L E T M

S S T E M L E R

GR
letim Sistemleri konusu, bilgisayar bilimleri iinde nemli ve kapsaml bir konuyu oluturur. Bu kapsaml konu, doal olarak, kendine zg eitli zel tanm ve kavramlar ierir. letim sistemleri konusunun gelimesine kout olarak ortaya kan bu zel tanm ve kavramlarn, bata, derli toplu ve zl bir biimde ele alnmasnda yarar vardr. Bu amala, izleyen kesimde nce, iletim sisteminin genel tanm ile kullanc ynnden konumuna deinilmitir. Konumu gerei kullanc ve bilgisayar donanm arasnda ve donanma en yakn bir yazlm katman olarak yer alan iletim sisteminin incelenmesi, ou kez bilgisayar donanmyla ilgili kimi yaplarn ve zel ayrntlarn bilinmesini gerektirir. Bu nedenle, konunun hemen banda, donanmla ilgili bilgilere bavurulmas gerektiinde yararlanlacak, bilgisayar yapsna ilikin standart bir modele yer vermenin doru olaca dnlmtr. letim sisteminin genel tanmnn yapld kesimden sonra bu model aklanmtr. Bundan sonra, zl olarak, program kavramnn geniletilmi bir biimi olan i kavram ve bu kavrama ilikin tek i ve ok i adl iletim dzenleri tanmlanmtr. kavramnn ard sra, bu kez, program kavramna iletim boyutunu katan grev kavram ve bununla bantl ok grevli ilem sz konusu edilmi; ok grevli ilem tanmna ek olarak toplu, etkileimli ve gerek zamanl ilem trleri aklanmtr. Grev ynetimi, ana bellein ynetimi, ktk ynetimi gibi, bir iletim sistemini oluturan nemli alt kesimlere ksaca deinilmitir. Bunun sonrasnda sistem ars kavram aklanm ve rneklenmitir.

LETM SSTEMLER

1.1. letim Sisteminin Genel Tanm ve Konumu

Bilindii gibi bilgisayar sistemleri donanm ve yazlm olarak adlandrlan iki temel birleenden oluur. Gzle grlr, elle tutulur yar iletken yongalar, bunlar tayan kartlar, grnt ekranlar gibi elektronik kkenli birimler ile disk, disket, manyetik erit srcleri, tu takm ve yazclar gibi elektromekanik nitelikli geler bilgisayar donanm olarak adlandrlrlar. Donanm gelerinin anlaml birlikteliiyle ortaya kan bilgisayar sisteminin hizmet retebilmesi programlanarak ie koulmasyla salanr. Bilgisayar donanmlarn, hizmet retme ynnde denetleyen programlar, daha genel bir balamda yazlm diye adlandrlrlar.

Kullanc
1

Kullanc
2

Kullanc
N

letim Sistemi Bilgisayar Sistem Kaynaklar

izim 1.1. letim Sisteminin Konumu Sorunlarn zmnde bilgisayardan yararlanabilmek iin, zmlere ilikin algoritmalar, bilgisayar sistemi zerinde programlamak gerekir. Bu yolla oluturulan bilgisayar programlar, eldeki verileri, algoritmann belirledii yolla ileyerek sonu retirler. Verilerin ilem ncesi bilgisayar sistemine girilmesi, elde edilen sonularn da kullancya dndrlmesi, grntlenmesi gerekir. Bu balamda programlar, sorunun zmne zg ve verilerin giri / k ilemlerine zg olmak zere iki kesimden oluuyormu gibi dnlebilir. Sorununun zmne zg kesimde, rnein, zmn gerektirdii kimi hesaplamalar, arama, sralama gibi ilemler yerine getirilirken giri / k ilemleri kesiminde; verilerin, klavye, disk gibi birimlerden, fiziksel olarak okunmas, yazclardan dkm alnmas gibi ilemler gerekletirilir. Ortalama alma amacyla gelitirilen bir programda, ortalamaya giren deerlerin toplanmas, toplamn ge saysna blnmesi ilemleri sorunun zmne zg ilemlerdir. Ortalamaya giren deerlerin klavyeden okunmas, elde edilen sonularn ekran, yazc gibi birimlerden grntlenmesi ise giri / k ilemlerini oluturur. Verilerin diskten okunmas, ekranda grntlenmesi, yazcdan dklmesi gibi giri / k ilemleri, st dzey programlama dilleriyle, birka komutla yerine getirilen ilemler olarak alglanr. Ancak derleme sonucunda elde edilen ama programlar iinde, bu ilemlere ilikin kesimler de nemli bir yer tutar. Programlar iinde sorunlarn zmne ilikin kesimler sorundan soruna farkllklar gsterir. Giri / k ilemleriyle ilgili kesimler ise, donanmn fiziksel zelliklerine baml ve bir bilgisayar sistemi iin hep ayndr. rnein, silindir, kafa ve sektr

GR

numaralar bilinen bir disk beinin srcden okunmas, tm uygulama programlarnca, hep ayn biimde yerine getirilmesi gereken bir ilemdir. Bu durumda programlarn, giri / k ilemlerine zg kesimlerinin, ayn donanm zerinde iletilen tm programlar tarafndan ortaklaa kullanlabilecei sylenir. Ortaklaa kullanlabilen bu kesimleri hazr yordamlar biiminde, bilgisayar donanmlaryla birlikte salamak, kullanclar bunlarn gerekletirim ykmllnden kurtarr. Donanma zg karmak ayrntlarn bilinme zorunluluu da, bylece ortadan kalkar. Bilgisayar sisteminin kullanm, bu sistemden hizmet alan kullanclara daha yaln bir grnm ve hazr ilevler erevesinde sunulabilir. Bu yolla program gelitirme sreleri ksaltlarak kullanm kolayl salanr. letim sistemleri, donanm birleenlerinin srlmesine dnk yordamlar hazr ilevler olarak ierirler. Bu yolla kullanclara, bilgisayar sistemine dnk yaln bir grnm ve kolay bir kullanm ortam sunmay amalarlar. Kullanm kolayl iletim sistemlerinin temel amalarndan birini oluturur. Salt bu ama gzetilerek bir tanm vermek gerekirse: letim sistemi, bilgisayar donanm ile kullanc programlar arasnda yer alarak kullanclarn bilgisayar sisteminden kolayca yararlanabilmelerini salayan hizmet yazlm olarak tanmlanr. Ana ilem birimi, ana bellek, giri / k birimleri gibi, bir bilgisayar sistemini oluturan donanm birleenleri, kullanc programlarnn iletilmesinde yararlanlan kaynaklar olarak da dnlebilir. Bu balamda iletim sistemi, kaynak szcn de ierecek biimde: Kullanclarn, bilgisayar sistem kaynaklarndan kolayca yararlanabilmelerine olanak salayan hizmet yazlm olarak da tanmlanabilir. Kullanclar bir bilgisayar sisteminden hizmet alrken donanmsal kaynaklarn yan sra yazlm nitelikli kaynaklardan da yararlanrlar. rnein st dzeyli bir dil kullanarak program gelitiren bir kullanc, bunu yazabilmek iin bir metin dzenleyiciye, programn makina dili programna dntrebilmek iin bir derleyiciye, kimi hazr kitaplk yordamlarn kendi programna katabilmek iin bir balaycya gereksinim duyar. Metin dzenleyici, derleyici, balayc gibi aralar da sistem kaynaklar arasnda saylrlar. letim sisteminin, donanmsal kaynaklarn yan sra yazlm nitelikli kaynaklarn kullanmna da olanak vermesi gerekir. Bu nedenle, yukardaki tanmda yer alan kaynak szcn hem donanm hem de yazlm nitelikli kaynaklar kapsar biimde alglamak daha doru olur (izim 1.1). Kullanclarn bilgisayar sistem kaynaklarndan kolayca yararlanmalarn salama ilevi, iletim sisteminin yerine getirmekle ykml olduu tek ilev deildir. Bu ilev, iletim sisteminin salt kullanclara dnk sorumluluunu belirler. letim sisteminin bunun yan sra, sistem kaynaklarnn verimli kullanmn salamak gibi, iletime dnk ok nemli bir dier ilevi daha vardr. Kullanclar, sistemden, kolay kullanm

LETM SSTEMLER

olanaklarnn yan sra hzl bir iletim de beklerler. Sisteme sunduklar programlarnn hemen iletilerek sonlandrlmasn, bu amala gereksinim duyduklar tm kaynaklarn kendilerine hemen salanmasn isterler. Ancak bilgisayar sistemlerinde kaynaklar kullanclarn tm istemlerini annda karlayabilecek say ve sada olamaz. Zira bu kaynaklar genelde pahal kaynaklardr. Kaynaklarn kstll, bunlarn kullanclar arasnda bllmeleri zorunluluunu dourur. letim sistemi, kstl kaynaklar kullanclar arasnda, hem bu kaynaklarn verimli kullanmn, hem de hzl bir iletimi gzeterek paylatrmak zorundadr. Verimli kaynak kullanm, kaynaklarn olabildiince ok kullanc arasnda bltrlerek bota kaldklar srelerin en dk dzeyde tutulmasn gerektirir. Bu yolla, birim zaman iinde, ayn sayda kaynakla daha ok hizmet retme olanaklar yaratlr. Ancak programlar ynnden tek tek bakldnda bu yaklamn, kaynak bekleme nedeniyle iletim hzlarn drd grlr. Kaynak kullanm verimlilii ve program sonlandrma hz gibi, genelde eliebilen iki ayr parametrenin, ayn anda eniyilenmesi, iletim sisteminin dier temel ve zor ilevini oluturur. Bu durumda: letim sistemi, bilgisayar sistemini oluturan donanm ve yazlm nitelikli kaynaklar kullanclar arasnda kolay, hzl ve nitelikli bir iletim hizmetine olanak verecek biimde paylatrrken bu kaynaklarn kullanm verimliliini en st dzeyde tutmay amalayan bir yazlm sistemi olarak dnlebilir. letim sisteminin, kolay ve hzl kullanm, kaynak verimlilii gibi kstaslarn dnda, bilgisayar ortamnda saklanan bilgilerin, gerek bozulmalara, gerekse izinsiz eriimlere kar korunmasnn salanmas gibi koruma ve gvenlikle ilgili baka ilevleri de vardr. Bu ilevler de tanm iine katldnda: letim sistemi, bilgisayar sistemini oluturan donanm ve yazlm nitelikli kaynaklar kullanclar arasnda kolay, hzl ve gvenli bir iletim hizmetine olanak verecek biimde paylatrrken bu kaynaklarn kullanm verimliliini en st dzeyde tutmay amalayan bir yazlm sistemi olarak tanmlanabilecektir.

