Arastirmax 3519 PP 119-132

ISSN - 1302 - 1842
Dumlupnar niversitesi
Sosyal Bilimler Dergisi
Dumlupnar University Journal of Social Sciences December 2010 No:28
Aralk 2010
28
DUMLUPINAR NVERSTES
SOSYAL BLMLER DERGS

Say: 28
Aralk 2010
Sahibi Prof. Dr. Gner NCE Dumlupnar niversitesi Rektr Editrler Prof. Dr. Ahmet KARAASLAN Do. Dr. Abdullah YILMAZ Yayn Kurulu Prof. Dr. Ahmet KARAASLAN Prof. Dr. Ali TORUN Prof. Dr. Mustafa ARSLAN Dergi Sekreteryas Ar. Grv. Mustafa NVER Yazma adresi: Sosyal Bilimler Dergisi Dumlupnar niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Ktahya-Trkiye Tel: 0 274 265 20 31 sbe@mail.dumlupinar.edu.tr
ISSN
13021842
Basm Yeri ve Yl Ekspres Matbaas, 2010 Ekspres Gazetecilik ve Mad. Ltd. ti Menderes Bul Ata Apt. Zemin Kat KTAHYA Tel: 0 274 216 00 01
HAKEM KURULU LSTES

Prof.Dr. A.Berat ALPTEKN Prof.Dr. A.hsan GENCER Prof.Dr. A.Nejat BLGEN Prof.Dr. A. Osman ZTRK Prof.Dr. A. Osman GNDOAN Do.Dr. Abdullah LGAZ Do.Dr. Abdullah YILMAZ Prof.Dr. Abdurrahman GZEL Prof.Dr. Adina Ciugureanu Prof.Dr. Adnan MAN Prof.Dr. Adnan TEPECK Do.Dr. Ahmet ACA Do.Dr. Ahmet AK Prof.Dr. Ahmet GKEN Do.Dr. Ahmet KAYACIK Prof.Dr. Ahmet KARAASLAN Prof.Dr. Ahmet KIRKKILI Prof.Dr. Ahmet MERMER Prof.Dr. Ahmet ZTRK Prof.Dr. Ahmet TABAKOLU Do.Dr. Akif UKURAYIR Prof. Dr. Ali ARSLAN Prof.Dr. Ali DUYMAZ Prof.Dr. Ali TORUN Prof.Dr. Arslan KALKAVAN Prof.Dr. Atilla ATAR Prof.Dr. Atilla YAYLA Prof.Dr. B. Oba FURMAN Prof.Dr. Bedriye TUNSPER Prof.Dr. Bekir ZER Do.Dr. Bilal AKTAN Prof.Dr. Bilal ZGVEN Prof.Dr. Bilal Ycel Prof.Dr. B.Zafer ERDOAN Prof.Dr. Cemal ZGVEN Do.Dr. Cemil KAYA Prof. Dr. Cezmi ERASLAN Do.Dr. Cneyt KOYUNCU Do.Dr. Dilek DREN Prof.Dr. Doan ENYZ Prof.Dr. Eduard VLAD Prof.Dr. Embiya AAOLU Prof.Dr. Ercan DLGEROLU Prof.Dr. Ercan EREN Prof.Dr. Erdal ZORBA Do.Dr. Ergn YILDIRIM Prof.Dr. Eyp G. SPR Prof.Dr. Fatih ANDI Do.Dr. Glten E. GMTEKN Prof. Dr. Grer GLSEVN Prof.Dr. Gven ALPAY Prof.Dr. Gven SEVL Prof.Dr. H.Musa TADELEN Prof.Dr. Hasan AKAY Prof.Dr. Hasan KAVRUK Prof.Dr. Hayat KABASAKAL Prof.Dr. Himmet U Prof.Dr. Hseyin ERGN Do.Dr. Hseyin ZGR Do.Dr. brahim KAYA Do.Dr. . Yaar VURAL Do.Dr. brahim BAKIRTA Prof.Dr. brahim YILDIRIM Prof.Dr. brahim YILDIRAN Prof.Dr. hsan DAI Prof.Dr. lker PARASIZ Prof.Dr. smail TATLIOLU Prof.Dr. smet CEMLOLU Prof.Dr. Kadir GKDEMR Do.Dr. Kzm DEVELOLU Prof.Dr. Kemal GDE Seluk niv. stanbul niv. Dumlupnar Univ. . 18 Mart niv. Mula niv Dumlupnar Univ. Dumlupnar Univ. Bakent niv. Ovidius niv. Uak niv. Bakent niv. Dumlupnar niv. Bilecik Univ. stanbul niv. Erciyes niv. Dumlupnar niv. Atatrk niv. Gazi niv. Uluda niv. Marmara niv. Seluk niv. stanbul niv Balkesir niv. Dumlupnar niv. Dumlupnar niv. Anadolu niv. Gazi niv stanbul Bilgi niv. Balkesir niv. Dou Akdeniz niv. Dumlupnar niv. Sleyman D. niv. Cumhuriyet niv. Bilecik niv Erciyes niv. Seluk niv. stanbul niv Dumlupnar niv. Ege niv. Uluda niv. Ovidius niv. Anadolu niv Uluda niv. Yldz niv. Mula niv. Y.Teknik niv Gazi niv. stanbul niv. Dumlupnar Univ. Ege niv. Boazii niv. Anadolu niv. Sakarya niv. Sakarya niv. nn niv. Boazii niv. Dicle niv Dumlupnar niv. Pamukkale niv. . 18 Mart niv. Dumlupnar niv. Dumlupnar niv Dicle niv. Gazi niv. Orta Dou T. Univ. T.C. Merkez Bankas Uluda niv. Gazi niv. Gazi niv. Akdeniz Univ. S.Demirel niv. Prof.Dr. Kemal GRMEZ Prof.Dr. Kemal GZLER Prof.Dr. Kemal SEZEN Prof.Dr. Kemal TAMER Prof.Dr. Kemal YILDIRIM Prof.Dr. Kenan GRSEY Prof.Dr. Korkut TUNA Prof.Dr. Ltfi ZAV Prof.Dr. Mehmet Ali NAL Prof.Dr. M.cal OUZ Prof.Dr. Mahmut ATAY Do.Dr. Mahmut ZORTUK Prof.Dr. Mecit E Prof. Dr. Mehmet Ali BEYHAN Prof. Dr. Mehmet AKGN Prof.Dr. Mehmet DEMREZEN Prof.Dr. Mehmet GNAY Prof.Dr. Mehmet PALAMUT Prof.Dr. Mehmet MAN Prof.Dr. Mehmet TOSUNER Do.Dr. Melek YAMAN Do.Dr. Mesut KAYALI Prof.Dr. Michael BAKER Do.Dr. Muhammed KSECK Prof.Dr. Muhammet Nur Doan Prof.Dr. Muhsin HALS Prof.Dr. Mukim SAIR Do.Dr. Murat ALTUN Do.Dr. Murat ERDAL Prof.Dr. Mustafa CEMLOLU Prof.Dr. Mustafa ERGN Prof.Dr. Mustafa ZER Prof.Dr. Mustafa ZKAN Prof.Dr. Mustafa KMEN Prof.Dr. Mustafa SALAM Prof.Dr. Mustafa YILDIRIM Do.Dr. Muzaffer AYDEMR Prof.Dr. Nalan LMEZOULLARI Prof.Dr. Necat BERBEROLU Prof.Dr. Necdet TMUR Do.Dr. Niyazi CAN Prof.Dr. Nurhan AYDIN Prof.Dr. Nurullah etin Prof.Dr. Osman HORATA Do.Dr. zhan ETNKAYA Prof.Dr. Philip KITCHEN Do.Dr. Rafet AKTA Prof.Dr. Ramazan GEYLAN Do.Dr. Ramazan KILI Prof.Dr. Ramazan ZEY Do.Dr. Rasim YILMAZ Do.Dr. Rezzan K. SLK Prof.Dr. Rdvan KARALAR Prof.Dr. Rdvan KARLUK Prof.Dr. Sami DENKER Prof.Dr. Seluk NL Prof.Dr. Seydi KARAKU Do.Dr. Seyfettin NAL Do.Dr. Sezgin AIKALIN Prof.Dr. Sleyman BEYOLU Prof.Dr. Sleyman DOAN Prof.Dr. erafettin SEVM Prof.Dr. uayip KARAKA Prof.Dr. ule ZKAN Prof.Dr. Tevfik GRAN Prof.Dr. Veysel BOZKURT Prof.Dr. Yavuz Takran Prof.Dr. Ylmaz BENLGRAY Prof. Dr. Zekeriya Kurun Do.Dr. Zeki AKMAK Gazi niv. Uluda Univ. Uluda niversitesi Gazi niv. Anadolu niv Galatasaray niv. stanbul niv. Uak niv. Pamukkale niv Gazi niv. Frat niv. Dumlupnar Univ. Dumlupnar niv. stanbul niv. Pamukkale niv Haccettepe niv. Gazi niv. Uluda niv. Osmangazi niv. Dokuz Eyll niv. Hacettepe Univ. Dumlupnar niv. Univ. of Strathclyde Pamukkale Univ. stanbul niv Sakarya Univ. Atatrk niv. Uluda niv. stanbul Univ. Uluda niv. A. Kocatepe niv. Anadolu niv stanbul niv. Celal Bayar niv. Anadolu niv. Atatrk niv Bilecik Univ. Uluda niv. Anadolu niv. Anadolu niv. Erciyes Univ. Anadolu niv. Ankara niv. Hacettepe niv. Uluda Univ. Univ. of Hull Dumlupnar niv. Anadolu niv. Dumlupnar Univ. Marmara niv. N.Kemal niv Ege niv. Anadolu niv. Anadolu niv. Dumlupnar niv. Seluk niv. Dumlupnar niv. Dumlupnar niv. Dumlupnar niv. Marmara niv. Ege niv. Dumlupnar niv. Gazi niv. Gazi niv. stanbul niv. Uluda niv. Kocaeli niv Anadolu niv. Marmara niv Dumlupnar Univ.
Her hakk sakldr. Sosyal Bilimler Dergisi Nisan, Austos ve Aralk aylarnda olmak zere ylda kez yaynlanan, ULAKBM/Sosyal Bilimler Veri Tabannda yer alan ulusal hakemli bir dergidir. Sosyal Bilimler Dergisinde yaynlanan makalelerdeki gr ve dnceler yazarlarn kendi kiisel grleri olup, hibir ekilde Sosyal Bilimler Enstitsnn veya Dumlupnar niversitesinin grlerini ifade etmez. Makaleler sadece referans verilerek kullanlabilir.
NDEKLER
1) KOBlerde hracat Performansn Belirleyen Unsurlarn ncelenmesi: neglde Faaliyette Bulunan letmeler zerinde Bir Alan Aratrmas Aydn Kayaba ,Hakan Kirac, Zafer Kanberolu, Ahmet Ouz....................1 2) Trkiyede Turizm Gelirleri le Byme Arasndaki likinin Analizi Elin AYKA ALP....13 3) Trke retmeni Adaylarnn Eletirel Dnme Eilimleri zerine Bir Aratrma Erhan DURUKAN, Sedat MADEN...................................25 4) Regional Disparity and Clusters in Turkey: A Lisa (Local Indicators of Spatial Association) Analysis Fatih ELEBOLU..............................35 5) Yneticilerin Yeniden Yaplanma Srecinde novasyona Bak As: Kardemir rnei Gven MURAT, Halime GKTA KULUALP................................49 6) Nurettin Topuda Milliyetilik Ve Anadolu Milliyetilii Hasan DURAN, Aydn POLAT.........................65 7) A Postcolonial Analysis of J.M. Coetzees Two Novels: Waiting for the Barbarians and Life and Times of Michael K. Hatice Elif Diler, Derya Emir.....71 8) Yerel Ynetimlerde rgt Kltrnn rnek Olay Kapsamnda Deerlendirilmesi Hmeyra TAIOLU......81 9) Ekonomik Byme le Vergi Gelirleri Arasndaki liki: Snr Testi Yaklam smet Ger, Mehmet Mercan, ahin Bulut, M. Metin Dam.................................................................97 10) Gzel Sanatlar Eitimi Blm rencilerinin Mesleki Kayg Dzeylerinin ncelenmesi M.Kayhan KURTULDU, Abdullah AYAYDIN..111 11) Antik Lykaoniada Ynetim ve ehirleme Mehmet KURT.........119 12) Mteri likileri Ynetimi (CRM) ve Ulam Sektrnde Bir Uygulama: letme alanlarnn Mteri likileri Ynetimine ve Mterilerine Bak Alarnn Belirlenmesi Mberra YURDAKUL, Mehmet Ozan KARAHAN............133 13) Sektrel Kmelenmelerde alma Koullarnn Alglanmas: Sultanahmet Turizm Kmelenmesi rnei Ouz Trkay ................................................145 14) Hasta Gvenlii Kltrnn Salk alanlar Tarafndan Alglanmasna Ynelik Bir Aratrma Orhan ADIGZEL.......................159 15) XVI. Yzylda Ktahya Sancanda Yrkler Sadullah Glten.................................171 16) Kriz Ortamnda Kobilerin Muhasebeci Seimini Etkileyen Faktrler: Ktahya Aratrmas Seluk YALIN....195 17) Avrupa Birlii Btesi Gelir Kalemlerinde Yaanan Deiim Srecinin Analizi Semih BLGE, Ferdi ELKAY.......213
18) Lisans Dzeyinde Eitim Gren rencilerin Trk Mutfann Tantm Ve Pazarlanmasna likin Grleri (Anadolu niversitesi Turizm ve Otel letmecilii Yksekokulu rnei) Sibel GLER, Serkan OLGA........................................227 19) Sanayi letmelerinde Toplam Kalite Ynetimi Ve ISO 9000 Uygulamalarnn Performans zerine Etkisi Songl KUTLU, Cengiz DURAN ...........239 20) Osmanl Dneminde Trk Milliyetilii deolojisinin Kaynaklar Turgay UZUN...253 21) Kredi Kart Kullanclarnn Memnuniyet ve Gelecekte Kullanma Niyeti Deikenlerine Gre Kmelendirilmesi Veysel YILMAZ, Hlya EN, Fisun KAKIR........................................269 22) Dviz Finansal Zaman Serilerinde Yineleme Haritalar Analizi: MKB rnei Mehmet Yunus elik, Kerim Eser Afar .279
KOBlerde hracat Performansn Belirleyen Unsurlarn ncelenmesi: neglde Faaliyette Bulunan letmeler zerinde Bir Alan Aratrmas Aydn Kayaba Hakan Kirac Zafer Kanberolu Ahmet Ouz ZET: Kresel ekonomiyle btnleme ve d pazarlara almada KOBler nemli roller stlenmektedir. KOBlerin yapsal zelliklerinden kaynaklanan avantajlar dikkate alndnda ekonomik sistem asndan faydalar daha iyi anlalmaktadr. letiim ve bilgisayar teknolojilerinde yaanan hzl deiimin kobilerin ihracat politikalarna olan olumlu yansmalarna paralel olarak ihracat konusunda devlet teviklerinin de artmas nemli gelime gstergeleri olmutur. Kobilerin ihracat dzeylerinin gelitirilmesi ve ihracat performanslarnn belirleyici unsurlar konumunda olan noktalarn belirlenerek srekli geliim politikas temelinde organize edilmesi nemli bir alma alan konumuna gelmitir. zellikle kobilerin lke ekonomilerine yansyan olumlu katklar ve d ticaretten aldklar pay dikkate alndnda sz konusu nem daha da iyi anlalabilmektedir. Bu dorultuda almann amacn, kobilerin ihracat performanslarnn belirleyici unsurlarnn incelenmesi oluturmaktadr. Anahtar Kelimeler: Kobi, hracat, hracat performans. Examination of Elements which determine the Export Performance of SMEs: A Field Study on Businesses Operating in negl Abstract: SMEs take important roles on to spread external markets and to be integrated with economy. Benefits of SMSEs would be comprehended clearly in terms of economic system when their structural features are taken in to account. Rise of government incentives in respect of export in parallel with positive contributions of the rapid changes on communication and technology to SMEs export policies have been the significant development indicators. Enhancement of export levels of SMEs and reorganization of the essential points in the base of development policies have become an essential study field. The aforementioned importance will be understood better when positive contribution of SMEs to country economy and their share in foreign trade considered. Accordingly, the aim of this study is the examination of significant elements of SMEs export performances. Keywords: SMSE, export, export performance GR letmeler asndan nemi giderek daha da artmakta olan pazarlama faaliyetlerinin, iletmelerin performanslarna yapm olduu katklar yaygn bir ekilde kabul edilmektedir. Pazarlama faaliyetlerini uygulama yetenekleri, iletmelerin uluslararaslama srelerinde hayati bir rol oynamaktadr. letmelerin uluslararaslama srecinde daha iyi bir dzeye gelmesinde pazarlama stratejilerinin ihracata ynelme niyetindeki firmalara bir referans noktas eklinde hizmet ettii bilinmektedir (Tooksoon, Mohamad; 2008). ou gelimi ve gelimekte olan lke hkmetleri ihracat, dviz rezervlerinin gelimesine ve bir lkenin karlayabilecei ithalat seviyesini ykseltmesine katk salamas nedeni ile bir ncelik olarak ele almaktadrlar. hracat yoluyla, i yaratlmas, istihdam olanaklarnn
Bu alma stanbul Kltr niversitesi tarafndan dzenlenen 6.KOB ve Verimlilik Kongresinde sunulan bildirinin revize edilmi ve geniletilmi eklidir. Dumlupnar niv. BF letme Blm KTAHYA a_kybs43@hotmail.com Dumlupnar niv. BF letme Blm KTAHYA hakan.kiraci@yahoo.com Yznc Yl niv. BF ktisat Blm VAN zkanberoglu@yyu.edu.tr Dokuz Eyll niv. BF ktisat Blm ZMR ahmet.ouz@deu.edu.tr
Kobilerde hracat Performans Belirleyen Unsurlarn ncelenmesi: neglde Faaliyette Bulunan letmeler zerinde Bir Alan Aratrmas
Aydn Kayaba Hakan Kirac Zafer Kanberolu Ahmet Ouz
gelitirilmesi, yaam standartlarnn ykseltilmesi, daha iyi alma koullarnn oluturulmas ve daha verimli alan iletmelerin ortaya kmas olanakl hale gelmektedir. hracata mikro dzeyde bakldnda, iletmelerin kendi yerel pazarlarna bamllklarn azaltt, satlarn ykselttii, istihdam dzeyini arttrd ve yksek baar dzeyi ve uzun dnemli bak as oluturduu grlmektedir. hracat pazar gelitirme bir seimden ziyade uzun dnemli iletme amalarna ulalmasnda ve makro dzeyde ekonomik kalknmann salanmasnda nemli bir kilometreta konumundadr. Bu durumda, blgesel ekonomilerde ihracat performans zerine etkisi olan faktrlerin analiz edilmesinin, donanml karar alclar tarafndan kaynaklarn kullanlmas ve gelecee ynelik ekonomi politikalarnn belirlenmesinde daha faydal olaca grlmektedir. Yaplan aratrmalar, blgesel ihracat deneyiminin tama altyaps, navlun maliyetleri, ihracat konusunda profesyonellerin cezbedilmesindeki glkler ve deneyimli alanlardan dolay dier lkelerdeki rakiplerle kyaslandnda engeller veya dezavantajlar olarak grlmektedir. stelik ihracat pazarlarna olan mesafe uzakl da temel engellerin banda gelmektedir. hracat performans stratejik ve ekonomik olarak belirlenmekte ve bylelikle iletmelerin stratejik ve ekonomik amalarna uyguland derecede yansmaktadr. hracat performans ile ilgili yaplan almalarda, ihracat performansna etki eden belirleyiciler, somut yani datm, rn, mteri ile iletiim, kontrol, ar-ge, teknoloji, tedariki ve finansman olarak ifade edilirken, soyut yani tutum, yetenek ve bilgi ihracat performans belirleyicileri olarak belirtilmitir. Ayrca, aratrmaclarn ksa dnemli odaklanmadan ziyade uzun dnemli odaklanmaya nem vermelerinin ihracat performansna etki eden spesifik bir deiken olduunu dikkate almalarnn faydal olaca ifade edilmitir (Freeman, Lawley, 2005, Valos, Baker, 1996, Schroder vd., 2001). Bu almada; gerekletirilecek alan aratrmas araclyla, kobilerin ihracat performanslarnn belirleyici unsurlarnn incelenmesi amalanmaktadr. ncelikle literatr incelemesi yaplarak, ihracat performans ve ihracat performansna etki eden unsurlarla ilgili aklamalara yer verilerek konu aklanmaya allacak ve daha sonra kantitatif bir aratrma yaplarak, literatrdeki veriler desteklenmeye allacaktr. KOBLERN TANIMI VE NEM Kobileri tanmlamak zere farkl lke ve kurumlar tarafndan eitli tanmlamalar yaplmtr. Bu nedenle zerinde uzlalm bir kobi tanm bulunmamaktadr. Kobilere farkl ama ve nedenlerle hizmet veren kurum ve kurulular eitli tanmlamalara gre hareket etmekte ve dolaysyla uygulamada farkllklar ortaya kmaktadr. Sz konusu farkllklar nedeniyle baz kobiler uygulamalara dhil olabilirken, dierleri uygulamalarn dnda kalabilmektedir. stelik kobilere ynelik elde edilen istatistiksel verilerin de farkl yorumlanmasna yol amaktadr (Gney, 2008: 22). Trkiyede TK, TOBB, KOSGEB vb. farkl kurumlar tarafndan farkl tanmlarn bulunmas, AB ile ibirlii gibi konularda yaanan skntlar nedeniyle AB kobi tanmyla uyumlu hale getirilmitir. Bakanlar Kurulunun 2005/9617 sayl karar ile kabul edilen KOB tanm, nitelikleri ve snflandrlmas hakkndaki ynetmelik, 18 Kasm 2005 tarihinde Resmi Gazetede yaymlanarak, yaym tarihinden alt ay sonra yrrle girmitir. Yeni ynetmelie gre kobiler, mikro lekli iletmeler; alan says on kiiden az ve yllk net sat hslat veya mali bilanosu bir milyon TLyi amayan, kk lekli iletmeler; alan says elli kiiden az ve yllk net sat hslat veya mali bilanosu be milyon TLyi amayan, orta lekli iletmeler; alan says ikiyzelli kiiden az ve yllk net sat hslat veya mali bilanosu yirmibe milyon TLyi amayan iletmeler eklinde snflandrlmtr (Akdemir, 2009:196, Karabulut, 2009:19). Kobilerin ekonomik sistem ve sosyal adan tartlamaz dzeyde neme sahip olduklar bilinmektedir. Avrupada lek ekonomisi grne alternatif olarak, 1980li yllardan itibaren kk gzeldir gr ekonomilerin en nemli elerinden biri olan kobilerin gncelliini aklamaya ynelik egemen gr olmaya balamtr. Byk iletmelerin saysnn eskiye nazaran azalma gstermesi, retim sistem ve teknolojilerinin hzla deimesi, tketici eilimlerinde yaanan deiim zellikle kiiselletirilmi mal ve hizmetlerin retilmesine ynelik ortaya kan zorunluluklar kobilerin nemini daha da hissettirmektedir. Sz konusu nem kobilerin yapsal zelliklerinden kaynaklanmaktadr. Bu zellikler; istihdama olumlu etkileri, ekonomik sistem ierisinde nemli bir paya sahip olmalar, byk iletmelere eitli i kollarnda destek olmalar, dinamik bir yapya sahip olmalar, brokrasinin az olmas, hzl karar alma, kontrol mekanizmas saysnn azl, esneklikleri ve uyum yetenekleri olarak ksaca zetlenebilmektedir (Gney, 2008:21, ukac, 2009:77, Kk, 2009:95-96). Kobilerin ekonomik hayata ilikin katklarnn yan sra sosyal hayatta da nemli roller stlendii grlmektedir. Sz konusu roller; blgeleraras gelimilik farklarn azaltma, mlkiyetin yaygnlamasn salama, giriimcilii zendirme ve demokratik bir toplumun oluturulmas olarak ifade edilebilmektedir (ukac, 2009:80).
