Povijest Bizanta

G.
OSTROGORSKY - POVIJEST BIZANTA
G. OSTROGORSKY - POVIJEST BIZANTA

OSNOVNE CRTE RAZVITKA RANOBIZANTSKOG CARSTVA IZVORI EUZEBIJE IZ CEZAREJE -s njim poinje bizantska historiografija; jedan od zaetnika biz. kronografije - svojom opirnom crkvenom povijesti (10 knjiga ; do 324.g.) udario temelj novoj vrsti kr. historiografije - napisao ivotopis Konstantina Velikog ( VITA CONSTANTINI ) AMIJAN MARCELIN - najznaajniji povjesniar 4.st., porijeklom iz Antiohije, nije bio kranin - njegove RES GESTAE pisane na latinskom bile zamiljene kao nastavak TACITOVE povijesti ( sauvane su samo knjige 14 31, od 353. do 378.g.) - grki povjesniari: - EUNAPIJE iz Cipra, OLIMPIODOR iz Tebe, ZOSIM - PRISK, sauvani fragmenti (od 433 468) izvetaj o posalnstvu na Atilin dvor u kome je on osobno sudjelovao; najsadrajniji izvor za povijest HUNSKOG CARSTVA - sa pisanjem crkvene povijesti nastavili su po Euzebijevom uzoru SOKRAT, SOZOMEN I TEODERET iz Kira - djelo IVANA EFEKOG ( kraj 6.st. ), djelomino sauvano na sirijskom jeziku -pisana crkvena piovijest sa znaajnim podacima o doseljenju Slavena na Balkan - ranobizantska historiografija dostie vrhunac sa PROKOPIJEM iz CEZAREJE( u Palestini), velikim povjesniarem Justinijanovog doba - napisao povijest ratova sa Perzijancima, barbarima (Vandalima?) i Gotima u 8 knjiga -bio Belizarov savjetnik i osobno sudjelovao u njegovim velikim pohodima -pored ovog glavnog djela, napisao i poznatu Tajnu povijest (u kojoj teko optuuje Justinijana i caricu Teodoru, izraavajui tako svoje nezadovoljstvo J. politikom) i znaajan spis o Justinijanovim graevinama -izmeu ostalog, prua i dragocjene podatke o Slavenima u prvim fazama njihovog nadiranja na Balkan, pa su njegova djela najvaniji izvor o najstarijoj povijesti Slavena - njegovi nasljednici: AGATIJA, MENANDAR PROTEKTOR - za povijest junoslavenskih naroda znaajne vijesti o borbama Bizanta sa Arapima oko Sirmiuma i Singidunuma -TEOFILAKT SIMOKATA (Menandrov nasljednik) u svom djelu opisao doba cara Mauricija ( 582 602) -ovo djelo je i osnovni izvor za velike borbe Bizanta protiv Arapa i Slavena u dinarskim krajevima krajem 6. i po. 7.st., nakon ega je otvoren put masovnom naseljavanju Slavena na Balkanu -izvori o pravnom ivotu i upravi ranobizantske drave: Teodozijev Kodeks ( Codex Theodosianus), Justinijanovo zakonodavno djelo i njegov kodeks ( Codex Iustinianus) i Novele
1
(324 610)
- o inovnikom aparatu : Notitia dignitatum (prva pol. 5.st.), spisi Petra Patricija (osobito vani njegovi opisi krunjenja u 5. I 6.st., koje je Konstantin Porfirogenet ukljuio u svoju knjigu o ceremonijama) - Pseudo-Mauricije - Strategikon, po.7.st., spis o ratnoj vjetini - znaajan i za povijest biz. susjeda, npr. Slavena i Anta
1. POKRTENO RIMSKO CARSTVO - osnove bizantskog razvitka : rimsko dravno ureenje, grka kultura i kranska vjera - do spajanja tih elemenata dolo je pomicanjem teita Rimskog carstva na Istok, izazvano velikom krizom u 3.st. - pokrtavanje i osnivanje nove prijestolnice na Bosporu oznaava poetak bizantske ere - naziv Bizant potjee iz kasnijih vremena; sami Bizantinci ga nisu poznavali oni su sebe zvali Rimljanima (Romejima), njihovi vladari rimskim carevima i nasljednicima starih rimskih imperatora - kao nasljednik Rim. Carstva, Bizant je teio za svjetskom vlau, smatrao sebe jedinim zakonitim carstvom na svijetu i elio vladati svim zemljama koje nekad pripadale Rim. Carstvu - s vremenom se Bizant sve vie udaljuje od svojih prvobitnih rimskih osnova; sve jaa helenizacija carstva; njegov ukupni razvoj vodi do formiranja novog poretka i drut. ureenja - ranobizantsko razdoblje jo se moe zvati i kasnorimsko, jer je u to doba Bizant jo rimska drava sa rimskim elementima VELIKA EKONOMSKA KRIZA 3.ST. - osobito pogodila zapadni dio Rim. Carstva, a kako se Istok pokazao otpornijim, to je i usmjerilo daljnji razvoj carstva - ope karkteristike krize: smanjenje broja stanovnitva, opadanje gradskog ivota i gr. privrede, nedostatak radne snage, nazadovanje trgovine i zanatstva, stalni porast veleposjednitva na tetu sitnih i dravnih posjeda ( posljedice ovoga su opadanje slobodnog seoskog posjeda i sve vei broj seljaka te prinudno vezivanje pojedinih grupa stanovnitva za njihov poziv, to je kasnorimska drava poslije krize sistematski provodila i u gradu i na selu)
- za vrijeme krize rimski principat je zamijenio Dioklecijanov DOMINAT iz ega je i proizala bizantska autokracija - jaka centralizacija: sva dr. uprava u rukama cara i njegovog inovnikog aparata (koji e postati osnova bizantske aristokracije) - carsko dostojanstvo nije vie vrhovna magistratura ve despotska vlast - u ranobiz. doba, po rim. tradicijama, car skoro neogranieno vlada crkvom ( dok u srednjem vijeku crkva u Bizantu stie veliku mo, pa se i ona opire carskom apsolutizmu)
2
- za Bizant je karakteristina tijesna povezanost drave i crkve zbog zajednikoih interesa, ali je to dovelo do prevage carske vlasti nad crkvenom - car je vrhovni zapovjednik vojske, vrhovni sudac i zakonodavac te branilac crkve i vjere i kao takav on je boji izabranik (tako postaje predmet vjersko- politikog kulta koji se manifestira kroz impresivne ceremonijalne obrede na carskom dvoru , a svi podanici ga pozdravljaju PROSKINEZOM /padanje niice/ ) - rimsko pravo ostaje ostaje cijelo vrijeme osnova pravnog ivota, a grka kultura osnova obrazovanja - oslanjajui se na tradicije antike, Bizant je dugo ostao najvei svjetski , kulturni i prosvetni centar - poseban znaaj davala mu je jedinstvena upravna organizacija, dobro razgranat inovniki aparat, dobro opremljena vojska i napredna vojna tehnika i odlino razvijena novana privreda ( veina drugih drava imala jo naturalnu privredu) REFORME DIOKLECIJANA I KONSTANTINA VELIKOG - Dioklecijan je sproveo reorganizaciju, a Konstantin je nastavio i usavrio njegovo djelo (stvoren je novi sistem na kojem se temelji bizantsko upravno ureenje) - osnovne namjere: to vea centralizacija ( ograniavanje utjecaja senata) i jaanje carevog autoriteta pokolebanog krizom, a da bi vrhovna kontrola bila to efikasnija, zbog ogromnog teritorija se ukazala potreba za podejelom drave pa i carske vlasti - Dioklecijan je stvorio kolegij etvorice (2 augusta i 2 cezara) jedan je august vladao istonim,a drugi zapadnim dijelom carstva, a uz svakog augzsta je stajao po jedan cezar koji s augustom nije bio u krvnom srodstvu, ve izabran prema zaslugama i adoptiran ; bilo je predvieno da cezari s vremenom zamijene auguste i da se onda izaberu novi cezari - Konstanin je odustao od ovoga i podjeljeno carstvo razdijelio sinovima (ali se osn. princip podjele vlasti zadrao) - Dioklecijanovo ureenje provincijske uprave: Italija izgubila privilegirani poloaj, ukinute razlike izmeu senatskih i carskih provincija odsada sve provoncije potinjene caru (uklj. i Italiju koja dosad vladala carstvom) - vee provincije podijeljene u manje, pa ih je tako u D. doba bilo 100, au 5.st. 120 - istovremeno Dioklecijan podijelio carstvo u 12 dijeceza (krajem 4.st ih ima 14) - Konstantin je carstvo podijelio u prefekture, a svaka je obuhvaala nekoliko dijeceza (granice prefektura su se ustalile nakon 4.st) - ISTONA prefektura : Egipatska, Istona, Pontijska, Azijska i Traka dijeceza - zahvaala je Egipat s Libijom (Kirenaika), prednja Azija i Trakija - ILIRSKA : Daka i Makedonska dijeceza ; prostirala se sredinom Balkana, od Grke na jugu do Dunava na sjeveru - ITALSKA : obuhvaala pored Italije i najvei dio latinske Afrike, Dalmaciju, Panoniju, Norik i Retiju - GALSKA : Galija , rimski dio Britanije, Iberski poluotok i zap. Dio Mauretanije - na elu prefektura su stajali pretorijski prefekti - prefekt Istoka (prijestolnica Carigrad) i prefekt Italije bili su najvii dostojanstvenici drave,a iza njh su prefekt Ilirika (Solun) i prefekt Galije - znaajna crta D. i K. upravnog sistema je odvajanje vojne i civilne vlasti : civilna uprava provincije je odsada iskljuivo u rukama njenog namjesnika, a vojnu vlast ima dux koji je na elu vojske u jednoj ili vie provincija - za Dioklecijana pretorijanska prefektura imala je obje vlasti, a za Konstantina ostaje samo civilna - carska vlast pokuavala je ograniiti vlast prefekta podizanjem znaaja njihovih vikara, namjesnika dijeceza i proirenjem kompetencije izvjesnih organa centralne uprave
3
- Rim i Carigrad bili su izuzeti iz nadlenosti prefekata i potinjeni svojim gradskim prefektima (koji su po rangu bili odmah ispod pretorijskih prefekata) - gradski prefekt smatran je za najvieg predstavnika senata - carigradski prefekt EPARH, imao je vodeu ulogu u ivotu prijestolnice; njemu je bilo potinjeno sudstvo, vodio je brigu oko odravanja reda i mira, o snabdijevanju, nadzor nad gradskom privredom, zanatstvom i trgovinom - najutjecajniji predstavnik centralne uprave bio je MAGISTER OFFICIORUM - s vremenom je imao sve vee ovlasti, pa je tako njemu bila podinjena cijela dravna administracija (i od prefektura) - officia uredi pojedinih upravnih organa sa brojnim inovnicima - kako je magistre bio odgovoran i za sigurnost cara, bio je i zapovjednik carske garde, rukovodio carskim ceremonijalom, primao strana poslanstva i brinuo se o odnosima sa stranim dravama , a od 4.st rukovodi i potanskim saobraajem ro prije bilo u nadlenosti pret. prefekta - sljedei njavaniji inovnik centralne uprave od vremena Konstantina Velikog QUAESTOR SACRI PALATII na elu pravosua, redigira zakone i kontrasignira carske ukaze - na elu financijske uprave (dravna i carska blagajna) stoje COMESI (tako se zovu od Konstantina) - njihova vlast bila je ograniena time to se osnovna daa u provincijama ANONA , plaala pret. prefekturi - jedna od najvanijih ustanova postaje tzv. SACRUM CUBICULUM zbog posebnog znaaja careve linosti - njegov upravitelj- praepositus, jedan je od najutjecajnijih dostojanstvenika carstva, a mogao je biti i jai od cara u sluaju da je ova lo i slab vladar (oni zbog istonih utjecaja bili eunusi kao i veina posluge) - CARIGRADSKI SENAT bio je u prvom redu savjetodavno tijelo, ali porastom carskog apsolutizma on je dosta izgubio na znaaju - prilikom promjene vladara, senat je imao pravo izbora i potvrivanja novog cara, ali ako je on ve odreen, njihovo potvrivanje bilo je samo puka formalnost - lanovi ovog senata bili su potomci rimskih senatorskih obitelji ( Konstantin ih uspio privui u Carigrad) ili nova inovnika aristokracija, ija se mo temeljila na velikim posjedima - vano tijelo bilo je tzv. SACRUM CONSISTORIUM , carski savjetnici - KOLONI seljatvo kojem pripadalo veina niih slojeva stanovnitva; glavna proizvodna snaga u poljoprivredi kasnorimskog carstva, sve vie padali u nasljedniku zavisnost - novac tada sve vie gubio na vrijednosti, tako da je Dioklecijan ozakonio naturalna davanja - anona je sada glavni izvor dravnih prihoda i sav teret pada na seosko stanovnitvo - D. sistem tzv. capitatio-iugatio usklauje osnovne komponente anone, glavarinu i zemljarinu - jedinicu oporezivanja ini s jedne strane komad zemlje odreene veliine i kvalitete (iugum), a s druge strane ovjek koji to obrauje (caput) - zbog toga su carske vlasti htjele ljude to vie vezati uz zemlju pa su sve iri slojevi stanovnitva poeli gubiti slobodu kretanja - zbog nedostatka radne snage u poljoprivredi, nastao je poseban sistem gdje su dravna zemljita prinudno dodijeljivana privatnim vlasnicima, koji su je morali obraivati i plaati porez - kako je rimski novac u 3.st. potpuno izgubio na vrijednosti, cijene su naglo skoile i sve vanija je postala naturalna razmjena dobara
4
- na Zapadu se ovaj oblik uvruje i u novim srednjovjekovnim dravama, iako jo postoji novana privreda - na Istoku se situacija uskoro mijenja: novana privreda opstaje uz jaku naturalnu, a uskoro jaanjem ekonomike i anona se polako pretvara u novana davanja - Konstantin je uspio stvoriti novi novaani sistem, a osnovna jedinica je bio zlatni solidus te srebrna silikva ( zlatnika) - solidus se uspio odrati kroz cijelo trajanje Bizanta -VOJNA ORGANIZACIJA doivjela je velike promjene za Dioklecijana i Konstantina - u doba krize 3.st staru sistem doivio je slom ( vojska samo na granicama, nije bilo mobilnih grupa ni rezerve, postojala je samo pretorijanska garda u Rimu) - zato je trebalo stvoriti jaku, pokretnu vojsku sa dvostrukim zadatkom: 1. vojna rezerva protiv napada izvana 2. vojska kao oslonac carske vlasti protiv unutranjih neprijatelja - Dioklecijan je mo garde znatno ograniio zbog njene nepouzdanosti i sklonosti da uzdie i zbacuje careve, a Konstantin ju je nakon bitke kod Milvijskog mosta konano i ukinuo - Konstantin je u korist ove nove pokretne vojske smanjio vojsku na granicama, meutim je i ova dobila dugaiji karakter (vojnici- graniari, stacionirani na limesu, dobijaju kao nagradu za svoju slubu zemljine posjede) - svaki dio carstva ima po dva zapovjednitva istog ranga - u ist. Dijelu javljaju se 3 zapovjednitva sa regionalnim ovlastima, a njima su podreeni komandanti pograninih trupa u provincijama - svi oni su potinjeni caru koji je vrhovni komandant svih oruanih snaga - vremenom se vojska sve vie barbarizira (pogotovo brojni Germani), sve vie stranih najamnika - od 4.st. pristupane su im i vicoke funkcije u vojsci - sve vei znapaj ima konjica , jer su se morali prilagoditi nainu ratovanja perzijeske drave Sasanida ija se vojna snaga zasnivala na konjanikim odredima - pomicanje teita drave na Istok uslovljeno i privrednom snagom gue naseljenog ist. dijela carstva, ali i novim vojnim zadacima na istoku : na donjem Dunavu nadiranje barbara, a na srednjem Istoku pritisak sve monijeg perezijskog carstva (zamijenilo partsku dravu, a njihovi kraljevi se smatrali nasljednicima Ahemenida i polagali pravo na sve zemlje koje nekad pripadale staroj perzijskoj kraljevini - Dioklecijan je ostavio svom suvladaru Maksimijanu zapadni dio carstva, a istok je zadrao za sebe (najvie boravio u Nikomediji) - tek je Konstantin stvorio na istoku novi dravni centar stari grki grad Bizantion na Bosporu je izdigao u prijestolnicu carstva - gradnja je zapoela 324., odmah poslije pobjede nad Dicinijem (nakon ega je i istok doao pod Konstantina), a zavrena 330. - tako je nastao Carigrad koji je imao odlian geografski poloaj, kontrolirao promet izmeu Evrope i Azije i vodeni put iz Egejskog u Crno more; dok je Rim propadao, Carigrad se pretvarao u svjetski centar i krajem 6.st imao je preko pola milijuna stanovnika - kao novi Rim u svemu je imitirao staru prijestolnicu; stanovnitvo po jeziku i kulturi grko - to se tie odnosa Konstantina prema kranstvu, vjerojatno ju je on podravao iz politikih razloga (ili su barem oni prevladali na kraju) - iako je on 312. priznao kr. vjeru (D. progoni su se pokazali besmislenima), trebalo je dugo da ona postane jedina vjera
