 616.
42 Citirano djelo, 251; inv. br. 617.
43 Citirano djelo, 251; inv. br. 618.

222
PAVAO
zlatni pr,sten, lU istom prostoru kao i prethodni , ima
od neto deblje zlatne ice, koja prema kruni postepeno zadeblja,va, a zatim
cijepa i formira manji da bi prihvatila krunu u oh1iku limene
U je Ulloen o!krugli dragi svi,jetlclplaNe boje. po
(pramder 2 cm) , i ova,j prsten je pr,ipadao eni . Teina mru je
3,10 gra:ma.
44
Posebno je zaniml'jiJv relahvno masivan prsten od srebra sa spljO'tenim
ko:ji se iri u neto izduenu osmostranu na kojoj je u
negativu urezan grb. Radii se, dakle, o prstenru.
simbol uokviren je trakom od niza tockica, a u polju, osim grba, nalazi se
i pet pet erol isnih rozeta - u nizu sa lijeve, a jedna sa desne strane
grba. Sam grb sas{o'ji se od predstave tita, kacige sa platom i pe.rjanice
- ra,di se, dak'le, o tZlV . pobpunom grbu u smislu. tit je tro
kiutaste fonrne, malo desno, a na njemu je centralno postavljen Ji.k
asmolisne, neto izdune rozete. Kaciga priJpa:da hpu visokog lonca (Topf
heIm) sa snano titnikom za prednj i dio vrata. Sa vrha kacige
pozadi se spUJta plat koji u nEikoli'ko nabora slobodno, lepra. Iz kacige
i1lbtja lik Vluka, od koga se vidi prednji dio trUipa .sa pJ1V im no:gama i glava
razjapljeni,h vilica. Dlaka na VUlkJU je izrazj,to nakostrijeena. po
promjeru (2,7 cm), prsten je pri-padao snanom muskarou. I-Zlrada je u za
natskom smisl'u vrlo
je zapaeno da ovaj grb ima analogiju u grbu koji se raspo:znade
na stecku velikog bosans\kog kneza Radoja u seI u kod Kreeva, na
stare UJpe Lepe-nice. Ovaj grb na je, dodue, neto redu
o _ . ,
-. .
' '::'
'..

,
prsten .iednog velikaa iz roda
44 Citirano djelo, 251; inv. br. 6'19.
4, Citirano djelo, 252; inv. br. 620.
KRUNIDBENA I GROBNA CRKVA BOSANSKIH VLADARA U MILlMA 223
ciran i stilizi,ran: plat je zavi'jen i lepra navie, kacige
i si mbola nailazi se tit je i,sputen sasvim. I.pClJk , zbog
upa:dne s imbola na i prstenu gotovo ne moe biti sumnje
da se, u osnovi, radi o istom grbu. TaJkav pobkrepljuje i osmokraka
rozeta, koja. je na prsten'l.l ukomponi.ra,na u heraldi'cku kompoziciju kao njez in
sastav'ni dio, dak je na stetku umetnuta u tekst natpilsa i na slobodn1U pOivr
inu krova steoka. U gro'bu pod a.v:m je i zlatni prsten - na
kOljem jc urezan grb u stil izaciji kao i onaj na steaku.
Kako stetak iz Lepenice pr ipada Radoju Radosalilou iz veli'kake poro
dice Pribinita, koja je bila no!Silac nasljedne upanske ne moe biti
sumnje da se ovdje radi o obiteljskom grbu Pribinita.
Genealo'gilja moe se pratiJti kroz generacije
u drugoj polovini XIV i prvim decenijama XV Po imenu je poznato
svega sedam ovoga ro,da. Svi su oni bili velikakog zbora,
odnosno dravnog i bliski suradnici vladara. Tako su zabi
ljeeni kao svjedoci na brojnim vladarslkiom poveljama Tvrtka I , Dabie,
Ostoje i Trtka II . Zna se pouZJdano da su upansku nosili BrajiJ<o i
Radoje, dok se za Radoja zna da je vrio i fu,n,kc<Lju velilkog kneza boosanskog.
4G
Koji je o'::l pokopan u Milima, danas ni je pouzdano
utvrditi. Moe se jedino sasvim Radoje. Isto taiko se ne moe znati
zato je ovaj Pribi,nit pOlkopan u Milima kada se zna za da se
velikakih rodova po pravil,u po'kopava'ju na obilteljsbm grobljima ili na
'>pleme.nitoj zemlji. Jedino bi se moglo pormioljati da je ovaj
u neposrednoj slubi kralja Tvrtka I i da mu je vazal-na 'vjera nalagaJa
(i.l i balr al a) da legne svome gO's'pO'd i.nu kan nogu47.
Izuzetnu vrijednost ima (?) pr<sten jednostavnog koji
iza neznatnih ehpsoidnih proirenja prelazi u estostranru 'na 'kojoj
je ugravirana o'krunjena glava. Na fizi'onomij i g:lave raspoznaje se izrazito
mesnata d()l!lja usna, ja,kli brkovi i brada te kosa, pramenovi
padajiU sa obje strane lica sve do v isine usta. Na glavi je ljil'janova kruna
ta'nkoga d ija,dema. Promjer prstena, je danas prelomljen, iznosi
2,4 cm. Prsten je, prema oznaci, iskO'pan 1910. g. u gwbu br. 44,
za koji se, prema planu, zna da se nalazio izvan crkve, negdje
uz njezin juni o:bo>ci. - Pitanje atribucije ovoga prstena jasno je samo
40 Cit. mjesto. O liku na velikog kneza Radoja u (Toplici),
kod Kiseljaka, vidi: P. A n d e I i t, Lepenica, arheoloka ispitivanja, u zborniku
Lepenica koje je izdalo drutvo Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1963,
str. 181-182. i sl. 11 i 12; M. V e g o, Zbornik srednjovjekovnih natpisa iz Bosne
i Hercegovine, IV, Sarajevo, 1970, str. 64-65, br. 251.
Prsten ispod kneza Radoja iskopao je, u svoje vrijeme, advokat
Vinko Mikolji, a danas se nalazi u Narodnom muzeju u Beogradu (otkupljen od
obitelji Mikolji).
Genealogija poznatih upanskog i velikakog roda prema
njihovu sudjelovanju u radu bosanskog dravnog vijeta i funkciji svjedoka na
poveljama, izgleda ovako:
Brajko 1353, 1357, 1366, 1373, 1380, 1392.
Vukota 1367, 1378, 1395.
Radosav 1378, 1392, 1394.
Vukac 1419, 1426.
Radoje 1392, 1395,. 1299, 1404, 1405, 1408.
1417, 1420.
1426.
(Vidi: P. A n ct e l i Originalni dijelovi dviju bosanskih povelja u falzifikatima
Ivana Tomke GZM - Arheologija, 1971, 357.)
47 Po vremenu smrti (odmah poslije 1392. g.) i po frekvenciji sudjelovanja
u radu dravnog - i to upravo u vrijeme Tvrtkovo - najvjerojatnije je
da se radi o upanu Brajku.
224
PAVAO
.
prsten sa likom jednog bosanskog kralja
Crte: J .
donekle: u.p 'k:rune, crte lica, i21g1ed vladarskog !ilka
poznatog sa drugih spomenika i mjesto nalaza - u sreditu drave - omo
da se na prstenu prepo21na lik nekCl'g bosanskog v.ladara. Blie opre
djeljivanje nije jer je takav prsten mogao imati svaki od bosanskih
ktraljva. Da,lju precista'V'lja olkolnoS't da je pl1Sten u grohu
koji nije kraljevIski. K tome, opravdano bi bilo da prsten
jednog -kralja bu:de o-d neke plemenite kovine. - Stoga treba po-mi
ljati da je avaj prsten poniO' u grob neki od povjerljivih kraljevih slub
niJka-diplomata kOlji je, i Dvaj prsten sa kraljevim liJkom,
dokazivao svoje u raznim poslanstlvirrna.
48
gro'bne nalaze iz M'ila treba svakako SVI1sta,ti i ne'koH,ko prstenova,
uz koje je (u zbirci Zemaljsko.g muzeja u Sarajevu) stajala oznaka da su
1910. g. To su:
- Srebrni prsten s'pljotenog sa pra'vol{JU\mo-m krunom koja
pridrava od prozirne staklene paste. Promjer 2,1 am.
(StalJclo u zbirci sa oznakom 1910,8a)
- Prsten od ice koja se na diva kraja iri i spaja
u krunicu eJi.psa<ste fo'rme. Na krwnu je aplicilfan od plave paste sa
tri bijele taokice. Promjer: 2 cm. 1910. u vanj-skom groblju br. 29.49
- Srebrni prsten sa tra.govima poz"late koji ima kupastu krunicu,
istaknutu na krabkom vratu. U kruni je ud tamno:zelene paste, a
je uz krunu ureen snanim urezima. 1910. II grobu br. 35
(promjer 2 cm).c,o
- prsten sa polwkrunog presjeka, koji se proiruje
u se prvobitna fo-rma vie ne moe odrediti. Na se raspo
znaju i tragovi ad staklene paste. Promjer 2,3 om. 19,10. u grobu
br. 22."1
Ovim nalazima treba prid'ruiti i grupu prstenja koje - u zbirci Ze
maljskog muzeja - nije imalo bliih ozna'ka, ali za kOlju postoji vjerojatnost
da iz Mila. Takvi su:
- prsten uskog plosnatog koji je spolja ukraen kosim
plastii:n'im linijama. Kruna se sa'S.toji ud krune sa od
plave stwklene pals,te 'u kojoj se razabire jedna ,bijela Promder 2 cm.
Brema biljeci, u grobu 20.02
- Ulomak prstena koji se u predjelu' kr.une proirurje u
izdtuenu nareskan:u Promjer 2 cm. Starjalo uz Cl'zna<ku br. 20.
53
48 1. (;remonik je mislila da i ovaj prsten iz Mogorjela (GZM, 1951,
247-248). Ovo miljenje ispravio sam jo 1962. g. (GZM - Arheologija, 1962, 168).
Inv. br. 422.
'8' GZM, 1951, 244 inv. br. 581.
<9 GZM, 1951, 247 inv. br. 420.
50 GZM, 1951, 247 inv. br. 424.
51 Inv. br. 514.
52 Inv. br. 410.
Of' Inv. br. 41'2.
KRUNIDBENA I GROBNA CRKVA BOSANSKIH VLADARA UMILIMA 225
I



I .

. 00
0
.
'.<'


,

b '
/1
,9: ,'( - _f) 9, o
'I(i , ,
, ,

O
t
Prstenje iz grobova u crkvi i u groblju van crkve
Crtei: J.
15 - GZM, NS, XXXIV - Arheologija
PAVAO
226
- Srebrni prsten jednostavnog spljotenog proonjera 2,1 cm.
sa oznalkom br. 15.
54
- Masivan pn,ten sa ,klruno:m krunicom u vid'l.l na kojoj
j e u,rezana estokraIka zvi,jezda okruena nizom to{lkica. Promjer 1,9 cm.
Vjerojatno se radi o pI1Stenu. u zbirci sa ozna
kom E."G
- Srebrni prsten irokog ukraen dvostnulkoon filig.ranskom
icom po ruibovima i valovitom i<com po sredini. Kruna se sastoji od bijelog
poLU'dragog ka,mena uokvirenog la ticama evij eta. Pramjer 2 cm, irina
0,9 cm. umu.zej's!koj zbirci sa o2Jnakom E. 06
Stilska svojstva grobnih nalaza karaktera mogu se samo
grubo Naunice sa jednom ili tri jagode, uikraene zlatarskim
tehnikama granulacije, filigrana, iS!kucavanja i prolamanja - pripadaju
uroIkom krugu na'rodne umjetnosti, koja ima svoje korijene u antici i Bi-zantu,
ali koja je do punog procvata do'la u toV. dalmatinskohrvatSkoj kulturnoj
grupi. Krono:loki, ova grupa cvjeta u periodu od IX-Xl ali se
njezine retardacije i mnogo kasn1je, i to na vrlo irokom prostoru.
Pl'ste1l!je i brokat sa moti,vima bez sumnje pripadaju gotici, to
u naim prilikama - XIV i XV a toj epohi treba pripisati
i sam u:potrebe prstenj a u svakodnevnom ivotu.
U nekoliko grobova su i talijanski piccoli
XII-XIV Kako izgleda, za vrijeme iskopaivanja 1'909-1910. novci
su li groba. TiJjekom revizionog is'ko:pavanja (1967. i 1977. g.)
nailo se na novce u jo dva groba.
U grobu kodi je Patsch sa Aus'Senfriedhoff unter A je
srebrni koji je u tak'v()lffi stanjiu da se saJmo mogaO' sVlrstati u talijanske
piccole XII-XIV
Na istom prO"Storu, ali vjerojatno li drugom grobu, su jo d'va
Na jednom od njih mOlgao se raspo-znati. natpis Tarvisi,wm i. pred
stava zvijezde. Misli se da je kovan 1312-1318. g.:)s
Dva - talijanska pi'ccola su u muzejskoj< zbiJrci sa ozna
koon E. Jedan od njih mogao se odrediti kao novac lovanni-a Dandola,
duda kO'ji je vladao 1280-1289.,,9
Cetiri - talijafiska piccola stajala su u muzejskoj zbirci sa
oznakom Aussen C. Zbog nije i,h bHo poblie odrediti.
GO
.Prilikom revizionog iskopavanja 1967. g., u prostoru od apside
vehke orlkve su srebrna (talijanska piccola).
Novac je stajao u ruci nekog ih oo 12-15 godina. Svi
novci su poneto udubljeni a promjer im je 12-14 mm. Na aversu
se razabire kri jednaJkih krakowa u krugu, a na jednom je i natpis
S. S. MARCVS. Na revefiSu su jedva imena dudeva: Sebastian Liani
(1172-1178), Orio Mali'pieri (1178-!.l92) i Endco Dandolo (1192-1205. g.).6l
Za vrijeme iskopavanja 1978. g.nailo se na taliijanska
od jako patinLra.nog srebra i jedan u Mjesto nalaza
je uz sjeverozapadni' 'kontrafor aps i.de CI1kve. po
54 GZM, 1951, 246; inv. br. 415.
5, GZM, 1951, 247; inv. br. 416.
56 GZM, 1951, 247; inv. br. 417.
57 GZM, 1951, 244. 1. je mislila da i ovaj novac sa Mogorjela.
58 Vidi bilj. 57.
59 GZM 1951, 247. lovi bili su pripisani Mogorjelu.
60 Vidi bilj. 59.
Bl ovih pomogla mi je kolegica Dobrila
njak za numizmatiku u Narodnom muzeju u Beogradu. Na ovoj dragocjenoj usluzi
se zahvaljujem. (N. P a p a d o p o l i, Le monete di Venezia, Venezia, 1893,
tome l, No. 7, 8, t. V; No. 3. T. V; No. 2. T. 2).
KRUNIDBENA r GROBNA CRKVA BOSANSKIH VLADARA U MILlMA 227
nekoliko njihovom obJilku i vtd'ljLvom krLu u krugu,
i ovdje se radi o ven.ecijansko.m novcu. za sada n.i'je
jer se zbog slabe nisu smjeli bolje
Godine 1977. u iskopu, uz j'Uini zid naosa, naao se i jedan neto
srebrni tu.rske proveni'jencilje (promjera 15 mm). Ne moe se
znati da li je novac hio u grobu ili je zagtlJbljen.
63
Grobnica kralja Tvrtka
Podatke o i izglledu kiraljeve grobnice sacmjavaju: nalazi
opreme inalkita iz gfOlbni<:e, bilj.eka o ostadma brokata koju je zapisao
predradnik pri i'skopavanju izvrenom 1909. g. , i.zjave pnvog isko
pavanja, te rezultati revizionO'g il$opavanja ostaJtaJka grobnice iz 1977. gooine.
ldenti.:fikaci'ja grobnice, kao mjesta je sahranjen upravo kralj
'I'vrtko I, izvrena je na temelju anaJi,ze grbova na platu kojim
je bio prelkri!ven .sandulk sa s:keletom. O tOme se vie govori u
teksnu o nalazhma glwbova, ali osnovni se temel}j na cmJemcl
da su, uz skelet u grobu, ostaci po!krova (,plata) sa iz.ve
zenim grbovima kralja Tvr1Jka I.
mj,esto grabnice u crkvi u Patschovom planu zasvje
je Mu.stafe te provjereno revizionim iskopa
vanjem. To je mjesto u zadnjem dijelru cr'kven()lg kora postavl'j.eno sinneil:riCno
u odnosu na drugi i par pi!lastara. Radi se o poziciji,
.koja jo uvije'k nmmalnO' kori'tenje korom. - Korisno je zapaziti
da ovakav centralni poloaj Uikazuje na okolnost da je grobnica smjetena
na prostoru :koji je do toga vremena bio slobodan. To bi moglo da
je grobnica ne dlUgo poshje pod.izanja cnkive. Isto tako se moe
konstatirati da na ovome prostoru, kao nh u crkvi ni'kada ni'je biQa
jo neka grobnica istoga ranga. - Smjetaj vladarskih gwbo-va
na mjesta 'll crkv(IJma, posebno u prostor crkvene i
ueg svetita (prezbi,terija), iroIko je rasprostranjen po Evropi. Naj
bli,a analogija se nalazi u g:wbnoj k(IJpeli' na BobovcuM
O konstrukciji grobnice, njezinom obliku i pooaci, nis'l.l sasvim
jasni nih potpuni. sudioni'ka iskopavanJa govore samo (} jednom
zidanom grobu sa osam skeleta i, traJgovima bra/kata. Bilje.ka MUistafe Salih
govori o grobu sa kistom, pod vehkim u sre
dini ortara . Plan iskopavanja Karla Pabscha precizna je grob
1,90 X 1,00 m, i uz njega odvaljenu 1,70 m d1uine i 0,60 m
kiJne. Reviziono iskopalVanje kons'tatiralo je tragov,e grobnice zidane u
nom malteru na povrini koja ruje mogla biti manja - ali ni mnogo
od pravokutnika 2 X 2,80. Pod gfOlbnice, koji! je leao na dubini od cca
1,50 m ispod donjeg crnvenog poda, bio je od sitnljih kamenih
u malter (neJka vnsta grubog estriha). Zi/dovi, prema ne
znatnim ostaci:ma koji su i:mali su debljinu do 30 cm. koju
je K. Paisch stajala je jo Uiviljak na svome mjestu, a O'Sim nje
bilo je, na mjestu ucrtane mke, jo desetak manjih ili ulomaka ka
menih relativno glru.be obrade. J edna je O'dUomak natprozorniika
bifore. Ve6i broj filno fragmenata nadgrobne i
je u iskQlPu iznad grobnilce i po prostoru cI1kvenog
kora. Na jednom ulomkm crvenka'stog kamena vidi se u plitkom
re-ljenu iZlreZJbaren motiv perja(?) .
62 Novci iskopani 1967. i 1978. nalaze se u muzeju u Visokom.
Ostali su u Zemaljskom muzeju u Sarajevu.
Turska mangura 1223 (1818) g.
64 P. A n e l i Babovac i Kraljeva Sutjeska, 67.
15'
228
PAVAO
..
4. .
, .
Detalj sa revizionog iskopavanja
Podaci koji nam stoje na raspolaganju u pokuaju da doznamo bhi
lizgled grobnice, se u prvi mah kontradiiktorni, iako se njihova auten
ne moe dOIvesti u sumnju. Pabschovo iskopavanje zateklo je unu
tranjost grobnice netaknutu. O tome jasno go-vore nalazi, navod
M. da je kista bila pfeikrivena oce
viJdaca iskopavanja iz 1909. godine i dr. Pri tome, tekst biiljeke M. Salih
govori o kisti u grobu, to bi da je u grobu, odnosno
u grobnici neto dimenz.ija, bi'o sl obodno post3iVlj.en sandulk)
koji je bio prekri'ven brokatnim platom. pjan K. Patscha kao da
upravo taj sanduk 1,90 X l m), jer je revizio.no ko-panje pokazalo
da se tragovi zida-ne gro.bnice raspoznaju na irem prostoru (od pri1blino
2,00 X 2,80 m). Kako je izgledao ovaj kraljev,ski sarkofag, ka'ko ulaz, a kaiko
krov grobnice, - ne moe se U nekim
se na dV()lslivni krw, L njihovim dijelo
vima najvie ih je samo lomljeno ili grubo alL ima i frag1menata
sa izuzetno finom obradom i tragovima u.kraavanja u nil9kom reljefu. Tako
bi se, sa dunim oprezom, moglo da je cella grobnice imaJa klva
dra tnu osnov;u 2,00 X 2,80 m i da je u njoj slobodno bLo posta-vljen
sarikofag od (kaIrnenih?) dimenzija 1,90 X 1,00 m.
GrobnDca je imala i svoj nadzemni dio. Fragmenti, u starom
iskoipu po orkveno.m koru, nije prelazLla duljinu od
1
i
5-'ta,k centimetara, ukazuju na zanatski vrlo korektnu obradu. Na nekoliIko
ulomaka mogli su se zapaziti i profil.li rubova za nadgrobne
i tragovi, uk-raoSa izv,edenm u tehnici pl:tkog re1jefa. Materijal ovih
ulomaJka je i,li lapor (lffiu.lijiJka ili miljevina) Uizet i.z blie okoline.
Zanimljivo je da broj ovih ulomaka Lma bojfU.
Mislilm da je ovalkav izbo,r o-bojenog ka'mena vren sa ciljem
da se kraljevska grobnica. Po obrade i vrstama k3Jffiena koje
se raza.biru na ulomcima, izgleda da se radilo o vLe Kako su ove
bLle u1komponirane u groibnicu, ne moe se znati. Pokuaj rekonstrukcije
prema poznatim analogijama otean je da se u nadzemnoj
konstrukcilji grobnice nalazio i jedan
Pi,tanje na Tvrtkovom grohu breba neto detaldnLje razmo,triti;
ovo zbog toga to do sada niije bio poznat nijedan !postavljanja
nad grobom vladara i to neposredni podaci nisu -sasvim O
KRUNIDBENA I GROBNA CRKVA BOSANSKIH VLADARA UMILIMA 229
nad Tvrbkovim grobom jasno govori citirana biljeka Mustafe
()l ... u starom iU sredi'ni artara pod velj,khm 'u grobu okolo
mrta6ke kiste to je bio pO'kriven nekakom ... ) . .Mora se pretpo
staviti da je kao dugogodinji, radnilk Zemalj:skog mu.zej,a u Sa
rajevu, vrlo dobro znao ta je to, Staga, ako on kae da se radilo
o velikom mora mu se vjerovati. 1st1na, 'iz ovoga turog opisa ne
moe se saznati nt blia nih konkretan oblik ,steoka, ali, taj manjak
dopunjavaiju rezultati revi'zionog iskC1pavanja. Naime, 1976. g.,
u'z sjeverni zid crkve je 'kamena gromada od 'I'elativno sitno
zrnastog Gromada je btl la gOltovo aiffiorfna sa jasnim tJragovima
obijanja i obucanda. Tek naikon potpunog j otikopavanja mogle
su se ustanoviti i fino plohe, a zatim raspo<znati i osnovne kon
tme jednog stecka-s!ljemenjaka, monolitnog sa podnojem. Ne'koliko od
lomaika je i lU 'kora, oko ;:'azvaloene
grobni.ce. Eventualnu pamisao da je IprLmarni poloaj ovoga bio negdje
i'zvan crkve otklanja sasvim jasna Ikonstatacija da se ovaj nalazio u unu
tranjosti jer a'tmosferilije ni,su Ibille nagrizle niti patini,rale
plohe. - Dananji iZgIled glavne gromade i odbijenih fragmenata
ne daje nikakve i,nd'icije o postojanju nekog natpisa, simbola iJjI ukrasa.
Ostaje sama domiljanje da 'je tesko zamisliti [kraljevski. 's.pomenik bez iikaJkvog
znaJka raspoznavanja. Pretpostavka je da su, moda, upravo natpLs, grb ili
ukras - bi'li razlog da se blaga ovako barbarski i uporno okome
na jedan rka:kvih po Bosni! ima na desetine hiljada. - Radi potpunosti
napominjemo da je obrada ravnih ploha na izvanredno fina (daleko
iznad. prosjeka), ali. da se jo uvijek nazwu tragov,i nazubljenog klesarSIkog
- bez poli,ture. Kako je bio ,u,komponLran u 'konstrukcijru grob
nice, u Ikojoj je bilo i standardnih ostat nepoznato.
Sruena konstrukcija kraljevske grobnice
o skulpturaJl'nim elementima grobnice je sve
Ostaje samo da se podsjeti na standardn'u profilaCiju nadgrobnih ostatke
figuralnog ukrasa u plitkom reljefu na nekolilko ulomaka nadgrobnih
i na kao osnovnu dominantu grobne IkonstruJkcioje. UkTase, te
finu obradu nadgrobnih i mogao .je izraditi samo posebno vjet
i ko,]ovan :klesar.
PAVAO
230
Materijal od Ikojega je grobnica bila je
To je: lomlj.eni kamen poneki iz nanosa,
sedra) u zLdu sa marterom, lomljene mi g.rubD od
laJpara u podzemnoj konstrukciji, u f ino
nadgrobnim te svjetlosivi i sitnozrnasti li
Lapor i ilz blie okoline dok je
morao biti dovezen iz velhke udaljenosti.
BrDj skeleta u grobnici danas vie nije sasvim ustanovi..ti .
Iz opisa MUlstafe proi-zlazi da je 'bsta imala jasne tra
gove -platnenog po'k,rDva i da je do toga iskopavanja (1909. g.) ostala
netaknuta. Ne moe se ni zami:sliti da bi u istom .sandu,ku bilo sahranjeno
vie poko'jnika s obzirom da se raJdi. o kraljevskDm grobu i, da naknadni
UkDpi ni,su vreni. Stoga je maJ10 infDl'macija, koju je 195,1. g.
Irma dobila od n,kih sudionika iskopavanja, da je u grDbnici
- precizno - osam 'skeleta. Taj broj irtdi'cira i grupa naikita
(,uglavnom 'prstenja) kDja Ise, bez oznaka, u Zemaljskom murzeju
pod ozna'kDm G-1-14-VII-09. Ka-ko je Muzej u to doba vodio arheDloka
ils'kopavanja samo 'U - Milima, i kako !susvi ovi predanti
istoga dana i na istome mjestu, to je opravdano dClJ nalaz
i otuda. S d,ruge strane, jedina arheoloka sonda, koja je mogla dati'
Dvaiko bDgat nalaiz, jest neka skupna grOJbnica, i to najrmanje sa sedam ili
osam skeleta. Na taj je bar donekle prDvjereno i kazi,vanje
i sudiD,nika prvog i-skDPaJvanja.
skeleta u grobnici, ,kao i u ostalom grobljiU bila je
loa. Patseh je 13. septembra 1909. godi-ne, dakle na'kon to je biJa DtJkopana
i -grobnica, j' zvijestio da .je Dd mnDtva otkDpanih -skeleta u cjelini bio
samo jedan. Prihkom reviizionog i,skop,wanja nailazilo se na brDjne ikosti.,
ali preteno u manjim fragmentima.
O identifiikaciji -skeleta, odnDsno ukoipa, u apsolutnOlm smislu, moe se
govo-riti samo kada je u pi,tanju sahrana u sanduku (sarkofaJgu).
Tijekom ilZlaganja iznijeli srnO. razlDge zbog IkDjih sma1iramo da se radi, upravo.
o grDhukraljCli Tvrtka (1353-1.377. g. 'Vlada kao. bam, a Old'
1377-1390. g. kao (kralj). Zanilmlji-vo je da su se li revizionom iskopavanju
mogl i prepoznati dijelDvi. Tvrlkovog skeleta - po zelenkastoj boji Jw.ju je
na njima ostavio 'sa bro.ka:tnDg plata kojim je lijes bLD prekriven. -
Nepotpuna identifiJkaci'ja jo j,ednDg .pokojntkaJ mDe se hz-vriti. i prema
pr-stenu sa grbom vlastele ,Po spDI'u, to je 'mukarac, a ako bi se
traio najvjerniji sluga iz toga roda, Dnda Ibi to 'Svak3Jko bio
upan BTajko. Ali, to je samo konjektura. Od ostalih po:kDjntka, pre-ma
promjerima prstenja, 'su bila mu-karci, a bar tri su bile ene.
Ovdje se sada i tri 'pitanja: 'kako. je tekao. redoslijed'
ukQpavanja, u kakvom su poloaju sahranji,vani. i ika,kvi 6f\l
i.vDtni odnosi -uvjetovali ova-kvo 'pokDpavanje? smo naglasili da ne bi'
trebalo sumnja ti u prvenstvo /Ukopa samoga kralj a Tvntka. Isto. taiko. j e jasno
dal kasniji UJkapi. nisu povrijediJli -k,raljevs:'ki sarkDfag, to fbi indiciralo. da su
,kaJsnija ukDpavanja bila u samoj kons.tl!1ukciji grobnice. Tako,
to se redos1ijeda, moe se govDriti :samo D prvenstvu Tvrtkove sahrane,
dalk se 'za ostale ukope mDe samo da su Dbavljeni - razumije
ISe sukcesivno - pasUje njega. MedlliSobni POIDalj skeleta u grobnici nije
se Imogaa utvrditi neposrednim zapaanjem, ali se mora pretpostavih da su
svi ostali ukopi - osim TVJ',CkovDg - oba-vlj,eni u slobodni prostor grobnice
koji je mogao biti irok do 1,80 m. O ivotnom odnosu kDji je dDZlvolja'VaD,
a moda i zahtijevao\ sahranji.van<je, :moe se sa:mo
VjerDjatno je to bLla enidbena veza, te odnDs roditelja i djece. Zbog pri
KRUNIDBENA I GROBNA CRKVA BOSANSKIH VLADARA UMILIMA 231
Slustva jednoga mukog vJasteoskog roda moda bi trebalo
pomilj ati i na odnose srednjovje1lwvnog vazaliteta.
Nalazi ostataJka ma teriJjailne kulture 'll! grobnici nisu brojni, ah
SlU dragocjeni . To osu 'u' prvom 'redu brokatnog platna sa predstavama
kraljevskog grba, koje su pri'padale pokirovu - platu. Ne moe
se znati da li je u kraljevskom sarkofagu bilo jo !kakvih osta<taka materi
jalne kulture, ali talkvu ne treba Posebno je
da je zlatni prsten sa prozirnim 'kalITlenom uTvrtkovom sa,pkofagu,
Jer 'Svojom od ostalog prstenja. U svemu je u grobnici
zlatna pmtena, jedan srebrni i jedan sa tra.gO'Vima
pozlate; dva posljednja su prstenovi. Ositm toga, u grobnici se naao
UiSki dijadem sa 20 zatim posebno - jedna zlatna
i dio brokatne tra/ke sa paro:rn srehrenih dugmeta. O svakom od ovih nalaza
govori se posebno, huklmz dasno odvaja ovu skupinu nalaza od'
priloga u drugim
ovu grobnicu sa kraljevrSkim grobnicama iz sre
dine XV na Bobovou, zarpaamo znatne podwdarnosti aji. i - razlike.
Podudarnost je 'u smjetaju grobnice u crlk'vama, i to na prosto,ru pred oJta
rmn, zatim u konstrukcijama koje kombini,raju sa malte,rom
i kamene te u standardnom oblikovanju nadrgrobnih Razli.ke su:
na Bo,bo,v0u su rake samo za jedan wkO<p, ima i posebna kostur
ni'ca, ali - to je glavno - u korustrulkciji grobnica nema
Korisno je ovom pri:lilk()1m podsjetiti i na ostala mjesta gdje su se poko
pavaJi bosanski vladar i .iz P.rema navodima ljetopisaca,
ban Stjepan II (umro 135!3. g.) pokopan j.e !u ovoj crkvi (u Mi,lima
ali to nije arheoloskiJm rpu.tem provjereno.
60
Kralj Stjepan
Dabia, prema vijestima iz Du'brovnika, umro je II Swtjesci
1395. ali ni n1egov grob nije arheoloki iJdentificiran. Na Bobo,vcu su
pouzdano, na temelju analilze reljefa na grobnim
identi.ficirani. grobovi Tvrtika II (t 1443. g.) Stjepana Tomaa
(t 1461. g,)Ui Za Stjepana zna <se da je pogwbljen u Jajc'u (1463. g.),
ali njegov grob nhje
o grobu bana Stjepana
Mavro Orbini i broj ljetopisa suglasno kazuju Ikako
je ban Stjepan II podIgao cr!kvu sv. NiJkole II IMHiJma i ,kako je, prema vla
stitoj elji, u njoj bio i pokopan.
6o
Ovi navodi naratbvnih po,vijesnih vrela
zaslwuju sva,ku ;panju, da se radi o mjestu gdje se nalazio najui
kulturni, crkveni, pa i :kultni centar drave, OsiJm toga, poznato je
da je za vlade ovoga bana o,rganizaciono m:ilsi.onarski rad fran1evaca
u Bosni i da je uz banovo velilko zalaganje osnovana i bosa,nska
po,krajina, koja je imala sjedite wpravo u Milima. Ove okolnosti, uz po,znati'
da sektitori, cr:kvenih OIbjekata redovno rpO!kop<l!vaju II svojim zadu
binama, ,u velikoj mjeri potkreplj'uju navode - p.rovjera
ovih podata'ka, na alost, nije i!zvrena. O iskopavanjima K. Patscha 1909
1910. nema nilkak,ve dokumentacije, a revi,ziona istrai,vanda 1976-78. g.
nilS'u pr1.1i.la nita u tame pravcu.. Ostaje nalm jedi,no
65 Vidi posebno poglavlje u ovoj studiji.
G6 N, J o r g a, Notes et extraits pour servir il I'histoire des Croisades II,
Paris, 1899, 58, bilj. 2.
67 P. A n e l i citirano djelo, 88-89.
68 Za skelet koji je svojedobno otkopao Truhelka na lokalitetu Kraljev
grob, kod Jajca, i koji se danas u samostanu u Jajcu nema
pouzdanih dokaza da je pripadao kralju Stjepanu
69 Vidi poglavlje o historijatu crkve.
PAVAO
232
pretpostav,kada Ije fino obukana grobnica, su ostaci konstatirani desno
od 'crkvenog po,rtala (neposredno do zazildanog ulaza u sta,riju crikvu),
i zadnj.e bana Stjepana. .Ra21lllmije se, nije da je taj
grob leao na nekom drugom mjestu u crk-vi, a 'da pri,li;kom arheolokih
iJskopavanja nije mogao biti i:denti,ficiran.
Historijat starije crkve
Problem datira,nja starije crkve nametnuo se pri otkrivanju nje
zinih mevina 1909. g. Relahvna kronologija, koja je (proistekla iz same
arheoloke stratigrafi'je, ukazivala je na jedan stariji period srednjega vide1ka.
Ovo zbog toga to je na prvi mah biJa jasno Ida je i na.vija - veliika
crkva bila podi'gnutau srednjem vijeku. Iz oskUldne dokumentacije o is'ko
pavanj.u vidi se da je K. PaVsch, a kasnije i ti'ro Tnllhelka, ovu
stariju crkvu datirao u vrijeme Kulina bana. TaJkvo datiranje, kako izgleda,
nije se oslanjalo na stilska svojsbva i,Ji na neki- drugi a rheo,lo'ki
indikator, nego na koju je natpis na kamenoj sa
cr1kve bana Kulina desetak godina ranije u selu svega
neka dva kilometra daleIko od Patsch je, naime, mi-slio da je
sa natpilsom prvotno stajala na ovoj crkvi i da je sticajem nepoznatih
okolnosti u kasnija vremena preneena u. U tom pravcu Patsch
je namjeravao da iskopavanjem na mjesnu nalaza provjeri postojanje
neke crkve; negativan rezultat, po njegovom miljenju, dolkazao bi, da je
natpis uistinu nekalda stajao u