1.2. Bilgisayar Yapsnn Gsteriminde Kullanlan Model

Daha nce de belirtildii gibi, iletim sistemi, kullanc (ya da uygulama program) ile bilgisayar sistem kaynaklar arasnda yer alan bir yazlm katmandr. Bu yazlmn incelenmesi, bu balamda denetimleri gerekletirilen donanm birleenlerine ilikin kimi zellik ve ayrntlarn bilinmesini gerektirir. Bu zellik ve ayrntlar incelenecei zaman, gereksiz ayrntlardan soyutlanm ancak fiziksel gereklii yeteri kadar yanstan bir yapsal model kullanmak, bu model zerinde yer alan birleenlerin yaln ve ak tanmlarn vermek szel anlatm kolaylatrmak ve bu anlatma aklk kazandrmak asndan yararl olacaktr. Bu erevede, bilgisayar sistemi dendiinde: Ana ilem birimi, Ana bellek ve Giri / k birimleri

GR

olarak adlandrlan temel birleenden oluan bir btn anlalacaktr. Bu btn ierisinde tek bir ana ilem birimi bulunduu, baka bir deyile incelenen bilgisayar sisteminin tek ileyicili olduu varsaylacaktr. leride bu varsaymn, tek ileyicili sistemlere dayal ilkeleri ok ileyicili sistemlere uyarlamada nemli bir snrlama getirmedii grlecektir. Ana ilem biriminin kendisi de: Yazma / Saya Takm (ksaca yazma takm), Aritmetik-Mantk Birimi ve Denetim Birimi olarak, alt birleenden oluan bir birim olarak modellenecektir. Ana bellek, szcklerden oluan dorusal bir dizi biiminde dnlecektir. Giri / k birimi, Giri / k srcs ile Giri / k arabirimi ikilisinin oluturduu btnn ad olarak kullanlacaktr. Ana ilem birimi, ana bellek ve giri / k birimleri, bilgisayar sistem donanmn oluturmak zere bir yol yaps erevesinde btnleeceklerdir. Bu balamda, giri / k arabirimleri, giri / k srclerinin ana ilem birimi ve ana bellek ikilisi ile btnlemesini salayan uyarlayc birimler olarak dnlebilecektir (izim 1.2).
Adres Yolu ... AB Ana Bellek
Giri/k Arabirimi
1 N Src N Src 1

Veri Yolu Denetim Yolu

izim 1.2. Bilgisayar Yaps Modeli Yol, ortak ilevleri uyarnca gruplanm im ileti hatlarna verilen addr. Bu balamda: adres, veri ve denetim yollar szkonusu edilecektir. Adres yolu, ana ilem biriminin, okuma ya da yazma amacyla erimek istedii, ana bellek szc ya da giri / k arabirimi yazmacn belirlemede (adreslemede) kulland genelde tek ynl hatlara; veri yolu, kimlii adres

LETM SSTEMLER

yolu zerinde bulunan bellek szc ya da arabirim yazma ieriklerinin buralardan ana ilem birimi yazmalarna ya da ana ilem birimi yazmalarndan buralara iletildii ift ynl hat grubuna verilen addr. Denetim yolu ise, ana ilem birimi ile ana bellek ve giri / k arabirimleri arasndaki veri aktarmlarnn zamauyumlanmasna yarayan imlerin iletildii hat grubudur. Adres ve veri yolu zerinden iletilen adres ve veri imleri bir btn olarak anlamldr. Zira, adres ve veri yolunu oluturan her hat, ayn anda, ayn adres ya da veri szcnn deiik bit deerlerini tar. Denetim yolunu oluturan hatlar ise okuma - yazma, saat, kesilme ve dorudan bellek eriim istemleri, istem alnd imleri gibi, zaman ierisinde birbirlerinden bamsz olarak gelien imleri tarlar. Von Neumann ilkesine gre alan bir bilgisayar sisteminde, ana bellekte saklanan komutlar yorumlanarak ya ana bellekte ya da giri / k arabirim yazmalarnda tutulan veriler zerinde, temel aritmetiksel ve mantksal ilemler gerekletirilir. Bunun iin ilemin trn belirleyen komutlara ve ilemin uygulanaca verilere eriim gereklidir. Ana ilem biriminin temel etkinliini oluturan ana bellee ya da giri / k arabirim yazmalarna eriimin mant, zaman izenei diye adlandrlan bir izim yoluyla gsterilir. Zaman izenekleri, bilgisayar donanmlarnca yrtlen alt dzey ilemleri aklamada gl bir gsterim aracn olutururlar.
T1
Saat

T2

T3

T4

T1

T2

T3

A d re s

[P ro g ra m S a y a c ]

[r2 ]

RD

W R

V e ri
m o v [r2 ], r1

Kom ut Kodu

[r1 ]

a lg e t ir e v r e s i

m o v [r2 ], r1

u y g u la e v r e s i

izim 1.3. rnek Zaman izenei Zaman izenekleri, ana ilem biriminin gerek bellek szcklerine, gerekse arabirim yazmalarna eriimi srasnda etkili olan, adres, veri ve denetim nitelikli imlerin zaman eksenindeki izimlerinden oluur. Bu izimlerde imlerin zamana gre deien mantksal

GR

dzeyleri gsterilir. Zaman izenekleri zerinde, tm imlerin, mutlaka ayr ayr gsterimlerine yer verilmez. Adres ve verileri simgeleyen imler gibi birbirleriyle baml imler demetlenerek gsterilir. Bu durumda, izim zerinde, bu imlere ilikin salt ortak dzey deiimlerine yer verilir. Zaman izeneklerinde kullanlan zaman birimi, ana ilem birimi saat imi periyodudur (Ti). Bu nedenle, genellikle zaman izeneklerinin en st kesiminde saat imini simgeleyen bir kare im izimine yer verilir. Zira bilgisayar sistemlerinde ilem ak ve bu aknn gerei olarak ortaya kan im dzey deiimleri, bir saat imine uyumlu (zamanuyumlu) olarak geliir. Bu aklamalar rneklemek zere, izim 1.3' te, mov [r2],r1 simgesiyle gsterilen, r1 adl yazma ieriini r2 adl yazmacn gsterdii adrese aktaran (yazan) rnek bir komutun, varsaymsal bir ileyici iin zaman izenei verilmitir. Bu zaman izeneinin ilk kesimi komut kodunun bellekten okunmas (komut algetir evresi) srasnda, ikinci kesimi ise r1 yazma ieriinin r2 yazma ieriiyle adreslenen bellek szcne yazlmas (komut uygula evresi) srasnda, adres, veri ve ilgili (RD: read/oku; WR: Write/yaz) denetim imlerinin deiimlerini gsteren izimlerden olumutur. Yukarda belirtildii zere adres ve veri imleri, bunlarn bulunabilecei her iki olas dzeyi simgeleyen iki kout doru ile, demetli biimde ve sadece deiimler gsterilerek izilmitir. Tek bana anlaml olan RD ve WR gibi denetim imleri ise ayr birer izimle gsterilmitir. mlerim deiim anlarnn dier imler ve saat imi ile olan zaman uyumu eri oklarla vurgulanmtr. Ana bellek ve giri / k arabirimleri, ana ilem birimi ile iletiimlerinde, veri yolunu ortak kullanmak durumundadrlar. Bu birimler, veri yolunu salt ana ilem birimi buna izin verdii srece (bu birimleri setii srece) kullanabilirler. Bu sreler dnda, veri yolu ile balantlarn kopuk tutmak zorundadrlar. Bu nedenle, veri yolu zerinde imler, salt aktarldklar sre boyunca ve kopuk kopuk gsterilirler. Aktarm anlarnn dnda veri yolunun bo (yksek empedans konumunda ya da birimlerden kopuk) tutulduunu belirtmek iin yarm dzeyli, dz bir izgi kullanlr.
mov [r2],r1 komutunun iletiminin ilk evresi olan algetir evresinde ana ilem birimi,

adres yolu zerine, iletilecek komutun adresini ieren program saya ieriini koyar. Adres hatlar zerinde adres bilgisi varln srdrrken, ikinci saat periyodunda, saat iminin den kenaryla zamanuyumlu olarak RD denetim imini ykseltir. Bir saat periyodu sresince bekledikten sonra, RD iminin den kenaryla zamanuyumlu olarak, veri yolu zerinde bulunan veri deerini komut yazmac iine aktarr. Bu ilem, ana ilem biriminin bellekten okuma yapma ilemidir. Algetir evresinin drdnc periyodunda, komut yazmac iinde yer alan komut kodunun zm (yorumlamas) yaplr. Komutun uygulamas, algetir evresini izleyen periyod iinde gerekleir. Bellekten okuma ileminde olduu gibi, ana ilem birimi, adres yolu zerine, bu kez r2 yazmacnn ieriini koyar. Adres hatlar zerinde bu adres bilgisi varln srdrrken, bu evreye ilikin ikinci saat periyodunda, saat iminin den kenaryla zamanuyumlu olarak, bir yandan WR denetim imini ykseltirken dier yandan, veri yolu stne r1 yazma ieriini ykler. Bir saat periyodu boyunca bu durumda bekledikten sonra, WR imini drp veri hatlaryla olan balantsn koparr. Bir periyodluk bu sre iinde,

LETM SSTEMLER

ana ilem birimi, adreslenen bellek biriminin, veri yolu zerinde hazr tutulan deeri (r1 ieriini), ilgili (r2 ile adreslenen) szck iine aktardn varsayar. Bu ilem de, ana ilem biriminin bellee yazma yapma ilemidir. Zaman izeneinin amac, szl olarak verilen bu uzun aklamalar, grsel yolla, daha yaln, ksa ve standart bir biimde aktarabilmektir.

1.3. in Tanm
Kullanclar bilgisayar sistemlerinden ilgili programlarn altrarak yararlanrlar. Bir programn altrlmas, iletim sisteminin, ileride greceimiz kabuk katmannca yorumlanan, run, execute gibi kimi sistem komutlar 1 araclyla ya da sadece bu programn (derlenmi biiminin) sakland ktk ad verilerek salanr. Kullanclar, kimi zaman ya deiik programlar arka arkaya ya da ayn program deiik veri takmlaryla, belirli bir mantksal srada iletmek gereksinimini de duyabilirler. rnein A programn altrmak, bu programn oluturduu K1 ktn B program ile ilemek ve K2 ktn elde etmek istenebilir. Bu rnekte sralanan ilemler bir ii oluturur. Bu durumda i, kullanclarn sistemden bir btn olarak ele alnmasn istedikleri ilem takmna verilen ad olarak tanmlanr. , program kavramn genileterek ieren bir kavramdr. Bu balamda, tek bir program da, yine i olarak adlandrlabilecektir. Hemen hemen tm iletim sistemleri, kullanclarna i tanmlama olanaklar sunarlar. Kiisel bilgisayarlara ynelik MS-DOS iletim sisteminde i tanmlama, bu ama iin ngrlm ktkler kullanlarak yaplr. Kullanclar bir btn olarak iletilmesini istedikleri komut ya da programlarn, tr .BAT olan zel bir ktn iine, istedikleri iletim srasnda yazarlar. Tanmlanan i, bu zel ktn ad verilerek altrlr.
cd /usr/$altklv sort < $kutuk1 > yenikut cmp -s yenikut eskikut if test $? -eq 1 then program < yenikut fi

izim 1.4. UNIX'te Tanm Kt rnei UNIX iletim sisteminde de, MS-DOS kapsamnda aklanana benzer bir yolla i tanm yaplr. Kullanclar, gene bir btn olarak iletilmesini istedikleri komut ya da program adlarn, metin tr bir ktn iine, istedikleri iletim srasnda yazarlar. letilir (X) zellii kazandrlan bu ktn ad verilerek tanmlanan i altrlr. Gerek MS-DOS
1

letim sistemi komutlar ya da ksaca sistem komutlar, kullanclarn program gelitirmek, iletmek, ktkleriyle ilgili kopyalama, listeleme, adlandrma, silme gibi kimi temel ilemleri yerine getirmek iin kullandklar zel komutlardr. Bu komutlar iletim sistemi tarafndan yorumlanp altrlan komutlardr. Bu nedenle, iletim sisteminden iletim sistemine, gerek adlandrma gerekse kullanm mant ynnden ayrm gsterirler. leride sistem komutu kavramna yeniden dnlecektir.

GR

gerek UNIX iletim sistemlerinde, bir ktk iinde sralanan komutlar, giri kt ad, seenek numaras gibi iletim aamasnda salanacak parametrelerle donatmak ya da bu komutlar, ilem ak srasnda ortaya kan koullara bal olarak gerekletirmek de olanakldr. Bu gerekeye dayal olarak, kimi zaman i tanm ya da i denetim dillerinden de sz edilir. izim 1.4 'te verilen i tanm iindeki if, fi gibi komutlar UNIX i denetim dili (Shell Programlama) komutlardr. UNIX iletim sistemi ortamnda, usr/$altklv adl alt klavuz altndaki $kutuk adl ktn sralanmas, sral ktn yenikut iinde oluturulmas, yenikut'n eskikut'le karlatrlmas, bu ktkler ayn deilse yenikut ile program'n altrlmasn gerekletiren ile ilgili ktk ierii izim 1.4 ' te verilmitir. UNIX kurallar gerei $ iareti ile balayan deiken adlar, ie, iletimin balama aamasnda sunulacak parametreleri gstermektedir. Bu balamda, izim 1.4 ' teki rnekte, sralanacak ktk ad ile bu ktn bulunduu altklavuz ad, iletim aamasnda ie aktarlacak parametreler biiminde yazlmtr. Szkonusu i altrlrken i admlarn ieren ktk adnn yannda, ilgili alt klavuz ad ile sralanacak ktk ad girilecektir. izim 1.4 ' te verilen cmp komutu, -s anahtar ile altrlarak karlatrma sonucunun deeri, bir alt satrda ? ile belirtilen durum deikeni iinde oluturulmaktadr.

