AF Trk Dili Ders Notlar Atatrkn Trkenin yabanc dillerin boyunduruundan kurtarlmasn istemesinin en nemli nedeni Dilin, bir

toplumda dnce birliini yarattn ve o toplumun ulusal benliini kazanmasnda en etkili ara olduunu bilmesidir. Yaz dilinin Kalc olmas zellii toplumun kltrel birikimlerini kuaktan kuaa tamasna yol amtr. Lehe ya da az denilen dil birliklerinin olumas dilin u temel zelliiyle aklanabilir: Dilin gelien ve deien canl bir varlk olmasyla Genel dilin toplumsal evreye, yaa ve kltr dzeyine, mesleklere bal olarak kullanlmas zel dillerin ortaya kmasnda etkili olmutur. Konuma dili kiiden kiiye farkllklar gsterir, sese dayanan bir eylemdir, El yz hareketleri konumaya doallk katar, dilin geliimine temel oluturur. Yazl iletiim aralarnda bulunmas gereken biimsel zellikler: Yalnlk, Dengelik, Akla uygunluk, Birrneklik Aratrma raporlarndaki ekil eitleri: izgi grafii, Harita, rgt emas, Stun grafii Aratrma raporlarnn giri blmnde Problem, Snrllklar, Ama, nem yer alr. Bilim dili ile argo arasnda, zel dil olmalar bakmndan bir benzerlik vardr. Bireylerin toplumla olan balarn glendiren elerden biri de anadilidir. Konuma organlar, anadilin ses zelliklerini yanstacak biimde geliir. Lehe ve az, bir dilin deiiklie uram trleridir. Yazl anlatmn zellikleri: Yazm kurallarna uyma gereklilii, Yazl anlatmn kalc olmas, Bilimin ve kltrn gelecek kuaklara aktarlmasnda nemli bir rol oynamas, Her dilin genel yazma kurallarnn olmas Yaratc yazmann gerekletii alanlar: iir, Roman, yk, Destan Bir duygunun ya da dncenin, zihinde tasarlanan bir konunun szle ya da yazyla bildirilmesine Anlatm denir. Anadilin zellikleri: Bireylerin toplumla en gl balarn oluturur, Bilinaltna inen dnme dilidir, Her ulusun dili o ulusa ait kiilerin ana dilidir, Anadil ulusal niteliktedir. Uzun izgi, karlkl konumalarda kullanlr. Bir izelgede bulunan eler: izelge dipnotlar, erik, ereve, Numara ve balk

C. DLN ZELLKLER Dil, insanlar arasnda anlamay salayan tabi bir vasta; kendisine mahsus kanunlar olan ve ancak bu kanunlar erevesinde gelien canl bir varlk, temeli bilinmeyen zamanlarda atlm bir gizli antlamalar sistemi, seslerden rlm itima bir messesedir. (Muharrem Ergin)

Dil, bir anda dnemeyeceimiz kadar ok ynl, deiik alardan baknca baka baka nitelikleri beliren, kimi srlarn bugn de zemediimiz byl bir varlktr (Doan Aksan) Bir toplumu oluturan kiilerin dnce ve duygularnn o toplumda ses ve anlam bakmndan ortak geler ve kurallardan yararlanarak bakalarna aktarlmasn salayan ok ynl ve gelimi bir sistem. (Zeynep Korkmaz) Dil, insanlarn aralarnda haberlemelerini, duygu ve dncelerini, arzularn, isteklerini bir takm mesajlarla birbirlerine nakletmelerini temin eden her eit iaretler topluluuna verilen isimdir.(Ayhan Songar) 1. Anlama Aracdr : Dilin birinci ve asl ilevi anlama arac olmasdr. Ancak onun vastaln yanl anlamamak lzmdr. Zira dil, tabi bir vastadr. Geliigzel bir vasta, madd bir vasta, gelip geici ireti bir vasta, bir alet deildir. Dil, canl bir vasta gibidir. nsanlara, fertlere hizmet eder; fakat insanlarn, fertlerin keyfine tbi deildir. nsanlar, onu istedikleri biime sokamazlar, ona deiik bir ekil veremezler. Onu olduu gibi kabul etmee, onun hususiyetlerine dikkat etmee, onun tabiatna uymaa, onun kanunlarna boyun emee mecburdurlar.[1] nsanlar ayn meknda saatlerce, gnlerce, aylarca, hatta yllarca birlikte kalsalar bile duygu ve dncelerini belirtmedikleri zaman aralarnda iletiim salanamaz. Duygular, dnceler, istekler ancak aa vurmak suretiyle bakalarna tanabilir. te insanlar arasndaki bu iletiimi en kolay ve doal ekliyle salayan, dildir. 2. Doallk: Dilin nemli zelliklerinden biri de doal olmasdr. evremizde doal olarak nitelendirdiimiz (aa, su, toprak, gne, deniz, at gibi) varlklarn tabiatn deitirmek mmkn olmad gibi z itibariyle dilin tabiat da deitirilmez. Nitekim dil yapay olsayd, insanlar farkl farkl dillerle konumak ve yazmak yerine ortak bir dil yaparlar, onu kullanrlard.[2] 3. Kurallar Vardr: Her dilin kendine zg kurallar vardr. Bu kurallar dilin tabiatndan ortaya kmaktadr. Daha ak bir ifadeyle sylemek gerekirse biz nce kurallar koyup bu kurallara gre konumuyoruz. Mevcut kurallar, dilin doal yapsndan tespit ediyoruz. Mesel; Trkiye Trkesinde fiilin, gelecek zamanda yaplacan belirtmek iin acak, -ecek ekini kullanyoruz. Bu eki deitirmek, yeni bir ek kural ortaya atmak gibi bir tasarrufumuz olamaz. 4. Canldr : Dil, kendi kanunlar ierisinde yaayan canl bir varlktr. Canllarn ortak zelliklerinden olan doma, byme, gelime gibi zellikler dil iin de geerlidir. Ahmet Haim, dilin kelimelerini yapraklara benzetiyor. Yapraklar ilkbaharda bymeye balyor; yazn hl dallardadr; sonbaharda sararmaya balyor ve k gelirken dklyor; bir anlamda lyor. Bunun gibi dilde de bir kelime ihtiyatan ortaya kyor bir sre kullanlyor ve belli bir zaman sonra kullanmdan kalkyor. Mesel; kannn kullanmdan kalkmasyla birlikte kan kelimesi ve kany oluturan paralarn her birine verilen adlar da kullanmdan kalkmaktadr. Yalnz bu demek deildir ki imdi kullandmz kelimelerin hepsi de bir gn tamamen unutulacak. Dil, gelimesini doal olarak gsterecektir. l bir kelimeyi zorla gnlk dile sokmaya almak bir ly diriltmeye benzer ve bir netice vermez. Mesel, asl Arapa olan kitab kelimesini biz kitap eklinde kullanyoruz. Eski Trkede kitab ifade eden betik kelimesi varsa, biz bu kelimeyi niin kullanmyoruz demek, dilin canllk zelliine uymaz. 5. Gizli Anlamalar Sistemidir:

Dilin douu konusunda eitli teoriler ortaya atlm ve bu teorilerle ilgili tartmalar bugn de devam etmektedir: Acaba ilk insanlar nasl anlayorlard? Niin milletlerin dilleri farkl farkldr? gibi sorularn says artrlabilir. Bu sorulara verilecek cevaplar da birbirinden farkl olacaktr. uras bir gerektir ki bir dildeki kelimeler ve kelime dizileri konusunda o milletin btn fertleri tarihin bilinmeyen dneminde gizli bir anlama yapm gibi; kavramlarn, nesnelerin, eylemlerin anlatmnda ayn kelimeleri kullanrlar. Ayn nesneler farkl milletlerin dilinde farkl kelimelerle ifade edilir: Trklerin ta; Araplarn hacer; Farslarn seng; Ruslarn kamen, ngilizlerin stone demesi gibi. 6. Milletin Ortak Maldr: Milleti millet yapan unsurlarn banda dil yer alr. Her milletin konutuu dil kendi milletinin adyla anlr: TrkTrke, Rus- Rusa gibi. Dil baz insanlarn veya zmrelerin deil, btn bir milletin ortak maldrO yalnz, yaayan neslin deil, ecdadn da torunlarn da zerinde hakk olan derinliine ve geniliine btn bir millet maldr, millet emanetidir, millet mirasdr, millet istikblidir.[1] 7. Sosyal Bir Varlktr : Dilin kurallar ve sz varl, onun sosyalliini gsteren zelliklerdendir. Dil, btn ynleriyle toplumdan topluma deiiklik gsterir. Dilin yaps, kurallar ve kelime hazinesi; milletin anlay, dnya gr ve felsefesiyle yakndan ilgilidir. Bir anlamda milletin karakteri, kltr, yaad corafya diline yansmaktadr. Sz gelii Trkede devenin rengini gsteren bir tek deve ty kelimesi bulunduu hlde, Arapada bu rengin ton farklarn gsteren yze yakn kelimenin varlndan sz edilmesi; Aymara Kzlderililerinin patates eitlerini anlatmak iin 200 ayr kelime kullanmas; Eskimolarn karn ya ekillerinden her birini ayr kelimelerle anlatmas dilin; toplumlarn duygu ve dnce tarzna, sosyal durumlarna, oturduklar yerlere ve iklim artlarna, tarihteki gemilerine, zaman iinde uradklar deiime ve gelimelere gre, ekil ve ileyi bakmndan birbirinden ayr biimlenmeye uradn gstermektedir.[2] D. DLN MLLET HAYATINDAK YER VE NEM Bir millet ayakta tutan, onun varln ve devamn salayan, mill uuru besleyen, bir millet mensubu olma hazzn veren ve bireylerini birbirine yaklatrarak, onlar arasnda birlik yaratan millet olarak, dil ok nemlidir. yle ki milletin varl, dilin varlyla mmkndr. nsann gemiini renmesinde, gnn yaamasnda, geleceine yn vermesinde, kiiliini kazanmasnda, ayn dili konuan dier insanlarla iletiim kurmasnda ve kendisini ifade etmesinde dilin ok nemli bir ara olduu muhakkaktr. Bu bakmdan dil bir anlamda bireye hizmet eder. Ancak, ore tabiat gerei toplu hlde yaamaya ihtiya duyar. evresinde kendiyle ayn deerleri paylaan insanlarn bulunmasn ister. Bu ortak deerlerin oluturulmasnda, paylalmasnda, nesilden nesile aktarlmasnda, milletin varln devam ettirmesinde dil, ok nemli bir grevi yerine getirir. nk millet olmann birinci art, ayn dili konumaktr. Dil, milletin ortak kltryle yol alarak varln devam ettirir. Milleti oluturan bireyler arasnda birletirici bir rol stlenen dil, ayn zamanda ortak uurun, mill uurun ortaya kmasna hizmet eder. Mill birlii ve beraberlii salar. Dilin bu zellii Atatrkn Trkiye Cumhuriyetini kuran; Trk halk, Trk milletidir. Trk ore demek, Trk dili demektir. Trk dili Trk ore iin kutsal bir hazinedir. nk Trk ore , geirdii nihayetsiz felketler iinde ahlknn, ananelerinin, hatralarnn, menfaatlerinin, ksacas, bugn kendi milliyetini yapan her eyinin dili sayesinde muhafaza olunduunu gryor. Trk dili, Trk milletinin kalbidir, zihnidir. Szlerinde veciz ifadesini bulmutur.

Mill varln korunmasyla dilin korunmas arasnda ok sk bir ilgi vardr. Dilini unutmayan fakat bamszln kaybeden bir toplum milliyetini koruyor demektir. Bu toplum, bamszln kazanp bir devlet kurarak, bir millet olarak yeniden tarih sahnesine kabilir. Sovyet Rusyann dalmasyla Trklerin ve dier milletlerin bamsz birer devlet olarak yeniden tarih sahnesine kmalar bunun en yeni rneidir. Tarihte bunun baka pek ok rnei vardr. Ancak dilini kaybeden milletlerin tarih sahnesinden silindikleri de bilinmektedir. Bir milletin dili bozulursa kltrnde skntlar ortaya kar. Dnce, sanat ve edebiyat alanlarnda knt balar. Dil asl ilevini (insanlar arasnda anlama arac olma) yerine getiremez. Kitleler birbirlerini anlayamaz ore gelir ve yava yava kopmalar balar. Bu gerek, tecrbeyle sabit olduu iin bir ore iten ykma ynteminde ie ore dilden balanr.Yeni neslin kltrel deerleri renmemesi ve bireylerin, kuaklarn birbiriyle salkl iletiim kurmalarn engellemek iin ne gerekiyorsa yaplr. Bu yzden dil zerinde oynanan oyunlara kar her zaman uyank olmak gerekir. Adres bulmada kolaylk olsun gibi bir bahaneyle mesel; Yunus Emre Caddesini 4. Cadde eklinde deitirmek bile kltr bakmndan son derece yanltr. nk, cadde adn rakamla ifade ettiiniz zaman bu tabelay okuyan kimsenin buradan caddenin numaras dnda renebilecei bir ey yoktur. Fakat Yunus Emre adnn yaatlmas hlinde en azndan yetien nesil Yunus Emrenin kim olduunu, bu caddeye neden bu ismin verildiini merak edecektir, renmek isteyecektir ve sonuta kendi kltrnden bireyler bulacaktr. Bir milletin ruhu, karakteri, anlay ounlukla sanatkrlarn ortaya koyduklar eserlere yansdndan bu ynyle de dil, sosyal yapnn ve kltrn aynas durumundadr. Dolaysyla bu eserlerin dikkatle incelenmesi o milletin karakteri hakknda salam ipular verecektir. Gelimi lkelerin kendi kltrlerini ve baka kltrleri renmek iin aratrmalar yaptrmalarn, bunlar iin btelerinden nemli paylar ayrmalarn yabana atmamak lzmdr. Her milletin kendine ore birtakm kltr zellikleri olduu gibi milletlerin zayf ve gl olduu ynler de vardr. Kltr aratrmalaryla bunlarn tespiti mmkndr. zlenecek politikalarn belirlenmesine bu aratrmalardan elde edilen veriler k tutmaktadr. Smrgeci lkeler gnmzde stratejik aratrma enstitleri ad altnda dnyann drt bir tarafnda yaptklar aratrmalarda o lkenin veya blgenin etnik yapsn, zellikle de yerel dilleri gndeme getirmektedirler. Tarihte ve gnmzde bunun pek ok rneini grmek mmkndr.zetlemek gerekirse dil, milletin manev gcnn aynasdr. Bir milletin kltrel deerlerini oluturan ve o ore ayakta tutan; edebiyat, sanat, bilim ve teknii, dnya gr, ahlk anlay, mzii gemiten gnmze ancak dil sayesinde aktarlmaktadr. Dolaysyla dilin korunmasyla mill varln korunmasn ayn seviyede alglamak gerekir. ETM VE DL Bireyler dnyaya geldii anda sosyal olmayan varlklardr. Fakat toplum yle bir evredir ki, bu sosyal olmayan varlklar, iine girdii andan itibaren kendisine benzetmeye alr. Bireylerin toplumu benimsemesi yani sosyallemesi toplumun bekas iin gereklidir. Bir toplum, bireylerine lisann, ahlakn, estetik zevkini, ilmi mantn, teknik vetirelerini alamazsa yaayamaz.(19) Bunlarn bireylere aktarmnda ise en etkin kurumlarn banda eitim gelmektedir. Dil, evremizdeki her trl iletiim arac ve kltr tayclarndan ok daha belirgin olarak zihniyetimizin szcsdr ve bu nedenle de onun belirleyici bir konumu vardr. Bilim, felsefe ve sanat eserlerinde de yap ta olarak ortaya kan ve bir ok ilevi birden gren dilin nemli zellii, kltr taycldr.(20) En sradan bir haberi dinlerken, en sradan bir yazy, gazeteyi vb. okurken insanlarn elinde szlk bulundurma zorunluluunu hisseder hale gelmesi nemli armlar da beraberinde getirmektedir. yle ki, insanlar kimi zaman kendilerinin ok bildiini kantlamak, komplekslerini tatmin etmek, kimi zaman kastl olarak dilde tahribata yol amak, kimi zaman da farknda olmadan insanlarn anlayamayaca, ne olduu belli olmayan ok deiik cmleler ya da

kelimeler kullanabilmektedir. zellikle bu tr tavrlarn eitim ve retim faaliyetlerinde yaplmas ok olumsuz etki yapmaktadr. Zaten bilmedii bir eyleri renmeye alan birey, stne birde bilmedii kelimelerle ya da anlalmayan cmlelerle karlanca retilenlere tamamen yabanc kalmaktadr. Doktorun hastasna hastaln anlatrken kulland dil, siyasetinin semenini bilinlendirirken kulland dil, bilim adamnn-aydnn insanlar aydnlatrken kulland dil ve de eitimcinin kitlesini eitirken kulland dil kitlelere yabanc olursa yaplan gayretler boa gitmekte, konuanla dinleyenin birbirine yabanclamas ortaya kmaktadr. Byle olunca da hakln kendini yetitirmesi ve gelitirmesi gerekleememektedir. te btn bu nedenler, toplumun a yakalamasnda olumsuz etkenler olabilmektedir. Gerek anlamndan sapm kelimeler, yanl kullanlan, anlamnda farkllklar ortaya karlarak ifade edilen szckler anlatlmak istenilenin anlalmasn zorlatrmaktadr. Hem salkl bir iletiim iin, hem de Atatrkn zerine titredii ve kltrel bamszl da iine alan tam bamszlk iin dil en temel ge olma zelliine sahiptir. Hi kukusuz mill bir eitim iin mill bir dil gereklidir. Bu nedenle de dilin milllemesi, halka yaklamas amac nde gelmelidir. Mill bir his ile dil arasnda nemli bir ba vardr. Dilin milllii, mill hissin ortaya kmasn etkiler. lkemizde ilkokuldan niversiteye kadar eitimin her kademesinde Trke eitim ve retimi verilmektedir. Buna ramen, Trkeyi doru ve gzel kullananlarn orannn gittike dt grlmektedir. Bu ters durum, Trke eitim ve retimindeki eksikliin, yetersizliin, metotsuzluun bir sonucu olduu kadar; kltr politikalarnn, insanlarmzdaki mill uur ve dil kltr eksikliinin, yabanc dil hayranlnn da bir sonucudur. Bu sonuta, Trke eitim ve retimi ile grevli olanlarn, dil ve Trke konusunda yeterli eitimi alamam televizyon programc ve sunucularnn, basnn sorumluluu herkesten fazladr. Atatrk Mill his ile dil arasndaki ba ok kuvvetlidir. Diyor. Gerekten dil, mill varlk, mill birlik, mill duygu, bakmndan son derece nemlidir. Dil meselesi, mill uur meselesidir. Atatrkn Cumhuriyet rejimini yerletirdikten sonra ilk i olarak Trk tarihi ile birlikte Trke meselesine eilmesi kltr ve dilin millet varl asndan nemini iyi anlayan bir devlet adam olmasndandr. Dil, mill varlk asndan, grndnden daha nemlidir. Onun iin mill vicdan ve sorumluluk sahibi her Trk vatandann Trke zerine titremesi gerekir. Vatann blnmez btnl fikir ve inanc gibi, dilin bozulmazl zerinde de ittifak etmeliyiz. nk Yahya Kemalin dedii gibi Trkenin ekilmedii yerler vatandr. Ancak ekildii yerler vatanlktan kar.() Vatann gvde ve ruhu Trkedir. smail ACAR Balkesir niversitesi TARIK BURANIN TRKE SEVDASI Osman DNMEZ Trk edebiyatnn nemli ahsiyetlerinden biri olan Tark Bura, hikye, roman ve tiyatroda kendine salam bir yer edinirken, btn bu alanlarn temel ta olan Trke zerinde de dnemine gre ok nemli fikirler ileri srmtr. Tark Bura, gazete ve dergilerde yazd yazlarda, belirli aralklarla Trkenin nemine, Trke zerinde oynanmak istenen oyunlara ve bunlarn gyesine ynelik, dnemin ilim adamlarna, eitimcilerine, siyasetilerine nemli ikazlarda bulunmutur. Tark Bura, edebiyat ve sanatta soylu bir duru sahibi olabilmenin ilk ve braklamaz artnn bamsz bir kafaya sahip olmaktan, yani hdiselere, meselelere, insana ve insanlar aras mnasebetlere pein hkmlere saplanmadan bakabilmekten getiini grmtr. Bu tavrn Trke ile ilgili yazd makalelerinde de sergilediinden, ztrkeciler ve dilde arlamay savunanlar tarafndan dlanmtr.