Ne zna !.Se da li je Patsch
ovu svoju namjeru i oS
l
tvario, ali je da ta'kav postupak ne bi mogao
osiglUra,ti pouzdan dokaz. Neovi,sno o tome, 1963. g. izvreno j.e manje son
dano j,skopavaJ!'ljeu blizini mjesta je KuJlimova Iskorpa
vanjem se nailo na srednjo,vjeko,vne grobove i na sasvim sitne u,l'omke
kamene plastiJke, to. predstavlja indici<j za blizinu c!1kvenih . ruevina
71
Na:ime, grobovi olko srednjov.jekovnih crkava predsta'V1ljaju pratvilo, a i ka
menaplastika se nalazila u crkvenim objekhma. Stoga je i u veBkoj
mjeri potencirana vjerojatnost da je Kulinova crkJva o kojoj go-vori natpis
stajala u neposrednoj blizini nalazita natpisne - da'kle u
na lijevoj obali Bo:sne, a ne u Milima - na desnoj straJ!'li
rijeke. Prema tome, ni sadraj natp1sa nema neposredne vrijednosti za dati!
ranje (starije) crikve u IArnautovitiJma.
Neto bhu datadju crkve ,kao da j,edan pisani povijesni
izvor. Naime, u poznatoj povelji hrvatskougarskog !kralja Bele rv o posje
dilma bosamIke biskupije iz 1244. ,godine spominje ,se i posjed in MeI apud
eclesiam Cosme et Damiani" (u Mel'u Ikod crkve Kuzme i Dam,jana). Ovdje,
u prvom redu, pada u naziva mjesta MeI sa imenom Mi,le. Vie
kratno prepisivan'je hrvatsko-sI1pskih 1mena koje su vrili pisari talijanske
i nacionalnosti unijelo. je u tekst povelje brojne pogreke, prema
kojima se zamjena Mile sa MeI moe smatrati minimalnom. Gledano po
redoslij.edu nabrajanja, Mel- Mtle dolaze pr'irodno u
jedinici koja lei i Lave, a to je predio Bosna
u naj!Uem smislu Vano je ukazati na jo- jednu o>kolnos1: ukoliko se
ne bi U!Svojila ovakva lakac'ija mjesta MeI, proi/zlazilo bi da bisku
pi'ja nije imala nikaJkvih posjeda u /Samom ,sreditu drave; to bi, opet, bilo
teko razumjeh, jer su srva ova imanja donacijama viladara koji su
bitno utjeca.li i na sam osnutak b'['skupije. sveci KU.zJm3.J i Daanjan,
kojima je bila crkva, poznati su kao a i.zvOlru ive
10 Vidi poglavlje o historijatu istraivanja u ovoj studiji.
11 Manje probno iskopavanje organizirao je muzej Visoko uz sudje
lovanje arheologa Lj. i P.
233 KRUNIDBENA I GROBNA CRKVA BOSANSKIH VLADARA U MILIMA
vode u pripisivaila su se 'i ljekovi,ta svojstva. S obzi
rom na ovakvu situaci.j,u, mi'ljenlja smo da ru-evine starije crkve u Arnauto
prLpadaju cpkvi sv. Kueme i Damjana iz XIII
Tekst ci,tira'ne !povelje dovvolj ava da se da tiranje j o malo suzi. Naime,
cnkva koja 1244. godine slulL svojoj namj,eni morala je biti podignuta
ranije. To ranije doba je pojam, ali kada se zna (prema
tekstu iste povelje) da je taj posjed i crkvu ban Ninoslav, vjerojatno
'u obhku pisane darovnice, bio priznao kaD (stari,) posjed bosanske bLsku;pije,
onda je jasno da se radiilo o duljem vremen!Skom roku. KaJko se najranida
darovni,ca, odnosno primarni akt o sticanjIU posjeda, ne spominje, to
bi moglo da je zaboravLjen i'li da je zhog nekiJh drugih razloga postao
suvian. I do zaborava i do suvinosti moglo je samo dugim vremenskim
trajanjem. U kon'kretnom ni jedno ne bi bio suvie
d'ug perilod. To da se samo podi,zanje u Millima moglo oba'viti
jo oko polovine XII se, ova Ikon:junlktura samo djelo
doprinosi boljoj kronolokoj orijentaciji, u avom problemu.
Stilska svojistva crkvenog planapredsta'vljaju, samo grubu
orijentaciju u pokuajiUdatiranja. Period XII-XIII slabo je
na junOlSloven,skom a bli'ih nema. Longi
tUJdinalna sa polukrunom apsidO'm pred:stalv1ja formu !koja se
protee od 'kasne antike do najnovijih vremena, . Kronoloka vrijednost o,ve
forme nij e bitno poboljana ni konstatacijom da je polukrug doao do svog
izraaj,a i do pune primjene u epohiJ romanike. Neto vrijed
nost imaju brojni i snani kontrafori, koji tako izrazi,to ka,rakteri
zi,raju Q.vu crikvu. anal'ogije lU planu crkava u i u
Kosovu, kod Knina - nisu ni same preciznije datirane. Ipalk, u'Za sve rezerve,
nam Ise da b'iti na}bli'e i'stini; ako :svflstamo nau u
peri'od rane romaniike, to u naim prilikama ukazuje na XII
Datiranje po nOlvcu u crkvi predstavlja samo terminom ante
quem - Mo lU Iko'nlkJretnom da !Se u crikvi sarura.njhvalo u
XIII a da je cnkva ranije. Novac XII
ima, vrijednost kao kronolO'ki oslonac, al'i sa oglradom da> on nije u
cnkvi, nego u grobljiU van crkve.
Historijat crkava i samostana
Svi kOlji SlU se do sada bavilIh ovim pitanjem slau se u
milljenj.u da je crkva sv. Nikole u Mi1ima podignuta: u vrijeme osnivanja
samostana i da ju je gradio ban Stjepan Iloiko 1340. g. Razu
mije se, ova godina vai za podilZanje starije crkJvi.ce.
izvori su uglavnom kro.nike kasni.jeg postanika, ali da se
slau i ne pro'tuslove dilrektnim ili !kasnijim nema rarzloga
u nj jh sUlffinjati. Pri tome, neke kroniJke (i dnugi gOiVore jedino o
samostanu, druge samo o cflkvi, ali njihova istovremena izgradnja, izgleda
najvjeroja,tnijom. takve kroniJke spadaj'U: LjetopiJs fra Nilkole Lava
nina, Kroni,ka Lli spomen wega sveta vikov PaJvla RitJtera tzv.
rukopis, poznato dGelo M. Orbinija Kra,1jev:stvo Slavena i dr
n
StilS'ka svojstva crkve ne proti.ve se takvom datiranju.
Kroz nekoliko cMva' i samostan spominj u se d()'sta
rijetko, ali jo ,uvidek dovoljno da bi se mogla pratiti nj iho,va kontinuirana
funlkcija. Kratalk 'pregled Uh izvora izgledao bi ovako:
"T. S m i i k l a s, Codex diplomaticus regni Croatiae, Dalmatiae et Sla
voniae, vol. IV, Zagreb, 1906, 239.
234
PAVAO
God. 1367. alju dar u suknu za franjevce sv. Ni,kOlle u
Bosni..'3
Pod 1369. godinoon u franjevackom Martirologiju zabiljeena je smrt
blaenog Ivana iz Aragonije - lU salmostanu de Milesevo in BOISna.74
God. 1377. Andrija osta'V1ja samo,stanu
sv. Ni:kole II Miilima pet liba'ra srebra.'"
1379. g. u DU!brovni'kiu je odobreno da se i'2Jveze ulje za franjevce u
Bosni.
76
i 1390. g. sasta'vljeno je nekoliko pDpisa samo
stana u Bosni. U svim se spooninje i samOiStan sv. Ni'kale.
H
1387. g. jedan ostavbja poklon cr1kvi sv. Ni'kole u Miilima.
78
God. 1397. Radia trgovac, oporukom ostavlja sv.
Nukoli 10 perpera i jednog konja.
79
Iste godine visotki trgovac Milo osta,vlja.
crkvi sv. N:tkole u Bosni u Milima 150 perpera
80
Sto perpera ostavio je vlastelin i trgovac Marin
" maloj yi,karije lU samostanu Mile u Basni - 1407. g. Ovdje je
da se novac mora u.potrijebih II zgraIdu spaIVaonice (dormentoriD).81
kaIka su o.ko 1450. g, patareni razorili., odnosno
zwpahli, samOIStan i pobil'i sve fratre koji su se tu zatekli.. Iz kazivanja kll'o
ne mo.e se da li je tom priHkom naIStradala i crkva. Ovi
navodi ne mogu se za sada provjeriti, d hrektnim povjesnim izvo
rima
82
Za istu godinu (1450) vezani su i na,vodi kako je neki "poboni
M ithovil sag,raci'io frani-evc ima samostan blieu Vi;sOlkoga po
sv. Nikoli.
83
U kroni,kama je, dalje, zabiljeeno da se nedaleko od
ovoga - samostana vhde ruevine dru:goga sarnos'tana koji su
paltareni, poolije fratara, razori,li. Da je u ovo doba
moglo dD popravka samostana (a moda i crkve?) ih do gradnje jo
jedne (moda u Pod'Visokom ?) , noviji podaci Du
arhiva iz koj ih se vj,d h da j e Mihovil (Millj) Ostoj ih hi:sto.rijs!ka
i to bogat trgovac lU Po:dvi'Sokom
84
Zbog toga i rujegovo sudjelovaJJ.je
u g.r adnj i ili opravci salmo.stana postaje sasvim a s obzirom na
vanja i - vjerojatna.
God. 1462. ilZvori spominju franjevca Petra iz Mila.
SG
Pod 1464. go:dinom neke navode ne sa'svim ['azuml'ji'vu viljest
kaJko franjevci ogrardile mana'sti-r i cnkvu sv. NiJkole u Visokom u vrijeme
73 K a v a e v i - K a j i Desanka, Gradska naselja srednjavjekavne basan
ske drave, Sarajeva, 1978, 284, bilj. 9.
74 Martyralagium francisca num, Rama, 1938, str. 389.
75 D. K a v a e v i - K a j i citirana djela, 284, bilj. 9.
76 Histarijski arhiv Dubravnik, Libri refarmatianum, IV, 199.
77 J. J e I e n i Prablem dalaska franjevaca u Basnu i asnutka bosanske
vikarije, Knjinica Nave revije, Makarska, 1926, br. 2-4.
76 D. K a v a e v i - K a j i Naselja ..., 284, bilj. 10.
76 U istam djelu, 284, bilj. 9.
80 U istam djelu, 36, bilj. 31.
81 U istam djelu, 276, 82, 28:5, 1-1.
62 J. J e I e n i Kraljevska Visoka i samastan sv. Nikale, Sarajevo, 1006,
str. 5:1, 43-44.
63 U istam djelu, str. 51.
64 Mi1j Ostaj je, prema knjigama, samo u vremenu ad 1430-
1439. g. padigaa u Dubravniku kredite ad 1558 dukata i IM perpera (D. K o v a
e v i - K o j i Naselja ..., 175).
s, J. J e I e n i Kultura i basa nski franjevci, I, 100; L. W a d i n g, Annales
Minarum (nava izdanje) pad g. 1462, XIII, 289.
KRUNIDBENA I GROBNA CRKVA BOSANSKIH VLADARA U MILIMA 235
kralja Ma-thiaesa. - Koliko go,d opravka poslije okupacionih nejpri,liika
izgleda toliko j e teko objasni ti ingerencij u kralja Matijaa (Kor
vina?) II Vi,sokom 1464. g.BG
Popisi samostana i,z 1493. i 1506. spOtmi.nju
kustodiju sv. Nikole u
Go,dine 1521 - opet 'prema kwnilkama - 11urci su razva,Jil'i samostan,
koji je prije toga bi,o neto proiren
s8
1539. g. mletaoki'po:slanik na putu za Carigrad - Katarin Zeno - umro
je u Visokom i sahranjen je u crk-v'i sv. Nilkole
8D
Izvjetaj biskupa iz 1600. g. kae: Crkva, z'vana krajjeva
kapela je ,lijepa, ali' ne velika, a sa'mostan je od starosti rlLewan,
ali ga Turci ne daju opra.viti . Sakrilstti'ja je dobro snabdjevena. sa mnogim
ka!leLma i pa',ramen;tama. dalje kae da je ViisO!ko njegov
(patr i'a) no
God. 1623. dobili su franjevci Old pape dozvo.!u da u crkvi mogu
imati oltar 'S'V. Kr ia .
9l
God. 1640. Pavao Rovi,njanin, vizita tor franjevac,ke provi.ncije, posjetio
je i samostan sv. Ni:kole, ali o ne govoril nita posebno. Njego!V
i,zvjetaj ima nekih geografskog karaJktera, to bi govo:rmo da je
pi,san po