5
- PRVI OPI CRKVENI SABOR 325. U NIKEJI, prvi u nizu sabora koji su stvorili temelj dogmatskog i kanonskog sistema kranske crkve (car je iamo jak utjecaj na rad sabora, jer je u njemu sudjelovao) - na ovom saboru je osueno ARIJANSTVO (aleksandr. prezbiter Arije odbijao je prihvatiti jednakost Oca i Sina i nije priznavao Krista za Boga) i formulirana je dogma o istobitnosti Oca i Sina to je nadopunjenom na drugom saboru u CARIGRADU 381. - nova suradnja crkve i drave donijela je obostranu korist, ali i probleme i sukobe - drava je u crkvi nala snagu koja je duhovno ujedinjuje, a carski apsolutizam jaku moralnu podrku - crkva s druge strane je dobila od drave materijalnu podlogu, pa tako vjerske borbe postaju i politiki vane - tako je nakon Nikejskog sabora (nakon kojeg arijanstvo jo nije bilo ugueno), car uvidjevi snagu Arija, vrati ga u crkvenu zajednicu to je izazvalo snaan otpor, pogotovo ATANAZIJA VELIKOG koji se kao aleskandrijski episkop (od 328.) cijeli ivot borio za nikejsku dogmu (umro 373.) - vjerski problem produbio je neslaganje i izmeu K. sinova, to je jo vie razdvojilo istoni od zapadnog dijela carstva - tako je Konstancije koji je vladao Istokom bio arijanac, a Konstans na Zapadu pristalica nikejskog uenja - sabor u SERDICI 343. (na granici izmeu dva carstva) nije donio predudnu odluku,ali se na kraju Konstancije ipak morao odrei arijanstva - ali kada je Konstans poginuo u bici 350. Protiv uzurpatora Magnencija, a idue godine ga savladao Konstancije u bici kod MURSE, opet se poveao znaaj Istoka i Konstancijeva pobjeda je zanila i pobjedu arijanstva - opozicija na elu sa Atanazijem je silom suzbijena, i na saborima u SIRMIUMU i RIMINIJU je arijanstvo proglaeno dravnom vjerom (359.) - upravo u ovo doba je zapoelo pokrtavanje GOTA, pa su germanska plemena postali arijanci - ULFILA, prevodila Svetog pisma na gotski jezik (postao i episkop) - dugo poslije propasti arijanstva u Bizantu, veina germanskih plemena se drala arijanske vjere - nakon ovog slijedilo je doba poganske reakcije pod JULIJANOM 361 363. - on je kao ljubitelj antike postao vatreni protivnik nove vjere, meutim njegov pokret bio je osuen na propast i prije njegove pogibije u borbi sa Perzijancima
2. DOBA SEOBE NARODA I KRANSKIH RASPRAVA - zbog vjerskih borbi i estih graanskih ratova, vanjskopolitiki poloaj carstva bio je ozbiljno uzdrman - ve u Konstancijevo doba osjeala se nadmo Perzijanaca u Mezopotamiji - poslije Julijanove smrti, Jovijan (363 364) sklopivi mir, carstvo je izgubilo neke predjele u Mezopotamiji i Armeniji, a seobom naroda sjeverna granica postaje pozornica stalnih sukoba - otada Bizant vodi borbe na dva fronta, a prvi car koji je vodio takav rat bio je Valens - kao i sinovi Konstantina, tako su i braa VALENTINIJAN I (364 375) i VALENS (364 378) bili suprotnih vjerskih pravaca (Valens je bio arijanac) i tako se ponovo istakla suprotnost Istoka i Zapada (konani raspad koji je bio sve oitiji zapravo su samo odgaali ratovi)
6
- na Dunavu se vodio rat sa SARMATIMA i KVADIMA; na Rajni i Nekaru sa ALAMANIMA; u Britaniji sa SASIMA i IRCIMA - sve ove borbe samo su poetak krize koje je nastala kada su ZAPADNI GOTI napustivi pod pritiskom HUNA svoje postojbine u sadanjoj junoj Rusiji, prodrli u velikim masama u dunavske provincije - s pristankom carske vlade naselili su se u Trakijskoj dijecezi, ali su uskoro poeli pljakati okolne zemlje, u emu su im se pridruili i Istoni Goti i Huni, pa je cijela Trakija bila preplavljena barbarima - car Valens je napusti istono bojite, doao na Balkan i u bici kod HADRIANOPOLISA 378. udrueni Zapadni i Istoni Goti strano su porazili carsku vojsku, a sam car je poginuo - posljedice: germanski problem izbio je u prvi plan, a Zapad je propao pod velikim pritiskom - drava se mogla izvui samo sporazumom i tim putem je iao TEODOZIJE I , koga je GRACIJAN (375 383) sin i nasljednik Valentinijana I , 379. proglasio augustom u Sirmiumu, povjerivi mu upravu ist. dijela carstva - carevi su sklopili s Gotima savez FOEDUS - Ist. Goti su se naselili u Panoniji, a Zapadni u sjevernom dijelu Trakijske dijeceze imali su potpunu autonomiju, ali su bili duni da kao federati pruaju carstvu vojnu pomo (uz visoke plae) - ovakvo rjeenje zapravo je znailo pretvaranje neprijateljske invazije Germana u njihovo mirno prodiranje - barabarizacija vojske sada dostie svoj vrhunac - Teodozijeva gotska politika traila je velike dravne izdatke i poreze; bijeda stanovnitva je zbog toga sve vie rasla seljaci su se stavljali pod patronat veleposjednika i iako su time izbjegli velike poreze, zapravo su gubili nezavisnost, pa je ve na prijelazu iz 4. u 5.st. proces vezivanja kolona za rodnu zemlju bio uglavnom zavren u svim dijelovima carstva - Valensova smrt ubrzala je slom arijanstva, a pobjeda nikejske dogme obiljeena je na DRUGOM OPEM SABORU U CARIGRADU 381. - Teodozije je progonio hereze i za njega je dovreno pokrtavnje - iako je Teodozije uspio ujediniti carstvo, na samrti ga je ponovo podijelio i tada definitivno dao prednost Istoku - PODJELOM CARSTVA 395. Teodozije je Zapad dao sinu HONORIJU, a Istok ARKADIJU - ISTONOM DIJELU MALO KASNIJE SU PRIPALE DJECEZE Dakija i Makedonija, koje otada inile posebnu prefekturu ILIRIK, a zapadnom dijelu ilirskog posjeda ostala je samo Panonska dijeceza koja se sada zove dijeceza Ilirik - time je izmeu Istoka i Zapada povuena povijesna granica koja e ostaviti velike posljedice u budunosti - iako sama ova podjela nije bila nita novo, nakon propasti Zapadnog rim. carstva, drava je ostala stalno podijeljena - veze izmeu dva dijela carstva postajale su sve slabije; ve u vrijeme Teodozijevih sinova postojalo je suparnitvo izmeu istonih regenata koji, esto se mijenjajui, upravljli u Carigradu umjesto slabog Arkadija i monog Germana STILIHONA koji je vie od 10 godina vladao Zapadom u ime Honorija - uskoro dolazi do pobune Zapadnih Gota koji se digli pod vodstvom ALARIHA i opustoili Balkan - sporazumom sa istonom vladom, Alarih je postao vrhovni komandant carske vojske u centralnom Balkanu
7
- oko 400.g. dolazi do antigermanskog pokreta kojim su svi Germani u bizantskoj vojsci potisnuti - taj period je kratko trajao; Germani opet postaju vaan element vojske i to traje do 7.st. (ali samo kao najamnici pod komandom carskog oficira) - ovakvo stanje bilo je i na zapadu do njegove propasti, ali razlika je bila u tome to je antigermanska struja na Istoku uspjela, on se uskoro oslobodio i Alariha koji je u Italiji nakon duge opsade 410. zauzeo Rim - u ovo doba osnovan je i carigradski univerzitet koji postao kulturno arite Bizanta - Teodozijev Kodeks objavljen 438. prva slubena zbirka carskih zakona izdatih poslije Konstantina Velikog; najvee djelo pravne kodofikacije prije Justinijana - iako je ovaj zakonik naglaavao dravno jedinstvo, bilo je oito da ono sve vie propada - razilaenja u kulturnom i politikom pogledu: na Zapadu se znanje grkog gubi dok se na Istoku sve vie njeguje iako je latinski slubeni jezik - helenizacija Istoka pogotovo je jaala za Teodozija II - 40-tih godina 5.st. Bizant ponovo u tekoj krizi: velika navala HUNA sa sjevera pod vodstvom ATILE - u njihovom pohodu po Balkanu stradali brojni gradovi: SIRMIUM, SINGIDUNUM, NAISSUS, POETOVIO, EMONA.. - Bizant se iscrpio plaajui svoj mir Atili koji konano krenuo na Zapad na Galiju gdje je poraen od zap.rim. vojskovoe Aecija u bici na Katalonskom polju 451. - sljedee godine Huni su opljakali Italiju, a 453. iznenadnom smru Atile, njeogovo se carstvo raspalo - u Italiji je poslije ubojstva Aecija 454. i Valentinijana III 455., zavladao kaos, a okolo se stvaraju nove germanske drave: u sjevernoj Africi vladali su VANDALI, u Galiji i panjolskoj Zap. Goti - nova sila postaje RIMSKA CRKVA - upravo zahvaljujui njoj, Rim je postao pozornica barbarskih okraja i dobio ponovo znaaj svjetskog centra - u vrijeme hunskog pustoenja Italije i pljakanja Rima od strane Vandala, usred najveeg politikog opadanja, papa LEON I (440 461), snano je istakao primat rimske crkve - 5.st je u znaku dogmatskih sporova u emu vanu ulogu odigrala i rim. crkva - kako je u borbi protiv arijanstva ustanovljena dogma o savrenoj boanskoj prirodi Sina i njegovoj istobitnosti s Ocem, sada se postavljalo pitanje odnosa boanskog i ovjeanskog naela u Kristu -ANTIOHIJSKA BOGOSLOVNA KOLA: dvije prirode Krista, razdvojene: boanska i ljudska, zato Marija nije Bogorodica ve Kristorodica - ALEKSANDRIJSKO MISTIKO UENJE bogoovjek, boanska priroda spojena sa ljudskom - na TREEM OPEM SABORU 431. u EFEZU pobijedila aleksandrijska struja, pa njihova patrijarhija stie prevlast u istonoj crkvi - kada su se Rim i Carigrad udruili protiv aleksandrijske stranke, Eutihije (predstavnik te stranke u Carigradu) koji je zastupao MONOFIZITIZAM (nauka o jednoj prirodi u Kristu), osuen je kao heretik - meutim, aleks. stranka je jo jednom pobijedila na tzv. Razbojnikom saboru u Efezu 449., gdje je nasilnim suzbijanjem opozicije, monofizitizam je proglaen pravom vjerom - nakon toga uslijedio je nagli preokret kada je nakon smrti Teodozija II 450. vlast preuzeo Marcijan (450 457.)
- on je 451. sazvao sabor u HALKEDONU ovaj ETVRTI OPI SABOR prihvatio je dogmu o dvije prirode Krista nedjeljive ali nespojive i osudio nestorijansku i monofizitsku vjeru - ovo je ujedno bila i dogmatska i crkveno-politika pobjeda Carigrada koji je elju za vodeim poloajem izrazio jo na drugom saboru u Carigradu 381. - tada je odreeno da nakon rimskog pape, najvii rang u kranskoj crkvi ima carigradski patrijarh - na halkedonskom saboru njihovi poloaji su izjednaeni, a sada se i poveao jaz izmeu centralnih pokrajina carstva i njenig istonih provincija: Egipat i Sirija, nekadanja sredita nestorijanstva, prela su na monofizitizam i ustala protiv halkedonske dogme - tako je nastala suprotnost izmeu diofizitske bizantske crkve i monofizitskih ist. crkava, a stav Egipta i Sirije pretvorio se u tenju za osamostaljenjem -osim vjerskih sukoba, na razvoj carstva 5.st. utjeu i velike etnike promjene nakon seobe naroda - nakon raspada hunskog carstva, na Istok je doao novi germanski val pa je utjecaj germanskiih elemenata u dravi i vojsci je ponovo poeo rasti - LEON I(457 474) vjerojatno prvi car ijem je krunjenju prisustvovao carigradski patrijarh - ovo je odraz monog poloaja koji je carska stolica stekla nakon zadnjeg crkvenog sabora -akt krunjenja sve je vie dobijao karakter crkvenog obreda koji je postupno potisnuo stari rimski nain krunjenja (cara, uzdignutog na titu, krunio je predstavnik vojske, a vojska, narod i senat su ga priznavali aklamacijom), pa se u sr. vijeku krunjenje pretvorilo u isto crkveni in (umjesto vojnog karaktera) - 471. u Carigradu je ponovo ojaao antigermanski pokret kada je pobijedio utjecaj Zenona (nekad poglavica maloazijskog plemena Isaurijanaca koji sada zamijenili germanski val) koji je uskoro postao i car, ali protuisaurijanska struja sruila ga je sa vlasti 475. - on se ponovo dokopao vlasti (476. 491), ba u vrijeme propasti zap.-rim- carstva - Bizant je propast zap. carstva prihvatio kao gotov in; novi gospodar Italije ODOAKAR priznavao je vrhovna prava ist. cara i formalno je upravljao Italijom kao carev namjesnik - ipak, gotovo cijeli zapad nalazio se pod germ. vlau dok ga se Istok konano oslobodio - istoni Goti bili su jo uvijek jaki na Balkanu su jo postojali njihovi jaki kontingenti; u Trakiji pod Teodorikom Strabonom, u Meziji pod Teodorikom Amadijcem - prvi je umro 481., a ovog drugog je Bizant poslao u Italiju protiv Odoakra - 493. TEODORIK je postao gospodar Italije koja sada bila istonogotska kraljevina, i na ovaj nain se Bizant oslobodio Fermana - u Bizantu je protuisaur. struja bila sve jaa, pa su sukobi postajali sve otriji kao i vjerski (izmeu Carigrada i ist. provincija) Zenon je pokua pomiriti obje struje, ali nije nudio rjeenje - tada dolazi i do sukoba sa rim. papom nakon to je papa osudio carev edikt (Henotikon) o ujedinjenju struja koji objavljen 482., i bacio anatemu na carigrad. patrijarha, patrijarh je izbacio papino ime iz diptiha - dolo je do prvog otvorenog raskida koji je trajao preko 30 godina - nakon Zenonove smrti 491. car je postao ANASTAZIJE (491 518) koji je proveo neke un. reforme
(usavravanje Konst. novanog sistema bakreni novac follis, ukinuo poreze gradskom stanovnitvu, anona se poela ubirati u novcu jaanje novane privrede na selu na tetu seoskog stanovnitva) - 498. konano su suzbijeni Isaurijanci koji preseljeni u Trakiju i time je zavrena etnika kriza u Bizantu dok se vjerska pogoravala, jer je Anastazije bio pristalica monofizitizma -u Carigradu se stvaraju stranke DEME tzv. plavih, zelenih itd. koje su kao nekadanje sportske prerasle u politike organizacije (imena potjecala od boja hipodromskih koijaa; prvobitno postojale 4 stranke, a zatim su se crveni spojili sa zelenima, a bijeli sa plavima) - Hipodrom u Carigradu bio je to i Forum u Rimu, kao mjesto izraavanja narodnih tenji - voe ovih stranaka demarhe, imenovala bi carska vlada - ove stranke imale su i vane javne funkcije npr. gradska policija, gradnja gradskih bedema - ove stranke postale su nosioci pol. tenji naroda, pa igrale znaajnu ulogu u svim veim gradovima carstva - osnova obiju stranaka bili su iri slojevi gradskog stanovnitva, a njihov antagonizam objanjavo se time to su se vodei elementu stranke plavih sastojali od predstavnika stare veleposjednike grko-rimske senatske aristokracije, a vodstvo stranke zelenih zastupalo interese novog inovnikog stalea i krupnih trgovaca porijeklom iz istonih oblasti carstva - zato su i zeleni bili predstavnici monofizitizma i drugih ist. sekti, a plavi predstavnici prave vjere - od sr.5.st. politiki ivot carstva obiljeen je estokim sukobima ovih stramaka (koje se znale i udruiti protiv carskog apsolutizma) - Anastazije je bio pristalica zelenih, pa je nezadovoljstvo zavrilo pobunom 512. u Carigradu i godinu dana kasnije pobunom zapovjednika trake vojske, Vitalijana