Kobilerde hracat Performans Belirleyen Unsurlarn ncelenmesi: neglde Faaliyette Bulunan letmeler zerinde Bir Alan Aratrmas LTERATR TARAMASI
Pazarlar ve rekabetin kresellemesi, yurtd pazarlarn, byme odakl iletmelere ynelik giderek daha fazla yaamlarn srdrebilecei bir hale gelmesini salamtr. Uluslararas pazarlarda mcadele edebilmek iin yerel firmalarn yeteneklerinin snflandrld ihracat performans eitli faktrlere bamldr. Bu faktrler, verimlilik, cretler, teknolojik yenilik, dviz kuru oranlar eklinde ifade edilmektedir (Aysan, Hachasanolu, 2007:183). hracat performans, satlar, pazar byme oran, pazar pay, karllk, yatrmlarn geri dnme oran, ihracat amalar ve hedeflerinin uygulanabilirlii, salanan tatmin gibi kriterleri kapsayan geni bir gsterge ayla lmlenmektedir. Performansn llmesine ynelik bylesi geni yaklamlarn kullanlmas, birok farkl ihracat performans bulgularn kyaslamay ve performansn belirleyicileri zerine ortak bir gr oluturmay zorlatrmaktadr (Julian, 2003). hracat performansnn llmesinde objektif ve subjektif deikenler kullanlmaktadr. Objektif deikenler karllk, satlar gibi kaytl finansal deerlerden oluurken, subjektif deikenler yneticilerin ihracat faaliyetlerine ilikin alglamalarn yani finansal olmayan unsurlardan olumaktadr (Perin, 2005:142). Verimlilik ve ekonomik byme zerine serbestlemenin (liberalizasyon) etkisi son zamanlardaki politikalara ilikin tartmalarda dikkate deer bir nem almaktadr (Taymaz, Ylmaz, 2007; 127). Kresel ekonomiye ynelik eilim ve birok lkenin d ticaret a basks iddetinin bir sonucu olarak, ihracat pazarlarnda firma davran ve performans son yllarda nemli bir alma alan halini almtr. Sz konusu almalarn nemli bir blm firmalarn balang ihracat gereklerinin ve giriimlerinin aratrlmas zerine odaklanmtr. Elbette aratrmalarn ak, yerel firmalarn uluslararas evrenin gerek koullaryla karlatklar yerlerde, uluslararaslama srecinde balang aamas zerine odaklanlarak ihracat pazarlamas teorisine katkda bulunulmaktadr. Ancak, ihracatla uraan firmalarn davranlar zerine, rnein deneyimsel bilgi sahiplii ve ihracat eylemleri vb. konularda daha az grgl aratrma yapld grlmektedir. Ulusal dzeyde ihracatn arttrlmasnn muhtemel bir yolunun daha fazla ihracat yapma konusunda ihracat firmalarnn tevik edilmesi yoluyla gerekleebileceinin dikkate alnmas gerekmektedir. Mevcut ihracatlarn performans ve ihracat davrannn yasal bir hak olduu, bylesi almalarn gelecekte ihracatn gelimesi ve baarsyla ilgili kamu ve zel sektr yneticileri asndan byk nem tad sonucuna ulalmaktadr (Katsikeas, vd., 1996; 6). hracat performans ve firma davran zerine eitli aratrmalar yaplmtr. Ksaca yaplan aratrmalara deinilecek olursa; Aysan ve Hachasanolu (2007), Trkiye retim sektrnn ihracat performans belirleyicilerinin aratrlmasna ynelik 1996-2006 dnemini kapsayan retim sanayi verilerinin bir panel yardmyla ihracat tedarik fonksiyonu tahmin edilmeye allmtr. almada, ihracat performansna etki eden eitli faktrler olduu belirtilmi ve maliyet rekabetinin rol ortaya koyularak vurgulanmtr. Katsikeas, Piercy ve Loannidis (1996) tarafndan yaplan almada, ihracat performans; iletme bykl, ihracat deneyimi, ihracat tevikleri, ihracatta karlalan problemler, rekabeti zellikler, ihracat taahhtleri gibi deikenler firma davran ile ilikilendirmitir. Ibeh (2003) tarafndan gerekletirilen aratrmada, karar alclarn zellikleri, iletme zellikleri ve iletmeye zg yetkinlikler ile ihracat performans arasndaki ilikilere yer verilmektedir. letme dzeyinde ihracat davran aratrmasnn, dsal evreye ilikin faktrler, iletmeye zg yetkinlikler ve karar alclarn zellikleri olmak zere kategoride deerlendirilebilecei ifade edilmektedir. Nazar, Saleem (2009), ihracat performansna etki eden unsurlar; ynetim zellikleri olarak; tutumsal zellikler, yetenek temelli zellikler, davransal zellikler, iletme zellikleri ve yetenekleri olarak; iletme bykl, teknoloji dzeyi, yurtd balant ve a yaps, bilgi ve ihracat planlamas, ihracat pazarlamas stratejik ynetimi olarak; uluslararas pazarlama aratrmas kullanm, pazar blmleme ve hedef pazarlama, rn zellikleri, fiyatlama, datm ve tutundurma eklinde ifade etmektedir. Thirkell ve Dau (1998;814), ihracat engelleri, ihracat eilimi, ihracat problemleri, ihracat yapmayanlarla ihracatlarn kyaslanmas, ihracat satlar, ihracat dzeyi, ihracat byme younluu ve ihracatla ilgili ynetimin alglamalar olarak sekiz balk altnda belirtmitir. lk drt yaklam, ihracat aktivitesiyle ilgili stesinden gelinecek balang engelleridir ve temelde ihracata balama karar noktasnda odaklanlmaktadr. Sonraki yaklam, ihracat sonucu oluan sonular belirten ve belirli ihracat faaliyeti dzeyine odaklanan yaklamlardr. Bu yaklamlar, objektif ve ekonomik temelli lmleri ifade etmektedir. Son olarak sekizinci yaklam, ekonomik ve stratejik olarak tepe ynetiminin gerek baarsnn daha sbjektif bir ekilde deerlendirilmesini ele almaktadr. Julian (2003), ihracat pazarlamas performansn istatistiksel olarak anlamlln Taylanddaki ihracat firmalar zerine yaptklar aratrmada belirlemeye almtr. avugil ve Zou (1994) tarafndan gelitirilen ihracat performans leini kullanarak Taylanddaki ihracat firmalar zerinde test etmilerdir. Styles, Ambler (2000), ihracat performans zerine gerekletirilen aratrmalarn ounun pazarlama stratejisi ve pazar evresi ile ilgili firmaya ilikin faktrler zerine odaklanlarak yapldn, ilikisel konularn ak bir ekilde ortaya koyulmadn ifade etmektedir. Gerekletirdikleri aratrmann ihracat performans zerine gven ve iliki 3
taahhd gibi ilikisel deikenlerin etkisinin ampirik olarak incelenerek literatrdeki sz konusu boluu doldurmay amalad ifade etmilerdir. Maurel (2009), Styles, Ambler (1994) tarafndan gerekletirilen aratrmada, ihracat performansna etki eden faktrler snflandrma dikkate alnarak incelenmitir. Bunlar isel faktrler, dsal faktrler ve ihracat stratejisidir. hracat performansna etki eden isel faktrler, iletme zellikleri, iletme ynetimi, teknolojik kaynaklar ve karar alclarn zellikleri olarak ele alnmtr. Dsal faktrler ise, iletme evresi ve sektrel zelliklerdir. hracat stratejisinin belirleyicileri olarak, pazarlama karmas stratejileri, i ortaklar ile ilikiler, rn adaptasyonu, corafik farkllatrma veya odaklanma ve ni stratejisi incelenmitir. hracat performansna etki eden deikenlere ynelik gelitirilen model ise ekil 1de gsterilmektedir.
ekil 1: hracat Performansna Etki Eden Faktrlere likin Model Kaynak: Maurel, 2009; 119. Mavrogiannis vd. (2008), ihracat performansnn btnleik bir modelini belirlemeye ve gelitirmeye almlardr. almann bulgularnda ise, ihracat performansnn belirleyicileri ihracat pazarlama karmas, giriimsel odaklanma, ticari engeller ve ihracat problemleri belirlenmitir. Thirkell ve Dau (1998), Pazar odakllk ile ihracat performans arasndaki ilikiyi A&S modelindeki deikenleri kullanarak ortaya koymaya almlardr. OCass ve Julian (2003), iletme zellikleri, evre zellikleri ve pazarlama karmas zelliklerinin ihracat pazarlamas performans zerindeki etkilerinin incelemilerdir. Lu ve Julian (2007) tarafndan gerekletirilen aratrmada, internettin iletiimsel yn ele alnm ve isel ve dsal iletiimin srdrlmesi, tam zamannda retim ve teslimat, ilikisel pazarlama ve a alan uygulamasnn iletmelerin baarl bir ekilde uluslararaslama srecinde byk nem tad vurgulanmtr. nternetin, potansiyel yabanc mterilerle, stratejik ortaklarla, ticari kurulular ve araclarla geni bir iletiim a oluturulmasna katk salamaktadr. Ayrca, ift ynl iletiim yapabilme sonucu uzun dnemli ilikilerin kurulmasna olanak salamaktadr. Toften (2005), Kksal (2008), ihracat pazar bilgisi kullanmnn ihracat bilgisi ve ihracat performans zerine olan etkisini, La vd. (2005) baarl bir ekilde ihracat yaplabilmesine olanak salanmasnda hizmet ihracat pazarlamasnn belirleyicilerini incelemilerdir. Literatrde bulunan eitli aratrmalara deinildikten sonra aratrma metodolojisine yer verilmektedir. ARATIRMANIN AMACI, YNTEM, KAPSAMI VE SINIRLILIKLARI almann ncelikli amac, ihracat performansna etki eden unsurlarn belirlenmesidir. Sz konusu amala, literatrde incelenen aratrmalardan yararlanlarak (Tooksoon ve Mohamad, 2008; Freeman ve Lawley, 2005; Valos ve Baker, 1996; Perin, 2005; Styles ve Ambler, 2000; Maurel, 2009; Julian, 2003) ihracat performanslarn etkileyen faktrler; iletme zellikleri, yneticilerin tutumlar, ihracat pazarlamas stratejileri ve evresel koullar balklar altnda ele alnarak ifadeler oluturulmutur. Aratrma literatrdeki aratrmalar yoluyla oluturulan ifadeleri lmeye ynelik sistematik bir ekilde veri toplamaya olanak veren anket yntemi ile gerekletirilmitir. Anket formu, ynetici zelliklerinin incelenmesi, iletme zelliklerinin incelenmesi, ihracat performanslarna ilikin incelemeler ve ihracata etkisi olan unsurlarn incelenmesi olmak zere drt blmden olumaktadr. Aratrma sonucunda elde edilen veriler betimleyici istatistiksel analizler ve ok deikenli istatistiksel analizler yardmyla 4
SPSS 13 paket programnda analiz edilmitir. ncelikle betimleyici analizlerden olan frekans ve yzde analizleri gerekletirilmi, daha sonra aratrmann amacna ynelik olarak faktr analizi uygulanmtr. alma kapsamn, neglde faaliyet gsteren firmalar oluturmaktadr ve sadece ihracat yapan iletmeler zerine inceleme yaplmtr. Aratrmann en nemli kstlarndan birisi negl iletmelerinin nemli bir blmnn mobilya ve tekstil sektrnde faaliyet gsteren iletmelerden olumasdr. Bu nedenle, arlkl iletme grubunu mobilya iletmeleri ve tekstil iletmeleri oluturmaktadr. Anketlerin iletmelere ulatrlmasnda konuyla bilgilendirilmi anketrler kullanlm olup, kolayda rnekleme yntemiyle 105 iletmeden veriler toplanmtr. Verilerin snflandrlmas ve bilgisayar ortamna girileri srasnda eksik veriler bulunan ve yetersiz anketler inceleme d braklmtr. Toplam olarak 95 firmadan dnen anketler incelemeye alnm olup aadaki bulgular elde edilmitir. Aratrma Bulgularnn Analizi Aratrmada, betimleyici istatistiksel analiz yntemleri ve yorumlayc istatistiksel analiz yntemleri kullanlmtr. ncelikle, lee ilikin gvenilirlik analizi ve betimleyici istatistiksel analizler sonucu elde edilen bilgilere yer verilmektedir. Gvenilirlik Analizi Gerekletirilen aratrmann gvenilirlik analizinde Cronbach Alfa () deeri ele alnmtr. Gvenilirlik analizi iki boyutlu olarak yaplmtr. ncelikle aratrma kapsamnda ncelikle ihracat performans ve ihracat performansna etki eden unsurlara ilikin deerlendirmeler, ikinci olarak faktr analizi sonucunda elde edilen 6 faktrn isel gvenilirlii incelenmitir. Faktr analizi sonucunda elde edilen faktrlerin gvenilirlik deerleri ileride verilmektedir. ihracat performans ve ihracat performansna etki eden unsurlarn genel gvenilirlik deerleri ise tablo 1de verilmitir. Tablo 1: Gvenilirlik Deerleri Boyutlar hracat performansna ynelik deerlendirmeler hracat performansn etkileyen unsurlar lein genel deerlendirmesi Cronbach Alfa () ,907 ,960 ,967
lee ilikin Cronbach Alfa () deerlerine bakldnda hem boyutsal olarak hem de genel olarak lein yksek bir gvenilirlik deerlerine sahip olduu belirlenmitir. ARATIRMANIN BULGULARI Betimleyici statistiksel Analiz Bulgular Betimleyici istatistiksel analizler kapsamnda, aratrmaya katlan iletme yneticilerinin cinsiyet, eitim durumu, ynetim dzeyleri ve ynetim deneyimi zellikleri; iletmelerin ise alan says, ihracat yaptklar lke says, kalite belgesine sahiplik ve faaliyet alanlarna ilikin zellikleri incelenmitir. fade edilen zelliklere ilikin frekanslar, yzdeleri ve ortalamalar tablo 2de gsterilmektedir.
Kobilerde hracat Performans Belirleyen Unsurlarn ncelenmesi: neglde Faaliyette Bulunan letmeler zerinde Bir Alan Aratrmas Tablo 2. Ynetici ve letme zelliklerine likin Betimleyici Veriler Ynetici zellikleri Fr. % letme zellikleri Cinsiyet alan Says Kadn 23 24,2 1-50 Aras Erkek 72 75,8 50-250 Aras 250> Den Fazla Eitim Durumu hracat Deneyimi Ortaretim 10 10,5 1-5 Yl Aras Den. Lise 40 42,1 6-10 Yl Aras Den. nlisans 10 10,5 11-15 Yl Aras Den. Lisans 32 33,7 16- Yldan Fazla Den Lisanst 3 3,2 Ynetim Dzeyi Kalite Belgesine Sahiplik Alt Dzey 5 5,3 Evet Orta Dzey 56 58,9 Hayr st Dzey 34 35,8 Toplam Ynetici Deneyimi 1-5 Yl Aras Den. 43 45,3 6-10 Yl Aras Den. 34 35,8 11-15 Yl Aras Den. 9 9,5 16- Yldan Fazla Den 9 9,5 95 100 Genel Toplam letmelerin Faaliyet Alanlar Madencilik Sanayi Gda ve Ttn Sanayi Dokuma ve Hazr Giyim Sanayi Kat rnleri ve Ambalaj Sanayi Kimya, Pet. r., Lastik ve Plastik S. Ta ve Topraa Dayal retim San. Makine retimi ve Metal Eya San. Otomotiv Sanayi Elektronik Ara ve Gere retim San Orman rnleri ve Mobilya Sanayi Bilgi ve letiim Teknolojileri Sanayi Dier Toplam
Aydn Kayaba Hakan Kirac Zafer Kanberolu Ahmet Ouz Fr. 56 31 8 58 30 5 2 % 58,9 32,6 8,4 61,1 31,6 5,3 2,1
48 47 95
50,5 49,5 100
-4 22 1 5 1 3 1 -58 --95
-4,2 23,2 1,1 5,3 1,1 3,2 1,1 -61,1 --100
hracat yaplan lke says deikenine 78 iletme cevap vermi ve ortalamas 6,14 olarak belirlenmitir. letmelerin ihracat yaptklar lke says 1-35 arasnda deimektedir. Baz iletmeler bu soruyu bo brakmlardr. Aratrmaya katlan iletmelerin bazlar fason retim yaptklarn bu nedenle kalite belgesi bulundurmadklarn ifade ederken genel olarak ISO-TSE belgelerine sahiplik olduu belirlenmitir. letmelerin ihracat performanslarn lmeye ynelik ifadelere ilikin deerlendirmelerinin ortalamalar tablo 3de gsterilmektedir.
Kobilerde hracat Performans Belirleyen Unsurlarn ncelenmesi: neglde Faaliyette Bulunan letmeler zerinde Bir Alan Aratrmas Tablo 3: hracat Performanslarn lmeye Ynelik Deerlendirmeler fadeler Xort hracat pazarnda mteri memnuniyetimiz yksek dzeydedir 4,21 ,944 Planladmz ihracat satlarna ulamaktayz 3,92 1,054 hracat karllmz tatminkar dzeydedir 3,96 ,983 hracat ilemlerini baarl bir ekilde yapmaktayz 4,28 ,895 hracatta rekabet dzeyimiz giderek artmaktadr Kalite dzeyimiz giderek gelimektedir hracat pazarlarndaki mterilerle uzun vadeli ilikilerimiz gelimektedir hracat yetkinliimiz giderek artmaktadr hracat Pazar paymz yeterli byklktedir hracat pazarmzn byme oran yksektir hracat satlarmz giderek artmaktadr Genel Ortalama Xort= (1-2,33 dk, 2,34-3,66 orta, 3,67-5 yksek) 4,24 4,32 4,35 4,18 3,61 3,93 4,00 4,09 ,986 ,791 ,770 ,866 1,274 1,039 1,010 ,702
Aydn Kayaba Hakan Kirac Zafer Kanberolu Ahmet Ouz Yorum Yksek Yksek Yksek Yksek Yksek Yksek Yksek Yksek Yksek Yksek Yksek Yksek
Yorumlayc statistiksel Analizler Faktr analizi, bir grup deiken arasndaki ilikilere dayanlarak verilerin daha anlaml ve zet bir biimde sunumunu salayan bir analiz yntemidir (Nakip, 2003;403). Aratrma deikenleri arasndaki ilikilere baklarak daha zet bir perspektif salamak amacyla gerekletirilen faktr analizi sonucunda 6 faktr belirlenmi olup, ilgili faktrlere ilikin analiz deerleri ve faktr ykleri tablo 4 ve tablo 5de gsterilmektedir. Tablo 4. KMO ve Bartletts Testi Bulgular Kaiser-Meyer-Olkin Measure of Sampling Adequacy ,871 Bartlett's Test of Approx. Chi-Square 1653,463 Sphericity df 351,000 Sig. ,000 Faktr analizi sonucunda elde edilen KMO ve Bartletts testi sonularna baktmzda: KMO deeri ,871 ve Bartletts ,000 olarak belirlenmitir. Analiz sonucunda 6 faktr elde edilmi ve elde edilen faktrler toplam varyansn %69,360n aklamaktadr. Faktrler deikenler ve literatrdeki almalar dikkate alnarak faktr isimlendirilmitir. Faktrler ve faktr ykleri tablo 5te gsterilmektedir. Tablo 5. Faktr Analizi Sonular ve Alfa Deerleri Kaynaklar Ynetsel Pazarlama Bilgi Paylam Pazar Rekabet ve Tekno. Faaliyetler Yetenekleri zellikleri Unsurlar Yap PB21 ,484 PB3 ,653 PB14 ,564 PB40 ,632 PB10 ,697 PB33 ,839 PB26 ,412 PB4 ,736 PB22 ,722 PB41 ,500 PB13 ,634 PB34 ,702 PB28 ,662 PB6 ,778 PB23 ,782 PB42 ,696 PB20 ,505 PB36 ,602 PB29 ,741 PB7 ,835 PB24 ,739 PB43 ,619 PB30 ,715 PB8 ,815 PB44 ,616 PB31 PB32 Aklanan Varyans C.Alfa () ,786 ,651 15,008 15,008 ,889
14,481 29,489 ,813
11,383 40,872 ,849
10,511 51,383 ,812
10,308 61,692 ,754
7,669 69,360 ,621
A.Varyans: 69,360; Temel Bileenler An.; Varimax Rotasyon; PB: hracat Performans Belirleyicileri
Kobilerde hracat Performans Belirleyen Unsurlarn ncelenmesi: neglde Faaliyette Bulunan letmeler zerinde Bir Alan Aratrmas Tablo 6: Faktrlere likin Ortalamalar ve Standart Sapma Deerleri 1.Rekabet Unsurlar Faktrne Dahil Olan Deikenler Yneticilerimiz ihracat rekabet arac olarak grmektedir hracat pazarlarnda tutundurma faaliyetlerine arlk vermekteyiz Fiyat rekabetinden ziyade kaliteye nem vermekteyiz hracat pazarndaki rekabet younluu yksektir hracat pazarndaki gelimeleri srekli izlemekteyiz hracat pazarndaki rn ve hizmetlere ynelik servis dzeyimiz yksektir hracat pazarnn zelliklerine uygun olarak pazarlama stratejilerimizi uyarlamaktayz Faktre Dahil Olan Tm Deikenler 2.Kaynaklar ve Teknolojik Yap Faktrne Dahil Olan Deikenler letmemizin ihracata ynelik kaynaklar yeterli dzeydedir letmemizin teknoloji kullanm dzeyi yksektir letmemizin bilgi teknolojisi alt yaps gldr letmemizde ileri retim teknolojisi kullanlmaktadr letmemizdeki retim srelerinde teknolojik olanaklardan yksek dzeyde faydalanlmaktadr Faktre Dahil Olan Tm Deikenler 3.Ynetsel Faaliyetler Faktrne Dahil Olan Deikenler Yneticilerimiz yabanc kltrleri yakndan tanmaktadr Yneticilerimiz ihracat konusunda grevli personeli motive edebilmektedir letmemiz ihracat pazarlarndaki firmann araclarna eitli tevikler salamaktadr hracat pazarlarndaki satlara zel eitim programlar uygulanmaktadr Faktre Dahil Olan Tm Deikenler 4.Pazarlama Yetenekleri Faktrne Dahil Olan Deikenler Mterilerle ilikilerimizi srekli gelitirmekteyiz Pazar blmlendirme ve hedef pazar seimi stratejilerini kullanmaktayz Garanti koullarmz ve mteri hizmetlerimiz yeterli dzeydedir rnlerimizin teslimat zaman sektrdeki rakiplerden daha iyidir hracat pazarndaki kanal ilikilerimiz yksek dzeydedir Faktre Dahil Olan Tm Deikenler 5.Bilgi Paylam Faktrne Dahil Olan Deikenler letmemizin yurtd balant noktalaryla bilgi paylam yksektir Yneticilerimiz yabanc pazarlar hakknda bilgi sahibidir Yneticilerimiz ihracat avantajl bir strateji olarak grmektedir Faktre Dahil Olan Tm Deikenler 6.Pazar zellikleri Faktrne Dahil Olan Deikenler hracat pazarndaki hkmetin pazara mdahalesi dktr hracat pazarnda eitli engellerle karlamaktayz hracat pazarndaki rnlerinizin baka rnlerle ikame edilebilir Faktre Dahil Olan Tm Deikenler
Xort 3,873 3,905 4,136 3,968 4,000 3,957 4,021 3,980 Xort 3,768 3,947 3,705 3,778 3,715 3,783 Xort 3,389 3,452 3,252 3,063 3,289 Xort 4,326 4,042 4,084 4,042 3,831 4,065 Xort 3,726 3,800 3,989 3,838 Xort 3,505 3,694 3,336 3,512
,991 1,000 1,058 ,939 ,978 1,051 ,989 0,776 1,095 ,926 1,030 ,947 ,930 0,853 1,339 1,155 1,246 1,294 1,045 ,750 ,966 ,833 ,966 1,068 0,697 1,086 1,047 1,005 0,857 1,382 1,158 1,441 1,005
Tablo 5te yer alan verilere gre, rekabet unsurlar varyansn %15,008ini, kaynaklar ve teknolojik yap %14,481ini, ynetsel faaliyetler %11,383n, pazarlama yetenekleri %10,511, bilgi paylam %10,308ini ve pazar zellikleri %7,669unu; toplam olarak %69,360n aklamaktadr. ncelenen faktrlere dahil edilen deikenler ve sz konusu deikenlere ilikin ortalamalar ve standart sapma deerleri ise tablo 6da yer almaktadr. Elde edilen 6 faktre dahil olan ve iletmelerin ihracat performansna etki eden unsurlara ilikin olarak en yksek ortalama ve en dk standart sapma deerlerine sahip olan unsurlarn pazarlama yetenekleri olduu grlmektedir. Pazarlama yeteneklerine dahil edilen deikenlerin biri dnda tamamnn aritmetik ortalama deeri 4n zerindedir. Bu bulgu, ihracat yapan iletmelerin pazarlama yeteneklerinin gl olduunu gstermektedir. Dier deikenlerin de nemli derecede etkili deikenler olduklar, elde edilen veriler dikkate alnarak ifade edilebilmektedir. letmelerin ihracat performanslar ve bu performansa etki eden faktrler arasndaki korelasyon tablo 6da yer almaktadr. Bu tabloya bakldnda, ihracat performans ile pozitif ynde en yksek derecede ilikili olan faktrn rekabet unsurlar olduu grlmektedir. Bunun yannda, bilgi paylam ve pazarlama yetenekleri faktrleri de ihracat performans ile yksek dzeyde ilikili olan faktrlerdir. hracat perfornans ile ihracat performansna etki eden faktrler arasndaki ilikilere gz attktan sonra, ihracat performansna etki eden faktrlerin arasndaki ilikileri incelemekte yarar vardr. Tablo 7ye bakldnda, rekabet unsurlar ile bilgi paylam, pazarlama yetenekleri ile bilgi paylam ve pazarlama yetenekleri ile rekabet unsurlar arasnda yksek dzeyde pozitif ynde iliki olduu grlmektedir. Tablo 7. hracat Performans ve hracat Performansna Etki Eden Faktrler Arasndaki Korelasyon Deikenler r RU KTY YF PY BP P Pearson-Corr. RU p (ift-ynl) Pearson-Corr. ,627 KTY p (ift-ynl) ,000 Pearson-Corr. ,574 ,604 YF p (ift-ynl) ,000 ,000 Pearson-Corr. ,667 ,582 ,585 PY p (ift-ynl) ,000 ,000 ,000 Pearson-Corr. ,758 ,596 ,571 663 BP p (ift-ynl) ,000 ,000 ,000 ,000 Pearson-Corr. -,103 ,073 ,147 -,102 -,127 P p (ift-ynl) ,320 ,482 ,156 ,327 ,222 Pearson-Corr. -,200 P ,703 ,643 ,434 ,680 ,691 p (ift-ynl) ,052 ,000 ,000 ,000 ,000 ,000 n (95); p: ,01 dzeyinde ift ynl anlamllk hracat performans ile bu performansa etki edebilecek deikenler arasndaki korelasyon incelendikten sonra, ihracat performans zerinde nemli lde belirleyici olan deikenlerin ortaya konulmas iin yaplan oklu regresyon bulgularna gz atlmas gerekmektedir. Tablo 8de oklu regresyon analizine ilikin bulgular yer almaktadr. oklu regresyon analizine bamsz deikenlerden hangilerinin katlacann saptanmasnda Forward Selection yntemi tercih edilmitir. Forward Selection yntemi, analiz sonucu oluturulacak regresyon modeline girecek her bir bamsz deikenin etkisinin llmesi ve sz konusu modeli nemli derecede etkilemeyecek deikenlerin modelden karlmasdr (Kalayc, 2006:260). Yaplacak analizde bu yntemin kullanlmasyla; ynetsel faaliyetler ve bilgi paylam deikenlerinin parametreleri anlamsz olduu iin (p>0,05) analizden karlm ve geriye kalan drt bamsz deikenle analiz gerekletirilmitir.