Trkenin Gen Kalemler dergisiyle birlikte doru yola girdiini, bu yolda halkn edebiyat ve dnce hayatyla btnlemeye baladn dnen Tark Bura, Tek Parti dneminde balayan dil rklnn son derece tahrip edici neticeler dourduu kanaatindedir. Bunun iin kendi neslinden birok yazar da peinden srkleyen ve ksrlatran ztrke macerasndan uzak durmu, zellikle kltr kelimeleri dedii, bugn gemie balayan kelimelerden yazarlk hayat boyunca vazgememitir.1 Tark Buraya gre yalnz edebiyatta deil, dier sanat dallarnda, teknikte, bilimde ksaca kafa ile ilgili faaliyetlerin hepsinde insann seviyesi ve kaderi dile baldr. nk ilk alardan beri insann kelimelerle dnd anlay, ortak bir hakikat olarak kabul grmektedir. Yakasn kelime anarisine kaptrm bir eitimle, matematikte ve fizikte bile karlklar iki de bir deien kavramlarla ilim, felsefe ve tefekkr yaplamaz. Tark Buraya gre Trkenin bugnk grn, dil uurunun kaybolduunu haber vermektedir. Tark Burann Trkeyle ilgili yazlarnda sz dnp dolar bir ekilde dnemin dil kurumuna gelir. Bu kurumu bir iftlie, kurumda grev yapanlar da iftlik aalarna benzeten Bura, bu kiilerin birbirlerini ok tuttuklarn, kendi anlaylarna gre messeseletiklerini, dergilerinde kendi anlaylarna gre, bilgin, sanatkr ve mnekkit yetitirdiklerini belirtir. Bu kurumun yetitirdii hikyeci, romanc ve airlerin baarsnn da dilimizi bozduklar, fakirletirdikleri lde arttn syler. Bir lkenin anadili zerinde oynanan kt emelli oyunlar, o lkenin kendi kendine harp amas olarak deerlendiren Tark Bura, Trkeyi korumaya ynelik faaliyetlere acilen balanmad takdirde, Trkenin nerede ise jest, mimik ve tek heceli nidalardan, birtakm iaretlerden mteekkil kaba bir anlama vastas hline geleceini syler. Tark Bura ar bir dil meydana getirmek iddiasn dil rkl ve tasfiyecilik olarak grr. Birka yz kelimelik Orta Afrika ve Avustralyadaki kabile dilleri hari, ar dil olmadn syleyen Bura, Mustafa Kemalin son dnemlerindeki dil anlayyla, ztrkecilerin yaptklar arasnda en kk bir ilgi bulunmadn belirtir. Bura, Mustafa Kemalin dilde girilen kmazn farkna vardn Falih Rfkya syledii u szle hatrlatr: ocuk, kmaza girilmitir. Trkeyi bu kmazda brakamayz, tabi yola gireceiz. Tark Bura, Atatrk ve Trke balkl 10 Kasm 1974 tarihli Tercman gazetesinde yaymlanan yazsnda, kurulu yldnm dolaysyla Atatrkn 1934 ve 1937 yllarnda Trk Dili Aratrma Kurumuna gnderdii iki mesajna yer verir. Ayn kuruma, yl arayla, ayn gye iin gnderilen bu iki farkl mesajda, Atatrkn dil konusuna bakn net bir ekilde okumak mmkndr. Atatrkn 26 Eyll 1934 tarihli mesaj yledir: Dil bayramndan tr, Trk Dili Aratrma Kurumu Genel zeliinden, ulusal kurumlardan kutunbilikler aldm. Gsterilen gzel duygulardan kvan duydum. Ben de kamuyu kutlularm. Atatrkn 26 Eyll 1937 tarihli mesaj ise yledir: Dil bayram mnasebetiyle Trk Dil Kurumunun hakkmdaki duygularn bildiren telgrafnzdan ok mtehassis oldum. Teekkr eder, deerli almalarnzda muvaffakiyetlerinizin temadisini dilerim. Tark Bura, Servet-i Fnn edebiyatnn dilde yaptklaryla ztrkecilerin dilde yaptklarn birbirine benzetir. Buraya gre her iki grup da iktidara kar mcadelesini devleti ve devletin temellerini ykacak ekilde yrtmtr. Tark Bura, ztrkecilerin dilin ne olduunu bilmediklerini, dolaysyla dili bir kelimeler ambar sandklarn belirtir. Bu anlayn yanl olduunu u cmlelerle ortaya koyar Tark Bura: yle bir cmle yazarsnz ki, iinde bir tek Trke kelime bulunmaz, ama Trkedir, gene yle bir cmle yazarsnz ki, btn kelimeleri aba en ced Trkedir, ama kendisi Trke olmaz; ztrkeciler ite bunu bilmiyorlar. Daha kts aralarnda bilmek, anlamak istemeyenler de var. Bu yzden de yapmak istedikleri veya yapacaklar ey -dpedzTrk dnce ve sanat hayatn, kitaplarn atee vermekten, yani Timur veya Hlg barbarlndan, Vandallndan (eski kltr ve sanat eserlerini yakp ykma dnce ve davran) baka bir ey olmuyor. Bu dncesini yle bir rnekle anlatmak ister Bura: Deitirin ak kelimesini -veya unutturun- Yunus Emreden, Karacaolandan bugne kadar yazlm birok byk msra, yazarlaryla birlikte ldrdnz demektir. Romanlar,

hikyeler, ilim eserleri ve piyesler de caba. Tark Bura Servet-i Fnncular mcadelelerinde ztrkecilerden daha samimi bulur. nk Servet-i Fnuncular bu mcadeleyi kaybettiklerinde, kaybedecekleri bir Sis bir Ak- Memnlar vardr. Arclarn ise kaybedecei bir ey yoktur. Bazlar zaten mirasyedidir, bazlar da srf kitaplar baltalamak iin kitap karmtr. Tark Bura, 4 Nisan 1969 tarihli Tercman gazetesindeki yazsna ztrkecileri kastederek Kiralk Ktiller baln koyar ve yazsn yle bitirir: Szn ksas bu arclar, bu ztrkeciler baka hibir ey deil, kiralk ktillerdir: kitaplarmz kundaklamak iin tutulmu veya kandrlmkiralk ktiller. Ne kadar usta ve stn sanatmz varsa arkadan baklamak, kitaplarn atelemek iin tutulmu veya kandrlm- ktiller. () Yuf olsun bu oyunu -oynayanlara ve oynatanlara deil- uykulu gzlerle seyreden sanatlara ve devlet sorumlularna. Onlar bu yuftan yakalarn kurturamayacaklardr. imdi ve yarn. Tarih de yapacaktr yakalarna onlarn. Tark Bura kelimeler zerinden toplumu paralama gayretlerine de dikkatleri eker. Baz odaklarn baz kelimeler zerinden nasl blclk yaptklarn Bura yle anlatr: ehir mi diyeceksiniz, kent mi? ehir dediniz mi, gericisiniz, Osmanlcay tutuyorsunuz, Trkenin ve Trkln dmansnz. Kent deyince de ilerici olursunuz, devrimci olursunuz, Trkeden ve Trkiyeden yana olursunuz. Bu szlerin insan ileden kardn syler Bura; nk ortada kt ve sarsak bir eitimin av hline getirdii milyonlarca gen ve Trkiyenin yarnlar vardr. ehir kelimesini atp onun yerine kenti koyarak Trkeyi yabanc dillerin basksndan kurtarp ar bir dil yapacaklarnn syleyenleri zibidi olarak niteleyen Bura, kent kelimesinin arclarn iddia ettii gibi, Trke olmadn belirterek asl ehirin Trke olduunu syler. ehir kelimesini unutmakla ne kaybedeceimize dir kk bir zihin yolculuu yaptrr: Biz de biliyoruz ehir yerine kent dersek kyamet kopmaz; hatta ky evinden bir sva paras bile dklmez. Ama ehir kelimesini bir kere gmdk m Tanpnarn bir byk eseri yani Trk kltrnn o esiz Be ehiri Varto ykntlarnn altnda (1966 ylnda Muun Varto ilesinde meydana gelen depremi kastediyor) kaybolup gitmie dner. Siz imdi Hayal ehirden tutun da ehir Khyasndan Eskiehire kadar neler yitireceimizi dnn. Viranehir bile kalmaz elimizde. Tark Buraya gre bir kelimenin lmn beklemeden frna atmak, o kelime ile kurulmu on binlerce Trk msrandan, duygu ve dncesinden gelecek nesilleri mahrum brakmak demektir. Tark Bura, kelimelerin temsilciliklerini yaptklar hakikatlere de dikkatleri eker ve tarihine, kltrne, medeniyet ve sanatna yabanc olanlarn bu hakikatleri ykmaya kalkacan syler: Byleleri iin Malazgirt herhangi bir ova, Rumelihisar herhangi bir duvar, Bursa ehirlerden bir ehir, Sakarya da rastgele bir rmaktr. te bu kltrszlk, bu soysuzluktur ki, kelimeleri kravatlara, mendillere dndryor, onlar, bylece de kenti ehir, koulu art, Farsa zordan zorlama zorunluk ucbesini mecburiyet yerine koymaktan ekinmiyor. Tark Bura, Anadil bile kavga sebebi, blnme sebebi yapldktan sonra mill birlik dediimiz yaama ve gelime ansna rpermeden bakmak elden gelir mi? diye sorar. Dildeki paralanmln mill birlikteki paralanmla sebep olabileceine iaret eder. Ona gre Trkenin bugn ald darbeler, yarnn yaralardr. Tark Bura dilde oynanan oyunlarn belirli bir gyeye ynelik olduunu syler. nk bu ii yapanlar; sebep, btn, iir, hikye, millet, ehir, hrriyet, kitap, fikir, hakikat gibi aralarnda zbez Trkeleri de bulunan binlerce kltr kelimesi zerinden bu emellerini gerekletirmektedir. Asl maksat kltr ve medeniyet mirasmz dinamitleyerek halkmz kksz brakmaktr. Kelimelerin ldrl demek, o kelimeyi kullanm olan nesillerin ldrl demektir. Kltr ile dil arasnda sk bir mnasebet vardr: Kltr dilden ayr dnmek, bu iki kavrama birden aykr der. Kltr ile dil i iedir; kaderleri ikizdir: birbirinin seviyelerini, zenginliklerini, soyluluklarn snrlarlar. Dil kltr yetitirir, kltr de onu gelitirir, salamlatrr, millletirir. Dilde arclk dncesindekilerin kltr kelimelerine saldrmasna ramen, gelien teknolojinin bir neticesi olarak dile giren yabanc kelimelere gecikmi olarak karlk bulmaya kalkmasn bir samimiyetsizlik olarak grr. Karlk bulmaya altklar kelimeler otobs kelimesinde olduu gibi kylere kadar ulamtr, yle veya byle binlerce yazya girmitir. Bu tr teknolojinin getirdii kelimelere hemen karlk bulunmas gerektiini belirten Tark

Bura, bu hususta Fransa Dil Akademisinin bir faaliyetine dikkatleri eker: Amerika ilk atom denemesini yapt zaman, haberi alan Fransz Dil Akademisi, vaktin gece olmasna ramen topland ve bu hdisenin getirecei ve getirdii terimlerin Franszca karlklarn bulmak, bu ii de onlar halka intikal etmeden yapmak karar ald. Tark Bura yabanc kelimelerin alkanlk hline gelmeden Trke karlklarnn bulunmasn ister. Dilin korunmas ve kendi gcyle gelimesi iin bu nemlidir. Tark Bura, btn, hep, hepsi, her kelimelerinin hepsinin tmle karlanmaya alldnn altn izerek dildeki nanslarn yok edilmeye alldn belirtir. Nanslarn ve deyim ayrntlarnn kaybolmasyla kafann yozlaacan, lleeceini syler. Dille ilgili yazlarnda, bir televizyon programnda kendisine yneltilen, Hakikatin yerine gerei koysak ne kaybederiz? sorusunu sk sk hatrlatan Bura, bu soruya verdii Hakikati kaybederiz! cevabn tekrarlamaktan zevk duyar gibidir. Baka bir yazsnda, hakikat ile gerek kelimeleri arasndaki nansn altn yle izer: Bir dil rkl psikozu iinde, geree srt eviren bir eitim, byk bir ihtimalle, hakikat ile balant kurmas ok zor insanlar yetitirmeye mahkm decektir; yani insan tecektir. Trke, Trke, elbette her eyden nce ve doru yol tutulana kadar Trke. nsanlarmzdan bilgi, dnce ve seviye beklemeye ancak ondan sonra hakkmz olabilir. diyen Tark Bura, dilin dokunulmazln kurtarmak mecburiyetinde olduumuzu belirtir. Bu olmadka akademi ve niversitelerin unvan datmaktan baka bir fonksiyonlarnn kalmayacan syler. nk bozuk dil, bozuk dnce retilmesi demektir. Tark Bura, Trkenin kullanm hususunda dnemin TRTsini de tenkit eder. Ona gre bu kurum, dili bozmaya uraanlarla ortak hareket etmektedir. TRTnin Anayasa dilini kulland iddia edilmektedir. Bu iddiay ileri srenlere gre, anayasa diline uymak sadece TRTnin deil, btn herkesin boyun borcudur. Hlbuki Bura bunun bir samimiyetsizlik olduunu belirtir. Bu iddiasna baz misaller getirir: Bata neir ve iln tarihi yazldr. Sonra neir birden bakarsnz yayn olmu. Demek ki, TRT neir dese de, iln veya kanun dese de Anayasa diline aykr konumu olmayacak. Tark Bura, dilde oynanan oyunlar yznden, dnn hikyecilerinin, irlerinin ve ilim adamlarnn bize ivi yazsnn yazarlar gibi yabanclatn, onlar anlamak iin sadeletirme faaliyetlerinin baladn, hlbuki Franszlarn dnn byk yazarlarnn eserlerini bugn hi sadeletirmeye gitmeden anladklarn belirtir. Bu tr oyunlarla nesillerin birbirine yabanclatklarna ve bunun neticesinde kltr kopukluu meydana geldiine iaret eder. Ayrca Bura, -be ylda bir szlk deitirmeyi, lisan sahibi olmamakla edeer bulur ve bu ekildeki bir hareketi, ihanet olarak grr. Trkenin alnyazsnn soylu edebiyatlarla, szde edebiyatlarn, yani ktlarn arasndaki gizli savan neticesine gre izileceini syleyen Bura, dilin korunmas ynnde baz tekliflerde bulunur. Mesel dil uurunun oluturulmas iin nemli eserler, okullarda okutulmaldr. Alfabeden kaynaklanan telffuz hatalarn dzeltmek iin, Trkeyi gzel kullananlarn konumalar kaydedilerek okullara datlmaldr. Trkeyi koruma kanunu acilen karlmaldr. Bylece yabanc isimlerle alm iyerlerinin nne geilmi olur. Dil ile ilgileri bulunmayanlarn, zellikle siyasetilerin, dile el atmalarn kar klmaldr. Tark Bura, niversitelerin dilin bozulmaya allmas karsnda tepkisiz kalmasn, dil idraksizlii olarak yorumlar ve bu idraksizliin iinde seviyesizliin, iptidliin, barbarln ve btn unsurlaryla medeniyet idraksizliinin olduunu syler. Tark Bura kendisinin de hkim yerine yarg gibi uyduruka kelimeler kulland ynnde gelen tepkilere ise, Skk zamanlarda o veya bu ekilde kontrol gcmz kaybedebiliyoruz. diye cevap verir. Bunun aslnda vahim bir durum olduunu, nk bu iin ak kap brakmaya gelmeyeceini belirtir. Dilin asl deerinin ve medeniyet birimi saylnn yaz sayesinde olduunu syleyen Bura, byk sanat adamlarnn dili nasl zenginletirdiini Montaigneden yapt iktibasla anlatr: Dnce ve sanat adamlar szleri ve yazlaryla dile deer kazandrrlar. Bu ii, dile yenilik getirmekten ok, onu bkmek, imknlarn oaltmak, gcn artrmak yoluyla yaparlar. Yeni szckler getirmezler. Onlar zenginletirirler, anlamlarn ve kullanmlarn salamlatrr, derinletirir; onlara allmam bir eni verirler; ama bunu da drt bir yan dnerek, ustalkla yaparlar. Bura, Montaignein yeni yazarlarn yaptna k tutan cmlelerine de yer verir yazsnn ilerleyen blmlerinde: Zamanmzn yazarlarna baknca, bu iin herkesin harc olamad anlalyor () Yenilik oldu mu baylyorlar;

ie yarayp yaramad umurlarnda deil: yeni bir kelime kullanabilmek hevesiyle eskisini atyorlar. ounda da attklar kelime yenisinden daha kuvvetli, daha diri oluyor. Dilini kaybeden bir milletin ayakta duramayacan, devletlerin salamlk derecesinin mill dilin salamlk derecesine gre anlalabileceini syleyen Tark Bura, kendinden asrlar nce yaam olan Konfysle ayn noktada birleir. Konfys dil ile bir milletin gelecei arasnda ne gzel mnasebet kurar: Bir memleketin idaresini ele alsaydm, yapacam ilk i, hi phesiz dilini gzden geirmek olurdu. nk dil kusurlu ise, kelimeler dnceyi iyi ifade edemez. Dnce iyi ifade edilmezse, vazife ve hizmetler gerektii gibi yaplamaz. Vazife ve hizmetin gerektii ekilde yaplmad yerlerde det, kaide ve kltr bozulur. det, kaide ve kltr bozulursa adalet yanl yollara sapar. Adalet yoldan karsa, aknlk iine den halk ne yapacan, iin nereye varacan bilmez. te bunun iindir ki, hibir ey dil kadar mhim deildir. Tark Burann bir zamanlar korunmas ve sahip klmas iin rpnd Trkenin bugnk durumu nedir? Bu mesele ok ciddi aratrmalar isteyen bir husustur. Ancak grnen odur ki, durum pek de i ac deildir. nk bugn, 40-50 yl nce yazlm eserleri anlamakta olduka zorlanan bir lise ve niversite genlii var. Trkenin dnya zerinde tekrar sz sahibi olmas, milletimizin bilimde ve teknikte ald yolla edeer olacaktr. Bir milletin yeryznde var olmasyla dili arasndaki mnasebeti dnecek olursak, dilimizin dnyada hak ettii yere gelebilmesi ve geni bir alanda konuulabilmesi iin, nce salam bir dil uuruna sahip olmamz, ardndan da dilimizi her trl ilm aratrmay ifade edebilecek ekilde zenginletirmemiz ve ilememiz gerekiyor. Bunun iin de hakiki irlere, hikyecilere, romanclara ve ilim adamlarna ihtiyacmz var. _______________ Dipnot 1- Beir Ayvazolu, Tark Bura Gne Rengi Bir Yn Yaprak, s.88, tken yay., stanbul. 1995. Kaynaklar 1- Tark Bura, Dman Kazanmak Sanat, tken yay., stanbul, 2002. 2- Tark Bura, Politika D, tken yay., stanbul, 1992. 3- Tark Bura, Bu an Ad, tken yay., stanbul, 1990 Trk Dilinin Dnya Dilleri Arasndaki Yeri ve nemi 1) Trk Dilinin Dnya Dilleri Arasndaki Yeri ve nemi 2) Trk Dilinin Gelimesi ve Tarihi Devirleri. 3) Trk Dilinin Tarihi Dnemleri - Eski Trke Dnemi - Orta Trke Dnemi - Yeni Trke Dnemi - Modern Trke Dnemi 4) Trk Yaz Dilinin Tarihi GeliimiTRK DLNN DNYA DLLER ARASINDAK YER VE NEM 1. Trk Dilinin Dnya Dilleri Arasndaki Yeri ve nemi 2. Trk Dilinin Gelimesi ve Tarihi Devirleri. a. Eski Trke Dnemi b. Orta Trke Dnemi c. Yeni Trke Dnemi d. Modern Trke Dnemi 3. Trk Yaz Dilinin Tarihi Geliimi