God. 1661. ,s amostan, kao i druga tri, trokove parnice
protbv vladi,ke MaTdari,ja
03
Iste godine spomi nje se salmostan u jednom suHanovom piJsmu
kojim 'se za.branjluje pregledanje samostana od strane dravni,h slubenika.
94
Crkva u Milima (Vi'sokom) pOtpravljana je 1611. g. novcem pozajmlje
nim od nekog bankovnog drutva u ,sarajevu i od trgova{: a"
te milo-sEnjom pri' kuplljenom u Poljskoj. Svotu od 100 dukata dao je poljski
kralj Ivan.g :;
Crkva je vjerojatno i za vrij<eme 'kandij'skog rata, kada s,u
franjevci mO'rali bjeati u Slavonliju, a u samo!stanu ostao samo gvardijan
(1662. g.).9(;
God. 1681. pri.kUJpljani 'su po Slavoniji lmiloda r iJ za popra,vlk'l.l samostana
u Visokom i 'u nekim Imjeshma.
9
'
86 J. K u j u n d i Dobri pastir, XIX-XX, Sarajevo, 1970, 179.
87 U zapisniku kapitula reda u Firenci 1493. g. spominje se i
kustos kustodije sv. Nikole u Milima (S. Nicolai Mili). On je u svojoj kustodiji
i komesar bosanskog vikara (D. M a n d i Acta franciscana Hercegovinae, Mostar,
1934, 7).
U popisu kustodija bosanske vikarije iz 1506, njih sedam, na prvo
mjesto dolazi kustodija sv. Nikole uMilima.
Drugi jedan popis, otprilike iz istoga vremena, samostanima ue Bosne,
navodi i samostan sv. Nikole u Visokom (D. M a n d i citirano djelo, 10).
88 J. J e l e n i Kultura i bosanski franjevci, I, Sarajevo, 1912, str. 56-58.
89 J. K u j u n d i Dobri pastir, god. XIX-XX, Sarajevo, 1970, 179.
90 U izvjetaju se navodi samostan sa crkvom sv. Nikole (K. H o r
v a t, Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu, 1909, 71).
91 Kod J. K u j u n d i a, bez citiranja izvora (Dobri pastir, XIX-XX, Sa
rajevo, 1970, str. 180). Iste godine izvjestioci rimske kongregacije za propagandu
vjere Pavle i fra Jure iz Neretve spominju blizu Visokog groblje na kojemu
je i samostan u kojem su nevjerni patareni pobili 30 (U istom
J . K u j u n d i a, str. 176.)
92 Starine JAZU, Zagreb, 1890, 25.
93 J. J e l e n i Kraljevsko Visoko i samostan sv. Nikole, str. 93.
94 U istom djelu, str. 75.
95 U istom djelu, str. 78-79.
96 U istom djelu, str. 76, 83.
97 U istom djelu, str. 78.
PAVAO
236
1688. g. ;samQstanske zgrade su izgorjele, a iiranjevci otili u Gradiku,
u Slavoniji. Opet je ostao saano
1697. neki boga,tuiI1 " zapal io je samostan i crkvu, a zvono
za!kOopao pod crkvenim pragom. Prije toga , on je biOo dao zajam za popra.va,k
crkve i sa,mostana.
99
Kao to se mOoglo zapaziti u i,zloenoj do'kumen tacijii, u
samostanu bilo je i sjedite po:.sebnog regionalnOog dis tdkta u wpravnoj sbrwk
turi ,pokradine; to je tzv. bosanska kustodija, koja
j e sve samOIStane Go r nj e ili "prave" Bosne - Su tj e;sku, Fojni:cu,
Kreevo, Lavu, Olovo, te neke dr.uge.
Iz vijesti o osnivanju, a odonek'le i po samom Lmenu, vidL se da je u
Milima biJo i sjedite glavnog franjevaca u Bosni, bar u vrij;eme
viikarije. Direktno da se sjedLte vtikara nahzilo
u Milima, predstavlja oporuka Marina i'Z 1407. god.,
kojom se ostavlja 100 perpera. Maloj vika;rije u samostanu li Milima "loo
Kada je i zato dolo do proirenja, odnosno izgradnje velike
orkve, teko je Kao 10giK':an odgovor na drugopi.tanje se izgrad
nja monumentalne !kraljevske grobnice 'u starijoj maloj Crik/vi, je prostor
za potrebe javnog kulta, pa i za pobrebe .redovnicke zajednice, bio. osjetno
smanjen. Stoga pod.izanje veliJke crkve jO' li vrijeme kra<lja Tvrtka I ili
neposredno poslije njegove SJmrti, ilzgleda vjerojatno. Lpa'k, s obzirom na
analogiju sa Bobovcom, ne treba ni neko kasnije vrijeme, moda
upravo pedesete godine, kada je aktivnost napo.dizanj:u crkava u Bosni
pokazi,vala t iln tenzirtet i kada, 'kroni,ke sp()minj u radove
obima.
Problem ubikacije mjesta Mile u pisanim vrelima
i historiografiji
Sve do najnovijih 'vremena, ubukacija naselja i lOikaliteta Mile bila j e
u historiogra.fiji sporna, Bi borje sas vim nepoznata. T31ko se u 'kombi....
nacijama povj pOlja vIj uj u: predio Mile kod Kaknj a , lokalitet istoga
Lmena - kod Jajca, Mdodra - :kod dana,njeg Ki,seljaka, selo MiJloevac
kod i neka druga mjesta. Osnovnu koja se
stvoril!a promjenom i,mena naselja, potencirala je okolnost, to se, od
XVI! sticajem prilika, ime Mile ;kontaminiralo sa nazivom
Mi,Jeevo ili Miloevo. kar31ktertishku s vih ovih po;kuaja pred
stavlja oslanjanje na tOlpo'nrunastDku ; za h1storijske okwire nije bilo
dovoljno sluha, a za arheo,loku 'dO'l\1umentaciju nije se znalo ili se o njoj
nije vodilo do'voljlno Tek 1970, odnosno 1973. g. ,u jednoj studi!ji J.
i u mo'joj knjizi. o Bobovcu - izv rena je ubikacija i
iden ti:hkacij a mjesta Mile101 Radi potpunosti ove 'zaokJruene studUje preu!Zi
mamo jedan dio dokiurmentacije iz knj ige Bobovac i Kraljeva
Sutjeska.
Relevantn i pisani historijski izvori, izloeni kronoloki, ilzgledaj u ovako:
1326. i 1329. godine ban Stjepan I! i njegov br at
knez Vladi,slav, n aikon oiiranog stanka - dravnog sabora, dali osu 'll fewd
knezu Vukosav'u upe Banicu i Vrbanjru u Donjim Krajevima.
98 U istom djelu, str. 83.
99 U istom djelu, str. 83-84.
100 Vidi bilj. 81.
10l J. K u j u n d i Crkva sv. Nikole u Visokom, Dobri pastir, XIX
XX, Sarajevo, 1970, str. 171-184 ; P. A n e l i Bobovac i Kraljeva Sutjeska,
226-230.
237 KRUNIDBENA I GROBNA CRKVA BOSANSKIH VLADARA U MILIMA
Povelja je napisana na Mihma (a siju knjigu pi,s a 'Priboje dija'k veliko
slavnoga g,dna bana Stjepana na Milih)lo2
Na Mi-lima su 1354. godine ban Tvrtko i njegova mati posebno.m pove
ljom potvrdi<li knezu Vlatku sve posjede koje je drao za vrijeme
bana Stjepana. Povelja je izdana kda bi stan8Jk na Milih vse zemle Bosne
i Dolnih kraj i Zago,rja i H1ms:ke zemle 103
U .mjesecu maju 1446. godine vrile su se pripreme zakruni.sanje kralja
Tomaa i kraljice Katarine. U napucima v lade svojim poslani
cima 'kod bosanskog kralja od 31. .maja 1446. govori se o krunidbi koja bi
se trebala o,baoVit i .3, Mile. Na alost, nema vijesti da li je ta krunidba
uvstinu i obavljena, ali nema razloga ni sumnjati tU to . Za nas je vano da
se krunisanje trebalo obaviti. u Milima, to svakako ukazuje na ustaljeni
ili
Vel iku, zapravo vanost za ubikadju Mila imaju izvori koji
se odnose na povijest f'ranjevaca u Bo.sni. K,ratka regesta ovih izvora nave
dena su u ,poglavlju o hilstorijatu crikava i samostana,
U tome poglavlju nalazi se i netkoliko suvremenih i'zvora.
10G
Posebnu vr ijednost ima nekoliko podataka u rulkopi'snoj 'kronici fra
nj evca J os ipa pis3!noj u XVIII Ovaj na
popilse samostana XIV i XV prema ljetopisima franje
reda Wadingu j, Rueberu, ,daje i svoje topografs,ke opservacije. U izvo
dima to izgleda ovako: na str. 36, Ruebera, dola.zi pod rednim
brojem 1. Custodia S. Nicolai de ,Milo. U Idrugom popi/su, koji je dat po
Wadingu, ima podatak: in Ousto,dia Bosnae . 13. S. NicolaUJS
Mileseuo, alijalS Milo nunc Viso:ki (U kustocliji Bosn i . . 13. Sv.
Mileevo, zvani Milo, sada Vi'so'kil). U ovoj ,kronici jo jedan popis
spominje samostan u odnosno u Visokom (in Custodia S . NicolaI
de Milo id est de ViSOlki ).l OG
U smo da navedemo i jedan turski iz,vor koji. doprinosi
rjeenju problema ubilkacij e Mi la. U arhivu obiteld i'
iz Visokog, koji je ra,ni je pri,padao rodu a pOit omci i, danas
u selu na,lazi se i jedno, rjeenje kadije Seida
Sulejmana od 4. juna 1720. godine. U tom !1jeenju se govori o poklonu koti i
Muhamed, sin Mustafa-bae, u ,mahali Mile, ,koja :pripada, nahiji.
U nekoliko drugih dokumenata iz istog vj/di se Mila
-Arna