3.JUSTINIJANOVA RESTAURACIJA I NJEN SLOM -na prijelazu iz 5. u 6.st. etnika kriza na Istoku konano je svladana i sada je Bizant mogao voditi aktivniju politiku i pokuati vratiti izgubljene zapadne pokrajine, jer je svijest o jedinstvu Rimskog carstva bila jo uvijek iva -car se i dalje smatrao poglavarem cijelog rim. carstva i kranskog svijeta, a zemlje koje su nekad sainjavale r. carstvo, smatrane su za njegov vjeiti i neotuivi posjed, iako su njima upravljali germanski kraljevi (u poetki neki od njih priznavali vrhovna prava cara i vladali u njegovo ime) -politika JUSTINIJANA I (527 565) PRAVO I DUNOST POVRATITI RIMSKO NASLJEE, OSLOBODITI RIMSKU ZEMLJU OD VLASTI BARBARA I ARIJANSKIH HERETIKA, OBNOVITI CARSTVO SA STARIM GRANICAMA -ovakvu politiku Justinijan je stvorio ve za vladavine svog ujaka JUSTINA I (518 527), koji je roen u jednom mjestu, vjerojatno kod Nia (stupio u carsku vojsku, napredovao od oficira do zapovjednika garde ekskubitora, a nakon Anastazijeve smrti izabran za cara) -prekid sa Anastazijevom monofizitskom politikom bilo je Justinijanovo djelo; on izmirio i Carigrad sa Rimom (neophodan uvjet za ostavrenje veih politikih ciljeva na zapadu) -bio je najobrazovaniji ovjek svoga stoljea i postao olienje rimske univerzalne ideje
10
- BELIZAR vodio velike osvajake ratove -TRIBONIJAN izvrio kodifikaciju rimskog prava -IVAN KAPADOKIJSKI sproveo najvanije upravne reforme -Justinijanovo carstvo ipak nije dugo trajalo i njegov slom je za Bizant imao trajnih posljedica -533. Belizar je sa malom vojskom krenuo u Afriku i OSVOJIO DRAVU VANDALA, zarobio kralja Gelimera i 534. se triumfalno vratio u Carigrad iako su se jo dugo poslije toga vodile estoke borbe sa lokalnim Maurima -535. BELIZAR KREE U POHOD PROTIV ISTONIH GOTA U ITALIJU -jedan dio bizantske vojske iao je u Dalmaciju; Belizar je osvojio Siciliju, odatle uao u Italiju, zauzeo Napulj i Rim u kojem izdrao opsadu, uspio prodrijeto do sjevera, osvojio Ravennu; zarobio kralja VITIGESA kojeg je 540. doveo u Carigrad kao zarobljenika -pod vodstvom TOTILE Goti su se ponovo digli zbog ega je Belizar pretrpio niz poraza, no zemlja je ipak, zahvaljujui sposobnosti stratega Narzeka, osvojena 555. -zauzimanjem JI dijela panjolske zavrena su Justinijanova osvajanja -ali, ovi ratovi su oslabili obranu na dunavskoj granici i prema Perziji -ubrzo nakon to je Justinijan sklopio mir sa perzijskim kraljem (532.), i pristao plaati danak, ovi su sve ee naruavali mir i pljakali pojedina podruja; na deste godina mir je sklopljen 562. i danak je ponovo povean Bizant je svejedno poeo gubiti svoje pozicije u Aziji u korist Perzije -jo tee posljedice za Bizant imali dogaaji na Balkanu tek to je zavrila germanska seoba, pojavili su se novi narodi od kojih osobito znaajni Slaveni -ve za Justina I, ANTI su upadali na teritorij carstva, a od prvih godina vladanja Justinijana, slavenska plemena sa Bugarima poela su stalno upadati u balkanske pokrajine -veliki osvajaki ratovi u iscrpili su Bizant i iako je Justinijan u Aziji i Evropi podigao na granicama itav sistem utvrenja, to im nije pomoglo , jer je nedostajalo vojske Slaveni su preplavili Balkan do Jadrana, Egejskog mora i Korintskog zaljeva dok je Bizant slavio na zapadu svoje pobjede, centralne pokrajine Carstva bile su pustoene -u poetku su Slaveni samo pljakali bizantske zemlje i vraali se preko Dunava, ali vrlo je blizu i vrijeme njihovog stalnog naseljavanja -dolazi do tekih unutranjih nemira: borba izmeu aristokratske centralne vlasti i gradskih politikih organizacija -532. izbila u Carigradu strahovita buna, tzv. NIKA (dobila je ime po lozinci pobunjenika pobjeuj) -kada je Justinijan doao na vlast, elio se osloboditi utjecaja dema (prije toga bio je za plave, jer su se slagali oko crkvene politike), pa je otrim mjerama ugroavao obje gradske organizacije koje su time postale ogoreni protivnici cara -usatanak je uguen na Hipodromu strahovitim pokoljem, kad su pobunjenici izabrali za cara Anastazijevog neaka Hipatija; to je bila pobjeda biz. aristokracije, ali kriza je bila samo prividno otklonjena -sv. SOFIJA kao velianstven Justinijanov hram otvara novu epohu u povijesti kranske arhitekture -ciljevi Justinijanovih administrativnih mjera: pojaati dravni aparat, suzbiti korupciju i osigurati poreske prihode -naelo strogog odvajanja vojne i civilne vlasti po provincijama, sprovedeno u doba Dioklecijana i Konstantina, naputeno je, ali novo naelo spojene vlasti, sprovedeno je
11
djelomino i neodreeno, pa upravo nedostatak jasnog opeg principa nije mogao obnoviti zastarjeli upravni sistem Justinijanova vlada jaala je trgovinu i zanatstvo, a sam Carigrad je bio najvaniji centar robnog prometa izmeu Azije i Evrope, dominirao trgovinom izmeu dva kontinenta, dok se trgovina na Sredozemlju nalazila u rukama grkih i sirijskih trgovaca -za Bizant je mnogo vanija bila trgovina sa Istokom (Kina i Indija), koja je zavisila od Perzijanaca, jer su oni bili posrednici -zato je Justinijan pokuao uspostaviti vezu s Kinom zaobilaznim putem preko svojih uporita u Hersonezu i Bosporu na Krimu i preko Lazike odakle Bizantinci odravali trgovake veze sa nomadskim narodima sjeverno od Ponta zato je Bizant nastojao pojaati svoj utjecaj na Krimu i Kavkazu -pitanje trgovine svilom dovelo je do prvog dodira Bizanta sa Turcima koji su se tada proirili sa sjevernog Kavkaza i kao i Bizant, zbog trgovine svilom, doli u sukob sa Perzijancima -za Justinijanovog nasljednika JUSTINA II, Bizant je sklopio savez sa Turcima i borili se zajedno s njima protiv Perzije -problem je rijeen kada je u Bizantu otkrivena tajna proizvodnje svile (doneena je svilena buba) proizvodnja je uskoro procvala i postala jedna od najvanijih biz. industrije, vaan izvor prihoda biz. carstva -najvee i najdugotrajnije djelo Justinijanovog doba je kodifikacija rimskog prava -polazei od Teodozijeva Kodeksa i starijih privatnih zbirki, Gregorijanovog i Hermogenijanovog Kodeksa, komisija pravnika na elu sa Tribonijanom izradila je zbirku carskih zakona iz vremena poslije Hadrijana -Justinijanov Kodeks objavljen 529., a 5 godina poslije i novo, dopunjeno izdanje (veina kodeksa objavljena na latinskom, ali kasnije neki dijelovi prevedeni i na grki) -ova kodifikacija dala je centralistikoj dravi vrstu pravnu osnovu -rimsko pravo biz. su pravnici uskladili prema svom vremenu i zahtjevima kranskog morala -iako J. zakonodavstvo proklamira slobodu i jednakost svih ljudi, to nema stvarnog znaaja poloaj robova je olakan, ali oni ionako nisu vie glavna radna snaga ve koloni, za njih se strogo propisuje vezivanje za zemlju i time se zakonski utvruje zavisnost velike veine seoskog stanovnitva -za J. zakonodavstvo je karakteristino i isticanje carskog apsolutizma -dok je u Bizantu rimsko pravo bilo temelj pravnog ivota, Zapad se s njim upoznao s njim tek u 12.st. -Justinijan je bio zadnji rimski imperetor na bizantskom prijestolju -pobjeda kranske vjere je za njega imala isti znaaj kao i uspostavljanje rimske dominacije -od doba Teodozija I nijedan vladar se nije toliko brinuo o jaanju kranstva u Carstvu i suzbijanju drugih vjera -Justinijan je oduzeo poganskim znanstvenicima pravo predavanja i 529. zatvorio Akademiju u Ateni, centar poganskog neoplatonizma -oni odlaze u perziju, a s njima i graka kultura koja je u Bizantu izumirala ovim se zavraava jedna epoha -crkva je na Justinijana gledala i kao na branioca i gospodara, a on je upravljao crkvom isto kao i dravom -J. epoha predstavlja vrhunac carskog utjecaja na crkvu
12
-najvaniji crkveno politiki problem jo uvijek je bio istoni monofizitizam i to je stvaralo jo veu mrnju Egipta i Sirije prema Bizantu i pojaavalo njihove separatistike tenje -553. na 5. crkvenom saboru osuen je spis koji naginjao nestorijanstvu, ali time nije rjeen spor sa monofizitima -u ovom periodu je drava i terotorijalno doivjela svoj maksimum obuhvaen cijeli Mediteran -knjievnost i umjetnost stara kultura u kranskom ruhu doivjela jedinstven procvat, nakon toga period dueg opadanja -Justinijan zapravo nije uspio obnoviti Carstvo ve samo za kratko vratiti vanjski sjaj; nije uspio sprovesti unutranje preureenje ostarjelog rim. dravnog mehanizma i zbog takve situacije posljedice brzog sloma bile su osobito teke -najtei udarac Carstvu bio je gubitak Italije 568. U ITALIJU SU UPALI LANGOBARDI I OSVOJILI NJEN VEI DIO -u panjolskoj protunapad Zapadnih Gota -Kordova najvanije bizantsko uporite, izgubljeno 584., a 40 godina kasnije Zapadni Goti osvojili sve J. posjede u junoj panjolskoj -teite biz. politike opet se pomaklo prema Istoku najvei zadatak Justinijanovim nasljednicima bio je uvrstiti poljuljani poloaj u prednjoj Aziji -JUSTIN II (565 578) odbio plaati danak Perzijancima zbog ega izbio rat -mir je sklopljen 591. za cara MAURICIJA (582 602) -Mauricijeva vladavina predstavlja etapu u razvitku koji vodi od zastarjelog dravnog sistema ranobizantske epohe ka novom, zdravijem poretku srednjovjekovne biz. drave -M. davao vei znaaj Istoku, ali se brinuo i za Zapad tada nastaju u Italiji i sjevernoj Africi vojna namjesnitva: RAVENSKI EGZARHAT koji je obuhvaao preostali bizantski posjed u Italiji i KARTAGINSKI EGZARHAT koji obuhvaao sjevernu afriku obalu -jakom vojnom organizacijom egzarhati su bili osposobljeni za obranu i postali predstraa biz. moi na Zapadu -EGZARSI upravitelji egzarhata vojna i civilna uprava -osnivanjem egzarhata u Raveni i Kartagi, zapoinje epoha militarizacije biz. uprave -organizacija egzarhata biti e uzor kasnijim TEMAMA -dok je Aziji uspostavljen mir, a na Zapadu donekle spaen teritorij, na Blakanu je vladala teka situacija: esti upadi Slavena su se pojaali otkad su Avari stvorili monu dravu i zavladali Panonskom nizinom -borbe su poele oko prijelaza preko Save i Dunava -poslije trogodinje opsade kaga Bajan je 582. osvojio SIRIMIUM, a 2 godine kasnije privremeno i SINGIDUNUM -584. su pali VIMINACIUM i AUGUSTA -sruivi obrambeni sistem, Avari i Slaveni se poeli iriti po Balkanu; Slaveni na donjem Dunavu, nezavisni od Avara, sve dublje prodiru u bizantske provincije 584. i 586. slavenski i avarski napadi na SOLUN -pojedina slavenska plemena poela su se i naseljavati na Balkanu -naseljavanje Slavena jedan je od najvanijih dogaaja za Bizant, jer za razliku od Germana, oni su ostali na Balkanu -dok su trajali Justinijanovi ratovi, Bizant nije mogao utjecati na situaciju na Balkanu, ali sada, nakon pobjede nad Perzjiom, bilo je drugaije 592. zapoinje rat u kojem Bizant s vremenom sve vie gubi snagu
13
-poslije sloma Justinijanove restauracije, biz. centralna vlast gubi svoj autoritet; kao reakcija na apsolutizam jaa senat, a rasle su i tenje gradskog stanovnitva za slobodom -unutranji nemiri; socijalne i vjerske suprotnosti sve vie se zaotravale; esti sukobi plavih i zelenih; opadanje discipline u vojsci koja se bunila zbog niskih plaa -602. vojska je dobila nareenje da ponovo prezimi preko Dunava; izbila je pobuna u kojoj su vojnici proglasili carem FOKU, podoficira polubarbarskog porijekla -napustili su poloaje i krenuli na Carigrad gdje je takoer izbio ustanak na kraju je Mauricije zbaen, a senat je prihvatio Foku kao cara -slomom biz. vojske na Dunavu, Balkan je bio preputen Slavenima -za vrijeme Fokinog vladanja (602 610) dola je do izraaja velika unutranja kriza koja je uzrokovala opi raspad sistema: masovni teror i pogubljenja (samo u Rimu je Foka dobio podrku) -krajem 6.st. spor izmeu Carigrada i Rima, jer je papa GRGUR I protestirao protiv titule svesvjetskog patrijarha koji su carski patrijarsi nosili ve 100 godina -za razliku od Mauricija, Foka je bio popustljiviji; njegova naglaena prorimska politika dola je do izraaja u pismu papi BONIFACIJU III iz 607. kojim je apostolska crkva sv. Petra priznata za glavu svih crkava (i danas na rim. forumu stoji stup koji slavi njegovo ime) -u Bizantu je Foka navlaio na sebe sve veu mrnju, pogotovo u prednjoj Aziji gdje se crkvena politika svodila na progon monofizita i idova -tada se zaotravaju i sukobi stranaka (plavi stali uz cara), irenje graanskog rata; na Balkanu i Istoku potpuni slom obrambene snage; Perzijanci napali Bizant svon snagom -iako je Foka 604. poveao danak Avarima, slavensko avarska bujica bila je nazaustavljiva -egzarh Kartage Heraklije ustao je protiv Fokine strahovlade i zajedno s Egiptom poslao na Carigrad flotu i nakon dva dana to je flota stigla, njen zapovjednik, Heraklijev istoimeni sin, okrunjen je za cara -propau Fokine vlasti zavrava se kasnorimska, odnosno ranobizantska epoha, a poinje povijest srednjovjekovnog grkog carstva
14
BORBA ZA OPSTANAK I PREPOROD BIZANTSKE DRAVE IZVORI -poslije procvata biz. knjievnosti za Justinijana, od 7.st. nastaje period velikog literarnog siromatva -7.-8.st. izvori nikad oskudniji, pogotovo nakon Heraklija -GEORGIJE PISIBA akon, skevofilaks i kartofilaks sv. Sofije, slavni pjesnik koji je opjevao Heraklijeve podvige -vani spjevovi o Heraklijevom pohodu protiv Perzije 622., avarsko-slavenskoj opsadi Carigrada 626. i panegirik Heraklijada u kome opjevana pobjeda nad Perzijom 628. -TEODOR SINKEL prezbiter i sinkel sv. Sofije, tzv. Uskrnja kronika opisuje i opsadu Carigrada -najvaniji izvori za Heraklijevo vrijeme i jedini grki povijesni izvori za vrijeme njegovih nasljednika su kronike TEOFANA i patrijarha NIKIFORA -Teofanova kronika osobito znaajna za 7. i 8.st., daje i vane datume, vrijeme vladanja biz. vladara kao i perzijskih; papa, patrijarha -patrijarh Nikifor, pored teolokih djela napisao i Kratku povijest u kojoj prikazao vrijeme od 602. do 769. -oskudne grke izvore donekle nadoknauju izvjetaji orijentalnih pisaca -znaajne podatke o starim Slavenima daju tzv. uda Dimitrija Solunskog (Miracula S. Demetrii), opisujui napade Avara i Slavena na Solun krajem 6. i po.7.st. -prvi dio ovog djela napisao oko 620. solunski episkop Ivan, a drugi dio njegovi sljedbenici -za crkvene dogaaje vani akti 6. sabora 680/1. i tzv. Trilskog sabora 692. -Zemljoradniki zakonik vaan spis iz kraja 7.st. 1. REFORME CARA HERAKLIJA I RATOVI SA PERZIJANCIMA I AVARIMA -carstvo se nalazilo u potpunom rasulu kada je Heraklije (610 641) doao na vlast; jedan od najveih biz. vladara -dravu je mogao spasiti samo unutarnji preporod, a masovno doseljavanje Slavena po. 7.st. ispunilo je Bizant novom snagom -Slaveni su se za razliku od Avara poeli trajno naseljavati po Balkanu preplavili podunavske provincije, skoro cijelu Makedoniju, Trakija opustoena skoro do prijestolnice; osobito estoki napadi na Solun; preko Tesalije avarsko-slavenski val kretao se dalje prema srednjoj Grkoj i Peloponezu -odatle su Slaveni napadali otoke i ak doli do Krete
15