A. YAPILARINA GRE DLLER B. KKENLERNE GRE DLLER A. YAPILARINA GRE DLLER a. Tek Heceli Diller Bu gruptaki dillerde, kelimeler, bir heceden olumaktadr. Cmleyi meydana getiren kelimeler, ek almazlar ve ekil deiikliine uramazlar. Bu dillerde kelimenin grevi cmle iindeki srasndan ve vurgusundan anlald iin ok zengin bir vurgu ve tonlama sistemi vardr. Kelime eitleri zel seslerle ayrt edilmedii iin ayn kelime yerine gre hem isim , hem sfat, hem fiil, hem edat, olabilmektedir. ince, Tibete, Baz Himalaya, Afrika dilleriyle Endenozya dilleri ve Vietnam dili gibi. b. Eklemeli Diller Bu gruptaki dillerde tek veya ok heceli kelime kkleriyle ekler vardr. Bu dillerde, kelime kklerinden yeni kelimeler tretilirken veya kelimelerin geici durumlar yaplrken kelime kklerine ekler getirilir. Tretme veya ekim srasnda kkte bir deime olmaz. Kklerle ekler birbirinden kolaylkla ayrlabilir. Anlam ve grev deiiklii yapan ekler kelime sonuna getirildii gibi kelime bana getirilen ekler de vardr. Trkemiz bu grubun en belirgin rneidir. Dilimizde n ekler olmad hlde kelime sonuna getirilen eklerde bir zenginlik ve eitlilik vardr. Bu zelliiyle dilimiz, sondan eklemeli bir dildir. Moolca, Manuca, Tunguzca, Macarca, Fince ve Samoyete gibi. c. ekimli Diller ekimli dillerde de kelime kkleriyle ekler vardr. Fakat yeni kelimeler tretilirken veya ekim yaplrken kelime kknde deiiklikler olur. Hint-Avrupa dillerinde kelime kknde grlen deiiklik kk tannmayacak bir ekle sokar, ortaya kan yeni kelimede kk hatrlatacak bir ses, bir iaret bulunmaz. ngilizcedeki Almancadaki Uzanmak : lie / lay / lain, Yapmak : fiilinin do / did / done, Gitmek : go / went / gone; atmak, frlatmak : werfen / warf / geworfen; Yardmc fiil (sein) : bin, ist, sind, war, waren Arapa gibi ekimli dillerin bazlarnda ise kkteki nller deiirken tretilen yeni kelimeyle kk arasndaki ilgiyi koruyan bir ba, kendisini hissettirir. ekimli dillerin tipik bir rnei olan Arapada, kelimenin ekirdeini oluturan nszler deimezken belli kalplarla yeni kelimeler tretilir. Ayn kkten olan ders, medrese, mderris, tedrisat kelimelerinde d, r, s nszleri sabit kalrken nller ve baz gramer unsurlar deimektedir. B. KKENLERNE GRE DLLER Kken bakmndan birbirine yakn, ayn kaynaktan kan akraba diller dil ailelerini olutururlar. Dillerin birbirleriyle bir dil ailesi oluturacak ekilde akrabalklarnn saptanmasnda o dillerin ses yaps, ekil yaps, cmle yaps, kken bilgisi ve ortak kelimeleri bakmlarndan benzerlikleri aratrlr. Bir dil ailesindeki dillerin kkenini oluturan ana dile ait metinler pek bulunmasa da gruptaki diller arasnda yukarda saylan noktalar bakmndan benzerliklerin bulunmas, zamanla birbirinden uzaklaan dillerin, bilinmeyen bir yerde ve zamanda konuulan ana

dilden ortaya ktn gstermektedir. Bir ana dile ait metinler olmasa bile, bu ana dilin bir ok zelliini, kendisinden treyen, ailedeki dilleri birbirleriyle karlatrarak tespit etmek mmkndr. Dil ailesi ifadesi, dillerin kken akrabaln belirtmeye yarar. Bu terim, akraba dilleri konuan milletlerin ayn soydan geldikleri anlamn tamaz. Ayn soydan gelen ve dilleri akraba olan milletler bulunduu gibi, rk bakmndan birbirleri ile hibir ilikisi bulunmayan fakat aralarnda kltr ilikisi ve kltr ba grlen milletler de vardr. Nitekim, Hint Avrupa dil ailesi iinde yer alan diller, birbirleri ile soy ba bulunmayan birok millet tarafndan konuulmaktadr. Bu diller herhangi bir soy ve rk birliine bal olmakszn, temelde ortak bir ana dile dayanan, birbirinden tremi; fakat zaman iinde deiip bakalam olan dillerdir. Fransz ve Rumen dillerinin Ltinceden tremi olmalar gibi. Ayn dil ailesinden gelen diller arasndaki akrabalk da derece derecedir. Bir ana dilin ayr ayr kollarndan gelen diller, ngilizce ile Farsada olduu gibi uzak akrabalardr. Ayn ana dilin ayn dalndan gelen kollar ise Almanca ve ngilizcede olduu gibi yakn akrabalardr.7[2] Kken Akrabalna Dayanan Belli Bal Dil Aileleri unlardr: A. HNT AVRUPA DLLERI ALES: 1. Avrupa Kolu: a. Germen Dilleri: ngilizce, Almanca, Felemenke, skandinav dilleri. b. Roman Dilleri: Franszca, spanyolca, talyanca, Portekizce, Rumence. Bu kolun ana dili, Ltincedir. c. slv Dilleri: Rusa, Srpa, Lehe, Bulgarca. d. Yunanca, Litvanca, Arnavuta ve Kelte, Hint- Avrupa dil ailesinin Avrupa kolundaki dier dillerdendir. 2. Asya Kolu: Bu kolda Hint ran dilleri yer almaktadr: Tarih Sanskrite ile balca Hint dilleri; eski, orta ve yeni Farsa, Ermenicedir. B. HAM SAM DLLER ALES: a. Sami dilleri: Arapa, branice, Aramca, eski Suriye, eski Tunus dilleri, Habe Zenci dilleri ve l bir dil olan Akadca. b. Msr dilleri: Eski Msr dili, Kpt dili c. Libya ve Berber dilleri: Libyada konuulan dil, ada Berber lehesi. C. in Tibet Dilleri Ailesi: in ve Tibet dilleri bu dil ailesini oluturur. D. Bantu Dil Ailesi : Orta ve Gney Afrikada konuulan Bantu dilleri. E. Kafkas Dilleri : Abaza, erkez, een, Lezgi, Grc, Lz dilleri. Bu dillerde ses sistemleri ve i yaplar bakmndan teki dil ailelerine gre byk farkllklar vardr. F. URAL ALTAY DL ALES: Ural kolunu oluturan bu dil ailesi kendi iinde iki kola ayrlr: a. Fin Ugur kolu: Fince, Lapa, Macarca, Ugurca. b. Samoyet kolu: Samoyet dilleri.

Altay Dil Ailesi: Bu dil ailesinde Trke, Moolca, Manuca ve Tunguzca, vardr. Altayistik erevesindeki almalarda Korece ve Japoncann da bu dil ailesinden olduu dnlmektedir. Korecenin Altay dilleriyle akrabalna kesinlemi gzyle baklmakla birlikte Japoncann akrabal henz kesinlememitir. Altay dil ailesinin ortak zellikleri yle zetlenebilir: 1. Bu gruptaki dillerin hepsi yap ynyle eklemeli dildir. 2. n ekler (artikeller) yoktur. 3. Kelime tretme ve ekim son eklerle yaplrken kklerde deime olmaz. Eklerdeki zenginlik ve eitlilik dikkat ekicidir. 4. Sz diziminde yardmc unsurlar (tamlayanlar, belirtenler) nce, asl unsurlar (tamlananlar, belirtilenler) sonra gelir: insanlk hli, szn dorusu. Mustafa, trk sylerken kendinden geiyordu. Sfatlar isimlerden nce kullanlr. yeil rdek, anlayl renci, kahraman ordu. Say bildiren kelimelerden sonra okluk eki kullanlmaz:, be karde, kafadar, bin konut. Cmleler, cmleyi oluturan unsurlarn ilgisi bakmndan, gelimekte olan dncelerin akla geli srasna gre deil, tamamlanm bir dncenin dzenli bir hiyerarisi eklinde kurulur. 5. Bu dillerde gramatik cinsiyet yoktur. Bu sebeple cmlelerde cinsiyet farkndan kaynaklanan deiiklik yaplmaz: Mdr mdire, memur memure, Halit Halide; he she gibi. 6. Soru eki vardr. 7. Ayn ekilden kaynakland saptanan ortak ekler vardr. Trke ile Moolca arasnda bu ortaklk daha belirgindir. 8. Altay dilleri ses zeliklerine gre karlatrld zaman birtakm ortaklklar grlmektedir. Bunlardan en belirgin olan, nl uyumudur. Kelime banda l, r ve nszlerinin bulunmamas dier bir ortaklktr. Trke, dnya dilleri arasnda yap ynyle sondan eklemeli diller grubunda; kken bakmndan da Ural Altay dil grubunun Altay dilleri ailesinde yer almaktadr. Ural Altay dilleri, dier dil aileleri gibi salam bir aile oluturmazlar. Bu gruptaki diller arasndaki yaknlk, kken akrabalndan ziyade yap ynyle benzerlik eklinde ortaya kt iin snflandrmann dil ailesi yerine dil grubu olarak yaplmas gr benimsenmektedir. Ural grubu dilleri konusunda derinlemesine yaplan aratrmalar, bu gruptaki dillerin akrabaln kesinletirmektedir. Doerfer, Nemeth, Bang, Clauson gibi bilginler, Altay dil ailesine giren dillerin kken akrabalndan ziyade kltr akrabal zerinde dururken Menges, Poppe, Rsnen ve Ramstedt gibi bilginler aratrmalarna dayanarak bu diller arasndaki kken akrabaln ispatlanm sayarlar. Bir dilin konuma dili ve yaz dili olmak zere iki yn vardr. zel bir almayla gnlk dile ait konuma metinleri tespit edilmedii srece konuma dilinin tarih geliimi, inceleme alan dnda kalr. Ancak gnmzn teknik imknlaryla video kasetlerine, ses bantlarna, CD, VCD ve DVDlere kaydedilen konumalar, ileri bir tarihte konuma diliyle ilgili almalara malzeme oluturabilir. Yaz dilinin tarih geliimi ise, ancak o dile ait yazl metinlerle takip edilebilir. Metinlerle takip edilemeyen dnemden ncesi iin birtakm tahminlerde bulunmak mmkn olmakla birlikte kesin bilgi vermek zordur. Konuma Dili Konuma dili, gnlk hayatta dier insanlarla iletiim kurmak iin konuurken kullandmz dildir. Bu dil, doal olduu iin konuurken cmlemizin kurall olup olmadna, kelimelerin doru sralanp sralanmadna,

syleyiin doru olup olmadna pek dikkat etmeyiz. Bu sebeple zaman iinde, blgeden blgeye deien birtakm syleyi farkllklar ve kelime farkllklar ortaya kar. Bu farkllklarn tarih sre iinde, blgelere gre geirdii maceradan o dilin leheleri ortaya kar. Lehe Bir dilin deiik blgelerde, ayn dil grubuna dahil kiiler tarafndan konuulan deiik biimidir. Lehede kelime farkllklar, ses ve yap ynyle ayrlklar bulunur. Trke, dier dillere gre olduka geni bir alanda ok hareketli bir macera geirdii iin Trkenin yirmi civarnda lehesi vardr. Trkenin tarih leheleri olan Yakuta ve uvaa bugnk lehelerle -ayr bir dil olduklarn dndrecek kadar- ok byk farkllklar gsterirler. Trkmence, zbeke, Gagavuzca, Kazaka, vb. Trkenin bugnk lehelerindendir. Trk dili, lehelerine gre; a. Ouz Trkmen grubu (Gney Bat Trkesi) b. Kpak grubu (Kuzey Bat Trkesi) c. Karluk grubu (Kuzey Dou Trkesi) olmak zere ana grup oluturur. Bu ana gruplara dahil leheler birbirlerinin yakn dallar olduklar iin anlamada ok byk farkllklar grlmez. Ayn grupta yer alan Trkiye Trkesi ile Azerbaycan Trkesi buna rnek olarak gsterilebilir. Az Bir dil veya lehenin yakn zamanda ayrlm, blgeden blgeye veya ehirden ehire sadece syleyi farkllklar gsteren kk kollardr. Azlardaki ayrlklar ou zaman syleyiten teye gitmez. Blge azna zg kelimelerin says, dilin btn sz varl dnld zaman fazla bir yer tutmaz. Konumada grlen bu durum, zaten yaz diline de yanstlmaz. Konya ivesi, Erzurum lehesi, Urfa ivesi gibi adlandrmalar yanltr. Dorusu; Konya az, Erzurum az, Urfa az eklindedir. Yaz Dili Yaz dili, adndan anlalaca zere yazda kullanlan dildir. Dilde birlii, anlama kolayln salamak iin kullanlan kitap dilidir, kltr dilidir, edeb dildir. Konuma dilinin her blgenin doal, gnlk dili olmasna karlk yaz dili, okuma yazmada kullanlan ortak dildir. TRK DLNN TARH DNEMLER Dil tarihi uzmanlar, Trk dilinin tarih geliimini dnemlere ayrrken metinlerle takip edilen dnemden ncesi iin birbirinden az ok farkl ayrmlar ve adlandrmalar yaparlar. Bu farkllklar bir kenara brakarak Trk dilinin tarih dnemlerini yle zetleyebiliriz: 1. Altay Dil Birlii Dnemi: Trkenin Altay dillerinden (Moolca, Manuca, Tunguzca, Korece, Japonca) henz ayrlmad karanlk bir dnem olarak deerlendirilir. 2. En Eski Trke Dnemi: Trkenin bamsz bir dil olarak ana Altaycadan ayrld dnem olarak kabul edilmektedir. 3. lk Trke Dnemi: Hun, Avar, Hazar, Bulgar dillerinin Trkeden henz ayrlmad dnem olarak gsterilir. Trkenin karanlk alarna ait dnemleri ana hatlaryla bu ekildedir. Bundan sonraki dnemlere ait metinler, yazl kaynaklar olduu iin dilimizin tarih geliimi salkl bir ekilde izlenebilmektedir. Trkenin metinlerle takip edilebilen bu dnemleri srasyla yledir: ESK TRKE DNEM (6.13. yzyllar aras)

Trkenin belgelerle takip edilen ilk dnemi olup 13. yzyla kadar olan zaman iine alr. Trkenin btn dnemleri hesaba katldnda hem ses ve biim bilgisi hem de sz varl bakmndan en saf ve duru dnemidir. Dilin gramer zelliklerini, tarih geliimini tespit iin dzenli ve bol metinlerin olduu bu dnemde btn Trkler, Trkenin bu ilk yaz dilini kullanmlardr. Eski Trke dnemine ait metinler; Kktrk, Uygur ve Karahanl metinleri olarak grupta toplanr: a) Kktrk metinleri Kktrklerin kendi icad olan Kktrk alfabesiyle talar (beng talar*) zerine yazlan metinlerdir. Bir ksm eitli albm ve dergilerde tantlan, bir ksm ise henz yaynlanmam irili ufakl bu metinlerin says 250den fazladr. Beng talarn en mehurlar Kl Tigin, Bilge Kaan, Tonyukuk adna diktirilen ve Kktrk Yaztlar (Orhun Abideleri) adyla bilinenlerdir. Metin itibariyle daha uzun ve kapsaml olan bu yaztlar dnda Kktrk ana ait dier beng talar unlardr: oyrn, Hoytu Tamir, Nalayha, Talas, Hangiday, he-Nr, Kl or (he-Huotu), bara Tamgan Tarkan (Ongin), Altun Tamgan Tarkan (he-Aete), Mahan Kaan (Bugut). Bunlardan oyrn beng tann 687-692 yllar arasnda dikildii tahmin edilmektedir. Eer bu tahmin doruysa, alt satrlk bu ta, Trke yazlm olan ve Kktrk harflerinin kullanlm bulunduu ilk metin olmaktadr. [1] Ancak son yllarda yaplan aratrmalar dikkatlerin yeni bir malzeme zerinde toplanmasna sebep olmutur: Kazakistanda Esik kurganndan kan bakr tas zerindeki Kktrk iaretli ksa yaznn okunuu dorulanrsa Trk yaz dilinin belgeleri oyrn beng tandan 1200 yl kadar daha nceye gidecek demektir. leri bir tarihte belki yeni malzemeler ortaya kabilir. Ancak bugn itibariyle bu dneme ait en nemli belgeler hi phesiz Kktrk Yaztlardr. Bu yaztlarn bulunmas ve yazsnn 1893te Danimarkal V. Thomsen tarafndan zlerek okunmas, Trk dili aratrmalar iin dnm noktasdr. b) Uygur metinleri Kktrk devleti ykldktan sonra tarih sahnesinde Uygurlar grrz. Yeni bir din arayyla Budizmi benimseyen Uygurlar, Uygur yazs ve Mani, Brahmi yazlaryla ta ve kt zerine yazlm eitli metinlerle ktk basmas eserler brakmlardr. Dou Trkistandaki kazlarda ortaya karlan yzlerce sandk eserin ou, din nitelikli olmakla beraber aralarnda tp, falclk, astronomi ve iirle ilgili olanlar da vardr. En nemlileri unlardr: Sekiz Ykmek (Sekiz Yn): inceden evrilen Sekiz Ykmekte Burkancla ait din-ahlk inanlar ve baz pratik bilgiler vardr. Uygurlar arasnda ok yaylan bu eser; ksa cmleleriyle, iten anlatm ve zengin sz varlyla dikkati eker. Altun Yaruk (Altn Ik): Sngku Seli Tutung tarafndan inceden Uygurcaya evrilen en hacimli sudurdur.* Burkancln temellerini, felsefesini ve Budann menkbelerini ierir. Bunlardan en mehurlar ehzade ile A Pars Hikyesi (Alktan lmek zere olan pars kurtarmak iin kendini feda eden ehzadenin hikyesi), Dantipali Be hikyesi (Maiyetindeki geyikleri kurtarmak iin kendini feda eden geyikler beini Dantipali Be ldrr ve korkun alevler de Dantipali Bei yutar.) ve atani Be hikyesi (lkesindeki insanlara hastalk ve bela getiren eytanlarla atani Bein mcadelesi)dir. Irk Bitig (Fal Kitab): Kktrk yazsyla yazlm bir fal kitabdr. Her biri ayr fal olarak yazlan 65 paragraftan oluur. eitli inanlar ve masal unsurlarnn bulunduu kitapta gnlk dile ait pek ok kelime de vardr. Kalyanamkara ve Papamkara Hikyesi (yi Dnceli ehzade ile Kt Dnceli ehzade): Burkancla ait bir menkbenin hikyesidir: yi dnceli ehzadenin btn canllara yardm etmek ve canllarn birbirlerini ldrmelerini engellemek iin bir mcevheri elde etmek zere yapt maceral yolculuk anlatlr. c) Karahanl metinleri Eski Trkenin Karahanl dnemine ait balca eserleri unlardr:

Kutadgu Bilig (Mutluluk Bilgisi): Yusuf Has Hcib, 1069-1070 ylnda 6645 beyit olarak yazd bu eserinde devlet, adalet, insan ve akl temsil eden drt sembolik kiiyi birbirleriyle konuturarak insanlara iki cihanda mesut olmann yolunu gstermitir. Siyasetname niteliindeki eserde, ideal bireylerden oluan bir toplum ve devlet gz nnde canlandrlmtr. Mill kltrle slm kltrnn ustalkla birletirildii bu eser Tabga Bura Karahann iltifatna mazhar olmu ve yazarna da Has Hciplik* unvann kazandrmtr. Kutadgu Bilig, slmln etkisindeki Trk edebiyatnn ilk rndr. Dil ve edebiyat tarihi yannda kltr tarihi bakmndan da en nemli kaynaklardan biridir. Dvn Lgatit-Trk : Araplara Trkeyi retmek ve Trk dilinin stnln gstermek amacyla Kagarl Mahmud tarafndan 1072de yazlmaya balanan ve 1077 ylnda halife Ebl Kasm Abdullaha sunulan bu eser, ansiklopedik bir Trk dili szldr. Kagarl Mahmud, Trkeden Arapaya szlk tertibinde hazrlad eserinde madde ba kelimeleri aklarken kendi derledii deyimlerden, savlardan (ataszleri), kouklardan (komalar) rnekler de vermitir. Ayn zamanda, halk edebiyatnn ilk rnleri de ilk defa byle bir eserde derlenmitir. Trk toplum hayatndan rneklerin de bulunduu Dvn Lgatit-Trk, 11. yzyl Orta Asya Trk dnyasnn en salam dil miras olmasnn yannda Trk kltr ve medeniyetinin esiz kaynaklarndan biridir. Atabetl-Hakayk : (Gereklerin Eii): Din ve tasavvuf konularn anlatld bu eserin Edib Ahmet tarafndan 12. yzyln balarnda yazld tahmin edilmektedir. Kitapta; bilginin yarar, cahilliin zarar, dili tutmann nemi, cimriliin ktl, cmertliin iyilii, alak gnllnn gzellii, kibrin ktl gibi konular ilenmitir. Eser bu bakmdan retici bir zellie sahiptir. Divn- Hikmet : Hoca Ahmet Yesevnin iirlerine hikmet, bu iirlerin topland defterlere Divn- Hikmet denmektedir. Bu eserdeki iirlerin hepsi, Hoca Ahmet Yesevye ait deildir. Kitapta, retici yn ar basan manzumeler vardr. Hoca Ahmet Yesev, Trklerin slm daha iyi tanmalarna hizmet etmi, yaad dnemde birletirci bir rol stlenmi, Hac Bekt Velilerin Yunus Emrelerin, Mahdum Kulularn yetimesine vesile olmutur. ORTA TRKE DNEM (13.15. yzyllar aras) Eski Trkeyle yeni Trkeyi birbirine balayan gei dnemidir. Bu dnemde btn Orta Asyada kullanlan Trkeye, Ortak Trke, Mterek Orta Asya Trkesi adlar da verilmitir. Orta-Asya Trk dnyas, XII. yzylda balayan baz kaynama, karma ve ayrmalarn sonucu olarak, yava yava Trk dilinin genel yapsnda birtakm deime ve gelimelere sahne olmutur. Bu deime ve gelimeler yeni yaz dillerinin olumasna ortam hazrlamtr. Byle bir oluum ve dallanmaya beiklik eden asl blge Harezm blgesidir. Bu blge, dil tarihimizde, bir yandan Karahanl Trkesi ile Harezm Trkesini birbirine balayan bir kpr vazifesi grrken, bir yandan da Eski Trkenin yeni artlar altnda devamn salayan ve Dou Trkesini balatan aataycann olumasna ortam hazrlamtr. Edeb gelenek bakmndan, Harezmin kuzeyindeki Altnordu-Kpak Trkesi de Harezm Trkesine dayand iin blgenin Kpak Trkesinin ayr bir kol hline geliinde de byk katks vardr. Horasan ve randan batya doru yol alarak XIII. yzylda Ouz Trkesi temelinde yeni bir kol oluturan Trk yaz dilinin ilk belirtileri ve filizlenmesi de yine bu blgede balamtr denebilir. Grlyor ki, Harezm blgesinde kurulup gelimi olan Harezm Trkesi, XIII. yzyla kadar biribirinin devam niteliinde tek kol hlinde ilerleyen Trk yaz dilinin aatay, Ouz ve Kpak temelinde yeni dallanmalarna kaynaklk etmitir. Bu dallanmann gerekli kld artlara elverili bir ortam hazrlamtr Esasen bu devir Trkesine Orta Trke denmesinin sebebi de Eski Trke ile Yeni Trk dili kollar arasnda bir gei devresi nitelii tamasndandr. Bu bakmdan Trk dili tarihindeki yeri nemlidir. [2]