1.4. Tek Dzeni, ok Dzeni Tanmlar

Tek i ve ok i dzenleri bilgisayar sistemleri zerinde yrtlen iletim dzenleridir. Bir bilgisayar sisteminde, ayn anda tek bir i iletime alnabiliyor ise kurulan iletim dzenine tek i dzeni denir. Bu dzen iinde tm sistem kaynaklar, ayn anda tek bir i, dolaysyla tek bir kullanc tarafndan tketilir. Tek i dzeni, genel amal bilgisayar sistemlerinin kstl kaynaklara sahip olduu ilk yllarda kullanlm, sonradan bilgisayar donanmlarnn ucuzlamasna kout olarak tm kaynaklarn tek bir kullancya adand kiisel bilgisayarlarda da geerli olmu bir iletim dzenidir. ok i dzeni, tek i dzeninin yetersizliklerini amak zere ortaya kan bir dzendir. Bir bilgisayar sisteminde, birden ok i, ayn anda iletime alnabiliyor ise kurulan iletim dzenine ok i dzeni denir. Birden ok iin ayn anda iletime alnabilmesi, bir iin iletimi sonlanmadan dier ilerin de iletimlerinin balatlmas demektir. Birden ok iin ayn anda iletime alnabilmesi, sistem kaynaklarnn bu iler arasnda, ezamanl olarak paylatrlmasn gerektirir. Tek i dzeninden ok i dzenine, sistem kaynaklarn iler arasnda paylatrarak bir yandan bu kaynaklarn kullanm verimliliini, dier yandan, birim zaman sresi iinde daha ok i sonlandrp iletim hzlarn artrmak amacyla geilir. Bir bilgisayar sistemini oluturan ana ilem birimi, ana bellek ve giri / k birimleri, ilem hzlar ynnden ele alndklarnda farkllklar gsterirler. Bu birimler zerinde ilem hzlarndan sz edebilmek iin, ncelikle bu birimlere zg temel ilemlerin tanmn vermek gerekir. Bilgisayar sistemini oluturan donanm birleenlerinin temel ilemleri dendiinde bu birimlerin bir seferde gerekletirebildikleri, alt admlara

10

LETM SSTEMLER

blnmeden (atomik olarak) ele alnan ilemler anlalr. Bu balamda, ana ilem birimi zerinde yrtlen temel ilem komut iletimi, ana bellek zerinde yrtlen temel ilem szce eriim, giri / k birimi zerinde yrtlen temel ilem ise ilgili src dzeyinde saklanan (fiziksel bir disk bei gibi) bir birimlik bilgiye eriim ilemidir. Ana ilem birimi ve ana bellek zerinde yrtlen temel ilemler, hzlar asndan byk ayrm gstermezler. Zira izim 1.3'te yer alan zaman izeneinden de grlecei gibi komut iletimi birka bellek eriiminden olumaktadr. Giri / k birimleri zerinde yrtlen temel ilem hzlar ise, ana ilem birimi ve ana bellek zerinde yrtlen temel ilem hzlarna gre ok dktr. Bir disk srcden bir beklik bilginin okunmas iin gerekli ortalama sreyi, bir makina komutunun ortalama iletim sresiyle karlatrmak, bu ayrm rneklemek iin yeterlidir. 3600 rpm (dng / dakika) hznda dnen, 12ms'lik (average seek time) ortalama yatay eriim sresine sahip, her izinde 512 baytlk 63 sektr bulunan bir disk srcde, iki sektrden oluan bir bee2 ortalama eriim sresi:

to = ty + td + ta olarak hesaplanr.
Burada

ty ortalama yatay eriim sresini, td ortalama dngsel gecikme sresini, ta ise bir beklik bilginin src-arabirim aras aktarm sresidir3. ty = 12 ms; td = (1/60)(1/2) = 8,3 ms; ta = (1/60)(2/63) = 0,06 ms olduundan to yaklak 20 ms olarak bulunur.

Bu durumda:

200 MHz'lik saat imi ile alan ve makina komutlar 1 saat periyodu iinde iletilen bir ana ilem birimi iin komut iletim sresinin, (1 / 200) x 10-6 saniye, ya da 5 nanosaniye (ns) olduu hesaplanr. Disk ile ana ilem birimine ilikin temel ilem sreleri karlatrldnda (5ns / 20ms) gibi bire drt milyonluk bir oran elde edilir. Baka bir deyile, bir bein disk srcden okunma sresinde ana ilem birimi 4.000.000 makina komutluk bir programn iletimini tamamlayabilmektedir. Giri / k sistemi incelenirken grlecei zere, bir bek bilginin disk srcden okunabilmesi iin, bu srcnn bal olduu arabirim dzeyinde yer alan ve genellikle komut yazmac olarak anlan yazma iine,

2 Bilindii gibi bir disk src bir ya da birka dnen plakadan oluur. Plakalar zerinde bilgi iie izler biiminde kaydedilir. zler belirli sayda sektre blnr. Giri / k biriminden bir seferde okunup yazlabilen veri birimi ksaca bek olarak adlandrlmtr. 3

Srcden okunan bilginin arabirime aktarlmasndan sonra arabirimden de ana bellee aktarlmas gerekir. Giri / k Sistemi adl blmde aklanaca gibi, bu aktarmlarn sreleri eriim sreleri toplamna katlmayacak kadar kktr.

GR

11

okuma ilemini belirten bir kod deerini yazmak, bunun sonrasnda arabirimin, okuma ilemini tamamlayarak ana ilem birimini, bir biimde uyarmasn beklemek gerekecektir. Bu durumda, tek i dzeninin uyguland bir sistemde, ana ilem birimi, program iletimini srdrebilmek iin ilgili bein ana bellee aktarlmasn beklemekten baka birey yapamayacaktr. Baka bir deyile, ana ilem birimi, yzbinlerce komut iletebildii bir sre boyunca bekler (bo) durumda tutulacaktr. Bilgisayar sistemi donanm birleenleri arasnda en nemli kayna oluturan ana ilem biriminin daha verimli kullanlabilmesi, bu birimin bekler durumda kald sreleri ksaltmakla olanakldr. Bu srelerin ksaltlmas ayn anda birden ok ii iletime almak yoluyla gerekletirilir. Anmsanaca gibi, ayn anda birden ok iin iletime alnmas, bir iin iletimi sonlanmadan dier ilerin de iletimlerinin balatlmas demektir. letimi srdrlen bir iin giri / k ilemi balatmas durumunda, ana ilem biriminin bo kalmasn nlemek zere yeni bir i iletime alnarak ok i dzeni kurulur. izim 1.5'te, bu yolla, 3 deiik iin birlikte iletimi rneklenmitir.

AB

AB bo

AB'ni bekler

1.
G/ AB AB'ni bekler AB'ni bekler

2.
G/ AB

AB'ni bekler

AB'ni bekler

3.
G/

izim 1.5. Deiik in Birlikte letimi Herhangi bir anda, iletimi birlikte srdrlen i says, sistemin o anki ok i dzeyini belirler. Bu dzey, bilgisayar sisteminin, kaynak kullanm ve verilen iletim hizmetinin nitelii ynlerinden llen baarmn nemli lde etkiler. Bu dzeyin belirlenmesi Grev Ynetimi adl konu bal altnda aklanan ve Ynetici olarak anlan iletim sistemi kesiminin temel ilevini oluturur. Bu ynetim kesimi, ayn anda iletime alnan i saysn belirlemenin tesinde iletime alnacak ilerin ana ilem birimi ve giri / k birimlerine ynelik istemleri asndan da dengeli biimde harmanlanmalarn salar. Ana ilem birimi kullanm arlkl ilerle (rnein youn ana ilem birimi kullanm gerektiren grnt ileme tr ilerle), giri / k birimleri kullanm arlkl ilerin

12

LETM SSTEMLER

(rnein ktkler zerinde gnleme yapan ilerin) birlikte ele alnmalar, ayn anda hep ayn tr kaynaklara talep yaratarak kaynak darboazna ve sistem baarmnn dmesine neden olabilecektir. Baka bir deyile ilerin, ana ilem birimine gereksinim duyduu anlarn akmas, ana ilem birimini daha uzun sreler beklemelerine; giri / k srclerine eriim gereksinimi duyduu anlarn akmasnn artmas ise ana ilem biriminin daha uzun sreler bota kalmasna neden olacaktr. Bunu rneklemek zere, izim 1.5'in ilk kesiminde, ilerin, ana ilem birimi kullanm srelerinin ksa srd varsaylm, bu durumda ana ilem biriminin, ilerin giri / k ilemlerinin tamamlanmasn beklemek zere bota kald; izimin ikinci kesiminde ise, bunun tersine, ilerin, ana ilem birimini uzunca sreler ellerinde tuttuklar varsaylarak ilerin giri / k ilemleri sonlandktan sonra ana ilem biriminin boalmasn bekledikleri durum rneklenmitir.

1.5. Grev ve ok Grevli lem

Grev herhangi bir programn iletimine verilen addr. Program durgun komut dizisini tanmlarken grev bu komut dizisini iletim boyutuyla ele alan bir kavramdr. Yukarda sz edilen ok i dzeninin uyguland bilgisayar sistemlerinde, ayn anda birden ok iin ele alnabilmesi, sistem kaynaklarnn deiik iler ya da programlar arasnda paylatrlmasn gerektirir. Ana ilem biriminin de, nemli bir kaynak olarak programlar arasnda paylatrlmas, iletilmekte olan bir programn kesilerek dier bir programn iletime alnmasn gerektirir. letimi kesilen programn iletimine, ileride kalnan yerden devam edilebilmesi ve iletim btnlnn korunabilmesi iin iletimin kesildii konuma ilikin durum bilgilerinin saklanmas gereklidir. Bu amala, iletilen her program iin, bu bilgilerin sakland bir veri yaps ngrlr. lgili programn iletiminin her kesiliinde program sayac, yt sayac gibi programn kulland ana ilem birimi yazma ierikleri, programn sakland ktk kimlii, programca alm ktklerin bulunduu altklavuz kimlikleri gibi bilgiler bu veri yaplarna saklanr. Bir program iletime alnaca zaman ise ana ilem birimi yazma ierikleri ve dier iletimle ilgili deikenler bu bilgilerle gnlenerek iletimin kalnan yerden srdrlmesi ve iletim btnlnn korunmas salanr. Bylece, programlar komut satrlar olarak deil de, iletim bilgilerinin tutulduu, grev iskeleti, denetim bei gibi adlarla anlan veri yaplaryla ele alnm olurlar. Sistem ynnden bakldnda birlikte iletilen komut dizileri (programlar) yerine deiik grev iskeletleri ya da denetim bekleri arasnda anahtarlanan bir ana ilem birimi sz konusu olur. Programn, iletim aamasnda, iskelet adl veri yaps ile ele alnan biimine grev ad verilir. Grev, zellikle, ana ilem biriminin ynetimi asndan nemli ve temel bir kavramdr. Bu kavrama, Grev Ynetimi adl konu bal altnda, ayrntl olarak yeniden dnlecektir. ok grevli ilem, herhangi bir kullancnn ayn anda birden ok grev tanmlayarak iletebilmesine olanak veren bir ilem trdr. ok i dzeni iin verilen tanmn artraca zere ok grevli ilem birden ok grevin ayn anda almasna olanak veren ilem tr olarak dnlmemelidir. Bir bilgisayar sisteminde ayn anda birden ok grevin, iletim sisteminin denetiminde altrlmas, bu sistemde ok grevli

GR

13

ilemin yapldn sylemeye yetmez. Bu, ok i dzeninin kurulmasnda iletim sisteminin bavurduu bir yoldur ve kullanclar ynnden saydamdr. Zira ok grevli ilemin yaplmad sistemlerde de, kimi zel sistem grevleri ile sistem tarafndan tanmlanm kullanc grevleri birlikte almak zorundadr. Bu nedenle, bir sistemde kullanclar, ayn anda, bizzat, birden ok grev tanmlayp iletimlerini birlikte balatabiliyorlarsa, ancak o zaman bu sistemde ok grevli ilemin yapld sylenebilir. ok grevli ilem, iletim sisteminin kullanclara sunduu bir olanak, bir ilem tr olarak alglanmaldr. Bu balamda, MS-DOS iletim sistemi kapsamnda ayn anda birden ok grev alyor olabilmesine ramen kullanclara, ayn anda birden ok program birlikte altrma (ok grevli ilem) olana sunulmamaktadr. Baka bir anlatmla, MS-DOS'ta bir program ya da bir sistem komutunun iletimi sonlanmadan, ekranda imleci yeniden bularak yeni bir program ya da komut iletimi balatma olana bulunmamaktadr. UNIX ve uyumlu iletim sistemleri ise ok grevli ileme olanak veren sistemlerdir. rnein bu iletim sistemlerinde birden ok grev tanmlayp background ad altnda, bunlar birlikte altrma olana bulunmaktadr.