Kad se ocijene ovi historij'ski' i'zvori, mo,e se odmah da aurten
povelj a iz 1326-1329. i 13054. godine ne dolazi ru pi tanje. Nema
razJloga sU'mnjati ni u vjerodostojnost najs tarijih po.pisa bosanskih franje
ISamostana i dokumenata ,koji spominJu franjevca Petra Lz Mila.
Navodi Orbini<ja i' o samostanu Sv. i grobu bana Stjepana
u Mi'leevu ('u Bosni) stoje u vezi; lili su lkronhl<e preru,zimale
podatak od Orbinija, ili su se koriistile jednim izvorom, kodi
je danas izgubljen. Moda je u pitanju tada jo iva UlSl11ena tradicija, a
moda i neki pisani dokrumenti'. Uzet \Sam za se, ovaj po,datak
l02 L. T h a II 6 c z y, Studien zur Geschichte Bosniens und Serbiens im Mittel
alter, Milnchen und Leipzig, 1914, 8. - O ispravci datiranja povelje, vidi S. i r
k o v i a Istorija Bosne, 359.
10:1 T h a II 6 cz y, citirano djelo, str. 23.
M. D i n i Dravni sabor srednjovekovne Bosne, Beograd, 1955, str. 77-78.
105 Tekst biljekama 72-94.
lOG Ova rukopisna kronika se u samostanu u Visokom.
Na nju mi je skrenuo panju pok. prof. dr Rastislav
l07 Regesta ovih isprava nalaze se i u arhivu muzeja u Visokom.
104
PAVAO
238
ne bi ni potpuno dolkazati, ni sasvim zanemariti; u sklopu drugih
vijesti on j1pak moe pokazati svoJu pravu vrijednost. svruk ako treba imati
:u vidu da je Orbini o;vaj podatak dobio od bosanskih franjevaca.
Sto se J treba razlilkova til dvi'je stvari: osnovni podaci
preuzeU iz Wadinga i Hiuebera, .su j er ise Imogu provj eri ti kri
tiakim izdanjima 'samih izvorniika. Topo!raiski komentari,
raznih imena - 'Milo - Miloevo - Visoki za i!sto mjesto gdje se nalazi
samostan Sv. Nikole, ljetopisac donosi iz vlast itog znanja jer je mogao i
poznavati neke od franJevaca koji su nekada u samostanu Sv.
!Ni'kole u Vi,sdkom i svaka,ko znali i stara imena svoga sam()lstana i mjesta
gdje se on nala,zio.
Ako se kratko analizi'raju podaci navedene onda se Imoe
ovo: u pi'sani!ITl vrelima javljaju se razna Lmena - Mile, SIV. Nikola, Visoko,
Mileevo - za jedno te isto mjesto. U srednjem vijeku zna se samo za
imena Mile i' sv. U XVI i XVII ime MBe ostaje rezervirano
za uu loka,lnu upotrebu, dok 'se pro foro externo sve upobrebljava
Vi.soko (lU ise bli.zini Mile i nalaze). Krajem XVI u literaturi
se pojavljuje i fo.rma Mileevo, ikoJa, lmedJutim, niJkada nije bila
na samom terenu. Pojavu Dive fonme po svoj prihci treba obj a.nj ava!1; i l ite
rarnim utjecajima srbijanskog Milleeva. Priblino od Isredilne XVIII
po prezimenu t:wrskihspahi'ja - Arnauta, Arnautli'ja, - sve
vie prevladava novo ime da bi se staro ime (Mille) u narodu
sasvim zabora.vilo.
KULTURNOHISTORIJSKI ZNAtAJ MJESTA MILA
Krunidheno mjesto bosanskih kraljeva
'Simul tano dj elovanje formiranog poli i 'kultnog centra ulVje
tovalo je .da :se MHe izaberu i za ,kruniJdbeno mjesto ,kraljeva. IMora se
pri'znati da 'su se za ovaka,v izbor, .gotovo idealno stEildi - i geografski, i
hi.stori]' skL, i 'k ul turni, j, luvj-eti.
Problem 'wbikacioje mjesta gdje su se ,krunisa:li bosanski kra1.jevi.
odavna se raspravlja u jugoslavenS1koj historiografiji. Pri tome se uvi'jek
posebno tretira pitanje mjesta .gdje je oknunjen prvi ,kralj (T'vrtko I). Jo od
vremena Mavre Orbinij:a, tj. od XVIiI govori s e o Mi,leevu
kao mjestu kirun isanja 'k,rallja Tvrtka. InterpretaciJje
diljelom bile su usmjerene prema Mileevu u PolLmlju, koje je jo od XIII sto
bilo poznato po svome manastiI1u, a od XV pro0ulo se po kultu
sv. Save i po intenzivnoj Ikulturnoj djelaltnosti. Titu'la srp.sikog,
odnosno rakog kralja, na rkojoj je posebno inzi!sti-rao Tvruko I, je
potkreplj ivala ovalkvo Pri tome, se nisu obazirali na
koje proizlaze iz samog Orbinijevog tekista. Naime, u Orbinijevoj
'knjizi naziv Mileevo se spominje lsvega dva puta. U jednom se
o Mileev.u u Bosni, kao mjestu gdje je ban Stjepan II fra
njevcima podigao crkvu ,sv. Nikole i gdje se dao pokopati l OS U drugom slu
Mileevo je, bez poblie oznake \kraja, spomenuto kao mjesto gdje je
okrunjen kralj Tvrtko; u tekstu je jo dodato da je Tvr tka okrunio starje
ina manastira (coenobiarcha .mona.sterii). 109 Kada se izoli,rano interpre
tirao sam tekst Orbinijeve knjige, Imoralo bi se da se u oba
radi o i!$tome mjestu (Mileevu). A Ikako je saJmo jedno od njih samim tek,stom
108 lVI a v r o O r b i n, Kraljevstvo Slovena, Beograd, 1953 (prijevod Zdravka
Sundrica uz komentare S. i dr.), str. 147.
109 U istom djelu, 15l.
KRUNIDBENA l GROBNA CRKVA BOSANSKIH VLADARA UMILIMA 239
poblie loci'rano u Bosni, to bi se jedna lokacija morala odnositi na oba
Imj esta. Mi danas ne znamo odaJkle su (pa i Orbini) saznali za
mje-sto Tvrtkovog kru-ni1sanja: da li je Ito bio neki suvremeni i
dokllJmenat ili usmena tra.dicija. Ne zna.mo ni to da l i je njima ubilkacija
Mileeva bila jasnija nego nama danas. Ni analiza ostalih detalja ne unosi
vie pod nazivom coenobiarcha monasterii mogao se razurrnijevati i
igllJman mileevsko.g manasti.ra u Rakoj, ali i starjeina bosanske franjevaake
k1U'stodije, i Sa!ll1ostana u Mihma, ili vikar 1iranjevaoke pok.rajine, su
sjedita bilaUJpravo u Milima, koje se ,ka!Snije kontaminiraIo sa MiJeevom.
to se Tvrtkovog lkirunisanja u Rakoj, o tome postoje i
drugi. izvori. U Tvrtkovoj povelji iz 1378. se lkae: idoh v srbs'kujlU
zemlju i tamo . . .. bogom darovanim mi' vjencem na kra
ljevstvo pre-roditelja mojih. U interpretaciji ovih moglo bi se pomiljati
i na samo pfOlgla.enje za kralja, s obzi,rom na Tvrtlkove,
da u tek osvojenim .krajevima takvo slavlje ikao to je krunidba.
Ipak, s obzirom na bih, ne bi se smj.elo sumnjati u Tvr1kovo
krunisanje u srpskoj zemlji. A kad znamo o kojem se srpske
zemlje radi, onda se i Mileevo Ikao jedno od prio.ritetnih mjesta
na kojima se to Ikrunisanje moglo; obaviti.
Dl'ugo je pitanje, da li je l1vrtko i u Bosni obavio krunisanja, iJi
barem odrao neke povodom progJaenja za srps.kog i bo
sanskog. U historiografiji i ovo pitanje postavlj<eno je odavno.
i drutveni postulat bez sUlffinje 'Postojao, a U afirmativnolffi
Mile bi imale apsolutnu prednost nad svim ostaHm mjestima. Stanje izvora,
na alost, ne moe takV1u ni ni sasvim odbaciti.
Problem ubikacije mjesta gdje su se krunisali ostali bosanski kraljevi
samo je malo jasnij i. Prije svega treba naglas iti da nema .po.dataka., nitL je
itko od tvrdio da su se krunidbe ostalih bosanskih ,kraljeva
ikada obavlJale u Rakoj. Dalj e, 'kada su sve okolnosti S'vedene
na praVlu Bosnu, odnosno na Kraljevu zemlju, onda Visoko sa svojom
naj-uom olkolinom nesUJmnjivo prednost. Naj ozbiJljniJj i !takmaci
za takve bili bi Babovac i SllJtjeska, ali njihova strateka lokacija
i konfi.gura,cija terena nisu ni
narodnih skupova. jedan ,pisani podataik, o
namjeravanoj krunidbi ikralja Stjepana Tomaa, kae da bi se ta
krunidba trebala obaviti u Milima. Smisao nekih drugih izvora loci.ra
krunidbene ceremonije u Vi:soko ili u njegovu bUzJU okolicu.
Ovakvo stanje izvora ipalk :dozvoLjava da se UJpravo Mile kao
mjesto gdje se po !pravi.Lu obaV1ljala krunidba bosanskih ,kraljeva. Atributi,
afi,rmiranOlg centra, kao to su: grobovi vladara, U!Staljeno mjesto zboro
vanja :dravnih sabora i V1jsl'Sko sjed1te, uz idealan geografeki
poloaj i u irem i u uem emi'slu, ovakav su i'libor i uvjetovali.
1lO
Radi potpunosti treba napomenuti, kako po.vjesni<:ara misli da
Je zadnji bosanski kralj Stjepan bio okrunjenu Ja;jcu, i to krunom
koju mu je Iposlao papa. Mi smatramo da vijesti o mjestu krunidbe nisu
sasvim i jasne, ali sa takvom treba s obzirom
na tadanju situacijU.
110 U prilog Mila kao krunidbenog mjesta mogli bi se navesti i argumenti
kontinuiteta. Naime, i samo bosanskih banova moralo je imati ka
rakter a identifikacija mjesta gdje su se te mogle i
odravati, opet se svode na Visoko, odnosno Mile.
PAVAO ANDELrC
240
Zborno mjesto dravnih sabora
MLle su jedino mjesto kaje ,povijesni .i;wori kao ui lokalitet
na 'kome se odravao bosanski dravni sabor - stanaik. Prvi takav izvor
je tekst 'Paveije bana Tvrtka iz 1354. koji glasi k' da bi na Milih stanak
vse zemlje Bosne i Zagorja i HUJmske zemljelll Drugi dire/ktni podata'k je
gotovo kasnij'i, a odnoo1 se na vijest po,slani'ka u Bosni,
koji izvjetavaju svoju 'V.ladu da bi se krW1id!ba Stjepana Tomaa -trebala
obaviti na Milimay2 Kako se krW1idba redovno obavljala na saborima,
i ;kako iz drugih izvora znamo da se tada pripremao 1 dra,vni sabor,
je da ISU Mi.le ustaLjeno mjesto dravnih stanaka. U takvoj
situaciji postaje vjerojatno da je i stanaJk i.z 1326-9, na kojemu tie zbor
velikaa donio odlu:ku, a ban Stjepan i2ldao povelju, od,ran u Mi.
limaY3 - J edan saJbor - stanaJk u Bosni odran j e 17. juna i 3. jlUla
1432. g ... Iz teksta jednoga pisma vlade svome poslanilku 'li Bosni
kae se da kralj nije mogao potvrditi mira Radoslava i
zbog sabora ili stanka u Bosni (conci1io in Bosna O'Ver stanath).1l4
Kako u izvo.rima Bosna redovi10 Visoko i.li njego'Vu
naj uu Oikalinu, to ne bi trebalo sUlmnjati da je i ovaj stanak odran upravo
uMilima.
Za ostale sabore Ik()jih je bivalo, nema direktnih podataika, ali je
da su i oni , barem po pravilu, odravani u Visokom,
odnosno u Milima. U izvorima teko je razlikavati. sabore od zborova
velikaa.
to se okupljanja dravnog odnosno zbora bosans'kih vel
moa, treba imati na umu, da su se ovi skupovi, ?Jbog broja
sudioni>ka, mogli sastajati i u drugim mjesthmall:; IpCllk paljLvija analiza
dokumena,ta bi ,pokazala da su se i oni o.dravali u Visokom ili 1JJ
nj egovoj naj1bliaj okolini.
'Grobovi vladara
Staro i veliko groblje u Milima predstavlja, barem li lokalnim okvirima,
i samo za se centar poomrtnog !kuHa. Orabavi bana Stjepana II i !kralja
Tvrtka I potencirali su toga centra u mjeri. Tvrtkov grob,
uz ostalo, dao j e i naziv za OV7U crkvu (Ikraljeva krupela). Po tome
je jasno kako su vladarski grobovi bHno doprinijeli i 'samom i ugledu
crkve i samoga mjesta.
Sjedite vjerskih institucija
Kroz duga MHe 'su bili naju.i centar vjepskog i.vota u Bosni.
Iako ne znamo u detaljima stvarne odnose vjer:skih ustanova koje
su gotovo istO'V.remeno liunkcionirale 'll' bhskLm Motrima, Bisku
i Milima, 'sam biskUJpij'skiposjed i vaan vjerski centar.
Stvarni. Mila Ikao vjerskog centra se osni,vanjem prvog fra
u Bosni i organizacijom pokrajine (vikarije)
oko 1340. g .l H; Treba se samo podsjetiti da je ta .pokrajina. povremeno 000
III T h a II 6 c z y, Studien, 23.
112 M. D i n i Dravni sabor, 79.
113 T h a 116 c z y, citirano djelo, 8.
114 M. D i n i citirano djelo, 42-43.
liS P. A n e l i Baranes regni i dravno VIjeCe srednjovjekovne Bosne
(Prilozi, Istorijskog instituta, Sarajevo, 1975/ 76, br. 11-12, str. 29).
IlO dokumentacija navedena je u poglavljima o historijatu
crkava.
KRUNIDBENA I GROBNA CRKVA BOSANSKIH VLADARA U MILlMA 241
i dio Balrkana, pa i dijelo.ve Slavonije, Uga'rske i Erdelja.
I sjedite privremene biskupije u. XV moralo je biti upravo
uMilima.
Ova funkcija Mila kao vjeI'Skog centra ostvaruje se za sve
vri:jeme ivota samostana, ali se toga centra u XVI i
XVII pOJStepeno ibi tno smanjuje.
Mjesto javnih isprava
(locus credibilis)
,Poznato je da su u ,srednjovjekovnoj Bosni i samostani ,
kao i krstjana bosanSlke vrili ulogu javnih isprava,
to da su bili povjerljiva mjesta (loca credi:bi,lia). Za samostan u
Visokom, tj. u Milima, za to postaj i i ,kon:kretna a'rhivSika potvrda.
U spisima je ostalo zabiljeeno, kako se u Dubrovniku 1550. g. vod ila
rasprava oko jedne navodne povelje bosa'ruskog kra.Jja Stjepana
Tomaa. VlaGnici povelje bila su dvo'jica seljaka sa otaka Mljeta. U postupku
je ispitano mnogo svjedoka, njima i broj franjevaca iz Bosne
koji su u to vrijeme dolazili u Dubrovnik. Jedan od franjevaca je izjavio.
da se isprave sa, kraljevskim i potpisima uistinu lL
samostanu u Visokom. Sto se spoTne povelje franjevac je tvrdi,o da je
t originalan, ali da vrpca nij e prava.
Nema razloga sUlmnjati u i istinitost (}voga iskaza. Nada
sve je da je samostan u Visokom (Milima) uistinu sluio za
vladarskih (a i drugih javnih isprava); zanimljivo je i to da je takvih isprava
bilo u Visokom jo i 1550. g.i da su fratri mogli prepoznati originalni
kralja Tomaa.
Ovaj zanimljiv detalj zapazio je u arhivu prof. dr Bogumil
Hrabak i o,bjavio ga 'u referatu, Tradicija o .srednjovjekovno;j Bosni u Du
brovniku XV i XVI veka (iRadovi sa ,simpozijuma Srednjovjekovna Bosna
i evropska ,kultura, Zenica, 1973, 347, bilj. 33).
o liku i grbu bana Stjepana II
O grbu bana Stjepana ,pisalo se wlo malo, ali je zapaeno da u
njegovo dO'ba u Bosni jo nisu bili ustalj,eni. Stoga
se i banov grb na likovnim izvorima pO'javIjuje u tri varijante.
U jednoj varijanti (na aversu novca) .prikazana j e ka,ciga, iznad nje
pravokutnog oblika, a 'povrh velika u vidu esto
kraJke zvijezde - rozete iz Ikoje izbija kratJka trolisna rperjanica. Kaciga ima
zaobljenu formu i pri:pada tLpudubOlkog ljema (u obliku lonca);
ima ukrase u obliJku to.rd irane trake u sredini i par jednostavnih linija u
porubu, dok mu se vanj'ski uglo;vi zavraNaju u formi listova djeteline, Istu
J:<::ompoz i.ciju ima i predstava na jednoj drugoj varijanti banova
no,vca; razlika je samo u tome to lkaciga ima uglaJste forme, nema
ukrasnih na urglovima, rozeta ima osam krakova, a per
janica se ne moe prepoznati. Kao to se vidi, oV:dje se radi o tzv. nepot
punom grbu.
Druga va,rijanta, zapravo, predstavlja razvijenu formu prve varijante.
Ovdje je, naime, opisanoj Ikompo.ziciji sa donje strane dodat tit srcoli:ke
(trokutaste) forme, nagnut udesno, na kojemu je centraJno poloena, esto
kraka zvijezda. Ma,le razlike po,stoje i tio sb-lizaciji ostalih elemenata, ali one
ni u Ikojem ne mijenjaju sam 'karakter kompo.zicije. Ovdje su se
stekli svi elementi tzv. 'potpunog grba u smisl u wpaldnoevropske heraldike.
16 - GZM, NS. XXXIV - Arheologija
242
PAVAO
Ikonografski sadraj 'prve varij ante u osnovi j e preuzet sa novca s.rpskog
cara Duana, pa treba ,pomilja ti da se rad i o moti vu i 'Simbolici
bez sadraja. druga varijanta
predstavlja pokuaj da se ova i nepotpuna silmbolika priblii zapad
noevropskom pojmu grba, pa mislimo da je treba smatrati pravim grbom.')7
Grbovi bana Stjepana II (na novcu)
Druga va,rija.nrta banova grba, zapaa se kaodeta'lj na dva gdje
je ban predstavljen ikao vitez u oklopu. Na dva - velikom
i srednjem, tit 'koji ban nosi ima liJk " - tzv.
desnu ,kosu ,prugu, koja polje tita dijeli na dva jednaka dijela. Ta pruga
(ili greda) j e i na grbovima Tvrtka I Ikao kralj a, za tim na grbo
vima kralja Dabie i jednom grbu kralja Tvrtka II Greda se
nalazi i u grhu zemlje Bo/sne po :koncepciji kralja Tvrtka 1118 Ovaj grb
kOlji se sastoji samo od hka na titu je za zapadno
evropsku heraldiku i u njoj predstavlja nepotpUini grb. U ikasnijem razvitku,
ovakve kompozicije su se upotreb'ljavale za grbove ze
malja, gradova i pravnih osoba. (Tako je bilo i u Bosni - po kon
cepcijama Tvrtka I i Ostoje.)
Neki auktori pokuali su da predstave na banovim interpre
tiraju kao potpune grbove. takvo ne stoji na sigurnim te
meljima, jN 'll .konlkretni.m 'kompoziciJama - 'kaciga i .perjanica
s3lstavne dijelove banove viteke opreme. Stoga njihova pozicija
prema titu, iako daje !predstavu ,potpunog grba, ne moe se smatrati i
heraIdiekom cje.Iinom.
Fi.zionomija :bana S:tjepana, zapravosilhue-te rujegova lilka, su
u vie va,rijanti na njegovim i novcu, zati m na raki sv. Simuna u
Zadru. U to su minijaturni portreti, gravirani u metalu i
namijenj eni du.gotraj.noj UJpora,bi. Nj ihovi majstori, po zanatskoj
vjetini i po hkovnom izra:ou, bili su predstavnici graverske umjetnosti,
ali nisu ni pokuavali ulaziti u detalje fizionomija. Njihovi,
nekad minuciozni, a nekad g,rUlbi i snani potezi, nam naj
upadljivije osobine banova lika. Jedino :lik na raki sv. Simuna pok3lZuje
vii stupanj realizma.
Lik bana Stjepana II (na novcu)
117 P. A n e l i Neka pitanja bosanske heraldike, GZM - Arheologija,
1964, 164.
)18 P. A n e l i Srednjovjekovni iz Bosne i Hercegovine, Sarajevo,
1970, 13-16 br. 4 i 5). Analogije na br. 9, 10, ll, 17.
KRUNIDBENA I GROBNA CRKVA BOSANSKIH VLADARA U MILIMA 243
Na dva ban je predstavljen tkao srednjovjekovni vitez
na 'konju. Lice 'se ne vidi jer ga prekriva ,kaciga .sa sputenim vizirom, ali
zato diJelovima opreme je puna panja. Od ba
nove odore jedino se raspoznaje haljetalk koji see do koljena. Bojna oprema
je ,kompletna: tu su ka,ciga sa bogatom perjanicom i velom ,koji lepra pozadi,
tLt, i koplje sa zastavom. Konj je u galo.pu, prekriven ukraenim platom.
l:itava je predstava iva i vrlo
Na dvadeseta!k 'Varijanti Stjepanova novca rprikazan je i njegov lik, bilo
u bilo u stavu
J20
Sve poze su ikonografski
ali se 'Palj-ivim pregledom mogu zapazi,ti i neke razli,ke ikoje odgovaradu
ivotnoj dobi i nijansama u izgledu odore. Taiko se u broju primjeraika
ban rpokazuje kao mlad bez brade i brkova, sa :klobukom, je vrh
a rubovi .prema gore; haljina, Ikoja see do gleanja, ima
iroke ukraene .revere i stegnuta je irokim ukraenim pojasom. U desnoj
ruci ban dri krabki je iroko okrenuto prema gore, a u
lijevoj , neto vie ruci mu jie ezlo 'u kria. Na nekim
drugim va.rijantama ban je gologlav, negdje se vidi duga kosa koja uokviruje
lice, negdje se razabire i bujna bradasa brkovima. U jednom
banova figura ogrnuta j e irokim ,platom koj i se sputa do tala.
figure bana Stjepana po.kazuju lice sa bujnom brad04ffi i brko
vima, te huj nom kosom. Ponegdj.e izgleda kao da kosa pada do ramena
spletena u pletenice. Kapa je u obliku polulopte sa iznad
uiau, duga haljina je u gornjem idijelu pripijena UJz tijelo i gustim
nizom puceta; u donjem dijelu haljina je iroka i pada u bogatim naborima,
Ikoj ima se raza bire i niz puceta. Od vladar-skih imsignij a ovdje j e samo
'koji ban dri horizontalno preko tkrila . Sjedalo banovo je bogato ukra
eno du,borezom, ali nema naslona. Sa strane se vide petljke od uk,raenog
jastuka na :kojem ban sjeidi.
Na sarkofagu - sv. Simuna u Zadru, ban lei u
postelji, ruku sputenih uz tijelo, do prsa prekriven posteljnim
darta fizionomija 'pokazude starca izduenog lica, istaknutih
klJlStiju i nosa, cl!uge dvodjelne brade i jalkih bI1kova, sa kosom ikoja pada
do ramena. IzrC\lZ .lica je Telativna iv i na njemu se ne bolesni6ke
i lffiIulke. Na glavi se vidi neka v,l1slta 'donje 'kape (souffia) .121
Kao to se moglo za,paziti, lU, .relartivno brojnLm po'rtretima samwani su
lukovi ove historijiSke u raznim dobima ivota,
pozama, i ivotnim siltu.acijama. Time 'smo ,baci,li malkar malo SVIjetla
na ivota, i nonju jednog vladara - koji je sahranjen
u svojoj zadubini u Milima. Treba se podsjetiti, da su ovi detalji, koji danas
imaju kuIturnohistorijski kara'kter, i u svoje vrijeme bili u sreditu dru
tvene panje.
119 Na istom mjestu, br. 4 i 5.
120 Ivan R e n g j e o, Corpus der mittelalterlichen Miinzen von Kroatien, Sla
wonien, Dalmatien und Bosnien, Graz - Austria, 1959, No.: 747, 749, 750, 75.1, 753,
762, 764, 772, 777, 783, 788, 789, 792, 798, 802, 806, 814, 820, 821, 822.
J2l reprodukcija detalja sa rake sv. imuna nalazi se u ediciji Zlato
i srebro Zadra.
Ovdje napominjem da kulturnohistorijsku vrijednost ima i slika
enterijera odaje u kOjoj ban umire. Ta se odaja morala nalaziti upravo uMilima,
gdje je ban i pokopan odnosno negdje u najblioj okolini (Motrima ?) . Bar pri
blino realan izgled odaje u kOjoj je ban umro je da je
umjetnik pr edstave na raki radio po uputstvima kraljice Elizabete, banove
16*
244
PAVAO
Umiranje bunu Stjepa na II
Detalj sa r::l kc sv. u Z::ldru
o grbu i liku kralja Tvrtka
O kralj,a Tvrtka I kao pisalo se mnogo. Ovdje biti
od koristi da se neto vie kae o njegovom grbu, pogotovo sto.ga, to se
na analizi temelji i jedna od osnovnih teza ovoga rada (identifi
ka.cija groba Tvrtkova). Usporedo s tiune, znatielju dananjeg pri
i izgled davnih preda.ka, pogotovo 'kada se radi o tako ista:knutim
pojedincima.
Grb Tvrtka kao bana nije ni u jednom poznatom, likovnom ili
drugom dokl1mentu. Moe se ,sauno po analogiji p r etposta,vljati , da nije bilo
razlike ,u odnosu na grb njegova Istrica Stjepana. Svega nekoliko izvora
li;kovnogkaraktera je formu Tvrtkova grba u vrijeme kraljevanja.
To su, u stvari, i ostaci plata iz Tvrl1kova groba.
KRUNIDBENA I GROBNA CRKVA BOSANSKIH VLADARA UMILIMA 245
Tvrtkov grb javlja se u .dva modaliteta. Prvi pripada tipu tzv. nepot
punog grba, a njegov lik je trokutasti (srcoli.ki) tit sa desnom
kosom prugom i sa po tri ljiljana u slobodni.m poljima tita. Ovakav grb
je u vie detalja, na velikom prijestolnom na aversu - lijevo
od kraljeva lika na prijestolju; na reversu - na titu, na zastavi
i na konj skom pokri (dva puta).1 j e napomenuti da je ovaj
grb smatran l dravnim grbom zemlje Bosne.
Grbovi kralja Tvrtka I (na
Potpuni Tvrtkov grb je SaJma na njegovu srednjem 123
i na ostacima plata iz groba u Mili.ma. Ovaj - potpuni grb
prel.lJzima poznati lik nepotpunog grba (tit sa desnom !kosom
,prUIgom i est ljiljana), a zat i. m se npotpunjava standardnim elementima.:
kacigom sa velom ,koji slobodno pada i u vidu perjanice.
Tvrtkov lik 'je predstavljen na desetak varijanti novca,124 na velikom
prijestolnom te na reljefu r<lJke sv. imuna u Zadru.'26 Na novc>u,
koji uglavnom iz vremena Tvrtkovog banovanja, njegov izgled
gotovo je sa liko.m bana Stjepana. Ipak su zanimljive i neke raz
like : u stavu Tvrtko nikada ne.ma kape, duga , ne bujna
kOlsa uokviruje lice, bra.de - ili nema nikako ili je vrlo ,kratka (to odgovara
banovim mladim godinama). Haljina ima vrlo iroke i revere, uska
je u pasu i stru.ku, a iraka i boga'to plisirana u donjem dijelu. Ru'ke, koje
dre vladarska insignija, nisu uzdign,ute, a i ezlo su znatno dulji nego
u bana Stjepana. stav prikazan 'je u tri varijante: u jednoj je banova
figura gotovo sa likom bana Stjepana; u drugoj - koja nije
dovoljno jasna, ban, osim dri i nek::> izdueno i ezlo; u
- radi se o Tvrtkovom novcu iz doba kraljevanja - Tvrtko
ima na glavi ,krunu, u desnoj ruci ezlo, a u lijevoj tzv. dravnu jabuku.
Razabiru se i duga ,kosa i dvodijelna brada. Na veliJkom prijestolnom
J22 P. A n e l i Srednjovjekovni str. 21-24.
12 3 U istome djelu, str. 21.
124 L R e n g j e o, citirano djelo, br.: 823, 825, 826, 828, 829, 831, 847, 859,
861 , 862, 865.
J2:' P. A n e l i citirano djelo, str. 23-24.
''tl Zlato i srebro Zadra i Nina, Zagreb, 1972. g., str. 106 (predgovor M. Krlea,
tekst M.
246
PAVAO
koji je dao izraditi Tvrtko Ikao kralj, njegov lik de prikazan na aversu
i reversu. Lik na reversu prikazuje kralja kao srednjovjikovnog viteza lli
punoj bojnoj opremi, na ,konju koji juri punom brzinom prema protivniku
(u ratu ili vitekom turniru). Kraljevo lice se ne viJdi jer je vizir kacige
sputen. Iznad .kacige je ljiljanova kruna iz Ikoje izbija perjanica u vidu
buketa (odnosno paunova perja ?), dok pozadi lepra kratki veo.
U lijevoj mci konjani'k 'dri tit sa gl'bom, a u desnoj koplje sa zastavom,
l.I\pereno prema zamiljenom protivniku u pravcu kretanja konja. Na oklopu
se iroki u'kraeni pojas i kratki bode. Konj je prekriven platom
na kojemu su izvezeni grbovi , dok se na uzdi razabiru bogate ukrasne rese.
Lik Tvrtka kao bana (na novcu)
Najljepi i Tvrtkov portret izgraviran je na aversu
velli,kog prijestolnog Kralj je ovdje prikazan .k<liko :sjedi na ras;konom
prijestolju koje na baldahin. Lice kralja ima fOl'mu izduenog ovala,
sa brkovima koji se utapaju u bujnu dvodijeInu brad'u, a duga kosa uokviruje
lice i pada do ramena. Kralj je u dugu haljinu koja je u gornjem
dijelu uska ipripijena liIZ tijelo, a u donjem dijeLu iroka i slobodno pada
do tala. Od insignija kraljevlS-ke vlasti se: kruna, ezlo sa
zavretkom 'U obliku ljiljana i dravna jabuka.
Jedan pOI1tret Tvrbka kao predstaV'ljen je na raki sv. imuna
u Zadru, i to na sceni koja prilkazuje umiranje bana Stjepana. Tu je Tvrtko
u stavu, 6a mladolikim licem i paljivo kosom.
je u haljetak koji je :pri'Pijen 'uz tijelo i see do iznad koljena. Sprijeda je
gustim nizom pUJceta, a ukraen irokim horizontalnim prugama.
tim prugama se irit na gornjem obrubu i pojas preko bedara.
Neki znanstvenici misle da se ov'dje radi o nonji bosanske vlastele
(modUJs bosnensis)l27
Da li su Mile
rodno mjesto slikara Matka de MiIlo ili de Mili?
Ne tako davno, J. u svom citiranom (Dobri pastir
XIX-XX, Sarajevo, 1970, 183-184), iznio je miljenje da je
shkar MatJko ili Mathaeu.s de Millo (i'li de Mili) rodom iz
naih Mila. Novija lilteratura ovo 'preziJme nostrificira U formu (!kaIko
se naziva i Matkov sin Frano, 'slikar), to bi prije na pa tro
nimik (od imena oca - Milo). Iako se zasada miljenje o bosanskom podrijetlu
ovoga sli,kara ne moe smatrati svakako je zanimljivo
i o njemu treba voditi
127 Dr Pavle Vas i O nekim vidovima srednjovekovne nosn]e u Bosni i
Hercegovini (Radovi sa simpozi.iuma "Srednjovjekovna Bosna i evropska kultura,
izdanje Muzeja grada Zenice, sv. III , Zenica, 1973, str. 247 (sl. 2) i 252.
KRUNIDBENA I GROBNA CRKV A B O SANSKI H VLADARA UMILIMA 247
Da li su u Milima bile postavljene slike slikara
Lovre
SmilSao nekoliko zanimljivih al'hi.vs'kih vijesti iz Dubrovniika dozvoljava
da s e ukae na j,o jedan, u kulturnohistorij'sikom pogJedu vrlo zanimljiv
detalj u vezi sa opremOiill cnkve u Mil1ma , Naime, u Du,brov
niku je tekst ugovora, kojim se poznati slikar Lovro
1459, g., obavezaO' da za potrebe busanske viJkarije
izraditi dva velika poliptiha (olt a rne slike od vi e sa
lj,kovima u izrezbarenim i okvirLma. Jo 'Pri s1<l apanju ugovora
slikar je dao i nacrte koje je dubrova6ki pisar svojim
potpisom i ovjerio. Slikar se k tome obalVezao da u Bos nu spremiti
posebnog majstora kojil poJiptihe sas taviti i postaviti na mjesta.
U arhivu je zabiljeeno da je posao uredno obavljen. Pod istim uvje
tima je i slika, polrptih, koja je dovrena i postav
ljena 1462. g. Sa strane bosans'kih franjevaca pO'Sllc)Ve je (bar u
ugovarao sam star jeina (vikar) pokrajine Fihp
da se u ugovoru spominje samo Bosna kao odredite za slike,
je da su one postavljene u.pravo u Viso:kom (ili blioj
okol in h), koje se kroz duga srednjega viljeka i posebno nazivalo
Bosnom. Jo argumenat za Visoko, sada i konkretno za Mile, jest okolnost
da narudbu vri sam starjeina bosanskih franjevaca, i to za potrebe
vikarije. Zna se, a o t ome je billo i u ovome radu, da je sjedite
bosans kog vikara bilo upraJVo u Milima. Po tome, postoji vel ika
vjerojatnost da su ove slilke bile postavl1jene upravo u crkvi u Miqima. Prema
sadanjem stanju naega poznavanja crkvenih objekata XV u Bosni,
to je i jedirna crkva kojoj bi taJko l'UJksuzne slike i stvarno odgo
varale. (Veluka crkva na Bobovcu nikada nije bila ni dovrena, a crkva
sv. Luke u Jajcu bila bi spomenuta da se o njoj radilo.) Treba napo
menuti da je na ovaj zanimljivi detalj pr vil upozor io J. u svome
o crkvi sv. Niikoje u Visokom, koji je u ovome radJu citiran
(Dobri pastir, XIX-XX, Sarajevo, 1970, 184). Iscrpniji podaci nalaze se
u studiji CviJte Dal,mati ns ki majstori u srednjovjekovnoj Bosni
i Hercegovini, Radovi sa simpozijuma Srednjovjekovna Boona i evropska
kultura , Zenica, 1973, 182.
DOBRILA BOKAN
PREGLED SADRAJA GLASNIKA ZEMALJSKOG MUZEJA
ARHEOLOGIJA, 1953-1978.
(VIII/1953 - Arheologija, IX/ 1954 - XXXIII!1978)
U Glasniku su dosada objavljena tri pregleda sadraja: 1914. godine povodom
25-godinjice pokret a nja (V. 1938. godine povodom 50-godinjice
Glasnika (R. i 1953. godine (V. Iako je u Analima za 1963. go
dinu objavljen jo jedan Pregled", elja redakcije je bila da se u ovoj jubilarnoj
svesci Glasnika objavi nastavak pregleda objavljenih u Glasniku, pa smo obuhvatili
sve radove iz arheologije u svesci VIlI!1953. i sve radove od IX 1954 (otkada
arheologija ima zasebn u svesku) do XXXIII/1978 (1979)
su sljedece sveske: GZlVI, N. S. VIn 1953 sveska dru
tvenih nauka, popisani samo iz arheologije), GZM, N. S. Arheologija, IX/1954,
Xi 1955. XI Hl56, XII/IDS., XIIl , 1958, x.rV!1959, XV-XVI/ 19GO-1961 , XVIIf1962.
XVIII 1963 proslavi 75- godi ni ice ZM). XIX/ 1964, XX 1965, XXI-XXIII
1966-1967, XXIIIII968, XXIV.! 1969. XXV/ 1970. XXVI !1971 , XXVII-XXVIII ' 1972
1973, XXIX/1974 (1976), XXX-XXXIII975-1976 (1977) . XXXII/1977, XXXIII/1978
(1979). Odgovorni urednici su bili: Alojz Benac. sV. VIII / 1953-XXI-XXII/ 1966-1967:
Zdravko sv. XXIIII1968-XXVII-XXVlII/ 1972- 1973 ; Borivoj sV.
XXIX/ 1974 (1976)-XXXIIII1978 (1979).
U opisu radova, izuzev osvrta, prikaza i izvjetaja, dat je prevod naslova
na jednom od zapadnoevropski h jezika - bilo da je uzet iz sad r a ja, bilo da j e
to naslov saetka (ako ga ima) , bilo da je prenesen iz Wissenschaftliche
Mitteilungen (ako je rad i tamo objavljen). Ako se prevod naslova nalazi u Gla
sniku ispod originalnog, kao upored ni, stavljen je bez zagrada, u zagradama.
Podatak o saetku naveden je na onom jeziku na kojem je i saetak (Resume,
Summary itd.).
je u abecednom nizu autora, a unutar radova jednog autora
hronoloki.
Na kraju je dodat Regist a r geografskih imena i lokaliteta u pojedi
nim radovima. Brojevi u registru su brojevi bibliografskih jedinica u Pregledu.
A
1. Pavao: Prethistorijske gradine u dolini Neretvice (Les Gradine
prehistoriques da,ns la vall e de Neretvica).- XI/1956, 253-258, # Pavo An