-padom Salone 614. zapeaena propast rimsko-bizantske vlasti u tom dijelu -osim u Dalmaciji, srueni i najvaniji gradovi u unutranjosti: Singidunum, Viminacium, Naissus, Serdika (Sofija) -preostala bizantska uporita na Balkanu: pored Carigrada i Soluna : Iader. Tragurium, Butua, Skodra i Lisus (Lje) -dolazi do velikih etnikih promjena: jedno vrijeme Slaveni dominirali ak i Peloponezom, ali se bizantska vlast przo povratila i ojaala -staro stanovnitvo se svugdje povlailo pred Slavenima na obale i otoke ovaj proces pridonio je tome, da je u junim i istonim primorskim pokrajinama ponovo ojaao grki, a u zapadnim romanski element -bizantski Balkan se raspao u niz Sklavinija, kako su sami Bizantinci zvali oblasti koje pripale Slavenima i u kojima biz. vlast zapravo vie nije ni postojala -istovremeno se irila perzijska invazija u prednjoj Aziji nakon tekog poraza kod Antiohije 613. Bizant vie nije mogao sprijeiti brzo prodiranje Perzijanaca -614. pao Jeruzalem teak udarac za krane tada je i Sveti kri pao u ruke osvajaa i odnesen u Ktesifon -od 615. poeli novi upadi u Malu Aziju, a jedan perzijski odred prodro do Halkedona -Carigrad pritisnut s jedne strane od Perzijanaca, a s druge od Avara i Slavena -617. car skoro pao kao rtva atentata u Herakleji, prilikom pregovora sa avarskim kaganom -619. osvojen Egipat problem snabdijevanja prijestolnice itom gotovo sav bizantski Istok bio je sada pod perzijskom vlau -meutim, upravo u ovom razdoblju u Bizantu poinje proces unutarnjeg jaanja, reorganizacije vojnog i upravnog sistema o emu malo znamo zbog nedostatka izvora -tada je poelo i izgraivanje TEMATSKOG UREENJA -u maloazijskom pokrajinama koje su jo uvijek bile pod bizantskom vlau stvaraju se vojni okruzi TEME temelj sistema koji je glavno obiljeje provincijalne uprave srednjovjekovne biz. drave -tematsko ureenje nastavlja razvitak zapoet osnivanjem egzarhata pod Maurikijem -kao i egzarhati u Ravenni i Kartagi, maloazijske teme predstavljaju upravne jedinice vojnog karaktera na ijem elu stoje vojni komandanti stratezi koji vre vojnu i civilnu vlast -rije tema prvobitno je znaila vojni odred, a zatim se poela upotrebljavati za vojnoadministrativne okruge -novo ureenje nastalo je naseljavanjem trupa tema po novostvorenim okruzima koji se postupno poeli nazivati temama -to nisu bile samo upravne jedinice ve i teritorije za naselja vojnika -uz obavezu vrenja vojne slube, vojnicima su dodjeljivani i zemljini posjedi koji se u kasnijim izvorima zovu stratiotska (vojnika) imanja -tematska organizacija moe se usporediti sa organizacijom na limesu -osim vojnika-granilara, u maloazijskim temama su naseljavani i vojnici elitnih biz. odreda -prva etapa izgradnje ovakve organizacije bila je ograniena na Malu Aziju tada je to bilo nemogue ostvariti na Balkanu to jo vie govori o bizantskoj nemoi prema Slavenima -tematska organizacija uspjela je kasnije, ali samo u primorju -uvoenje tema znailo je i jaanje domae vojske, jer se u ranobiz. vrijeme vojska sastojala od stranih plaenika (skupi i nepouzdani), a od 7.st. vojna snaga Bizanta se zasniva na stratiotima
16
-u novi biz. sistem postupno se ubacuju i Slaveni koje biz. vlada od sredine 7.st. prebacuje u M. Aziju kao stratiote -ova reorganizacija vojske smanjila je dravi trokove, jer su vojnici primali minimalnu plau (ionako su imali zemlju) -posljedice ovih unutarnjih promjena odrazile su se i u ratu s Perzijancima dvadesetih godina 7.st. dolazi do preokreta u korist Bizanta, a tom uspjehu znatno pridonijela i crkva koja osiromaenoj dravi dala na raspolaganje svoja blaga, pa je rat zapoeo u velikom vjerskom zanosu prvi tipino srednjovjekovni rat koji podsjea na kasnije kriarske ratove -619. Heraklije je sklopio mir s Avarima, prebacio trupe u Malu Aziju i zapoeo pripreme za rat s Perzijom protiv koje krenuo u pohod 622. -iako je iste godine osloboena cijela Mala Azija, borbe su nastavljene sljedeih godina -623. biz. vojska napala je GANZAK, rezidenciju prvog sasanidskog kralja Ardaira, vaan perzijski vjerski centar i spalila Zaratustrin hram do temelja, kao osvetu za Jeruzalem -625. nakon dva neuspjena pohoda Heraklije je povukao svoje snage na Pont -626. NOVI NAPAD PERZIJANACA DVOSTRUKI NAPAD NA CARIGRAD OD PERZIJANACA I AVARA -Perzijanci tada kroz M. Aziju prodrli do samog Bospora -uskoro se pojavio i avarski kagan sa velikom masom Slavena, Bugara, Gepida i drugih plemena i zapoeo napad sa kopna i mora -nadmo Bizanta na moru odluila je o ishodu bitke -nakon poraza Slavena na moru meu Avarima je dolo do rasula nakon ega se kagan povukao, to je poremetilo planove i Perzijancima, pa su se i oni povukli u Siriju -u vrijeme borbi oko Carigrada, car se nalazio u Laziki i tada je stupio u dodir sa Hazarskim carstvom i ta suradnja e postati jako vaan faktor bizantske istone politike -627. Heraklije kree u napad upada u Perziju gdje dolazi do odluujue bitke kod Ninive -628. upada u naputenu rezidenciju perz. kralja, DASTAGERDU, nakon ega u Perziji izbili nemiri u kojima Hozroje zbaen sa prijestolja -Bizant je tako uspio vratiti sve oblasti koje su Perzijanci osvojili (Armenija, dio Mezopotamije, Sirija, Palestina i Egipat) -630. Heraklije u Jeruzalemu ponovo uzdigao vraeni Sveti kri ovaj sveani in simbolizirao pobjedniki zavretak prvog velikog vjerskog rata kranske ere -poraz kod Carigrada izazvao je i propast avarske drave -u borbi protiv Avara ZAPADNI SLAVENI POD VODSTVOM SAMA STVORILI VELIK I JAK SLAVENSKI PLEMENSKI SAVEZ -neto kasnije od avarske vlasti oslobaa se i savez BUGARSKIH plemena na sjevernom Kavkazu pod vodstvom KUBRATA koji je sklopio savez sa Heraklijem i dobio poasnu bizantsku titulu patricija -u ovom razdoblju odigrala se i seoba HRVATA i SRBA, detaljno opisana u poznatom izvjetaju Konstantina Porfirogeneta, koja je takoer uslijedila u sporazumu sa Bizantom , a u borbi sa uzdrmanom avarskom silom -Hrvati i Srbi napustili su svoje postojbine iza Karpata i uz pristanak Heraklija pojavili su se na Balkanu Hrvati su zauzeli njegov SZ dio, a jugoistono od njih su se smjestili Srbi -ovaj novi val junoslavenske seobe pojaao je slavenski element na Balkanu
17
-prema Konstantinu, Hrvati i Srbi su priznala vrhovna prava Bizanta, to je mogue, s obzirom na nastalu situaciju nakon poraza Avara i Perzijanaca -povijesni znaaj Heraklijeve vladavine nije u vojnim i diplomatskim uspjesima (povraene zemlje uskoro postale plijen Arapa), koliko u novoj vojnoj i upravnoj organizaciji ona ini jednu od osnova bizantske moi u iduim stoljeima; tematsko ureenje postaje temelj srednjovjekovne biz. drave -u ovo vrijeme zapoeta i reorganizacija centralne uprave Carstva i oznaava kraj ranobizantskog dravnog sistema nestaje mo pretorijske prefekture -uvoenjem tema nestaju prefekture kao upravni organi, a kao financijski organ, ona se raspala na niz samostalnih financ. nadlenitva iji upravnici se zovu DOGOTETI (preuzeli dunost starog magistra officiorum) -Heraklijevo doba je znaajno i u kulturnom pogledu zapoinje isto bizantski period, potpuna helenizacija, sve vea teokratizacija, GRKI JEZIK kao jezik naroda POSTAO KONANO I SLUBENI JEZIK -helenizacija izazvala i vanu promjenu u carskoj titulaturi Heraklije se prestao sluiti kompliciranom latinskom carskom titulaturom i uzeo narodni grki naziv BASILEUS kao novu carsku titulu -institucija suvladarstva (H. sinovi kao suvladari) u Bizantu je sluila za utvrivanje reda u nasljeivanju prijestolja i time omoguavala nasljeivanje krune u carskoj obitelji i stvaranju dinastija -povratak istonih provincija ponovo je izazvao problem MONOFIZITIZMA -postojala je nauka koja se oko 600.g. poela iriti u Egiptu, a po kojoj Krist ima dvije prirode, ali samo jedno djelovanje posluila je kao kompromis izmeu monofizitske i Halkedonske dogme -uz ovu nauku stao je i sam Heraklije, znajui da je vjerski razdor izmeu Carigrada i istonih provincija znatno pridonio i perzijskim uspjesima; ova politika zbliavanja naila je na potporu i kod pape Honorija -meutima u Egiptu i Siriji ona se provodila nasilnim putem i time logino izazvala snaan otpor i stvaranje opozicija na obje strane, pa patrijarh Sergej pod pritiskom ublaava svoje uenje koje u obliku edikta car izdaje 638. pod naslovom Ektesis (zanemareno pitanje energija tj. djelovanja Krista, pored svoje dvije prirode on ima samo jednu boansku volju) tzv. monotelitsko uenje -ovakvo uenje nije nitko prihvatio ve je samo izazvalo nove sporove, a tada su se Sirija i Palestina ve nalazile pod arapskom vlau -vjerski nemiri samo su olakali arapsku invaziju 2. DOBA ARAPSKE INVAZIJE; HERAKLIJEVE POSLJEDNJE GODINE; KONSTANS II -godina kojom su poele biz. pobjede nad Perzijom, poetna je godina arapske ere -dok se Heraklije borio s Perzijancima, Muhamed je udarao temelj vjerskom i politikom ujedinjenju arapskog svijeta -ve nekoliko godina nakon prorokove smrti, otpoela je velika seoba Arapa koja se irila velikom snagom -Arapi vie teili vladanjem nad drugima i osvajanjem teritorija, nego irenju same vjere -prva rtva njihove navale bila je Perzija, a uskoro i istone bizantske provincije -634. Arapi pod vodstvom kalifa Omara upali u Bizant
18
-636. bitka na Jarmuku arapskom pobjedom pala Sirija gradovi na elu sa Antiohijom se sami predali -638. predaje se Jeruzalem pa tako i Palestina -u meuvremenu pokorena Perzija, a 639/40. pala i biz. Mezopotamija -iste godine Arapi upali u Armeniju i zauzeli najjau tvravu Dvin,a istovremeno zapoelo i osvajanje Egipta -za razliku od perzijskih ratova, u pohodima protiv Arapa, Heraklije nije osobno sudjelovao -osvojivi Perziju samo je olakao prodiranje Arapa -641. umro je Heraklije i dravu ostavio dvojici sinova (iz dva braka) HERAKLIJU NOVOM KONSTANTINU i HERAKLEONU -nakon skore smrti Konstantina III, na vlasti je sam ostao drugi sin, meutim pravu vlast je imala njegova majka Martina (druga Heraklijeva ena i zapravo njegova neakinja zbog ega je bila omraena) i Pir koji je postao aleksandrijski patrijarh -oni su smatrali rat s Arapima beznadnim pa su im doslovno Egipat prepustili -mir s Arapima sklopljen je nakon pada Herakleona i Martine jo iste godine Heraklijeve smrti kada je dolo do prevrata (njih dvoje su kanjeni po prvi put istonjakim obiajima odsijecanjem jezika i nosa) -na prijestolje dolazi Konstantinov sin KONSTANS koji je poslije dobio nadimak POGONAT (bradati) -tada je mo senata ponovo ojaala, s obzirom da je on upoetku vladao pod njihovim tutorstvom -642. Arapi osvajaju Aleksandriju, nakon ega vlast ire du cijele afrike obale do Tripolisa -Bizant je iskoristio arapske razmirice i nakratko vratio Aleksandriju, meutim ona pod Arape definitivno dolazi 646. -prilikom napada na M. Aziju i Siriju, Arapi su po prvi put uvidjeli znaaj pomorske flote u borbi s Bizantom -649. prva arapska pomorska ekspedicija na Cipar, 654. opustoili Rodos, Kos i Kretu -Arapima je oito bio cilj Carigrad 655. kod maloazijske obale dolazi do velike bizantsko-arapske bitke koja se zavrila bizant. porazom i time uzdrmala njihovu premo na moru -656. 661. izbija graanski rat u Arapskom Kalifatu, 659. sklopljen mir sa Bizantom Arapi ak pristali plaati danak -osloboen pritiska sa Istoka, Konstans II ve 658. krenuo protiv Slavena na Balkanu posljedice ovog, djelomino uspjenog pohoda, su preseljenje veih masa Slavena u Malu Aziju od tada su Slaveni prisutni i tamo kao i slavenski vojnici u bizantskoj vojsci -vjerske razmirice imale su velikih posljedica u latinskoj Africi koja je nakon pada Egipta bila najugroenija -sjeverna Afrika tada je bila najvee uporite borbe protiv monotelitizma -tamo je dugo djelovao Maksim Ispovjednik, voa pravovjerne opozicije na iju inicijativu su poetkom 646. po sjevernoafrikim gradovima odravani sabori koji su monotelitizam proglasili herezom -situaciju je pogorao jo vie kartaki egzarh Gregorije, koji je proglasivi se carem naiao na podrku domaeg stanovnitva ovaj put Bizant su spasili Arapi u ijim je pljakama Gregorijeve rezidencije i on sam poginuo, a Arapi su se nakon pljake povukli tako je sjeverna Afrika ostala pod biz. vlau
19
-papa Martin je bez traenja suglasnosti carigradskog egzarha sjeo na papinsku stolicu 649. i iste godine odrao veliki sabor na kojem su osueni Ektesis i Tipos (edikt kojeg ozdao Konstans 648. kao jo jedan pokuaj vjerskog kompromisa) -dolazi do otrog sukoba izmeu Rima i Carigrada to se odrazilo i na politiku organizaciju ravenski egzarh je pokuao oteti Italiju Bizantu i podvrgnuti je svojoj vlasti -tako je doao do izraaja problem odnosa izmeu crkvene i dravne vlasti Maksim se najvie borio za samostalnost crkve, ali je nakon dugogodinjeg muenja i kazni podlegao kao i papa Martin -Konstans je svojim postupcima sve vie navlaio mrnju na sebe (naredio ubojstvo brata zbog mogue uzurpacije vlasti) pogotovo je bila udna njegova odluka da prebaci prijestolnicu na Zapad, s obzirom da je opasnost od Arapa prola -ovaj postupak samo dokazuje jo uvijek veliki znaaj Zapada kojeg se Bizant oito jo nije odrekao -663. krenuo u Italiju u Tarento, odakle poeo rat protiv Langobarda, ali od toga brzo odustao -Konstans je bio prvi biz. car koji je posjetio Rim nakon propasti Zap.rim. carstva -u Sirakuzi osnovao novu prijestolnicu, ali nakon pobune u samom Carigradu i u Sirakuzi, ubijen u zavjeri 668.
3.OBRANA CARIGRADA I IZGRAIVANJE NOVOG DRAVNOG SISTEMA. I JUSTINIJAN II
KONSTANTIN IV
-poslije smrti Konstansa II, na prijestolje je doao njegov sin KONSTANTIN IV (668 685) -jo. 663. Arapi su obnovili napade na M. Aziju; do 670. u pomorskoj invaziji, osvajajui otoke, pribliili su se Carigradu -od 674. do 678. Arapi su bezuspjeno pokuavali osvojiti prijestolnicu, a nakon toga su se povukli -u ovim borbama su Bizantinci po prvi put upotrijebili tzv. grku vatru, vrstu eksploziva koji je izazivao veliki poar, izum arhitekta Kalinika ;ovaj izum omoguio im je nadmo u vojnoj tehnici -Arapi su bili primorani sklopiti mir na 30 godina uz plaanje godinjeg danka -ova bizantska pobjeda ostavila je veliki utisak na Zapad, pa su avarski kagan i poglavari slavenskih plemena poslali u Carigrad poslanstva s darovima i molbom za mir -ova pobjeda iz 678. imala je veliki znaaj, kao i kasnija Leonova pobjeda 718. i Karla Martela iz 732., jer su upravo one spasile Evropu od muslimanske poplave -meutim, nove tekoe nastale su dolaskom hunsko- onogurskog plemena Bugara -bugarski savez plemena na sjevernom Kavkazu, s kojim je Bizant u Heraklijevo doba odravao dobre odnose, raspao se sredinom 7.st. pod pritiskom Hazara -dio Bugara im se potinio, ali vei dio je zapoeo seobu s Asparihom na elu na Zapad 7o-tih godina oni su stigli na ue Dunava -680. bizantski pohod doivio je neuspjeh, a Bugari su ve poeli prelaziti Dunav gdje su ima se pokorila tamonja slavenska plemena -na teritoriju stare Mezije, izmeu Dunava i blakanskih planina, nastala je bugarskoslavenska drava
20