oklu dorusal regresyon analizi sonucu drt model oluturulmutur. F istatistii bulgusu, drt modelin de anlaml olduunu (p<0,001) belirtmektedir. Bu bulgu, drt modelin de kullanlabileceini gstermektedir. Rekabet unsurlar, oluturulan ilk modelde tek bana ihracat performansnn % 49,5ini aklamaktadr. Ayrca, rekabet unsurlar drt modelde de yer almaktadr. Model 1 2 3 4 Model 1 Sabit Terim Rekabet Unsurlar Sabit Terim Rekabet Unsurlar Pazarlama Yetenek Sabit Terim Rekabet Unsurlar Pazarlama Yetenek Kay.ve Tek. Yap Sabit Terim Rekabet Unsurlar Pazarlama Yetenek Kay.ve Tek. Yap Pazar zellikleri Tablo 8. oklu Regresyon Analizine likin Bulgular R R2 S.H. F 0,703 0,495 0,501 91,016 0,758 0,575 0,462 62,267 0,781 0,610 0,445 47,493 0,797 0,635 0,433 39,085 B 1,564 0,636 0,921 0,407 0,383 0,832 0,309 0,309 0,206 1,286 0,283 0,286 0,241 -0,112 S.H. 0,270 0,067 0,293 0,082 0,092 0,284 0,086 0,092 0,072 0,333 0,085 0,090 0,071 0,046 Beta 0,703 0,450 0,381 0,342 0,307 0,251 0,313 0,285 0,293 -0,160 P 0,000 0,000 0,000 0,000 t 5,786 9,540 3,145 4,931 4,175 2,931 3,576 3,352 2,863 3,866 3,341 3,181 3,369 -2,452 P 0,000 0,000 0,002 0,000 0,000 0,004 0,001 0,001 0,005 0,000 0,001 0,002 0,001 0,006
Oluturulan drdnc ve son modelde yer alan rekabet unsurlar, pazarlama yetenekleri, kaynaklar ve teknolojik yap ve pazar zellikleri deikenleri ile ihracat performans arasnda pozitif ynl ve gl bir dorusal ilikinin olduu (r=0,797) grlmektedir. Ayrca, sz konusu deikenlerin ihracat performansndaki deiimin % 63,5ini aklad ortaya kmtr. Bu modele gre kurulacak regresyon denklemi yledir: hracat Performans= 1,286 + (rekabet unsurlar X 0,283) + (pazarlama yetenekleri X 0,286) + (kaynaklar ve teknolojik yap X 0,241) - (pazar zellikleri X 0,112) Ancak drdnc modelde yer alan pazar zellikleri deikeninin ihracat performans zerinde olumsuz ynde bir etkisinin olduu gzden karlmamaldr. SONU VE NERLER lkelerin ve bir alt dzeyde iletmelerin ekonomik sistem asndan en fazla nem vermeleri gereken konularn banda ihracat gelmektedir. hracat ve ithalat arasnda dengenin saland ekonomik sistemler baka bir ifade ile ithalatndan fazla ihracat yapan ekonomiler salkl bir ekilde byme zelliine sahip olabileceklerdir. Bu alardan bakldnda ekonomik sistemin makro ve mikro dzeyde baarl bir ekilde iletilebilmesinde ihracatn gelitirilmesinin nemi byktr. letmelerin baarl bir ekilde ihracat yapabilmeleri ihracat pazarlamas planlar gelitirebilmeleri ile mmkn olabilecektir. hracat pazarlarnn yaps, ileyii, zellikleri ile iletme zelliklerinin dengeli bir ekilde uyumlu hale getirilmesi sz konusu planlamalar sonucunda oluturulabilmektedir. Bu nedenle, performans yksek bir ihracat yapabilmenin anahtarlarnn belirlenmesi nemli bir ynetsel karar noktasn ifade etmektedir. Bu almann ana amacn, ihracat performansna etki eden faktrlerin incelenmesi oluturmaktadr. 10
neglde faaliyet gsteren iletmeler zerinde anket teknii yardmyla gerekletirilen alma sonucunda elde edilen bulgular zetleyerek yorumlamakta yarar vardr. ncelikle yaplan faktr analiziyle ihracat perfomansn belirleyen deikenler snflandrlm ve 6 faktr ortaya kmtr. Bu faktrlerden pazarlama yetenekleri faktrnn en yksek ortalama deerine sahip olduu grlmektedir. Bu bulgu, aratrmaya katlan iletmelerin pazarlama yeteneklerine verdii nem dzeyini yanstmaktadr. Ayrca, sz konusu iletmelerin en az nem ykledii faktrn ynetsel faaliyetler olduu ortaya kmtr. hracat performans ile ihracat performansn belirleyen faktrler arasndaki korelasyon ilikisi incelendiinde; srasyla rekabet unsurlar, bilgi paylam ve pazarlama yeteneklerinin ihracat performansyla pozitif ynde en yksek dzeyde ilikili olan faktrler olduu grlmektedir. Bunun yannda, ynetsel faaliyetler faktrnn ihracat performans ile pozitif ynde en dk dzeyde ilikili faktr olduu ve pazar zellikleri faktrnn anlamllk snrnda olmakla beraber, ihracat performans ile negatif ynde ilikili bulunduu karmza kmaktadr. Yaplan korelasyon analizi ile ortaya kan bulgular inceledikten sonra bir adm teye gidilerek ihracat performansn belirleyen olas deikenler ile ihracat performans arasndaki nedensel iliki yaplan oklu regresyon analiziyle ortaya konulmutur. Yaplan analiz sonucu, rekabet unsurlar, pazarlama yetenekleri, kaynaklar ve teknolojik yap ve pazar zellikleri deikenlerinin ihracat performans zerinde anlaml dzeyde etkide bulunduu saptanmtr. Bu deikenlerden ilk nn ihracat performans zerinde pozitif ynde, pazar zellikleri deikeninin ise negatif ynde etkisinin olduu ortaya kmtr. Bu bulgu aratrmann en dikkat ekici bulgularndan biridir ve bu konuda birka yorum yapabilmek olasdr. lk olarak, rekabet unsurlar deikeninin ihracat performans zerinde en fazla etkisi olan deiken olduunun ortaya kmas, bu faktr oluturan deikenlerin incelenmesi gerektiini gstermektedir. Bu faktre bakldnda, pazara ynelik pazarlama stratejilerini uygulama, pazar izleme, pazardaki youn rekabetin farknda olma ve ihracat rekabet arac olarak grme, rnde kaliteye nem verme ve rn destekleyen hizmetler zerinde younlama gibi deikenlere nem verilmesinin, iletmelerin ihracat performansn olumlu ynde etkiledii anlalmaktadr. kinci olarak; mteri ilikilerini ve datm kanal ilikilerini gelitirme, seilen hedef pazarlara uygun pazarlama stratejilerini kurgulama, rnleri rakiplerden daha hzl teslim etme ve sat sonras yeterli dzeyde hizmet sunma gibi deikenlerden oluan pazarlama yeteneklerine verilen nem dzeyinin ihracat performans zerinde rekabet unsurlar faktrnden sonra ikinci derece nemli etkiyi yapt anlalmaktadr. Rekabet unsurlar ve pazarlama yetenekleri deikenlerinden sonra; yeterli kaynak, teknolojik altyap ve bilgi birikimini ifade eden kaynaklar ve teknolojik yap faktrnn ihracat performansndaki deiimlerden bir blmn aklad ortaya kmtr. Son olarak, hkmetler tarafndan pazara yaplan mdahaleler, konulan yasal engeller ve oluan ikame rnler gibi deikenlerden oluan pazar zellikleri faktrnn ihracat performansn olumsuz ynde etkiledii belirlenmitir. Buraya kadar deinilmeyen ynetsel faaliyetler ve bilgi paylam faktrlerinin ise, ihracat performans zerinde anlaml bir etkisinin olmad saptanmtr. Aratrmadan elde edilen bulgular ve litaratr taramas sonucu KOBlere nerilerimiz unlardr: KOBlerin ihracat performanslarn arttrabilmek iin ncelikle rekabeti stratejiler zerine younlamalar gerekmektedir. kinci olarak pazarlama yeteneklerini gelitirme konusunda gerekli abalarn gsterilmesi, ihracat performansnda iletmelere olumlu sonular dourabilecektir. Ayrca, gerekli teknolojik altyap ve bilgi birikiminin olduu alanlara younlalmas da ihracat performansnn daha da artmasn salayabilecektir. Son olarak, ihracat yaplan pazarlardaki gelimelerin incelenmesi, bu pazarlarda iletmenin ve faaliyet gsterdii sektrn SWOT analizinin yaplmas, gerekli stratejilerin oluturulmas ve etkili kararlarn alnmasnda nem arz edecektir. KAYNAKA Akdemir, A. (2009). letmeciliin Temel Bilgileri, Mevzuata, Giriimcilie, Uygulamaya, Global Krize Duyarl Yeniliklerle Gncellenmi ve Geniletilmi Bask, Ekin, Ankara. Aysan, A.F. ve Hachasanolu, Y.S. (2007). Investtigation into Determinants of Turkish Export-Boom In The 2000s, The Journal of International Trade and Diplomacy, 1 (2), Fall 2007: 159-202. ukac, Y.C. (2009). Giriimcilik ve Kk letmeler, (Editr: Mehmet Tikici ve Ali Aksoy), Nobel, Ankara.
11
Freeman, J. ve Lawley, M. (2005). Export Performance: A Framework For Comparison of Regional and Metropolitan Sme Exporters, Anzmac 2005, http://smib.vuw.ac.nz:8081/WWW/ANZMAC2005/cdsite/pdfs/9-Marketing-Int-C-Cultural-Env/9-Freeman.pdf -Eriim 18/06/2009). Gney, S. (2008). Giriimcilik, Temel Kavramlar ve Baz Gncel Konular, Siyasal Kitabevi, Ankara. Ibeh, K.I.N. (2003). On The Internal Drivers of Export Performance Among Nigerian Firms: Empirical Findings and Implications, Management Decision, 41/3, pp. 217-225. Julian, C.C. (2003). Examining The Antecedents of Export Marketing Performance of Thai Export Ventures, Journal of Asia-Pasific Business, Vol:5/1, pp.3-17. Kalayc, . (2006). SPSS Uygulamal ok Deikenli statistik Teknikleri, 2. Bask, Asil Yayn Datm, Ankara. Karabulut, T. (2009). Giriimcilik ve Srdrlebilirlii, Papatya, Yaynclk, stanbul, zmir, Ankara, Adana. Katsikeas, C.S., Piercy, N.F., Loannidis, C. (1996). Determinants of Export Performance In A European Context, European Journal Of Marketing, Vol: 30, No:6, pp. 6-35. Kksal, M.H. (2008). How Export Marketing Research Affects Company Export Performance: Evidence From Turkish Companies, Marketing Intelligence and Planning, Vol:26, No:4, pp.416-430. Kk, O. (2009). Giriimcilik ve Kk letme Ynetimi, Sekin, Ankara. La, V.Q., Patterson, P.G., Styles, C.W. (2005). Determinants Of Export Performance Across Service Types: A Conceptual Model, Journal of Service Marketing, 19/6, pp.379-391. Maurel, C. (2009). Determinants of Export Performance In French Wine SMEs, International Journal Of Wine Business Research, Vol:21, No:2, pp.118-142. Mavrogiannis, M., Michael A., Bourlakis, P.J., Dawson, M.R.N. (2008). Assessing Export Performance in The Greek Food and Beverage Industry: An Integrated Structural Equation Model Approach, British Food Journal, Vol. 110, No:7, pp..638-654. Nakip, M. (2003). Pazarlama Aratrmalar: Teknikler ve (SPSS Destekli) Teknikler, Sekin, Ankara. Nazar, M.S. ve Saleem, H.M.N. (2009). Firm-Level Determinants of Export Performance, International Business of Economic Research Journal, Vol: 8, No:2, February, pp. 105-112. Nhat Lu, V., Julian, C.C. (2007). The Internet and Export Marketing Performance, Asia Paisific Journal of Marketing and Logistics, Vol. 19, No:2, pp. 127-144. OCass, A., Julian, C. (2003). Examining Firm and Environmental Influences on Export Marketing Mix Strategy and Export Performance of Australian Exporters, European Journal of Marketing, Vol:37, No:3/4, pp. 366-384. Perin, S. (2005). hracat Performanslarn Belirleyen Faktrlerin Belirlenmesi ve Firmalarn hracat Performans llerine Gre Snflandrlmasndaki Rol: SO 1000 Sanayi Firmalar Uygulamas, Kocaeli niv. Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, 9, 2005/1, ss.139-155. Schroder, B., Banzon, A., Mavondo, F. (2001). Strategy, Strategy Implementation and Export Performance of Developing Country Exporters: The Case Of Philippines, http://smib.vuw.ac.nz:8081/WWW/ANZMAC2001/anzmac/AUTHORS/pdfs/Schroder.pdf Styles, C. ve Ambler, T. (1994). Successfull Export Practice: The UK Experience, International Marketing Rewiev, Vol:11, No:6, pp.23-47. Styles, C., Ambler, T. (2000). The Impact of Relational Variables on Export Performance: An Empirical Investigation in Australia and The UK, Australian Journal of Management, Vol: 25, No:3, December, pp. 261-281. Taymaz, E. ve Ylmaz, K. (2007). Productivity and Trade Orientation: Turkish Manufacturing Industry Before and After The Customs Union, The Journal of International Trade and Diplomacy, 1 (1), Spring, 127-154. Thirkell, P.C. ve Dau, R. (1998). Export Performance: Success Determinants For New Zealand Manufacturing Exporters, European Journal of Marketing, Vol:32, No: 9/10, pp. 813.829. Toften, K. (2005). The Influence of Export Information Use on Export Knowledge and Performance: Some Empirical Evidence, Marketing Intelligence and Planning, Vol.23, No:2, pp.200-219. Tooksoon P. ve Mohamad, O. (2008). Marketing Capability and Export Performance: Evidence From Thai AgroBased Firms, The 2008 International Conference on Business and Information (BAI2008), Organized by Academy of Taiwan Information Systems Research (ATISR), July 7-9,Seoul, South Korea academicpapers.org/ocs2/session/Papers/G5/821-1220-1-RV.doc Eriim (18/06/2009) Valos, M. ve Baker, M., (1996). Developing An Australian Model of Export Marketing Performance Determinants, Marketing Intelligence & Planning, 14/3, pp. 11-20.
12
Trkiyede Turizm Gelirleri le Byme Arasndaki likinin Analizi Elin AYKA ALP ZET: alma, Trkiyede Turizm Sektrnn ekonomik bymeye olan etkisini incelemeyi amalamaktadr. Trkiyede bu sektrden elde edilen gelir ile byme arasndaki iliki T-VAR (Threshold Vector Autoregressive) analizi ile test edilmitir. almada, incelenen dnemde turizm gelirleri, turizm talebi, byme ve dviz kuru deikenlerinin dorusal olmayan bir yap arz etmesi nedeniyle sz konusu analiz seilmi ve bylece daha salkl sonular elde edilmitir. alma, turizm gelirleri ile byme arasndaki pozitif ilikiyi gstermekle birlikte bu ilikinin turizmden elde edilen gelirde %30un zerinde art olmas halinde ortaya ktn gstermektedir. Anahtar Kelimeler: Turizm Sektr, Byme, T-VAR Analysis of the Relation Between Tourism Income and Growth in Turkey ABSTRACT: This study aims examination of the Tourism Sector in Turkey and its effects on the economic growth. The relation between income from this sector and growth in Turkey was tested by T-VAR (Threshold Vector Autoregressive) analysis. This method is chosen because of the nonlinear structure of tourism income, tourism demand, growth and exchange rate and thereby robust results from this analysis realized. However this study shows the positive relationship between tourism income and growth, it is seen that this result requires 30% increase in tourism income. Keywords: Tourism Sector, Growth, T-VAR. GR nsanolunun neredeyse var oluuyla beraber ortaya kan ihtiyalardan biri seyahat etme ihtiyacdr. Bu ihtiyacn ok eitli sebeplerin arasnda ekonomik sebepleri olduu gibi hemen hemen tmnde ekonomik sonular varl dikkat ekmektedir. Turizm zellikle kinci Dnya Savandan sonra tm dnyada gelime hzn arttrmtr. Bu arta ulam sektrnde sava srasnda gelien teknolojinin de pozitif etkisinin varl gzlemlenmitir. Trkiyede ise turizmin geliiminde iki nemli adm mevcuttur. Bunlardan ilki 1980 istikrar tedbirleri ikincisi ise 1982de yrrle giren Turizm Tevik Kanunudur. Turizm hareketlerinin geliimi ile birlikte sektrn lke ekonomilerine katks da nemli bir inceleme alan haline gelmitir. almann ilk blmnde Trkiyede turizmin gemii, ekonomideki yeri ve GSMHya etkisi incelenecektir. kinci blmde turizm sektrnden elde edilen gelir ve byme arasndaki iliki T-VAR (Threshold Vector Autoregressive) yntemi kullanlarak incelenmitir. TURZM SEKTR VE BYME LKS LTERATR TARAMASI Turizmin ekonomiye olan etkisini inceleyen almalar bymeye, kalknmaya, blgesel kalknmaya, istihdama etkisi gibi faktrleri incelemilerdir. Bu almalara verilebilecek baz rnekler u ekilde sralanabilir; Elias ve Proena (2008) almalarnda turizmin blgesel kalknma zerine etkisini GMM metodu ile incelemitir. Eugenio-Martin vd. (2004), Fayissa vd. (2009) almalar Latin Amerika lkeleri iin turizm ile byme arasndaki ilikinin incelendii almalardandr. Khalil vd. (2007) Pakistan iinCroes ve Vanegas (2008) almas Nikaragua iin, Brau vd. (2003) ve Lee ve Chang (2008) OECD lkeleri ve dndaki lkeler iin bu ilikiyi panel data metodu kullanarak incelemilerdir. Dritsakis (2004) almasnda Yunanistan iin, Balaguer ve Cantavella-Jorda (2002) spanya iin yapm olduu almada turizm ile byme arasndaki uzun dnem ilikiyi gstermitir. Ayrca Kore iin, Oh (2005) almas bu ynden konuyu ele alan almalar arasndadr. Gkdemir ve Durdu (2007) Trkiyede turizm ile ekonomik bymeyi ARIMA modelleri ile incelemiler ve uzun dnem denge ilikisinin varlna iaret etmilerdir. Trkiyede hizmet sektrndeki byme ile turizm talebi arasnda uzun dnem denge ilikisine iaret eden ve ilk
Dr., e-mail: aykace@gmail.com
13
Trkiyede Turizm Gelirleri le Byme Arasndaki likinin Analizi
Elin AYKA ALP
olarak eik modellerin kullanld alma ise Ayka Alp (2010) almasdr. Ayrca Trkiye iin Tosun (1999), Gndz ve Hatemi (2005), Bahar (2006) almalar mevcuttur. TRKYEDE TURZMN GELM Trkiye ekonomisinde planl dnem olarak adlandrlan 1960lardan itibaren turizm sektrnn genel deerlendirmesi yaplacak olursa, sektrdeki geliim ekil 1de grlmektedir. Gelime hem gelen yabanc ziyareti saysnda hem de gelirler itibariyle grlmektedir. ekil 1: Planl Dnemde Gelen Turist Says ve Elde Edilen Gelir
Kaynak: Veriler DPT (Devlet Planlama Tekilat) internet sitesinden elde edilmitir 1980li yllarda tm dnyada turizm sektrnde gerek ziyareti says asndan gerekse elde edilen gelirler asndan byk ilerleme olmutur. Trkiyede 1980li yllarda yaanan bu patlama daha nce de deinildii zere 1980 istikrar tedbirlerinin bir sonucudur. Ayrca 1983 ylnda Turizm Bakanl bnyesinde oluturulan Turizm Gelitirme Fonunun etkisi ve ayn ylda yrrle giren kamu arazilerinin turizm yatrmlarna tahsisi hakknda ynetmeliin de etkisi ile turizmin ekonomideki pay artmtr. 1990 ylndan itibaren gelen yabanc ziyareti says ve elde edilen gelir hznda yaanan art oranndaki d terr olaylar ve sava nedeniyle yaanmtr. 1990larn balarnda trmanan terr olaylarnn yan sra Austos 1990da balayan 1. Krfez Savann etkisi, zellikle elde edilen gelirlerde olmak zere gelen ziyareti saysnda da grlmektedir. Ancak planlarda beklenen gereklemeler ile gerekleen deerler arasndaki sapmann bykl savan etkisinin daha byk paya sahip olduunu gstermektedir. Benzer dler 1995 ylndan itibaren tekrar terr olaylar etkisi ile de grlmektedir. 1995-1999 yllar arasnda terr olaylarnn etkisi, 2003 ylndan itibaren de 2. Krfez Savann etkisi planlarn gerekleme oranlarna yansmaktadr. 1987-2007 yllar arasnda dikkat ekici bir dier nokta gelen ziyareti says ve gelirler asndan en byk etkinin Birinci Krfez Sava ile yaanm olmasdr. kinci byk etkinin ise terr olaylarnn negatif etkisidir. Ancak kinci Krfez Sava benzer negatif etkiyi ayn byklkte gstermemitir. Dnya Turizm rgtnn (WTO) verilerine gre, 2007 ylnda dnyada gelen yabanc turist saylar incelendiinde Trkiye dokuzuncu srada, elde edilen gelirler itibariyle onuncu srada yer almaktadr. Yine 2007 raporuna gre Turizm sektr bu geliimini daha hzl arttrarak devam ettirecek ve 2010 ylnda 1050 milyon turist ve 1550 milyar $ turizm gelirine, 2020 ylnda 1600 milyon turist ve 2000 milyar $ turizm gelirine ulamas ngrlmektedir. Trkiyede Turizm Sektr ve GSMHya Etkisi Turizm sektrnn Trkiyedeki yerini gemiten gnmze etkisini, bu sektrn geliim izgisinin grlebilecei bir analiz olan GSMH iindeki yerinin analizi bu adan nemli bir yer tekil etmektedir.
14
Trkiyede Turizm Gelirleri le Byme Arasndaki likinin Analizi ekil 2: Turizm Gelirleri ve GSMH indeki Pay (1963-2006)
Elin AYKA ALP
Kaynak: T.C. Kltr ve Turizm Bakanl, Turizm istatistikleri, (http://www.kultur.gov.tr) Yukardaki ekilde elde edilen turizm gelirleri ve bu gelirlerin GSMH iindeki pay grlmektedir. Bu gsterge bir nevi Trkiyede turizmin geliim srecini gstermektedir. Trkiyede turizmin birok farkl tr mevcuttur ancak son yllara kadar gelir salama bakmndan incelendiinde en yksek pay ky turizmi almaktadr. ekil 2 incelendiinde GSMH iindeki payn 1984 ylnda %1e ulat grlmektedir. 1984 ylndan itibaren elde edilen gelirlerin GSMH iindeki paynn art hz ise mit verici niteliktedir. 1984 ylnda grlen, GSMH iinde turizm gelirlerinin paynn artnda yaanan bu sramada 1980 sonras alnan tedbirler ve phesiz 1982 ylnda yrrle giren 2634 sayl Turizmi Tevik Kanunu dur. Dolaysyla konunun incelenmesi gereken birden ok boyutu bulunmaktadr. Biri GSMH iindeki payn yllar itibariyle ancak %8lere kabilmi olmasdr. Bu durum olumsuz bir grnt sergilese de aadaki ekilde de grld zere, gerek GSMH iindeki pay gerekse gelirlerdeki art yllar itibariyle olduka yksek sramalar gstermitir. ekil 3. Turizm Gelirleri ve GSMH indeki Pay (1963-2006)
Kaynak: T.C. Kltr ve Turizm Bakanl, Turizm istatistikleri, (http://www.kultur.gov.tr) TRKYEDE TURZM SEKTRNDEN ELDE EDLEN GELR VE BYME LKS Turizm sektr zerine yaplm olan almalar Trkiye iin talep tahmini, genel makro ekonomik etkileri ise d ticaret an kapatmaya olan katks ile bymeye etkisi zelinde incelenmitir. Bu almada da sektrn byme zerine etkisi 1998den itibaren dorusal olmayan yntemlerle incelenecektir. Sektrn byme zerine etkisi incelenmi olmakla beraber dorusal olmayan yntemlerden T-VAR (Threshold Vector Autoregressive) analizinin kullanm ile farkl bir perspektif katmaktadr.
15
Trkiyede Turizm Gelirleri le Byme Arasndaki likinin Analizi Data ve Ekonometrik Metodoloji
Elin AYKA ALP
1998:01 2009:12 dneminde aylk veriler kullanlarak1, turizm sektrnden elde edilen gelir ile byme oran arasndaki iliki T-VAR yntemi ile analiz edilmektedir. Her iki data da mevsimsel etkiler iermektedir. lk etapta mevsimsel etkiler arndrlm ve logaritmik dnm uygulanmtr. Bu aamadan sonra veriler incelendiinde gerek krizlerin etkisiyle dviz kurlarndaki ani deiimler gerekse alnan tedbirler, son dnemde de deien yap nedeniyle ziyareti saysnda ve hizmet sektrndeki bymede dorusal olmayan yapnn varl grlmtr. Kukusuz elde edilen gelir zerinde turizm talebinin dolaysyla gelen ziyareti saysnn ve dviz kurunun etkisi mevcuttur. Bu etkilerin analize katlmas gerekli grlmtr. Ancak gerek turizm talebi gerekse dviz kuru byme ile gelir ilikisinin incelendii bir sistemde belirlenmedii iin analize dsal deiken olarak dahil edilmitir. Ekonometrik Metodoloji zellikle dviz kurundaki deiim ve yasal dzenlemeler ani rejim deiiklikleri yaratmtr. Tm bu etkiler gz nne alndnda tm deikenler iin TAR modellerinin uygunluu aratrlmtr. Analiz turizmden elde edilen gelir ile byme arasndaki ilikiyi T-VAR yntemi ile incelemektedir. lk aamada hem TAR modellerinin uygunluunun snanmas hem de serilerde birim kkn varln aratrmada kullanlabilecek Caner ve Hansen (2001) TAR birim kk analizi kullanlmtr. kinci aamada serilerin ayn dereceden duraan olduu geleneksel birim kk testlerinden ADF testi kullanlarak test edilmitir. Daha sonra ise T-VAR analizi uygulanmtr. Dorusal Olmayan Birim Kk Testleri Literatrde dorusal olmayan zaman serilerinde birim kkn test edilmesi konusunda farkl yntemler kullanld grlmektedir. Blake ve Fomby (1997), Pippenger ve Goering (1993), DF (1979) testinin dorusal olmayan zaman serilerinin analizinde baarsz olduunu kantlayan sonular elde edilmitir (Kapetanios vd., 2003). ncelenen zaman serisinin dorusal olmamas halinde uygulanan ADF testinin alternatif hipotezde yanl tanmlama nedeniyle uygulanamayacana deinen dier almalar ise Enders ve Granger (1998) ve Enders (2001) almalardr. Caner ve Hansen (2001) Birim Kk Testi Caner ve Hansen (2001) almas literatrn iki rejimli TAR modelinde bire yakn AR kk olmas durumuna izin veren bir model almasdr. Simlasyon sonular srecin gerekten dorusal olmayan bir yapya sahip olmas halinde uygulanan birim kk testinin geleneksel ADF testine nazaran ok daha yksek gc olduunu gstermektedir. Caner ve Hansen (2001) iki rejimli ve otoregresif birim kke sahip TAR(k) modelini incelemilerdir. Eik etkisi iin Wald testi, birim kk srecinin testi iin ise Wald testi ve t-testi kullanlmtr. Bu almada uygulanacak olan Caner ve Hansen (2001) almasnda izlenen yntem aada aklanmtr. TAR modeli,
yt = 1xt 1 I { zt 1 < } + 2 xt 1 I { zt 1 } + et
dr. (1) numaral denklemde fonksiyonudur. Hata dir.