Trk dili ve Trk kltrnde nemli deimelerin olduu bu dnem, Harezm Trkesi ile temsil edilir. Harezm Trkesi, 13. ve 14. yzyllarda Bat Trkistandaki yaz diline verilen isimdir. Edeb gelenekler bakmndan Karahanl Trkesine dayanan bu yaz dili, Ouz ve Kpak lehelerinden de etkilenmitir. Karahanl Trkesinden aatay Trkesine gei olarak deerlendirilen bu dnemde, dil tarihi bakmndan nemli eserler yazlmtr. Bu dnemin dil yadigrlarn Harezm Trkesi ve Kpak Trkesi olmak zere iki grupta deerlendirmek de mmkndr. Bunlardan balcalar aada ksaca anlmtr: Harezm Trkesinin Yadigrlari: Mukaddimetl Edeb: Dvn Lgatit-Trkten sonra Orta Trke dneminin en zengin sz varlna sahip bu eser, Zemaher tarafndan 1127-1144 yllar arasnda pratik bir szlk tertibinde yazlarak Harizmah Atsza sunulmutur. Ksasl Enbiy: Rabguz tarafndan bir ylda yazlarak 710 (1310)da Emir Nasrddin Tok Buaya sunulan bu eserde; Kurankerimde ad geen peygamberlere ait kssalarn yan sra Hz. Muhammed, drt halife, Hz. Hasan ve Hz. Hseyine ait menkbeler de vardr. Munl Mrid: Arapa bilmeyen Trkmenlere slm fkhn ve tasavvufu retmek amacyla slm mahlasl bir air tarafndan 1313 ylnda yazlan 900 beyitlik manzum bir eserdir. Muhabbetnme: 1353te Harezm tarafndan yazlan manzum bir eserdir. Nehcl Ferdis: Kerderli Mahmut tarafndan 1358de yazlm, krk hadis tercmesi niteliinde din, ahlk bir eserdir. Sade bir dille kaleme alnan bu eser, Harezm Trkesinin nesir alanndaki gzel rneklerinden biridir. Anonim Kuran Tefsiri bu dneme ait dier bir eserdir. Kipak Trkesinin Yadigrlari: Kodeks Kumanikus (Codex Cumanicus): talyan tccarlar ve Alman rahipler tarafndan derlendii tahmin edilen, Hristiyanla ait ilhileri, bilmeceleri Trke Almanca Ltince Farsa szlk paralarn iine alan ve anonim bir eser olan Kodeks Kumanikus, Kpaka iin olduu kadar Trk dili tarihi iin de nemli bir kaynaktr. Eserdeki 1303 tarihi eserin yazl tarihi mi yoksa istinsah tarihi mi olduu bilinmemektedir. Tercman Trk ve Arab: Konyal Halil b. Muhammed b. Yusuf tarafndan 1245te Msrda yazlm veya istinsah edilmi bir lgat gramerdir. Msrda yazlan Kpaka eserler iinde imdilik- tarihi bilinenlerin en eskisidir. Kitbl-drk li Lisnl-Etrk: Trkenin bilinen ilk grameridir. Esird-din Eb-Hayyan tarafndan 1312de yazlmtr. Husrev irin: Nizamnin ayn adl eserinin Trk edebiyatndaki ilk tercmesidir. 1341de Kutb tarafndan yazlmtr. Kpak Trkesinin temel kaynaklarndan biridir. Glistan Tercmesi: Sadnin Glistan adl Farsa eserinden Sarayl Seyfin yapt tercmedir. Et-Tuhfetz-Zekiyye fil-Lgatit-Trkiyye: Yazl tarihi kesin belli olmayan Kpak gramerlerinden biridir. El-Kavaninl-Klliye li Zabtil-Lgatit-Trkiyye: Kpakann nemli gramerlerinden olan bu eserin de yazar bilinmemektedir.

YEN TRKE DNEM (15.20. yzyllar aras) Orta Trke dnemindeki Trk lehelerinin, edebiyatlarnn gelierek devam ettii dnemdir. Bu dnemi, dil bilgisi yaps bakmndan belli farkllklar olmakla birlikte Orta Trke Dneminden kesin izgilerle ayrmak pek mmkn deildir. Ancak Trkenin d etkiler sebebiyle baz deiikliklere urad zamanlar bu dnem iinde deerlendirilebilir. Bu dnemde bir tarafta Orhun, Uygur, Karahanl Trkeleri, Harezm Trkesi ve onun devam niteliinde olan ve gemiteki ses ve yap bilgisi zelliklerini koruyan aatay Trkesi gelimesinini srdrrken dier tarafta Anadolu Seluklularyla birlikte Ouz az yaz dili olmaya balam ve ksa srede byk gelimeler gstererek Trkeninin ikinci byk, edeb yaz dili olmutur. Milttan nceki yzyllarda Hazar ve Karadenizin kuzeyinden Avrupa ilerine kadar uzanan Trk gleri, milttan sonraki yzyllarda da devam ederek 15. yzyla kadar srmtr. Bu glerle birlikte birtakm siyas gelimeler de yaanm, yeni kltr merkezleri kurulmaya balam, Trk yaz dilinde dallanmalar ortaya km, KuzeyDou Trkesi ve Bat Trkesi denen leheler grubu teekkl etmitir. MODERN TRKE DNEM 20. yzyldan itibaren bugn de iine alan btn Trk blgelerinde devam eden Trkedir. Gemite olduu gibi bugn de ok geni bir alanda olduka hareketli bir grnm arz eden Trke, gnmzde yirmiye yakn yaz diliyle varln devam ettirmektedir. (Geni bilgi iin Trkenin Bugnk Durumu ve Yaylma Alanlar konusuna baknz.) TRK YAZI DLNN TARH GELM Trkler, 6. yzyldan itibaren deiik blgelerde, farkl alfabelerle yazl dil yadigrlar brakmlardr. Bu eserlerde din, alfabe, konu gibi farkllklarn yannda kullanlan malzemede de eitlilik vardr. Bunlarn bazlar talar zerine, bazlar aa ktklerine, bazlar derilere, ktlara yazlmtr. ESK TRKE Kktrkler dneminden itibaren yazl metinlerle takip edilen ve gelimesini 13. yzyla kadar tek yaz dili olarak srdren Trkedir. Bu dnemde Trkenin yaylma alan ana hatlaryla kuzeyde Yenisey rma evresinden ve Moolistandan balayp Dou Trkistann gney snrna; douda Manuryadan batda Aral gl ve Hazar denizine kadar olan blgeyi iine alan Orta Asyadr. Eski Trke; Kktrk, Uygur ve Karahanl dnemlerini iine alr. Birbirinden ayr blgelerde yeni kltr merkezleri kuran btn Trkler, hangi boydan olurlarsa olsunlar hep bu yaz dilini kullanmlardr. Dil bilgisi yaps bakmndan Kktrk, Uygur ve Karahanl dnemi eserleri arasnda nemsiz bir iki fark dnda deiiklik olmamakla birlikte bu dnemde birbirinin yerine geen ve birbiri ardndan kurulan Trk devletlerinde Trkeye, devletin girdii yeni medeniyet dairesinden yabanc kelimeler girmitir. Mesel, Kktrklerden sonra yeni bir medeniyet ve din aray iinde olan Uygur Trklerinin sz varlnda, Sanskrite kelimeler, Budizm ve Manihaizme ait Trke kelimeler grlmektedir. Karahanllarn slmiyeti kabul etmelerinden sonra ise Trkeye, Arapa ve Farsadan yeni kelimeler girmi, bunun yannda Trkeden Mslmanlkla ilgili yeni kelimeler (yap bilgisinde deiiklie gitmeden) tretilmitir. Bunlar dndaki sz varl ise ortaktr. 11. yzyla kadar Altaylardan Hazar ve Karadenizin kuzeyine, hatta Orta Avrupa ve Balkanlara doru giden Trkler, slmiyeti kabul ettikten sonra ve ran devletlerinin de ortadan kalkmasyla 11. yzyln ilk yllarndan balayarak bugnk Azerbaycan, ran zerinden Anadoluya doru ynelmeye balamlardr. Sonunda 13. yzylda Azerbaycan ve Anadolu yeni bir Trk yurdu hline gelmitir. Trklerin batda Anadoluya, kuzeyde

Karadenizin kuzeyi ve batsna kadar yaylmalar, buralarda yeni kltr merkezleri oluturmalar, o blge halknn az ile eserler yazmalar sonucunda Trk yaz dili eitlenerek yayld blgelere gre biri Kuzey Dou Trkesi, dieri Bat Trkesi olmak zere iki kola ayrld. 13. yzylda Trkenin ikinci bir yaz dili ortaya kt iin bu yzyl Trkenin bir dnm noktas olarak da deerlendirilir. KUZEY DOU TRKES Orta Trke dneminde, Eski Trkenin bir devam olarak 13. ve 14. yzyllarda Orta Asya ile Hazar denizinin kuzeyindeki Trkler arasnda kullanlan yaz dilidir. Eski Trkenin bir ok izlerini tamakla birlikte yeni Trkenin zellikleri de yava yava ekillenmeye balamtr. Kuzey ve Dou Trkesi arasndaki farklarn giderek artmasyla bu yaz dili, 15. yzylda Kuzey Trkesi ve Dou Trkesi olarak iki kolda gelimesini srdrmtr: a) Kuzey Trkesi Kpak Trkesi ve Tatar Trkesi olarak da adlandrlan Kuzey Trkesi, Hazar denizinin kuzeyinden batya doru yaylan Trklerin kullandklar yaz dilidir. Aslnda bu yaz dilinin Dou Trkesi yaz dilinden pek de farkl bir yan yoktur. Ancak Kazan ve evresinde bilhassa 18. ve 19. yzyllarda gelime gstermitir. Bu dnemde tarih yaz dilini kullanan Trk gruplarnn yava yava edeb dillerine kendi azlarndan kelimeler kattklarn grrz. Gaspral smailin Dilde, fikirde, ide birlik. uran* ile yaymlad Tercman gazetesi Kazan Trkesini stanbul ve Takent Trkeleriyle birletirmeyi amalamtr. Bugnk Kazan Tatarlarnn, Krgzlarn ve Kazaklarn dilleri Kuzey Trkesinin nde gelen kollarndandr. b) Dou Trkesi Harezm-Kpak Trkesinin bir devam olarak 15. yzyldan 20. yzyla kadar gelimesini srdren, Orta Asya (yani Dou) Trklnn yaz dilidir. aatayca olarak da adlandrlan bu yaz dili, Sekkak, Ltf, Ged, Ali ir Nevy, Hseyin Baykara, iban Han, Muhammed Salih; Babr; Ebulgazi Bahadr Han gibi air ve yazarlar tarafndan temsil edilir. Klsik devir aatay edebiyatnn olduu kadar, btn Trk edebiyatnn da en nemli ahsiyetlerinden biri olan Ali ir Nevy, Azer ve Anadolu sahasnda da okunmu, Osmanl airlerince stat tannm ve XV. yzyldan bu yana iirlerine pek ok nazire yazlmtr. Meydana getirdii divan, mesnevi, tezkire, hl tercmesi, tarih vb. gibi deiik trlerde; musiki, aruz, dil, din vb. gibi farkl konularda kaleme ald otuza yakn eser, klsik aatay edebiyatnn teekklnde ve gelimesinde byk hizmet grmtr. [3] Ali ir Nevynin Trkeyle Farsay karlatrarak Trkenin Farsadan stn olduunu anlatan MuhkemetlLgateyn (ki Dilin Muhakemesi) adl eseri dil tarihi bakmndan zellikle anlmaya deer niteliktedir. Bugnk Pakistan, Hindistan ve Afganistan topraklarnda 16. yzyln balarnda byk bir Trk devleti kuran Babr ah, aatay iirinin ve nesrinin gzel rneklerini vermitir. Babr ahn Vekayi adl eseri ise, dnya hatra edebiyatnn nemli kaynaklarndandr. 17. yzylda aatay Trkesini temsil eden Ebl-Gazi Bahadr Hann ecere-i Trk ve ecere-i Terkime adl eserleri mehurdur. Dou Trkesi gnmzde, Bat Trkistandaki Modern zbek Trkesiyle ve Dou Trkistanda Yeni Uygur Trkesiyle temsil edilmektedir. BATI TRKES Hazarn gneyinden batya uzanan ve Azerbaycan (Kuzey Azerbaycan ve Gney Azerbaycan), Anadolu, Adalar, Rumeli, Irak ve Suriyede konuulan Trkeye Bat Trkesi denmektedir. Bugnk yaz dillerinin snflandrlmasnda Trkiye Trkesi, Gagavuz Trkesi, Azerbaycan Trkesi ve Trkmen Trkesi Bat Trkesi grubunda yer almaktadr. Trk yaz dilinin bu kolu Ouz lehesine dayand iin Ouz grubu olarak da adlandrlr.

12. yzyln sonlaryla 13. yzyln balarndan gnmze kadar kesintisiz olarak devam eden ve Eski Trkeden sonra oluan Trkenin iki byk kolundan biri olan bu yaz dili, Trkln en byk ve en verimli yaz dilidir. Trkenin dier yaz dillerine gre en ok gelime gsteren koludur. Bugn Bat Trkesi; Trkiye Trkesi, Azerbaycan Trkesi, Gagavuz Trkesi ve Trkmen Trkesi olmak zere varln drt kolda devam ettirmektedir. Trkmen Trkesi, yzyllarca Dou Trkesinin etkisi altnda kaldndan Trkiye Trkesine yaknl Azerbaycan Trkesi kadar deildir. Gagavuz Trkesi de Sovyetler Birliinin dalmasndan sonra edeb dil olma yolunda byk gelimeler gstermektedir. Trkiye Trkesi, Bat Trkesinin ana kolunu oluturur ve tarih srete kendi iinde dneme ayrlr: a) Eski Anadolu (Eski Trkiye) Trkesi 13. yzyln balarndan 15. yzyln sonlarna kadar Anadolu ve Rumelide kullanlan, Ouz temelindeki Trke olup Bat Trkesinin ilk dnemini oluturur. Eski Anadolu Trkesi, gramer ekilleri bakmndan ksmen Eski Trkeye bal olmakla birlikte, Kuzey ve Dou Trkelerine gre hzl bir gelime gsterdii iin bu dnemde yeni gramer ekilleri ortaya kmaya balamtr. Eski Anadolu Trkesini Anadoludaki siyas ve sosyal gelimelere bal olarak kendi iinde Seluklu Dnemi Trkesi, Beylikler Dnemi Trkesi ve Osmanl Trkesine Gei Dnemi Trkesi olmak zere dneme ayrmak mmkndr. Anadolu Seluklular dneminde bilim dili Arapa, resm dil Farsa olduu iin Trkeyle din, ahlk zellikler tayan ve daha ok halka seslenen eserler yazlmtr. Bu eserlerin yazlmasnda beylerin; kendi mill dil ve kltrlerine nem veren, Trke yazan bilim adamlarn ve airlerini koruyup destekleyen tutumlar olduka etkili olmutur. Bilhassa, Karamanolu Mehmet Beyin 15 Mays 1277de delll artarak yayd imden ger dvnda, derghta, brghta, mecliste ve meydanda Trkeden baka dil kullanlmayacaktr. [4] ferman olduka nemlidir. Seluklu devletinin paralanmasndan sonra ortaya kan Anadolu Beyliklerinde ise beylerin de mill geleneklere ve Trkeye nem vermeleri sonucunda dil ve edebiyat asndan verimli bir dnem balamtr. Bu devirde Seluklu dneminin az saydaki eserlerine karlk yzlerce eser meydana getirilmitir. Arapa ve Farsa unsurlarn henz fazla olmad bu dnemin Eski Trkeden ayrlan zellikleri olmakla birlikte bugnk Trkiye Trkesinin de temelini oluturur. b) Osmanl Trkesi Pratikte ksaca Osmanlca diye de adlandrlan Osmanl Trkesi, 15. yzyln sonlarndan 20. yzyln balarna kadar Osmanl devletinin snrlar iinde kullanlan yaz dilidir. Bu dnemin en belirgin zellii, Arapa, Farsa gibi yabanc dillerden olduka fazla kelime ve gramer eklinin Trkeye girmi olmasdr. Klsik bir edebiyat oluturma ve sanat yapma anlayyla Trk yaz dili deta Arapa, Farsa ve Trke kelimelerden oluan z bir dil hline getirilmitir. Konuma diliyle yaz dili arasndaki farklar her geen gn artarken bir tarafta konuulan fakat yazlmayan bir dil; dier tarafta yazlan fakat konuulmayan bir dil ortaya kmtr. Halka, halkn diliyle seslenen halk airlerinin yaln Trkesi yannda sanat yapma endiesiyle sadece belli bir zmrenin anlayabildii, halkn anlamad, konumad unsurlar divan airleri araclyla dile girmitir. Bu durum 17. yzylda dorua kmtr. Dilde ortaya kan bu ikilikten kaynaklanan anlalmazlk sorunu, 17. yzylda mahallleme hareketiyle yava yava zlmeye balad. Bu zlme 18. yzyl boyunca ve Tanzimata kadar devam ettiyse de Trke, yabanc kelimelerle ykl ar bir dil olarak varln Bat Trkesinin nc dnemini oluturan Trkiye Trkesine kadar srdrd. c) Trkiye Trkesi

Bat Trkesinin bugn iinde bulunduumuz nc dnemidir. Trkiye Trkesi teriminden, Trkiye Cumhuriyetinin resm dili olan ve bugn ok geni bir alanda kullanlan Trk yaz dili anlalr. mer Seyfettin ve arkadalarnn (Z.Gkalp, A.C. Yntem, A.Koyuncu) konuma dilinden yeni bir yaz dili yaratma amacyla Gen Kalemler dergisinde balattklar Yeni Lisan hareketi bu dnemin balangc olarak kabul edilir. Yeni Lisan makalesinde bu hareketin amac, Mill bir edebiyat meydana getirmek iin nce mill bir dile ihtiya vardr. Bu dil konuulan dil, stanbul Trkesidir. Yaz diliyle konuma dili birletirilirse mill bir edebiyat ancak o zaman dirilecektir. Bunun iin de yaplacak tek ey dilde Trkenin kurallarn geerli klmak olacaktr. eklinde zetlenmektedir. Trkenin sadelemesinde de nemli bir yeri olan Yeni Lisan hareketinin gereklemesinde bugn de geerliini srdren ilkeler benimsenmitir. Bunlardan bazlar unlardr: Arapa ve Farsadan Trkeye giren dil bilgisi kurallar ve bu kurallarla yaplan btn tamlamalar kaldrlmaldr. Dilimize Arapa ve Farsadan girmi kelimelerle yaplacak yeni isim ve sfat tamlamalar, Trkenin kurallarna gre yaplmaldr. Yaz diliyle konuma dili arasndaki byk ayrl kaldrmak iin yaz dili konuma diline yaklatrlmal, stanbul konumas, yaz dili olmaldr. Bu ilkelerden yola karak taklit deil, yeni ve mill bir edebiyat meydana getirilmelidir. Bu ilkelerden hareketle yabanc kural ve kelimelerden hzla temizlenen Trke, Mill Edebiyat Akmyla da stanbul azna dayanan bir yaz dili eklinde gelimesini srdrd. Trkiye Trkesinin gelimesi iinde Yeni Lisan hareketinden sonra en geni alma Dil inklbdr. Dil inklb, dil konusunu, nemi ve gelime artlar bakmndan ok ynl ve salam bir zeminde ele alma ve olgunlatrma hareketidir. 1928de Ltin alfabesinin kabul, 1932de Mustafa Kemal Atatrk tarafndan Trk Dili Tetkik Cemiyeti (Trk Dil Kurumu)nin kuruluu bu hareketin nemli halkalardr. Bu devrede Trkeye devlet eli uzanm ve Trkeleme hareketi devletin destei ile yrtlmtr. Bu hareketin ana hedefleri unlardr: 1. Yeni Lisan hareketinden sonra da Trkede kalm baz yabanc gramer ekilleri ve kelimeleri dilden atmak, 2. Dili, milleti birletiren, mill kltr etrafnda toplayan nemli bir varlk olarak grme fikrini geniletmek, 3. Trkeye, yap ve zelliklerine uygun bir gelime zemini hazrlamak, 4. Trkeyi eitim dili hline getirmek, 5. Trkeyi, ilim ve kltr dili hline getirmek, 6. Trkeyi bir ilim kolu olarak inceleme ve aratrma konusu yapmak, 7. Dile yeni kelime katacak kelime tretme yollarna ilerlik kazandrarak, bu yolla dili zenginletirmek. Dil inklb ile Trkede, 1940l yllardan itibaren bir tasfiyecilik hareketi grlr. Zaman zaman Trkenin tabi gelimesinin nn tkayan bu tasfiyecilik hareketi artk hzn kaybetmitir. Fakat bugn Trkiye Trkesi yeni bir tehlike ile kar karyadr. Bu da bat kkenli kelimelerin kullanlnn gittike artmasdr. [5] Azerbaycan Trkesi Trkiye Trkesiyle byk bir yaz dili ayrl gstermeyen Azerbaycan Trkesi, esasen 16. yzyla kadar Eski Anadolu Trkesi iinde bir az olarak varln srdrm, bu yzyldan sonraki gelimelerle bir lehe grnm kazanmtr. Trkiye Trkesi bat dillerinden etkilenirken Azerbaycan Trkesi, bir dnemdeki Sovyet hakimiyetinin sonucu olarak Rusadan; Gney Azerbaycann ran snrlar iinde olmas ve komuluk ilikileri sebebiyle de Farsadan etkilenmitir. Azerbaycan Trkesi bugn bamsz bir devlet olan Azerbaycan Cumhuriyetinde, randaki Gney Azerbaycanda ve dalan Sovyetlerdeki Azerbaycan Trkleri arasnda bir yaz dili olarak kullanlmaktadr