2. Pa vao : Srednjevjekovna kultna mjesta u okolini Konjica (Lieux de
culte medievaux des environs de Konjic). - XII/1957, 185-199. Resume.
# Pavo
1 Vladimir: Pregled sadraja Glas-nika ZemaLjskog muzeja (l 889-J.91:l).
XXVIII914.
2 Zaplata, Rudolf: Pregled sad,ra-ja Zemaljskog muzeja u Sa,rajevu od 1889
1937. godhne (I-XLIX) . - Ll 1938.
3 Vukosava: P,regled sadraja Glasniika ZemaLjskog ,m,uzeja u Sa,ra jevu od
1938-1952 (L-LV .j N. S. I-VII). - VIIlI1953 .
Hajrudjn: P,regled sadraja Gl asni'ka Zemaljskog ,muzeja u Sa rajevu od 1953
1963. gOdi'ne. - A.nali ZemaljskDg muzeja BiH-e za 1963, 1964.
250
DOBRILA BOKAN
3. Pavao: Tragovi prethistorijskih kultura u okolini Konjica (Die Spu
ren der prahistorischen Kulturen in der Umgebung von Konjic). - XII / 1957.
277-283. # Pavo
4. Pavao: Srednjevjekovni gradovi u Neretvi (ViJles medievales sur la
Neretva). - XIIl/ 1958, 179-231. Resume.
5. Pavao: Slavenska keramika sa Crkvine u Nerezima kod (La
ceramique slave de Crkvina il Nerezi pres de - XIV/ 1959,
175-178+I-II. Resume.
6. Pavao: Dva srednjevjekovna nalaza iz kod Konjica (Les
deux decouvertes medievales de pres de Konjic). - Xlv/1959,
203-215+Tbl. I-IV. Resume.
7. Pavao: Revizija Kulinove Nouvelle interpretation de la
Dalle de KuEn Ban. - XV-XVI:1960-1961, 287-308+Tbl, I-II. Resume.
8. Pavao: Nova nalazita iz rimskog doba u Neretvi (Nouveaux terrains
de fouille datant de l'epoque romaine dans le lit de Neretva).
XV-XVII1960-1961, 331-335.
9. Pavao: Izvjetaj o probnom iskopavanju na srednjevjekovnom gra
du Compte-rendu sur les fouilles d'essai de la ville medievale de Bo
- XVIII1962, 159-164+Tbl. 1. Resume.
10. Pavao: Grobovi bosanskJih kraljeva u kod Visokog.
Tombeaux des rois bosniaques il pres de Visoko. - XVIl/1962,
165-171+Tbl. 1. Resume.
ll. Pavao: Mamuza trebinjskog upana Grda. Eperon de Grd, joupan de
Trebinje. - XVII/1962, 173-175. Resume.
12. Pavao: Trgovite, varo i grad u srednjovjekovnoj Bosni (Prilog ti
pologiji naselja). Le marche, la bourgade et la ville en Bosnie mecllievale
(Supplement il. la typologie des localites). - XVIII/1963, 179-194. Resume.
13. Pavao: Neka pitanja bosanske heraldike. Certaines questions sur
l'heraldique bosniaque. - XIX/1964, 157-172. Resume.
14. Pavao: humskog kneza Miroslava. Sceau de Miroslav, duc de
Hum. - XX/196!1, 277-280. Resume.
15. Pavao: Bajamonta Tiepola (Il sigillo di Baiamonte Tiepo
lo). - XXIV!Ul69, 171-175.
16. Pavao: Olovni duda Michaela Stena (1400-1413 g.)
(Il sigillo in piombi del doge di Venezia Michaele Steno, dal 1400 al 1413).
- XXIV/1969, 177-179.
17. Pavao: Periodi u kulturnOj historiji Bosne i Hercegovine u srednjem
vijeku (Periodes dans l'histoire culturelle de la Bosnie et Herzegovine au
Moyen age). - XXV11970, 199-212.
18. Pavao: Stara bosanska upa ili Problem ubi
kacije srednjovjekovnih upa ue ili srednje Bosne (Le vieux comitat
bosniaque ou Problemes de localisation des comitats
medievaux de Bosnie). - XXVII1971, 337-346.
19. Pavao: Originalni dijelovi dviju bosanskih povelja u falzifikat ima
Ivana Tomke (Fragments originaux de deux chartres bosniaques
dans les falsifications d'Ivan Tomko - XXVII1971, 347-360.
20. Pavao: Bosanska kraljica Doroteja Gorjanska (La reine bosniaque
Doroteja Gorjanska). - XXVII-XXVIII/ 1972-1973, 377-395.
21. Pavao: Srednjovjekovna upa i postanak Mo
stara (Comitat (upa) medieval de et origine de Mostar).
- XXIX/ 1974, (1976), 259-279.
22. Pavao: Ubikacija oblasti i organi
zacija bosanskog Podrinja u srednjem vijeku (Localisation de la region
de et division administrative du Podrinje au Moyen age).
XXX- XXXI!1975-1976, (1977), 243-268. Resume.
23. Pavao: Srednjovjekovna upa Krivaja ili Kamenica. Comitat
medieval Krivaja ou Kamenica. - XXXII / 1977 (1978), 331-343. Resume.
24. Tomislav: Nekoliko pra istorijskih nalaza iz Hercegovine (Gubav!ca,
Rabina, Dolac) . (Einige vorgeschichtliche Funde aus Hercegovina - Guba
vica, Rabina, Dolac.) - XXIV/1969, 109- 113. # Tomo
251
PREGLED SADRZAJA GZl\!!, NS, ARHF.OLOGI.TA , 1953-1978.
25. Tomislav: bazilika u Cimu kod Mostara (Basilique
paleochretienne a Cim pres de Mostar). - XXIX/ 1974 (1976), 179-244 + Pl.
l. Resume.
26. Tomislav: dvojna bazilika (basilica geminata) u Zito
misliCima kod Mosta ra. Spatantike Doppelbasilika Jn bei Mostar
(Herzegovine). - XXXIII1977 (1978) , 293-330 + Pl. l. Zusammenfassung.
B
27. F.: Povodom o vizantijskom zlatniku. - VIIII1953, 371. Ru
brika: Prikazi i biljeke.
28. BASLER, P a leolitski nalaz na Usoni (Palaolithisher Fund aus Usora).
VIIII1953, 215-223 + Tbl. l. Zusammenfassung.
29. BASLER, Kupres (Arheoloka skica). - VIII/ 1953, 335-343 + Krt. l.
30. BASLER, Kreevo-Ki seljak-Fojnica. - IX/1954 , 299-306 + Krt. l.
31. BASLER, Dolina Neretve od Konjica do Rame jezero). (La
vallee de la Neretva de Konjic jusqu' a Rama). - X / 1955, 219-229 + Krt. l.
32. BASLER, Kalinovik i okolica (Kalinovik et ses environs) . - XII1956,
247-252.
33. BASLER, Paleolitskli nalaz na Crkvini uMakljenovcu (Palaolithischer
Fund auf der Crkvina in Makljenovac bei Doboj). - XII / 1957, 93-108 +
+ l. sl. 2 + Tbl. I-VI. Zusammenfassung.
34. BASLER, - Paleolitsko nalazite u Kulaima.
(Rezultati iskopavanja 1958-1959). Der palaolithische Fund von Kulai.
- XV-XVII1960-1961, 27-28 + Tbl. I-VI. Zusammenfassung.
35. BASLER. Paleolitsko rnalazi te Wsoko brdo u Lup]i aonioi. Der o alao
Fund von Visoko brdo in Lupljanica (Nordbosnien). - XVII/ 1962,
5-13 + Sl. l. + Tbl. I-V. Zusammenfassung.
36. BASLER, Paleolitska nalazita u sjevernoj Bosni. Gisements paleolithique
de Ja Bosnie du Nord. - XVII1/1963, 5-24. ResumE.
37. BASLER, Forschungen in Lauriacum, Linz, sveska l (1953); sv. 2 (1954);
sv. 3 (1955); sv. 4/5 (1957); sv. 6/7 (1960); sv. 8 (1962). je Zemaljska
vlada za Gornju Austriju, a kasnije Institut za ispitivanje Gornje Austrije
u Linzu. Redaktori: Wilhelm Jenny (+), Hermann Vetters iEmilijan
Kloiber. - XIX / 1964, 219.
Rubrika: Osvrti prikazi.
38. BASLER, - Karlo Brunnacker - Mirko Malez i saradnici: Crvena
Stijena 1960-1963. Izvjetaj o istranim radovima u slojevima XII-XXXI.
- XXI-XXII/1966-1967, 5-6.
39. BASLER, Arheoloki nalazi u Crvenoj Stijeni. Stra tumi XII-XXXI.
Archaologische Funde in der Crvena Stijena. - XXI-XXII/ 1966-1967,
7-30 + PrI. 3 + Tbl. I-XIII. Zusammenfassung.
40. BASLER, Jovan (26. VI 1903 - ll. III 1967). - XXI-XXIII1966
-1967, 187.
In memoriam.
41. BASLER, Nekropola u Velim ledinama u Gostilju (Donja Zeta). (The
nercropolis of Vele Ledine at Gostilj - Lower Zeta) . - XXIV/ 1969, 5-109
+ PrI. 2.
42. BASLER, + Ejnar Dyggve i Herman Vetters: Mogorjelo: Oesterr. Aka
demie der Wissenschaften, Schriften der Balkankommission, Antiquarische
Abteilung XIII, Edit. H. B6hhaus Nachf., Wien 1966. Strana 63, tab. 18,
planova 7 i 29 slika u tekstu. Cijena 180 OSch. - XXV/ 1970, 213-215.
Rubrika: Osvrti i prikazi.
43. BASLER, plemena Daorsa. Pnilog ilirskoj numografiji. (Piecette
de la tribu de Daors. Contribution a la numographie illyrienne).
XXVII1971, 333-336.
44. BASLER, Nalaz novaca iz predrimskog doba u Japri. (Mi.inzfund del'
vorr6mischen Zeit in Japra). - XXVI-XXVIII1972-1973, 261-271.
BASLER, Paleolitsko <prebivah&te Badanj kod Stoca. (Palaoli,thi'sche
Fundstelle Badanj bei Stolac) . - XXIXI1974 (1976) , 5-18. Zusammen
fassung.
46. BASLER, Rimski metalurki pogon i naselje u dolini Japre (Romische
Eisenwerk und Ansiedlung in .Tapra - Tal). - XXX-XXXI/1975-1976
(1977), 121-216. Zusammenfassung.
252
DOBRILA BOKA N
47. BENAC, Alojz: Neki problemi prehistorijskih stanovn;ka Bosne i Herce
govine (Quelques problemes ethniques concernan t les popula tions pre
historiques en Bosnie-Herzegovine). - VIIIi1953, 73-90. Resume. :#: Dr A
Benac.
48. BENAC, Alojz: Neolitsko naselje u dolini Bile. Rezultati istra'ivanja u 1951.
godini (La sta t ion neolithiquc dans la vallee de Bila. Resultats des re
cherches faites en 1951). - VIIU1953. 237-263 + Pr!. 8 + Tb!. I-XIII.
Resume. :jj: Dr A. Benac. .
49. BENAC, Alojz: Milutin Garaanin i Draga Garaanin: Arheoloka nalazita
u Srbiji (Prosveta, Beograd 1951). - VIIII1953, 362-363. :jj: Dr. A. Benac.
Rubrika: Prikazi i biljeke.
50. BENAC, Alujz: Josip Koroec: Predzgodovinska naselbina na Ptujskem gradu
(Slov. akad. zn. in umet., Ljubljana 1951) . - VIIII1953, 363-365. :jj: A. Benac.
Rubrika: Prikazi i bilj eke.
51. BENAC, Aloj z: Milutin V. Garaanin: Hronologija grupe - (Uni
verza v Ljubljani , 1951). - VII [f 1953, 365-367. :jj: A. Ben2c
Rubrika: Prikazi i biljeke.
52. BENAC, Alojz: Prethodna istraivanja na neolitskom naselju u
(Recherches preliminaires dans la station neolithique de
IX/ 1954, 137-150 + Tb!. I-VI + S!. l. Resume.
53. BENAC, Alojz: Novi prehistorijski nalazi iz Bosne i Hercegovine (Petites
trouvailles prehistor.iq.ues en Bosnie et Herzegovine). - IX/ 1954, 163
-171 + Tb!. I. Resume. :jj: Dr A. Bena c
54. BENAC, Alojz: Richard Pittioni, Von geistigen Menschenbild der Urzeit
(Wien, Franz Deuticke, 1952). - IX11954, 317-319. :jj: Dr A. Benac.
Rubrika: Prikazi i biljeke.
55. BENAC, Alojz: Neol,itsko naselje u ked Konjica (Station neJlithique
de pres de Konjic). - X! 1955, 49-77 + Tb!. I-XIV + Pr!. 4.
Resume. :jj: Dr A. Benac
56. BENAC, Alojz: Nekoliko prehistorijskih nalaza sa u Crnoj
Gori (Quelques decouvertes prehistoriques dans les environs de
au Montenegro). - X/]955, 85-90 + Tb!. I. Resume. :jj: Dr A. Benac
57. BENAC, Alojz: Uz jubilej prof. Dimitrija Sergejevskog. (A l'occasion du jubile
du professeur Dimitrije Sergejevski). - XI/ 1956, 5-8. :jj: Dr A. Benac.
Doda tak: Bi bliografij a radova Dimi tri j a Sergej evskog.
58. BENAC, Alojz: Prehistorijska gradina Zecovi kod Prijedora (La Gradina
prehistorique de Zecovi pres de Prijedor). - XII1956, 147-166 + Tb!. I-X.
Resume. :jj: Dr A. Benac.
59. BENAC, Alojz: Osnovna obiljeja neolitske kulture u Kaknju. (Caracteristiques
fondamentales de la culture neolithique il Kakanj). - XIi1956, 167-182 +
+ Tbl. I-VI. Resume. :jj: Dr A. Benac.
60. BENAC, Alojz: Vaza bronzanog doba iz Bos. (La vase de l'epoque du
bronze de Bosanska - XIi1956, 183-186. Resume. :jj: Dr A. Benac.
61. BENAC, Alojz: Crvena Stijena - 1955 (I-IV stra tum). (L'Abris rouge 1955
I-IV Stratum). - XII/1957, 19-50 + S!. A-B + Tb!. I-XII. Resume.
:jj: Dr A. Benac.
62. BENAC, Alojz: Zelena Petina. Istorijat istraivanja i terenski podaci. (L'Abri
vert). - XII / 1957, 61-92 + l Pl. + Tb!. I-XIII. :jj: Dr A. Benac.
63. BENAC, Alojz: Grga Novak, Prethistorijski Hvar Spilja) - Izdanje
Jug. akademi.je nauka, Zagreb, 1955. - XII/1957, 285-286. :jj: Dr A. Benac.
Rubrika : prikazi.
64. BENAC, Alojz: Fritz Schachermeyr, Die iiitesten Kulturen Griechenlands
W. Kohlhamrner Verlag, Stutgart, 1955. - XII/1957, 287-289. :jj: A. Benac.
Rubrika: prikazi.
65. BENAC, Alojz: Crvena Stij ena - 1956. Stratum I-IV (L'Abri Rouge 1956
Stratum I-IV). - XIII/1958, 21-24+ Profil l + Tb!. I-XXI. Resume.
:jj: A. Benac.
66. BENAC, Alojz: Slavonska i ilirska kultura na prehistorijskoj gradini Zecovi
kod Prijedora (La civilisation slavonne et illyrienne du site prehistoriquE'
de Zecovi, pres de Prijedor). - XIV/ 1959, 13-51 + Pl. l, 4 + Tb!. I-XX.
Resume. :jj: Dr A. Bena c.
67. BENAC, Alojz: Neolitski telovi u Bosni i neki problemi bo
sanskog neolita. Neolithische Tellsiedlungen in Nord Bosnien. - XV
-XVI/ 1960-1961, 39-78 + Tb!. I-XIII. Zusammenfassung. :jj: A. Benac.
253
PRF.GLED SADR2AJA G7.!V!. NS, ARHEOLOGI.rA, 195.1-1978.
68. BENAC, Alojz - Esad O problematic' nae arheoloke nauke (Pro
blE?mes de notre archeologie). - XV-XVIII960-1961 , 345-357.
69. BENAC. Alojz: Pivnica kod Odaka i neki problemi kulture. Pivnica
bei Odak und einige Probleme der Kostolacer Kultur. - XVIIII962,
21-40+ Tb1. I- X. Zusammenfassung.
70. BENAC, Alojz: Miodrag Petar Sandor Dragica Simoska,
Blaenka Stalio, Porodin kasno-neolitsko naselje n tumbi kod Bitolja, re
daktor Miodrag Bitolj , 1960. - XVII11962, 250-251. :jj: A. Benac
Rubrika: Osvrti i prikazi
71. BENAC, Alojz: J. - A. Banjica naselje -kul
ture, Povremena izdanja Muzeja grada Beograda, sv. 2, Beograd 1961.
XVII!1962,250-252. :#: A. Benac
Rubrika: Osvrti i prikazi
72. BENAC: Alojz: Pravek Ceskoslovenska, Jiri Neustupny, Ivan Hasek, Jitka Hra
lova, Jiri Br-en, Rudolf Turek, Prag, 1960. - XVIIII962, 252- 253. :jj: A.
Benac
Rubrika: Osvrti i prikazi
73. BENAC, Alojz: OdnOSi Bosne sa srednjom Evropom u neolitskom dobu. Die Be
ziehungen Bosniens zu Mitteleuropa im Neolithikum. - XVIIII1963,
25-39. Zusammenfassung. :#: A. Benac
74. BENAC, Alojz: PrilOZi za neolita u sjevernoj Bosni. Beitrage zur
El-forschung des Neolithikums in Nordbosnien - XIX! 1964, 129-149. Zu
sammenfassung. :IF A. Benac
75. BENAC, Alojz: Nandor Kalics, Die Peceler (Badener) Kultur und Anatolien.
Studia Archeologica II, Budapest 1963. - XIX/ 1964, 217-218. 4*: A. Benac
Rubrika: Osvrti i prikazi
76. BBNAC, Alojz: Prilozi za neolita u dolini rijeke Bosne. Contr,ibu
tion il du de la de la riviere Bosna. - XX/ .i965,
261-275+S1. l. Resume 4*: Dr A. Benac
77. BENAC, Alojz: Kameni kalupi sa Pivnice. Steinerne Gussformen von der Lo
kalitat Pivnica. - XXI-XXIIII966-1967, 155-160+Tbl. I-II!. Zusammen
fassung. 4*: A . Benac
78. BENAC, Alojz: Prof. dl' Esad - XXI-XXII/1966-1967, 177-180 4*: A.
Benac
Rubrika: In Memoriam
79. BENAC, Alojz: Jedno o taurobolijskom kultu u Bosni. (Eein Zeu
p,nis uber ta urobolischen Kult in Bosnien). - XXIVI1969, 115-135.
80. BENAC, Alojz: Obre I! - Neolitsko naselje butmirske grupe na Gornjem polju
(A neolithic settlement of the Butmir group at Gornje polje). - XXVIII971,
5-300+Prl. 2, 3a, 4a, 5-14.
81. BENAC, Alojz: Obre I - Neolitsko naselje - impresso ikakanjske
kulture na (A neolithic settlement of the - impresso
and Kakanj cultures at - XXVII-XXVIII/ 19,2-1973, 5- 171 + Sl.
1-3,9.
82. BENAC, Alojz: Nandor Kalics-Janos Makkay, Die Linienbandkeramik in der
Grossen Ungar.ischen Tiefebene. - XXXIII/1978 (1979), 321-234.
Rubrika: Osvrti i prikazi.
83. BE5LAGIC, Sefik: Nekoliko natpisa na (Quelques in
scriptio.ns, recement decouvertes, sur les monuments fU1neraires medi.eva.ux).
- XIV11959, 239-247+Tb1. I-II. Resume.
84. BOJANOVSKI, Ivo: Mogorj elo - Rimsko Turres (Prilog topografiji provincije
Dalmacije). (Mogorjelo Das ramische Turres). XXIV/ 1969,
137-16:3+Pr1. 4.
85. BOJANOVSKI, Ivo: Nova epigrafska potvrda Delminiuma sa Duvanj "kog po
lja (Nouvelle confirmation epigraphique de Delminium dans le champs de
Duvno). - XXV/I970, 5-18.
86. EOJANOVSKI, Ivo: Problem ubikacije Bigeste (Probleme de localisation de
Bigeste). - XXVU-XXVIII/ 1972-1973, 303-311.
87. BOJANOVSKI, Ivo: Ranosrednjevjekovno u Vrbljanima na Sani.
(Fortif,ication du ha'ut moyen age a Vrblj3Jni SU,T la Sana). - XXIX/1974
(1976), 245-258. Resume.
254
DOBRILA BOKAN
88. BOJANOVSKI , Ivo: NOVi rimski epigrafski nalazi s polja (Epigra
phica Salviatica recentiora). Recentes trouvailles epigraphiques roma ines
provenant de la Plaine de XXXIII/ 1978 (1979) , 115-126. Resume.
89. BRODAR, Mitja: Crvena Stijena - 1955 (Stratum V). (L'Abri Rouge - 1955
V stratum). - XII/1957, 51-55+Tbl. I-III. Resume.
90. BRODAR, Mitja: Povrinski nalazi iz okoline sela u Crnoj Gori (Mate
riaux trouves en surface aux env irons du village au Montenegro).
- XIII1957, 57-60+Tbl. I. Resume.
91. BRODAR, Mitja: Crvena Stijena - 1956. Stratum V-XIV (L' A bri Rouge
1956. Stratum V - XIV). - XIIII1958, 43-64+ProfiJ l+Tbl. XXII+XXXII.
Resume. :fF M. Brodar
92. BRODAR, Mitja: Crvena Stijena 1958. i 1959. Crvena Stijena 1958. und 1959.
XVII/1962, 15-20+Tbl. I-IV. Zus&mmenfassung.
93. BRODAR, K odkritju ka menih industrij ob Usori (Zur Entdeckung der
SteiJnindusbrien an Usora). - VII I!1953, 223-236 +- Tbl. I-X. Zusammen[a
ssung.
94. BRODAR, Vida: Antropoloka obrada neolitske lubanje iz Semizovca. (Antropo
logische Bericht liber ein neolithischer Schadel aus Semizovac). - XII / 1957,
257-258+ L. sl. l. Zusammenfassung.
95. BRUNNACKER, Karl: Die Sedimente der Crvena Stijena. Mit Beitragen von Jo
sef Frechen und Reinhard Streit. Sedimenti Crvene Stijene. - XXI
- XXIII1966-1967, 31-65. Sadraj.
BRUNNACKER, Karl v. BASLER, bibI. jed. br. 38
e
96. COVIe, Borivoj: Preistoriski depo iz Lukavca (Das Depot von Lukavac).
X /1955, 91-102+Tbl. I-II. Zusammenfassung.
97. COVIe, Borivoj: Ilirska nekropola u Carakovu (Necropole illyrienne il tombes
plates de Carakovo pres de Prijedor). - XII1956, 187-204+Pl. I-II +Tbl.
I-V. Resume.
98. COVIe, Borivoj: Nekoliko manjih preistorijskih nalaza iz BiH (Einige kleinere
pri=ihistorische Funde aus Bosnien und der HerzegDv;ina).- X1I / 1957,
241-255+Tbl. I-II. Zusamme.nfassung. :fF B.
99. COVIe, Borivoj: Barice - nekropola kasnog bronzanog doba kod
(Barice - ein spatbronzezeitliche Urnenfeld bei - XIII!1958,
77-96+Tbl. I-II. Zusammenfassung.
100. COVIe, Borivoj: Glasinac 1957 - Rezultati revizionog iskopavanja tumula gla
sina tipa (Glasinac 1957 - Resultate der Revisionsausgrabungen von
Grabhi.igeln des Glasbnaotypus) - XIV/ 1959, 53-85 + PrI. I-III+Tbl. I-XIV.
Zusammenfassung.
101. COVle,Borivoj: Izvjetaj o radu Arheolokog odjeljenja za 1958. godi nu.
XIV/ 1959, 249-250. :fF B. C.
102. eOVle, Borivoj: Rezultati sondiranja na preistoriskom naselju u Gornjoj Tuz
li. Resultate der Sondierungen auf der pri=ihistorischen Siedlung in Gornja
Tuzla. - XV-XVI/1960-1961, 79-139+Prl. 1-2+Tbl. I-XV. Zusammen
fassung.
103. COVIe, Borivoj: Gradinsko naselje na glavici. Der Wallburgsiedlung
auf der Glavica. - XVIIi 1962, 41-61 + PrI. l +Tbl. I-III +Tbl. I-IV.
Zusammenfassung.
104. COVIC, Borivoj: Karl Kramer (sa prilozima W. Ehgar,tnera, A Kloibera, F .
Mortona i F. Stroha: Das Graberfeld von Hallstatt. Association Internatio
nale d'Archeologie Classique, Monographie 1. Sansoni-Firenze, 1959. Text
band: XIV+225 str. sa 151 slikom, 10 karata, l prilogom. - Taffelband,
IV str. 260 tabli i l prilog. - XVIII1962, 255-257.
Rubrika: Osvrti i prikazi
105. COVIe, Borivoj: POgJrebni praistorijskih stanovnika
ja. Bestattungsbri=iuche der pri=ihistorischen Bewohner des Gebietes von Gla
sinac. - XVIIII1963, 41-62. Zusammenfassung.
Ir6. COVIe, Bordvoj: Uvod u stratigrafiju i hronologiju praistorijskih gradina u
Bosni. Einleitung in Stratigraphie und Chronologie prahistorischer Gradinen
in Bosnien. - XX/1965, 27-145 + prI. 2. Zusammenfassung.
107. COVIe, Borivoj: Praistorijska nekropola Petkovo brdo u Radosavskoj. Die
prahistorische Nekropole Petkovo Brdo in Radosavska bei Banja Luka.
XXI-XXII/1966-1967, 161-167+PI. l +Tbl. I-II. Zusammenfassung.
PREGLED SADRZAJA GZM, NS. ARHEOLOGI.JA, 1953-J978.
255
108. COVIe, Borivoj: Nalaz praistorijskog nakita iz Otoka (Vitina). (Fund prahisto
rischen Schmucks aus Otok - Vitina). - XXVI/1971 , 301-312 + S1. l.
109. COVIe, Borivoj: Dva tipa zapadnobalkanske fi bule. (Zwei
spezifische Typen der westbalkanisch e'l1. Bogenfibel). XXVI/1971,
313-331+Krt. l.
110. COVIe, Borivoj: Bronzane kncmide iz Dabr.ice kod Stoca. (Bronzene Beimschie
nen a us Dabrica bei Stolac). - XXIX/ 1974 (1976), 19-33. Zusammenfassung.
Ill. COVIe, Bori voj: Nekoliko mc..njih praisto.rijskih nalaza iz Hercegovine. (Einu
ge kleinere prahistorische Funde aus der Hervegovina) . - XXIX/ 1974
(1976), 281-288. Zusammenfassung.
112. COVIe, Borivoj : Velika gradina uVa rva ri - I dio (slojevi eneolita , ranog i
srednjeg bronzanog doba). Velika Gradina im Dorf Varvara. - XXXII/ 1977
(1978), 5-175+ Pl. 2, 3. Zusammenfassung.
113. CREMOSNIK: Gregor: Nekoliko napomena o Brskovu i ostavi.
(Einige Bemerkungen uber dem Depot von Brskovo und Kra gujevac).
XIV/ 1959,9-11.
114. CREMOSNIK, Irm3: Izvjetaj o iskopinama u kod Blauja. (Com
pte-rendu sur des fouilles il. pres de Blauj). VIII/1953,
303-315+Pr1. 2+ Tb!. I-V. Resume.
115. CREMOSNIK, Irma: Dva srednjevjekovna grada u okolici Grahova. (Zwei mit
telalterliche Stadt", in der Umgebung von Grahovo). - VIII/1953, 349-351 +
+ Sl. l.
116. CREMOSNIK, Irma: Ljetopis Jugoslavenske a kademije znanosti i umjetnosti
za godine 1946 - 1948, knjiga 55, Zagreb 1949. Urednik a kad. Branimir Gu
Prikaz arheolokih r a dova. - VIII!1953, 373-375.
Rubrika : Prikazi i biljeke.
117. CREMOSNIK, Irma: Vjesnik za arheologiju i historiju dalmatinsku LIII
(1950-1951). - VIII / 1953, 375-377.
Rubrika: Prikazi i biljeke.
118. CREMOSNIK, Irma: Neto o naseljima u okolici Konjica. (Quelque
chose sur les stations antiques aux environs de Konjic). - IX/ 1954, 179
-188 + Tb!. I-II. Resume
t19. CP..EM05NIK, Irma: Izvjetaj o iskopavanjima na Crkvini u kod Ko
njica . (Compte rendu sur les fouilles de Crkvina a pres de Konjic).
- IX/ 1954, 211-226+Tb!. I-VII. Resume.
120. CREMOSNIK, Irma: Nova istraivanja kod Konjica i Travnika. (Nou
velles recherches de monuments de l'antiquite pres de Konj ic et Travnik).
- X!J955, 107-136+Tb!. I-V+I-II. Resume.
121. CREMOSNIK, Irma : Novi srednjevjekovni nalazi kod Prijedora. (Nouvelles
decouvertes medievales pres de Prijedor). - X/ 1955, 137-148. Resume.
122. CREMOSNIK, Irma: Reljef Silvana i Nimfa iz Zaloja (Rel.ief de
Sylvanus et des Nymphes de Zaloje - - XI/1956, 111-126 + Tb!.
I-II. Resume.
123. CREMOSNIK, Irma: Crkvina u (Crkvina a - XI/1956,
127-136 + Tb!. I. Resume.
124. CREMOSNIK, Irma: Rimski ostaci na Gradini Zecovi. (Restes roma ins sur
la Gradina de Zecovi pres de Prijedor). - XI/1956, 137-146 + Tb!. I.
Resume.
125. CREMOSNIK, Irma: Dalja istraivanj a na rimskom naselju u
(Nouvelles fouilles dans l'agglomerat-ion romaine de - XII/1957,
143-162 + Tb!. I-II. Resume.
126. CREMOSNIK, Irma: Rimski spomenic.i iz okoline (Monuments romains
des environs de - XlI/1957, 163-172 + Tb!. I-III. Resume.
127. CREMOSNIK, Irma : Na rodna simbolika na rimskim spomenicima u naim kra
jevima. (Les symboles populaires sur les monuments romains dans nos
regions) . - XII!J957, 217-234 + Tb!. I. Resume.
128. CREMOSNIK, Irma : Arheoloka istraivanja u okolici (Recherches
archeologiques dans les environs de agglomeration de Zaloje) .
XIII/1958, 117-136 + Tb!. I-VI. Resume.
129. CREMOSNIK, Irma: Panonska nonja na rimskim spomenicima u Bosni i u
drugim naim krajevima. (Le costume pannonien sur les monuments romains
en Bosnie et dans nos autres regions). - XIII!1958, 147-151 + Tb!. I-II.
Resume.
256
DOBRILA ROKAN
130. CREMOSNIK, Irma: Izvjetaj o radu Arheolokog - XIIIi 1958,
273-274. :\j: Dr 1. C.
131. CREMOSNIK, Irma: Spomenik sa japodskim kenjanicima iz Zaloja kod Bi
(Monument ome de cavaliers japodes de Zaloje pres de
XIV/1959, 103-111 + Tbl. I-II. Resume.
132. CREMOSNIK, Irma : Iskopavanje uLjusini 1957. godine. (Fouilles effectuees
aLjusina - 1957). - XIV/ 1959, 137-147 + Tbl. I-IV. Resume.
133. CREMOSNIK, Irma: Prethodna istraivanja na rimskom lokalitetu na Pan.iku.
(Fouilles preliminaires dans la localite romaine de Panik). - XV
-XVII1960-1961, 173-184 + Tbl. I-II. Resume.
134. CREMOSNIK, Irma: Nalazi bojene keramike u BiH u rimsko doba. Ceramique
coloriee de l'epoque roma ine decouverte sur le territoire de Bosnie-Herze
govine. - XV-XVII1960-1961, 189-202 + Tbl. I-II. Resume. :\j: Dr I.
Cremonik.
135. CREMOSNIK, Irma: Nalaz terre sigillate chiare iz (Capijina). Der Fund
von Terra sigillata chiara aus i. - XVIIII962, 115-140 + Tbl. I-X.
Zusammenfassl.lJng.
136. CREMOSNIK, Irma: Nonja na rimskim spomenicima u Bosni i Hercegovini.
Trachtendarstellung auf romischen Denkmalern in Bosnien und der Herze
gowina. - XVIIII1963, 103-125. Zusammenfassung.
137. CREMOSNIK, Irma: Rimska vila u Die romische Villa in
- XX/ 1965, 147-260 + PrI. 1-3. Zusammenfassung.
138. CREMOSNIK, Irma: D. Tudor: Sucidava (Collection Latomus Vol. LXXX).
- XXI-XXIII1966-1967, 173-174.
Rubrika: Osvrti i prikazi.
139. CREMOSNIK, Irma: Geza AJfcildy: Die Bevblkerwng und Gesellschaft der
romischen Provinz Dalmatien. - XXI-XXII/1966-1967, 174-176.
Rubrika: Osvrti i prikazi.
140. CREMOSNIK, Irma: Istraivanja u i Zabljaku i prvi nalaz naj
starijih slavenskih naselja kod nas. (Die Untersuchungen in und
Zabljak. Uber der ersten Fund der altesten slawischen Siedlung in Bosnien).
- XXV11970, 45-117 + Pl. 2.
141. CREMOSNIK, Irma: Studi Miscellanei XIII . Ostia I (A. Carandini, E. Fabricette,
C. Gaspari ... Le Terme del nuotatore. Scavo dell' ambiente IV). Seminario
di archeologia e storia dell' arte Greca e Romana dell' Universita di Roma,
De Luca Editore, Roma 1967-1968. - XXV/ 1970, 215-217.
Rubrika: Osvrti i prikazi.
142. CREMOSNIK, Irma: Ljudmila, Severno emonsko Ka
talog i monografija 8, Narodni muzej, Ljubljana 1972. - XXVIl
-XXVIIII1972-1973, 396.
Rubrika: Kritike i prikazi.
143. CREMOSNIK, Irma: Rimsko naselje na Paniku kod (Die romi sche
Ansiedlung in Panik bei - XXIX/1974 (1976), 41-164 + Pl. Il-IV.
Zusammenfassung.
D
144. DRAMUSIC, Vojin: Izvjetaj o radu Pedagoke slube. - XIV/ 1959, 250-251.
:\j: V. D.
145. DRAMUSIC, Vojin: Internacionalni simpozijum o vaspitnoj i kulturnoj ulozi
muzeja. - XXI1965, 305-319.
Rubrika: Osvrti i prikazi.
146. DRECHSLER-BIZIC, Ruica: Novi pogledi na kulturu naselja u
(Des vues nouvelles sur la civilisation de l'habitation lacustre a
- VIIII1953, 103-110. Resume
147. DRECHSLER-BIZIC, Ruica: Starinar I - Organ Arheolokog instituta SAN,
Nova serija, knj. 1. - VIII / 1953, 380-384.
Rubrika: Prikazi i biljeke.
F
FRECHEN, Josef v. BRUNNACKER, Karl. bibI. jed. br. 95.
257
PREGLED SADRZAJA CZH, NS. ARHEOLOGI.TA, 1953-1978.
G
148. GABRICEVIC, Branimir: O nekim natpisima Sarajevskog muzeja
(De quelques inscriptions mithriaques du musee de Sarajevo). - VIIII1953
141-144. Resume. :lj: B. '
149. GABRICEVIC, Branimir: Sarajevski medaljon s prikazom konjanika
(Le MedailIon de Sarajevo representant un cavalier thrace). - IX/ 1954
41-46. Resume. '
GARASANIN, Draga v. GARASANIN, Milutin bibI. jed. br. 154.
150. GARASANIN, Milutin V.: Problemi podunavskog i ukrajinskog neolita u sve
tlosti novih arheolokih rezulta ta (Probleme du neolithique danubien et
ukraYnien a la lumiere de nouveaux resultats archeologiques). - VIIII1953,
49-71. Resume.
151. GARASANIN, Milutin V.: Iz istorije neolita u Srbiji i Bosni (Sur
quelques problemes d'histoire du neolithique recent en Serbie et en Bosnie).
- IX11954, 5-39 + Tbl. I-III. Resume.
152. GARASANIN, Milutin V.: Sahranjivanje u balkansko-anadolskom kompleksu
neolita (Die Bestattungssitten im balkanisch-anatolischen Komplex
der jungeren Steinzeit). - XII1956, 205-236. Zusammenfassung.
153. GARASANIN, Milutin V.: Ka pripadnosti neolitskog prastanovnitva
Balkana (Zur sprachlichen Zugehorigkeit der neolithischen Urbevolkerung
des 'Balkans). - XII / 1957, 201-216. Zusammenfassung.
154. GARASANIN, Milutin V. - Draga Garaanin: O problemu ranog bronzanog
doba u zapadnoj Srbiji i Bosni (Zur Frage der fruhen Bronzezeit -in West
serbien und Bosnien). - XIIII1958, 5-19. Zusammenfassung.
155. GARASANIN, Milutin V.: Pontski i stepski uticaj u Donjem Podunavlju i na
Balkanu na prelazu iz neolitskog u metalno doba. Elemente der Steppen
und der Pontischen Einflusse an der Unteren Donau und auf dem Balkan,
am Ubergang vom Neolithikum zur Fruhen Bronzezeit. -
-1961, 5-26. Zusammenfassung.
156. GAVRILOVIC, Margita: Kamena sa ornamentikom iz
sela Dolac .kod Une dalle avec ornementaltj.on preromaine pro
venant du village Dolac pres de - XXXII / 1977 (1978), 345- 348.
Resume.
157. GLAVAS, Tihomir: Ornamentirana kamena iz crkve u
(Bugojno). Une dalle ornamentale de l'eglise preromaine a Cipu
(Bugojno). - XXXII / 1977 (1978), 349-352. Resume.
158. GRBIC, Miodrag: Butmirska ekspanzija. Butmir - Bubanj - Gradac - Servi
ja - Dimini - Kikladi - Danilo - Vitenberg. (Expansion der Butmir
-Kultur). - XIi1956, 237-245. Zusammenfassung.
H
159. HOPF, Maria: Neolithische Getreidefunde aus Bosnien und der Herzegovina
(Neolitske itarice iz Bosne i Hercegovine). - XIIII1958, 97-103 + Tfl. I-II.
Sadraj.
160. HOPF, Maria: Untersuchungen uber die botanischen Reste aus der neolithischen
Ansiedlung in Gornja Tuzla. Izvjetaj o istraivanju ostataka
u neolitskom naselju u Gornjoj Tuzli. - XXI-XXII/1966-1967, 169-171.
:lj: M. Hopf.
161. HRABAK, Bogumil: Prilog datovanju (Contr.ibution
a la fixation de date des pierres tombales medievales en Herzegovine) .
VIIII1953, 325-328. Resume.
162. HRABAK, Bogumil: Posljednje publikacije Francuskog arheolokog instituta u
Carigradu (Les dernieres publications de I'Institut fran!;ais d'archeolog.ie
de Stamboul). - X / 1955, 238-242. :II: B. Hrabak.
Rubrika: Prikazi i biljeke.
163. ILAKOVAC, Boris : Primjena koordinatnog sustava kod iskopa
vanJa tumulusa (Application of cylindrical coordinate system at excavation,
of turnuli). - XIII/ 1958, 105-116. Summary.
17 - GZM, NS, XXXIV - Arheologija
258
DOBRILA BOKAN
164.
Enver: rimski nadgrobni natpis iz Ilide kod Sara
jeva. Inscription tombale romaine recemment decouverte il Ilida pres
de Sarajevo. XXXIII/1978 (1979), 127-131. Resume.
165. In memoriam D.imitr.iju Sergejevskom. - XX/ 1965, 5.
166.
Jovan: Nalazi starog rimskog novca u okolini i na ter.ib()riji
sreza (Decouvertes d'ancienne monaie romaine a ux environs
de et sur le territoire de l'arrondissement de - X / 1955,
199-209 + Tb!. I-II. Resume.
167. Izvj etaj o radu Arheolokog odjeljenja, - IX!l954, 323-324; X / 1955, 247-248;
XI/1956, 307-309; XIIi1957, 343-345.
J 68.
Izvjetaj o radu: I Arheoloko odjeljenje; II Pedagoka sluba; III Biblio
teka Muzeja. - XV-XVI /1960-1961, 337-343.
J
v. BASLER, bib!, jed. br. 34.
K
169. Muhamed: Bronzani iz Kraljeve Sutjeske. La
bassine de Kraljeva Sutjeska. - XX/1965, 281-294. Resume.
170. KNEZ, Tone: Preistorijski depo iz Osretka (Das Depot aus Osredak). - XIII/1958,
255-260. Zusammenfassung.
171. Ljubinka: Nalazi fresaka iz grobnice na Paniku. Fresques decouvertes
dans le tombeau de Panik. - XV-XVI/l960-1961, 185-187 + Tb!. I.
Resume.
1'12. Josip: Nekoliko pitanja oko u Trebenit u (Quelques
questic.ns concernant la necr.opole de Trebenite) . - VIIII1953, 91-101.
Resume.
173. KOROSEC, Josip: Odnos arheologije prema paleontologiji i obratno.
VIII11953, 353-360.
Rubrika: Prikazi i biljeke.
174. KOROSEC, Josip: Podela naunica sa zvezdolikim priveskom u slavenskim
kulturama Jugoslavije (Classification des boucles d'oreilles il appendice
en forme etoilee dans les civilisations slaves de la Yougoslavie). - IX/1954,
77-86. Resume.
175. KOROSEC, Josip: Neolitska naseobina na Crkvinama u Turbetu kod Travnika
(Habitat neol ithique de Crkvina a Turbe pres de Travnik). - XII/ 1957,
5-18 + Tb!. I-VII. Resume.
176. KOROEC, P aola: Rasprostranjenost slavonske kulturne grupe. Expansion
du groupe culturel slavon. - XV-XVII1960-1961, 141-150 + Krt. l.
Resume.
177. Jovan: Prvi klesari natpisa na Balkanu. Premiers
taill eurs de pierre auteurs des inscriptions cyrilliques dans les Balkans.
- XV-XVl/1960-1961, 309-316. Resume.
178. Jovan: Nadgrobni natpis i reljef kaznaca Nespine. Inscription
funera ire et rehef du pecheur Nespine. - XV-XVIII960-1961, 317-322.
Resume.
179. Gojko: Dr Jozo - XXI-XXII / 1966-1967, 185. :#o G.