(1) olarak tanmlanmtr. t=1,,T ve I{.} gsterge olduu varsaylmaktadr. Baz
xt 1 = ( yt 1 rt yt 1 ... yt k ) i.i.d . terimlerini ifade eden et
m 1
iin
Zt = yt yt m
rt
kesim noktas ve dorusal trendi ieren deterministik bileenler vektrdr. Zt-1 nceden
belirlenmi, kesin duraan ve srekli dalm fonksiyonu ile ergodik bir deikendir. Eik deeri
= [ 1 , 2 ]
aralnda yer almaktadr. Bu aralkta
ve
iin
bilinmemekte P( Z t 1 ) = 1 > 0 ,
P( Zt 2 ) = 2 < 1 ilikileri yazlabilmektedir.
Veriler T.C.M.B.ndan (www.tcmb.gov.tr) elde edilmitir.
16
Trkiyede Turizm Gelirleri le Byme Arasndaki likinin Analizi Analizde
Elin AYKA ALP
ve
bileenleri birbirinden ayr incelenmi ve bu parametrelere ait vektrler,
1 2 , 1 = 1 2 = 2 1 2
(2)
( 1 , 2 ) , yt 1 serisinin eim parametreleri, ( 1 , 2 ) , deterministik bileenlerin eim parametreleri, (1 , 2 ) , ( yt 1 ,..., yt k ) iin tanmlanm eim parametreleridir (Caner, Hansen, 2001).
yt 1
serisinin iki rejiminde Eik deeri Eik etkisi,
parametresinin EKK tahmini
2 ( )
deerinin minimizasyonu ile bulunmaktadr;
H 0 : 1 = 2
Dier ilgilenilen konu olan birim kkn varl iin hipotez ise,
(3)
bileik hipotez ile snanmaktadr. (3) numaral hipotezin test edilmesi standart Wald istatistii WT ile yaplmaktadr.
H 0 : 1 = 2 = 0
dr. (1) numaral denklemde (4) numaral hipotez geerli olduunda halinde (4) numaral hipotezde sabit
(4)
yt 1
de birim kkn varlndan
bahsedilebilmektedir. (4) numaral denklemde gsterilen hipotez iin standart Wald istatistii de RT ile gsterilmesi
iin
RT ( )
standart Wald istatistii olmakta ve bu durumda da
RT = RT ( )
olmaktadr. RT istatistii standart Dickey - Fuller istatistiinin iki parametreye genelletirilmi
halidir. (1) numaral denklem ve yukardaki parametre kstlar geerliyken kabul edilmesi halinde (1) numaral model duraan TAR modeli olarak
ve
parametreleri
yt
srecinin
duraanln test etmektedir. Bu durumda, (4) nolu denklemde yer verilen hipotez snanmaktadr. H0 hipotezinin
yt
duraan deikeni ile yazlabilmektedir.
yt
deikeni bu durumda birim kke sahip I(1) sreci izlemektedir. Seri duraan ve ergodik ise
=1
zel
durumunda
1 < 0 , 2 < 0
ve
(1 + 1 )(1 + 2 ) < 1 ise model duraandr (Caner, Hansen, 2001). <0

ve
(4) numaral denklemle gsterilen H0 hipotezinin alternatifi; H1 : 1 Ancak nc bir durum da sz konusudur. Ksmi birim kk durumunda
2 < 0
eklinde kurulmaktadr.
1 < 0 ve 2 = 0, H2 : yada = 0 ve < 0. 2 1

hipotezi geerli olmaktadr. H2 hipotezinin kabul edilmesi halinde
(5)
yt
sreci bir rejimde birim kk gibi hareket ancak
dier rejimde duraan bir sre izlemektedir. H2 hipotezinin kabul halinde sre duraan deildir. Ancak klasik birim kk srecine de sahip deildir.
17
Trkiyede Turizm Gelirleri le Byme Arasndaki likinin Analizi H0 hipotezini test etmede kullanlan yntem Wald istatistiidir. Kstsz alternatif ise eklindedir. Test istatistii,
2 R2t = t12 + t2
Elin AYKA ALP
1 0
ya da
2 0
(6)
dir. Burada t1 ve t2, (1) numaral EKK denkleminden elde edilen hipotezini tek tarafl alternatifi olan
2 R1T = t12 I{1 < 0} + t2 I{2 < 0}
ve
parametreleri iin t oranlardr. H1 ve H2
alternatifleri tek tarafldr. ift tarafl Wald istatistii tek tarafl versiyonuna nazaran daha dk gce sahiptir. H0
1 < 0 ya da 2 < 0
olan tek tarafl Wald istatistii, (7)
ile hesaplanr. Caner ve Hansen (2001) almasnda, R1T ve R2T testlerinin H1 ve H2 alternatiflere kar gl olduu belirtilmitir. Test istatistiinin anlaml olmas halinde H0 hipotezi yani serinin birim kke sahip olmas reddedilir, ancak H1 hipotezi mi yoksa H2 hipotezinin mi geerli olduunu akla kavuturmak iin iki farkl rejimde birim kk testi yapmaya olanak veren t1 ve t2 istatistikleri nem kazanr. Bu t1 ve t2 istatistiklerinden birinin anlaml olmas halinde H2 alternatifinin tutarl olduu anlamna gelir ve H0, H1, H2 hipotezleri arasnda seim yapma olana verir. almalarnda gelitirmi olduklar testin ADF birim kk testine nazaran gc test edilmi ve her durumda testin gcnn daha yksek olduunu kantlanmtr. TVAR Analizi2 TVAR analizinden dorusal olmayan zaman serilerinin asimetri, rejim deiimi ve oklu denge gibi zelliklerinin incelenmesinde kullanlan baarl bir modelleme prosedr olarak yararlanlmaktadr. ncelenen zaman serisinde isel dinamikler sebebiyle ani rejim deiikliklerinin olmas durumunda uygulama alan bulmaktadr. almada turizm gelirleri ile byme arasndaki ilikide dorusal olmayan ok etkilerinin yaylmnn incelenmesi hedeflenmektedir. Bu iki unsurda da etkili olduunu dndmz ancak system iinde belirlenmesi konusunda yeterli bilgiye sahip olmadmz dviz kuru deikeni ise dsal olarak modele katlmtr. Tahmin edilen TVAR modeli; Y = 1 + A1 Yt + B( L) Yt-1 + (2 + A2 Yt + B2 (L) Yt-1) I +t (8) iin ise (njt)
Yt deikeni (yit) isel deikenlerinden oluan isel deikenler vektrdr. Dsal deikenler ifadesine yer verilmitir,
y1t y 2 t M yit Yt = n 1t n2t M n jt

burada i=1,,n, j=1,,mdir.
(9)
It [.], d dereceden gecikmeli ct eik deikeni eik deerinin altnda deer aldnda 1 dier durumlarda 0 deeri alan gsterge fonksiyonudur. Gsterge fonksiyonu It [.] gstergesi, ct-d deikeninin deikenine bal olarak ald
2
Bu blmde byk lde Bildirici, Alp, Bakrta (2010) almasndan yararlanlmtr.
18
Elin AYKA ALP
deerler itibariyle iki farkl rejimi tanmlamaktadr. VAR modelinde yer alan sabit terim , A matrisi ve B(L) lag operatr ile gsterilen matris polinomu gibi ifadeler vastasyla rejimler arasndaki asimetri modele dahil edilmektedir. 1 , A1 ve B1(L), It [.] = 0 ile tanmlanan rejim iin VAR parametrelerini gsterirken, 1 +2 , A1 + A2 ve B1 (L) + B2(L), It [.] = 1 ile tanmlanan rejim iin VAR parametrelerini gstermektedir. Modeli oluturan deikenlerin hareketlerinden isel bir sre olduu saptanan rejim deiiminin modellenmesi, ct nin Yt iindeki deikenlerden birinin fonksiyonu olarak tanmlanmas ile mmkn olmaktadr. Dolaysyla Yt de yar alan herhangi bir deikene gelen bir ok ct. t=1,,T ve I{.} gsterge deikenlerine etkilerine bal olarak baka bir rejime geie sebep olabilmektedir (Calza ve Sousa, 2005). Ekonometrik Sonular Elde edilen ekonometrik sonular iki blmde incelenmektedir. lk blm serilerin geleneksel birim kk testleri ile Caner ve Hansen (2001) birim kk testinin sonularn iermektedir. Geleneksel birim kk testleri serilerin I(1) olduuna iaret ederken Caner ve Hansen (2001) testi sonucunda elde edilen bulgular serilerin dorusal olmayan birim kke sahip olmasnn yan sra dorusal olmayan yapya sahip olmas hakknda da bilgi vermesi asndan nem arz etmektedir. Birim Kk Testleri Sonular Byme (GR), Turizm Gelirleri (I), Dviz kuru (USD), Turizm talebindeki deiim (TD) iin birim kk test sonular aada verilmitir. Tablodan da grlebilecei gibi tm deikenler (I(1)) birinci dereceden duraandr. Tablo 5 ise Caner ve Hansen (2001) Birim Kk Test Sonularn gstermektedir. Tablo 4: GR, I, USD, TD Deikenleri Geleneksel Birim Kk Testleri -DGRTest statistii 1% 5% 10% -6.222934 -3.483312 -2.884665 -2.579180 ADF (11) -DI-8.154293 -3.480818 -2.883579 -2.578601 ADF (5) -DUSD-6.714242 -3.484653 -2.885249 -2.579491 ADF (11) -DTD-6.038971 -3.481217 -2.883753 -2.578694 ADF (12) Parantez iindeki rakamlar AIC bilgi kriteri esas alnarak seilen gecikme uzunluklarn gstermektedir.
19
Trkiyede Turizm Gelirleri le Byme Arasndaki likinin Analizi Tablo 5: Caner-Hansen (2001) Birim Kk Testi Sonular Deike n GR (6) GR (12) TD (7) I (5) I (6) USD (1) USD GR (6) GR (12) TD (7) I (5) I (6) USD (1) USD GR (6) GR (12) TD (7) I (5) I (6) USD (1) USD GR (6) GR (12) TD (7) I (5) I (6) USD (1) USD GR (6) GR (12) TD (7) I (5) I (6) USD (1) USD Wald statistii 42,59 32,64 37,62 39,55 24,99 42,38 33,56 11,05 3,63 10,89 7,75 16,14 10,64 3,11 11,05 3,63 10,89 7,75 16,13 8,66 3,11 1,65 0,71 1,98 1,93 2,003 2,94 1,63 2,88 1,77 2,63 2,01 3,48 1,41 0,67 Bootst.p -deeri 0,0 0,16 0 0 0,04 0,05 0,15 0,1 0,63 0,1 0,33 0,02 0,09 0,65 0,1 0,51 0,1 0,30 0,02 0,14 0,53 0,5 0,62 0,2 0,32 0,30 0,05 0,33 0,2 0,31 0,2 0,18 0,01 0,95 0,59 Asimp. p0,01 0,14 0 0,01 0,14 0,05 0,08 0,11 0,86 0,12 0,31 0,02 0,13 0,85 0,093 0,78 0,1 0,27 0,01 0,20 0,79 0,64 0,96 0,47 0,50 0,46 0,11 0,65 0,12 0,64 0,19 0,46 0,03 0,73 0,93
Elin AYKA ALP
Byme serisi iin gecikme uzunluu 12 olarak belirlenmitir. Uygulanan test sonucunda m gecikme parametresi 6dr. Gecikme says k, AIC kriterine gre belirlenmitir. m ise Caner ve Hansen (2001) almasndan hareketle SSR minimum olacak ekilde belirlenmitir. Bootstrap Eik Testi incelenen seride eik etkisini snamaktadr. Bunun iin uygulanan Wald testi sonucunda k ve m gecikme uzunluklarna gre elde edilen test istatistikleri ve olaslk deerleri verilmitir. Tablo 5de eik testi sonularnda m gecikme iin eik etkisinin varl sz konusudur. k gecikme iin eik etkisinin varl reddedilmekle birlikte Caner ve Hansen (2001) almasnda da olduu gibi m gecikme durumunda elde edilen sonular dikkate alnmaktadr. Benzer durum Turizm Talebi, Turizmden elde edilen gelir ve dviz kuru deikenleri iin de sz konusudur. Dolaysyla dorusallk sfr hipotezine kar eik etkisinin varln gsteren alternatif hipotez tm deiken iin de kabul edilmektedir. Turizm Talebi serisi iin gecikme uzunluu hem k hem de m parametresi iin 7 olarak belirlenmitir. Turizm gelirleri deikeni iin uygulanm olan birim kk analizinde ise k parametresi 6, m 20
t2 Duraanlk testi t1 Duraanlk testi
Birim Kk Snamas Birim Kk Snamas in Tek Tarafl in ift Tarafl Bootstrap Eik Testi Wald Testi (R1) Wald Testi (R2)
Elin AYKA ALP
parametresi ise 5 olarak belirlenmitir. Dviz kuru serisinde ise k gecikme uzunluu 11, m gecikme uzunluu 1 olarak belirlenmitir. Bu snamadan sonraki admda R1 ve R2 testlerine yer verilmitir. R2 testi ift tarafl (two sided) Wald istatistiini gsterirken R1 testi tek tarafl snamadr. Serinin duraan olduunu gsteren sfr hipotezine ( H 0 : 1 = 2 = 0 ) karlk H1 : 1 2 0 hipotezini snamakta olan R2 testi sonularnda retim serisi hem k hem de m gecikme uzunluklarnda duraanl gsteren sfr hipotezini Wald istatistikleri ve olaslk deerlerinden de grlecei gibi reddetmektedir. R1 testi sonularnda da H 0 : 1 = 2 = 0 serinin duraanl hipotezine karlk H1 : 1 < 0, 2 < 0 serinin birim kke sahip olduunu gsteren alternatif hipotez kabul edilmektedir. R2 testi sonularna gre tm deikenlerin birim kke sahip olduu grlmektedir. Caner ve Hansen (2001) testi teorisinde deinildii gibi ift tarafl Wald istatistii tek tarafl versiyonuna nazaran daha dk gce sahiptir. Bu sebeple tek tarafl test sonucu ve t1 , t2 testlerine dayanarak son karar verilmitir. Tek ynl R1 testi incelendiinde tm deikenlerin birim kke sahip olduu grlmektedir. t1 ve t2 testlerinde ise her bir rejim de birim kkn varl test edilmitir. Tek tarafl t1 testinde her iki rejimde de duraanl gsteren H 0 : 1 = 2 = 0 hipotezi birinci rejimde birim kk etkisinin varln gsteren H1 : 1 < 0, 2 = 0 hipotezine kar snanm ve tm deikenlerin birinci rejimde birim kk etkisine sahip olduu grlmtr. Yine H 0 : 1 = 2 = 0 hipotezine kar bu sefer ikinci rejimde birim kk etkisinin varln snayan H1 : 1 = 0, 2 < 0 tek tarafl t2 testi sonularnda da ayn ekilde birim kk etkisinin var olduu grlmtr. T-VAR Analizi sonular Analizde byme ile turizmden elde edilen gelirler incelenmitir. Test prosedr olarak Bildirici, Alp, Bakrta (2010) kullanlmtr. phesiz turizmden elde edilen gelirlerde dviz kurunun ve turizm talebinin etkisi olduka yksektir. Ancak bu iki deiken sistemde incelenen deikenleri etkilemekle birlikte sistem iinde belirlenmemektedir. Bu sebeple dviz kuru ile turizm talebi dsal deiken olarak sisteme dahil edilmitir. 1998:012009:12 dnemi incelenerek elde edilen T-VAR denklemleri aada verilmitir,
0, 017 0, 44GRt 1 0, 51GRt 2 + 0, 04I t 1 0, 001I t 2 0, 005USDt 1 0, 09TDt 1 + u1t , vt 1 0, 3 (0, 008) (0, 217) (0, 238) (0, 046) (0, 049) (0, 09) (0, 073) GRt = 0, 001 0,158GRt 1 0, 096 GRt 2 + 0, 019I t 1 0, 022I t 2 0,127 USDt 1 + 0, 02TDt 1 + u1t , vt 1 > 0, 3 (0, 002) (0, 086) (0, 086) (0, 012) (0, 012) (0, 029) (0, 014) 0, 032 + 0, 634GRt 1 0, 047 GRt 2 0,129I t 1 0, 032I t 2 + 0, 669USDt 1 + 0, 555TDt 1 + u1t , vt 1 0, 3 (0, 039) (1, 06) (1, 171) (0, 226) (0, 242) (0, 444) (0, 358) I t = vt 1 > 0, 3 0, 0026 + 0, 733GRt 1 + 0, 076GRt 2 0, 09I t 1 0, 019I t 2 + 0, 310USDt 1 + 0, 635TDt 1 + u1t , (0, 011) (0, 531) (0, 532) (0, 077) (0, 076) (0, 178) (0, 089)
Elde edilen bulgular nda byme ile turizmden elde edilen gelirler arasndaki farkn %30dan dk olduu ya da eit olduu durumlarda birinci rejimin gerekletiini gstermektedir. kinci rejim ise bu iki deikenin aralarndaki farkn %30dan fazla olduu durumda geerli olmaktadr. Her iki rejimde de bir nceki dnemde turizmden elde edilen gelirin bymeye olan pozitif etkisi grlmektedir. Ancak ilk rejimde yani %30un altnda gerekleen art orannn var olmas halinde turizm talebinin bymeyi negatif, ikinci rejimde ise pozitif etkiledii grlmektedir. Turizmden elde edilen geliri ise her iki rejimde de pozitif ynde etkilemektedir. Her iki rejimde de bir nceki dnem byme oran turizm gelirlerini pozitif ynde etkilemektedir. Bymenin turizm gelirlerine olan pozitif etkisinin turizm gelirlerinin bymeye olan pozitif etkisinden daha kuvvetli olduu grlmektedir. Bu sonucun ortaya kmasnn ardnda yatan sebepler incelendiinde byme ile paralel giden istikrar ve gven ortam gelen turist saysn ve buna bal olarak da elde edilen geliri etkilemektedir. Dier taraftan turizm gelirlerinin bymeye pozitif etkisinin dk olmasnn sebeplerinden en nemlisi ise turizm gelirlerinin llmesindeki glklerdir. Turizm sektr hizmetler sektr iinde yer almasnn getirdii lme glklerinin yan sra iinde kayt dl en ok barndran sektrlerden biridir. Bu sebeple bymeye olan etkisinin snrl lde sonulara yansd aktr. ncelenen dnem terr olaylarnn da var olduu bir dnemdir. Bu sebeple modele terr kukla deikeni katlm ancak sonularda anlaml deiiklik yapmad iin bu modele yer verilmemitir. Denklemler incelendiinde grlen bir dier etki dviz kurunun turizm gelirlerine pozitif etkisidir. Dviz kurundaki art bir dier deyile lke parasnn 21
Elin AYKA ALP
deer kaybetmesi turizm sektrnden elde edilen gelirleri arttrmaktadr. Bunun sebebi konaklama, hediyelik eya ve bunun gibi turistlerin harcamalarn ucuz hale gelmesi sebebiyle tercih edilmesi, turizm talebinin ve elde edilen gelirlerde buna bal art yaanmasdr. Bu pozitif etkinin ilk rejimde arln daha da nemli lde hissettirdii grlmektedir.