A. TRK DLNN BUGNK DURUMU VE YAYILMA ALANLARI Trk Dilinin Bugnk Durumu ve Yaylma Alanlar - Bugnk Trk Yaz Dillerinin Kullanld Blgeler Trkler, tarihin eski devirlerinde olduu gibi bugn de varlklarn olduka geni bir corafyada srdrmektedir. Dnya haritasna baktmz zaman douda Moolistan ve in ilerinden, batda Viyanaya; kuzeyde Sibiryadan, gneyde Badat, Lbnan snr ve Kbrs ilerine kadar uzanan byk corafyaya Trklerin yayldklarn grrz. Trk milleti, bu geni corafya iinde yer alan Moolistan, in, Rusya, Afganistan, Azerbaycan, Trkmenistan, Kazakistan, Krgzistan, zbekistan, ran, Irak, Suriye, Trkiye, Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti, Yunanistan, Bulgaristan, Yugoslavya, Romanya ve Polonyada yaamaktadr. Gnmz artlar ierisinde eitim, i gibi eitli sebeplerle farkl blgelerde yaamak durumunda olan Trkleri de buna dahil edersek bu alan daha da genilemektedir. Dnya Trkl ynlere gre adlandrlrken Hazarn batsnda ve gneyinde kalan Trkler Bat Trkl; Hazarn dousunda kalan Trkler Dou Trkl; Karadeniz, Kafkaslar ve Hazarn kuzeyinde kalanlar Kuzey Trkl olarak adlandrlr. Ynlere gre dnya Trkl u ekilde ayrlmaktadr: A. Bat Trkl 1. Trkiye Trkleri 2. Rumeli Trkleri (Yunanistan, Bulgaristan ve Yugoslavyada; ayrca Moldavya ve Bulgaristandaki Gagavuzlar) 3. Kbrs Trkleri 4. Suriye Trkleri 5. Irak Trkleri 6. Azerbaycan Trkleri (Kuzey Azerbaycan, Grcistan ve Ermenistan ile randaki Gney Azerbaycanda) B. Dou Trkl 1. Bat Trkistan Trkleri (rann Horasan blgesinde, Afganistann kuzeyinde ve dalan Sovyetlerdeki Trkmen, zbek, Karakalpak, Kazak ve Krgz Trkleri) 2. Dou Trkistan Trkleri (inin bat blgesinde- Dou Trkistandaki Uygur ve Kazak Trkleri) C. Kuzey Trkl 1. Sibirya Trkleri (Yakutlar) 2. Abakan Trkleri (Tuvalar ve Hakaslar) 3. Altay Trkleri 4. dil-Ural Trkleri (Kazan ve Bat Sibirya Tatarlar, Bakurtlar ve uvalar) 5. Kafkas Trkleri (Kafkaslarn kuzeyindeki Karaay, Malkar (Balkar), Nogay ve Kumuk Trkleri) 6. Krm Trkleri (zbekistan, Krm, Trkiye ve Romanyada) 7. Karay Trkleri (Polonya ve Litvanyada) Btn bu alanlarda konuulan Trk dilinin biri Yakuta dieri uvaa olmak zere iki uzak lehesi vardr. Yakuta ve uvaa, Trk dilinin metinlerle takip edilebilen devirlerinden daha nceki alarda ayrldklar ve ana Trk kitlesi ile temaslar kesildii iin ayr birer lehe karakteri kazanmlardr. Esasen Yakuta ve uvaa, yzyllar boyunca birer konuma dili olarak kullanlm, ancak 19. ve 20. yzyllarda yaz dili haline gelmitir. Bugn her iki lehe de kiril alfabesini kullanmaktadr.

Yakutlar, Sibiryada, batdan douya, Katanga, lenek, Lena ve Kamatkaya doru Kolima rmaklar evresinde yaarlar. Bu blge siyas olarak Rusyaya bal Yakutistan Muhtar Cumhuriyeti adn alr. Yakutlarn nfusu 400.000e yakndr. uvalar, Moskova ile Kazan arasnda, dil (Volga) rma boylarnda yaamaktadrlar. Esas kitle uvaistan Muhtar Cumhuriyetindedir. Tataristan ve Bakurdistan Muhtar Cumhuriyetlerinde yaayanlar da vardr. Nfuslar iki milyon kadardr. eitli lehelere ayrlan Trke iin bugne kadar pek ok snflandrma denemesi yaplmtr. Bu denemeler ok ayrntl ve birbirinden olduka farkldr. Hemen hemen her birinde ayr bir l kullanlm, pek ounda tarih Trk leheleri ile bugnkler birbirine kartrlmtr. Yaz dillerine gre yaplacak bir snflandrma hem daha sade olacak, hem de bugnk durumu daha iyi yanstacaktr. Balangtan 13. yzyla kadar Trkenin tek yaz dili vard. Bu yaz dili btn Trkler iin ortakt. 13. yzylda Trk yaz dili, Kuzey-Dou ve Bat olmak zere ikiye ayrlm ve 19. yzyla kadar bu ekilde gelmitir. 6-7 asr boyunca, btn dou ve kuzey Trkl Kuzey-Dou Trkesini; btn bat Trkl de Bat Trkesini kullanmlardr. Rus istilasndan sonra, 19. yzylda bat kolu iinde Azerbaycan; in istilasndan sonra da KuzeyDou kolu iinde Kazan Trkeleri ayr birer yaz dili hline gelmee balam; 1917 Bolevik ihtilalinden sonra ise balca Trk azlar, Ruslar tarafndan ayr birer yaz dili hline getirilmitir. Bylece ortaya kan bugnk yaz dilleri yle snflandrlabilir: A. Bat Trkesi (Gney-Bat Trkesi) 1. Trkiye Trkesi: Trkiye ve KKTCde; Irak, Suriye, Yunanistan, Bulgaristan, Yugoslavyadaki Trkler arasnda; Rusyadaki Ahska (Meshet) Trkleri arasnda ve Avrupadaki, Amerikadaki, Avustralyadaki, Arap lkelerindeki Trk vatandalar arasnda, 2. Gagavuz Trkesi: Moldavya, Ukrayna, Bulgaristan ve Romanyadaki Trkler arasnda, 3. Azerbaycan Trkesi: Kuzey Azerbaycanda (Azerbaycan ve Grcistanda), Gney Azerbaycanda (randa), 4. Trkmen Trkesi: Trkmenistanda, rann Horasan blgesinde; Afganistan ve Pakistandaki Trkmenler arasnda konuulmaktadr. B. Kuzey-Dou Trkesi (Dou Trkesi) 1. zbek Trkesi: zbekistanda, Afganistan ve Pakistandaki zbekler arasnda, 2. Uygur Trkesi: Dou Trkistanda (in) ve Kazakistandaki Uygur Trkleri arasnda, 3. Kazak Trkesi: Kazakistanda ve Dou Trkistandaki (in) Kazak Trkleri arasnda, 4. Krgz Trkesi: Krgzistanda ve Dou Trkistandaki Krgzlar arasnda, 5. Kazan (Tatar) Trkesi: Tatar Muhtar Cumhuriyetinde, 6. Bakurt Trkesi: Bakurdistanda, 7. Krm Trkesi: Krmda, Romanyadaki Krm Trkleri arasnda, 8. Karakalpak Trkesi:Aral gl evresinde Karakalpaklar arasnda, 9. Altay Trkesi: Altay Muhtar Cumhuriyetinde, 10. Hakas (Abakan) Trkesi: Dalan Sovyetlerdeki Hakas Trkleri ve inin Kansu Eyaletindeki Hakaslar arasnda, 11. Tuva Trkesi: Tuva Muhtar Cumhuriyetinde ve Moolistandaki Tuvalar arasnda konuulmaktadr. 12. Kuzey Kafkasyada ise, Nogay, Karaay, Malkar (Balkar) ve Kumuk Trkeleri konuulmaktadr.

Sovyet politikasnn bir sonucu olarak eski Sovyetlerdeki nfus dalmnn eitlilik gsterdiini hatrlatmakta yarar vardr. Gnmz iin bile mesel, Trkmenistan denilince nfusunun ounluunu Trkmen Trklerinin oluturduu lke akla gelmektedir. Ancak saylar az olmakla beraber milliyetleri farkl gruplarn yannda deiik Trk boylarndan Trklerin de bu lke snrlar iinde yaadn belirtelim. Bu durum, dier Trk Cumhuriyetleri iin de geerlidir. Trkenin konuulduu yerleri deerlendirirken bu zellik de gz nnde bulundurulmaldr. Gnmzde Trk dili, deiik alfabe ve yirmiden fazla yaz diliyle varln devam ettirmektedir: Trkiye, KKTC, Yunanistan, Bulgaristan ve Yugoslavyadaki Trkler Ltin temeline dayal Trk alfabesini; dalan Sovyetlerdeki Trkler kiril harflerine dayal alfabeleri; in, ran, Afganistan ve Iraktaki Trkler, Arap harflerine dayal alfabeleri kullanmaktadrlar. Azerbaycan, Trkmen, zbek, Krm, Gagavuz ve Karakalpak Trkleri Ltin temeline dayal alfabelere gei yapmlardr. Trk Cumhuriyetleri ve muhtar cumhuriyetlerden bazlarnda ise Ltin temeline dayanan alfabeye gei hazrlklar devam etmektedir. Burada saydmz Trk yaz dillerinden Trkiye Trkesine en uzak olanlar Altay ve Tuva-Hakas Trkeleridir. Bunun sebebi hem coraf uzaklk hem de kltr farklldr. Esasen Altay ve Tuva-Hakas Trkeleri, asrlarca sadece konuma dili olarak kullanlm, son yllarda yaz dili haline getirilmitir. Trkenin Kuzey- Dou koluna giren yaz dilleri kendi aralarnda; Bat koluna giren yaz dilleri de kendi aralarnda birbirine ok yakndr. Mesel bir Azerbaycan Trk ile, Trkiye Trk daha ilk karlamalarnda yzde 80-90 orannda anlaabilirler. Trkiyeye gelen bir Azerbaycan Trk veya Azerbaycana giden bir Trkiye Trk en ge bir hafta iinde yzde yze yakn bir anlama seviyesine ularlar. Kuzey-Dou koluna giren zbek ile Uygur Trkesi, yahut Krgz Trkesi ile Kazak Trkesi arasndaki durum da ayndr. Gerekte Trkenin Kuzey-Dou ve Bat olmak zere iki yaz dili vardr. Dierleri aslnda birer az, birer konuma dili iken son asrlarda yapay olarak yaratlm yaz dilleridir. Bunlar arasndaki temaslar kesilmekte, her birinin az malzemesi olan gramer ekilleri ve kelimeler yazl eserlere geirilmekte ve bylece farkllklar artrlmaya allmaktadr. Bunun yannda Trkiye Trkesinde meydana getirilen yeni kelimeler de dier Trk yaz dillerinde bulunmad iin farkll artran bir sebep olmaktadr. Mesel hayat ve zevk gibi kelimeler hemen hemen btn Trk yaz dillerinde vardr; fakat yaam ve beeniyi hibiri tanmaz. 1920lerden itibaren azlar ayr yaz dilleri haline getirilen Rusyadaki Trk kavimlerinin birbirleriyle temaslar da kesilerek anlama imknlar kaldrlmak istenmitir. Bu durumu yle bir rnekle aklayabiliriz: Sz gelii Mula aznda bulunan gelibat, gidibat, alyomas gibi ekiller ve yaz dilimizde bulunmayan Mula azna mahsus yzlerce kelime gazetelere, dergilere, kitaplara geirilerek ayr bir yaz dili oluturulursa ve bu dili kullananlar bizlerle elli yl temas ettirilmezse anlamay az ok zorlatran bir durum ortaya kar. Aslnda Azerbaycan Trkesi ile Trkiye Trkesi arasndaki fark, hemen hemen Mula az ile yaz dilimiz arasndaki fark kadardr. Hatta Dou Karadeniz az daha da farkldr; Rizeli Trk celdum, Azerbaycan Trk geldim der. Bugn, aradaki temas kopukluu yava yava ortadan kalkmaktadr. Daha 13. yzylda iki ayr yaz dili haline gelmi bulunan Bat Trkesi ile Kuzey-dou Trkesi arasndaki fark bugn biraz daha fazladr. Ancak bu fark, anlamay tamamen ortadan kaldracak kadar deildir. eitli sebeplerle Trkiyeye gelmek zorunda kalan Kazak, Uygur, zbek Trkleri; en ge bir ay iinde Trkiye Trkesini anlar hale gelmekte; renim iin Trk cumhuriyetlerinden ve akraba topluluklarndan Trkiyeye gelen, bulunduklar snflara intibak ettirilen renciler, fazla glk ekmeden dersleri takip edebilmektedirler. Yabanc bir dili konuanlar iin bu intibak mmkn deildir. Trk dilinin bugnk durumu ve yaylma alanlar genel izgileriyle byledir. Ancak birka noktay daha belirtmek gerekir:

Rumeli Trklerinin byk ekseriyeti Trkiyeye gm bulunmaktadr. 1912den nce Bulgaristan ve Bat Trakyadaki Trklerin says, imdi oralarda bulunan milletlerin saysndan fazlayd. Bat Trakya blgesinde ve Ege adalarnda kalan 190.000 kadar Trk ile Kbrs ve Yugoslavyadaki Trkler, Trkiye Cumhuriyetinin resm alfabesini ve yaz dilini kullanmaktadr. Irak Trkleri yaz dili olarak Trkiye Trkesini kullanrken, Arap harfli Trk alfabesiyle yazmaktadrlar. Irak Trklerinden de Trkiyeye genler bulunmaktadr. Suriyenin kuzeyinde ve Lzkiye blgesinde yaayan Trklerin herhangi bir neriyat yoktur. Bunlar Trkiye Trkesinin Gneydou azlarna yakn bir azla konuurlar. randaki Azerbaycan Trkleri, ahlk rejiminin sonuna kadar yayn faaliyetinde bulunamyorlard. 1978den beri Azerbaycan Trkesiyle gazete, dergi ve kitap karmakta ve radyo yayn yapmaktadrlar. Kullandklar alfabe, Arap harfli Trk alfabesidir. Krm Trkesi aslnda Kuzey-Dou Trkesinin bir kolu olmakla birlikte Krm, 1475-1774 yllar arasnda 300 yl Osmanl idaresinde kaldndan byk lde Bat Trkesinden etkilenmitir. 1783 ylnda Rus hakimiyetine giren Krm Trklerinin byk ounluu muhtelif tarihlerde Romanya ve Trkiyeye gmlerdir. Trkiyedekiler konuma dili olarak Krm Trkesini hl kullanmakta, yaz dili olarak Trkiye Trkesine bal bulunmaktadrlar. Krmllardan tahminen 40-50 bin kiilik bir grup da ABD ve Kanadada yaamaktadr. Rus hakimiyetinden sonra, geen asrn ikinci yarsnda Kuzey Kafkasyadaki baz Karaay ve Kumuk Trkleri de Anadoluya gmlerdir. Anadolunun eitli blgelerine yerletirilen Karaaylarla, Kumuklar kendi azlarn konuma dili olarak hl kullanmaktadrlar. Trkiyede, saylar birka bin civarnda Kazan ve Bat Sibirya Tatar da bulunmaktadr. Birka bin Tatar da Finlandiyada yaamakta ve Latin harflerine dayal bir alfabe kullanmaktadr. Kafkasyadaki Karaay ve Malkar (Balkar) Trkleri 1944 ylnda Sibiryaya srlm, 1958de tekrar yurtlarna dnmelerine izin verilmitir. Bir ksm hl srgnde bulunmaktadr. 1989 nfus saymnda Sovyetler Birliinde 207.369 kii Trk gsterilmitir. Sovyetler Birliinin resm politikasnda oradaki Trk boylarnn Trk olduu kabul edilmemekte; her biri zbek, Kazak, Azer vb. adlarla ayr millet saylmakta; dilleri de ayr dil kabul edilmektedir. Nfus saymnda Trk olarak geen 207.369 kii ise Posof (Kars) snrna yakn blgelerde oturan Ahska (Meshet) Trkleridir. Ahska Trklerinin nemli bir ksm hl Takent civarnda yaamaktadr. Uzun mcadeleler sonunda Dou Trkistanda 1944-1949 yllar arasnda ark Trkistan Cumhuriyeti kurulmu, fakat inliler tarafndan ge zorlanmalar zerine birka bin Kazak ve Uygur 1953-1954 yllarnda Pakistan ve Hindistan zerinden Trkiyeye iltica etmitir. Bir ksm ise Sud Arabistana gmtr. Son olarak Afganistanda meydana gelen olaylar, Gney Trkistan denilen Afgan Trkistanndaki zbek, Trkmen, Kazak ve Krgzlarn nemli bir ksmnn Pakistana snmasna yol amtr. Bunlardan 5.000 kadar Trkiyeye gmen olarak kabul edilmitir. Trkiye Trklerinden saylar milyonlarla ifade edilebilecek miktarda Trkn, bata Almanya olmak zere Avrupa ve Arap lkelerine hatta Amerika ve Avustralyaya beyin ve i gc dolaysyla gittiklerini, bir ksmnn oralarda kaldklarn kaydetmek lzmdr. Kbrs Trklerinin nemli bir blm Trkiyeye gm, 80.000 kadar ngiltereye yerlemi, 200.000 kadar ise KKTCde kalmtr.

Bugn dnyada Trke konuan kiiler iin kesin bir say vermek, mevcut istatistiklerin ve rakamlarn ok eski ve salksz olmas yznden olduka zor olmakla birlikte tahminler 200-250 milyon civarndadr. Pratik bir hesapla her 100 Trkten 40 Trkiye ve Kbrsta; 40 Orta Asyadaki Trk cumhuriyetlerinde ve muhtar cumhuriyetlerle Rusyada; 10u dier lkelerde yaamaktadr. Kalan 10u ise in Halk Cumhuriyetinin idaresinde (Dou Trkistanda) varln devam ettirmektedir. Dnya dilleri sralamasnda ise baka dil ailelerinin yeleri ile karlatrlrsa, btn lehe ve iveleriyle Trk Dili in, Hind, Roman, Cermen, Slav, Arap ve ndonezyadan sonra sekizinci srada yer alr. [1] Trk dilinin bugnk durumu iin tablonun ok i ac olduunu sylemek zordur. Osmanl Trkesinin ekildii yerlerde Trke gittike zayflamaktadr. Dalan Sovyetlerdeki Trk yaz dillerine Rusa kelimeler sokulmu, uygulanan alfabelerle bazlarnn fonetik sistemi alt st edilmitir. Trkiyede bat dillerine ait kelimelerin istilas yannda, sadeleme adna kltrsz ve medeniyetsiz bir kabile diline doru hzla yol alnmaktadr. Trkenin zenginliklerinden, anlatm kolaylklarndan, inceliklerinden yararlanlamamaktadr. Kaba szlerin ve argonun kullanmndaki sklk her geen gn artmaktadr. Sezgiye dayal bir anlama yolu tercih edilerek gnlk kullanmdaki kelimelerin saysnda bir azalma grlmektedir. Basn yayn organlarnda ana dilimize gereken nemin verilmemesi, saygnn gsterilmemesi, bu alandaki kontrolszlk ve Trkeyi Koruma Kanununun karlamamas sebebiyle olumsuz bir gelime gzlenmektedir. Bu olumsuzluklarn yannda Trk dili ve Trklk lemi asndan son yllarda -aada bazlarn sraladmzsevindirici gelimelerin olduunu da belirtelim: Srekli Trk dili kurultaylarnda, Trk dnyasndan bilim adamlarnn da katlmlaryla Trk dilinin bugnk meseleleri, ortak yaz dili, ortak alfabe gibi konular tartlarak bu yolda epeyce mesafe alnmtr. Dzenli olarak, Trk devletleri ve topluluklaryla dostluk, kardelik ve ibirlii kurultaylar yaplmaktadr. Trke konuan lkelerin devlet bakanlar her yl bir araya gelerek Trk dnyasnn sorunlarn tartmaktadrlar. Fen-Edebiyat Fakltelerinin bazlarnda, ada Trk Leheleri ve Edebiyatlar Blmleri almtr. Kazakistandaki Ahmet Yesev Uluslararas Trk-Kazak niversitesinde 1991den beri Trke retim devam etmektedir. Yine Krgzistandaki Bikek Manas niversitesinde de Trkeyle eitim yaplmaktadr. Ayrca Trk Cumhuriyetlerinden bazlarndaki niversitelerde Trk Dili ve Edebiyat Blmleri almtr. Mill Eitim Bakanlnca, Trk Cumhuriyetlerinde alan Trkiye Trkesi Eitim retim Merkezleri, lkretim Okullar ve Anadolu Lisesi statsndeki okullarda eitim retim devam etmektedir. Orta dereceli okullarmzdaki Trk Dili ve Edebiyat dersinin mfredat programna d Trklerin edebiyatlarndan rnekler de dahil edilmitir. Trk Cumhuriyetlerinden ve akraba topluluklarndan gelerek Trkiyede yksek renim gren genler, eski balarn yeniden canlanmasnda kpr grevini stleniyorlar. SSde Trk cumhuriyetlerindeki niversiteleri tercih ederek ayn maksatla buralara giden genler, soydalaryla kaynama imknn da buluyorlar. ada Trk lehelerinin ounun grameri Trkiye Trkesiyle de yazlmtr. Yeni bir alan olarak lehelerle ilgili almalar arlk kazanmtr. Ortak Trk edebiyat ve ortak tarih projesi tamamlanmak zeredir. Trk Cumhuriyetlerinin tarihi konusunda mstakil kitaplar, farkl alfabelerle baslmtr. Szlklerle ilgili almalar devam etmektedir. Trkmen Trkesi Szl, Gagauz Trkesinin Szl, Karaay Lehesi Szl, gibi szlklerden bir ksm Trkiye Trkesiyle yaynlanmtr. Karlatrmal Trk Leheleri Szl, 1991 ylnda tamamlanarak baslmtr. Trk Kltrn Aratrma Enstits, epeyce uzun bir zamandan beri yaynlad Trk Kltr adl dergisinde Trk dnyasyla ilgili gelimelere, yeniliklere, kltr faaliyetlerine yer vermektedir. Trk Dil Kurumu, alt ayda bir yaynlad Trk Dnyas Dil ve Edebiyat dergisinde Trk leheleriyle ilgili yazlara yer vermektedir.