1.6. Toplu lem ve Etkileimli lem

Toplu ilem ve etkileimli ilem, ok i dzeninin kurulduu bilgisayar sistemlerinde, ayn anda iletime alnan ilerin ele aln biimine verilen adlardr. Toplu ilemde (iletimde) iler sisteme, biriktirilerek, dnem dnem sunulurlar. Sisteme sunulan iler, sunu anndan balayarak sonlanncaya kadar kullancnn her trl mdahalesine kapal biimde iletilir. i oluturan admlar bir btn olarak ele alnp topluca iletilirler. Kullanclar admlar arasnda iletim akn izleme ve denetleme (durdurma) olanaklarna sahip deildirler. Toplu ilem bilgisayar sistemlerinin yaygn biimde kullanlmaya yeni yeni baland (altml) yllardan kalan bir iletim trdr. Bu yllarda kullanclar delikli kart destelerinden oluan programlarn, sistem iletmenine sunarlar ve bunlarn kart okuyucu zerinden okutularak iletilmesini isterlerdi. Sunulan bu kart desteleri biriktirilerek dnem dnem okutulup sisteme srayla sunulurdu. Program kart desteleri, ou kez, sistem iletmenine sunulmak zere bilgi ilem merkezinde, bu amala ngrlm kutulara braklp kutular dolduka okutulup sisteme sunulduundan bu ilem trne ngilizce'de batch processing deyimi kullanlmtr. Gnmz bilgisayar sistemlerinde toplu ilem dendiinde, ilerin sisteme, bu amala ngrlm iletim sistemi bekleme kuyruklar zerinden sunulduu ilem tr anlalmaktadr. Kullanclarn i admlarn adm adm iletebildii, admlar arasnda iletim akn izleyebildii ve iletim akna mdahale edebildii ilem tr etkileimli ilem olarak bilinir. Etkileimli ilemde kullanclar sistemle terminaller araclyla etkileim kurarlar. Etkileimli ilem, kullanclara sistemden yalnz bana yararlanyorlarm izleniminin verildii bir ilem tr olarak da tanmlanabilir. Bu ilem trnde ana ilem birimi, ksa zaman dilimleri iinde (rnein her 10 ms'de bir) kullanclara srayla dnerek atanr. Bu zaman dilimlerinin bir ya da birkanda, terminalleri banda oturan kullanclarn, terminallerinden girdikleri iletim komutlar altrlabildiinden kullanclar, komutlarna annda yant alrlar. Bylece sistem tmyle kendileri iin

14

LETM SSTEMLER

alyormu izlenimini edinirler. Bu izlenim doal olarak bilgisayar ilem hznn insannkine gre ok yksek olmasndan kaynaklanr. Etkileimli ilemde, ileri oluturan admlar, kullancnn sunu srasnda iletildiinden iletim aknn izlenmesi salanr. Ayrca iletim, toplu ilemin tersine kullancnn denetiminde istenen herhangi bir anda, terminallerdeki zel denetim tular kullanlarak kesilebilir. Etkileimli ilem, ana ilem biriminin kullanclar arasnda ksa srelerle paylatrlyor olmas nedeniyle zaman paylaml ilem olarak da adlandrlr. ok kullancl bilgisayar sistemlerinde toplu ilem ve etkileimli ilem birlikte kullanlan ilem trlerini olutururlar. Genelde kullanclar program gelitirme, metin dzenleme, program derleme ve snama, veri taban sorgulama gibi ksa sreli ilerini etkileimli ortamda gerekletirirken daha karmak, birden ok sayda alt admdan oluan ve uzun sren ilerinin iletimi iin toplu ileme bavururlar. Toplu ilem, alt adm ak sras deimeyen, bu nedenle admlar aras iletim ak denetimine gerek duyulmayan iler iin, kullancy terminali banda, i admlarn izleme ve ardarda girmenin getirecei bekleme zahmetinden de kurtarr. letim sistemi, genelde, etkileimli ilem ortamnda sunulan (ksa srede sonlanaca varsaylan) ileri toplu ilem ortamnda sunulan ilere gre daha ncelikli olarak ele alr. Sisteme toplu ya da etkileimli ilem ortamlarnda sunulan iler grevlere dntrlr. Etkileimli ilem ortamnda sunulan iler dorudan grevlere dntrlp ana ilem birimine anahtarlanmak zere, hazr grevler kuyruu diye adlandrlan grev bekleme kuyruuna balanrlar. Toplu ilem ortamnda sunulan iler ise, grevlere dntrlmeden nce toplu ilem kuyruklar zerinde bekletilirler. ynetimi olarak anlan iletim sistemi kesimi, kuyruk banda bekleyen ileri, dnem dnem grevlere dntrerek hazr grevler kuyruuna ekler. Toplu ilem ortamnda sunulan iler, etkileimli ilem ortamnda sunulan ilerden arda kalan srelerde sistem kaynaklarn dolu tutmak ve bu yolla kaynak kullanm verimliliini artrmak amacyla iletime alnrlar. Bu nedenle kimi zaman iletim sistemi, dengesiz ve ar kaynak talep eden ileri toplu ilem kuyruklarndan sunulmaya da zorlayabilir. Bu noktaya, Grev Ynetimi adl konu altnda da deinilecektir.

1.7. Gerek Zamanl lem

Yukarda akland gibi, etkileimli ilem, bilgisayar sisteminden terminaller araclyla hizmet alan kullanclarn ilettikleri komutlara, sistemden yalnz yararlanyormuasna hzl yantlar alabildikleri bir ilem trdr. Etkileimli ilem ortamnda alan herkesin tank olabilecei gibi, sistemin ok ykl olduu (rnein sistemden yararlanan kullanc saysnn ar artt) durumlarda terminallerden girilen komutlara alnan yantlar, tek bana kullanm izlenimini silecek biimde gecikebilmektedir. Etkileimli ilemde, sistemin yant sresine bir st snr konabilmesi durumunda yaplan ilem trne gerek zamanl ilem denir. Burada sz konusu st snr, doal olarak saniyeler / milisaniyeler dzeninde dnlmelidir. Gerek zamanl ilem, terminaller araclyla hizmet alnan ok kullancl bilgisayar sistemlerinden ok, yant sresinin retilen hizmetin nitelik ve gvenlii ynnden ok kritik olduu,

GR

15

endstriyel sre denetimi gibi zel uygulamalarn yapld bilgisayar sistemlerinde kullanlan bir ilem trdr. Bu tr bilgisayar sistemlerinde, terminallerden girilen (sunulan) hizmet komutlar yerine s, basn, debi alglayclar gibi elektronik lm birimlerinden sisteme dolaysz ulaan lm ve uyarlar szkonusudur. Bu lm ve uyarlarn gerektirdii (vanalarn alp kapanmas, alarmlarn kurulmas gibi) gdmler sistemin yantlarn oluturmaktadr. Yant sresi dendiinde bu tr denetim nitelikli eylemlerin yerine getirili hz anlalmaldr. Buradan, sistem yant hznn, niin bir st snrla garanti altna alnan kritik bir deer olduu daha kolayca anlalacaktr. Gerek zamanl ilem, genelde, ok grevli ilemle birlikte anlan bir ilem trdr. Zira ok grevli ilem, gerek zamanl ilemin gerekletirilmesinde bavurulmas gereken bir yntemdir. Gerek zamanl uygulamalarda, ilemler ou kez, sisteme d ortamdan gelen uyarlarla ele alnrlar. Bu uyarlarn her biri iin bir ya da birka grev tanmlanr. Bu grevler, ilgili olduklar uyarlarn yant srelerine dayal ncelik srasnda ana ilem birimine anahtarlanrlar. Uyarlarla ilgili grevlerin kolayca tanmlanabilmesi ve tanmlanan bu grevlerin nceliklerine gre ana ilem birimini paylamalar ok grevli ilem ortamn gerektirir. Bu nedenle gerek zamanl ilem, genellikle ok grevli ilemle birlikte anlr ve gerekletirilir. Gerek zamanl nitelemesi ou kez evrim ii deyimi ile ayn anlama gelecek biimde kullanlr. evrim ii, biliim uygulamalarnda verilerin sisteme sunulu biimini tanmlayan bir terimdir. Eer ilenecek veriler bilgisayar sistemine dolaysz ve aracsz bir biimde aktarlyor ise yaplan uygulamann evrim ii bir uygulama olduu sylenir. rnein bankaclk uygulamalarnda mteriler tarafndan gerekletirilen para ekme, para gnderme gibi deiik bankaclk ilemlerine ilikin veriler, telefon hatlar araclyla, dorudan uygulamann yrtld bilgisayar sistemine ulayorsa (dolaysyla hemen ileme konabiliyorsa) yaplan uygulamann evrim ii bir uygulama olduu sylenir. rencilerin, derslere ya da snavlara zel (optik) formlar doldurarak kayt olduklar bir uygulamada ise, bilgilerin, doldurulan formlarn toplanmas ve optik okuma ilemleri sonrasnda bilgisayar sistemine dolayl olarak aktarlmas nedeniyle evrim ii bir uygulamadan sz edilemez. Endstriyel sre denetimi gibi gerek zamanl uygulamalarda da, uygulamann gerektirdii veriler sisteme, rnein elektronik alglayclar tarafndan dolaysz olarak aktarlr. Zira bu uygulamalarda zaman ok nemlidir. Verilerin sisteme dolayl bir biimde aktarlmas hogrlemez. Bu nedenle endstriyel sre denetimi ile rneklenen gerek zamanl uygulamalar her zaman evrim ii uygulamalardr. Ancak bir uygulamann gerek zamanl uygulama olmas, verilerin sisteme aktarl biiminden kaynaklanan bir zellik deildir. Bir uygulamay gerek zamanl klan, daha nceden de belirtildii gibi, yerine getirilen ilem yant hzdr. Gerek zamanl uygulamalar, ayn zamanda evrim ii uygulamalar olabilirken her evrim ii uygulama, mutlaka gerek zamanl bir uygulama olmak zorunda deildir. Bu nedene dayal olarak, gerek zamanl ve evrim ii terimlerinin ayr anlamlar ieren terimler olarak dnlmesi ve bu kavramlar arasnda ayrm gzetilmesi gerekmektedir.