SONU almada 1998:01-2009:12 dneminde Trkiyede turizm sektrnde elde edilen gelir ile byme arasndaki iliki T-VAR analizi ile incelenmitir. Bu alanda yaplan baz almalarda analiz teknii olarak VAR analizi kullanlmakla birlikte genellikle verilerde var olan dorusal olmayan yap gz ard edilmitir. Yapnn dorusal olmamas ve TAR modelleri ile modellenebilirlii incelendikten sonra byme ile turizm sektrnde elde edilen gelir arasndaki ilikinin analizi T-VAR analizi ile ortaya koyulmutur. Bymenin turizm gelirlerine olan etkisi her iki rejimde de pozitifken turizm talebinin bymeye olan etkisinin farkllamas gelen yabanc ziyareti saysndaki artn bymeye etkisinin nemini ortaya koymaktadr. Kalknma planlar incelendiinde turist bana elde edilen gelirin turist saysndaki arttan daha n planda olduu grlmektedir. Elde edilen bu sonu incelenen dnemde bymeye olan etkinin turist says ile olan balantsn ortaya koymakla birlikte elde edilen turist bana gelir art hedefinde istenilen dzeye henz gelinmediini gstermekte, hedefin nemini bir kez daha ortaya koymaktadr. almada uygulanan analiz sonucunda elde edilen bir dier bulgu ise turizm gelirlerinin byme zerine olan pozitif etkinin varlnn yan sra elde edilmesi planlanan turist bana gelir dzeyine ulaabilmek iin gerekli nlemler alnrken bu hedefi etkileyen en nemli deiken olan gelen turist saysndaki artn da %30un altna dmemesi gerektiidir. ncelenen dnemden kan bir dier sonu dviz kurunun elde edilen turizm gelirlerinde arta sebep olmasdr. KAYNAKA AYKA ALP, E. (2010). Trkiyede Turizm Sektrnn Tarihsel Geliimi ve Turizm Talebi le Hizmet Sektr Arasndaki likinin Analizi, Tarihi, Siyasi, Sosyal Gelimelerin Inda Trkiye Ekonomisi 1908-2008, Ekin Yaynevi, ubat 2010, stanbul. BAHAR, O. (2006). Turizm Sektrnn Trkiyenin Ekonomik Bymesi zerindeki Etkisi: VAR Analizi Yaklam, Ynetim ve Ekonomi, 13, 2, 137-150. BALAGUER, J. ve CANTAVELL-JORDA, M. (2002). Tourism as a Long-run Growth Factor: The Spanish Case, Applied Economics, 34, 7, 877-884. BALKE, N. S., ve FOMBY, T. B. (1997). Threshold Cointegration International Economic Review, 38, 627-45. BLDRC, M., AYKA ALP, E. ve Bakrta T. (2010). Oil Prices and Curremt Account Deficits: Analysis of Causality In The USA, Applied Econometrics and International Development, 10(1), 137-150. BRAU, R., LANZA A. ve PGLARU F. (2003). How Fast Are the Tourism Countries Growing? The Cross-country Evidence, FEEM Working Paper No. 85.2003 CANER, M. ve HANSEN, B. E. (2001). Treshold Autoregressions With a Unit Root, Econometrica, 69, 1555-97. CALZA A. ve SOUSA J. (2005). Output And Inflaton Responses To Credit Shocks Are There Threshold Effects In The Euro Area? European Central Bank Working Paper, No. 481 / Aprl 2005 CROES, R. ve VANEGAS, M. (2008). Cointegration, and Causality between Tourism and Poverty Reduction, Journal of Travel Research, 47 (1): 94-103. IMAT A. ve BAHAR, O. (2003). Turizm Sektrnn Trkiye Ekonomisi indeki Yeri ve nemi zerine Bir Deerlendirme, Akdeniz ..B.F. Dergisi (6). DRITSAKIS, N. (2004). Tourism as a Long-run Economic Growth Factor: An Empirical Investigation for Greece, Tourism Economics, 10 (3), 305-316. 22
Elin AYKA ALP
ELIAS, S. ve PROENA,S. (2008). Tourism as an alternative source of regional growth in Portugal: a panel data analysis at NUTS II and III levels, Portuguese Economic Journal, 7, 1, 43-61. ENDERS, W. (2001). Improved critical values for the Enders-Granger unit root test. Applied Economics Letters. c.8. s.4, 257-261. ENDERS, W. ve GRANGER, C.W.J. (1998). Unit-Root Tests and Asymmetric Adjustment With an Example Using the Term Structure of Interest Rates, Journal of Business and Economic Statistics 16, 304-11. EUGENIO-MARTIN, J. L., MORALES, N. M. Ve SCARPA, R. (2004). Tourism and Economic Growth in Latin American Countries: A Panel Data Approach, FEEM WP No. 26.2004. FAYISSA, B., NSIAH, C. ve TADESSE, B. (2008). The Impact of Tourism on the Economic Growth and Development of Africa, Tourism Economics, 14 (4), 807-818. GKDEMIR, L. ve DURDU, K. (2007). Economic Significance Of Tourism In The Economic Growth Of Turkey Revista Tinerilor Economisti (The Young Economists Journal), 1-7, 169-176. GUNDUZ, L. ve HATEM, A. (2005). Is the tourism-led growth hypothesis valid for Turkey? Applied Economics,(12): 499-504. KAPETANOS, G., SHN, S. ve SNELL, A. (2003). Testing For a Unit Root in the Nonlineer STAR Framework Journal of Econometrics. c.112. s.2, 359-379. KHALIL, S., KAKAR, M. K. ve WALIULLAH (2007). Role of Tourism in Economic Growth: Emprical Evidence from Pakistan Economy The Pakistan Development Rewiew, 46, 4, 985-995. LEE, C-C ve CHUN-PING C. (2008). Tourism Development and Economic Growth: A Closer Look at Panels, Tourism Management, 29 (1), 180-192. OH, C-O. (2005). The Contribution of Tourism Development to Economic Growth in the Korean Economy, Tourism Management, 26, 1, 39-44. ZTA, K. (2002). Turizm Ekonomisi, Genel Turizm Bilgileri, Nobel Yay., Ankara. PIPENGER, M.K., ve GOERING, G. E., (1993). A Note on the Empirical Power of Unit Root Tests Under Threshold Processes, Oxford Bulletin of Economics and Statistics, 55, 473-81. TOSUN, C. (1999). An Analysis of Contributions International Inbound tourism to the Turkish Economy, Tourism Economics, 5:217-250. DPT (Devlet Planlama Tekilat) http://www.dpt.gov.tr (08/12/2008) T.C. Kltr ve Turizm Bakanl, http://www.kultur.gov.tr (08/12/2008) TCMB (Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas) Veri Datm Sistemi http://evds.tcmb.gov.tr/cbt.html (08/12/2008) TURSAB, statistikler- Aratrmalar http://www.tursab.org.tr/content/turkish/istatistikler/ (08/12/2008)
23
Elin AYKA ALP
24
Trke retmeni Adaylarnn Eletirel Dnme Eilimleri zerine Bir Aratrma Ar. Gr. Erhan DURUKAN KT Fatih Eitim Fakltesi Trke Eitimi Blm Ar. Gr. Sedat MADEN Cumhuriyet niversitesi Eitim Fakltesi Trke Eitimi Blm ZET: Bu almann amac, Trke retmeni adaylarnn eletirel dnme eilimlerini renme stili ve snf deikenleri asndan deerlendirmektir. almann verilerini toplamak amacyla California Eletirel Dnme Eilim lei ve Kolb renme Stilleri Envanteri kullanlmtr. Aratrmann alma grubu, Atatrk niversitesi, Cumhuriyet niversitesi ve Karadeniz Teknik niversitesi Trke Eitimi Blmlerinde renim gren 240 renciden olumutur. Veriler SPSS 11.5 programyla analiz edilmitir. Aratrma sonunda; Trke retmeni adaylarnn genel olarak X: 3.77 orannda (Min.1, Max.6 aralnda) eletirel dnme eilimine sahip olduklar; ayrca Trke retmeni adaylarnn eletirel dnme eilimlerinin renme stilleri ve snf dzeyine gre anlaml farkllk gsterdii tespit edilmitir. Anahtar kelimeler: Trke retmeni aday, eletirel dnme, Trke eitimi, retmen eitimi. A Study on the Evaluation of Turkish Pre-service Teachers Critical Thinking Tendency ABSTRACT: Purpose of this study is to evaluate the Turkish pre-service teachers critical thinking tendency with regard to variables of learning style and class level. California Critical Thinking Tendency Scale and Kolb Learning Style Inventory for collecting the researchs data. Research sample consist of 240 students study in Ataturk University, Cumhuriyet University, and Karadeniz Technical University Turkish Education Departments. Data anaylsed with SPSS 11.5 programme. Results of the study can be summarized as follow: Turkish pre-service teachers have critical thinking tendency at the rate of 3.77 (Min.1, Max.6), and also there are meaningful differences in preservice teachers tendency with regard to variables of learning style and class level. Key words: Turkish pre-service teachers, critical thinking, Turkish education, teacher education. GR ada eitim anlaylarnda strateji, yntem-teknik, mfredat ve retmen yetitirme gibi alardan renene yneli hzla srmektedir. Teknoloji destekli renme, i birlikli renme, aktif renme, etkinlik temelli renme, beyin temelli renme bu yneliin sonucu ortaya kan unsurlardan bazlardr. Yenilenen ve devaml deiim yaayan bilgi ve bilginin kullanm ekillerini renene retip yerleik bir alkanlk hline dntrmek iin anlay, yntem, materyal ve ders srecinde renciyi n plana kartan strateji, yntem ve teknikleri kullanmak artk zorunlu duruma gelmitir. Eitim yaklamlarndaki deiim; bireye kazandrlacak bilgi, beceri, yeterlik ve deneyimlerin ehresini ayrca snrlarn da deitirmitir. Artk, bireyin ald eitim ile salt bilgiyi renmeyi deil; i birliini, yaratc dnp zmler retmeyi, teknolojiyi kullanarak bilgiye ulamay ve yaamnda doru ayn zamanda faydal kararlar vermede etkili olacak eletirel dnme becerisini kazanmas gerekmektedir. retimin hemen her kademesinde derslerin etkili biimde hedef ve kazanmlara ulaabilmesi rencilerin renme srecine aktif olarak katlmalarna, dnme srelerini iler hle getirmelerine baldr. Aksi takdirde renme gereklemez, ezberlemekten ileriye gidilemez (Paul ve Elder, 2001). Gnmzde bilgiyi beceri ve alkanlklar hlinde renip etkili ve hzl karar vermesi gereken rencinin, kendisine sunulan bilgiyi zmleyebilmesi, baka bir ifade ile bilgiyi nasl kullanacan bilmesi ok nemlidir (Brad, 1994). Bu balamda eletirel dnme becerilerine sahip olmann gereklilii ortaya kmaktadr. Bu nedenle ilk, orta ve yksek renim dzeyinde rencinin kazanmas gereken en nemli bilisel beceri eletirel dnmedir. Eletirel dnme becerisinin eitimin bir paras olmas rencilerin akademik anlamda daha baarl olmalarn salayacaktr (Elias ve Kress, 1994). Presseisene (1985; Akt. Krm, 2002: 32) gre ilkretimin birinci kademesinde nemli olan husus temel becerileri retmek iken, zihinsel geliime bal olarak, ilkretim ikinci kademede ve ortaretim dzeyinde daha karmak 25
Trke retmeni Adaylarnn Eletirel Dnme Eilimleri zerine Bir Aratrma
Ar. Gr. Erhan DURUKAN Ar. Gr. Sedat MADEN
becerilerin retilmesi uygun olur. rencinin daha ileri dzeyde dnme sreci ile tantrlmasnda sekizinci ve lise birinci snf uygun bir zamandr. Ortaretimin sonunda ise dnme becerileri daha kapsaml ve karmak olarak verilebilir. Eletirel dnme ilk olarak Ennis tarafndan eletirel dnme; anlatmn anlamn bulmak, onun kabul ya da reddedilmesine karar vermektir. (Ennis, 1991) eklinde tanmlanmtr. Bunun dnda literatrde eletirel dnme iin pek ok tanm yaplmtr. Eletirel dnme, ne yaplacana ve neye inanlacana karar vermeye odakl mantkl ve yanstc dnme biimi (Dam ve Volman, 2004); bireyin hem kendi hem de dierlerinin dnce ve fikirlerini daha iyi anlama ve sunma yeteneini daha iyi kullanmak iin gerekletirilen etkin, dzenli ve ilevsel bir sre olarak (Chaffe, 1994; Akt. Kkdemir, 2003); Facioneye gre ise; yorum, analiz, deerlendirme ve karmlarn yannda delillerin, kavramlarn, yntemlerin, ltlerin ve balamlarn aklanmasyla bir ama dorultusunda yargda bulunma ve karar verme olarak tanmlanmtr (zdemir, 2005). Bunlara ek olarak eletirel dnme bireyin ak, bamsz ve mantksal dnebilmesi olarak tanmlanrken, bu kavramn mnakaa veya srekli olumsuz eletiride bulunmak anlamna gelmedii de unutulmamaldr (Klah, 1995). Chaffee (1994) eletirel dnmenin karar verme ve problem zme zerinde olumlu bir etkisinin olduunu belirtmektedir. Bu etki bireyin kendi eylemelerini ve evresinde neler olup bittiini anlamlandrmasna ynelik yapc bir zmlemedir. Eletirel zmleme sistemi, problemlerin tanmlanmasnda ve herhangi bir amaca ynelik almalarn balamasnda, karar vermede ve geriye dnk deerlendirmelerde kullanlabilecek bir sistemdir (Akt. Kkdemir, 2003). Ayrca ilgili literatr incelendiinde eletirel dnme becerisinin tanmlama, beceri, boyutlar vb. farkl alanlarnda eitli almalar yaplmtr (Walters, 1986; Clark ve Birx, 1993; Alfaro ve La Fevre, 1999; Johnson, 2000; Glassner ve Schwarz, 2007; avu ve Uzunboylu, 2009). Eletirel dnme, belirli bir konuda mevcut farkl dnceleri deiik eleklerden geirerek etkili olan ve olmayanlar birbirinden ayrr. Eletirel dnmeyi kullanmazsak, ayn konuda yararl yararsz, etkili etkisiz, ilgili ilgisiz birok dnce birbirine girer ve kafamz kartrr, verimli bir zme ya da karara ulamamz nler (Ccelolu, 2003). nsann gerek dncelerini gerekse eylemlerini doru-yanl, faydal-zararl, gerekli-gereksiz vb. szgelerden geirerek doru davran ve alkanlklarna ulamas eletirel dnme becerisine baldr. Eletirel dnme becerilerinin retilmesinde en nemli faktr retmendir (Ennis, 1991: Akt. Dam ve Volman, 2004). retmenin stlendii grevler eitim ierii ve hedef kitleye gre deiiklik arz eder. retmenlerin renme srecinde en nemli grevi rehberlik ederek rencilerin neyi nasl reneceklerini gstermek, renmeyi kolaylatrmak, tam renmeyi salamaktr. retmen bu grevini yerine getirirken rencilerin yaratc, katlmc, kendine gvenen ve problemlere eletirel yaklaabilen kiilik zelliklerine sahip bir ekilde yetimelerini de gz ard etmemelidir. nk zellikle eletirel ve yaratc dnme, rencilere problemlere zm bulma ve derse aktif katlm salamada eitli retim stratejileri sunar. rencinin eletirel dnme becerilerine sahip bir ekilde yaam iin gerekli bilgi, beceri ve deneyimlerle eitilebilmesi iin alan bilgisi ve pedagojik adan iyi yetimi retmenlere ihtiya vardr. Ashton (1988), okullarn eletirel dnen bireyler yetitirme amacnn nndeki en byk engelin, retmenlerin eletirel dnme bilgi ve becerisinden yoksun olmas olduunu belirtmitir. Wilks (1995)'e gre de okullarn, iyi sorgulayan, daha fazla katlmc olan, tartmalara daha ak olan, tahminleri ve ncelikleri belirleyen, alternatifler arayan, eitli grlerden anlam karan renciler yetitirilebilmesi iin ncelikle dersleri verecek retmenleri bu yeterlilikleri kazanacak ekilde yetitirmek gerekmektedir (Aybek, 2007). Dil retiminin temel hedeflerinden biri dilin ses, yap ve ileyiini kazandrrken bireyin dili kullanrken yaratc, eletirel, doru ve etkili rnekler retebilmesidir. Ayrca ana dili retimi bireyin iletiim becerilerini gelitirirken dnme becerilerini de gelitirmeye nem verir. Bu adan ana dili olarak Trke retiminde eletirel dnmenin nemi deerlendirildiinde, okuma, dinleme / izleme, konuma, yazma temel dil becerilerinin ve dil bilgisinin retiminde eletirel dnme becerisinin etkili olduu grlr. Trke retimi ierisinde eletirel dnmenin nemi Trke Dersi retim Programnn amalarnda da yer almaktadr: Trke Dersi retim Programyla dinlediklerini, izlediklerini ve okuduklarn anlayan; duygu, dnce ve hayallerini anlatan; eletirel ve yaratc dnen, sorumluluk stlenen, giriimci, evresiyle uyumlu, olay, 26
durum ve bilgileri kendi birikimlerinden hareketle aratrma, sorgulama, eletirme ve yorumlamay alkanlk hline getiren, estetik zevk kazanm ve mill deerlere duyarl bireyler yetitirilmesi amalanmtr. (MEB, 2006: 3). Grld gibi eletirel dnme becerisini kazandrma ilkretim Trke dersinin amalad bir kazanmdr. Trke dersinde rencilere eletirel dnme becerileri kazandrma ve bu bilinle dil retimini salamak iin retim srecinde etkili yntem, teknik ve materyallerin kullanlmas arttr. Ancak bu kazanmn gereklemesi iin gerekli n koul eletirel dnme becerisine sahip retmenlerdir. Trke retmenlerinin eletirel dnme becerilerine sahip olmas ve bu becerileri deerlendirebilmesi iin Trke retmeni yetitiren lisans programlarnda aldklar eitimin ierii ve uygulamalar bunun iin uygun olmaldr. Bu gerekelerden hareketle Trke retmenlii blmnde okumakta olan Trke retmeni adaylarnn eletirel dnme eilimlerinin aratrlmasnn durumun tespiti asndan faydal sonular douraca dnlmtr. Bu nedenle aratrmada, Trke retmeni adaylarnn eletirel dnme eilimlerinin renme stili ve snf deikenleri asndan deerlendirilmesi amalanmtr. YNTEM Bu blmde aratrmann modeli, alma grubu, verilerin toplanmas ve deerlendirilmesi sreci hakknda bilgi verilmitir. Aratrmann Modeli Bu aratrma, betimsel aratrma modellerinden tarama modelinde yaplmtr. Bu model, gemite veya hlen var olan bir durumu var olduu ekliyle betimlemeyi amalayan aratrma yaklamdr. Aratrmaya konu olan kii, olay, olgu, durum veya nesne kendi koullar iinde ve olduu gibi tanmlanmaya, betimlenmeye allr (Karasar, 2006: 77). alma Grubu Aratrmann alma grubu; 20092010 eitim-retim dneminde Atatrk niversitesi, Cumhuriyet niversitesi ve Karadeniz Teknik niversitesi Trke Eitimi Blmlerinde renim gren 240 renciden olumaktadr. Her snf seviyesinden (1, 2, 3 ve 4. snf) 60ar renci seilmitir. alma grubuna alnan 240 rencinin 124 erkek, 116s kz rencidir. Verilerin Toplanmas ve Deerlendirilmesi Trke Eitimi Blm rencilerinin eletirel dnme eilimlerini belirlemek amacyla California Eletirel Dnme Eilim lei (CEDE) kullanlmtr. lek, kuramsal olarak belirlenmi ve psikometrik olarak da test edilmi 7 alt lee ve 75 maddeye sahiptir. Toplam 7 boyut ve 75 maddeden oluan California Eletirel Dnme Eilimi leinin alt leklerinin i tutarllk katsaylar (Cronbach Alfa) .60 ile .78 arasnda deiirken, toplam puan iin lein i tutarllk katsays .90 olarak bulunmutur (Kkdemir, 2003). lein Trkeye uyarlanmas Kkdemir (2003) tarafndan 913 renci zerinde yaplmtr. Madde toplam puan korelasyonu ve temel bileenler analizi sonucunda lek 75 maddeden 51 maddeye indirilmitir. Trkeye uyarlanm lein alt boyutlarnn i tutarllk katsaylar (alfa) .61 ile .78 arasnda deiirken, lein i tutarllk katsays ise .88 olarak bulunmutur. lek tm maddeleri deerlendirildiinde puan 240 tan az olan kiilerin genel eletirel dnme eilimlerinin dk, puan 300den fazla olan kiilerin ise eletirel dnme eilimlerinin yksek olduu sylenebilir. zellikleri anlatlan CEDE benzer eletirel dnme leklerinden farkl olarak (rnein, Watson-Glaser Eletirel Akl Yrtme Gc Testi) bir beceriyi lmek iin deil, kiinin eletirel dnme eilimini belirlemek amacyla kullanlmaktadr. Bu lek eletirel dnme literatr yardmyla ortaya km kuramsal alt yaps zengin bir lektir (Kkdemir, 2003). Aratrmamzda lein toplam puan dikkate alnarak eletirel dnme dzeyi belirlenmitir. lein alt boyutlar dikkate alnmamtr. Anket likert tipte dzenlenmi; 1-Hi Katlmyorum, 2-Katlmyorum, 3-Ksmen Katlmyorum, 4- Ksmen Katlyorum, 5-Katlyorum, 6- Tamamen Katlyorum eklinde puanlandrlmtr. Trke retmeni adaylarnn renme stillerini belirlemek amacyla Kolb (1985)'un gelitirdii renme stili envanteri kullanlmtr. Kolb renme stili envanteri, bireyin hangi ekillerde renmesinin daha kolay olduunu ortaya koymaktadr.
27
Trke retmeni Adaylarnn Eletirel Dnme Eilimleri zerine Bir Aratrma Kolb renme Stilleri Envanterinde drt renme Ayrtran(Pratik)-zmseyen(Teorik)] tanmlanmtr. stili
[Yerletiren(sezgisel)-Deitiren(Danarak)-
rencilerin hangi baskn renme stiline sahip olduklar, envanterde yer alan maddelerden aldklar puanlara gre belirlenmektedir. Kolb renme stili envanterinde, rencilerin kendi renme stillerini en iyi tanmlayan drt renme stilini sralamalarn isteyen, her biri drder seenekli 12 madde yer almaktadr. Kolb renme Stili Envanteri, geerlik ve gvenirlik analizi Akar ve Akkoyunlu (1993) tarafndan Eitim Fakltesi retmenlik Sertifikas kurslarna katlan toplam 103 yetikine uygulanarak yaplmtr. Envanter ierisinde yer alan 4 temel renme biiminin puanlar ve birletirilmi puanlarn gvenirlii Cronbach Alpha ile hesaplanmtr. Elde edilen bulgulara gre gvenirlik katsaylarnn (Cronbach ) 0,73 ile 0,83 arasnda deitii grlmtr. Kolb renme stili envanteri iin daha sonra yaplan baz gvenirlik almalarnda (Denizliolu, 2008) da Cronbach Alpha gvenirlik deerlerinin .70den byk olmas envanterin bu alma iin kullanlabilecek bir gvenilirlie sahip olduunu gstermektedir. Aratrmann verileri renme stilleri ve snf deikenleri gz nnde bulundurularak SPSS 11.5 programyla analiz edilmitir. BULGULAR Trke retmeni Adaylarnn renme Stillerine Ynelik Bulgular Tablo 1. Trke retmeni Adaylarnn renme Stilleri renme Stilleri renci Says Frekans Yerletiren-Sezgisel 70 29,2 Deitiren-Danarak Ayrtran-Uygulamal zmseyen-Teorik 64 54 52 240 26,7 22,5 21,7 100,0
Chi-Square(3): 3.600; p. 0.308 Tablo 1de grld zere Trke retmeni adaylarnn % 70inin yerletiren; % 64nn deitiren; % 54nn ayrtran; % 52sinin zmseyen renme stiline sahip olduu tespit edilmitir. Bu bulgular, retmen adaylarnn renme stilleri asndan aralarnda anlaml bir fark olmadn ve alma grubunun renme stilleri asndan genele hitap ettiini gstermektedir (Chi-Square(3): 3.600; p. 0.308).
28
Trke retmeni Adaylarnn Eletirel Dnme Eilimleri zerine Bir Aratrma Trke retmeni Adaylarnn Eletirel Dnme Eilimlerine Ynelik Bulgular
Tablo 2. Trke retmeni Adaylarnn Eletirel Dnme Eilimlerine Ynelik Genel Ortalamalar Standart Standart Maddeler n X Sapma Mad. X Sapma 240 4,63 1,366 3,74 1,582 41 2 42 49 46 44 43 50 20 45 51 48 6 35 33 15 40 19 26 27 30 4 7 34 36 25 240 240 240 240 240 240 240 240 240 240 240 240 240 240 240 240 240 240 240 240 240 240 240 240 4,52 4,43 4,39 4,39 4,37 4,35 4,31 4,30 4,28 4,24 4,20 4,13 4,04 3,93 3,88 3,86 3,85 3,83 3,80 3,77 3,75 3,75 3,74 3,74 1,406 1,180 1,376 1,317 1,525 1,245 1,345 1,203 1,364 1,302 1,279 1,506 1,470 1,548 1,848 1,630 1,267 1,415 ,929 1,574 1,331 1,792 1,324 1,617 1 32 23 21 22 11 16 8 9 17 18 31 39 24 14 3 12 10 28 5 37 38 13 29 47 3,72 3,69 3,67 3,65 3,62 3,62 3,57 3,54 3,52 3,51 3,49 3,46 3,44 3,39 3,37 3,32 3,24 3,20 3,20 3,18 3,14 3,12 3,08 3,01 2,49 1,621 1,163 2,021 1,843 1,785 1,440 1,859 1,701 1,419 1,628 1,785 1,483 1,787 1,751 1,651 1,848 1,773 1,744 1,300 1,633 1,734 1,668 1,714 1,508 1,645
Genel Toplam X: 3.77 Tablo 2de grld zere Trke retmeni adaylarnn: Tm hayatm boyunca yeni eyler almak harika olurdu. maddesi iin X:3.72; nsanlarn iyi bir dnceyi savunmak iin zayf fikirlere gvenmeleri beni rahatsz eder. maddesi iin X: 3.74; Cevap vermeye kalkmadan nce, her zaman soruya odaklanrm. maddesi iin X: 3.32; Byk bir netlikle dnebilmekten gurur duyuyorum. maddesi iin X: 3.77; Drt lehte, bir aleyhte gr varsa, lehte olan drt gre katlrm. maddesi iin X: 3.18; Pek ok niversite dersi ilgin deildir ve almaya demez. maddesi iin X: 4.20; Sadece ezberi deil dnmeyi gerektiren snavlar benim iin daha iyidir. maddesi iin X: 3.75; Dier insanlar entelektel merakm ve aratrc kiiliimi takdir ederler. maddesi iin X: 3.54; Mantklym gibi davranyorum, ama deilim. maddesi iin X: 3.52; Dncelerimi dzenlemek benim iin kolaydr. maddesi iin X: 3.20; Ben dahil herkes kendi kar iin tartr. maddesi iin X: 3.62; Kiisel harcamalarmn dikkatlice kaydn tutmak benim iin nemlidir. maddesi iin X: 3.24; Byk bir kararla yz yze geldiimde, ilk nce, toplayabileceim tm bilgileri toplarm. maddesi iin X: 3.08; Kurallara uygun biimde karar verdiim iin, arkadalarm karar vermek iin bana danrlar. maddesi iin X: 29
3.37; Ak fikirli olmak neyin doru olup olmadn bilmemek demektir. maddesi iin X: 3.39; Dier insanlar eitli konularda neler dndklerini anlamak benim iin nemlidir. maddesi iin X: 3.57; nandklarmn tm iin dayanaklarm olmal. maddesi iin X: 3.51; Okumak, mmkn olduunca, katm bir eydir. maddesi iin X: 3.49; nsanlar ok acele karar verdiimi sylerler. maddesi iin X: 3.86; niversitedeki zorunlu dersler vakit kaybdr. maddesi iin X: 4.31; Gerekten ok karmak bir eyle uramak zorunda kaldmda benim iin panik zamandr. maddesi iin X: 3.65; Yabanclar srekli kendi kltrlerini anlamaya uraacaklarna, bizim kltrmz almallar. maddesi iin X: 3.62; nsanlar benim karar vermeyi oyaladm dnrler. maddesi iin X: 3.67; nsanlarn, bir bakasnn fikrine kar kacaklarsa, nedenlere ihtiyac vardr. maddesi iin X: 3.39; Kendi fikirlerimi tartrken tarafsz olmam imknszdr. maddesi iin X: 3.74; Ortaya yaratc seenekler koyabilmekten gurur duyarm. maddesi iin X: 3.85; Neye inanmak istiyorsam ona inanrm. maddesi iin X: 3.83; Zor problemleri zmek iin uramay srdrmek o kadar da nemli deildir. maddesi iin X: 3.20; Dierleri, kararlarn uygulanmasnda mantkl standartlarn belirlenmesi iin bana bavurular. maddesi iin X: 3.01; Zorlayc eyler renmeye istekliyimdir. maddesi iin X: 3.80; Yabanclarn ne dndklerini anlamaya almak olduka anlamldr. maddesi iin X: 3.46; Merakl olmam en gl yanlarmdan birisidir. maddesi iin X: 3.62; Grlerimi destekleyecek gerekleri ararm, desteklemeyenleri deil. maddesi iin X: 4.04; Karmak problemleri zmeye almak elencelidir. maddesi iin X: 3.75; Dierlerinin dncelerini anlama yeteneimden dolay takdir edilirim. maddesi iin X: 4.13; Benzetmeler ve anolojiler ancak otoyol zerindeki tekneler kadar yararldr. maddesi iin X: 3.74; Kendinizi mantkl olarak tanmlayabilir misiniz? maddesi iin X: 3.14; Her eyin nasl ilediini anlamaya almaktan gerekten holanrm. maddesi iin X: 3.12; ler zorlatnda, dierleri problem stnde almay srdrmemi isterler. maddesi iin X: 3.44; Elimizdeki sorun hakknda ak bir fikir edinmek ilk nceliklidir. maddesi iin X: 3.88; elikili konulardaki fikrim genellikle en son konutuum kiiye baldr. maddesi iin X: 4.63; Konu ne hakknda olursa olsun daha fazla renmeye hevesliyimdir. X:4.52; Sorunlar zmenin en iyi yolu, cevab bakasndan istemektir. maddesi iin X: 4.37; Karmak problemlere dzenli yaklammla tannrm. maddesi iin X: 4.39; Farkl dnya grlerine kar ak fikirli olmak, insanlarn dndnden daha az nemlidir. maddesi iin X: 4.30'; renebilecein her eyi ren, ne zaman ie yarayacan bilemezsin. maddesi iin X: 4.39; Her ey grnd gibidir. maddesi iin X: 2.49; Dier insanlar, sorunun ne zaman zmlenecei kararn bana brakrlar. maddesi iin X: 4.24; Ne dndm biliyorum, o zaman neden seenekleri deerlendiriyor gibi davranaym. maddesi iin X: 4.43; Dierleri kendi fikirlerini ortaya koyarlar ama benim onlar duymaya ihtiyacm yok. maddesi iin X: 4.35; Karmak problemlerin zmne ynelik dzenli planlar gelitirmede iyiyimdir. maddesi iin X: 4.28 orannda bir eilim ortalamasna sahip olunduu tespit edilmitir. Tablo 2de CEDE maddelerine verilen cevaplara gre elde edilen ortalamalar en yksekten de doru sralanmtr. CEDEden elde edilen verilere gre Trke retmeni adaylarnn elikili konulardaki fikrim genellikle en son konutuum kiiye baldr maddesi iin (X: 4.63) oranyla en yksek eilime, Her ey grnd gibidir. maddesi iin (X: 2.49) oranyla en dk eilime sahip olduklar belirlenmitir. Bunun yannda Dierleri, kararlarn uygulanmasnda mantkl standartlarn belirlenmesi iin bana bavururlar. maddesi iin (X: 3.01) dzeyinde bir eilime sahip olmas, ksmen de olsa, retmen adaylarnn bencil ve n yargl olmadan durum ve olaylara yaklatn, eletirel ve objektif kararlar verebildiini gstermektedir. Trke retmeni adaylarnn genel olarak X: 3.77 orannda (Min.1, Max.5 aralnda) ortalamann stnde bir eletirel dnme eilimine sahip olduklar belirlenmitir.