Yllardan beri yaynlanan Karda Edebiyatlar dergisini de burada zellikle anmak gerekir. Ankara niversitesi TMER, 1995 ylndan beri iki ayda bir Trk Leheleri ve Edebiyatlar Dergisini karmaktadr. Bir ou T.C. Kltr Bakanl tarafndan yaynlanan, Trk leheleri ve edebiyatlarndan semelerle oluturulan antolojileri ve bu lehelerin sekin edeb eserlerini Trkiye Trkesine aktarlm ekliyle bulmak mmkndr. Ankarada yllardan beri yaynlanan Emel ve Emelimiz KIRIM dergileri Krm ve Kafkas Trklerinin dil ve edebiyatlarndan rnekler vermektedir. Trkiyeli i adamlarnn Orta Asyann hemen her yerindeki ticar faaliyetleri, buralarda Trkiye Trkesini renmeyi cazip hle getirerek Trkenin ngilizceden daha muteber bir dil olmasn salamtr. Trk boylarnn yaadklar yerleri, 1990 yl ncesinde haritada gsteremeyecek vatandalarmz bile ticar faaliyetlere katlma veya inaat sektrnde alma gibi sebeplerle bu yerleri artk ok iyi bilmektedirler

Dil Bilgisinin Blmleri

Ses Bilgisi - Trkede Sesler ve Snflandrlmas. - Trkenin Ses zellikleri A. DL BLGSNN BLMLER Bir dili, seslerinden kelime gruplarna ve cmlelerine varncaya kadar btn ynleriyle inceleyen, bunlarn kurallarn belirleyen bilim dalna dil bilgisi veya gramer denmektedir. Btn bilim dallar gibi geni bir aratrma alan olan dil bilgisi de kendi ierisinde blmlere ayrlmtr. Dil bilgisinin blmlerinden; 1. Ses bilgisi (fonetik) : Dilin seslerini, bunlar arasndaki ilgileri, ses olaylarn; 2. Yap bilgisi (morfoloji) : Kelime ve kelime eitlerinin kklerini, eklerini, yapsn ve grevini; 3. Cmle bilgisi (sentaks) : Kelimelerin birbirleriyle olan ilgilerini ve cmleleri; 4. Anlam bilgisi (semantik) : Kelime ve kelime gruplarnn anlamlarn, dildeki anlam olaylarn; 5. Kken bilgisi (etimoloji) : Kelimelerin kaynan, hangi dilden alndn, inceler. Dilin blmlerini, kesin izgilerle snrlamak mmkn olmad gibi bunlar birbirinden tamamen bamsz olarak deerlendirmek de imknszdr. zellikle anlam bilgisi, kken bilgisi ve yap bilgisinin birbiriyle i ie olmas sebebiyle; anlam bilgisi ve kken bilgisi, yap bilgisinin iinde deerlendirilir. Dil bilgisinin genellikle ses bilgisi, yap bilgisi ve cmle bilgisi olarak blmde incelenmesinin sebebi de budur. Dil bilgisi ve dil bilimi terimleri ayr kavramlar ifade ettii iin bu terimlerini birbirinin yerine kullanmamaya dikkat etmek gerekir. B. SES BLGS Ses bilgisi (fonetik); bir dilin seslerini, boumlanma noktalarn, boumlanma zellikleri vb. bakmndan inceleyen dil bilimi koludur. Ses : Bir dil bilgisi terimi olarak ses; dilin paralanamayan en kk birimidir, temel tadr. Dilin, seslerden meydana gelen bir varlk olduu, dilde asl olann konuma olduu, yaznn sonradan ortaya kt hatrlanrsa sesin dilin temelini oluturmadaki nemi daha kolay kavranacaktr. Yalnz bana anlam olmayan sesler birleerek heceleri, heceler birleerek kelimeleri, kelimeler de bir araya gelerek cmleyi oluturur. Seslerin oluumu : Konuma sesi, akcierlerden itilen havann; nefes borusu, grtlak, az boluu ve burundan geerek dar karken k yolu zerindeki organlarn (hanere, boaz, ses telleri, kk dil, geniz, damak, dil,

diler, burun kanal, dudaklar) birbirine yaklap uzaklamas, daralp almas, yatk veya dik ekiller almas sonucunda oluur. nsan haneresi tarafndan belli bir kalba dklerek karlan konuma sesi dndaki sesler, ilenmemi, ham seslerdir. nsan haneresinin imknlar snrl olduu iin ancak snrl sayda ekilli ses karlabilir. eitli dillerdeki seslerin birbirine benzerlii yannda baz sesler, baz diller veya diller grubu iin tipiktir: Trke iin , (nazal n), , , ; Arapa iin ayn ve dad gibi. , , , , Trkeye zg harfler olduu iin internet ortamnda bunlara en ok benzeyen harfler (c, i, o, s, u) kullanlmaktadr. Ancak Trke harfleri destekleyen yeni programlar da yava yava yaygnlamaktadr. Her dilin kendine zg sesleri vardr. ocukken, dillenme devresinde iitilen sesler yava yava taklit edilmeye balanr ve hanere buna gre olgunlar. Bu dnem getikten sonra sesleri ekillendirmek gleir. Dilsiz veya ll dediimiz kiilerin konuamama problemi iitme engelli olmalarndan kaynaklanmaktadr. Bunlar, duyamadklar iin sesleri taklit yoluyla biimlendirme becerisi gsteremezler. Yabanc bir dil, olgunluk dneminde renilirken de o dile ait seslerin tam manasyla karlamamasndaki sebep budur. Mahall az zelliklerini, ilkretim anda edeb dile ve yaz diline uydurma ii tamamlanmazsa sonraki yllarda bu i olduka zorlaacak ve bunun iin zel bir gayret gerekecektir. SES HARF ILGISI VE ALFABE : Sesin yazdaki iareti, harftir. Trkede ses ile harf arasnda birebir ilgi vardr. Bir ses yazda bir harfle gsterilirken, bir harfin okunuunda da bir ses karlr. Yani a, b, c, d gibi sesler yazda birer harfle gsterilir. Almancadaki sesinin, yazda sch harfleriyle gsterilmesi gibi bir durum Trkede yoktur. Mesel, Trk kelimesinde T--r-k olmak zere drt ses, dolaysyla drt harf vardr. Dilde esas olan sestir. Ayn ses, farkl alfabelerde farkl harflerle gsterilebilir. Deien ses deil, harftir. Kktrk alfabesinden bugn kullandmz alfabeye gelinceye kadar deitirdiimiz her yaz sisteminde ayn sesi baka baka ekillerle yazmamz, dilin temelinin ses olduunu gsteren gzel bir rnektir. Bir dile ait seslerin yazdaki iaretleri olan harflerinin belli bir sraya konmu btn alfabe adn alr. Alfabe terimi, (alfa), (beta) harfleriyle balayan Yunan alfabesinin ilk iki harfinden ortaya kmtr. Arap alfabesinin ilk harfi (elif), ikinci harfi (ba) olduu iin eski yazda elifba terimi tercih edilmitir. Bugn baz dilciler, ayn mantktan yola karak alfabe yerine abece terimini kullanmaktadrlar. Milletlerin retim ve yayn hayatnda kullandklar ve resmen kabul ettikleri yaz sistemi, resm alfabe adn alr. Resm alfabelerde ekil kalabaln ortadan kaldrmak iin ou zaman birbirine yakn sesler birletirilerek harf says en az seviyeye indirilir, kolaylk salanmaya allr. Dolaysyla resm alfabeler, dildeki btn sesleri gstermezler. Dil uzmanlar, dilin btn seslerini gstermek iin resm alfabede bulunmayan ilave iaretleri de iine alan zenginletirilmi alfabe kullanrlar. Bu alfabeye ilm alfabe, eviri yaz alfabesi veya transkripsiyon alfabesi denir. Transkripsiyon alfabesi, btn sesleri gsterme imkn tand iin zellikle evri yazda ve az aratrmalarna ait metinlerde kullanlr. lm yazlarn bazlarnda ise transkripsiyon yerine transliterasyon kullanlr. Transliterasyon, yabanc yazlarn okunular dikkate alnmadan harf harf aktarlmas, harf evirisi demektir. Uyar: Q, x, w harfleri Trkiye Trkesinde olmad iin bunlar Trke kelimelerin yazmnda kullanlmamal; ve yerine & iareti asla tercih edilmemelidir. C. TRKYE TRKESNDEK SES OLAYLARI

Kelimelerde zamana ve sahaya bal olarak srekli deimelerin, gelimelerin olmas dilin canllnn bir gstergesidir. Dil duraan deil, dinamik bir yapya sahiptir. Dilin sz varln oluturan kelimelerdeki sesler, heceleri ve kelimeleri olutururken tarih sre ierisinde derler, yer deitirirler, trerler, baka seslere benzerler. te btn bunlar, ses olaylar bal altnda incelenir. Dilde ses olaylar, eitli sebeplerden kaynaklanr. Bunlardan balcalar aada zetlenmitir: Ses Olaylarnn Sebepleri : 1. Dilin ses zellikleri: Trkede kelime sonunda b, c, d, g sesleri olmad iin Arapa kitb kelimesi Trkeye kitap eklinde gemitir. Uzun nl olmad iin de nls ksalarak normal aya dnmtr. 2. Baka seslerin etkisi: Baz sesler, yanlarndaki dier seslere etki ederek onlar kendilerine benzetirler, deitirirler. Mesel, anbar kelimesindeki b sesi, yanndaki nye etki ederek onu, kendisi gibi dudak nsz olan (m) yapmtr. Bylece kelime, ambar ekline dnmtr. Yal kelimesinin yeile dnmesinin sebebi, y ve seslerinin inceltici etkisidir. 3. Vurgu: Trkede orta hece vurgusu genellikle zayf olduu iin bu hecedeki nller bazen daralr bazen de derler: Tasarla> tasarla, besileme> besleme, yalnz > yalnz vb. gibi. 4. Zayf sesler: , h, , l, n, r, y, z sesleri zayf sesler olduu iin baz ses olaylarna sebep olurlar: aabey > bi, hastahane > hastane, pek iyi > peki, bir daha> bi daha, soan> soan, uur> uur, nanmak > inanmak. 5. Syleyi gl ve kakofoni: Baz seslerin yan yana gelmesi syleyi glne veya kakofoniye sebep olur. Bu durumda baz ses olaylar olur: bykcek > bycek, kkk > kck, ufakck > ufack. Ses olaylarnn sebebini, dildeki en az emek yasasna balamak mmkndr. D. TRKEDE SESLER VE SINIFLANDIRILMASI 1 Kasm 1928de kabul edilen resm alfabede Trkiye Trkesinin sesleri 29 harfle (a, b, c, , d, e, f, g, , h, i, , j, k, l, m, n, o, , p, r, s, , t, u, , v, y, z) gsterilmektedir. Ancak Arapadan, Farsadan ve bat dillerinden Trkeye girerek Trkeleen kelimelerdeki sesler de bu sayya eklendiinde Trkiye Trkesinde kullanlan seslerin says 40a yaklamaktadr. Yukardaki transkripsiyon alfabesi, bu konuda bir fikir verecektir. Trkede olmayan sesler karldnda bu saynn azalaca muhakkaktr. Resm alfabede, dilde kolaylk salama sebebiyle birbirine yakn seslerden tek harfle gsterilenleri kap kelebek; hay hal; gezi galip kapa bebee; seni senin elini gibi kelimelerin syleniinde sezmek mmkndr. rneklerde, koyu yazlan seslerin birbirinden farkl sesler olduuna dikkat ediniz. Sesler, ses geidinin ak veya kapal olmasna gre nl (sesli, vokal) ve nsz (sessiz, konsonant) olmak zere ikiye ayrlr: NLLER : Oluumlar srasnda herhangi bir takntya uramayan, sedalarn sadece ses tellerinin titreiminden alan seslerdir. a, e, , i o, , u, Trkedeki nllerdir. Bu sesler, drt lye gre snflandrlr: 1. Oluum noktalarna gre: Azn gerisinde, dilin arka tarafnda oluan a, , o, u sesleri art (kaln) nllerdir. Dilin ne srlmesiyle azn n ksmnda oluan e, i, , sesleri de n (ince) nllerdir. 2. Dudaklarn durumuna gre: Oluumunda dudaklarn yuvarlak ekil ald, bzlmeye urad o, , u, sesleri yuvarlak nllerdir. Oluumunda dudaklarn ak kald a, e, , i sesleri dz nllerdir. 3. Az boluunun durumuna gre: Oluumu srasnda az boluunun geni olduu a, e, o, sesleri geni; az boluunun dar olduu , i, u, sesleri dar nllerdir.

4. Sesin sreklilik derecesine gre: Sylenii srekli olan nller uzun nllerdir. Sylenii bir anda (ksa srede) olan nller ksa nllerdir. Trkiye Trkesinde uzun nllere (, , , , ) Arapa ve Farsadan dilimize giren kelimelerde rastlanr. Yakut ve Trkmen Trkelerinde grlen uzun nller ise ana Trkeden kalmadr. Trkiye Trkesindeki nller ksadr. nlleri bir tabloda yle gsterebiliriz: Dz Yuvarlak Geni Dar Geni Dar Art (kaln) A I O U n (ince) E NSZLER Oluumlar srasnda ses yolunda (ses telleri, kk dil, dil, damak, diler ve dudaklarda) bir engelle karlaan, takntya urayan seslerdir. Oluum noktalarnn okluu sebebiyle btn dillerde nszlerin says nllerden fazladr. Trkede de alfabede gsterilen 29 sesten 21i nszdr. (b, c, , d, f, g, , h, j, k, l, m, n, p, r, s, , t, v, y, z) nszler, takntl sesler olduu iin tek balarna sylenemezler, tek balarna hece ve kelime olamazlar. Dillerdeki nsz sesler, tek balarna sylenemedii iin nne veya arkasna bir nl getirilerek telaffuz edilirler: ef, el, es, en; ce, de, fe, ge gibi. Dilimizdeki nsz sesler ise, tek tek sylenirken Trkenin ses zellii ve yaps dikkate alnarak be, ce, e, de, fe, ga, ge, ha (he, h), je, ka (ke), le, me, ne, pe, re, se, e, te, ve, ye, ze eklinde sylenmelidir. N harfini en, m harfini em, h harfini a veya ey, syi es, ryi ar eklinde okumak yanltr. zellikle Trke ksaltmalar okurken buna dikkat etmek gerekir. Trke olmad iin BBC ksaltmas bi bi si; CNN ksaltmas si en en eklinde okunabilir ama Has Bilgi Birikim ksaltmasn (HBB) ey bi bi; Nergis Televizyonu ksaltmasn (NTV) en ti vi; Trkiye ksaltmasn (TR) ti ar; televizyon ksaltmasn (TV) ti vi eklinde sylemek de yanltr. nszler, tonlu tonsuz olularna gre, temas derecelerine gre ve oluum noktalarna gre snflandrlr: 1. Tonlu tonsuz olularna gre: Oluumlar srasnda ses tellerini titretiren b, c, d, g, , j, l, m, n, r, v, y, z sesleri tonlu (sedal, yumuak); bunlarn dnda kalan ve ses tellerini titretirmeyen , f, h, k, p, s, , t sesleri tonsuzdur. Tonlu nszlerin tonsuz nszler iinde karl olanlar vardr. Bunlar aadaki tabloda alt alta gelecek ekilde gsterilmitir. l m n r y nszlerinin ise tonsuz karlklar yoktur. Bunlar ayr bir grup oluturlar. 2. Temas derecelerine gre: b, c, , d, g, k, p, t nszlerinin oluumu srasnda ileyen organlar birbirine tam temasla hava yolunu kapatarak, geit vermedikleri iin bu sesler, akcierden gelen havann, nne kan engeli amasyla (patlamayla) oluur. Hrt veya fsrt halinde srekli olarak sylenemeyen bu sesler, sreksiz (patlayc) nszlerdir. f, , h, j, l, m, n, r, s, , v, y, z nszlerinin oluumu srasnda ise ses yolundaki organlar birbirlerine tam temas etmezler. Hava akmnn geii iin az ok bir aralk olur. Bu sesler, hrt veya mrlt (ssss, , mmmm,) eklinde srekli sylenmeye uygun olduu iin srekli nszler olarak adlandrlr. inde srekli nszlerin bulunduu (peete, aput, ketap, akta gibi) baz szlerde, sz beklerinde kaklar yakn seslerin art arda gelmesi sonucu syleyiin gle uramas kula rahatsz eder. Buna kakofoni de denir. Bu tarzdaki kelimeler, bestelenmeye pek uygun deildir. Tonlu tonsuz olularna gre ve temas derecelerine gre nszleri bir tabloda yle gsterebiliriz: Sreksiz Srekli Tonsuz (sert, sedasz,) p t k f h s Tonlu (yumuak, sedal) b c d g v z j l m n r y

3. Oluum noktalarna gre nszler: nszler, ses yolundaki oluum yerlerine gre nden arkaya doru da snflandrlr. nszler, tek tek dikkatli bir ekilde sylenirse, bunlarn nerede ve nasl olutuklar pratik bir biimde tespit edilebilir. E. TRKENN SES ZELLKLER 1. Trkeyi dier dillerden ayran zelliklerin banda ses uyumlar gelir. Trkede drt eit ses uyumu vardr: a. Byk nl uyumu (Kalnlk-incelik, artlk-nlk uyumu) Kelimedeki nllerin, artlk-nlk (kalnlk-incelik) bakmndan gsterdii uyumdur. Trke kelimelerde art (kaln) nl (a, , o, u) tayan heceleri, art nll; n (ince) nl (e, i, , ) tayan heceleri de n nll heceler takip eder: anlaynzdan, soyunuz; sevgisiyle, gzelliinizden. rneklere dikkat edilirse Trke bir kelimedeki nllerin hepsi ya art ya n olmaktadr. Bu sebeple Trke kelimeler, art sradan nl tayan kelimeler ve n sradan nl tayan kelimeler olmak zere iki gruba ayrlr. Art sradan nl tayan kelimelere art nll; n sradan nl tayan kelimelere n nll ekler gelmesi bu uyum sebebiyledir: ordu-lar, yiit-ler; sor-gu, bil-gi. Trkede artlk-nlk uyumu her devir ve her sahada ok salam olduu hlde, aada sralanan baz istisnalar vardr: Asl ekilleri artlk-nlk uyumuna uyduu hlde eitli ses olaylaryla uyum dnda kalan kelimeler: elma < alma, anne < ana, dahi <tak, hani < kan, hangi < kang, inanmak < inanmak, karde < karnda, iman < man. -da, -ken, -ki, -layn /-leyin, -mtrak, -yor ekleri : dinda, azken, okken, iyiyken, yoldaki, onunki, akamleyin, sabahleyin, yeilimtrak, biliyor. b. Kk nl uyumu (dzlk-yuvarlaklk uyumu) Trke kelimelerdeki nllerin dzlk-yuvarlaklk bakmndan gsterdii uyumdur. Dzlk uyumu: Kelimenin ilk hecesindeki dz nly (a, / e, i) sonraki hecede dz nl takip eder: ak, scak; sevgi, ince. a a, e e, i , a i i, e Yuvarlaklk uyumu: Kelimenin ilk hecesindeki yuvarlak nlleri (o, u, , ), sonraki hecede dar yuvarlak (u / ) veya dz geni nll heceler (a / e) takip eder: oduncular, unutulmayanlar, gzlerin, glmse. o u, a , e u u, a , e Aklamaya dikkat edilirse o ve nllerinin kelimenin sadece ilk hecesinde bulunabilecei anlalr. zellikle dudak ve di-dudak nszleri (b, m, p, f, v) avu, amur, karpuz, kavun, kavurma, yamur gibi rneklerde de grld gibi yuvarlaklamaya sebep olurlar. Bu uyum, kalnlk-incelik uyumu kadar salam deildir. Anadolu azlarnda bu gibi kelimeler dzlk yuvarlaklk uyumuna uydurulur: av, amr, karpz, kavn, kavrma, yamr. Uyar: Trke kelimelerde a, dz nllerinden sonra e, i dz nlleri; o, u yuvarlak nllerinden sonra , yuvarlak nlleri gelemez. Anne, elma gibi kelimeler kalnlk-incelik uyumuna uymaz ama dzlk-yuvarlaklk uyumuna uyar. aklamas yanltr. nl uyumlarnda bir nl, kendinden bir nceki nlye uymaktadr. Mesel, sormad kelimesinde odan sonra ann gelmesi yuvarlaklk uyumuyla; adan sonra nn gelmesi dzlk uyumuyla ilgilidir.