Rubrika: In memoriam.
180. Gojko: Skupni nalaz rimskih sestercija u kod Ljubukog
(A Collective Find of Roman Sesterces at near Ljubuki).
XXV/1970, 39-43.
181. Gojko: Nalaz rimskih novaca u rudarskom reviru Blagaj - J apra
(Decouvertes de la monaie imperiale romaine dans la region miniere
Blagaj-Japra). - XXVII-XXVIIII1972-1973, 273-296.
182. Gojko: Skupni nalaz rimskih carskih denariusa u Usori kod
DobOja (A Collective Find of Roman Imperial Denarius at Usora near
Doboj). - XXVII-XXVIIII1972-1973, 297-232.
183. Gojko: Nalaz novca na Paniku i strani (Rbmische
Munzen von Panik und st r ana). - XXIX/1974 (1976), 165-168.
Zusammenfassung.
259
PREGLED SADRZAJA GZM, NS, ARHEOLOG1JA,
184. Gojko: novci iz Posukog Graca u zbirci Zemaljskog
muzeja (Antike MUnzen von Gradac bei Posuje). - XXIX/1974 (1976),
169-177. Zusammenfassung.
185. Gojko: Rimski novac sa Stoca (Rbmische MUnzen von
Stolac). - XXX-XXXIII975-1976 (1977), 217-230. Zusammenfassung.
186. Gojko: novac sa Ljubukog. Antike MUnzen aus
Umgebung von Ljubuki. - XXXIIII1978 (1979), 133-136+Pr!. 1. Zusam
menfassung.
187. Gojko: Rimski novac iz Bosanske Gradike i Laktaa. Rbmische
MUnzen aus Bosanska Gradika und Laktai. - XXXIII/1978 (1979), 137-139.
Zusammenfassung.
188. Kratak pregled petogodinjeg rada Zemaljskog muzeja (1948-1952). Arheo
loko odjeljenje. - VIII/1953, 451-453.
189. Ante - Kameni stolac iz Bukovica (Le trone en pierre
de Bukovica). - X / 1955, 41-48 + Tb!. I. Resume. :#: A. -