30
Trke retmeni Adaylarnn Snflara Gre Eletirel Dnme Eilim Dzeylerine Ynelik Bulgular Tablo 3. Trke retmeni Adaylarnn Snflara Gre Eletirel Dnme Eilim Dzeyleri N x Standart Sapma 1.SINIF 2.SINIF 3.SINIF 4.SINIF Toplam 60 60 60 60 240 4,064 3,035 4,046 3,923 3,767 0,835 0,830 0,845 0,978 0,968 18,994 0,000 F(3,236) p
Trke retmeni adaylarnn eletirel dnme eilim dzeylerinin snflara gre analizi sonucunda: 1. snfta okuyan rencilerin X: 4.064, 2. snfta okuyan rencilerin X: 3.035, 3. snfta okuyan rencilerin X: 4.046 ve 4. snfta okuyan rencilerin eletirel dnme eilim dzeyi ortalamalarnn X: 3.923 olduu tespit edilmitir. 1 ve 3. snflardaki rencilerin 2 ve 4. snflardaki rencilere gre daha yksek dzeyde eletirel dnme eilimine sahip olduklar grlmektedir. Elde edilen bulgular, Trke retmeni adaylarnn snf dzeylerine gre eletirel dnme eilimleri arasnda 1 ve 3. snflar lehine anlaml bir farkn olduunu gstermektedir (F(3,236): 18,994, p: 0,000). Trke retmeni Adaylarnn renme Stillerine Gre Eletirel Dnme Eilimlerine Ynelik Bulgular Tablo 4. Trke retmeni Adaylarnn renme Stillerine Gre Eletirel Dnme Eilimleri Standart N X Sapma F(3,236) p Yerletiren-Sezgisel Deitiren-Danarak Ayrtran-Uygulamal zmseyen-Teorik 70 64 54 52 240 3,367 ,75070 4,319 ,88951 4,295 ,82002 3,078 ,75538 3,767 ,96804 36,134 0,000
Trke retmeni adaylarnn eletirel dnme eilim dzeylerinin renme stillerine gre analizi sonucunda: Yerletiren renme stiline sahip rencilerin X: 3.367, deitiren renme stiline sahip rencilerin X: 4.319, ayrtran renme stiline sahip rencilerin X: 4.295 ve zmseyen renme stiline sahip rencilerin eletirel dnme eilim dzeyi ortalamalarnn X: 3.073 olduu tespit edilmitir. Deitiren ve ayrtran renme stiline sahip rencilerin yerletiren ve zmseyen renme stiline sahip rencilere gre daha yksek dzeyde eletirel dnme eilimine sahip olduklar grlmektedir. Elde edilen bulgular, Trke retmeni adaylarnn renme stili deikenine gre eletirel dnme eilimleri arasnda deitiren ve ayrtran renme stillerine sahip retmen adaylar lehine anlaml bir farkn olduunu gstermektedir (F(3,236): 36,134, p: 0,000). SONU VE TARTIMA almada Trke retmeni adaylarnn eletirel dnme eilimlerini renme stilleri ve snf dzeyleri asndan deerlendirmek amalanmtr. alma sonunda aadaki sonulara ulalmtr: 1. Trke retmeni adaylar genel olarak X: 3.77 orannda (Min.1, Max.5 aralnda) eletirel dnme eilimine sahiptirler. 2. Trke retmeni adaylarnn eletirel dnme eilimleri snf dzeyine gre anlaml farkllk gstermektedir. 1 ve 3. snf rencilerinin eletirel dnme eilimlerinin 2 ve 4. snf rencilerine gre daha yksek olduu grlmtr. niversite rencilerin eletirel dnme becerilerinin snf dzeylerine gre farkllk gsterdiine ynelik ulalan bu sonu, literatrdeki baz almalarn sonularyla rtmektedir (Akar, 2007). 3. Trke retmeni adaylarnn eletirel dnme eilimleri renme stillerine gre anlaml farkllk gstermektedir. Deitiren ve ayrtran renme stillerine sahip rencilerin eletirel dnme eilimlerinin yerletiren ve zmseyen renme stillerine sahip rencilere gre daha yksek olduu grlmtr. Myers ve Dyer 31
(2004) tarafndan yaplan bir almada renme stillerinin eletirel dnme becerileri zerindeki etkisi aratrlmtr. Aratrma sonucunda renme stillerinin eletirel dnme zerinde etkili olduu grlmtr. Bu almayla birlikte benzer baz almalarn sonular ile aratrmamzda ulalan sonular rtmektedir (Colucciello, 1999; Toress ve Cano, 1995; Zang ve Stenberck, 2000; Gven ve Krm, 2007). Genel olarak Trke retmeni adaylarnn ortalamann stnde eletirel dnme eilimine sahip olduklar belirlenmitir; ancak Trke retmeni adaylarnn daha st dzeyde eletirel dnme eilimine sahip olmalarnn beklendii sylenebilir. Halpern (1988)'a gre son zamanlarda yaplan almalar toplum ierisindeki birok insann ve zellikle retmenlerin yeterince dnmediini ya da kusurlu dndn gstermektedir. Halpern bu sonutan yola karak, okullarda rencilerin eletirel dnmeyi renebilmesi ve bilgiyi yeni, deiik koullara uygulayabilmesi iin retmenlerin dnme konusunda eitilmesi gerektiini belirtmitir (Korkmaz, 2009: 12). Btn retmenler gibi Trke retmenlerinin de yksek dzeyde eletirel dnme becerisine sahip olmas gerekmektedir (Aslan, 2003; Yetim ve Gkta, 2004; Erdoan ve Uak, 2005; Yapc, 2007). Bu nedenle Trke Eitimi Blm lisans mfredatlarnda ve uygulamalarnda eletirel dnme becerilerine ynelik dzenlemelerin yaplmas; retmen adaylarnn eletirel dnme eilimlerinin farkl deikenler etrafnda tespit eilmesine ynelik almalarn yaplmas nerilebilir. KAYNAKA AKAR, . (2007). retmen Adaylarnn Bilimsel Sre Becerileri ve Eletirel Dnme Beceri Dzeyleri Arasndaki liki. Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Afyon Kocatepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Afyon. AYBEK, B. (2007). Eletirel Dnmenin retiminde retmenin Rol. Bilim, Eitim ve Dnce Dergisi, 7 (2). http://www.universite-toplum.org ASLAN, K. (2003). Eitim Fakltelerinin Yeniden Yaplandrlmalarna likin Bir Deerlendirme. Balkesir niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 6 (9): 23-39. AKAR, P. ve AKKOYUNLU, B. (1993). Kolb renme Stili Envanteri. Eitim ve Bilim, 87: 37-47. BRAD, R. (1994). Eletirel Dnme Becerilerini retme. (ev: Gzin Bykkurt). Eitim ve Bilim, 18 (91): 4549. COLUCCIELLO, M.L. (1999). Relationships Between Critical Thinking Dispositions and Learning Styles. Journal Proffesionals Nursing, 15 (5): 294-301. CCELOGLU, D. (1995). yi Dn Doru Karar Ver. stanbul: Sistem Yaynclk. AVU, N. ve UZUNBOYLU, H. (2009). Improving critical thinking skills in mobile learning. Procedia Social and Behavioral Sciences, 1: 434438. DAM, G ve VOLMAN, M. (2004). Critical thinking as a citizenship competence:teaching strategies. Learning and Instruction, 14: 359379. DENZLOLU, P. (2008). Fen Bilgisi retmen Adaylarnn Fen Bilgisi retimi z Yeterlik nan Dzeyleri, renme Stilleri ve Fen Bilgisi retimine Ynelik Tutumlar Arasndaki likinin Deerlendirilmesi. Yaymlanmam Yksel Lisans Tezi, ukurova niversitesi, Adana. ELIAS, M.J. ve KRESS, J.S. (1994). Social decision-making and life skills development: a critical thinking approach to health promotion in the middle school. Journal of School Health, 64 (2): 62-66. ERDOAN, M. ve UAK, M. (2005). Fen Bilgisi retmen Adaylar Memnuniyet leinin Gelitirilmesi. Gazi Eitim Fakltesi Dergisi, 25 (2): 35-54. GLASSNER, A. S. ve BARUCH, B. (2007). What Stands and Develops Between Creative and Critical Thinking? Argumentation?. Thinking Skills and Creativity, 2: 1018. GVEN, M. ve KRM, D. (2007 ). Teacher Candidates Learning Styles And Critical Thinking Dispositions. Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, 6 (21). HALPERN, D. (1988). Teaching critical thinking for tranfer across domains: Dispositions, skills, structure training and metacognitive monitoring. Amerikan Psychologist, 53: 449-455. JOHNSON, A. (2000). Using Creative and Critical Thinking Skills to Enhance Learning. Boston: Allyn and Bacon. KARASAR, N. (1999). Bilimsel Aratrma Yntemi: Kavramlar, lkeler, Teknikler. Ankara: Nobel Yaynevi. KOLB, D.A. (1985). Learning style inventory. Boston: McBer. 32
KORKMAZ, . (2009). retmenlerin Eletirel Dnme Eilim ve Dzeyleri. Ahi Evran niversitesi Krehir Eitim Fakltesi Dergisi, 10 (1): 1-13. KKDEMR, D. (2003). Belirsizlik Durumlarnda Karar Verme ve Problem zme. Yaymlanmam Doktora Tezi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara. KLAHI, . (1995). retmen Yetitirme Modl Serisi, D-mikro retim. Ankara: zk Ofset Matbaaclk. KRM, D. (2002). retmen Adaylarnn Eletirel Dnme Gc. Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Anadolu niversitesi Eitim Bilimleri Enstits. Eskiehir. MEB. (2006). lkretim Trke Dersi (6, 7, 8. Snflar) retim Program. Ankara: Devlet Kitaplar Mdrl. MYERS, B.E. ve DYER, J.E. (2004). The Influence of Student Learning Style on Critical Thinking Skill. Telecommunications for Remote Work and Learning, http://plaza.ufl.edu/bmyers/Papers/SAERC2004/LearningstyleCT.pdf ZDEMR, S. M. (2005). niversite rencilerinin Eletirel Dnme Becerilerinin eitli Deikenler Asndan Deerlendirilmesi. Trk Eitim Bilimleri Dergisi, 3 (3): 297-316. PAUL, R., ELDER, L. (2001). Critical Thinking: Tools for Taking Charge of Your Lerning and Your Life. NY: Prentice Hall. YAPICI, M. (2007). retmen Tutumlar ve Yansmalar. Bilim, Eitim ve Dnce Dergisi, 7 (3). http://www.universite-toplum.org YETM, A. ve GKTA, Z. (2004). retmenin Mesleki ve Kiisel Nitelikleri. Kastamonu Eitim Fakltesi Dergisi, 12 (2): 541-550.
33
34
Regional Disparity and Clusters in Turkey: A Lisa (Local Indicators of Spatial Association) Analysis
Assist. Prof. Dr. Fatih ELEBOLU Dumlupnar University, Dept. of Economics fcelebi@dumlupinar.edu.tr
ABSTRACT: In recent years, regional disparity problem across provinces and regions of Turkey and solving suggestions have been debated by many scientist and politicians. East and West dualism is very clear that Western part of the country is significantly more developed than the East. This situation can be shown the tools of spatial statistics reveal the presence of spatial dependence across provinces and regions. The presence of heterogeneity is reflected in the distribution of Local Indicators of Spatial Association (LISA) statistics. The aim of this study is to present a LISA analysis by using GeoDa (Geographic Data Analysis Program) in order to show regional disparity and clusters in Turkey. This paper present important result on the distribution of growth in provinces of Turkey and its relation with other important indicators of development. Findings shows that powerfulness (or weakness) of per capita GDP levels of provinces parallel to patent applications, automobile numbers, electricity consumption, entrepreneurship, net migration rates, unemployment rates, per capita export and import, literacy rates, university degrees, and bed numbers of per hundred thousand patients in Turkey. Despite East and South Eastern Anatolia provinces obtain high level public investment values; these cities have less level per capita income. Keywords: Regional Disparities, Regional Cluster, Local Indicators of Spatial Association (LISA), East-West Dualism ZET: Son yllarda, Trkiyenin blgeleri ve illeri arasndaki blgesel eitsizlik problemi ve zm nerileri pek ok bilim insan ve politikac tarafndan tartlmaktadr. Dou ve Bat dualizmi ok aktr ki, lkenin bat blgeleri belirgin bir ekilde dousundan daha fazla gelimitir. Bu durum iller ve blgeler arasndaki mekansal bamlln ortaya karlmas iin kullanlan mekansal istatistiin aralar ile gsterilebilir. Heterojenitenin varl LISA istatistiklerinin dalmnda yanstlmaktadr. Bu almann amac, Trkiyede blgesel eitsizlik ve ymlar gstermek iin GeoDa program kullanarak bir LISA analizi sunmaktr. Bu alma, Trkiyenin illerinde bymenin dalm ve kalknmann dier nemli gstergelerle ilikisi zerine nemli sonular sunmaktadr. Bulgular gstermektedir ki, Trkiyede illerin kii bana GSYH dzeyinin ykseklii (azl), patent bavurular, otomobil saylar, elektrik tketimi, giriimcilik, net g oranlar, isizlik oranlar, kii bana ithalat ve ihracat, okuryazarlk oran, niversite mezunlarnn says, bin hasta bana den yatak saysna paraleldir. Dou ve Gney Dou Anadolu illeri yksek dzeyde kamu yatrm almasna ramen, bu ehirler dk seviyede kii bana gelire sahiptir. Anahtar Kelimeler: Blgesel Eitsizlik, Blgesel Ym, LISA, Dou-Bat Dualizmi INTRODUCTION In recent years, regional disparity problem across provinces and regions of Turkey and solving suggestions have been debated by many scientist and politicians. East and West dualism is very clear that Western part of the country is significantly more developed than the East. East regions are very weak in terms of development indicators, such as patent applications, automobile numbers, electricity consumption, entrepreneurship, net migration rates, unemployment rates, per capita export and import, literacy rates, university degrees, and bed numbers of per hundred thousand patients. Turkish regional imbalances have been the subject of a large literature over the years. Atalik (1990) investigates regional income disparities over 1975-1985 and finds that inequalities have increased. Ates et al. (2000) try to assess the performance of the Southeastern Anatolia Project by measuring sigma and beta-convergence between the recipient regions and the rest of Turkey (excluding Marmara). They discover that convergence is taking place among these (Eastern) regions. Berber et al. (2000) also conclude to the absence of beta and sigma convergence over 19751997. As Ertugal (2005) indicates, previous contributions conclude that re-distribution policies did not necessarily 35
Regional Disparty and Clusters in Turkey: A Lisa (Local Indicators of Spatial Association) Analysis
Assist. Prof. Dr. Fatih ELEBOLU
achieve the aim of increasing cohesion within the country. elebioglu and Dallerba (2010) perform an exploratory spatial data analysis on the growth and development level of the 76 Turkish regions over 19952001. Their results shed new light on the distribution of growth across Turkish regions and its relation with public investments and human capital, two indicators of development. A couple of reasons have been highlighted in the past to justify the East-West divide that has marked the Turkish regional economies for a couple of decades (Ates et al. 2000; Balkir 1995; Gezici and Hewings 2004). They are, among others, inequalities in salaries (Elveren and Galbright, 2008), the dependence on agriculture and weakness of industrial sector (Ozaslan et al. 2006; Akgungor 2003), the divide in the education level (Ozturk 2002; Tansel and Gungor 2000), the migratory flows from the east to the west (Keles 1985; Kirdar and Saracoglu 2007), ethnic terrorism (PKK terrorist organization, especially after the 1970s) (Feridun and Sezgin 2008), populist and misguided policies applied by governments (TUGIK Report 2008) and the lack of private investment in the east (Deliktas et al. 2008). Balkir (1995) proposed to classify the Turkish regional disparities in three categories: demographic disparities, including migration and urbanization, economic disparities, that include several of the components mentioned above, and the disparities in infrastructures, including the provision of public services. This situation can be shown the tools of spatial statistics reveal the presence of spatial dependence across provinces and regions. DATA Our dataset comes from the Turkish Statistical Institute1 and the State Planning Organization2. They represent for each region the level of per capita income in 2001 because of data limitation. There is no province level per capita GDP data after 2001. Besides we use per capita public investment in 2007, per capita patent applications in 2009, per thousand number of automobile in 2009, per capita electricity consumption in 2008, per capita entrepreneurship in 2008, net migration rates (per thousand) in 2009, unemployment rates (%) in 2008, per capita export (dollar) in 2008, per capita import values (dollar) in 2008, literacy rates in 2009, university degrees (%) in 2009 and numbers of bed (per hundred thousand patients) in 2007. At the same time, these indicators are generally used by World Bank in World Development Indicators Databases. Our dataset has been composed for 81 provinces. QUARTILE MAPS The analysis starts with the quartile maps of the distribution of our variables for each province. Darker colors in the maps represent higher values and lighter colors characterize lower levels. Figure 1 displays the distribution of province level per capita GDP in 2001. This figure shows obviously east-west duality in Turkey. Especially Eastern and South Eastern Anatolia provinces have low level per capita GDP. Figure 1: Distribution of province level per capita GDP in 2001
Figure 2 shows per capita public investment in 2007. Per capita public investment values randomly distribute. Around of Istanbul, Ankara, Sivas and Erzurum have taken high level per capita public investment in 2007. Figure 2: Province level per capita public investment in 2007.
1 2
www.turkstat.gov.tr, Turkish Statistical Institute www.spo.gov.tr, State Planning Organization
36
Figure 3 displays distribution of per capita patent applications in 2009. Applications of patent concentrate especially in Marmara, Aegean and Central Anatolia Regions. East provinces havent got enough application. Beside there is no application in some provinces of East and South East Anatolia Regions. Figure 3: Distribution of per capita patent applications in 2009
Figure 4 demonstrates per thousand number of automobile in 2009. In this figure clearly appear that there is big east and west duality in Turkey. Particularly South Eastern Anatolia region is very poor in terms of automobile figures. Figure 4: Per thousand number of automobile in 2009
Electricity consumption is accepted as important indicator of development process. Many provinces of East Anatolia and some provinces of middle Anatolia have less level per capita consumption of electricity in 2008. Figure 5 denotes per capita electricity consumption in 2008 (MWh). This quartile map is another evidence of disparity in Turkey. Figure 5: Per capita electricity consumption in 2008
37
Figure 6 shows per capita entrepreneurship in 2008. Especially industrial cities (such as Istanbul, Bursa, Izmir, Denizli), coastal areas and Ankara (capital city of Turkey) have big figures about per capita entrepreneurship.
Figure 6: Per capita entrepreneurship in 2008
Figure 7 indicates province level net migration rates (per thousand) in 2009. While big cities in western regions have positive migration rates (it means that this cities have taken migration), East and South Eastern Anatolia provinces have mostly negative migration rates in province level (it means that this cities have given migration). Figure 7: Province level net migration rates in 2009
When we look at Figure 8, it can be observed that unemployment rates (%) in 2008. All South Eastern Anatolia, a part of Mediterranean Region (Mersin, Adana, Osmaniye, Hatay, K.Mara) and Edirne have higher values of unemployment rates. Figure 8: Unemployment rates (%) in 2008
Figure 9 introduces per capita export (dollar) in 2008. Industrial centers of Turkey (stanbul, zmir, Kocaeli, Bursa, Manisa, Denizli, Ankara, Eskiehir, and Kayseri) and generally coastal areas have high values about per capita export. It is interest that Hakkari, rnak, Trabzon and Rize have also high values. We should explain special state here that Hakkari and rnak have high border trade levels. Besides Trabzon and Rize have Free Zone (free trade area). Figure 9: Per capita export (dollar) in 2008 38
Industrial areas in Turkey have bigger import rates than East and South Eastern Anatolia regions. Mostly importation of Turkey comes from especially harbor cities such as Istanbul, Kocaeli, Izmir, Mersin, and Samsun. These provinces have common trait as free zone. Figure 10 shows this distribution in 2008. Figure 10: Per capita import values in 2008
Figure 11 denotes literacy rates in provinces of Turkey in 2009. While west areas and coastal areas are relatively rich in terms of literacy rates, again East and South Eastern Anatolia regions are generally poor. This is also another pointer of disparity in Turkey. Figure 11: Literacy rates in provinces of Turkey in 2009
The other important indicator of development related to education is the level of university degree. Figure 12 related to university degree (%) in 2009. The poorest areas are again East and South East Anatolia regions. The richest areas are big cities (Istanbul, Ankara, Izmir, Bursa, Antalya, and Mersin) and their hinterlands. Figure 12: University degrees (%) in 2009
39
Figure 13 is about (per hundred thousand patients) numbers of bed in 2007. Particularly Ankara and its hinterland have excellence level towards other regions. Erzurum, Sivas and their some near neighbors have high level of bed for patients. Again the lowest values are belonging to East and South Eastern Anatolia provinces. Figure 13: Numbers of bed (per hundred thousand patients) in 2007
We are going to investigate regional clusters across regions of Turkey in the next section.
METHOD AND FINDINGS Definition of Spatial Weight Matrix A spatial weight matrix is the necessary tool to impose a neighborhood structure on a spatial dataset. As usual in the spatial statistics literature, neighbors are defined by a binary relationship (0 for non-neighbors, 1 for neighbors). This paper is performed under GeoDa. Two basic approaches have been used for defining neighborhood: contiguity (shared borders) and distance. Contiguity-based weights matrices include rook and queen. Areas are neighbors under the rook criterion if they share a common border, not vertices. Distance-based weights matrices include distance bands and k nearest neighbors. Based on these two concepts, k_8 nearest neighbor matrix has been created to investigate the distribution of variables of interest. The k_8 nearest neighbor matrix only below:
w ( k ) = 0 if i = j ij * wij ( k ) = 1 if d ij Di ( k ) and wij ( k ) = wij ( k ) / wij ( k ) for k = 8 j w ( k ) = 0 if d > D ( k ) ij i ij

where d ij is great circle distance between centroids of region
(1)
i and j
and
Di (k )
is the 8th order smallest distance
between regions i and j such that each region i has exactly 8 neighbors. Now that the weight matrix has been defined, we estimate a couple of spatial statistics that will shed some light on the spatial distribution of our variables (Anselin, 1988). LISA Analysis LISA statistics measure, by definition, the presence of spatial autocorrelation for each of the location of our sample. It captures the presence or absence of significant spatial clusters or outliers for each location. Combined with the classification into four types defined in the Moran scatter plot above, LISA indicates significant local clusters (high high or lowlow) or local spatial outliers (highlow or lowhigh). The average of the Local Moran statistics is proportional to the Global Moran's I value (Anselin 1995; Anselin et al. 2007). Anselin (1995) formulated the local Morans statistics for each region i and year t as the follows:
40
x Ii = i wij x j m0 j
with m0 = xi2 / n
i
(2)
where wij is the elements of the row-standardized weights matrix W and x i ( x j ) is the observation in region
i ( j) .
The significant results (at 5%) of the LISA statistics are presented. Their significance level is based on a randomization approach with 999 permutations of the neighboring provinces for each observation. The randomization approach is used in the context of a numeric permutation approach to describe the computation of pseudo significance levels for local spatial autocorrelation statistics. In order to determine how likely it would be to observe the actual spatial distribution at hand, the actual values are randomly reshuffled over space 999 times. According to this calculation, some provinces have LL-type autocorrelation, but also some provinces have HH-type autocorrelation. We also provide the LISA maps (figures 14 to 26) as a visual representation of these results. Red areas show provinces in HH quadrants and blue areas are in LL quadrants the next figures. Findings Our first LISA Cluster Map (Figure 14) is about per capita GDP in 2001. It is clear that there is important duality between East and West Anatolia regions. Marmara region is completely replaced in High-High (HH) part of Scatter Plot. Conversely East and South Eastern Anatolia regions are in Low-Low (LL) part. Figure 14: LISA cluster map of per capita GDP in 2001
Figure 15 shows LISA cluster map of per capita public investment in Turkey. There is no cluster about public investment in Turkey. Public investments randomly distribute. Figure 15: LISA cluster map of per capita public investment in 2007
Figure 16 explains cluster map of patent applications in 2009. It can be mentioned about significantly cluster in this subject. Big cities in the west part of Turkey such as Istanbul, Kocaeli, Sakarya, and Bursa replace in High-High (HH) area of scatter plot. Many provinces in the east part of Turkey are in Low-Low (LL) area. 41
Figure 16: LISA cluster map of per capita patent application in 2009
Figure 17 examines numbers of automobile (per thousand) in 2009. West and/or coastal areas (exclude Istanbul, Bursa and Kutahya) are mostly HH part of scatter plot. Almost all East and South eastern Anatolia provinces are in LL area. Figure 17: LISA cluster map of number of automobile (per thousand) in 2009
Figure 18 indicates LISA cluster map of per capita electricity consumption across of Turkey regions. Provinces that have high level electricity consumption in the Marmara Region attract to positive level each other. Conversely East and South Eastern Anatolia provinces attract to negative level each other. Figure 18: LISA cluster map of per capita electricity consumption in 2008
Figure 19 demonstrates another cluster sample. This map shows an important duality about per capita entrepreneurship in 2008. East and west duality is very clear. Figure 19: LISA cluster map of per capita entrepreneurship in 2008
42
Figure 20 is related to net migration rates in 2009. Especially while Marmara Region and west part of Ankara (capital city of Turkey) are in positive cluster (HH) area, again almost East Anatolia provinces are in negative cluster (LL) area. The provinces in HH area take migration, but provinces in LL area give migration. Figure 20: LISA cluster maps of province level net migration rates (per thousand) in 2009
Figure 21 explains cluster map about unemployment rates in Turkey. Black Sea Area and north part of Erzurum are in negative attractive centers. But east part of Mediterranean Sea Area and all South Eastern Anatolia provinces are positive attractive centers. We should keep in the mind that, in this picture, negative attractive centers present low level unemployment values, conversely positive attractive centers present high level unemployment values. Figure 21: LISA cluster map of unemployment rates (%) in 2008
According to Figure 22, there is no big cluster about per capita export. But provinces such as Istanbul, Kocaeli, Bursa, and Sakarya are positively attractive centers. Figure 22: LISA cluster map of per capita export (dollar) in 2008
43
Figure 23 also introduces more important cluster than Figure 22. There is big cluster especially in terms of per capita import values in East and South Eastern Anatolia provinces.