Birleik kelimelerde, nl uyumlar aranmaz: delikanl, gecekondu, Bakrky, demirba, hanmeli, yelkovan. c. nsz uyumu Trke kelimelerde tonlu (sedal) nszler (b, c, d, g, , j, l, m, n, r, v, y, z) tonlu nszlerle; tonsuz (sedasz) nszler (, f, h, k, p, s, , t) tonsuz nszlerle yan yana gelebilir. Buna nsz uyumu veya nsz benzemesi denir. a-, at-k, i-i, ta-tan, Trk-e. d. nl-nsz uyumu Trke kelimelerde art damak nszlerinin art (kaln) nllerle (a, , o, u); n damak nszlerinin n (ince) nllerle (e, i, , ) ayn hecede bulunmasndan ortaya kan bir uyumdur. Yani, a, , o, u nlleri g, k, nszleriyle; e, i, , nlleri , k, l nszleriyle ayn hecede bulunmazlar. Bozgun, kuzgun, kap, kra, tatl; grnt, gezi, gnelik kelimelerinin syleniine dikkat edilirse g, , k, l seslerinin buradaki rneklerde ayn sesler olmad sezilebilir. 2. Trkede o, nlleri (-yor eki dnda) sadece ilk hecede bulunur. lk hece dnda o, sesleri olan kelimeler yabanc aslldr: balkon, biyografi, fizyoloji, konsol, konsltasyon, monitr, otomobil, profesr, traktr. 3. Trkede uzun nl yoktur. inde uzun nl bulunan kelimeler yabanc aslldr: chil, mvi, mill, nho, pern, ir, trh, vazfe. Baz ses olaylaryla ortaya kan < aa, bi < aabey, pek < pek iyi, ile vrolmak, yrn kelimeleri istisnadr. 4. nce a ve ince l sesleri yoktur: harften, hakikate, saati, shhatli, efktini; alkoll, hl, hayl, normalde, pln. rneklere dikkat edilirse kelimelere getirilen eklerin nl uyumuna uymad grlr. 5. Arapadaki ayn ve hemze sesleri, Trkede olmad iin bunlar sylenmez, drlr. Bu seslerden nce nl olmas durumunda nl, uzun okunur: bzen, mn, mmur, ir,tsir, yni. Arapadan alnan kelimelerdeki ayn ve hemze kesme iaretiyle gsterilir. Ancak anlam karkl olmayacak kelimelerde bunlarn kesmeyle yazlmasndan -son zamanlarda- vazgeilmitir: sanat, man, mebs, memr, nee, tesr, tess > sanat, mana, mebus, memur, nee, tesir, tesis. 6. Dilimizde iki nl yan yana gelmedii iin nlyle biten kelimeler, nlyle balayan ekler ald zaman araya y koruyucu nsz girer: iki y e, soru y u, bekle y en, syle y ecek. Yan yana iki nlnn bulunduu kelimeler alnmadr: aile, ait, fail, fiil, muamele, air, iir, reis vb. gibi. 7. Trke bir hecede ancak bir nl bulunur. Ayn hecede iki nlnn bulunduu kelimeler alnmadr: kau-uk, kua-fr, koo-peratif, sua-re. 8. Kelime kknde ikiz nsz (edde) yan yana bulunmaz: dikkat, himmet, edde, bakkal, dkkan, millet, teekkr. Anne (<ana), belli, bellemek, elli (<elig) kelimeleri istisnadr. 9. Kelime kknde ikiden fazla nsz yan yana gelmez: Elektrik, kontrol, quartz, sfenks, strateji, thyssengibi kelimeler bat kaynakl dillerden alnmadr. Trke, sertlik gibi rneklerde yan yana gelen nszden ikisinin kelime kkne, ncsnn eke ait olduuna dikkat ediniz.

10. Trke heceler ve kelimeler iki nszle balamaz: blok, bravo, grup, klsik, kral, kontrat, spor, stop, stres, plj, program, tren,gibi kelimeler, baka dillerden alnmadr. Azlarda bu iki nsz arasnda bir nl tretilir: kral, sipor, tiren, 11. Trkede kelime banda c, , l, m, n, , r, z sesleri bulunmaz. ocuk dili kelimeleriyle (cici, mama, meme, ninni,) nine ve ne ile neden yaplan kelimeler (nasl (<ne asl), ne, neden, nere, nereden, nereye, nice, niin, nine, nitelik kelimeleri istisna oluturur. Alnma kelimelere rnekler: cam, can, cehennem, lf, limonata, lira, makine, marul, metal, naylon, nohut, numara, reel, romantik, rol, vakum, vaziyet, vazo, zaman, zarar, zor, zeytin. 12. Trke kelimelerin sonunda b, c, d, g nszleri bulunmaz. Alnt kelimelerdeki bu sesler sert karlklar olan p, , t, k nszlerine evrilir: Ahenk (< heng), fert (< ferd), ihra (< ihrc), kitap (< kitb), kalp (<kalb), levent (< levend). Kelimenin nlyle balayan bir ek almas hlinde sert nszler yumuayarak eski ekline dner: ihtiyc > ihtiya > ihtiyac; mektb > mektup > mektuba, reng > renk > rengi gibi. Ad, sac, od, d gibi kelimeler istisnadr. 13. Trkede f, h, j, v sesleri bulunmaz: Fal, film, filiz, fizik; hakikat, hamur, havlu, jeton, jri, pijama, plj; vicdan, vida gibi kelimeler alnmadr. Yabanc dillerden alnan kelimelerde grlen j sesi halk aznda c olarak sylenir. Trke kelimelerdeki v sesi, ya bden, ya g/dan deimitir ya da vur- rneinde olduu gibi tremitir: fke (<bke), yufka (< yubka); dahi (< tak), han (< kan), hatun (< katun), hani (< kan); ev (< eb), var- (< bar-), ver- (< bir) dv- (< d-) vur- (<ur-), ev (< eb). 14. Hece ve kelime sonunda, aadaki nsz iftleri dnda nsz gruplar bulunmaz: -l, -lk, -lp, -lt: l; ilk, kalk; alp, kulp; alt, bunalt, salt. -n, -nk, -nt: din, gen, gln, sevin; denk; ant, kunt. -r, -rk, -rp, -rs, -rt: sr, bur; bark, grk, Trk; sarp, serp; sars, pars, ters;art, kart, kurt, rt, yrt, yurt,yourt. -st: ast, st. Ak, ar, ift, disk, fel, film, ftr, harf, lks, misk, modernizm, poplizm, risk, evk, tolerans gibi kelimeler, Trkenin bu ses zelliine uymayan alnma kelimelerdir. Arapadan ve bat dillerinden alnan kelimelerden bu ses zelliine uymayanlar, araya bir nl getirilmek suretiyle Trkeye uydurulmutur. Bunlara nlyle balayan bir ek veya kelime gelirse tretilen nller der: akl (< akl) akl, fikir (<fikr) fikre, mr (<mr) mr, seyir (<seyr) seyret-, kr (< kr) kretmek; film (< film), lks (< lks), moderin (< modern). 15. nls Trkeye zgdr. Bat dillerinin pek ounda, Arapada ve Farsada yoktur: k, lk, scak, yldrm, yldz gibi kelimeler Trkedir. 16. Tabiat taklidi kelimeler iin ses zellikleri asndan herhangi bir snrlama yoktur. Bunlar hangi sesle balarsa balasn, iinde hangi ses bulunursa bulunsun Trke kabul edilir: dank, fs fs, fingirti, fiskos, fokurtu, hrt, hoppala, horultu, lak lak, lkr lkr, melemek, miyavlamak, oh, f, pf, pfr pfr, rap rap, rl rl, vd vd, vzr vzr, zrl zrl, zonklamak.

17. ocuk dili kelimelerinde de ses zellikleri aranmaz: baba, bibi, cici, dede, lala, kaka, nene, mama, meme, Trkeye, dier dillerden giren kelimelerin pek ou bu ses zelliklerinden birine veya birkana uymaz. Dolaysyla Trkenin ses zelliklerini bilenler, szle bakmadan kelimenin Trke olup olmadn (tesadfen uyanlar dnda) kolaylkla anlayabilirler. Aadaki kelimeler, karlarnda sralanan sebeplerden dolay Trke deildir: Vilyet : 1. nl uyumu yok. 2. uzun nls var. 3. v sesi var. Monitr : 1. Bata m sesi var. 2. nl uyumu yok. 3. lk heceden sonra sesi gelmitir. Heyecn: 1. h sesi var. 2. nl uyumu yok. 3. Uzun nl var.

ML KURALLARI VE UYGULAMASI
1. Seslerle lgili Kurallar 2. Eklerle lgili Kurallar 3. Kelimelerle lgili Kurallar 4. Byk Harflerin Kullanld Yerler ML KURALLARI VE UYGULAMASI ml, kelimelerin ve dil birliklerinin yazm demektir. Trk imlsnda sese (syleyie) bal bir iml dzeni benimsenmi olmakla birlikte iml konusundaki tartmalar henz bitmi deildir. 1929da Dil Encmeni tarafndan hazrlanan ml Lgatinden Trk Dil Kurumu tarafndan 2000 ylnda yaynlanan ml Klavuzuna kadar yazmda epeyce deiiklikler yaplmtr. Bu maceray ml Klavuzunun sunu ksmndan okuyabilirsiniz. Burada, tartmaya girmeden, eitimde birlik olmal ilkesinden yola karak, Trk Dil Kurumu tarafndan hazrlanan ve son basks 2000 ylnda yaplan ml Klavuzunun kurallar blm; ana hatlaryla, retimde kolaylk salayaca dncesiyle, balklar halinde zetlenmi ve kurallara uygun birka rnek ilve edilmitir: SESLERLE LGL KURALLAR : 1. Bugnk Trkiye Trkesinde kkeni Trke olan kelimelerin sonunda tonlu b, c, d, g nszleri bulunmaz: aa, ak, byk, ip, ot, sa, yurt. Dilimizdeki alntlar da hac, ad, yad gibi birka rnek dnda, kelime sonunda yumuama kuralna uymutur: kitap (<kitab), muhta (<muhtac), cilt (<cild), ahenk (<aheng). Bu gibi alntlar nl ile balayan bir ek aldklarnda sert sessizler yumuar: Sebep > sebebi, Kitap > kitaba, Cilt > cildi, Renk > rengi. 2. Dz, geni nlyle (a ,e) biten fiiller imdiki zaman ekimi dnda daralmaz. Beklemek bekliyor, Anlamak anlamyor, saklamak saklyor. Sylemek sylyor

YANLI DORU anlyan anlayan gzlyecek gzleyecek geliyim geleyim syliyeyim syleyeyim alyaym alayaym balyaym balayaym yatrym yatraym 3. Uzun nller, belli durumlar dnda yazda gsterilmez : adalet (ada:let), iaret (ia:ret), kaide (ka:ide). DZELTME ARET 4. Dzeltme (^) iareti aadaki durumlarda kullanlr: a. Nispet sinin belirtme durumu ve iyelik ekiyle karmasn nlemek iin kullanlr. Trk askeri (iyelik eki). Komutan, asker-i aryor. (Belirtme hli eki kimi/neyi) Asker okul (askere ait, askerle ilgili) slam dini Din bilgiler Fizik ilmi Atatrkn resmi lm tartmalar Resm kurulular resm, insan, cidd, mizah, idar, iktisad, meslek, fizik. b. Arapa ve Farsadan dilimize giren birtakm kelime ve eklerde g, k, l nszlerinin ince okunduunu gstermek iin, bu nszlerden sonra gelen a ve u sesleri zerine dzeltme iareti konur: mezkr, skn, skt mekn mahkm kfir hikye tezgh gvur dergh, yadigr, ordugh, karargh, imkn, dkkn, kt, skt, evlt, billr, slp, ahlk, iln. Hakkri, Elz slhiye Ldik Lpseki Kzm, Halk, Lle, Naln, Kmil Bat kkenli kelimelerde de L nsznn ince okunduunu gstermek iin kullanlr: plk, plj, pln, reklm. c. Yazllar ayn, anlamlar ve okunular farkl olan kelimeleri ayrmada kullanlr: adem (yokluk) dem (insan) adet (say) det (alkanlk, gelenek) ak (ayak bileindeki kemik) k (seven,tutkun)

dahi (bile) dhi ( deha sahibi,yaratc gc olan) hal (pazar yeri,zme) hl (durum) hala (babann kz kardei) hl (henz) kar (bir ya ekli) kr (kazan) nar (bir meyve) nr (ate) ura (u yer) ra (danma kurulu) yar (uurum) yr (sevgili) 5. Alnt kelimelerde s nsznden sonra gelen b sesi nsz benzemesine urayarak pye dnr ve p ile yazlr: ispat, kispet, mspet, nispet, tespih, tespit. 6. Dilimize Farsadan geen dar ekindeki d sesi sert nszlerden sonra nsz benzemesine urayarak t olur: minnettar, silhtar, taraftar. Arapadan geen Hayrettin, Seyfettin, Necmettin gibi zel adlarda da d sesi tye dnmtr. EKLERLE LGL KURALLAR 1. Soru eki her zaman ayr yazlr: reniyor musunuz? lr msn, ldrr msn? Kalem mi? nsanlk ld m? 2. -ki aitlik eki nl uyumlarna uymaz ve daima bitiik yazlr: Yarnki, akamki, yoldaki, yazdaki, Turgutunki. Birka rnekte nl uyumlarna uyar: bugnk, dnk, brk. 3. -ma /-me fiilden isim yapma eki ile biten kelimeler -a, -e, -, -i ekleriyle geniletildiinde araya y koruyucu nsz girer: kazanma-y-a, okuma-y-a, sevme-y-i. -mak / -mek ile bitenlere ise -a, -e, -, -i eklerinden biri gelirse -k nsz yumuar: yazmak-a > yazmaa, okumaka > okumaa. Ancak gnmzde yli yazla doru gl bir eilim vardr.

4. -ken (<iken) eki byk nl uyumuna uymaz. Getirildii kelimenin nlleri kaln da olsa, ekin nls ince kalr : okurken, yazarken, durgunken, balarken. 5. i- ek-fiili ayr yazldnda nl uyumlarna uymaz : okuyor idik, alacak imiiz, yorgun ise. Ancak, imek fiili bugn daha ok eklemi olarak kullanlmakta ve nl uyumlarna uymaktadr: bakyordu, sslenecekmi, neyse, gzelmi, alrsa. 6. ki balac her zaman ayr yazlr : Demek ki, bilmem ki, Gemi zaman olur ki hayali cihan deer. Olmaz ki! Byle de yatlmaz ki! (Orhan Veli) 7. da/-de balac ayr yazlr. Bu balacn ayr yazlaca ou kii tarafndan biliniyor ancak bulunma hli ekiyle kartrlyor. Bunlar yle ayrt edebiliriz: Bala olan -da/denin -ta / -te ekli yoktur. Bir isim, hl eklerinden sadece birini alabilir. Kelimede hl eklerinden biri varsa bunu takip eden da/-de balatr ve ayr yazlmaldr: Bu soruyu da bildi. Size de selm var. Hl eki karlacak olursa belirgin bir ekilde, cmlede kopukluk olur. ya szyle kullanlan da mutlaka ayr yazlr (ya da). Araba ya da otomobil, ne bulursan tut. KELMELERLE LGL KURALLAR Dilimizde yeni bir kavram karlamak iin yararlandmz yollardan biri, kelime birletirmesidir. Kelime birletirmesi yoluyla kurulan szlere birleik kelime ad verilir. Bu terim iin bileik kelime denilmesi yanltr. mlmzla ilgili tereddtlerin ou, kelimelerin ayr m, bitiik mi yazlaca bahsinden kaynaklanmaktadr. Ayr ve bitiik yazlan kelimeler iin uzunca bir aklama yapmak yerine pratik bir ka kural vererek ana hatlaryla bu blm zetleyeceiz: Birleme srasnda anlam kaymasna urayan birleik kelimeler, bitiik yazlr: hanmeli, kaynanadili, dokuzta (oyun), deveboynu (boru). Birleme srasnda ses olay grlen birleik kelimeler bitiik yazlr: kayn ata > kaynata, stl a > stla, ne iin > niin, emir etmek > emretmek, sabr etmek > sabretmek, kayp olmak > kaybolmak. Reddetmek, hissetmek, reddolunmak, affetmek, zannetmek, hiss > his, his-etmek >hissetmek. 1. BTK YAZILAN BRLEK KELMELER Birleik kelimelerden bitiik yazlanlara bitiik kelime diyoruz. Birleik kelimelerden hangilerinin bitiik yazlaca aada zetlenmitir : a. Kurall birleik fiiller bitiik yazlr: alverdi, deyazd, bakakaldlar, anlayabilirseniz, yazabilirsiniz.

b. Kelimelerden biri veya ikisi, birleme srasnda benzetme yoluyla anlam deimesine urarsa bu tr birleik kelimeler bitiik yazlr: Aslanaz, keisakal, keiboynuzu, karagz (balk), balkgz (halka), sandii (diki), kadnbudu (kfte), dilberduda(tatl), acemborusu (bitki), kuyemi (bitki), beta (oyun), camgzeli (bitki), yalapkn (ku), Samanyolu (yldz kmesi), Demirkazk (yldz), ayekadn (fasulye), hafzali (zm), karafatma (bcek). c. an /-en, -r / -ar / -er, ve maz / -mez ekleriyle kurulmu sfat-fiil gruplarndan kalplam birleik kelimeler geleneklemi olarak bitiik yazlr: aakakan, patan, oyunbozan, sakran, gkdelen, akmtoplar, betonkarar, oksatar, sanatsever, tekeralar (cd), uaksavar, kukonmaz, varyemez, tretanmaz, deerbilmez. d. -d (-di / -du / -d, -t / -ti / -tu / -t ) ekiyle kurulan kalplam birleik kelimeler bitiik yazlr: albast, cierdeldi, gecekondu, gnindi, kolbast, imambayld, mirasyedi, zpkt, toprakbast, psevdi. e. Her iki gesi de d (-di / -du / -d, -t / -ti / -tu/ -t) veya r / -ar / -er eklerini alm ve kalplam birleik kelimeler bitiik yazlr: dedikodu, kaptkat, oldubitti, bierdver, uyurgezer, okuryazar, yanardner, yzergezer. f. Hayvan, bitki, organ ve eitli nesne adlaryla kurulan ve iinde renklerden birinin ad veya renk sz gemeyen renk adlar bitiik yazlr: baklaiei, balkp, camgbei, devety, fildii, viner. g. Renk adlaryla kurulan ve bitki, hayvan veya hastalk trlerinden birini gsteren birleik kelimeler bitiik yazlr: akaa, akkavak, akmantar, karadut, karaal, alabalk, karaku, bozay, beyazsinek, sariek. h. Somut olarak yer bildirmeyen st ve zeri szlerinin sona getirilmesiyle kurulan birleik kelimeler bitiik yazlr: akamst, ayakst, bayramst, ikindizeri, olaanst, srtst, sust, yzst. i. Somut olarak yer bildirmeyen alt szyle kurulan birleik kelimeler de bitiik yazlr: ayakalt, bilinalt, gzalt, uuralt. j. ki veya daha ok kelimenin birlemesinden olumu kii adlar, soyadlar, lkaplar ve Trke yer adlar bitiik yazlr: Alper, Birol, Glseren; Atatrk, Advar, Tanpnar;Tepedelenli Ali Paa; anakkale, Pnarba, Beikta, Yeniehir, Batkent, engelky, ncesu, Acgl. k. ahs adlar ve unvanlarndan olumu mahalle, meydan, ky vb. yer ve kurulu adlarndaki unvan grubu ; unvan kelimesi sonda ise, geleneklemi olarak bitiik yazlr: Abidinpaa, Bayrampaa, Necatibey (Caddesi), Gaziosmanpaa (niversitesi). l. Ara ynleri belirten kelimeler bitiik yazlr: gneybat, gneydou, kuzeydou,kuzeybat m. Senet, ek vb. ticar belgelerde geen saylar bitiik yazlr: yediyzyirmibemilyonaltmsekizbinsekizyzo n lira. n. Her iki gesi de asl anlamn koruduu halde yaygn bir ekilde geleneklemi olarak bitiik yazlan kelimeler de vardr:

Ba szyle oluturulan sfat tamlamalar: bakomutan, bayazar, bafiyat, barol, bake, baparmak, bakent, baavu, baeser. Ba kelimesiyle oluturulan belirtisiz isim tamlamalar: aba, binba, onba, arkba, ustaba, yzba.. Olu, oullar, kz szleriyle oluturulan belirtisiz isim tamlamalar: Caferolu, Topalolu, Osmanoullar, apanolu, dayolu, elolu, hinoluhin, teyzekz. Aa, bey, efendi, hanm, nine vb. szlerle kurulan birleik kelimeler: aababa, aabey, beyefendi, efendibaba, hanmanne, hanmefendi, hacaa. Aortay, arbal, akarsu, akaryakt, anamal, anaokulu, anapara, anayasa, atasz, ayba, babaanne, basmakalp, bart, birdenbire, bozkr, bugn, buzdolab, delikanl, erba, gkyz, ilkbahar, ilkokul, ilkretim, ipucu, milletvekili, tpkbasm, topyekn, vazgemek, yarap, yarmada, yeryz, yzyl gibi kelime ve deyimler de geleneklemi ve yaygnlam olarak bitiik yazlr. Biraz, biraz, birka, birka, birtakm, birok, birou, hibir, hibiri, herhangi kelimeleri de bitiik yazlr. o. Hane kelimesiyle Farsa kurala gre oluturulan birleik kelimeler bitiik yazlr: ayhane, dershane, eczahane, hastahane, postahane, pastahane, yemekhane. Bu szlerde geen hane kelimesindeki hnin yazlmamas yanltr. p. Perver, perest, zade ve name kelimeleriyle Farsa kurala gre oluturulan birleik kelimeler bitiik yazlr: vatanperver, hayalperest, Resulzade, dayzade, beyanname, Ouzname, Battalname. q. Kanunda bitiik geen veya bitiik olarak tescil ettirilen kurulu adlar bitiik yazlr: ileri, Dileri, Genelkurmay, Yksekretim. r. oto, tele, matik geleriyle kurulan alntlar da bitiik yazlr: otobiyografi, otomobil, otogar, otopark, telekart, telekz, telefon, bankamatik. 2. AYRI YAZILAN BRLEK KELMELER a. Deyimler ayr yazlr: gze girmek, etekleri zil almak, az kulaklarna varmak. b. kilemeler ayr yazlr: bata ka, yava yava, gle oynaya, oluk ocuk, ev bark, konu komu, e dost, kitap mitap, sklm pklm, soy sop. c. Yardmc fiillerle kurulan birleik fillerde ses olay olmuyorsa ayr yazlr: arz etmek, adam olmak, dans etmek, soracak olmak, not etmek, oyun etmek, sar olmak, yok olmak, yardm etmek, yar etmek. d. Birleme srasnda kelimelerden hibiri anlam deiikliine uramyorsa bu tr birleik kelimeler ayr yazlr: Hayvan trlerinden birinin adyla kurulanlar: ada bal, ard kuu, tarla kuu, bal ars, Pekin rdei.