190. Spiro: Povodom B. Skerlja i J. Koroca o odnosu
arheologije, antropologije i etnologije. - VlIIi1953, 360-362.
Rubrika: Prikazi i biljeke.
L
191. LOPAC, Matija: Bibliografski podaci o historijskim radovima o Bosni i Herce
govini (Donnees bibliographiques sur des travaux historiques sur Bosnie
et Herzegovine). - VIII/ 1953, 385-422.
192. LOPAC, Matija: Bibliografski podaci arheoloko-epigrafskih radova o spome
nicima Bosne i Hercegovine (Donnees bibliographiques sur les art icles
archeologiques et epigraphiques des monuments de Bosnie et d'Herze
govine). - XII1956, 259-306; XIII1957, 291-341.
193. LOPAC, Matija: Izvjetaj o radu Biblioteke. - XIV/ 1959, 252. :#: Dr M. L.
M
194. MALEZ, Mirko: Gornjopleistocenska fauna Crvene Stijene. Prethodno
Die Obe.rpleistozanfa,una aus der Crve'l1a Stijena. Vorlaufi.ge Mittei,lrung.
- XXI-XXII/ 1966-1967, 67-80 + Tb!. I-VI + PrI. 1. Zusammen
fassung.
MALEZ, Mirko v. BASLER, bibI. jed. br. 38.
195. Rastislav: Nekoliko napomena o Brskovu i KragujevaZ:koj ostavi.
(Einige Bemerkungen uber dem Depot von Brskovo und Kragujevac).
- XVIII1962, 245-247.
196. Zdravko: Neki novi manji preistorijski nalazi iz Bosne i Hercegovine.
(Quelques decouvertes prehistoriques de Bosnie-Herzegovine). - XIII/ 1958,
243-253 + Tb!. I-III. Resume.
197. Zdravko: Grobovi ilirskih ratnika iz (Illyrischer Krieger
graber aus - XIV/1959, 87-102 + TbI. I-IV. Zusammen
fassung.
198. Zdravko: Vis kod Dervente naselje kasnog bronzanog doba. Vis bei
Derventa, eine Ansiedlung der Bronzezeit. - XV-XVIII960-1961,
151-171 + Tb!. I-VII. Zusammenfassung.
199. Zdravko: Vir kod Posuja. Vir bei Posuje. - XVIIII962, 63-72 + Tbl.
I-III. Zusammenfassung.
200. Zdravko: Herman Muller-Karpe: Beitrage zur Chronologie der Urnen
felderzeit n6rdlich und sudIich der Alpen. (R6misch-Germanische FOr
schungen Bd. 22). Berlin (Walter de Gruyter et Co.) 1959; Text : str. 334,
slika 54, l. karta; Tafeln: 211 tabli. - XVII11962, 253-255. :#: Z.
Rubrika: Osvrti i prikazi.
201. Zdravko: Keltski elementi u eljeznom dobu Bosne i Herce
govine. Elements celtiques de la fin de l'age du fer en Bosnie-Herzegov.ine.
- XVIIIII963, 63--83. Resume.
260
DOBRILA BOKAN
Zdravko: Donja Dolina. - XIX/IDS4, 5-128 + Prl. l. Zusammen
fassung.
203. Zdravko: Prof. dr Josip Koroec (1909-1966). - XXI-XXIIII966
-1967, 183-184. # Z.
In memoriam.
204. Zdr<)vko: Jat::0dske nekropole u dolini Une. (Die japodischen Nekro
polen in Unatal). - XXIII / 1968, 5-79 + Tbl. I - XXV + Tabele I-VII.
;;:OG. Zdravko: Arheoloka istraivanja na gradini u kod stoca
1963. godine. (Archaolog.ische Forschungen auf der Gradina in
bei Stolac 1963). - XXVII-XXVIII!1972-1973, 173-235 + Pl. 1.
206. Zdravko: i drugog stare ere sa Gradine u
kod Stoca (Des piecettes de IIIIeme et II;eme siecle a. n. e. de
Gradina il pres de Stolac). - XXVII- XXVIIIII972-1973, 237-255.
Zdravko: Ornamentirane pojasne sa Gradine u kod
St:>ca (Plaques ornemenrtes des cei.nl ures de Gradina il Oan-iti pres de
Stolac). - XXVII-XXVIIIII972-1973, 257-260.
Zdravko: Novootkrivena obloga pojasne sa Gradine u Oani
kod Stoca (Revetement d' une plaque de ceinture nouvellement
(lpcouver t sur la Gradina pres de Stolac). - XXIX/ 1974 (1976),
35-40. Resume.
209. Zdravko: Arheoloka istraivanja Akropole ilirskog grada Daors .. a na
G:.'adi ni u kod Stoca od 1967. do 1972. godine (Archaologische
Forschun,3cn auf der Akropoli s der illyrischen Stadt Daors in bei
StoI2c). - XXX-XXXI/ 1975-1976 (1977), 5-99 + Pl. l, 2/3, 18/20, 22/23.
Zus:-.mmenfassung.
210. Zdravko: Reviziono iskopavanje ilirske grobnice u kod
(Fouilles de revision du tombeau illyrien il pres de
XXX-XXXI!1975-1976 (1977), 101-113.
211. Zdravko: Depo u ilirskom gradu Daors .. u (2. s t. pr. n. e.)
The Hoard Found in the Illyrien Town of Daors .. (the 2nd century b. C.).
- XXXIIIIl978 (1979), 23-113. Summary.
212. Brunislav: Bakarne sjekire iz Tenja (Haches en cuivre de
Teanj). - XXX-XXXIII975-1976 (1977), 269-276. Resume.
213. Brunislav: Fragment eneolitske keramike iz Badnja (Un
fragment cera mique eneolithique de Badanj). - XXXII/1977 (1978), 177
-180. Resume.
214. Brunislav: Nova nalazita impresso kulture u Hercegovini
(New Sides of Lnpress.o-Cu!ture in Hercegovi.na). - XXXIII/1978 (1979),
5-21. Summary.
n5. Tega nj. - VIIII1953, 289-302 + Sl. 1. Resume. '*f:.
216. Doko: A. Deroko: Srednjevekovni gradovi u Srbiji, Crnoj Gori
i Makedoniji, izdanje Prosvete, Beograd, 1950. Strana 214., slika 210., tabli
33. - VIIII1953, 367. #
Rubrika: Prikazi i biljeke.
217. 1. dvorci - Izdanje Arheolokog
instituta SAN, Beograd, 1951. Strana 112, sa mnotvom fotografija, pla
nova i situacija, te tri panorame (avionski snimci). - VIII/1953, 367-368.
#
Rubrika: Prikazi i biljeke.
218. Visoki, bosanski grad srednjeg vijeka (Visoki-forteresse
bosoiaque du Moyen age). - IX/1954, 227-253 + Pl. 1. Resume #

219. Vinac i Doboj (Vinac et Doboj). - XIIII1958, 234-240 + Pl. 1.
Resume. #
v. Ante bibI. jed. br. 189.
220. Zi vko : Antropoloki nalazi iz ilirske grobnice iz kod
(Trouvailles anthropologiques de l a tombe illyrienne sur la localite
pres de - XXX-XXXII1975-1976 (1977), 115-120. Resume.
221. ivko: Rezultati antropolokih ispitivanja ranosrednjevekovne nekro
pole u Koritima kod Duvna. Die Ergebnisse der anthropologischen For
schungen des fruhmittelalterIichen Friedhofes im Korita, Bez. Duvno.
- XXXIIII1978 (1979), 205-222. Zusammenfassung.
261
PREGLED SADR2AJA GZM, NS, ARHEOLOGTJA,
222, Nada: Crkva sv. Klimenta u (L'eglise de st. Clement
a - IX/ 1954, 281-297 + Tbl. I-II. Resume.
223. Nada: Nalaz ranosrednjevekovnih fibula iz Raj lovca (Decouvertes
des fibules du debut du moyen age de Rajiovac.) - X/1955, 151-155 + Tb!.
I. Resume.
224. Nada: Nekropola u selu kod Rajlovca (Das Graberfeld
in bei Rajiovac). - XII1956, 9-39 + Tbl. I-XII + Pl. 1.
Zusa mmenfassung.
225. Nada : Nekoliko nepublikovanih predmeta iz srednjevekovne zbirke
Zemaljskog muzeja (Quelques objets non publies provenant de la collection
medievale du Musee Nationale). - XII / 1957, 263-265. Resume.
226. Nada: Srednjevekovni grobovi u Tumulu na "Crkvini (Sjeversko).
(Tombeaux medievaux en tumulus de Crkvina - Sjeversko). - XIV/1959,
217-219 + Tbl. 1. Resume.
227. Nada: Nekropola u selu kod Rajlovca. (Rezultati na
knadnih iskopavanja). Necropole du village de pres de RajIo
vac. (Resultats des fouilles ulterieres). - XV-XVIII960-1961, 249-257+Pl.
l +Tbl. I-III.
228. Nada: I zvetaj o zatitnom .iskopavanju u Potocima kod Mosta,ra
(Comple-rendu sur les fouil1es de protection effectuees a Potoci pres de
Mostar). - XVII / 1962, 153-157+Tbl. I-III. Resume.
229. Nada: Nakit i oruje IX-XII veka u nekropolama Bosne Herce
g0vine. (Schmuck und Waffen des IX.-XII. Jahrhunderts in den Nekropo
len Bosniens). - XVIII / 1963, 155-178. Zusammenfassung.
230. Nada: S. Fuchs - J. Werner, Die langobardischen Fibeln aus Ita
lien, Berlin 1950. str. 72, 59 tabli, 2 karte. - XIX/ 1964, 219-220.
Rubrika: Osvrti i prikazi.
231. Nada: Marian Wenzel, Bosnian and Herzegovinian Tombstones - Who
Made Them and Why, Siidost-forschungen, XXI, Miinchen 1962, 102-143.
- XIX/ 1964, 220-223,
Rubrika: Osvrti i prikazi.
232. Nada: Slovenska nekropola u Gomjenici kod Prijedora. Slawische
Nekropole in Gomjenica bei Prijedor. - XXI-XXII / 1966-1967, 81-154+PrI.
+ Tbl. I-XXXII. Zusammenfassung.
233. Nada: Ranosrednjovekovna nekropola u kod Prije
dora. (Das Friihmittelalterliche Graberfeld in bei Prijedor).
- XXV/ 1970, 1l9-177+PI. 1.
234. Nada: Ranosrednjovekovni nalazi iz kod (Fruhmit
telalterliche Funde aus bei - XXX-XXXIII975-197S
(1977) , 231-242. Zusammenfassung.
235. Nada: Ranosrednjovekovna n ekropola u Korjtima kod Duvna.
Friihmittelalterliche Nekropole in Korita bei Duvno. - XXXIII/1978 (1979),
141-204 + Pl. 2. i 3. Zusammenfassung.
Nada, prev. v. WERNER, Joachim bib!. jed. br. 321.
236. Vladimir: Nalazi iz pretpovjesnog doba u sjevernoj Dalma
ciji. Bakreni predmeti iz nalazita Topolje i Nevest kod (Les trou
va illes de I'epoque prehistorique dans la Dalmatie du Nord). - VIIII1953,
265-270. Resume.
237. Vesna: Hreanski mramorovi. XXXIIII1978 (1979),
223-229 + Pl. l.
N
238. Vera: Rimski sarkofag iz Sargovca kraj Banja Luke (Sarcophage
roma in de Sargo\'ac pres de Banjaluka). - XV-XVI!.1960-1961, 329-330.
o
239. OREC, Petar: Prapovjesna naselja i grobne gomile (Posuje, Grude i Litica).
Agglomerations prehistoriques et tumulus sepulcrals dans les environs de
Posuje, Grude et Litica (Herzegovine occidentale). - XXXII/I977 (1978),
181-291 + Krt I. Resume.
262
DOBRILA BOKAN
p
240. Esad: Novi prilozi poznavanju rimskih cesta u Bos ni i Hercegovini
(Nouvell es contributions il l'etude des routes romaines en Bosnie - Herze
govine) . - VIIII1953, 277-287 + Tb!. I-II, Resume.
241. Esad: tragovi iz okoline Bugojna i Gornj eg Vakufa, (Des
traces antiques des alentours de Bugojno et Gornji Vakuf). - VIIII1953,
345-348.
242. Esad: Ziva antika - Antiquite vivante. Skopje, Filozofski fakul
t et - Seminar za filologiju. 1951 God. I sv, l i sv. 2; 1952 God.
I! sv. 1. - VIIIII1953, 378-380.
Rubrika: Prikazi i biljeke.
243. Esad: O rudarstvu u Bosni i Hercegovini (L'Exp1oitation des
mines dans l'antiquite en Bosnie-Herzegovinel. - IX/ 1954, 47-75. Resume.
244. Esad: Tragom rimske ceste od Mlinita preko Podranice do Ba
njaluke, (En suivant la trace de I'a-ncienne voie romai,ne allant de MLinite
par Podranica jusqu'a Banjaluka), - IX/ 1954, 307-316. Resume.
245. Esad: Rimsko naselje u Ilidi kod Sarajeva. Prvi prethodni izvjetaj
o iskopavanjima 1955-1958. g. (Die romische Ansiedlung in Ilida bei Sa
rajevo). - XIV/ 1959, 113-136 + P!. "C,,+Tb!. I-IV. Zusammenfassung.
246. Esad: Spisak vanij.ih radova. - XXI-XXIII1966-1967, 18D-181.
Esad v, BENAC, Alojz bib!. jed, br. 68,
247. PASKVALIN, Veljko: Nalaz sa gradine kod Banjaluke (Arheoloko
topografska bilje,ka), (Objets decouverts il gradina pres de Ba
njaluka - Notice archeologique-topographique), - XI! / 1957, 259-262+Tb1.
1. Resume
248. PASKVALIN, Veljko: Tri rimska natpisa sa Bosne i Hercegovine (Trois
inscriptions roma,ines du territoire de Bosnie). - XIIII1958, 153-157.
Resume, =If V, Pakvalin
249. PASKVALIN, Veljko: Dva nalaza grobova na svod i 'kratak osvrt
na dosadanje nalaze tih grobnih kamera na t eritoriji Bosne i Hercegovi
ne. (Zwei spatantike Gewo1be-Kammer-Graber, zugleich eine 0bersicht
solcher auf dem bosnisch-herzegowinischer Territorium). - XIV/ 1959,
149-162 + Tb!. I. Zusammenfassung.
250. PASKVALIN, Veljko: Bronzana votivna ruka iz Sasa, La main votive de bronze
de Sase. - XV-XVI/ 1960-1961, 203-209. Resume. =If V. Pakvalin.
251. PASKVALIN, Veljko: Rimski na dgrobni spomenik iz Borasa. (Pierre tombale
roma ine de Borasi). - XV-XVIII960-1961, 325-327, =If V. Pakvalin.
252, PASKVALIN, Veljko: bronzano i nakit iz Usti koline. Vases
antiques de bronze et bijoux de Ustikolina, - XVII/1962, 141-151 + Tb!. 1.
Resume,
253. PASKVALIN, Veljko: Kultovi u doba na Bosne i Hercegovine.
Cultes de l'epoque antique sur le territoire de Bosnie-Herzegovine,
XVIIIII963, 127-153. Resume.
254. PASKVALIN, Veljko: Reljef Silvana i Nimfi. Bas-relief des Sylvains et des
nymphes. - XIX/ 1964, 151-155, Resume.
255. PASKVALIN, Veljko - Zelenika: Arheoloki nalazi kod Karlova Hana
kod Duvna. (Archaologische Funde aus Karlov-han bei Duvno). - XIX/1964,
213-216,
256. PASKVALIN, Veljko: Rims ki rtvenici iz Starog Majdana. (Autels de sacrifices
romains de Stari Majda.n), - XXrVi 1969, 165-169,
257, PASKVALIN, Veljko: Dolihen i panonsko boanstvo Sedat na Japre
u doba, (Dolihen et le dieu Panonien Sedat sur le territoire de Japra
il l'epoque antique), - XXV/ 1970, 19-28,
258, PASKVALIN, Veljko: grobovi iz Jajca, (Tombeaux antiques tar
difs de Jajce) . - XXV/1970, 29-38.
259. PASKVALIN, Veljko: torkular u Bihovu kod Trebinja. (II torchio antico
aBihovo), - XXIX/ 1974 (1976), 289-293, RiassUlllLo.
260, Nika: Antonio M. RadmilLi (e collaboratori), Guida della preistoria
Italiana, Sansoni editore, Firenze, 1975. - XXIX/ 1974 (1976) , 303-304,
Rubrika: Osvrti i prikazi.
261. Jozo: ugarsko-hrvatskih kraljeva Matije Korv,ina 1458-1490
i Wladislava II, 149D-1516 otkniveni u Lamincima kod Bos. Gra
263
PREGLED SADR2AJA GZM. NS. ARHEOLOGIJA 1958-1978.
dike .(Ein Fund Mathias Korvinus 1458-1490 und Wladislav II 1490-1516
- Munzen in Laminci bei Bos. Gradika gehaben). - X / 1955, 167-179+Tbl.
I. Zusammenfassung.
202. Jozo: Rimski novac iz Obudovca. (Alntc.ruiniani Fund aus Obudovac
bei Bos. Schamatz). - X / 1955, 181-197+Tb!. I-III. Zusammenfassung.
263. Jozo: izvjetaji. (Numismatische Bericht). - Xrt1956,
97-109 + Tb!. I-III; XII / 1957, 173-183+Tb!. I-III; XIII/l958, 241-242+Tb!.
I; XVII / 1962, 177-190+Tb!. I. Zusammenfassung.
264. Jozo: Arheoloki referati iz Bugojna iLjubije - Japra. (Archaolo
gische Berichte aus Bugoj no und Ljubija - Japra). - XIIII1958, 267-271 +
+Tbl. I-IV. Zusammenfassung.
265. Jozo: Novi arheoloki nalazi iz doline Gornjeg Vrbasn. Neue
archaologische Ft.:inde aw; dem obe.ren Vrbastal. - XV-XVIII960-1961,
229-234 Tb!. I-IV. Zusammenfassung.
266. Jozo: Bibliografija radova. - XXI- XXII/ 1966-1967, 186.
267. Georgina: Antropoloka istraivanja slavenske populacije sa Balti
nih bara kod Gomien:ce. (Anthropoiog"3che u.ntersuchungen der slawischerr
Population von Baltine bare bei Gomjenica). - XXIV/1969, 185-223+Prl. 12.
268 Georgina: Antropoloka ist.raivanja artificije1no defol'ffiiranih lubanja
iz ranosrednjovjekovlIle nekropole u kod PrijedoTa. (Anthro
pologische Untersuchungen uber kunstlich deformierte .schadel aus dem
f['\.ihimittelalterlichen Grabe-rfeld io bei Prijedor). - XXV/1970,
179-197+Pr!. 3.
2C9. Cvetko Nae starine- Godinjak Zemaljskog zavoda za zatitu
spomenika kulture i prirodnih rijetkosti Narodne republike Bosne i Herce
govine - I 1953 - Sarajevo 1953. - IX/l954. 319-321. :j:j: Cv.