-tako je dolazak Bugara ubrzao proces formiranja drave u SI dijelu Balkana, doprinjevi tako i stvaranju prve junoslavenske drave -Bugari su se vrlo brzo slavenizirali, a car je bio primoran priznati novu dravu i ak joj plaao godinji danak -razvoj dogaaja na Istoku naveo je bizantsku vladu da promijeni i crkvenu politiku -u sporazumu sa Rimom, u Carigradu je odran 6.st. opi sabor 680/81. na kojem je osuen monotelitizam, a u radu sabora vanu ulogu je imao i car -tada dolazi do tekog razdora u carskoj obitelji Konstantin IV takoer je teio za samovladom i 680. je oduzeo svojoj brai carske titule i uguio pobunu u vojsci koja se digla protiv njega -ovaj dogaaj imao je velikih posljedica za dravu konano je utvren monarhijski princip carske vlasti i red nasljedstva gdje se sva prava prenose na najstarijeg vladaoevog sina -institucija suvladarstva je i dalje postojala, ali suvladar nije sudjelovao u vlasti ako je car bio punoljetan i sposoban za vladanje cijela vlast bila je sada usredotoena na prvog cara autokratora (samodrca) -nakon careve smrti, naslijedio ga je sin JUSTINIJAN II (685-695; 705-711) -istovremeno su se dogodile i promjene na arapskom prijestolju i sa novim kalifom Bizant je obnovio ugovor o miru,a povean je i godinji danak -car se sada okrenuo Balkanu i 687/8. krenuo u pohod protiv Bugara i Slavena to se zavrilo njegovim ulaskom u Solun godinu dana kasnije -pokorene Slavene Justinijan II je prebacio u jednu maloazijsku temu, a kao posljedica toga bila je povean slavenski element u bizantskoj vojsci -ovo nije jedina kolonizacija koja se tada dogodila i takva politika, iako se provodila prisilnim putem, pokazala se veoma efikasnom -tako je pleme Mardaita koje je ivjelo na bizantsko-arapskoj granici preseljeno na Peloponez i neke druge grke predjele, a stanovnitvo Cipra u oblast Kizika zbog ega je izbio sukob sa Arapima, jer su oni djelomino vladali Ciprom -do sukoba s Bizantom dolo je u Armeniji, Arapi su prebjegle Slavene naselili u Siriji, a stanovnitvo Cipra se vratilo u domovinu -kolonistikom politikom Justinijan je nastavio Heraklijevu politiku dovodio je koloniste u opustoene pokrajine, naseljavajui ih kao mornare i vojnike ojaao je vojsku -tako se nastavlja sa tematskom organizacijom prema izvorima njihov broj je sada porastao, a izmeu ostalih, osnovana je i tema Trakija radi obrane od Bugara -najvei dio Balkana tada je bio pod Bugarima ili slavenskim plemenima -djelokrug stare Ilirske prefekture sveo se na Solun s okolicom, te se stara organizacija postepeno ugasila, a prefekt Ilirika postao prefektom grada Soluna -ne toliko tematskim ureenjem ve doseljenjem Slavena, nova bizantsko-vojna uprava dobija pravu snagu -Bizant se nastojao to vie okoristiti Slavenima kako bi ojaao snage i naselio opustoene krajeve -unutranji preporod poinje u 7.st. najvie zahvaljujui nastanku jake klase nezavisnog seljatva i stvaranju nove vojske stratiota iz iste klase -prednost i nadmo veleposjednitva iz ranobizantskog doba zamjenjuju sada mala posjednitva : slobodni seljaci koji obrauju opustoene zemlje i stratioti nove tematske vojske
21
-sve je manji nedostatak radne snage i ljudstva u vojsci zahvaljujui preteno doseljenicima, pa to znai da velike promjene koje nastaju u ekonomskoj i socijalnoj strukturi Bizanta u 7.st. su posljedica velikih demografskih promjena izazvanih doseljenjem Slavena -o novim prilikama obilne podatke daje Zemljoradniki zakon, po kojem se vidi da je poloaj seljaka postao povoljniji, jer nije bio vie vezan tako vrsto za zemlju -meutim, u ovom razdomlju se naglo poveavaju i crkveni posjedi, veliko irenje monatva i porast broja manastira -duh kranskog misticizma sve vie prodire u ivot srednjovjekovnog Bizanta, pa se sve vie propagira boansko porijeklo carske vlasti (Justinijan sebe nazivao slugom Bojom; prvi od careva na novac stavlja Kristov lik) -691/2. sabor u Carigradu, dopune dogmatskih odredbi sa 5 i 6. sabora -ovaj sabor je znaajan i po tome to se ve jasno vide razlike izmeu bizantske i rimske crkve (npr. biz. sveenstvu dozvoljen brak) sve vea razmimoilaenja uglavnom oko pitanja svakidanjeg ivota i razliitosti crkvenih obiaja -tako opet dolazi do sukoba sa papom, jer je on odbio prihvatiti odluke sabora meutim sada je situacija bila drugaija papinski poloaj je bio uvren, a carev ugled u Rimu sve vie slabio -695. Justinijan je zbaen sa prijestolja u prvom redu on nije odgovarao biz. aristokraciji, jer je radio na jaanju malog posjeda, ali zbog nelih svojih postupaka ni irokim masama 4. PROPAST HERAKLIJEVE DINASTIJE -nakon prevrata u Bizantu izbili veliki nemiri koji trajali preko 20 godina; na brze izmjene na prijestolju utjecao je i neuspjeh s Arapima koji su 697. zauzeli Kartagu i nakon poraza cara Deontija tamo se i uvrstili PAD KARTAKOG EGZARHATA -novi car Tiberije II (698 705) nije ni pokuavao sprijeiti nadiranje Arapa koji su poetkom 8.st. doprli do Atlanskog oceana -na jai otpor naili su tek kod Septema (najisturenije biz. uporite na Zapadu, danas Senta nasuprot Gibraltaru) ova tvraava pala je 711. cijela sjeverna Afrika u rukama Arapa, a zatim poeli i osvajanje panjolske gdje brzo pokorili Zapadne Gote -Justinijan se ponovo domogao prijestolja 705. uz pomo Bugara i krvavim terorom poeo osveivati svoje ranije svrgnue, pa je ak poslao pljakaku ekspediciju na Rim (710. se ipak pomirio sa papom) -ovo su iskorisitli Arapi za nova osvajanja -na kraju je izbio opi ustanak u kojem ubijen i car i njegov sin to je ujedno i znailo kraj Heraklijeve dinastije
DOBA IKONOKLASTIKE KRIZE (711 843)
22
IZVORI -kronike patrijarha NIKIFORA (do 769.) i TEOFANA (do 813.) ikonofilsko gledite -kronika GEORGIJA MONAHA , nastala za cara MIHAILA (842 867) znaajna je za sljedei period -postoji jo nekoliko kasniijih kronika koje su se uglavnom sluile Teofanom kao izvorom -anonimna Pripovijest opisuje pohod cara NIKIFORA I protiv Bugarske i bitku 811. -od istog autora potjee i opis vladavine LEONA V (813 820) -MONEMBASIJSKA KRONIKA, dr.pol.10.st. obavijetava o prevlasti Slavena na Peloponezu od kraja 6.st. do po.9.st -o bizantsko-arapskim odnosima, bizantske izvore znatno nadopunjavaju arapski historiari: TABARI, IBN-HORDADBEH (geograf), KUDAME -najvaniji ivotopisi svetaca ikonoklastike epohe: itije Stjepana Velikog, Nikite, Filareta Milostivog -vana su i pisma patrijarha Germana (715-730) te govori Ivana iz Damaska -ova su djela posebno vana za prvi period -najvanija djela za drugi period: spisi Teodora Studite, Nikifora, akti 7. opeg sabora u Nikeji -nijedan ikonoklastiki spis nije sauvan u svom prvobitnom obliku jer je 7. sabor 787. naredio da se takva djela unite, a slinu odluku donio i sabor iz 843., meutim neki su fragmenti ipak sauvani -od biografija papa ove epohe znaajna je VITA GREGORII III opisuje odnose Rima i Craigrada -sauvana i dva pisma pape Grgura II caru Leonu III -stav Zapada prema pitanju ikona ogleda se i u Karlovim knjigama (LIBRI CAROLINI) i pismima Hadrijana II Karlu Velikom i biz. vladarima -Ekloga Leona III iz 726. najznaajnije zakonodavno djelo 1. BORBE OKO PRIJESTOLJA -borba oko ikona zapoeta je za vladanja FILIPIKA VARDANA koji je sjeo na carsko prijestolje nakon ruenja Heraklijeve dinastije -kao Armenac, bio je naklonjen monofizitizmu i odluno branio monotelitizam koje proglasio jedinim pravim uenjem odbacivi odredbe 6. sabora -na carevu crkvenu politiku reagirao je i Rim gdje su u znak protesta u sv. Petru izjeene slike svih 6 opih sabora -ovakvu situaciju opet su iskoristili Arapi, ali i Bugari koji su pljakama opustoili i okolicu Carigrada -713. dolazi do prevrata u dravi koji oznaava i poetak graanskog rata -tada u prvi plan dolazi LEON koji je zahvaljujui svojim vojnim i diplomatskim sposobnostima brzo napredovao u karijeri i na kraju je postao strateg teme Anatolije -kao komandant jedne od najvanijih tema, digao je pobunu protiv tadanjeg cara Teodozija, 717. uao u Carigrad i okrunio se za cara u sv. Sofiji -LEON III (717 741) osniva nove dinastije 2. IKONOKLAZAM I RATOVI SA ARAPIMA. LEON III
23
-717. arapski napad na Carigrad zavrio porazom Bizantu pomogao i bugarski kan Tervel -tokom sljedeih godina Arapi su stalno upadali u Malu Aziju, a Leon im je zadao konaan poraz 740. -u ratu su znaajni bizantski saveznici bili i Hazari s kojima je Leon uvrstio odnose i dinastikim vezama -ovo je bio kraj jedne faze u bizantsko-arapskom ratu, jer je Mala Azija ostala u vlasti Bizanta -car je nastavio sa tematskim ureenjem drave vee teme podijeljene su na manje dijelove to je znak usavravanja same organizacije -za borbe oko ikona veliki znaaj ima i utjecaj Arapa ratujui s Bizantom oni su irili i svoju kulturu,a s njom i specifino muslimanski strah od svake kultne likovne umjetnosti -tako je borba sa ikonoklazmom znaila i borbu protiv prodiranja istonih kulturnih utjecaja -ikonoklastika struje bila je osobito jaka u Maloj Aziji -u ovaj pokret konano se ukljuio i car koji je 726. prvi put otvoreno istupio protiv kulta ikona, a s tim je bila povezana i njegova elja da bude i gospodar crkve -njegov istup izazvao je ustanak u evropskom dijelu carstva prvo je izbio u temi Heladi i iako je bio uguen zapravo je znaio tek poetak borbi u kojima je car na poetku nastupao oprezno -najznaajniji pobornik ikona bio je IVAN iz DAMASKA koji je imao visok poloaj na kalifinom dvoru, a zatim je postao kaluer u jeruzalemskom samostanu sv. Save -njegovo uenje dati e i pravac nauci pravoslavne crkve o problemu ikona -Leon, ne dobivi podrku patrijarha i pape odluio je silom sprovesti svoje odluke 730. sazvao je veliki skup na svom dvoru, gdje je izraen edikt protiv ikona; svrgnuo je patrijarha Germana koji je otkazao poslunost i kako ke sada ikonoklastika nauka sada dobila zakonsku snagu, naredio je sistematsko unitavanje ikona i gonjenje njenih pobornika -dolazi do vjerkog i politikog raskida Rima i Carigrada koji se zapravo samo dugo odgaao -papa Grgur III na saboru u Rimu osudio ikonoklazam -posljedice sukoba: poveanje jaza izmeu Rima i Carigrada i osjetno slabljenje bizantskog utjecaja u Italiji 3. IKONOKLAZAM I RATOVI S BUGARIMA. KONSTANTIN V -nakon Leonove smrti, na prijestolje stupa njegov sin KONSTANTIN V (741 775), meutim opet izbija graanski rat koji je sada bio povezan i sa borbama oko ikona u periodu od oko dvije godine koliko je car bio privremeno svrgnut, opetje bilo uspostavljeno oboavanje ikona u Carigradu, a uzurpatora Artavazda je prihvatio ak i papa -meutim, Konstain je vratio vlast 743., a on je bio jo vatreniji borac protiv ikona od svog oca -tada u arapskoj dravi velika previranja i krize dinastikim promjenama preseljena i prijestolnica iz Damaska u Bagdad
24
-746. 752. uspjeni pohodi Konstantina V u Siriji, Mezopotamiji i Armeniji Bizant je skupio veliki broj zarobljenika koje naselio u Trakiji -756. Bugari upadaju na podruje biz. teme Trakije zapoinje epoha bizantskobugarskih ratova -tada u Bugarskoj jo uvijek postojala podvojenost izmeu Slavena i Bugara koji su inili vladajui sloj posljedice toga bile su da se jedan veliki dio Slavena preselio na biz. teritorij -763. u bici kod Anhiala Konstantin ostvario svoju najveu pobjedu u borbi s Bugarima nakon ega Bugarsku potresaju unutranje krize, dobrim dijelom izazvane i carevim mijeanjem -Konstantin se borio s Bugarima do svije smrti 775. -ovi su ratovi znatno oslabili Bugarsku, ali su pogorali i situaciju Bizanta koji je dobio jo jednog ogorenog neprijatelja i time sebi nametnuo borbu na dva fronta -veliki uspjesi Konstantina V u borbi s Bugarima i Arapima bile su rezultat njegove politike s teitem na Istoku, pa je za njegovog vladanja bizantska vlast u Italiji znatno oslabila -Rim je nastojao odrati dobre odnose Sa Bizantom zbog Langobarda, ali kada su ovi 751. osvojili Ravenu (PAD RAVENSKOG EGZARHATA) nestao je oslonac biz. vlasti u Italiji -pojavila se jedna nova drava FRANAKA , koja je Rimu mogla pruiti bolju zatitu -754. nakon sastanka pape Stjepana II i kralja Pipina, udaren je temelj saveza Rima i Franake i osnivanju rimske crkvene drave -vrlo brzo iz ove suradnje nastalo je Zapadno carstvo -gubei pozicije na latinskom Zapadu, Bizant uvruje poloaje na grkom Istoku i Jugu -car je odvojio od Rima Ilirik i junoitalske provincije Kalabriju i Siciliju i time utvrdio granice izmeu rimske i carigradske sfere -ikonoklastika kriza ubrzala je proces potiskivanja Rima sa grkog Istoka i Bizanta sa latinskog Zapada -Konstantin V je iao dalje od Leona on je htio zabranu ikona potvrditi i odlukom crkvenog sabora, pa je na episkopske poloaje stavljao svoje pristalice i izvrio veliku propagandu i sam piui traktate -pripremani sabor odrao se 754. na kojem su jednoglasno prihvaene ikonoklastike ideje, pa se zato ovaj sabor i naziva Ikonoklastiki, a prozvan je i sveopi, iako na njemu nisu sudjelovali papa ni istoni patrijarsi -slijedilo je unitavanje ikona i slika koje su se zamjenjivale slikama koje su prvenstveno sluile velianju cara i njegovog dvora -ikonoklazam se nije protivio umjetnosti kao takvoj, ve vjerskoj umjetnosti i njenom kultu -odluke sabora stvorile su estoku opoziciju i borbe su dostigle vrhunac 70-tih godina -765. ubijen je voa opozicije Stjepan Novi, ali opozicija time jo nije bila poraena kako je mnogo ikonofila bilo meu bizantskim monatvom, gonjenje ikonofila sve je vie dobijalo karakter borbe protiv monatva -Konstantin V nije se zadovoljavao samo unitavanjem ikona ve i zabranom kulta svetaca i Bogorodice -carevom smru zavrila se i njegova politika jedina dobra uspomena na ovog cara bili su njegovi vojni uspjesi protiv Bugara 4. SLABLJENJE IKONOKLASTIKOG POKRETA I USPOSTAVLJANJE KULTA IKONA
25