16

LETM SSTEMLER

1.8. letim Sistemini Oluturan Kesimler

letim sistemi, bilgisayar sistemini oluturan donanm ve yazlm nitelikli kaynaklar kullanclar arasnda kolay, hzl ve gvenli bir iletim hizmetine olanak verecek biimde paylatran, bunu yaparken bu kaynaklarn kullanm verimliliini en st dzeyde tutmay amalayan bir yazlm sistemidir. Bu balamda iletim sisteminin, sistem kaynaklar olarak ana ilem biriminin, ana bellein ve giri / k birimlerinin, kullanclar arasnda verimli paylamn salayan ilevleri, ana ilem biriminin ynetimi, ana bellein ynetimi, ktk ynetimi gibi adlarla anlan deiik kesimler iinde toplanr. letim sisteminin yerine getirdii ilevler, ou kez ynetim ilevleri olarak tanmlanr. Ynetim szc Trke'de, daha ok insanlar iin kullanlan bir szck olmakla birlikte burada, anlam, kaynaklar belirlenen amaca en yksek verimi elde edecek biimde ynlendirme biiminde geniletilerek kullanlmtr.
letim Sistemi Komut Yorumlaycs

ekirdek Katman

Ktk Ynetimi

Zamanuyumlama Dzenekleri Donanm G/ Sistemi Grev Ynetimi

A Ynetimi eposta

Ana Bellek Ynetimi Derleyiciler

Kabuk Katman

izim 1.6. letim Sistemi Kesimleri ve Yer Aldklar Katmanlar letim sisteminin, kolay kullanm ilkesi gerei, zellikle sistem giri / k birimlerinin kolayca alglanabilir, yaln mantksal modeller erevesinde dnlerek kullanlabilmelerine olanak vermesi de gerekir. rnein disk, mknatsl erit gibi ikincil belleklerde saklanan verilerin, kullanclara, bayt, tutanak dizileri gibi grnmler altnda sunulmas, bunlar zerinde yaplacak okuma yazma gibi ilemlerin de bu yaln modele uyumlu ilemler olarak ngrlmesi gerekir. Giri / k birimleriyle ilgili bu

GR

17

temel ilev, iletim sistemlerinde ktk ynetimi olarak anlan kesimce salanr. Bunun gibi, kullanclarn altklar bilgisayar sisteminin bal olduu dier bilgisayar sistemlerinin kaynaklarna, rnein o sistemlerde saklanan ktklere, ayrntlardan arndrlm yaplar erevesinde eriebilmelerini a ynetimi kesimi salar. letim sistemleri, yukarda da belirtildii gibi, bilgisayar sistemlerinin kolayca kullanlabilmelerine olanak salamak zere, sistem birleenlerini, kullanclarn kolayca alglayabilecekleri yaln mantksal yaplar olarak sunmaya alrlar. rnein kullanclara ktklerini, kendi uygulamalaryla uyumlu uzunluk ve sayda tutanaktan oluan bir tutanaklar dizisi olarak dnme ve ilgili ilemleri bu yapya uyumlu olarak yrtebilme olana verilir. Kullancnn dncesinde gereklii olan bu yaplar mantksal yaplar olarak adlandrlr. Disk ortamnda saklanan ktklerin, fiziksel olarak, deiik disk yzeylerinin, deiik izlerine dalm deiik sektrler stnde sakland bilinir. Kolay kullanm ynnden, donanmn fiziksel ayrntsnn kullanclardan tmyle gizli tutulmas gereklidir. Bu amala iletim sistemi, kullancya sunulan yaln kullanm modeli ile gerekletirime zg fiziksel yap arasnda geii salamak zorundadr. Ktk kullanm kapsamnda bu gei, ileride ayrntlaryla incelenecek olan ktk ynetim kesimince ele alnr. Ktk kullanmnn yan sra, ana bellein kullanm ynnden de benzer geilerin gerekletirilmesi gerekir. Zira kullanclar iin ana bellek, mantksal olarak, bir szckler dizisidir. Kullanclar programlarnn, ana bellekte bitiken olarak yklenip altrldn dnrler. Ancak gerek bellek alanlarnn verimli kullanm gerekse var olan bellekten daha byk bellek salar yaratma gibi amalarla programlar, iletim sistemi tarafndan sayfa ve kesimlere blnebilir. Bu sayfa ve kesimler ana bellekte bitiken olmayan konumlara yklenebilir. Programlar zerinde, inisyatifi dnda yaplan bu blmlemeler kullancdan gizlenmek zorundadr. Bu gizleme, sayfa ve kesimlere blnm fiziksel program yaplar ile bitiken mantksal program yaplar arasnda gei kurularak iletim sistemi tarafndan salanr. Bu balamda, mantksal kullanm modelleri ile fiziksel gerekletirim modelleri arasndaki otomatik gei ilevi, iletim sisteminin nemli bir ilevini oluturur. Mantksal yaplardan fiziksel yaplara gei, genellikle tek bir admda gereklemez. Deiik soyutlama dzeylerinde, birka admda ele alnr. Alt soyutlama dzeylerinde donanmn fiziksel ayrntsn tayan veriler zerinde ilem yaplr. Soyutlama dzeyi ykseldike fiziksel gereklii daha az yanstan veri yaplarna dayal ilemler sz konusu olmaya balar. Fiziksel ayrntlara dayal alt soyutlama dzeyi ilemler, donanma yakn ilemler olarak da bilinir. Donanma yakn ilemler, ilgili donanmlarn fiziksel ayrntlarn bilmeyi gerektirir. Bu balamda, rnein bir bein disk srcden okunabilmesi iin srcnn bal olduu arabirimin programlanmas gereklidir. Arabirimleri programlayabilmek iin, alma ilkeleri, ierdikleri yazmalarn ilevleri, fiziksel adresleri gibi zel ayrntlar yakndan bilmek gerekir. Bunun tersine, rnein, st dzey programlar iinde yer alan sradan tutanak okuma ilemleri ise st soyutlama dzeyi ilemleri oluturur. st soyutlama dzeyi ilemler, mantksal tutanaklar gibi

18

LETM SSTEMLER

kullancnn dncesinde gereklii olan mantksal veri yaplar zerinde ilem yapmaya olanak verirler. st soyutlama dzeyi ilemler donanma uzak ilemler olarak da bilinir. letim sistemini oluturan deiik ilevsel kesimler, kullancdan donanma inen eksende, ilgili olduklar veri soyutlama dzeyine kout olarak deiik dzeylerde dnlebilirler. Bu dzeylerden en altta olan ekirdek, en stte olan ise kabuk olarak anlr. Kabuk dzey kullancya en yakn, dolaysyla en st soyutlama dzeyini, ekirdek dzey ise donanma en yakn, dolaysyla en alt soyutlama dzeyini ifade eder. Dzeyler katman olarak da anlr. izim 1.6'da, genel amal bir iletim sisteminde bulunan ilevsel kesimler, yer aldklar katmanlarla verilmitir. Bunlardan giri / k sistemi, grev ynetimi ve grevler aras zamanuyumlama dzenekleri kesimi ekirdek katman iinde, ana bellek ynetimi, ktk ynetimi ve a ynetimi kesimleri, kabuk ile ekirdek arasnda kalan ara katmanda gsterilmitir. letim sisteminin kullanc ile dolaysz etkileim kurduu komut yorumlama kesimi ise, doal olarak kullancya en yakn katman olan kabuk katmannda yer almtr.

1.8.1. Ana lem Biriminin Ynetimi

Ana ilem birimi bir bilgisayar sisteminin en nemli kaynan oluturur. Bu nemli kaynan kullanclar arasnda paylatrlmas ana ilem biriminin ynetimi kapsamnda ele alnr. Ana ilem birimi, kullanc programlarnn birlikte iletilmesiyle paylatrlr. Bir program tmyle sonlanmadan bir dierinin de iletime alnmas, bu programlarn birlikte iletilmesi olarak bilinir. Programlar, birlikte iletimin gerei olarak zaman zaman kesilerek ana ilem birimini dier programlara brakmak durumunda kalrlar. Bu biimde kesilen bir programn, iletimini sonradan sorunsuz srdrebilmesi iin kesildii andaki iletim ortamnn saklanmas gereklidir. Bu amala iletime alnan tm programlar iin iskelet ad verilen zel veri yaplar tutulur. Bir program iletime alnaca zaman, iletim ortamn belirleyen ana ilem birimi yazmalar bu programn iskeletindeki bilgilerle gnlenir. Program iletimi, bu biimiyle grev olarak adlandrlr. Ana ilem birimi ynetimi, bu nedenle grev ynetimi olarak da anlr. Grev ynetimi, ana ilem birimi donanm yapsna dorudan baml alt dzey ilemlerin ele alnd bir ynetim kesimidir. Grev iskeleti, grev denetim bei gibi, grev ynetiminin kulland temel veri yaplarnda, yazma, program sayac, yt gstergesi ierikleri gibi ana ilem birimine zel bilgiler tutulur. Grevler ana ilem birimine grev ynetici olarak adlandrlan zel bir sistem grevinin denetiminde anahtarlanrlar. Grev ynetici, kesilme olarak adlandrlan kimi zel donanm uyarlar ile ana ilem birimine anahtarlanr. Hangi grevin kendisinden sonra ana ilem birimini kullancana karar verir. Ana ilem birimi yazmalarn, seilen grevin iskeletindeki bilgilerle gnleyerek anahtarlamay gerekletirir. Gerek zel donanm uyarlarnn ele alnmas gerekse anahtarlama ilemleri donanmn ayrntsna baml ilemlerdir. Grev ynetimi, bu nedenle donanma yakn ilemlerin ele alnd ekirdek katman iinde dnlr.

GR

19

Grevler, iletimlerinin bandan sonuna dein ya ana ilem birimi zerinde alr durumda, ya bu birimi kullanmaya hazr durumda ya da balattklar bir giri / k ileminin (rnein diskten bir bein okunmas ileminin) tamamlanmasn bekler durumda bulunurlar. Grevler almadklar srece, hazr, bekler gibi adlarla anlan kuyruklara bal olarak tutulurlar. Grevler ana ilem birimine hazr grevler kuyruu zerinden anahtarlanrlar. almakta olan bir grevin iletimi herhangi bir nedenle kesildiinde hazr grevler kuyruundan hangi grevin ana ilem birimini kullanacana grev ynetici karar verir. Bunun yan sra sisteme sunulan grevlerin iskeletlerinin atlmas, nceliklerinin belirlenmesi, iletimi sonlanan grevlerin varlklarnn sonlandrlmas gibi ilemler de grev ynetimi kapsamnda gerekletirilir. Ana ilem biriminin ynetimi, Grev Ynetimi adl blmde, ayrntl olarak incelenecektir.

1.8.2. Zamanuyumlama levleri

Bir bilgisayar sisteminde tketilen kaynak says, sistemde ayn anda iletime alnan grev saysndan her zaman ok daha kktr. Grevler, rnein yazclar gibi kimi kaynaklar bu nedenle paylamak zorunda kalrlar. Bu zorunluluun yan sra, grevler, kout olarak gnlenen bir ktk rneinde olduu gibi, uygulamann gerei olarak da kaynaklar ortak kullanmak durumunda kalabilirler. Grevlerin, kaynaklar, gerekli nlemler alnmadan rasgele paylamas iletim btnlnn bozulmasna yol aabilir. rnein, bir grev, bir yazc zerinden dkm yaparken, iletimi kesilerek dier bir grevin iletime alnmas ve ayn yazcdan dkm almaya kalkmas, dkmlerin karmasna yol aar. Bunun gibi, ayn ktk zerinde kout gnleme yapan grevlerden birinin, bir tutanakla ilgili gnleme ilemlerini tmyle tamamlamadan iletiminin kesilmesi ve dier bir grevin iletime alnarak ayn tutanak zerinde gnleme yapmaya kalkmas, hatal gnlemeye, dolaysyla veri btnlnn bozulmasna yol aabilir. Bu nedenle bu tr gnleme ilemlerinin blnmez biimde gereklemesi gerekir. Baka bir deyile, bir tutanak zerinde yrtlen ilemler tmyle sonlanmadan bu tutanan eriimi dier grevlere kapal tutulur. Kaynak paylamnda ilem blnmezlii, grev yaplarna zamanuyumlama ileleri olarak adlandrlan zel programlama aralaryla katlr. Kimi zaman, ana ilem biriminin makina komutlar gibi ele alnan bu ilelerle ilgili dzeneklere, doal olarak donanm ayrntsna en alt dzeyde ak olan ekirdek katman iinde yer verilir. letim sisteminin grevler aras zamanuyumlama ilevlerine Birlikte alan Grevler adl blmde ayrntl olarak deinilecektir.