Figure 23: LISA Cluster Map of per capita import values in 2008
Figure 24 designates very significant cluster about literacy rates in Turkey. It is clear that west part of Turkey is completely in positive attractive (HH area) center. After all East Anatolia provinces are mostly in Low-Low area of scatter plot. Regional duality is very clear in this cluster map.
Figure 24: LISA Cluster Map of literacy rates in provinces of Turkey in 2009
44
Figure 25 shows province level university degrees in Turkey. Again while west parts of Turkey have high level university degrees, east parts of Turkey have low university degrees figures in 2009. This situation is parallel to literacy rates figures. Figure 25: LISA Cluster Map of university degrees (%) in 2009
Figure 26 displays numbers of bed (per hundred thousand) in Turkey. Particularly around of Ankara (as Konya, Eskiehir, Afyon, ankr, Burdur, Zonguldak, Bartn, Kastamonu) is in High-High area. But blue areas (around of Antakya, G.Antep, Kilis, Osmaniye and around of Hakkari, rnak, Van, Bitlik, Siirt, Batman, Ar, Idr, Mu) are in Low-Low area in cluster map. Figure 26: LISA Cluster Map of numbers of bed (per hundred thousand) in 2007
45
Regional Disparty and Clusters in Turkey: A Lisa (Local Indicators of Spatial Association) Analysis CONCLUSIONS
The purpose of this paper has been to perform an analysis of the economic disparities and dualities across 81 Turkish provinces. We have investigated the spatial distribution of our variables. Firstly, our quartile maps have revealed the gap between East and West of Turkey. Secondly our scatter plots display most of the eastern provinces in the LowLow quadrant and the western ones in the High-High quadrant. Finally, LISA statistics confirm the significant presence of local spatial autocorrelation and highlight spatial heterogeneity in the form of two distinct spatial clusters of high and low values of variables. This paper present important result on the distribution of growth in provinces of Turkey and its relation with other important indicators of development. Findings shows that powerfulness (or weakness) of per capita GDP levels of provinces parallel to patent applications, automobile numbers, electricity consumption, entrepreneurship, net migration rates, unemployment rates, per capita export and import, literacy rates, university degrees, and bed numbers of per hundred thousand patients in Turkey. Despite East and South Eastern Anatolia provinces obtain high level public investment values; these cities have less level per capita income. These results confirm the dualistic structure of Turkeys economic geography, as many previous studies had showed. However, our results also show that this form of spatial heterogeneity goes along with the presence of spatial autocorrelation among provinces. Based on our results, we recommend fighting internal imbalances by promoting investments in education and the training of unemployed in the poorest areas. Besides private sector investment should be attracted to east part of Turkey. We also believe that developing the social and economic conditions in the East should be on the governments priority list so that migration to the West and eventually ethnic terrorism in the East will be reduced to a minimum. REFERENCES AKGUNGOR S. (2003) Exploring Regional Specializations in Turkeys Manufacturing Industry. Regional Studies Association International Conference, Pisa, Italy, April 12-15 ANSELIN L (1995) Local Indicator of Spatial Association LISA. Geographical Analysis 27, pp.93115 ANSELIN L. (1988) Spatial Econometrics: Methods and Models. Kluwer Academic Publishers, Dordrecht ANSELIN L., SRIDHARAN S. and GHOLSTON S. (2007) Using Exploratory Spatial Data Analysis to Leverage Social Indicator Databases: The Discovery of Interesting Patterns. Social Indicators Research 82, pp.287309 ATALIK G. (1990) Some Effects of Regional Differentiation on Integration in the European Community. Papers in Regional Science Association, Vol. 69, pp.11-19 ATES S., ERK N., DIREKCI T. (2000) Convergence and Growth within GAP (South Eastern Anatolia Project) Region and Overall Turkeys Regions. http://www.econturk.org/sanli8.pdf, International METU Conference in Economics IV, September 13-16, Ankara BALKIR C. (1995) Less Development Regions and Regional Development Policies in Turkey. European Urban and Regional Studies, SAGE Publications, 1995/2; pp.253-264 BERBER M., YAMAK R., ARTAN S. (2000) Trkiyede Yaknlama Hipotezinin Blgeler Baznda Geerlilii zerine Ampirik Bir alma: 1975-1997. 9. Ulusal Blge Bilimi Kongresi - Bildiri Kitabi: 51-59, Trabzon ELEBIOLU F., DALLERBA S. (2010) Spatial Disparities across the Regions of Turkey: An Exploratory Spatial Data Analysis The Annals of Regional Science 45, 379400 DELIKTAS E., NDER A.. and KARADAG M. (2008) The Spillover Effects Of Public Capital on the Turkish Private Manufacturing Industries in the Geographical Regions. The Annals of Regional Science DOI: 10.1007/s00168-008-0220-4 ELVEREN A.Y., GALBRAITH J.K. (2008) Pay Inequality in Turkey in the Neo-Liberal Era: 1980-2001. University of Texas Inequality Project Working Paper No. 49, April 21 ERTUGAL E. (2005) Strategies for Regional Development: Challenges Facing Turkey on the Road to EU Membership. Turkish Policy Quarterly, Vol: 4, No: 3, Fall 46
FERIDUN M. and SEZGIN S. (2008) Regional Underdevelopment and Terrorism: The Case of South Eastern Turkey. Defense and Peace Economics 19:3, pp.225-233 GEZICI F., HEWINGS G. (2004) Regional Convergence and the Economic Performance of Peripheral Areas in Turkey. RURDS Vol. 16, No. 2, pp.113-132 KELES R. (1985) The Effects of External Migration on Regional Development in Turkey. In: Uneven Development in Southern Europe: Studies Of Accumulation, Class, Migration And The State, (edited by Ray Hudson and Jim Lewis), London, England, Methuen Publishing, pp.54-75. KIRDAR M. and SARACOGLU S. (2007) Migration and Regional Convergence: An Empirical Investigation for Turkey. http://mpra.ub.uni-muenchen.de/2648/, MPRA Paper No. 2648 ZASLAN M., DINER B., and ZGR H. (2006) Regional Disparities and Territorial Indicators in Turkey: Socio-Economic Development Index (SEDI). The Department of Planning and Regional Development, University of Thessaly and the Greek section of ERSA, 46th Congress of the European Regional Science Association (ERSA): Enlargment, Southern Europe, and the Mediterranean, Volos, Greece, August 30th September 3rd OZTURK I. (2002) Economic and Social Issues of East And Southeast Turkey: Policy Implications. http://mpra.ub.uni-muenchen.de/1582/, MPRA Paper No. 1582 SPO - State Planning Organization, www.spo.gov.tr TANSEL A., GUNGOR AD (2000) Provincial Inequalities in School Enrollments in Turkey. Economic Research Forum Working Paper No. 2003 TUGIK (Turkish Young Businessmens Confederation) Report (2008) (prepared by Prof.Mustafa Sonmez) Dou ve Gneydou Anadolunun Geliimi in zm nerileri. http://www.tugik.org.tr/tuganasayfa.wc TUK - Turkish Statistical Institute, www.turkstat.gov.tr
47
48
Yneticilerin Yeniden Yaplanma Srecinde novasyona Bak As: Kardemir rnei 1 Gven MURAT* Halime GKTA KULUALP**
zet: letmeler kreselleen rekabet ortamnda deien durumlara ayak uydurmak ve gnmzde etkisini baskn bir ekilde gsteren ekonomik krize kar tedbirler almak adna yeniden yaplanmaya ve inovasyona ynelmek zorunda kalmtr. Bu almada yaplan literatr almalar sonucunda inovasyonun yeniden yaplanma srecinde etkili bir ara olabilecei kansna varlm ve yneticilere uygulanan anketle yneticilerin yeniden yaplanma srecinde inovasyona bak alar ortaya konulmaya allmtr. almada yneticilerin yeniden yaplanma srecinde inovasyona bak as stratejik ynetimin rol, inovasyon stratejisi, yeniden yaplanma baar faktrleri, insan kaynaklar ynetiminin rol, inovatif rgt kltr ve renen rgt yaps alarndan analiz edilmektedir. Anahtar Kelimeler: Yeniden Yaplanma, novasyon, Demir-elik Sektr, Kardemir A.. Managers Points of View About Innovation at the Restructuring Process: The Case of Kardemir Abstract: Organizations are forced to run to restructure and innovation in order to adopt changing situations in global competition world and to take preventive measures against the global economic crisis that effects all organizations dominantly in nowadays. At the end of literature studies, innovation is believed to an effective tool for restructuring and with this survey is applied to managers, their point of views about innovation at the restructuring process are displayed in this study. In study, managers point of views about innovation at the restructuring process is analyzed in terms of the role of strategic management, the strategy of innovation, performance factors of restructuring, the role of human resources, innovative organization culture and learning organization structure. Keywords: Restructuring, Innovation, Iron and Steel Sector, Kardemir A.. GR letmelerin kreselleen rekabet ortamna uyum salayabilmeleri iin deiime ayak uydurmalar gerekmektedir. nk sadece deiimi kabullenen ve rgt yaplarnn geliimi iin srekli deiim uygulayan iletmeler varlklarn devam ettirebilmektedir. Artan rekabet ortamnda iletmelerin rakipleriyle etkili mcadele etmesi rnlerini, hizmetlerini ve retim yntemlerini srekli olarak deitirmeleri ve yenilemeleri ile mmkn olmaktadr. Kreselleen rekabet tm rgtlerin ynetim ve retim anlaylarnda tamamyla yeniden dnmeyi gerektirmektedir. letmelerde yaplacak yeniden yaplanma almalarnda rgtn btnsel olarak deiime hazr olmas ve alanlarn deiime uyumu byk nem tamaktadr. Bu nedenle, yeniden yaplanma sadece gnlk srelerin gelitirilmesine odaklanmann yansra alanlarn ile ilgili tutum ve davranlar zerinde de durmaldr. Yeniden yaplanma ilerin en uygun hangi ekillerde birletirileceini, eleneceini, uygulanacan ve yenileneceini bulabilmektir. Bu kadar radikal bir deiim ancak yaratclk, inovasyon ve aratrmayla mmkn olacaktr. Yeniden yaplanma srecinde inovasyonun etkisini inceleyen bu alma, giri ve sonu blmleri hari iki blmden olumaktadr. Birinci blmde yeniden yaplanma ve inovasyonun teorik arka plan incelenmitir. almann ikinci blmnde Kardemir Yneticilerinin Yeniden Yaplanma Srecinde novasyona Bak Asn nceleyen Uygulama almasn anlatan ampirik almaya yer verilmitir.
1 Bu alma Yneticilerin Yeniden Yaplanma Srecinde novasyona Bak As: Kardemir rnei, ZK, SBE letme Anabilim Dal nda yaplan Yksek Lisans tezinden derlenmitir. * Prof. Dr., Zonguldak Karaelmas niversitesi, ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi alma Ekonomisi ve Endstri likileri Blm ** Ar. Grv. Zonguldak Karaelmas niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi letme Blm
49
Yneticilerin Yeniden Yaplanma Srecinde novasyona Bak As: Kardemir rnei
Gven MURAT Halime GKTA KULUALP
KAVRAMLAR VE TANIMLAR Yeniden Yaplanma Konuya ilikin kaynaklarda, yeniden organize etme, deiim mhendislii, i srelerinin yeniden yaplandrlmas, i transformansyonu gibi deiik kavramlarla da ifade edilebilen yeniden yaplanma, i anlayn temelden deitirmeyi hedef almaktadr. Yeniden yaplanma, iletmelerin ynetsel-rgtsel yaplarnda, i ve i srelerinde, evresel boyuttaki ilikiler btnnde batan aa bir deiim zinciri oluturan; beraberinde kendine zg kurallar ve yaplar getiren; en nemlisi, iletme literatrne sre kavramn tekrar ve ok daha farkl boyutlarla yeniden kazandran bir yaklamdr (Seymen, 2000: 3). Gnmzde iletmelerin deien koullara uyum salamak zere rgtlenmeleri ile ilgili birtakm deiikliklere gitmeleri ve ynetim felsefelerini u ana kadar allagelmiin dnda farkl dorultulara oturtmalar; deiim mhendislii, yeniden yaplanma, klme, i srelerinin yeniden yaplandrlmas, kresel yap, vb. kavramlarla ifade edilmektedir. Farkl kavramlarla anlmasna karn tm bu kavramlarda ortak olan husus; iletmede yeniden yaplanmann temel nokta olarak seilmi olmasdr (etin, 1996: 3). Hammer ve Champy (1994: 28)e gre, yeniden yaplanma, mevcut olan onarmak ya da sadece kk deiiklikler yaparak temel yapnn korunmas anlamna gelmemelidir. Yeniden yaplanma, uzun sre nce belirlenmi i yapma usullerini brakarak iletmenin rn ya da hizmetlerinin yeniden yaratlmas ve mterilere deer sunulmas iin gereken ilere en bandan balanmas eklinde iletmeyi yeniden yaplandrmaktr. Bu almada benimsenen yeniden yaplanma kavram, iletmelerin gerek mteri talepleri gerekse firmalararas rekabet yar gibi deien rekabet koullarna uyum salamak amacyla rgtsel srelerini mterilerine iyi hizmet sunmak dncesiyle daha dinamik, esnek, yaratc ve inovatif bir rgt anlay ile etkinlik, performans ve verimlilik art salayacak ekilde yeniden tasarlamalarn ifade etmektedir. novasyon novasyon, Latince bir szck olan innovatustan tremi; toplumsal, kltrel ve idari ortamda yeni yntemlerin kullanlmaya balanmas anlamna gelmektedir. novasyon yeni ve farkl bir sonu olarak tanmlanmaktadr. Trkede yenilik ve yenilikilik gibi szcklerle karlanmaya allsa da, bu szckler inovasyonun gerek anlamn tamamaktadr. (Eli, 2006: 1). novasyonun tanm ile ilgili iki temel farkl yaklam literatrde yer edinmitir. Kimi zaman bir ey (bir rnn bir piyasada veya blgede ilk defa tannmas) kimi zamanda bir sre (ilk defa yeni bir rn ortaya karma ve keif sreci) olarak tanmlanmaktadr (Ouztrk, 2003: 254). novasyon, yeni dnme biimleri, eyleri yapmann yeni yollarn yaratma, onlar deneme, insanla ilgili ekonomik ve sosyal aktivitelerde kullanma ve benimseme eylemlerinin biri ya da tm olarak tanmlanabilir (Fisher, 2001: 210). Oslo Klavuzunda tanmland ekliyle; inovasyon, iletme ii uygulamalarda, iyeri rgtnde ya da d ilikilerde yeni ya da nemli derecede iyiletirilmi bir rn (mal ya da hizmet), sre, yeni bir pazarlama yntemi ya da yeni bir rgtsel yntemin gerekletirilmesidir. Bir inovasyon iin asgari koul, rn, sre, pazarlama yntemi ya da rgtsel yntemin iletme iin yeni (ya da nemli derecede iyiletirilmi) olmasdr. Bu yenilik, iletmelerin ilk defa gelitirdikleri ve dier iletme ya da rgtlerinden uyarlam olduklar rnler, sreler ve yntemleri kapsamaktadr (OECD ve Eurostat, 2006: 50). Yeni rn, iletmenin mevcut rnlerinden nemli lde farkllk gsteren zelliklere, tasarm ve kullanmlara sahip yeni bir retimdir. nemli derecede iyiletirilmi rn ise performans fazlasyla geniletilmi ve arttrlm rndr (Townsend, 2004: 155). novasyon, bilimsel aratrmadan bulu, gelitirmeye ve ticariletirmeye kadar yeni bir rn ya da retim sreci yaratmadaki tm faaliyetlerdir. Bilimsel aratrma, belirli bir kullanm alan dnlmeden zihinde gelien yeni bilgi; bulu, prototip model yapm dahil belirli bir amaca ulamak iin bilimsel bilginin uygulanmas; gelitirme ise nihai rn ya da srece doru, tketici kullanmna sunulabilmesi iin prototipi dzeltmektir. rnein; lazer teknolojisinin gelitirilmesi bilimsel aratrma, lazer teknolojisinin diilikte kullanmn salayacak lazer delgisinin yaplmas
50
bulu, bu lazer delgisinin elle tutulabilir, diiler tarafndan kullanlabilir hale getirilmesi buluun gelitirilmesi ve bu yeni buluun diilere pazarlanmas ise inovasyondur (Ylmaz, 2003: 4). Yaratcln rgtte gn getike daha fazla nem kazanmasnn nedenlerinin banda tketicilerin istek ve beklentileri gelmektedir. Tketiciler gnlk yaamlarnda srekli yeni problemlerle karlamakta ve bunlara zm beklemektedir. rgtlerde yaratclk n plana kartlarak, birbirinden bamsz dnce ya da fikirler bir araya getirilebilir, yepyeni zmlere ve fikirlere ulalabilir. Ayrca rekabet gn getike zorlamakta, bilginin hzla yaylmas sonucu yenilikler abuk eskitilmekte ve hzla taklit edilebilmektedir. Mteri talep ve ihtiyalarn karlayarak ve mteriye yeni alternatifler sunarak talep yaratacak yaratc fikir ve uygulamalara ihtiya duyulmaktadr (Bakan, 2004: 8). Temelden Yeniden Dnme (sel zmseme) Yeniden yaplanmay benimseyen bir iletmede yneticiler, iletmeleri ve ileyi tarzlar ile ilgili Yaptmz ileri neden yapyoruz? Neden bu ekilde yapyoruz? gibi en temel sorular sormak durumundadr (Hammer ve Champy, 1994: 29). Bu temel sorularn sorulmas, yneticileri, ilerini yrtme tarzlarnn altnda yatan, sze dklmemi kural ve varsaymlar gzden geirmeye zorlamaktadr. Bu noktada, misyon belirleme byk nem tamaktadr. letmelerin varlk nedenlerini ortaya koymalar ya da kendilerini ne tr bir iletme olarak grmek istediklerini belirlemeleri misyon aklamas olarak bilinmektedir. Misyon aklamas, iletmenin kendisini nasl grdn, hedef pazarn, ne reteceini, kullanaca teknolojiyi, oluturmak istedii imaj, byme ve karllk konusundaki dncelerini ifade eden genel felsefesidir (Koel, 1998: 74-75). te yandan yeniden yaplanma almalarna balamadan nce, iletme ynetiminin vizyon gelitirmeye ynelik faaliyetleri de, temelden yeniden dnmenin dier bir nemli boyutunu oluturmaktadr. leriyi grmek, gelecee ait tahminler yapmak ve bu tahminlere gre iletmenin ana hedef ve stratejilerini belirlemek olarak tanmlanabilen vizyon gelitirme, bu anlamda nemli bir admdr (Gker, 1996: 107). Dolaysyla, misyonunu yeni batan belirleyen ve bu dorultuda yeni bir vizyon gelitiren bir iletme, yeniden yaplanma tanmlarnda da belirtilmi olduu gibi, temel grev ve sorumluluklar ile ilevlerini yepyeni bir bak as altnda grebilmekte ve yeniden tasarlayabilmektedir (Altnda, 2005: 5). Stratejik nem Tayan ve Deer Yaratan Sreler Sre bir ya da birka girdinin alnp bunlardan, mteri iin deer oluturacak bir ktnn yaratld faaliyetlerin toplam olarak belirtilmektedir. Burada nemli olan nokta, srecin dar anlamda rgt ierisindeki grevlere bal kalmadan ve blm snrlar ierisine skmadan, gerektiinde rgt snrlarnn tesine geen bir kavram olduudur. Yeniden yaplanma sipariin yerine getirilmesi, tedarik, kredi verme ve yeni rn gelitirme gibi kavramlar da kapsamaktadr (Hammer ve Champy, 1994: 32). Yeniden yaplanmann ana konusunu sreler oluturmakta ve iletmeler yeniden yaplanmada arlkl olarak sre odakl bir rgt yaps oluturmay hedeflemektedir. Bu ynyle de geleneksel rgt yaplarnn geerli olduu yaklamlardan kesin izgilerle ayrlmaktadr. Yeniden yaplanmada srecin iindeki admlar doal bir sra iinde gerekletirilmektedir. Uygulama srelerinde i, neyin neyi takip etmesi gerektii gz nne alnarak sralandrlmaktadr (Hammer ve Champy, 1994: 48). Yeniden Tasarlama Yeniden yaplanma srelerinin pek ok eidi vardr ancak nemli olan hangi yeniden yaplanma eidinin hangi i birimi ya da sre zerinde uygulanacana dair doru karar verilebilmesidir. Buradaki bir dier zellik, yeniden yaplandrlacak iin rgt snrlarnn tesine geirilmesidir (Hammer ve Champy, 1994:50). Bu gei, yeniden yaplanmann odak konusu olan srelerin ve bu srelerin destekleyicisi olan sistemlerin, politikalarn ve rgtsel yapnn, yeniden ve titizlikle tasarlanmasyla gerekletirilir. Sistemlerin yeniden tasarlanmas denildiinde, bilgi ilem ve ynetim bilgi sistemlerinden, sosyal ve kltrel sistemlere kadar uzanan bir boyut dnlmelidir. Yeniden tasarlanmas gereken politikalar denildiinde ise, ilerin nasl yaplacana ilikin yrtme ve davran kurallar ile ynetmelikleri belirleyen ilemler kastedilmektedir. Yeniden tasarlama srecinde rgtsel yaplarn, dier bir ifadeyle iletme iindeki tm birimlerin, alma gruplarnn ve mevcut rgt emasna dayanak oluturulan ilke ve kurallarn yeniden tasarm sz konusu olmaktadr (Seymen, 2000: 8). 51
NOVASYON KLTR Son yllarda yaanan rekabeti ortamn birok firmay ciddi biimde risk altna soktuu bilinmektedir. Lider olan iletmelerin dahi ciddi krizler yaad bu ortamda, iletmelerin rnlerini, srelerini ve rgtsel yaplarn srekli yenilemeleri varlklarn devam ettirmeleri bakmndan ok nemli hale gelmitir. Gerek mikro, gerekse makro boyutta firmalar ve lkeler iin inovasyon retme/inovatif olma rekabette baarl olabilmenin temel unsurlar haline gelmitir. Fakat inovasyon yapabilmenin ve inovatif bir firma olabilmenin kolay bir konu olmad, zel artlara ihtiya olduu da hemen belirtilmesi gereken bir gerektir. novasyonun baarlmas son derece g, her eyden nce zel bir kltre ihtiya duyulan bir konudur (Akdoan, 2007: 95). novasyon iletmenin evrede meydana gelen deiimlere uyum salayabilmesi iin rgt kltrne deer yaratmas (Pervaiz, 1998:30-31) eklinde tanmlanmaktadr. novasyon bir anlamda, rgt kltrnn ncs olarak alglanmal, iletmenin i ve d evresindeki srekli deiimlere uyum salayabilmesi iin bir avantaj olarak kullanlabilmelidir (Pervaiz, 1998:34). Yaratclk ve inovasyonu belirleyen bir kltrn boyutlar aada aklamalar verilen strateji, yap, destek mekanizmalar, inovasyonu cesaretlendiren davranlar ve iletiim olarak snflandrlmtr. Strateji: letmenin misyon ve vizyon tanmlamalarna inovasyonun katlmas ile inovasyon stratejisi uygulanmaya balanmaldr. novasyonu ve kaliteyi vurgulayan ak ve anlalr bir vizyon ve misyon tanm ve bunu hayata geirmek iin olan isteklilik, iletmenin inovatifliine nemli lde katkda bulunmaktadr (Martins ve Terblanche, 2003: 69-73). Yap: novatif kltrn en nemli paras esneklii, zgrl ve takm almasn temel alan bir yapnn varldr. Bir rgtte karar alnrken insiyatif kullanabilme, glendirilmi bir personel ve zerklik, zgrln nemli gstergeleri arasndadr. Bu tr bir rgtte koordineli alan grup ve ekiplerin varl, ok disiplinli almay mmkn klan, dolaysyla iletmede inovasyonu etkileyen bir durumdur. Bu erevede, modern ynetimin vurgulad yatay rgtler inovasyonu kolaylatran yapsal dzenlemelerdir (Martins ve Terblanche, 2003: 69-73). Destek Mekanizmalar: Bir iletmede inovasyon iin uygun ortamn oluturulmas ile ilgili davranlar ve mekanizmalarn varl rgt kltr iin ok nemlidir. Paraya, zamana, bilgi teknolojilerine ve yaratc insan gcne sahip bir iletme, bu konuda baarl olmaya adaydr. Ayrca, bir iletmede fikirlerin desteklenmesi ve dl sistemi, bu tr bir kltrn vazgeilmez paralardr (Martins ve Terblanche, 2003: 69-73). novasyonu Destekleyen Davranlar: Bir iletmede yaplan hatalara kar ynetimin tavr, dier bir ifadeyle hata tolerans inovasyon asndan ok nemlidir. Hatalarn hogr ile karland ve hataya renme frsat olarak baklan ortamlarda kltr inovatiflik yolunda tevik edici olmaktadr. Dengeli bir risk alma kltr, iletmede blmler arasnda yaanan rekabet, deiime kar ynetim ve alanlarn olumlu tutumlarnn olmas, atmay tolere edebilme ve zme alkanlklar, iletmede kltr belirleyici boyutlardr (Akdoan, 2007: 98) letiim: rgt kltrnn ak ve gvenle desteklenir olmas yaratclk ve inovasyonu olumlu etkilemektedir. Birbirine gvenen, anlamazla dmenin yadrganmad ve hatta tevik edildii atma ve amazlarn kabul edildii, daha da nemlisi personelin duygusal olarak kendini emniyette hissettii bir iletmede ak iletiim var demektir (Akdoan, 2007: 99). rgt kltrnn yaps, ayn zamanda iletmenin inovasyon anlayn da belirleyebilmektedir (Pervaiz, 1998:34). Kltr bileenleri dikkate alnarak, insan ilikilerine nem veren, ak ve anlalr bir yneticiye sahip olan, eletiriye ak olan ve zeletiri de yapabilen, gemiten ders kararak gelecee odaklanan, risk almaktan korkmayan, eitliki bir yap gsteren, bireysel geliime nem veren ve ekip almasn da gelitiren bir rgtn inovasyonu bir kltr haline getirdii ya da inovasyonu bir kltr olarak yaad sylenebilir. novasyon firmann baars iin anahtar bir faktrdr ve deiimlerle ba etme konusunda ise firmann inovasyon kltrnn nemli bir rol vardr. Firmann inovasyon kltr elverililik gsteriyorsa deiimlere tepki verme zaman ksa olacaktr ve bylece deiim srecinden kazanl klacaktr. Tersine eer bu zaman uzun olursa inovasyon srecinin yararllndan ve problem zme srecinin baarsndan bahsetmek szkonusu olmayacaktr. 52