Rubrika: Prikazi i biljeke.
270. Cvetko Manji prilazi za pitanje bogumila u Bosni. (Quelques
pe:tits aPPGrt.s a la quest:on des bog.omiles en Bos.nie). - XII/1957, 235-240.
Resume.
271. Marko: Manastir svetog Petra de Campo kod Trebinja (Monastera di
San Piero de Campo presso Trebinje). XXVII-XXVIII!1972-1973,
313-346.
272. Marko: Crkvina u Paniku (Crkvina in Panik) . - XXVII-XXVIII!1972
-1973, 347-375.
273. Vukosava : Pregled sadraja Glasnika Zemaljskog muzeja u Sara
jevu od 1938 - 1952 (L-LV i N. S. I-VII). - VIII!1953, 422-450. Cir.
R
274. RAKOVEC, Ivan: Pleistocenski sisavci u Crvena Stijena kod Petro
u Crnoj Gori (Les mammiferes pleistocenes de J'abri "Crvena stijena
pres de - XI IIlJ 958, 65-75. Resume. :j:j: 1. Rakovec.
275. RAUNIG, Branka: Japodska nekropola na Crkvini u (Die japodische
Nekropole auf der Crkvina in - XXIII / 1968, 81-98+PI. I +Tbl.
I-VI.
276. RAUNIG, Branka: Fragment japodske urne iz kod (Fragment
einer japodische Urne aus bei - XXIII / 1968, 99-105+Tbl.
I-II.
277. RAUNIG, Branka: Antikni skeletini grob iz Podgredine kod Cazina (Tombe
antique a squelette de Podgredine pres de Cazin). - XXIX/1974 (1976) ,
295-301. Resume.
278. Duje: Da li je spelaeum u sluio samo mitri
kultu? (Le spelaeum a-t-il servi seulement au culte de
Mithra?). - VIII!1953, 271-276. Resume.
279. Duj e: Ilirske pretstave Silvana na kultnim slikama sa pod
Dalmata (Ikonografska studija). (Representations illyriennes de Sylva
nus sur les monuments du culte dans le domaine Dalmate). - X / 1955,
5-40+Tbl. I-V. Resume.
264
DOBRILA BOKAN
s
280. SCHWIEDETZKY, Ilse: Beitrag zur Anthropolog.ie der vorrbmischen Bevbl
kerung Bosniens: Donja Dolina (Prilog antropologiji predrimskog stanov
nitva Bosne: Donja Dolina). - XXIV/ 1969, 181-184 + Tbl. 1-2.
281. SERGEJEVSKI, Dimitrije: Slike pokojnika na naim srednjevjekovnim ,nad
grobnim spomenicima (Les representations des morts sur nos monuments
funeraires du moyen age) . - VIII/1953, 131-139+Tbl. I-II. Resume.
282. SERGEJEVSKI, Dimitrije: bazilika u Klobuku (Altchristliche
Basili ka in Klobuk). - IX/1954, 189-210+Tbl. I-XV. Zusammenfassung.
283. SERGEJEVSKI, Dimitrije : k kod sela Tek-ije. (Ein mittelalterliches Grab
denkmal aus Tekija). - IX/ 1954, 273-274 +Tbl. 1. Cir. Zusammenfassung.
284, SERGEJEVSKI, Dimitrije: Rimski miljokaz sa ceste Narona-Salona. (Borne
miliaire romaine sur la route Narona-Salona). - X / 1955, 149-150. Res ume,
285, SERGEJEVSKI, Dimitrije: Male Emil, La fin du paganisrne en Gaule et les plus
anciennes basiliques chretiennes, Paris, Fl a mmarion, 1950. 327 strana,
mnogobrojne slike. - X / 1955, 243-245. * D. Sergejevski.
Rubrika: Prikazi i biljeke.
286, SERGEJEVSKI, Dimitrije: Epigrafski nalazi iz Bosne. (Epigraphische Funde aus
Bos nien). - XII/ 1957, 109-125+Tbl. I-II, Zusammenfassung.
287. SERGEJEVSKI, Dimitrije: Pluteji iz bazilike u Zaloju, (Die Bri.i s tungsplatten
der Basilika in Zaloje). - XIIII1958, 137-145. Zusammenfassung.
288. SERGEJEVSKI, Dimitrije: Ad Basante. XIIII1958, 261-265 + Krt , l.
Zusammenfassung.
289, SERGEJEVSKI, Dimitrije: In memoriam dru Stanku Sielskom. - XIV/1959,
5-6, * D. S,
290, SERGEJEVSKI, Dimitrije: In memoriam dru Gregoru Cremoniku, - XIV/1959,
7-8, * D, S,
291. SERGEJEVSKI, Dimitrije: Bazilike u Nerezima i Docu, (Zwei fri.ihchristliche
Basiliken : in Nerezi und in Dolac). - Xlv/1959, 163-173 + Tbl. I-II,
Zusammenfassung.
292. SERGEJEVSKI, Dimitrije: Bazilika u Mokrom. Die fruhchristliche Basilika
von Mokro. - XV-XVIJI960-1961, 211-228 + Tbl. I-III. Zusammen
fassung.
293. SERGEJEVSKI, Dimitrije: Rimska cesta od Epidauruma do Anderbe. Rbmische
Strasse von Epidaurum bis Anderba. - XVII/1962, 73-109 + Krt. I-IV +
+ Tbl. I-XIV. Zusammenfassung. * D. Sergejevski.
294. SERGEJEVSKI, Dimitr.ije: Rimska cesta Narona-Leusinium. (Prethodno istra
ivanje.) Rbmische Strasse Narona-Leus inium. (Vorlii ufiger Bericht.)
- XVII / 1962, 111-113 + Krt. 1. Zusammenfassung. * D. Sergejevski.
295, SERGEJEVSKI, Dimitrije: Rimski rudnici eljeza u sj everozapadnoj Bosni.
Die rbmischen Eisenbergwerke im Nordwestlichen Bosnien. XVIIIJI963,
85-102. Zusammenfassung.
296. SERGEJEVSKI, Dimitrije: Zrtvenik Dolihena i Kasija, Autel de Dolichenus
et de Casios, - XX/1965, 7-15, Resume.
297, SERGEJEVSKI, Dimitrije: Equites bistuenses, - XX/ 1965, 17-25. Zusammen
fassung,
298. SOLOVJEV, Aleksandar: Novi podaci za istoriju neomanihejskog pokreta u
Italiji i Bosni (De nouvelles donnees sur le mouvement
en Italie et en Bosnie). - VIIII1953, 329-334, Cir. Resume. * Dr A. So
lovjev.
299. SOLOVJEV, Aleksandar: Prinosi za bosansku i ilirsku heraldiku (Notes sur
la science heraidique bosniaque et illyrienne). - IX/1954, 87-135. Resume.
* Dr A. Solovjev.
300. SOLOYJEV, Aleksandar : Broj grobnih spomenika u Bosni i Hercegovin,i.
(Nombre des monuments sepulcrals en Bosnie et Herzegovine) ,
- X/1955, 217-218.
STREIT, Reiha rd v. BRUNNACKER, Karl bibI. jed, br. 95.
301. Mate: Gdje se nalazilo jezero iz 24, pogi. Pseudo Skilakova Peripia?
[De s itu magni lacus Naroniani in Anonymi (vulgo Scylacis) Peripio],
- VIII / 1953, 111-129. Sumarium.
265
PREGLED SADRZAJA GZM. NS. ARHEOLOGIJA 1958-1978.
v
302. VEGO, Marko: Odgovor na "Povodom o vizantijskom zlatniku
od F. - VIIII1953, 371-372. :#: M. Vego.
Rubrika: Prikazi i biljeke.
303. VEGO, Marko: Statueta iz Studenaca (Die Statuette von Studenci). - IX/ 1954,
154--178 + Tb!. I. Zusammenfassung.
304. VEGO, Marko: Srednjevjekovni latinski spomenici XVI vijeka. (Mittel
alterIiche lateinische Denkmaler aus dem XVI Jahrhundert in
- IX/1954, 255-272 + Tb!. I-IV. Zusammenfassung.
305. VEGO, Marko: Nadgrobni spomenici porodice u selu Biskupu kod
Konj ica (Die Grabdenkmaler der Feudalherren in Biskup bei
Konjic in der Herzegovina). - X/1955, 157-166 + Tb!. I; XII/1957, 127
-141 + Tb!. I-X. Zusammenfassung.
306. VEGO, Marko: Nalaz dinara u Vare u (Fund von Ragusaner
Dinaren in Vare) . - X / 1955, 211-215 + Tb!. I. Zusammenfassung.
307. VEGO, Marko: - najstariji pisani spomenik u Bosni
i Hercegovini (X-XI (Die Platte von Humac - das alteste
cyrillische Schriftdenkmal in Bosnien und der Herzegovina - X oder XI
Jahrhundert). - XII1956, 41-61 + Tb!. I-II. Zusammenfassung.
308. VEGO, Marko: Prilog topografiji srednjevjekovne Hercegovine. (Ein Beitrag
zur mittelalterlichen Topographie der Herzegovina). - XII/1957, 267-276.
Zusammenfassung.
309. VEGO, Marko: Crkva u kod Konjica. (Die Kirche in bei
Konjic). - XIII/1958, 159-167 + Tb!. I-V. Zusammenfassung.
310. VEGO, Marko: natpisi iz Hercegovine. (Mittelalterliche cyrillische
Grabinschriften aus Herzegovina). - XIII/ 1958, 169-177 + Tb!. I-III.
Zusammenfassung.
311. VEGO, Marko: Arheoloko iskopavanje u Zavali. (Archaologische Ausgl'abungen
aus Zavala). - XIV/ 1859, 179-201 + Tb!. I-VII. Zusammenfassung.
312. VEGO, Marko: Novi i revidirani natpisi iz upe u Hercegovini.
(Neue l.iberprl.ifte cyrillische Inschriften aus dem Gau in der Herze
govina) . - XIV/1959, 221-237 + Tbl. I-IV. Zusammenfassung.
313. VEGO, Marko: Novi i revidirani natpisi iz Hercegovine. Neue und revidierte
Inschriften aus der Herzegovina. - XV-XVII I960-1961, 259-286 + Tb!.
I-IV; XVIII1962, 191-243 + Tb!. I-IV; Xlx/ 1964, 173-21l. Zusammen
fassung.
314. VEGO, Marko: Jovo Prvi klesari natpisa na Balkanu, GZM
1960/1961, sv. za arheologiju, 309-316. - XVII/1962, 257-262. :#: M. Vego.
Rubrika: Osvrti prikazi.
315. VEGO, Marko: Patarenstvo u Hercegovini u svjetlu arheolokih spomenika.
Les patarins d'Herzegovine d'apres les monuments archeologiques.
- XVIIIII963, 195-215. Resume.
316. VEGO, Marko: Jovan Tri natpisa u selu (Istorijski zapisi,
X, knj. XIII, 1-2, Cetinje, 1957, str. 258-265). - XIX/1964, 223-224. :#: M.
Vego.
Rubrika: OsvrtJi. i prikazi.
317. VEGO, Marko: Sima Istorija srednjovekovne bosanske drave, Beo
grad, 1964. - XX/ 1965, 295-304. :#: M. Vego.
Rubrika: Osvrti i prikazi.
318. Drago: Predstava kola na i njihovo (La figura tion
du kolo sur les et sa signification). - IX/ 1954, 275-279. Resume.
319. VINSKI, Zdenko: Ponovo o naunicama zvjezdolikog tipa (Nochmalige Fest
stellungen zur zeitlichen Zugehorigkeit der Ohrgehange mit sternformi gen
AnsatzstUck). - X/1955, 231-238. Zuzammenfassung.
Rubrika: Prikazi i bilj eke.
320. VINSKI, Zdenko: Nalaz iz Velike Kladue i problem naunica tipa okrenute
piramide (La trouvaille de Velika Kladua et le probleme des boucles
d'oreilles du type pyramide renversee). - XI/1956, 63-84 + Tb!. I-VII.
Resume.
266
DOBRILA BOKAN
w
321. WERNER, Joachim: Ranokarolinka pojasna garnitura iz Mogorjela kod Capljine
(Hercegov,ina). Fruhkarolingische Gurtelgarnitur aus Mogorjelo bei CapIjina
(Hercegovina). - XV-XVl/1960-1961, 235-247 + ObI. I-II.
Naporedni tekst. Prevodilac Nada
z
322. ZELENIKA, AndeIko : Nalaz rimskog nadgrobnog spomenika u Humcu kod
Ljubukog (Pierre tombale roma ine a Humac pres de Ljubuki). - XV
-XVI!1960-1961 , 323-324 + Tb!. 1.
ZELENIKA, v. PASKVALIN, Veljko bibI. jed. br. 255.
REGISTAR GEOGRAFSKIH IMENA I LOKALITETA
A Bosna 12, 73, 76,79, 129, 151 , 154, 270
Bosna i Hercegovina 17, 47, 159,
Anadolija 152
\91-192, 196, 229, 231, 240, 243,
Anderba 293
248-249, 253, 281 , 300
(Lastva) 83
Bratunac 83
Arapi (Mos tar) 313
263
(Visoko) 10,76
Brekavica 128
Brievo (Prijedor) 286
(Hercegovina) 312
Brskovo 113, 195
B
281
Budva 263
Badanj (Stolac) 45,213 Bugo.ino 134, 241 , 264-265
Ba.iina Bata 1:36 Bu.iakovina (Mreice-Miljevina) 313
Bakri 312 (Travnik) 249
Balkan 152-153, 155, 177,314 Bukovica (Konjic) 189, 313
Baltine Bare (Gornjenica, Prijedor) 201, Bukovica (Travnik) 249
267 But'mazi (Stolac) 313
Banja Luka 244
Butmir 47, 73, 158
polje (Hercegovina) 118
Banj ica (Beograd) 71
Bare (Blagaj) 46
Barice 99
e
Bigesta (Humac) 86
127-128, 301
Carevo Polje (Jajce) 254
Bihovo (Trebinje) 259
Clm (Mostar) 25
,(Ljubuki) 180
Crkvina (Blagaj) 46
Bijela (pritoka Neretve) 4
Crkvina (Grahovo) 115
Bi.ielo Polj e 177
Crkvina (Makljenovac) 36
Bila 48 Crkvina (Panik) 143
Biograd (Konj ic) 4
Crkvina (Prijedor) 121
Bis kupi (Konjic) 305
Crkvina (Sjeversko) 226
Bjel.iani (Dabar-polje) 313
Crkvina (Osora) 140
Blaga.i (Japra) 44, 46, 181
Crkvice (Greben) 140
Blagaj (Mostar) 313
Crna Gora 56
Bobovac 20
Crvena Stijena 38-39, 61, 65.
Bokevac (Kostajnica) 4
73, 89, 91-92, 95, 194, 274
Boljuni (Stolac) 83, 161, 313
(Rogatica) 9, 313
Borasi (Vitina) 251
244
e
Borovac (Hercegovina) 4
Bosanska Gradika 187
Capljina 134
Bosanska 60, 98
Bosanski Petrovac 127
Carakovo (Prijedor) 97
Bosansko Podrinje 22 128
267
PREGLED SADRZAJA GZM. NS. ARHEOLOGIJA 1958-1078.
Celinjak 36
Bara (Zelengora) 83
Bare ,(Kalinovik) 313
Cerin (Hercegovina) 312
(Trebinje) 313
(Bugoj no) 157
Cungar (Cazin) 58, 106
e
128
(Hercegovina) 118
Cemenci 56
D
Dabrice (Stolac) IlO
brdo (Podnovlje) 36
Daors. .. v.
313
Dbar 4
Debelo brdo (Sarajevo) 106, 201
Debelo brdo (Ularice) 74
Delminium 85
(Lug - Trebinje) 313
Doboj 98, 134, 219
Dolac (Ljubuki) 24, 291
Dolac 156
Doljani (CapIjina) 313
Domaevo (Ljubomir) 313
Donja dolina 97, 127, 201-202, 280
Donje Drenice (Zauje kod Mostara)
313
Donii Jasenjani (Mostar) 196
Donji Laminci 201
Donji Unac (Drvar 249
strana 143, 183
(Hercegovina) 313
(Depi) 4
Duvanjsko polje 85, 98
Duvno 201, 279
Dvorovi (Bijeljina) 196, 201
D
Dakula 98
D
(Travnik 134, 249
E
Epidaurum 293
F
Fatnica (Hercegovina) 313
Fojnica 30
G
Gaj (Kulai) 36
129
polje 88
Glasinac 100, 105, 126
(Ljubinje) 313
123, 126-128, 148,
204, 275- 276
Gom.ieniC'a (Prijedor) 232
Gorade 313
Gorica (Ljubuki) 201
Gorica ( Posuje) 98
Gorica (Stolac) 313
Gornja Kapovica (Ljubinje) 313
Gorn.ia Tuzla 73, 98, 102, 160
Gornje Hrasno (Hercegovina) 313
Gornje Ocrkovlje 248
Gornje Slano (Trebinje) 313
Gornji Turanji (Trebinje) 313
Gornji Vakuf 241, 265
Gostilj (Donja Zeta) 41
Grabovca brdo (Podnovlje) 36
(Gacko) 313
(Visoko) 178
Grad (Bare) 4
Grad (Depi) 4
Grad (Gornja Tuzla) 106
Grad (Repovci) 4
Gradac 4
Gradac (Grahovo) 115
Gradac (Hutovo) 313
Gradac (Konjic) 313
Gradac (Kotorac) 106
Gradac (Posuje) 184, 201
Gradina (Derventa) 196
Gradina (Grahovo) 115
Gradina (Semizovac) 106
Gradina Alihode (Bila) 58
(CitIuk) 313
Grahovo 115
pilja (Hvar) 63
Grapska 53
(Bosanski Samac) 67
64, 152
Gromiljak (Visoko) 286
Grude (Hercegovina) 111, 239
Gubavica (Mostar) 24
H
polje) 88, 279
Ha llstatt 104
Hercegovina 8, 111,161,214, 291.
310, 313, 315
Hodovo (Stol ac) 313
Hrea (Sarajevo) 237
- Sanski Most)
47,58
(Banja Luka) 247
Huduri 128
Hum (Trebinje) 313
Humac (Ljubuki) 14, 86, 307,322
Humi-Liani (Mostar) 313
Humsko 313
Hutovo (CapIjina) 313
268
DOBRILA BOK AN
I
Igalo 263
Ilida (Sarajevo) 134, 164, 245
Isakovci polje) 88
Italij a 230, 260, 298
J
Jadrina 201
Japra 44,46, 257,264
Jaseni (Nevesinje) 313
Jajce 258
Jelake 23
J ezerine 97, 127, 201 , 204
K
197, 210, 220
Kakanj 59, 73
Kal inovik 32, 134, 313
Ka men (Makljenovac) 36
Ka menica 23
Kamenska gradina polje) 279
Kamensko groblje polje) 279
Kapova Jama (Ljubomir) 53
Karlov Han (Duvno) 255
313
glavica (Bosanska Krupa) 103,
106
Kiseljak (Sarajevo) 30,286
Klobuk (Ljubuki) 282
Klobuk (Trebinje) 313
Klj (Gacko) 313
Knepolje (Hercegovina) 310
(Hercegovina) 313
Kom (Rakitnica) 4
Konjic 2-3, 118, 120, 148
Konjsko (Trebinje) 313
Korita (Duvno) 221, 235
Kosor (Blagaj) 313
Koutica (Glasi nac) 106
Kotorac 47
Kral.ievina (Novi Seher) 47
Kragujevac 113, 195
(Kulai) 36
Kreevo (Sarajevo) 30
Krit 152
Krivaia 23
Krndija 36
56
140
Krtinje (Ljubinje) 313
Kruevac (Pogorelice-Hercegovina) 4
Kruevo (Mos tar) 313
Krup.vo (Stolac) 313
Kulai 34
Kupres 29
Kusni'e 53, 106
Kuum (Karue) 36
Kute (Divin-Hercegovina) 313
L
Lal-..-ta i 187
Laminci (Bosanska Gradika) 261
Ledinac (Hercegovina) 313
Leusinium 294
Lipa (Livno) 249
(Konjiic) 52, 55, 73, 1l9-1:l0,
125. 127, 159
Li tica 239
Londa (Makljenovac) 36
Lug (Gorade) 159
Lukavac 96
(Kulai) 34, 36
Lj
Lj ubija 264
Ljubljana 142
Ljubomir 313
Ljubu ki 186
Lj usina 132
(Ulog) 83, 313
Ljuti Do (Dabar-polje) 313
M
Majdani te (Maslovari) 44, 46, 296
Maslovari (Bosanski Novi) 46, 296
Makedonija 127, 152
Makl.ienovac (Doboj) 28, 33, 93
Mala Azija 152
Mala gradina (Kulai) 36
Malo brdo 74
(Oraje) 67
glavica (Dragalovci) 36
(RajIovac) 224, 227
(Prijedor) 286
(Dabar-polje) 313
136
(Trebinje) 313
Mirkova Kosa (Kalinovik) 83
313
Mlin ite 244
(Konavlje) 278
Moe:orjelo (Caplj ina) 42, 84, 321
Mokro (Litica) 292, 313
Mokronoge (Duvanjsko polje) 286
(Trebinje) 222
Most.ar 21 , 310
(Neum) 313
Mounj (Travnik) 249
(Visoko) 7, 177
Muip.vina 73
(Viegrad) 140
N
Narona 284, 294
Nebo (dolina Bile) 47-48, 73
NeklJk (Stolac) 313
Neretva 8, 31
NerptviC'l (pritoka Neretve)
Nerezi (CapIjina) 5, 291
Nevps t 236
56, 166
Nj
313
269
PREGLED SADRZAJ A GZM. NS. ARHEOLOGIJA 1958-1978.
o
Obre I 81
Obre II (Gornje polje) 80
Obudovac (Bosanski Samac) 262
Olovci (Kladanj) 83
Olovo 23
Ometala Prozor) III
polje) 279
OpI '(Stolac) 313
281
Osredak (Bosanska Krupa) 170
(Stolac) 43, 205-209, 211
Otok (Vitina) 108
p
P anik 133, 143, 171, 183, 272, 313
313
Petkovo brdo (Radosavska) 107
56, 90, 316
Pivnica (Odak) 69, 77, 106
Pivnice (Majdan) 196
Pod (Bugojno) 106
Podgradine polje) 279
Podgredine (Cazin) 277
Podranice 244
Podubovac 313
Police (Trebinje) 313
Pol.iice (Popovo polje) 313
Podunavlje 150, 155
Porodin (Bitolj) 70
Posuje 239
Potooi (Mostar) 228
(Doboj) 196
Povalja 177
Premilovo-polje
313
2:3
Pridvorci (Nevesinje) 310
Pridvorice (Ulog) 313
Prijedor 121
Prio (Panik) 143
Ptu.i 50
(Travnik) 134
R
Rabina (Nevesinje) 24
Radimlja 161, 313
Radievina (Gornje Hrasno) 313
Dubrava 313
RajIovac 223
(Prijedor) 233, 268
Rama 31
(Travnik) 120, 249
Rapti (Boban-i-Trebinje) 313
Rata.i 313
Ravno (Popovo polje) 313
249, 309
97, 201, 204
47, 146
(Travnik) 136
(Blauj) 114
Rube 56
234
(Glasinac) 201
s
Salona 284
Sanski Most 201
Sarajevo 149
Sase (Srebrenica) 250
Semizovac 94, 98
Simi ova 313
Sitnje (Prijedor) 98
Sjekose ina) 248
Sjeverna Bosna 74
SEvlje (Gacko) 313
Sopotnica (Gacko) 313
Soukbunar (Sara jevo) 106
Srbija 49, 151, 154
{Gacko) 313
Stari Majdan 256
Stepen (Gacko) 313
(Doboj) 74
Stolac 185
Stranjani (Zenica) 249
Studena Kamen-ica 23
Studenci (Ljubuki) 303
(Livanjsko polj e) 279
(Konjic) 6
s
Sargovac (Banja Luka) 238
(Bobani - Trebinje) 313
Sipovac (Podveleje) 313
T
Teki.ia (Srebrenica) 283
Teanj 127, 212, 215
Topolje (Knin) 236
Travnik 120
Trebenite (Ohrids ko jezero) 172
Trebinje 11, 271
Trijebanj (Stolac) 249, 263, 313
Trnovlca 313
(Mostarsko blato) 313
Trusina (Konjic) 279
Turbe (Travnik) 134, 175
Tvrdoci 313
Tvrdo (Hercegovina) 313
u
Ubosko (Ljubinje) 313
Ukra jina 150
Usora (Doboj) 28, 73, 93, 98, 182
Ustikolina 129, 252
v
Vare 306
Varo (Koraj) 67, 73
Varvara (Rama) 112, 201
21
21
270
DOBRILA
Vele Ledine (Gostilj) 41
(Hercegovina) 313
Velika (Derventa) 196
Velika gradina (Varvara) 106, 112
Velika Kladua 320
18
Vidotak (Stolac) 313
Vihovice (Mostar) 18
Vinac (.Jajce) 219, 249
Vinogradi ne (Doboj) 74, 106
Vinjani 136
V.ir (Posuje) 199, 201
Vis (Derventa) 106, 198
(planina-Hercegovina) 313
Visoki (Visoko) 218
Visoko brdo (Lupl janica) 35-36, 74
(Capijina) 135, 137
Vitoljina (Ljubuki) 86
(Ljubinje) 313
Vlahovlje (Kalinovik) 83, 313
18
(Boranica) 4.
Vrankamen 201
Vranjevo selo (Neum) 313
Vrbljani (na Sani) 87
BOKAN
Vrdoije (Konj ic) 249
(Teanj) 201
Vukove njive (Posuje) 212
z
Zaloje 122, 126-128, 131, 287
Zavala 311
Zecovi (Prijedor) 58, 66, 79, 106, 121, 124
Zelena (Blagaj, Mostar) 62
Zemunica (Radosavska) 106
Zenica 129, 297
Zlatite (Sarajevo) 106
Zovi Do (Nevesinje) 313

Zabljak (Doboj) 140
Zakovo (Trebinje) 313
(Mostar) 26
Zivanj (Pl' idvorci-Nevesinje) 310
(Posuje) 214