1.8.3. Giri / k Sistemi

Giri / k birimleri, verilerin hem bilgisayar sistemi ile d ortam arasnda iki ynl aktarmn salayan, hem de bunlarn bilgisayar ortamnda saklanmasna yarayan birimlerdir. Bilindii gibi giri / k birimleri giri / k srcleri ile giri / k arabirimlerinden oluur. Giri / k srcleri, klavye, ekran, yazc, modem gibi, verilerin sistem ile d ortam arasnda ift ynl aktarld ya da disk, mknatsl erit gibi sistem iinde sakland gelerdir. Verilerin, srcler zerinde okuma yazma ilemleri, giri / k arabirimleri araclyla gerekletirilmektedir. Bu balamda, bir disk beinin src zerinden okunmas iin, disk arabirimi dzeyinde yer alan kimi

20

LETM SSTEMLER

denetim yazmalar kullanlarak okuma yazma kafasnn ilgili ize tanmas, bein srcden arabirim yastna, buradan da ana bellee aktarlmas gerekletirilir. Benzeri ilemler, giri / k sistemi olarak adlandrlan kesim tarafndan ele alnr. Yukarda tek bir src iin rneklenen ilemler, ok kullancl bir bilgisayar sisteminde, ayn anda birden ok src zerinde gerekletirilmek zorundadr. Bunun iin ou kez, src-arabirim aras aktarm ilemleri bir kez balatldktan sonra, arabirimlerin, aktarm sonunda ana ilem birimini uyarmas ngrlr. Bu yolla ana ilem biriminin birden ok arabirimi eanl olarak denetleyebilmesi salanr. Arabirimlerin ana ilem birimine yolladklar ilem sonu uyarlar, kesilme uyarlar olarak adlandrlr. Deiik giri / k arabirimlerinden ayn anda ve zamanuyumsuz olarak gelen bu uyarlarn, hibir veri kaybna yol amadan ve bu birimlerin ncelik sras gzetilerek ele alnmas kesilmelerin ynetimi olarak bilinir. Kesilmelerin ynetimi giri / k sistemi kapsamnda dnlr. Verilerin giri / k birimleri ile ana bellek arasnda aktarlmas, her zaman, kesilme dzeneine dayal olarak yaplamaz. zellikle disk gibi hzl giri / k birimlerinden veriler, dorudan bellek eriimi olarak adlandrlan bir baka yntemle aktarlrlar. Bu yntemde, ana bellek ile giri / k birimleri arasnda veri aktarm, dorudan bellek eriim denetleme birimi olarak adlandrlan yardmc bir ileyici araclyla gerekletirilir. Dorudan bellek eriim ilemleri de giri / k sistemi kapsamnda ele alnr. Giri / k sistemi kesimi, giri / k arabirimleri, ana ilem birimi, dorudan bellek eriim denetleme birimi gibi birimlerin en alt dzeyde programland, donanm ayrntsna baml ilemlerin ele alnd bir kesim olarak ekirdek katmanda yer alr. Bu kesim Giri / k Sistemi adl blmde ayrntl olarak incelenecektir.

1.8.4. Ana Bellein Ynetimi

ok i dzeninin kurulduu bilgisayar sistemlerinde, birden ok program ana ilem birimini paylaarak birlikte iletilir. Bir programn iletime alnabilmesi, ncelikle bu programn ana bellee yklenmesini gerektirir. Programlarn birlikte iletimi ana bellein bunlar arasnda paylatrlmasn zorunlu klar. Ana bellein programlar arasnda paylatrlma zorunluluu, iletim sistemine yeni bir ynetim ilevi ykler. Ana bellek, programlar arasnda, deiik biimlerde blmlenerek paylatrlr. Bellein bllmesi, kimi sorunlar da beraberinde getirir. Bu sorunlardan en nemlisi, bellekte, programlar arasnda kalan kullanlamaz boluklarn yaratt paralanma sorunudur. Paralanma sorunu, programlarn yerlerinin iletim aamasnda deitirilmesine olanak salanarak dnem dnem bititirilmeleri yoluyla alr. Bu olanak, fiziksel adreslerin, bellek eriim aamasnda, zel bir yazmaca greli olarak hesaplanmas ve programlarn mantksal adres evrenlerinin fiziksel adres evreninden bamszlatrlmas yoluyla yaratlr. Program bititirme ilemleri, dnem dnem iletimin kesilmesini gerektirdiinden sistem baarmnn dmesine neden olur. Bititirme ilemlerini ortadan kaldrmak zere programlarn ana bellee bir btn olarak yklenmesi koulundan vazgeilebilir. Programlar sayfa ya da kesim olarak adlandrlan paralara blnr. Bu paralar ana bellekte bo bulunan yerlere yklenir. Bellekte bitiken

GR

21

olmayan kesimlere serpitirilmi programlarn iletimi, yeni adres dntrme ve ynetim ilevlerini ortaya karr. Bu balamda sayfal ve kesimli bellek ynetimlerinden sz edilir. Bilgisayar sistemlerinde, kimi zaman kullanclara, sistemde var olan fiziksel bellek sasndan daha byk sada bellek alanlar kullanabilme olanaklar sunulur. Bu, grnt bellek olana olarak bilinir. Bu balamda grnt sayfal, kesimli ve kesimlisayfal bellek ynetimlerinden sz edilir. Grnt bellek ynetiminin uyguland sistemlerde program iletimi, program tmyle ana bellee yklenmeden balatlr. Ancak programn tm diskte tutulur. Programn sayfa ya da kesim olarak adlandrlan paralar, iletim aamasnda, gerektike ana bellee yklenir. Bellekte bulunmayan bir sayfa ya da kesime sapldnda, ncelikle bunun ana bellekte tanabilecei bir yer aranr. Bulunamazsa bellekten bir sayfa ya da kesim diske tanarak yer alr. Bu balamda ortaya kan yeni ynetim ilevleri de bellek ynetimi kapsamnda salanr. Bilgisayar sistemlerinde, ana bellek ynetimini desteklemek zere, eksik sayfa, kesimden tama, izinsiz eriim uyarlar gibi uyarlarn retilmesini, adres dntrme ilemlerinin gerekletirilmesini salayan zgn ekler bulunur. Ana Bellein Ynetimi adl blmde, eitli bellek ynetim yntemleri ayrntl olarak incelenirken bu zgn donanm ekleri de, yeri geldike aklanacaktr.

1.8.5. Ktk Ynetimi

Ktk ynetimi, kullanclara, ana bellek dnda saklanan verileri (ktkleri) zerinde kolay ve hzl ilem yapabilme olana veren iletim sistemi kesimidir. Ktkler zerinde yaplan temel ilemler, okuma, yazma, ama ve kapama ilemleridir. Kullanclar bu ilemleri, bayt, tutanak dizileri olarak grdkleri mantksal ktk grnmleri zerinde, genellikle st dzey programlama dillerinin sunduu olanaklar kullanarak gerekletirirler. Daha nceden de belirtildii gibi, kullanclarn dncelerinde gereklii olan mantksal yapl ktkler, disk gibi mknatsl ortamlarn yzey, silindir ve sektrleri zerinde fiziksel olarak yer alrlar. Mantksal tutanaklar zerinde tanmlanan ilemlerin fiziksel olarak gerekletirilmesi ve donanm ayrntsnn kullancdan gizlenmesi ktk ynetiminin temel ilevidir. Bu balamda, bir kullancnn, st dzey aralar kullanarak okuma, yazma gibi ilemlerden birini herhangi bir ktnn mantksal bir tutanana uygulamak istemesi durumunda, ncelikle ilgili ktk adndan bu ktn bulunduu src kimliinin bulunmas, ilgili mantksal tutanan bu src zerinde hangi silindir, hangi yzey ve hangi sektrde yer aldnn saptanmas gereklidir. Mantksal tutanak numaralarndan, (silindir, okumayazma kafa numaras ve sektr lsnden oluan, 56-4-9 gibi) fiziksel disk bek adreslerini hesaplayarak tutanak ieriklerinin, okuma-yazma ileminin yaplaca ana bellek yastk alanlarna aktarlmasnn salanmas ktk ynetim kesiminin ykmllndedir. Mantksal tutanak numaralarndan fiziksel disk adreslerine gei, ktk ynetim sisteminin, yaln bir kullanm ortam salama ilkesi erevesinde yerine getirdii bir ilevdir. Bunun yan sra, ktk ynetim sisteminin, disk alanlarnn verimli kullanm,

22

LETM SSTEMLER

bu ortamlarda saklanan verilere en hzl eriimi salayan dzenlemelerin yaplmas gibi, sistem verimliliine dnk baka ilevleri de vardr. Bu amala, disk alanlarnn dzenlenmesi, buralardan ktklere yer salanmas, bo alanlarn izlenmesi, ktklerin bu alanlar zerindeki yerleimlerinin, eriimin en hzl olaca biimde dzenlenmesi gibi ilevler de ktk ynetimi kapsamnda yerine getirilir. Ktk ynetim sistemi, kullanclara ktkleri zerinde, mantksal yaplar erevesinde ilem yapabilme olana salarken szkonusu ktklere, prog1.c, rapor.doc gibi simgesel adlar (kimlikler) verme, bunlar klavuz, alt klavuz gibi adlarla anlan yaplar altnda gruplandrma, ayrtrma ve dzenleme olanaklar da sunar. Ktk ynetim kesimi, ok grevli ilemin uyguland sistemlerde ktklerin kullanclar arasnda ezamanl paylam sorununa da etkin zmler sunmak zorundadr. Bu kapsamda ktklere eriimin, ktk, tutanak gibi deiik dzeylerde kilitlenmesini salayacak dzeneklerin kurulmas ve bu dzeneklerin, iletim btnln bozmadan altrlmas ktk ynetimi kapsamnda ele alnr. Ktk ynetimi kapsamnda dnlen ve yerine getirilen bir dier ilev de gvenli bir iletim ve saklama ortamnn yaratlmasyla ilgilidir. Gvenli bir iletim ortam, ktklerin bozulma ve silinmelere kar korunmasn, ierdikleri bilgiler ynnden de gizliliin salanmasn gerektirir. Bu amala ktk ynetim sistemi, ktklere eriimleri denetim altnda tutar. Ktk ynetim sisteminin; yaln modellere dayal kullanm ortamnn yaratlmasna, disk alanlarnn verimli kullanmnn salanmasna ve ktklerin paylalmas ve korunmasna ilikin temel ilevleri, Ktk Ynetimi adl blmde ayrntl olarak incelenecektir.

1.8.6 Sistem Komut Yorumlaycs

letim sisteminin kullanc ile iletiim kurduu katman, kabuk katmandr. Kabuk katmannda sistem komut yorumlaycs yer alr. Sistem komut yorumlaycs, kullanclarn, terminalleri bandan girdikleri komutlar yorumlayarak bu komutlarla tanmlanan ilemleri yerine getirir. Sistem komutlar, kullancnn bilgisayar ortamnda saklanan ktklerini dzenleme, listeleme, grntleme, silme, kopyalama, adlandrma, program gelitirme, i tanmlama, i altrma, iz srme, durum sorgulama, ileti gnderme, oturum sonlandrma gibi ilemleri yerine getirmek iin kullanlr. Yerine getirilen ilemin trn anmsatacak biimde type, list, cd, cat, exec gibi ksaltma adlarla anlan bu komutlar, belli yazm kurallarna uygun olarak, giri ve k parametreleriyle birlikte kullanlrlar. UNIX'te komut yorumlama ilevi shell adl kesim tarafndan yerine getirilir. command MS-DOS iletim sisteminin komut yorumlaycsna verilen addr. Sistem komutlarn rneklemek zere, aada MS-DOS'un ska kullanlan, ktk ilemleriyle ilgili kimi komutlarna yer verilmitir:
dir cd md [ktk ad] [alt klavuz ad] alt klavuz ad copy [ktk ad-1] [ktk ad-2] del ktk ad type ktk ad

Bu komutlarn sanda yer alan parametreler komutun uygulanaca ktk ya da altklavuz adlarn gstermektedir. Bu komutlardan, rnein dir komutu ad verilen

GR

23

ktn sistemde yer alp almadn belirlemek zere kullanlabilmektedir. Bu komut parametre yazlmadan girildiinde, o an zerinde ilem yaplan alt klavuz altndaki tm ktk adlarn listelemeye yaramaktadr. copy komutu ise bir ktn kopyasn karmak zere kullanlmaktadr. Parametre olarak verilen ilk ktk ad kopyalanacak kt, ikinci ad ise, kopyann yer alaca yeni ktk adn belirtmektedir. Bilgisayar sistemleri aldnda, iletim sisteminin ana bellee yklenmesinden sonra almaya balayan kesim komut yorumlama kesimidir. ok kullancl bilgisayar sistemlerinde, sisteme giren her kullanc iin, komut yorumlaycsyla ilgili bir grev altrlr. Komut yorumlaycsnn almas, kullanclarn bilgisayar sistemi ile etkileim kurduklar terminal src ekrannda imle olarak adlandrlan, > , $, # gibi zel damgalarn satr bana yazlmasndan anlalr. Komut yorumlama kesimi uygulama programlaryla ayn dzeyde dnlen bir kesimdir. Kullanc komutlarnn gerektirdii ktk ilemleri, giri / k ilemleri gibi ilemler, ayn uygulama programlarnda olduu gibi, daha alt katmanlarda yer alan ktk ynetimi, giri / k sistemi gibi iletim sistemi kesimlerinden, izleyen kesimde aklanan sistem arlar araclyla hizmet alnarak gerekletirilir. Bu nedenle MSDOS'ta, uygulama programlarna bellekte yer amak zere command adl sistem komut yorumlaycs bellekten karlabilmektedir. UNIX'te de shell, iletim sisteminin dier kesimlerinden bamsz dnlmekte ve bourne.shell, c.shell, korn.shell gibi kullancya zel, ayr komut yorumlayclar kullanlabilmektedir.