Bitki trlerinden birinin adyla kurulanlar: rek otu, ac ot, yayla iei, yumru kk, ku zm, da armudu, Japon gl, kuru fasulye, kuru incir, yaban gl. Nesne, eya ve alet adlarndan biriyle kurulanlar: bakr ta, dikili ta, Arap sabunu, el kitab, alt geit, toplu ine, dolma kalem, yemek masas, yapma iek. yatak rts. Yol ve ulamla ilgili birleik kelimeler: Arnavut kaldrm, evre yolu, deniz yolu, kara yolu, kei yolu. Durum, olgu ve olay bildiren szlerden biriyle kurulanlar: ak oturum, ana dili, dil birlii, ba ars, k yolu, i blm, masa ba, sofra ba, ses uyumu, yer ekimi. Bilim ve bilgi szleriyle kurulanlar: anlam bilimi, gk bilimi, dil bilgisi, halk bilimi, ses bilgisi. Yuvar ve kre szleriyle kurulanlar: k kre, yar kre, ar kre, hava yuvar, gz yuvar, s yuvar. Yiyecek, iecek adlarndan biriyle kurulanlar: balk ya, Urfa kebab, dil peyniri, tas kebab, negl kftesi, havulu kek, i kfte, maden suyu, vine suyu, ikembe orbas, koz helvas, kesme eker, i kfte, dolma biber, kuru yemi, szme yourt. Gk cisimleri: oban yldz, kuyruklu yldz, gk kua, gk ta. Organ veya organ yerine geen szlerden biriyle kurulanlar: a gz, sulu gz, bel kemii, takma bacak, gaga burun, kuru kafa, karga burun. Benzetme yoluyla insann bir niteliini anlatmak zere bitki, hayvan ve nesne adlaryla kurulan birleik kelimeler: ar top, etin ceviz, eksik etek, samal inek, deli balta, psz zm, eski toprak. Zamanla ilgili birleik kelimeler: ba bozumu, gece yars,gn ortas, hafta ba, hafta sonu, ay sonu, yl sonu. e. r / -ar / -er, -maz / -mez ve an / -en ekleriyle kurulan sfat tamlamas yapsndaki birleik kelimeler ayr yazlr: bakar kr, alar saat, kar yol, dner kap, dner kebap, gler yz, yazar kasa, kmaz sokak, grnmez kaza, tkenmez kalem, uan daire, uan top. f. Renk sz veya renklerden birinin adyla kurulmu isim tamlamas yapsndaki renk adlar ayr yazlr: bakr rengi, kl rengi, portakal rengi, ten rengi, gece mavisi, limon sars, boncuk mavisi, duman rengi,ingene pembesi. g. Yer adlarnda kullanlan Bat, Dou, Gney, Kuzey, Kuzeybat, Kuzeydou, Gneydou, Gneybat, Aa, Orta, Yukar, Kk, Byk, Eski, Yeni, , Yakn, Uzak gibi kelimeler ayr yazlr: Orta Asya, Uzak Dou, Gneydou Anadolu, Erenky, Kk amlca, Byk Menderes, Aa Ayranc, Yeni Kzlelma.

h. Yer adlar : Yunus Emre Mahallesi, Bahelievler Mahallesi, Sakarya rma,Van Gl, stanbul Boaz, Erciyes da, Ar Da, zmir Krfezi, Nene Hatun Caddesi. i. ahs adlarndan olumu mahalle, bulvar, cadde, sokak, ile, ky vb. yer ve kurulu adlarnda sondaki unvanlar hari, ahs adlar ayr yazlr: Gazi Osmanpaa Mahallesi, Gazi Mustafa Kemal Bulvar, St mam niversitesi, Koca Mustafapaa. j. ehirlere sonradan verilen unvanlar ayr yazlr: Kahraman Mara, Gazi Antep, Gazi Magosa, anl Urfa. k. Ev, ocak, yurt kelimeleriyle kurulan birleik kelimeler ayr yazlr: a evi, bakm evi, radyo evi, ordu evi, retmen evi, yayn evi, aile oca, Trk Oca, salk oca, renci yurdu, yetitirme yurdu. l. Ara, d, te, sra szlerinin sona getirilmesiyle oluturulan birleik kelime ve terimler ayr yazlr: milletler aras, devletler aras, uluslar aras, yasa d, din d, fizik tesi, mor tesi, olaan d, akl sra, ard sra. m. Somut olarak yer belirten st szyle oluturulan birleik kelime ve terimler ayr yazlr: arka st, bbrek st, srt st, tepe st. n. Alt, st, ana, n, art, arka, yan, kar, i, d, orta, byk, kk, sa, sol, pein, bir, iki, tek, ok, ift szlerinin baa getirilmesiyle oluturulan birleik kelime ve terimler ayr yazlr: alt yap, alt yaz, ana bilim dal, ana fikir, ana vatan, n lisans, n sz, art niyet, yan cmle, i kulak, d gezi, orta renim, byk anne, byk ehir, pein fikir, ok hcreli. o. Birden fazla kelimeden oluan saylar ayr yazlr: bin dokuz yz yirmi alt, yetmi sekiz, krk bir. p. Kanunda bitiik yazlanlar dnda kurulu adlar ayr yazlr: Trkiye Byk Millet Meclisi, Devlet Malzeme Ofisi, Trk Dil Kurumu, Yksek Seim Kurulu, Emekli Sand, Atatrk Orman iftlii. q. Trk devlet ve topluluklarndaki zel adlar nller bakmndan Trkiye Trkesindeki syleniine gre yazlr: Azerbaycan, Bak, Semerkant, slm Kerimov. r. nszlerin yazlnda zgnlk korunur: Saparmurad Niyazov. Byk Harflerin Kullanld Yerler KAYNAK : TDK A. Cmle byk harfle balar: Ak ake kara gn iindir. Hayatta en hakiki mrit ilimdir, fendir. (Atatrk) Cmle iinde trnak veya yay ayra iine alnan cmleler byk harfle balar ve sonlarna uygun noktalama iareti (nokta, soru, nlem) konur: Atatrk, Muhta olduun kudret, damarlarndaki asil kanda mevcuttur! diyor.

Anadolu kentlerini, kylerini (Ky szn de ekinerek yazyorum.) gezsek bile grmek iin deil, kendimizi gstermek iin geziyoruz. (Nurullah Ata) Ancak iki izgi arasndaki aklama cmleleri byk harfle balamaz: Bir zamanlar -bu zamanlar ok da uzak deildir, bundan on, on iki yl nce- Trk saltanatnn maddi snrlar usuz bucaksz denilecek kadar geniti. (Yakup Kadri Karaosmanolu) ki noktadan sonra gelen cmleler byk harfle balar: Menfaat sandalyeye benzer: Banda tarsan seni kltr, ayann altna alrsan ykseltir. (Cenap ahabettin) Ancak iki noktadan sonra cmle niteliinde olmayan rnekler sralandnda bu rnekler byk harfle balamaz: Bu eskilii siz de ok evde grmsnzdr: duvarlarda iviler, ivi yerleri, lekeler (Memduh evket Esendal) UYARI: Rakamla balayan cmlelerde rakamdan sonra gelen kelime byk harfle balamaz: 2005 ylnda Trk Dil Kurumunun 73. yln kutladk. UYARI: rnek niteliindeki kelimelerle balayan cmlede de ilk harf byk yazlr: Banka, bte, devlet, fndk, kanepe, meneke, emsiye gibi yzlerce kelime, kkenleri yabanc olmakla birlikte artk dilimizin mal olmutur. Et-, ol- fiilleri, dilimizde en sk kullanlan yardmc fiillerdir. B. Dizeler byk harfle balar: Halk iinde muteber bir nesne yok devlet gibi; Olmaya devlet cihanda bir nefes shhat gibi. (Muhibbi) Korkma! Snmez bu afaklarda yzen al sancak Snmeden yurdumun stnde tten en son ocak. (Mehmet Akif Ersoy) Bin atl aknlarda ocuklar gibi endik; Bin atl o gn dev gibi bir orduyu yendik. (Yahya Kemal Beyatl) C. Levhalar ve aklama yazlar byk harfle balar: Giri, k, Mdr, Vezne, Bakan, Doktor, Otobs Dura, Dolmu Dura, ehirler Aras Telefon, III. Kat, IV. Snf, I. Blok. Cmle ierisinde saylardan sonra gelen kelimeler kk harfle balar. D. Bilim dallarnda kullanlan terimlerin byk harfle yazl, ilgili dallardaki uygulamaya baldr: Canis canis, Car Pinus silvestris. E. Kitap, bildiri, makale vb.nde ana balkta bulunan kelimelerin tamam, alt balkta bulunan kelimelerin ise yalnzca ilk harfleri byk olarak yazlr. F. Kitap, dergi vb.nde bulunan resim, izelge, tablo vb.nin altnda yer alan aklayc yazlar byk harfle balar G. Belirli bir tarih bildiren ay ve gn adlar byk harfle balar: 29 Mays 1453 Sal gn, 29 Ekim 1923, 28 Aralk 1982de greve balad. Lale festivali 25 Haziranda balayacak. 1919 senesi Maysnn 19uncu gn Samsuna ktm. (Atatrk) is car is, Ardea alba, Populus alba, Prunus domestica,

Belirli bir tarihi belirtmeyen ay ve gn adlar kk harfle balar: Okullar genellikle eylln ikinci haftasnda retime balar. Yrtme Kurulu toplantlarn perembe gnleri yaparz. H. zel adlar byk harfle balar: 1. Kii adlaryla soyadlar byk harfle balar: Mustafa Kemal Atatrk, Takma adlar da byk harfle balar: Muhibbi (Kanuni Sultan Sleyman), Demirta (Ziya Gkalp), Tarhan (mer Seyfettin), 2. Kii adlarndan nce ve sonra gelen sayg szleri, unvanlar, lakaplar, meslek ve rtbe adlar byk harfle balar: Cumhurbakan Mustafa Kemal Atatrk, Kaymakam Erol Bey, Sayn Prof. Dr. Hasan Eren, Hamdi Bey, Mustafa Efendi, Akrabalk bildiren kelimeler byk harfle balamaz: Tlay abla, Aye teyze, Fatma nine, Kemal day, Saim amca, Ali enite. Akrabalk bildiren kelimeler baa geldiinde lakap yerine kullanld iin byk harfle balar: Nene Hatun, Baba Gndz, Day Kemal, Hala Sultan. Baz tarih ve menkbevi ahsiyetlerde ise akrabalk bildiren kelime sonda olduu hlde unvan deeri kazand ve zel ada dhil olduu iin byk harfle yazlr: Gl Baba, Susuz Dede, Adile Hala, Glsm Bac, Sultan Ana. Resm yazlarda sayg bildiren szlerden sonra gelen ve makam, mevki, unvan bildiren kelimeler de byk harfle balar: Sayn Bakan, Sayn Bakan, Sayn Rektr, Sayn Vali, Hitap kelimeleri de byk harfle balar: Sevgili Kardeim, Aziz Dostum, Deerli Arkadam, 3. Hayvanlara verilen zel adlar byk harfle balar: Sarkz, Fino, Karaba, Pamuk, Minno, Tekir. 4. Millet, boy, oymak adlar byk harfle balar: Trk, Alman, ngiliz, Rus, Arap, Japon; Ouz, Kazak, Krgz, zbek, Tatar, Karakeili, Hacmusal. 5. Dil ve lehe adlar byk harfle balar: Trke, Almanca, ngilizce, Rusa, Arapa, Ouzca, Kazaka, Krgzca, zbeke, Tatarca. 6. Devlet adlar byk harfle balar: Trkiye Cumhuriyeti, Amerika Birleik Devletleri, Suudi Arabistan, Azerbaycan Cumhuriyeti. 7. Din ve mezhep adlar ile bunlarn mensuplarn bildiren szler byk harfle balar: Mslmanlk, Mslman; Hristiyanlk, Hristiyan; Musevilik, Musevi; Budizm, Budist; Hanefilik, Hanefi; Malikilik, Maliki; Protestanlk, Protestan; Katoliklik, Katolik.

8. Din ve mitoloji ile ilgili zel adlar byk harfle balar: Tanr, Allah, Cebrail, Zeus, Oziris, Kibele. Ancak tanr kelimesi zel ad olarak kullanlmadnda kk harfle balar: Eski Yunan tanrlar. Baz din terimlerin kk harfle balamas geleneklemitir: cennet, cehennem, umak, tamu, peygamber, srat kprs. 9. Gezegen ve yldz adlar byk harfle balar: Merkr, Neptn, Plton, Halley, Dnya,Gne, Ay vb. UYARI: Dnya, gne, ay kelimeleri gezegen anlam dnda kullanldnda kk harfle balar. 10. Yer adlar (kta, blge, il, ile, ky, semt, cadde, sokak, semt vb.) byk harfle balar: Asya, Avrupa, Anadolu, Dou Anadolu, Gneydou Anadolu, Yakn Dou; Ankara, UYARI: Dou ve bat szleri yn bildirdiinde kk olarak yazlr: Bursann dousu. Bu szler dnce, hayat tarz, politika vb. anlamlar bildirdiinde ise byk olarak yazlr: Bat medeniyeti, Dou mistisizmi vb. Yer adlarnda ilk isimden sonra gelen deniz, nehir, gl, da, boaz vb. tr bildiren ikinci isimler byk harfle balar: Ar Da, Aral Gl, anakkale Boaz, UYARI: zel ada dhil olmayp tamlama kuran ehir, il, ile, bucak, belde, ky vb. szler kk harfle balar: Konya ili, Etimesgut ilesi, Taflan ky vb. Mahalle, meydan, bulvar, cadde, sokak adlarnda geen mahalle, meydan, bulvar, cadde, sokak kelimeleri byk harfle balar: Gazi Osmanpaa Mahallesi, Yldz Mahallesi, Yunus Emre Mahallesi, Karaky Meydan, Zafer Meydan, Gazi Mustafa Kemal Bulvar, Ziya Gkalp Bulvar, Nene Hatun Caddesi, Cemal Nadir Soka, Fevzi akmak Soka, nklap Soka, Reat Nuri Soka, Trk Oca Soka. UYARI: Yer bildiren zel isimlerde de ksaltmal syleyi sz konusu olduu zaman, kelime banda byk harf kullanlr: Hisardan, Boazdan, Bulvardan. 11. Saray, kk, han, kale, kpr, ant vb. yap adlarnn btn kelimeleri byk harfle balar: Topkap Saray, Dolmabahe Saray, shakpaa Saray, ankaya Kk, Horozlu Han, Ankara Kalesi, Alanya Kalesi, Galata Kprs, Fatih Sultan Mehmet Kprs, Mostar Kprs, Beyazt Kulesi, Zafer Abidesi, Bilge Kaan Ant. 12. Kurum, kurulu ve kurul adlarnn her kelimesi byk harfle balar: Trkiye Byk Millet Meclisi, Trk Dil Kurumu, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi, Devlet Malzeme Ofisi, Mill Ktphane, ocuk Esirgeme Kurumu, Atatrk Orman iftlii, ankaya Lisesi; Anadolu Kulb, Mavi Ke Bakkaliyesi; Trk Oca, Yeilay Dernei, Muharip Gaziler Dernei, Emek naat; Bakanlar Kurulu, Danma Kurulu, Talim ve Terbiye Kurulu Bakanl; Trk Dili ve Edebiyat Blm.

13. Kanun, tzk, ynetmelik, ynerge, genelge adlarnn her kelimesi byk harfle balar: Medeni Kanun, Borlar Hukuku (kanun), Atatrk Uluslararas Bar dl Tz, Telif Hakk Yayn ve Sat Ynetmelii. UYARI: Kurum, kurulu, kurul, merkez, bakanlk, niversite, faklte, blm, kanun, tzk, ynetmelik vb.ni bildiren kelimeler, belli bir kurum vb. kastedildiinde byk harfle balar: Bu yl Meclis, yeni dneme erken balayacaktr. Son aylarda Kurum, yazm konusunda youn bir alma iine girmitir. 2876 sayl Kanun bu yl yeniden gzden geiriliyor. Bu madde Ynetmelikin 4nc maddesine aykr dmektedir. 14. Kitap, dergi, gazete ve sanat eserlerinin (tablo, heykel, mzik) her kelimesi byk harfle balar: Nutuk, Safahat, Kendi Gk Kubbemiz, Anadolu Notlar, Sinekli Bakkal; Trk Dili, Trk Kltr, Varlk; Resm Gazete, Hrriyet, Milliyet, Trkiye, Yeni Yzyl, Yeni Asr; Saraydan Kz Karma, Onuncu Yl Mar. UYARI: zel ada dhil olmayan gazete, dergi, tablo vb. szler byk harfle balamaz: Milliyet gazetesi, Trk Dili dergisi, Hal Dokuyan Kzlar tablosu. UYARI: Byk harflerin kullanld yerlerde bulunan ve, ile, ya, veya, yahut, ki, da, de szleriyle m, mi, mu, m soru eki kk harfle yazlr: Mai ve Siyah, Su ve Ceza, Leyla ile Mecnun, Turfanda m, Turfa m? Diyorlar ki, Dnyaya kinci Geli yahut Sr inde Esrar, Ya Devlet Baa ya Kuzgun Lee, Ben de Yazdm. 15. Mill ve din bayramlarla bayram nitelii kazanm gnlerin adlar byk harfle balar: 29 Ekim Cumhuriyet Bayram, 23 Nisan Ulusal Egemenlik ve ocuk Bayram, Ramazan Bayram, Kurban Bayram, Nevruz Bayram, Anneler Gn, retmenler Gn, 27 Mart Dnya Tiyatrolar Gn, 14 Mart Tp Bayram, Hdrellez. Kurultay, bilgi leni, ak oturum vb. toplantlarn adlarnda her kelime byk harfle balar: V. Uluslararas Trk Dili Kurultay, Manas Bilgi leni. 16. Tarih olay, a ve dnem adlar byk harfle balar: Kurtulu Sava, Mill Mcadele, Cilal Ta Devri, lk a, Ykselme Devri, Mill Edebiyat Dnemi, Servetifnun Dnemi, Tanzimat Dnemi. UYARI: Tarih dnem bildirmeyip tr veya tarz bildiren terimler kk harfle balar: divan iiri, divan edebiyat, halk iiri, halk edebiyat, eski Trk edebiyat, Trk dili, Trk sanat mzii, Trk halk mzii, tekke edebiyat. 17. zel adlardan tretilen btn kelimeler byk harfle balar: Trklk, Trklemek, Trk, Trklk, Trke, Trkolog, Trkoloji, Avrupal, Avrupallamak, Asyallk, Darvinci, Konyal, Bursal. UYARI: zel ad kendi anlam dnda yeni bir anlam kazanmsa byk harfle balamaz: acem (Trk mziinde bir perde), hicaz (Trk mziinde bir makam), nihavent (Trk mziinde bir makam), amper (elektrik akmnda iddet birimi), jul (fizikte i birimi), donkiotluk (gerei yokken kahramanlk gstermeye kalkmak). UYARI: Para birimleri byk harfle balamaz: avro, dinar, dolar, lira, yeni kuru, liret.

UYARI: zel adlar yerine kullanlan o zamiri cmle iinde byk harfle yazlmaz. UYARI: Mzikte kullanlan makam ve tr adlar byk harfle balamaz: acemairan, acembuselik, bayati, hicazkr, trk, varsa, bayat. 18. Yer, millet ve kii adlaryla kurulan birleik kelimelerde zel adlar byk harfle balar: Antep fst, Brksel lahanas, Frenk gmlei, Hindistan cevizi, ngiliz anahtar, Japon gl, Mara dondurmas, Van kedisi Mrcaat : 1. nl uyumu yok. 2. Bata m sesi var. 3. ki nl yan yana gelmitir. 4. Uzun nl var.