-novi car LEON IV (775 780) podravao je ikonoklazam, ali puno umjerenije -opadanje ovo pokreta za njegove vladavine bila je prirodna reakcija poslike Konstantinovog radikalizma -na cara je je veliki utjecaj imala njegova ena Irina koja je bila pristalica ikona -njen utjecaj doi e do izraaja kada je na prijestolje nakon Leonove smrti sjeo malodobni KONSTANTIN VI -slijedila je oprezna promjena crkvene politike zbog jo uvijek jakih pristalica ikonoklazma, pogotovo u vojsci -786. odrao se u Carigradu opi sabor kojemu je cilj bio opozivanje odluka prolog sabora, meutim njega je rastjerala vojska prijestolnice, vjerna pokretu -carica je ikonoklastike trupe poslala u Malu Aziju i sabor je konano odran u Nikeji 787., ali zbog svoje popustljivosti prema bivim hereticima izazvao je sukobe dviju kaluerskih struja ZELOTA, koji su se strogo drali kanonskih odredbi i tzv. politiara koji su se prilagoavali politikim prilikama -na Nikejskom saboru je pobijedila umjerena struja, ikonoklazam proglaen herezom, ali time jo nije bio uguen -opozicija se okupila oko Konstantina VI kojemu majka nije htjela prepustiti vlast Irina je ak zatraila da se ona proglasi jedinim vladarem, a Konstantin njenim suvladarem -u poetku nije imala uspjeha, ali je Konstantin svojim nerazboritim ponaanjem navukao mrnju na sebe od svih sukobljenih strana pa je Irina na kraju i ostala jedini vladar (prva ena koja je upravlja u Bizantu u svoje ime) -ona je elei ostati na vlasti stalno radila spletke i razne ustupke i time uzdrmala i finacijski sistem, a tada se pogorao i vanjskopolitiki poloaj drave -u meuvremenu arapska drava je ojaala i oni 781. upadaju u Bizant i prisiljavaju ga na plaanje danka 789. obnovljen i rat s Bugarima, a nakon poraza 792. morali i njima plaati danak 5. BIZANT I KARLO VELIKI -gubitak prestia Bizanta na Zapadu bio je od povijesne vanosti -u vrijeme carice Irine na Zapadu je vladao jedan od najveih vladara srednjeg vijeka -Karlo je svojim uspjesima uinio svoju dravu najveom silom u tadanjoj Evropi: aneksija Bavarske, pokrtenje i pripojenje Saksonaca, ekspanzija na raun Slavena na istoku, ruenje Avarskog carstva, razbijanje i potinjavanje Langobarda -Rim se jae povezao sa Karlom i okrenuo lea Bizantu -iako je na Nikejskom saboru postignut sporazum Carigrada i Rima, nije dolo do pravog ozmirenja, jer je Rim oekivao da e sabor opozvati ne samo vjerske (ikonoklastike) ve i crkveno-politike mjere -papa je oekivao i povratak papinskog patrimonija i uspostavaljanje rim. jurisdikcije junoj Italiji i Iliriku, ali to nije ni spomenuto na saboru -Karlo je svojom politikom htio pokazati Bizantu da je njegova drava vjerski samostalna zato nije prihvaao ni ikonoklazam ali ni ikonofilstvo -Karlo nije mogao shvatiti bit tog spora i zapravo se slagao sa gleditem Grgura Velikog koji je odbijao i unitavanje i potovanje ikona -papa je na kraju popustio Karlu: u njegovom prisustvu na saboru u Frankfurtu 794. odbaene su odluke Nikejskog sabora -savez sa Franakom postao je temelj papinske politike -tako je papa Leon III 25.12.800.g. u crkvi sv. Petra u Rimu okrunio Karla Velikog za cara
26
-ovo je bio veliki udarac za Bizant koji je do tada bio jedino zakonito carstvo (kao nasljednik starog rim.carstva) -ni Rim nije priznavao dva carstva, ali ovaj put se opredijelio za Franaku -rascjep izmeu Istoka i Zapada sada doao do punog izraaja i na politikom nivou -inicijativa za Karlovo krunjenje potekla je od pape, a li je Karlo ipak htio dobiti priznanje i od Bizanta -802. poslanstvo u Carigradu (Karlo nudio brak Irini), ali tada dolazi do dravnog udara 6. REFORME CARA NIKIFORA I . VANJSKO POLITIKI ZAPLETI: BIZANT I KRIM -NIKIFOR I (802 811) njegov dolazak na vlast izazvao je nezadovoljstvo najvie zelota, iako se slubeno drao kulta ikona -za vrijeme njegova vladanja zaotrili su se odnosi dravne i crkvene uprave sa zelotima koji su se pogotovo pobunili kada je na stolicu patrijarha sjeo svjetovnjak -car je tada poeo sreivati privredne prilike i financije koje je Irina upropastila -svojim kolonizatorskim mjerama i olakicama za stratiote ojaao je i bizantsku vojsku (da bi im poveao broj naredio je i da siromaniji seljaci vre vojnu dunost uz pripomo opine) -za Irine Bizant je poduzeo pohod protiv Slavena u Grkoj 783., ali ve poetkom 9.st oni digli ustanak -Bizant je zapravo imao stvarnu vlast samo tamo gdje su bile organizirane teme na Balkanu su to bile Trakija i Helada, a od kraja 8.st. postoji i tema Makedonija (u biti zapadni dio Trakije), te Peloponez -po.9.st osnovane su jo neke teme po Grkoj tj. u oblasti Soluna i Draa glavna bizantska uporita na Jonskom i Jadranskom moru -u dr.pol.9.st osnovana je tema DALMACIJA (dalmatinski gradovi i otoci) -ovo dokazuje postepen proces uspostavljanja bizantske vlasti na Balkanu nakon slavenske seobe, ali to je uspjelo samo uz more dok je unutranjost bila vie-manje van domaaja -za Nikifora je dolo i do preseljenja maloazijskih stratiota u Sklavinije jedna od faza postepenog jaanja biz. pozicija na Balkanu koje je bilo istovremeno uvjetovano i ratom sa Bugarskom koji je slijedio -Nikifor je prestao plaati danak Arapima, ali snage carstva bile su uzdrmane na Istoku graanskim ratom tj. pokuajem uzurpacije vlasti 803. od strane maloazijskog vojnog zapovjednika -806. Arapi su poeli ponovo napadati, ali je to prekinuto 809. kada tamo opet izbili un. nemiri -teite vanjske biz. politike sve je vie na Balkanu -nakon to je Karlo Veliki unitio avarsku dravu i Bugari su se uspjeli osloboditi avarske vlasti i znatno ojaati svoju dravu koja je na Tisi graniila sa Karlovom dravom -na bugarsko prijestolje u Pliski sjeo je poglavar panonskih Bugara KRUM koji zapoeo rat sa Bizantom -du granice sa Bugarima, Bizant je podigao niz jakih tvrava: Develt na C. Moru, Hadrianopol (Jedrene), Filopol (Plovdiv) i Serdika (Sofija) -809. Krum je napao Serdiku i sruio je, ali ju je Bizant vrlo brzo obnovio -811. Nikifor kree u veliki napad na Bugarsku razorio je Plisku u kanov dvorac, meutim u potjeri za Krumom je opkoljen i ubijen
27
-ova katastrofa imala je vee posljedice za bizantski ugled nego za vojni poraz -osim Valensa 378., nijedan bizantski car do Nikifora nije poginuo od barbarske ruke -kako je i njegov sin u bici bio teko ranjen i neodluan za nasljednika, o tome je odluila vojska i senat -za cara je proglaen MIHAILO I PANGABE (811-813) kao vladar bio je slab, vatreni pristalica ikona procvat pokreta uoi nove ikonoklastike faze -Nikifor I nije htio Karlu Velikom priznati carsku titulu, ali mo ovoga je neprestano rasla zauzeo je bizantsku Istru i neke dalmatinske gradove (Pipin je 810. zauzeo Veneciju) -u nadoknadu za povratak zauzetih oblasti , vlada Mihaila I pristala je priznati Karlu titulu 812. u Aechenu -time su sada i slubeno postojala dva carstva, meutim Karlo nije priznat za rimskog cara a kako je Zapadno carstvo bilo usko vezano za Rim, dolo je u pitanje i pravo Bizanta na rimsko nasljee -812. Bugari nastavljaju napade i nude mir, a u Bizantu se stvaraju dvije stranke: jedna na elu s patrijarhom Nikiforom bila za prihvaanje uvjeta mira, a druga na elu sa Teodorom Studijskim za energinije voenje rata, to je na kraju i prevagnulo -813. nakon velikog bizantskog poraza kod Jermena, Mihailov poloaj uzdrman iste godine dolazi do prevrata, takoer i s namjerom vraanja ikonoklazma 7. OBNOVA IKONOKLAZMA -LEON V Armenjanin (813 820) predstavnik onog maloazijskog elementa koji se isticao vojnikim duhom i ikonoklastikim stavom i u tom smislu je namjeravao ojaati carstvo -bugarski napadi (stigli i do Carigrada) prekinuti su Krumovom smru 814. -kada je na bugarsko prijestolje doao Omurtag, sklopljen je mir na 30 godina, jer je ovaj htio proiriti dravu na sjeverozapadu i srediti unutranje prilike -granica izmeu dviju drava dijelila je Trakiju, a ila je du tzv. velikog nasipa, od Develta do Makrolivade tj. izmeu Jedrena i Plovdiva, a odatle na sjever prema balkanskim planinama -ovaj mir omoguio je caru da se posveti unutranjim problemima -stvarni voa ikonoklastikog pokreta bio je IVAN Gramatiar koji je trebao skupiti grau za sljedei sabor -obnova ikonoklazma izmirila je zavaene struje u crkvi koja je mnogobrojnim spisima branila kult ikona i protestirala protiv careva mijeanja u vjerska pitanja -meutim, sada je jo vie nego u 8.st. dola do izraaja tenja carske vlasti za potiinjavanjem crkve -nakon zbacivanja patrijarha i ostalih pobornika ikona, u sv. Sofiji je odran sabor koji je odbacio odluke Nikejskog i potvrdio odluke tzv. Ikonoklastikog sabora iz 754. -meutim, sadanje odluke bile su neto blaeg karaktera to jo vie potvruje da je ikonoklazam u 9.st amo nemoan pokuaj reakcije koja vie nije imala veliku podrku u narodu i vojsci -820. Mihailo je ubijen u sv. Sofiji i na vlast dolazi MIHAILO II (820-829), osniva Amorijske dinastije, za ijeg vladanja dolazi do stiavanja vjerskih sporova -prestao je progon ikonofila, ali nije vraen ponovo ni kult ikona car je jednostavno zabranio diskusiju o ikonama shvaajui da je ikonoklazam prolost
28
-jo za Leona V je Toma Slaven (nalazio se u slubi maloazijskog zapovjednika Vardana zajedno sa Leonom i Mihajlom, kada je ovaj pokuao oteti prijestolje Nikiforu I 803.) uz pomo Arapa skupio u pograninoj oblasti M. Azije veliku vojsku sastavljenu od Arapa, Perzijanaca, Armenaca, Bugara i raznih kavkaskih plemena -M.Azija u kojoj je ivjelo i puno Slavena, bila je plodno tlo za dizanje ustanka koji se brzo irio i imao znaaj za protivnike ikonoklazma, jer je Toma bio pristalica kulta ikona i ak je sebe smatrao za nezakonito lienog prijestolja cara Konstantina VI -od maloazijskih tema samo su Opsikija i Armenijaka stale uz Mihajla -Toma se proglasio carem, primio krunu od antiohijskog patrijarha uz kalifin pristanak, prebacio se u Trakiju, a ve 821. zapoeo s opsadom Carigrada koja je trajala godinu dana , ali bez uspjeha, jer je Mihailu pomogao bugarski kan -823. Toma je prekinuo napade, a iste godine je uhvaen i pogubljen -ovaj graanski rat oslabio je Bizant, a opasnost je prijetila od arapskih iseljenika iz panjolske koji su 816. zavladali Egiptom i 828. zauzeli Kretu, to je za Bizant bio veliki gubitak -na zapadu : afriki Arapi su se 827. iskrcali na Siciliju i zapoeli njeno osvajanje, a ovakvo stanje odrazilo se i na Jadranu -Konstantin Porfirogenet smatra da je vladavina Mihaila II bila epoha najveeg opadanja bizantskog utjecaja na Jadranu i slavenskim zemljama zapadnog Balkana -Mihailov sin i nasljednik TEOFILO (829- 842) bio je za razliku od oca kolovan, zanimao se za znanost i umjetnost (i arapsku) , a od svog uitelja Ivana Gramatiara poprimio je i ikonoklastike ideje, pa je njegova vladavina doba posljednjeg uzleta ikonoklazma i doba najveeg utjecaja arapske kulture u Bizantu -tematska organizacija koja je ojaala na Balkanu krajem 8 i po.9.st, nastavila se dalje izgraivati i za Teofila posebno se pristupilo organizaciji maloazijskih tema da bi se ojaale bizantske pozicije na Pontu, a u temu su bili organizirani i krimski gradovi, pogotovo vaan Herson koji je postao sjedite stratega -Teofilo se cijelo vrijeme vladanja morao boriti s Arapima koji obnovili rat s Bizantom 830. koji je morao voditi ratove na sve strane (na Siciliji sve vie gubili pozicije) -838. Arapi kreu u veliki pohod na maloazijske gradove i bizantska vojska je doivjela teak poraz kod Dazimona -837. patrijarh je postao Ivan Gramatiar pa su ponovo poela gonjenja, pogotovo monatva -meutim, ovaj se pokret vie nije mogao obnoviti, vie nije imao podrku ni u M. Aziji, a u prijestolnici se vie odravao silom -smru Teofila zamire i ikonoklastiki pokret
29
DOBA CVJETANJA BIZANTSKOG CARSTVA (843 1025) IZVORI -kronika SIMEONA POGOTETA od smrti Romana I Lakapina (948) -posljednja knjiga Josipa Genesija prikazuje vrijeme Mihaila III i Bazilija I -Teofanov nastavlja, etvrta knjiga posveena Mihailu III, zajedniki izvor sa Genesijem -peta knjiga ovog djela je velika biografija Bazilija I koja potjee od njegovog unuka Konstantina VII Porfirogeneta -esta knjiga: prvi dio, do 948. uglavnom prepisan od Pogoteta, a drugi dio daje detaljan prikaz vladavine Konstantina VII -spis Ivana Kamenijata detaljan opis zauzimanja Soluna od Arapa 904., daje podatke o Slavenima u solunskoj oblasti -Leon akon epohe ratova Nikifora Foke , Ivana Cimiska (poslije 992.) -doba Bazilija II prikazano je ukratko u prvoj knjizi poznate historije Mihaila Psela -Ivan Skilica, visoki dvorski dostojanstvenik, napisao je krajem 11.st kroniku koja nastavlja Teofana i obuhvaa period od 811. do 1057. -Ivan Zonara je takoer napisao opirnu kroniku, do 1118. -vane dopune bizantskim su arapski izvori -kronika Jalije iz Antiohije (umro 1066) povijest Bizanta u doba makedonske dinastije -od zapadnih autora vaan je Liutprand iz Cremone podaci o Bizantu sredinom 10.st. te znaajan izvjetaj Otonu Velikom o poslanstvu koje je predvodio na dvoru cara Nikifora Foke -Ruski ljetopis razjanjava povijest odnosa Bizanta sa Kijevskom Rusijom
30
-za crkvene prilike vani su: Sinodik, spis Petra Sicilijskog, pismo patrijarha Teofilakta, akti sabora iz 869/70. i 879. -povijest velike misionarske djelatnosti Konstantina irila i Metoda daju njihovi ivotopisi -meu najvanije bizantske izvore svih vremena spadaju djela KONSTANTINA VII PORFIROGENETA -spis o temama (DE THEMATIBUS) crpi grau od starijih pisaca, ali zato njegov spis o narodima (DE ADMINISTRANDO IMPERIO) daje znaajnu grau o mnogim narodima, pa tako i Hrvatima i Srbima -Knjiga o ceremonijama (DE CAERIMONIIS) prava riznica raznih podataka -Taktikoni spisi koji donose spiskove bizantskih slubenika, a neki se bave vojnom taktikom -Eparhova knjiga nas obavjetava o privrednom ivotu, trgovini i zanatima u Bizantu to je jedini izvor posveen bizantskom gradu i njegovoj privredi -anonimni Traktat podaci o poreskom sistemu i agrarnim odnosima Bizanta -zakonodavni spomenici 10.st. zakonici dva prva cara makedonske dinastije 1. POETAK NOVE EPOHE -epoha ikonoklastike krize znaila je i prekretnicu u kulturnom razvitku Bizanta -savladavi vojnu navalu Arapa, Bizant je savlado i navalu kulturnih utjecaja islama u obliku ikonoklazma -epoha ikonoklastike krize poveala je jaz izmeu Carigrada i Rima -crkveno osamostaljenje Bizanta, pripremljeno mjerama ikonoklastikih careva, moglo je doi do potpunog izraaja tek poslije i. krize, to je rezultiralo potiskivanjem rimske crkve sa Istoka -pokrtenjem Junih i Istonih Slavena pred Bizantom se otvaraju nove perspektive, pogotovou doba Fotija, Konstantina i Metoda, poinje doba kulturnog poleta -nakon smrti Teofila, ponovo je uspostavljen kult ikona, Ivan Gramatiar je smjenjen i zamjenjen Metodom; 843. je sveano proglaena restauracija ikona, a to je konano izvedeno za carice Teodore koja je skrbila za Teofilovog maloljetnog sina Mihaila III -iako je ovaj preokret izvren oprezno, ipak je izazvao neodobravanje zelota to je opet dovelo do raskola crkve, pojaanog jo vie i borbama protiv paulikijanske sekte -853. Bizant ima uspjeha u borbi protiv Arapa u Egiptu prvi put da je uspio ui dublje u neprijateljski teritorij kao posljedica toga, Arapi jaaju svoju flotu koja e doi do punog izraaja u 10.st. -856. prevratom carsku vlast preuzima Mihailo III i slijedi period nove politike u kulturne aktivnosti Bizanta, najvie zahvaljujui Vardi i Fotiju koji su na neki nain vodili dravu -osnovana je visoka kola kojoj je naelu bio Fotije, a 858. on postaje patrijarh najvei politiar i diplomat koji je ikad zauzimao patrijarsku stolicu -kako je u crkvenim i politikim pitanjima zastupao umjerenu liniju, protiv njega su se pobunulu zeloti, pa tako nastaju dvije stranke protiv Fotija bili su zeloti na elu sa bivim patrijarhom Ignacijem -puno je znaajnija borba sa Rimom tada je papa bio Nikola I je se protivio Fotiju optuujui ga za nekanonsko ustolienje, a zapravo se drao principa da je rimska crkva glavna u svim crkvenim pitanjima, kao vrhovnom poglavaru svih krana