1.9. Sistem arlar

letim sistemini oluturan deiik ilevsel kesimler, kabuktan ekirdee uzanan eksende deiik katmanlarda yer alrlar. Bir kesimin yer ald katman, ele ald verilerin soyutlama dzeyi belirler. ekirdek katmanda veriler, donanmn fiziksel zelliklerini tarlar. st katmanlarda ise, kullanm kolayl salayan mantksal modeller erevesinde tanmlanrlar ve gereklikten uzaklarlar. Bu balamda, rnein ktkler, ekirdek katman iinde, fiziksel olarak yer aldklar bek adresleriyle tanmlanrlar. Ayn ktk, kabuk katmandan hizmet alan bir kullanc iin ise, rnein dorusal bir damga dizisidir. Kt oluturan damgalar, ktk bana greli sra numaralar ile, mantksal olarak ele alnrlar. letim sistemlerinde verilerin soyutlanmasna, yaln mantksal modellere dayal kolay kullanm hizmeti verebilmek amacyla bavurulur. Kullanclarn mantksal olarak tanmladklar ilemlerin yerine getirilebilmesi iin st soyutlama dzeyinde tanmlanm verilerden fiziksel dzeyde tanml verilere gei salanmas gerekir. Bu balamda, bir ktn bana greli beinci tutanann okunabilmesi iin bu tutanan diskte hangi fiziksel bek iinde yer aldnn belirlenmesi; baka bir anlatmla, ktk bana greli mantksal tutanak numarasndan src bana greli fiziksel bek adresine geiin salanmas gereklidir. letim sistemlerinde bu gei sistem arlar ile gerekletirilir. Sistem ar dzenei, iletim sistemince verilen hizmetlerin, donanmn ayrntsndan soyutlanm, kolay anlalr mantksal modellere dayal olarak yrtlebilmesini salayan bir dzenektir.

24

LETM SSTEMLER

Sistem ar dzenei, genelde programlama dillerindeki yordam arma dzeneine benzer. Sistem ar dzeneinin kurulmasnda, ana ilem biriminin bu amala ngrlm komutlarndan yararlanlr. Sistem ars yapmak iletim sistemine sapmak anlamna gelir. Bir iletim sistemi ilevine gereksinim duyulduunda SVC (Supervisor Call), INT (Interrupt) gibi adlarla anlan zel makina komutlar altrlarak ilgili iletim sistemi kesimine saplr. lem parametreleri sisteme, ana ilem birimi yazmalar iinde aktarlr.
asciiz db '\bbm\rnkt.doc',00H handle dw ? yastk db 256 dup(?) . ;open ars mov ah,3DH ;open file ilevi mov al,02 ;eriimin tr mov dx,offset asciiz ;ktk kimlii int 21h ;ar jc error1 ;hata mov handle,ax ; ;2048 inci konumu belirleme ars mov ah, 42h ;move file pointer ilevi mov al, 0 ;ktk bana greli mov bx, handle ;ktk kimlii xor cx, cx ;cx 0 mov dx, 2048 ;2048. konum int 21h ;ar jc error2 ;hatal iletim ; ;yazma ars mov ah, 40h ;write to file ilevi mov bx, handle ;ktk kimlii mov cx, 256 ;tutanak boyu mov dx, offset yastk ;aktarm alan adresi int 21h ;ar jc error3 ;hatal iletim .

izim 1.7. MS-DOS'ta Sistem arlarnn Kullanm MS-DOS iletim sisteminde sistem arlar 80X86 tr ileyicilerin yazlm kesilmesi olarak bilinen int xx komutlar kullanlarak gerekletirilmitir. xx deeri istenen hizmetin trn belirlemektedir. Kullanclar MS-DOS iletim sisteminde int 20h ile int 40h arasndaki sistem ar komutlarn kullanarak hizmet alabilmektedirler. Bunlardan int 21h, en ok yararlanlan ve giri / k hizmetleriyle ilgili olan sistem ar komutudur. Bu komuta, yerine getirilmesi istenen ilevin kodu, giri ve sonu parametreleri gibi parametreler ileyici yazmalar araclyla aktarlmaktadr. Sistem ar kavram, izim 1.7'deki programla rneklenmitir.

GR

25

Szkonusu programda \bbm\rnkt.doc adl bir kte, 2048 inci baytndan balayarak, yastk adl bellek alannda yer alan 256 baytn yazlmas konu edilmitir. Bu amala, nce ktn simgesel ad ile fiziksel konumu arasnda balant kurmak zere 3DH kodlu open, ktk ama ilemi gerekletirilmitir. Bu ilem sonunda ax yazmac iinde, handle adyla, ktn fiziksel konumuna ilikin bilgilerin tutulduu alan gstergesi elde edilmitir. Bunun sonrasnda ktn bana greli 2048 inci mantksal bayt konumundan balayarak ilem yaplacan belirten move-filepointer ars altrlmtr. Bunu izleyen kesimde 256 baytlk ana bellek yastk alan ieriinin kte yazlmas gerekletirilmitir. izim 1.7'deki programda yer alan int N komutu, 80X86 serisi ileyicilerin yazlm kesilmesi olarak tanmlanan bir makina komutudur. Bu komut (real mode'da) iletildiinde, ana bellein ilk 1 KBaytlk kesimindeki N*4 ve N*4+2 adreslerinde tutulan program sayac ve kesim yazmacnn gsterdii yordama saplmaktadr. MSDOS'ta sistem arlarndan giri / klarla ilgili olanlar int 21h komutu araclyla arlmaktadr. Alnmak istenen hizmetin tr, 21*4 ve 21*4+2 adresindeki program sayac ve kesim yazmac ikilisiyle saplan yordama, ah yazmac iinde aktarlmaktadr. stenen hizmetin gerektirdii giri parametreleri bx, cx, dx gibi yazmalara yklenmektedir. Yerine getirilen hizmetle ilgili, varsa durum bilgileri al, psw gibi yazmalar iinde geri dnmektedir. Bu balamda, izim 1.7'de verilen programn kulland arlardan 40h kimlikli write-to-file, kte yazma arsna, yazma yaplacak ktk kimlii bx, yazlacak yastk uzunluu cx yazmalaryla aktarlmakta, arnn sonucu ise, program durum yazmacnn carry biti iinde dndrlmektedir. Sistem ar dzeneinin, iletim sistemince verilen hizmetlerin, donanmn ayrntsndan soyutlanm, kolay anlalr mantksal modellere dayal olarak yrtlebilmesini salayan bir dzenek olduu yukarda belirtilmiti. Bu balamda, sistem ar dzenei, uygulama programlarnn iletim sisteminden hizmet almak iin kullandklar bir dzenek olarak da dnlebilir. Ancak sistem ar dzenei kavramn, uygulama program-iletim sistemi aras hizmet al-verii ile snrl dnmek doru olmaz. Tek para (monolithic) olarak ele alnmas mmkn olmayan yazlmlar, ou kez katmanl yapda tasarlanrlar. Bu balamda her katman, yazlmn retecei hizmetin bir alt admn gerekletirmek iin ngrlr. Katmanlar, yazlmn genel yaps iinde hiyerarik bir srada yer alrlar. Her katman, bir st katmana hizmet retirken bir alt katmandan hizmet alr. Bu yap erevesinde her katman belirli bir soyutlama dzeyini temsil eder ve bir stnde yer alan katmana hizmeti, bu soyutlama dzeyine uygun olarak retir. Bu yolla her alt adma ilikin ayrnt ilgili katmana gml kalr. Katmanlar aras hizmet al-verii sistem ar dzeneine dayal olarak yrtlr. Katmanl yapda gerekletirilmi iletim sistemleri de bu genel yapya uyarlar. Baka bir deyile, uygulama program-iletim sistemi aras hizmet al-veriinin yan sra, ara katmanlar ile ekirdek katman arasnda da hizmet al-verii sistem ar dzeneine dayal olarak yrtlr. rnein, bir uygulama program, simgesel kimliiyle and bir ktn bana greli belirli sayda bayt okumak ya da yazmak istediinde bu istemine kar gelen hizmeti,

26

LETM SSTEMLER

bir sistem arsyla ktk ynetim sisteminden talep eder. Ktk ynetim sistemi de, rnein, ilgili ktn yer ald fiziksel src kimliini ve okunacak ya da yazlacak bayt dizisinin yer ald fiziksel bek adresini, silindir-kafa-sektr ls olarak hesaplayp (baka bir deyile mantksal yap ile fiziksel yapy eleyip) bu lye kar gelen sektrlerin okunup szkonusu uygulama programnn adres evreni iinde tanml ana bellek alanna aktarlmasn, fiziksel giri-k ilemlerini yrtmekle sorumlu ekirdek katmandan ister. Bu nedenle, katmanl mimariye sahip iletim sistemlerinde deiik katmanlar iin deiik sistem ar gruplar bulunur. rnein UNIXte sistem arlar, iletim sistemi C Programlama Dili kullanlarak yazldndan C ilevleri olarak tanmlanrlar ve szkonusu ilevlerin ait olduklar grup numaralarndan sz edilir. Kimi gruplara ilikin ilev ya da sistem arlar uygulama programlarnca, bir btn olarak iletim sisteminden hizmet almak iin kullanlabilirken kimileri de, salt iletim sistemi alt katmanlarnca, ekirdek katmandan hizmet almak zere ngrlrler. MS-DOSta ise int 21h, uygulama programlarnn ktk ynetim sisteminden hizmet almak iin kullandklar bir dzenektir. Ancak int 21h dzeneinin yan sra, int 1Ah, int 1Bh gibi, daha ok, ktk ynetim sisteminin ekirdek katmandan hizmet almas amacyla ngrlm baka sistem arlar da bulunur. letim sistemleri konusuna Girite, son olarak, ok kullancl bir bilgisayar sistemi zerinde program gelitiren bir kullancnn, iletim sisteminin deiik kesimlerinden dorudan ya da dolayl olarak nasl yararlandn gsteren bir rnek incelenmitir. Bu rnekte kullancnn varsaymsal bir iletim sistemi altnda prog.pas adl ktn sed (screen editor) adl bir metin dzenleme yazlm ile gnledii dnlmtr: Kullanc, oturumun banda, kendisi iin tanmlanan ve iletimi balatlan komut yorumlaycs grevinin ekranna yazdrd imlecin sana >sed prog.pas komutunu yazarak ilemleri balatr. Komut yorumlaycs, ncelikle bu komut satrnn szdizimini denetler. Komut girilirken szdizim hatas yaplmamsa komut iletimine geilir. ncelikle ktk ama sistem ars altrlarak prog.pas ktnn alma ilemi gerekletirilir. sed szc, metin dzenleme programnn ama kodunu tayan ktk ad olduundan bu programla ilgili yeni bir grev tanm yaplr. Bu balamda kullancnn bilgilerini ieren yeni bir grev iskeleti oluturulur. Oluturulan bu iskelet hazr grevler kuyruuna balanp grev yneticinin denetimine braklr. Ktk ama ileminde olduu gibi grev tanmlama, grev iskeleti kurma, hazr grevler kuyruuna balama gibi ilemler, hep ilgili sistem arlar kullanlarak yerine getirilir. Gnleme ilemleri erevesinde, prog.pas adl ktn tutanaklarna erimek istendiinde mantksal adlandrmalardan fiziksel disk adreslerine (silindir, kafa, sektr lsne) ktk ynetimi ile ilgili sistem arlar kullanlarak geilir. Elde edilen fiziksel adresler, ekirdek katmanda yer alan giri / k sistemine aktarlarak ilgili tutanak ieriklerinin srclerden grevin (sed'in) ana bellek yastk alanna aktarlmas salanr. Giri / klarla ilgili bir sistem arsn ilettiinde, giri / k ilemlerinin greli yaval nedeniyle, grev, ilgili giri / k srcsnn bekleme kuyruuna balanr. Giri / k ileminin sonlanmasyla (rnein ilgili src tutanak ieriinin