31
-861. na saboru su ak i papini legati u Carigradi prihvatli Fotijev izbor, no to je Nikola demantirao 863. i na Lateranskom saboru traio njegovo smjenjivanje -meutim sada je situacija bila drugaija carigradska patrijarhija ostala je jedini poglavar bizantske crkve, jer ostale tri bile su nemone pod arapskom vlau carigradskom patrijarhu podrka rimske crkve vie nije bila potrebna, a uz to biz. crkva je brzo irila svoju mo, pogotovo na slavenske zemlje -Mihailo III nije imao uspjeha na Zapadu s Arapima njihovo irenje sa Sicilije u junu Italiju bilo je nazaustavljivo jedini bizantski gradovi na Siciliji ostali su Sirakuza i Taormina -meutim drugaije je bilo u Maloj Aziji nakon velike pobjede 863. na granici Armenije i Paflagonije, zapoinje doba bozantske ofenzive u Aziju -nakon bezuspjenog ruskog napada na Carigrad 860., Bizant se vie poeo baviti slavenskim zemljama, gdje su se rezultati misionarske djelatnosti brzo pokazali -Bizant je tada uvrstio odnose sa Hazarima gdje je poslan Konstantin kao misionar -moravski knez Rastislav zatraio je od Carigrada misionare i tamo odlaze KONSTANTIN i METOD ovo je bilo od obostrane koristi Rastislav je time elio suzbiti franaki utjecaj, kao protutea franako-bugarskom savezu -za Carigrad je to znailo mogunost irenja utjecaja i izvravanja pritiska na Bugarsku -kako je bilo dozvoljeno da se u slavenskim zemljama nova vjera propovijeda na slavenskom jeziku, uspjeg misionarskog rada je bio osiguran - Konstantin je stvorio slavensku abecedu, glaloljicu i preveo Sveto Pismo, pa se crkvena sluba odvijala na slavenskom jeziku -869. Konstantin je umro u grkom manastiru u Rimu kao kaluer IRIL, a Metod je podlegao franakom kleru zbog predalekog Biznata i Rima koji ga je iznevjerio -nakon njegove smrti 885., njegovi uenici su protjerani iz Moravske, ali su njegova djela ostavila traga u slavenskim zemljama -nakon pokrtenja Moravske, Bugarska se nije mogla oduprijeti kranstvu bugarski kan Boris se obratio Franakoj, ali nakon prijetnje Bizanta se pokorio njihovim zahtjevima i tako je primio kranstvo 864. od Biznata i dobio carevo ime -pokrtavanje u Bugarskoj doprinjelo je politikom i etnikom ujedinjenju, zbog ega dolazi do pobune bugarskih velikaa, vrlo brzo uguene -Boris se sukobio sa Bizantom, jer je htio samostalnu bugarsku crkvu, pa se obraa za pomo Nikoli I kojem je odgovaralo da stavi Bugarsku pod jurisdikciju Rima u Bugarskoj vrlo brzo dolazi do irenja rimskog utjecaja -tako je sukob Rima i Carigrada dostigao vrhunac kao protivnik Rima, Fotije je postao branioc nezavisnosti i inetersa bizantske drave u emu je dobio i carevu podrku -sabor 867. : baena anatema na papu, rimska nauka o Sv. Duhu koji je proizaao od Oca i Sina proglaena je herezom, a mijeanje Rima u pitanja biz. crkve nezakonito -ali tada dolazi do preokreta u bizantskoj dravi Mihailo III pao je pod utjecaj Bazilija Makedonca koji je prvo ubio Vardu, a zatim 867. i samog cara
2. EPOHA KODIFIKACIJE PRAVA: BAZILIJE I i LEON VI
32
-BAZILIJE I (867 886) osniva tzv. makedonske dinastije; da bi carsku krunu to vre vezao uz svoju obitelj, ve je 869. okrunio sina Konstantina za suvladara, a godinu poslije i drugog sina Leona, a 879. nakon Konstantinove smrti i treeg sina Aleksandra -najmali sin Stjepan bio je patrijarh za vladavine Leona -Bazilije je svrgnuo Fotije i ponovo postavio Ignacija te se povezao sa Rimom -869/70. na carigradskom saboru Fotije je osuen, ali je dolo do sukoba sa papinim legatima kada je postavljeno pitanje pripadnosti bugarske crkve -Bazilije je pobijedio bugarska crkva sama je priznala vrhovnitvo bizantske crkve, ali je dobila izvjesnu autonomiju -car je takoer radio na irenju bizantskog utjecaja u slavenskim zemljama, ali tada su njihove pozicije na zapadnom Balkanu bile oslabljene: u pr.pol.9.st dalmatinski gradovi i slavenska plemena u primorju i unutranjosti raskinuli su veze sa Bizantom, tada je nastala i srpska drava pod Vlastimirom -kada su Arapi napali Dubrovnik 867., ovi su zatraili bizantsku pomo to je rezultiralo tjeranjem Arapa natrag na Siciliju i ponovo jaanje biz. utjecaja -uskoro je organizirana i bizantska tema Dalmacija, ali dalm. gradovi su vie ovisili o slavenskim plemenima koja su priznavala vrhovnu biz. vlast -posljedice biz. utjecaja: brzo irenje kranstva, ojaao misionarski rad na Balkanu, pogotovo u Bugarskoj i Makedoniji, dolaskom Metodovih uenika -Bazilije je vodio prijateljsku politiku sa papom, elei se udruiti s njim i njemakim carem protiv Arapa, ali to nije uspjelo, pogotovo nakon to su Arapi 870. zauzeli Maltu i time uvrstili poloaje na Sredozemnom moru -Ludvig II 871. zauzima Bari, odnosi s Bizantom se zaotravaju koji mu ne priznaje titulu rimskog cara -Bizant se posveuje borbama na Istoku: 872. pobijeena paulikijanska sekta; 873. veliki prodor bizantske vojske na istonoj granici; uzdizanje kraljevine Armenije -.knez od Beneventa ustao protiv Ludviga II i stavio se pod bizantsku zatitu, a nakon Ludvigove smrti 876. biz. strateg ulazi u Bari -878. nakon pada Sirakuze pod Arape, Bizantu je bilo vrlo vano da se uvrsti u junoj Italiji koja cijela pada pod biz. vlast nakon invazije Nikifora Foke; ak je i Rim zbog Arapa zatraio biz. pomo -877. Fotije ponovo postaje patrijarh, ali opoziva svoje ranije odluke -Bazilije I je htio obnoviti rimsko pravo, to nikad nije dovrio, ali je to sluilo kao dobra podloga radu Leona VI za njegove Bazilike -kao osnovna ideja istie se dravno crkveno jedinstvo, gdje se car brine o materijalnom,a patrijarh o duhovnom blagu podanika - autor ovog uenja bio je Fotije, meutim dolaskom Leona na vlast (886 912) on je svrgnut i umire u progonstvu u Armeniji -car je dobio nadimak Mudri, vjerojatno zbog svoje obrazovanosti i literarne djelatnosti -carski zakoni Leona Mudrog predstavljaju najveu zbirku zakona Bizanta u srednjem vijeku: Bazilike: zbirka kanonskog, graanskog i javnog prava, a njihova prednost u odnosu na Justinijanov zakonik bila je u tome to je napisana na grkom jeziku, ali nemaju vrijednost povijesnog izvora jer ponavljaju pravne propise ranijih vremena -za prilike tog toba puno su korisnije careve Novele zbirka od 113 naredbi koja se bavi razliitim pitanjima moda najznaajniji podatak je onaj po kojem se vidi da se cijela dravna uprava nalazi u rukama cara i da je zapravo senat (koji ve odavno ne vri svoju ulogu) slubeno ukinut
33
-svemo cara i birokratizacija drave pod makedonskom dinastijom dolazi do punog izraaja -dravu sada umjesto senata predstavljaju car i njegov vojni i inovniki aparat, a samo u crkvi car ima ogranienja on moe biti njen zatitnik. ali ne i poglavar - car odluivao o izboru patrijarha, ali za njegovo smjenjivanje bio je potreban pristanak crkve -car moe mijenjati zakone svojih prethodnika, ali ne i crkvenih sabora -u inovnikom aparatu sve je jasnija razlika izmeu stvarnih funkcija i poasnih titula -na prijelazu 9 u 10.st. tematsko ureenje dobija svoju definitivnu strukturu broj tema se ujednaio u Evropi nove teme su izmeu ostalih i Dalmacija -u 10.st. broj tema se poveao osvajanjem novih teritorija -za biz. upravni sistem u doba makedonske dinastije karakteristina je prevaga vojnih funkcija nad civilnim i veliki ugled tematskih stratega kao i zapovjednika flote, to govori o poraslom znaaju bizantske flote u 10.st. -trgovci i zanatlije bili su organizirani u cehove (potjeu od rimskih kolegija), ali iako nisu bili strogo vezani uz svoj zanat (pripadnost tim cehovima nije vie bila nasljedna), postajali su sve vie zavisniji od drave -jaanjem carskog apsolutizma, jaala je i bizantska aristokracija koju je ak i vlada priznavala kao povlateni stale -Leon VI nije imao jasnu vanjsku politiku ponovni rat sa Bugarskom nakon to je tamo na prijestolje sjeo SIMEON (893 927), najvei vladar srednjovjekovne Bugarske -nakon poraza 894., Bizant poziva u pomo Ugare koji su ivjeli izmeu Dona i Dnjepra; oni su napali Bugare s lea, a Bizant sa juga -prvo je Simeon sklopio primirje, a zatim pozvao Peenege iz junoruske ravnice koji su svladali Ugare, a nakon toga Simeon pobjeuje Bizant 896. koji je prisiljen plaati danak -pod pritiskom Peenega, Ugari su krenuli na zapad i doselili se u svoju dananju oblast na srednjem Podunavlju, a tako su i prodrli u predjele naseljene Slavenima, odvojivi June Slavene od ostalih -bugarsko-bizantski rat iskoristili su Arapi 902. pada Taormina kao posljednje biz. uporite na Siciliji -tako su Arapi zagospodarili Sredozemnim i Egejskim morem -904. bizantska katastrofa pada Solun, najznaajniji i najbogatiji grad poslije Carigrada -Bizant je takoer morao pristati na pomicanje bugarske granice koja se skroz pribliila Solunu -u periodu 908 912 Bizant vodi energinije akcije protiv Arapa koje ne donose neke promjene -u bizantskom pohodu su sudjelovali i Rusi, to govori o novim bizantsko-ruskim odnosima -ruski knez Oleg koji se uvrstio u Kijevu, pojavio se 907. sa jakom flotom pred Carigradom i natjerao biz. vladu na sklapanje ugovora koji obiljeava poetak redovnih trgovakih odnosa izmeu Bizanta i Kijevske drave -car se sukobio sa crkvom zbog svoja 4 braka i na kraju prisilio patrijarha da abdicira -911. carev sin Konstantin Porfirogenet dobio je titulu suvladara i time je osiguran daljnji opstanak Makedonske dinastije 3. BIZANT I SIMEON BUGARSKI
34
-Leon VI umro 912., vlast preuzeo Aleksandar, stric maloljetnog Konstantina -nakon to je odbio plaati Bugarima danak, dao je Simeonu dobar povod za rat -913. Aleksandar umire, a vlast preuzima regentstvo na elu sa patrijarhom Nikolom Mistikom koji zapravo i nije priznavao mladog cara -pokuak vojnog zapovjednika Konstantina Duke da preuzme vlast , jo je vie povealo napetost u zemlji i u takvim okolnostima je zapoeo rat s Bugarima -913. Simeon je ve pod Carigradom s ciljem da preuzme krunu on ne eli sruiti Bizant, ve stvoriti novo carstvo (time je Bizant morao braniti svoje prvenstvo u hijerarhiji kranskih drava) -nakon pregovora Simeon je primio krunu, ali kao car Bugarske, s tim je po dogovoru trebao svoju ker oeniti Konstantinom VII, to bi znailo i vlast u Bizantu -rat je opet izbio sljedee godine kad dolazi do dravnog prevrata u kojem careva majka Zoja preuzima vlast i prihvaa rat ne priznajui Simeonu krunu -917. velika pobjeda Bugara protiv Bizanta na rijeci AHELOJU, blizu Anchiala -sljedee godine Simeon nastavlja osvajanja i prodire sve do Korintskog zaljeva -Zoina vlada je morala pasti; vlast preuzima ROMAN LEKAPEN, koji je postao i tast Konstantinu, a 920. proglaen suvladarom, pa je time praktiki preuzeo vlast u dravi -u sljedeim godinama vodi se niz neuspjenih pregovora izmeu dvije sile (923. je Simeon htio osvojiti Carigrad pomou Arapa, ali je ove Bizant potkupio bogatim darovima) -srpski knezovi u tim dogaajima sluili su kao orue i jedne i druge strane -Simeon je konano pokorio Srbiju 924. i doao na granice sa Hrvatskom gdje je 926. za Tomislava pretrpio teak poraz -u daljnim planovima Simeona je zatekla smrt 927. -nasljednik PETAR (927-969) sklopio mir sa Bizantom koji mu priznao carsku titulu i bugarsku patrijariju koju je osnovao Simeon -u sljedeem periodu jaa bizantski utjecaj u Bugarskoj, Srbiji (obnovljena za aslava); biz. saveznik bio je i Mihajlo Zahumski -politiki i privredno Bugarska zapada u krizu, vrhunac utjecaja bizantske kultutre; cvjetaju anticrkvene sekte BOGUMILSTVO - oni su vjerovali u dva suprotna naela dobro i zlo, bog i sotona koji vladaju svijetom i ija meusobna borba odreuje ovjekov ivot; cijeli je svijet tvorevina sotone -bogumili su ivjeli asketskim ivotom, odbijali sve crkvene obrede i openito crkvenu organizaciju i borili se protiv bogatih monika -ova se hereza brzo proirila po Bugarskoj, Srbiji, Makedoniji, Bosni pod razliitim imenima: bogumili, babuni, patareni, katari albigojci 4. BORBA IZMEU CENTRALNE VLASTI I FEUDALNIH SNAGA I KULTURNI PROCVAT NA CARSKOM DVORU: ROMAN I LEKAPEN i KONSTANTIN VII PORFIROGENET -Roman se uspio nametnuri kao car, dok je Konstantin imao status suvladara, ija stvarna mo zapravo i nije postojala nakon to je Roman dao okruniti svoje sinove za suvladare -meutim, on nije htio nasilnim putem ukloniti Makedonsku dinastiju kao vjet diplomata i politiar, okupio je oko sebe dobre suradnike, a udajom svojih keri za predstavnike aristokracije, umirio je njihovu pobunu; crkva mu je bila odana, a ak mu se pokoravala i rimska crkva koja tada prolazi kroz razdoblje velike krize
35
-u doba Romanove vladavine zavladao je sklad izmeu crkvene i svjetovne vlasti, ali samo prividan poloaj crkve ovisio o linosti njenog rukovodioca kojeg je birao car -dravnika veliina Romana ogleda se u njegovim zakonskim mjerama s ciljem odravanja malog zemljoposjeda -on je htio sprijeiti njihovo propadanje, izazvano jaanjem feudalne veleposjednike aristokracije, jer je od malih posjeda imao vie koristi: plaanje poreza i vojna sluba -zbog toga se sukobio s aristokracijom, ali sve zakonske mjere nisu mogle sprijeiti proces propadanja seljaka -ak je i taj siromani sloj bio protiv cara -carska vlada zapravo i nije titila male posjednike, ona je branila svoja prava na njih -kako su mali posjednici prelazili na zemlje monika, drava je time gubila i seljake i vojnike -nakon Simeonove smrti zavladao je mir sa Bugarskom, ali su se ponovo poeli voditi ratovi sa Arapima -krizu Bagdadskog kalifata Bizant je iskoristio novim osvajanjima ime je podigao svoj ugled u Aziji -na Dunavu se sukobili s Rusima i kijevskim knezom Igorom, s kojim sklopljen mir -944. u Bizantu dolazi do dravnog udara prvo su Romanovi sinovi poslali oca u progonstvo da bi godinu dana kasnije isto tako zavrili -945. vlast konano preuzima KONSTANTIN VII PORFIROGENET -njegov najvei znaaj je aktivnost na podruju znanosti i knjievnosti, kao politiar se potinjavao tuoj volji -Knjiga o ceremonijama ogromna enciklopedija sa znaajnim podacima -povijesno- geografsko djelo o temama Bizanta -vanjskopolitiki traktat u kome sakupio izvetaje o stranima narodima i zemljama (tako i za Hrvate i Srbe) -opirna biografija Bazilija I -na njegovu inicijativu je nastalo niz znaajnih djela procvat znanosti i kulture -po pitanju posjeda on je poputao aristokraciji, ali je i zakonom zabranio kupovanje seljakih i vojnikih posjeda -u vanjskoj politici i dalje su problem bili Arapi; mir sa Bugarskom i dalje traje; odbijene navale Maara u Trakiju 958. -za ovo doba karakterisitine veze sa stranima dvorovima: kalif Abdarahman III od Kordobe, njem. car Oton I, ruska kneginja Olga
36

Povijest Bizanta

Hochgeladen von

Dokumentinformationen

Originaltitel

Copyright

Verfügbare Formate

Dieses Dokument teilen

Dokument teilen oder einbetten

Freigabeoptionen

Stufen Sie dieses Dokument als nützlich ein?

Sind diese Inhalte unangemessen?

Copyright:

Verfügbare Formate

Povijest Bizanta

Hochgeladen von

Copyright:

Verfügbare Formate

G.

OSTROGORSKY - POVIJEST BIZANTA

G. OSTROGORSKY - POVIJEST BIZANTA

G. OSTROGORSKY - POVIJEST BIZANTA

G. OSTROGORSKY - POVIJEST BIZANTA

G. OSTROGORSKY - POVIJEST BIZANTA

G. OSTROGORSKY - POVIJEST BIZANTA

G. OSTROGORSKY - POVIJEST BIZANTA

G. OSTROGORSKY - POVIJEST BIZANTA

G. OSTROGORSKY - POVIJEST BIZANTA

G. OSTROGORSKY - POVIJEST BIZANTA

G. OSTROGORSKY - POVIJEST BIZANTA

G. OSTROGORSKY - POVIJEST BIZANTA

G. OSTROGORSKY - POVIJEST BIZANTA

G. OSTROGORSKY - POVIJEST BIZANTA

G. OSTROGORSKY - POVIJEST BIZANTA

G. OSTROGORSKY - POVIJEST BIZANTA

G. OSTROGORSKY - POVIJEST BIZANTA

G. OSTROGORSKY - POVIJEST BIZANTA

G. OSTROGORSKY - POVIJEST BIZANTA

G. OSTROGORSKY - POVIJEST BIZANTA

G. OSTROGORSKY - POVIJEST BIZANTA

3.OBRANA CARIGRADA I IZGRAIVANJE NOVOG DRAVNOG SISTEMA. I JUSTINIJAN II

G. OSTROGORSKY - POVIJEST BIZANTA

G. OSTROGORSKY - POVIJEST BIZANTA

DOBA IKONOKLASTIKE KRIZE (711 843)

G. OSTROGORSKY - POVIJEST BIZANTA

G. OSTROGORSKY - POVIJEST BIZANTA

G. OSTROGORSKY - POVIJEST BIZANTA

G. OSTROGORSKY - POVIJEST BIZANTA

G. OSTROGORSKY - POVIJEST BIZANTA

G. OSTROGORSKY - POVIJEST BIZANTA

G. OSTROGORSKY - POVIJEST BIZANTA

G. OSTROGORSKY - POVIJEST BIZANTA

G. OSTROGORSKY - POVIJEST BIZANTA

G. OSTROGORSKY - POVIJEST BIZANTA

2. EPOHA KODIFIKACIJE PRAVA: BAZILIJE I i LEON VI

G. OSTROGORSKY - POVIJEST BIZANTA

G. OSTROGORSKY - POVIJEST BIZANTA

G. OSTROGORSKY - POVIJEST BIZANTA

G. OSTROGORSKY - POVIJEST BIZANTA

Das könnte Ihnen auch gefallen