GR

27

arabirim yastnda hazr olmas ya da dorudan bellek eriim dzeneince ana bellekteki yastk alanna aktarlmas sonrasnda) yeniden hazr grevler kuyruuna, ilgili sistem ars araclyla eklenir. Eriilen ktk baka kullanc grevlerince de kout olarak kullanlyorsa (bu grev ilgili ktk zerinde giri / k ilemi balatan sistem arsn altrd anda baka bir grevin de ayn ktk zerinde gnleme yapyor olduu durumlarda) grev, zamanuyumlama dzeneine ilikin bekleme kuyruklarna da balanabilir. Ana bellek kullanm, ana bellek ynetiminden sorumlu sistem arlar tarafndan gerekletirilir. Herhangi bir grevin ve iledii verilerin ana bellekte yer alabilmesi, ana bellek ynetim kesimince bu greve yer salanmas kouluna baldr. Bir grev ancak ana bellekte ilgili programna yer saland takdirde hazr grevler kuyruuna balanabilir. Sistemde yrtlen bellek ynetiminin trne bal olarak sayfalama, kesimleme gibi, ok sayda karmak bellek ilevi de, bu grevle ilgili olarak ve kullancya yanstlmadan iletilir. Metin dzenleme gibi yaln bir hizmetle ilgili olarak ortaya kan bu sistem ar trafii, ok sayda kullanc ve bunlarn sistemden talep edebilecekleri eitli hizmetler gz nne alndnda ok daha karmak bir yapya brnr. Yukardaki rnekte gz nne alnmayan grnt bellek, uzak bilgisayar sistemlerine eriim, gvenlik ve bilgi gizlilii gibi dzenekler de dnldnde iletim sistemi tarafndan kullanclara sunulan hizmetin karmak bir alt yapya dayal olarak yrtld kolayca anlalr. Bilgisayar sistemini oluturan donanm ve yazlm nitelikli kaynaklar kullanclar arasnda kolay, hzl ve gvenli bir iletim hizmetine olanak verecek biimde paylatran, bunu yaparken kaynaklarn kullanm verimliliini en st dzeyde tutmay amalayan iletim sistemi, var olan yazlm sistemlerinin en karmadr. Bu karmak sistem, temel ilevleri ve ana izgileriyle bu kitabn izleyen konu balklar altnda incelenecektir.

1.10. ok Kullancl Bilgisayar Sistemi Kavramnn Evrimi

1970li yllara gelincee dein, bilgisayar sistemleri, kurumlar iinde, bilgi ilem merkezi olarak adlandrlan belirli bir mekanda yer alm, kullanclar bilgisayar sistemlerinden bu merkeze bizzat gelerek hizmet alma durumunda olmulardr. Bilgisayar sistemlerinden her trl hizmetin alm, verilere ve bunlar ileyen programlara ilikin delikli kart destelerinin sisteme okutulmas ve sonularn da bir yazc araclyla elde edilmesi biiminde olmutur. Toplu ilem kapsamnda dnlen bu hizmet tr, 1970'li yllarda yerini etkileimli ilem olarak adlandrlan yeni bir ilem trne brakmtr. Etkileimli ilemde kullanclar, bilgisayar sisteminden, terminal olarak adlandrlan birimler araclyla yararlanmaktadrlar. Terminal, yaln ekran ve klavye ikilisine verilen addr. Verilerin ve bunlar ileyen programlarn sisteme sunuluu, bu ilem trnde, delikli kartlar yerine klavye araclyla gereklemekte, sonular, yazc birimlerin yan sra ekran zerinden de aracsz elde edilebilmektedir. Gerek toplu, gerekse etkileimli ilemde bilgisayarn kurum iindeki konumu ve hizmet alma biimi merkezi olmutur.

28

LETM SSTEMLER

Klasik anlamda ok kullancl bilgisayar sistemi dendiinde, birden ok kullancnn, terminal birimleri araclyla, ayn bilgisayar sisteminden, etkileimli ileme dayal olarak eanl hizmet aldklar sistem anlalmaktadr. Bu kapsamda terminal birimleri, bilgisayar sistemine, sisteme zel (yldz ya da yol gibi) topolojilerle bal olarak almaktadr (izim 1.8.a).
Telnet stemci LAN

Uzak Terminaller

PC

Sunucular
ok Kullancl Sistem UNIX Sistem

OMURGA

Internet

Telnet Sunucu

Yakn Terminaller
RS232

Hiper Terminal

Kurum Bilgi lem Altyaps a- (1970ler)

Kurum Bilgi lem Altyaps b- (Bugn)

izim 1.8. ok Kullancl Bilgisayar Sisteminin Evrimi Mikro-elektronikteki teknolojik gelimeler, bilgisayar donanmlarnn, boyut ve fiyat ynnden olaanst ufalmasn salam ve 1980li yllardan balayarak kiisel bilgisayar (PC) sistemleri ortaya kmaya balamtr. 1970li yllarn odalar dolusu bilgisayar sistemlerinden kat kat daha yksek ilem ve saklama kapasitesine sahip bu bilgisayarlar, gnmzde, masa st boyut ve standartlam yaplarla retilip pazarlanmaktadr. Bu gelimeler, bilgi ilem hizmetlerini, bir merkez yerine, kiinin ofisinden ya da evinden alnabilir bir nitelie brndrmtr. Bilgi ilem hizmetinin, kiisel bilgisayarlara dayal olarak ofiste, masa stnden alnyor olmas bu bilgisayarlar aras iletiim gereksinimini ortaya karmtr. Bu gereksinim, bir yandan doas gerei merkezi bir konumda bulunan ortak verilere eriim, dier yandan da disk ve yazc birimleri gibi pahaca yksek bilgi ilem kaynaklarnn paylam zorunluluundan domutur. Szkonusu gereksinim, bir ofis ya da kurumda yer alan kiisel bilgisayar sistemlerinin yerel alar (LAN) biiminde birbirlerine balanmas yoluyla karlanmtr.

GR

29

Bu gelimelere paralel olarak, kurumlarda ok kullancl byk boy bilgisayar sistemlerinin yerini yerel alar iinde kmelenen bilgisayar sistemleri almaya balamtr. Bu yap ierisinde bir ya da birka bilgisayar sistemi (sunucu), dierlerine (istemci) hizmet salama amacyla ngrlmektedir. Bir kurumun, byklne gre, deiik bilgi ilem uygulamalarna dnk birden ok yerel a sistemi bulunabilmektedir. Bunlarn tek bir yap iinde btnlemeleri, omurga (backbone) adl yksek hz kapasiteli iletiim altyaplar ile mmkn olmaktadr. Bir niversite kamps gibi byke bir kurumun bilgi ilem donanm artk gnmzde, bir omurga evresinde kmelenen eitli yerel a sistemlerinden olumaktadr (izim 1.8.b). Bu durumda klasik ok kullancl bilgisayar sistemi kavram da anlam deitirmitir. Gnmzde, sunucu nitelikli bilgisayar sistemlerinin yaygn kulland iletim sistemleri, UNIX ve WindowsNT iletim sistemleridir. Bilindii gibi, UNIX 1970li yllarda gelitirilmi bir sistemdir. Sonradan eklenen a katman (TCP/IP) sayesinde UNIX, mimari evrime (ya da metamorfoza) ve istemci-sunucu paradigmasna dayal ilem trne ayak uydurabilmitir. Bununla birlikte UNIX, kullanclara, bir terminal araclyla sisteme girip (logon olup) sistemde bulunan programlar altrma yoluyla da hizmet retebilme, baka bir deyile klasik ok kullancl sistem olma zelliini de korumaktadr. Bu zellikten yararlanabilmek iin, UNIX tanmlarna uygun terminal birimlerine gereksinim duyulaca aktr. Yeni mimari yaplanma iinde, terminal birimleri olarak a iinde yer alan dier bilgisayar sistemlerinin kullanlmas en mantkl yoldur. Bu amala, Telnet adl, terminal yknm yapan bir uygulamadan yararlanlmaktadr. Telnet sunucu ve istemci olmak zere iki birleenden olumaktadr. Kendisini terminal olarak gstermek isteyen bilgisayar sistemi, Telnet istemci birleenini altrp sunucu zerindeki Telnet birleeni araclyla, klasik bir terminal gibi UNIX sistemine balanabilmektedir. Bu yolla, eskilerin ok kullancl sistemleri yeni a yaplar iinde varlklarn srdrebilmektedir. Telnet uygulamasnn yan sra, Windows (98/2000/NT) iletim sistemi altnda alan bir bilgisayar sisteminin, UNIX iletim sistemi altnda alan baka bir bilgisayar sistemine, terminal olarak balanmasn salayan bir baka uygulama da Hiper Terminal uygulamasdr. Bu uygulamada szkonusu balant, ya Giri / k Sistemi balkl konu altnda aklanacak RS232 standartnda ardl balant olarak, ya da her iki bilgisayar sisteminin de yer ald a zerinden, Telnet uygulamasna benzer bir yapda gerekleebilmektedir. Birinci seenekte, her iki bilgisayar sistemi arasnda, klasik anlamda, terminal-ok kullancl bilgisayar sistemi nitelikli noktadan noktaya balant bulunduu varsaylmaktadr. Bu balamda, Kitabn ilerleyen kesimlerinde, zellikle Giri/k Sistemi balkl kesimde, kimi kavramlar, pedagojik nedenlerle yaln bir biimde aklamak zere, sisteme RS232 standartnda bal klasik terminal srclerden sz edildiinde, bilgisayar sistem konfigrasyonlar iinde artk yer almayan bu birimleri, Hiper Terminal uygulamas altran kiisel bilgisayar sistemleri olarak dnmek gerekecektir.

30

LETM SSTEMLER

WindowsNT, yukarda aklanan a tabanl yaplanma gzetilerek tasarlanm yeni bir iletim sistemidir. Bu itibarla, bir terminal araclyla sisteme girip (logon olup) o sistemde var olan bir program, yine o sistem zerinde altrarak hizmet alma modeli yerine, istemci-sunucu ilikisi iinde, istemci bilgisayar zerinde alan bir programn (istemci programn), sunucu bilgisayar zerinde alan dier bir programdan (sunucu programdan) hizmet almas modelini kullanmaktadr. Bu yaklamn sonucu olarak, WindowsNT balamnda klasik terminal kavram sz konusu olmakszn, a yaps iindeki istemci nitelikli bilgisayar sistemlerinin, sunucu nitelikli bilgisayar sistemlerinden, yeni istemci-sunucu paradigmas erevesinde hizmet almas mmkn olabilmektedir. Gnmzde, snanmlk, alkanlk gibi gerekelerle, alar iindeki byk boy sunucu nitelikli bilgisayar sistemlerinin ok byk bir ounluunun kulland iletim sistemi UNIX iletim sistemidir. Bu nedenle, ok kullancl bilgisayar sistemi, terminal, logon gibi kavramlarn eski tanmlar, bunlara yklenen yeni tanmlarla birlikte varlklarn srdrmeye devam etmektedir. Ancak yakn bir gelecekte bu kavramlarn, salt a tabanl sistemlere dnk, istemci sunucu paradigmasyla uyumlu tanmlarnn kalc olacan sylemek yanl olmayacaktr.