Zamannda tepki gsterilememi olmas da beraberinde kaynak israfn getirecektir. novasyon kltrnn yaratlmasnda tm alan ve ynetimin birlikte yer almas firmann tamamnda inovasyonun yararllnn hissedilmesini salayacaktr. Firma sorunlarn gizlemek yerine onlar analiz edip tanmlyorsa inovasyona uyumu o derece kolay olacaktr (Cannarella ve Piccioni, 2003). NOVASYON STRATEJS Bir firma iin inovasyon, artan satlarla ve pazar payyla, gelitirilmi ve iyiletirilmi datm performansyla ve ykselen sat gelirleriyle portfyndeki yeni rnlerin artan saysyla kazancn artmas; yeni rnlerin pazara kma srelerindeki ksalma, artan retkenlik/retim, datmdaki sre azalmas, kaynaklarn ve zamann daha iyi kullanlmasyla maliyetlerin azalmas anlamna gelmektedir (Esim, 2009:133). Bu nedenle inovasyona kurumsal stratejinin en nemli parasn oluturan ve sreklilii olan bir faaliyet olarak yaklalmaldr. Shen ve dierleri (2009), lojistik firmalardaki inovasyon ynetimini sistem perspektifi asndan incelemitir. Lojistik firmalardaki inovasyon faaliyetlerini karmak bir yap olmaktan kurtarmak iin 6 unsurdan oluan bir model gelitirmitir. Bu elementlerin rgt iine dalm rgt gcn etkilemekte bu durum ise inovasyon baarsn artrmaktadr. Oluturulan modele gre, inovasyon sistemine giri belisi, stratejik inovasyon etrafnda toplanan rgtsel inovasyon, sre inovasyonu, kltrel inovasyon, pazarlama inovasyonu ve rn inovasyonudur. novasyona ynelme esasnda srekli deien kurallara uyum salayabilmek ve rakipleri saf d brakarak rekabet edebilmektir. Mteri memnuniyet ve sadakatini salayan baarl inovasyon sonular yerini tekrar satn alma, satn alnan rnle ilgili yan hizmetleri de alma ve dier mterilere de tavsiye etme ekline dnmektedir (International Trade Forum, 2000: 23). novasyonun deien artlara uyum zorunluluu getirmesi ise inovasyonun gl bir stratejik ynetim arac olduunun kant olarak gsterilebilir. novasyonun gcnden (ekil 1) yararlanarak rgtlerine srekli baar getirmek isteyen iletmeler iin tek yol inovasyon dncesini gelitirmek ve inovasyonu tevik etmektir. ekil 1de grld zere inovasyonun rekabete, insanlara, mteriye ve iletmeye ok sayda yarar bulunmaktadr. letmeler artan rekabete kar direnmek, farkllk yaratarak mterilerinin ilgisini ekmek ve yaratc alanlarla inovatif bir iletme olmak iin inovasyon yapmak zorundadr. ekil 1: novasyonun Gc letmeye Yararlar -Srdrlebilir byme arac Mteriye -Artan mteri itibar Yararlar -Artan kar marjlar -Mteri ve son nsanlara kullanclarn ihtiya -Artan gelirler Yararlar ve talepleri daha iyi -alanlarn elde tutulmasnda art Rekabete Katklar -Artan i frsatlar karlanr -Artan ortak, alan -Artan mteri -Artan olumlu medya -Esiz rekabeti destei sunumlar ve rekabet ve son kullanc sadakat ve tatmini stnl bamll -Pazara rekabeti -Enerjik, yaratc ve -Artan mteri istekli bir alma mutluluu girileri engeller ortam
Kaynak: Hasan K. Gle ve Hasan Blbl (2004); Toplam Kalite Ynetiminin letmelerde Yenilik almalarna Katklar, G.., ..B.F Dergisi, 1/2004, s. 118. Bir iletmenin var olabilmek iin pazarda sregelen kyasya rekabet savan kazanmas gerekmektedir. Bunun iin sahip olunmas gereken en nemli silah iyi hazrlanm, zmsenmi ve baaryla uygulanan bir stratejidir. Kurumsal bir strateji iletmenin srdrlebilir rekabet avantajnn kaynann ne olduu, bu rekabet avantajn koruyabilmek iin pazarda nasl konumlanmas gerektii ve stratejik nceliklerinin neler olduu sorularna cevap vermelidir. Bir iletmede inovasyon faaliyetlerinin baars, iletmenin inovasyon stratejisinin kurumsal stratejisi ile btnlemi olmasna baldr. novasyon stratejisinin gelitirilebilmesi iin; 53
letmede alanlarn ihtiya ve beklentilerinin iyi anlalmas, yaplan pazarn tannmas, Paydalar ve onlarn beklentilerinin bilinmesi, Pazarn, paydalarn ve alanlarn ihtiyalarnn bir vizyon etrafnda birletirilmesi, Belirlenen vizyonun herkes tarafndan paylalan bir vizyon olmasnn salanmas, letmenin hedeflerinin, misyonunun ve stratejik plannn hazrlanmas gerekmektedir (Kobifinans, 2008). Avar (2006), almasnda stratejik adan yeni rn gelitirmenin rekabet avantaj yaratmadaki roln aratrmtr. Bu amala 2001 ylnda yeniden yaplanma karar alarak birok farkl gda kategorisinde rn pazara sunan Tukan 389 tketicisine anket almas uygulanmtr. Bylece Tuka n yeni rn gelitirme stratejilerinin tketiciler tarafndan nasl algland belirlenmeye allmtr. Anket verilerinin analiz sonularna gre Tuka modern ve inovatif bir firma olarak deerlendirilmi ve bu nedenle tketiciler tarafndan tercih edilmitir. letmenin srekli yeni rnler karmas ve rnlerinde yapt farkllatrma ve yeniliklerle rakiplerine stnlk salamas tketicilerin tercih nedenlerinin nemli bir orann oluturmaktadr. rn eidinin fazla olmas ve yenilikleri ilk uygulayan iletme olmas greceli olarak satnalma kararna daha az etkide bulunmaktadr. Gkmen (2006), almasnda yeniden yaplanma ve klmeyi durumsallk yaklamnn bir gerei olarak ele almtr. letmelerin deien rekabet koullarnda maliyetlerini drmeleri, uzmanlamalar, esnek bir yapya ulamalar, karllklarn artrmalar ve glenmeleri gerekmektedir. Tm bunlar iin ise yeniden yaplanma ve klmeleri arttr. alma kapsamnda mobilya ve inaat olmak zere iki temel faaliyet kolu bulunan Ankara merkezli Zirve Mobilya ve naat Taahht AOda yneticilerle sylei niteliinde iletmeyi yeniden yaplanma ve klmeye gtren ve ynetim inovasyonu yapmalarn gerektiren nedenler incelenmitir. Bu nedenler ierisinde hantal hiyerarik rgt yaps, gereksiz rgt kademelerinin ve mevkilerin ayklanmas, salksz byme sonucu kaynak israfnn nlenmek istenmesi ve istenildii kadar kar etmeyen iletme kollarnn tasfiye edilmesi gibi nedenler yer almaktadr. novasyon stratejisi, iletme stratejisinde aka anlatlmaldr. letme stratejisinde iletmeyi dier iletmelerden ayran inovasyona dair farkllam ve onu n plana karan ynlerine yer verilmelidir. novasyonu uygulamak bir ekip iidir. Bu nedenle, inovasyon stratejisi rgtn tm birimleri arasnda sinerji yaratacak ekilde tasarlanmaldr. ARATIRMANIN METODOLOJS Aratrmann Amac Bu aratrma zelletirme sonras Kardemir A..inde yeniden yaplanma srecinde yneticilerin inovasyona bak asn etkileyen faktrlerin neler olduunu ve bu faktrlerin yneticilerin inovasyona bak asn etkileme dzeylerini ortaya koymay amalamaktadr. Aratrmann Evreni ve rneklemi Aratrmann evreni Kardemir A..inde ynetici konumunda alanlardan olumaktadr. letmedeki ynetici says 169dur. almann rneklemi ise 107 yneticiden olumaktadr. alma kapsamnda yneticilere uygulanmak zere braklan anket formlarndan 107sinin geri dn salanmtr. Anket formlarnn geri dn oran %82,30 olarak belirlenmitir. 107 olarak belirlenen rneklemin ana ktleye (169) oran ise %63,3 olarak tespit edilmitir. Anket Sorularnn Hazrlanmas ve Anketin Uygulanmas Townsend (2004), almasnda inovasyonun varlk nedenini daha ok ynetim kavramlar aracl ile aklamaya almtr. Bu almadan hareketle bu aratrmada da yeniden yaplanmada inovasyonu etkileyen faktrler kapal ulu sorular eklinde ve yerli ve yabanc literatrden de edinilen bilgiler nda hazrlanan anket eliinde ynetimsel kavramlar asndan incelenmitir. Deerlendirme lei olarak metrik lek trlerinden beli Likert lei kullanlmtr. lekte 1 Kesinlikle katlmyorum, 2 Katlmyorum, 3 Kararszm, 4 Katlyorum, 5 Kesinlikle katlyorum ifadelerini temsil etmektedir. Ankette katlmclarn ya, cinsiyet, eitim durumu, kurum ii pozisyon, kurum ii hizmet sresi ve kurum ii yneticilik grev sresinden oluan demografik bilgilere de yer verilmitir. Ayrca, ankette yneticilerin rgt yapsna ilikin zdeerlendirmelerini ieren sorular da bulunmaktadr. 54
Anketin bamsz deiken sorularnn anlamllk testine tabi tutulmas sonucu Cronbach Alpha i tutarllk katsays 0,913 olarak belirlenmitir. Anketin baml deiken sorularnn anlamllk testine tabi tutulmas sonucunda ise Cronbach Alpha i tutarllk katsays 0,859 olarak belirlenmitir. Alpha deeri 0 ile 1 arasnda deerler almakta ve kabul edilebilir bir Alpha deerinin en az 0,7 olmas beklenmektedir (Altunk vd., 2005: 116). Aratrmann Hipotezleri Yneticilerin yeniden yaplanma srecinde inovasyona bak asn belirlemek zere toplamda 6 adet hipotez gelitirilmitir. Hipotezler, yaplan literatr aratrmas sonucunda inovasyonu etkiledii dnlen ve yeniden yaplanma srecine de yansyan nemli saylacak ynetim kalemlerinden olumaktadr. Hazrlanan anket formu araclyla edinilen verilerin deerlendirilmesi regresyon analizi yaplarak test edilmitir. Hipotezler srasyla u ekildedir: H1: Yneticilerin yeniden yaplanma srecinde inovasyona bak asn inovatif rgt kltr faktr olumlu etkilemektedir. H2: Yneticilerin yeniden yaplanma srecinde inovasyona bak asn renen rgt yaps faktr olumlu etkilemektedir. H3: Yneticilerin yeniden yaplanma srecinde inovasyona bak asn insan kaynaklar ynetiminin rol faktr olumlu etkilemektedir. H4: Yneticilerin yeniden yaplanma srecinde inovasyona bak asn yeniden yaplanma baar faktrleri olumlu etkilemektedir. H5: Yneticilerin yeniden yaplanma srecinde inovasyona bak asn stratejik ynetimin rol olumlu etkilemektedir. H6: Yneticilerin yeniden yaplanma srecinde inovasyona bak asn inovasyon stratejisi faktr olumlu etkilemektedir. Aratrmannn Snrllklar novasyona ynelik bu alma demir elik sektrnde faaliyet gsteren Kardemir A..nde Aralk 2008 tarihi itibariyle hizmet veren yneticilere uygulanmtr. Aratrmann genelde demir elik sektrnde gerekletirilmesinin nedeni, kreselleen dnya ortamnda rekabetin hzla artt gnmz koullarnda bu sektrde stratejik ibirlikleri ve btnleme faaliyetlerinin artmasyla birlikte tm dnya firmalarnn hzl bir deiim ve yeniden yaplanma srecine girmesidir. zelde Kardemir A.nde gerekletirilmesinin nedeni ise, bu iletmenin Trkiye nin ilk byk sanayi kurulularndan biri olmas, ar sanayinin gelimesine ve demir elik sektrnn gelimesine nclk etmesi, zelletirme sonucunda alanlar tarafndan satn alnan zarar eden bir iletmenin kar elde eden bir iletme konumuna nasl getirildiini ve bu srete yeniden yaplanma ve inovasyon almalarnn etkisinin olup olmadn ortaya koymaktr. Anketin yneticilere uygulanma nedeni, inovasyonla gelen deiimleri gzlemleyerek inovasyonun yeniden yaplanma srecinde etkili bir faktr olup olmadna dair karar verme yetkilerine sahip olmasdr. Aratrmada Kullanlan Yntem ve TekniklerAratrma ile ilgili veri toplamak iin anket teknii tercih edilmitir. Aratrmann istatistiksel analizi faktr analizi ve buna bal olarak yaplan regresyon analiziyle gerekletirilmitir. Faktr analizi sonucu elde edilen faktrler arasndaki ilikinin ortaya konulabilmesi amacyla belirlenen faktrler regresyon analizi ne tabi tutulmutur. Faktr analizi olarak temel eksen faktr seilirken regresyon analizi olarak dorusal regresyon analizi uygulanmtr. Bu amala verilerin analizinde SPSS 15.0 for Windows istatistik paket program kullanlmtr. ALIMANIN BULGULARI rneklemin Demografik ve Mesleki Deikenlere Gre Dalm Ankete katlan yneticilerin %12,1i bayan ve %87,9u erkektir. Yneticilerin ya dalm incelendiinde %49,5lik bir oranla 31-40 ya grubunun ilk srada yer ald grlmektedir. kinci srada %32,7 oranla 21-30 ya grubu ve nc srada %5,6lk oranla 51-60 ya grubu yer almaktadr. Bu rakamlar Kardemir A.nin gen bir ynetici yapsna sahip olduunu gstermektedir. 55
Ankete katlan yneticilerin %0,9u lise/meslek lisesi, %92,5i lisans, %5,6s yksek lisans ve %0,9u doktora dzeyinde eitime sahiptir. Katlmclarn mezun olduu faklte durumu deikenine gre dalm incelendiinde ankete katlan yneticilerin %89,7sinin mhendislik, %2,8inin iktisadi ve idari bilimler ve %1,9unun ise dier fakltelerden mezun olduu grlmektedir. Yneticilerin %5,6s bu soruya yant vermedii iin kayp gzlem olarak kabul edilmitir. Ankete katlanlarn byk ounluu olan %72lik ksmn mhendis yneticiler oluturmaktadr. Bu dalm %12,1lik oranla mdr/mdr yardmcs konumundaki yneticiler takip etmektedir. st dzey yneticilerin oran %0,9, blm yneticilerinin oran %0,9 ve dier konumdaki yneticilerin oran %3,7dir. Ayrca, kayp gzlem oran da %0,9dur. Katlmclarn kurum ii hizmet sresi deikenine gre dalm incelendiinde ankete katlanlarn %43,9unun 5 yl ve altnda, %28inin 6-10 yl, %19,6 snn 11-15 yl, %1,9unun 16-20 yl ve %6,5inin 21 yl ve zerinde Kardemir A..de hizmet verdii gzlenmektedir. Katlmclarn %43 5 yl ve alt, %37,4 6-10 yl, %10,3 11-15 yl, %1,9u 16-20 yl ve yine %1,9u 21 yl ve zerinde Kardemir A..de ynetici olarak grev yapmaktadr. Yneticilerin %5,6s bu soruya yant vermedii iin kayp gzlem olarak deerlendirilmitir. Demografik deikenlerle faktr analizi sonrasnda oluturulan faktrlerin regresyon analizine tabi tutulmas sonucunda anlaml sonulara ulalamamtr. Demografik bilgilerden oluan veri seti aratrma analizi kapsamna dahil edilmemitir. Bu nedenle, alma ierisinde sadece demografik deikenlere ait bilgiler verilmitir. Faktr Analizi Sonular Veri setinin faktr analizi iin uygunluu korelasyon matrisi ile test edilmi ve toplam deiken saysnn en az %20si ile %30 korelasyona sahip olmayan (Murat ve evik, 2008: 10) deikenler analiz dnda tutulmutur. Korelasyon matrisinden sonra veri setinin faktr analizine uygunluu Barlett testi ve Kaiser-Meyer-Olkin (KMO) testi yaplarak llmtr. KMO ve Barlett testleri sonular Tablo 1de yer almaktadr. Tablo 1: Barlett ve Kaiser-Meyer-Olkin (KMO) Testlerinin Sonular Test Deer Kaiser-Meyer-Olkin (KMO) Ki-Kare statistii Barlett Anlamllk Deeri 0,881 1374,514 0,000
Tablo 1e gre faktr analizine tabi tutulacak veri setinin anlamllk deerinin %5ten kk olduu saptanm ve verilerin faktr analizine uygunluu ispat edilmitir. KMO testine gre KMO deeri herhangi bir deikenin dier deikenler tarafndan hatasz tahmin edilmesi halinde 1e eit olmaktadr (Albayrak, 2006: 131). Bu nedenle KMO oran 1e ne kadar yaknsa hata pay o kadar dmekte ve analizin uygunluu o kadar ykselmektedir. Faktr analizine tabi tutulacak veri setinin KMO oran Tablo 1de grld zere 0,881 kmtr. Bu deer veri setinin faktr analizi iin uygunluunu gstermektedir. Faktr tretmede literatrde yaygn olarak kullanlan yntem varyansa katlma yzdesi 1den byk olan faktrlerin dikkate alnmasdr. Bununla birlikte, tretilen faktrlerin toplam deikenliin belirli bir yzdesini aklama yeteneine sahip olmas ve yorumlanabilirlik asndan uygun olmas da gerekmektedir (Murat ve evik, 2008: 11). Tablo 2deki sonulara gre varyansa katlma yzdesi 1den byk olan alt tane faktr elde edilmi ve bu alt faktrn toplam varyansn %64,41ini aklama yeteneine sahip olduu grlmtr.
56
Yneticilerin Yeniden Yaplanma Srecinde novasyona Bak As: Kardemir rnei Tablo 2: Aklanan Toplam Varyans Tretilen Kareli Arlklar Toplam Varyan Kmlati Varyans Kmlatif Faktr Toplam Toplam s f (%) (%) (%) (%) 1 9,873 37,972 37,972 9,452 36,353 36,353 2 2,035 7,827 45,799 1,652 6,353 42,707 3 1,312 5,045 50,844 ,863 3,317 46,024 4 1,246 4,793 55,637 ,743 2,857 48,881 5 1,205 4,634 60,270 ,702 2,699 51,580 4,140 ,630 2,421 54,001 6 1,076 64,410 7 ,896 3,448 67,859 8 ,877 3,375 71,233 9 ,836 3,217 74,450 10 ,751 2,889 77,339 11 ,746 2,871 80,209 12 ,637 2,448 82,658 13 ,585 2,248 84,906 . . . 26 ,128 0,494 100,000 Balang zdeerleri
Gven MURAT Halime GKTA KULUALP evrilmi Kareli Arlklar Toplam Kmlat Topla Varyans if m (%) (%) 3,191 12,272 12,272 2,453 9,433 21,705 2,341 9,005 30,710 2,319 8,918 39,627 2,216 8,524 48,151 1,521 5,850 54,001
Faktr matrisi ile deikenlerin, ayn anda birden fazla faktrle korelasyonunun olmas nedeniyle faktrlerin isimlendirilmesi olduka zorlamaktadr (Altunk, 2005: 226). Bu nedenle, faktr isimleri faktr matrisinin dndrlmesi ya da rotasyonu yntemi ile belirlenmitir. Aratrmada faktr dndrme yntemlerinden olan varimax tekniinin kullanlmas uygun grlmtr. Varimax teknii sonucunda elde edilen dndrlm faktr matrisi Tablo 3te yer almaktadr.
57
Yneticilerin Yeniden Yaplanma Srecinde novasyona Bak As: Kardemir rnei Tablo 3: Varimax Tekniiyle Dndrlm Faktr Matrisi 1 ,192 ,061 ,105 ,504 ,521 ,604 ,683 ,571 ,513 ,225 ,136 ,298 ,235 ,348 ,149 ,102 ,185 ,189 ,400 ,195 ,459 ,414 -,063 ,240 ,340 -,012 2 ,223 ,057 ,266 ,177 ,206 ,199 ,067 ,325 ,409 ,402 ,534 ,365 ,474 ,531 ,608 ,217 ,202 ,085 ,292 ,015 ,007 ,266 -,191 ,399 ,162 -,096 3 -,010 ,080 ,178 ,294 ,205 ,280 ,236 ,155 ,203 ,080 ,192 ,213 ,118 ,308 ,058 ,551 ,517 ,513 ,597 ,536 ,288 ,247 -,058 ,283 ,260 Faktr 4 ,132 ,192 -,018 ,484 ,119 ,276 ,367 ,169 ,028 ,182 ,422 ,197 ,079 ,068 ,166 ,341 ,265 ,333 ,073 ,027 ,673 ,531 -,466 ,458 ,043
S20 S21 S49 S27 S29 S30 S31 S32 S36 S33 S34 S35 S51 S52 S53 S37 S39 S40 S42 S23 S26 S28 S43 S50 S24 S46
5 ,793 ,802 ,481 ,230 ,242 ,080 ,056 ,051 ,267 ,111 ,325 ,149 ,220 ,127 ,191 ,225 ,173 -,003 -,001 ,086 ,132 ,093 -,075 ,063 ,340 -,194
6 ,206 ,266 ,037 ,083 ,059 ,244 ,333 ,010 ,153 ,239 ,073 -,074 ,429 ,364 ,105 -,074 ,366 ,055 -,100 ,198 ,153 -,055 -,203 ,304 ,478 -,475
-7,59E-005 -,137
Dndrlm faktr matrisi esas alnarak ayn faktre dahil olan en yksek arlkl deikenler belirlenmi ve faktrler oluturulmaya balanmtr. Varimax tekniiyle dndrlm faktr matrisine gre deikenlerin isimlendirilmesi yaplmtr.
58
Tablo 4: Faktr simleri Faktr Faktr indeki Deikenler Faktr smi S27 S29 S30 S31 S32 S36 novasyoncu rgt Kltr 1 S33 S34 S35 S51 S52 S53 renen rgt Yaps 2 S37 S39 S40 S42 S23 nsan Kaynaklar Ynetiminin Rol 3 S26 S28 S43 S50 Yeniden Yaplanma Baar Faktrleri 4 S20 S21 S49 Stratejik Ynetimin Rol 5 S24 S46 novasyon Stratejisi 6 Faktrlerin erikleri Faktr S27.D evredeki deiime uyum gsterme almalar, 1 S29.alanlarn alma srelerinde risk alabilmesi, S30.Yenilik yapmak isteyen departmanlara istenilen maddi ve manevi destein salanmas, S31.alanlarn yenilie bak alarna nem verilmesi, S32.Deiimlerin alanlar tarafndan ok abuk benimsenebilmesi, S36.alanlarn firmann yeni hedefleriyle ilgili olan yeni bilgileri zmseyebilmesi. 2 S33.Hata yapan personelin i srelerini gzlemlemesinin ve hatasn renerek dzeltmesinin salanmas, S34.Dsal kaynaklardan (danmanlar, mteriler, eitim firmalar gibi) salanan tecrbe ve fikirlerin, firmann renmesi iin faydal bir ara olarak kabul edilmesi, S35.Personelin gemiten gelen i bilgi ve uygulamalar okuyarak renmesini salayan bir arivin varl, S51.renen bir rgt olma adna bir btn olarak kkl bir kurum kltrne sahip olma, S52.letme yneticilerinin glendirilmi liderlik anlaynn renen bir rgt olmaya katk salamas, S53.alanlarn takm halinde alma ve renme yeteneine sahip olmas. S37.Personelin yeni rn retimine uyum srecini iletme ii kurs ve seminerlerle destekleme, S39.alanlarn iletmenin kullanabilecei yeni fikirler, programlar veya faaliyetler hakknda ynetime sunaca nerilerinin dinlenmesi, S40.Baarl personelleri dllendirmek amacyla (cretlerin iyiletirilmesi, prim sistemi gibi) deiik yntemler uygulanmas, S42.letmenin yneticilerini gelitirmek amacyla onlar her yl yeterli sayda bal olduklar alanla ilgili konferans, seminer, toplant ve kurslara gndermesi, S23.st yneticilerin yeni gelimelerden haberdar olmas, eitimi ve gelitirilmesi amacyla onlarn ulusal veya uluslararas fuarlara katlmnn salanmas. S26.alanlara yaratclklarn gsterebilecekleri imknlar verilmesi, S28.alanlarn bireysel geliimlerine imkan salanmas, S43.Yeni rn tasarmnda rgt yapsnn gelenekselliinden kaynakl engellerin ortadan kaldrlmas, S50.alanlarla etkin bir iletiim ierisinde olunmas. S20.novasyonun, iletmenin i ve d evresini tanyarak evresine uyum salamasna ve geleceini daha iyi grmesine yardmc olmas, S21.novasyonun, iletmenin uzun dnemli temel amalar arasnda yer almas, S49.letmenin faaliyetlerini gerekletirirken mteri odakl dnmeye zen gstermesi. S24.letmenin yenilikilik kavramn misyon edinmek ve gelecekte de vizyonu haline getirme abalar, S46.novasyonu srekli olarak uygulayabilmek iin alanlarn inovasyona gsterdikleri tepkiyi azaltc faaliyetler yrtmesi.
59
Faktr yk %30 dan byk olan deikenler ve bu deikenlere verilen faktr isimleriyle deikenlerin ierikleri Tablo 4te yer almaktadr. Regresyon Analizi ve Hipotez Testleri Modele ilikin hipotezlerin regresyon analizi yaplm olup, bamsz deikenlerin baml deiken zerindeki etkileri incelenmitir. Bu amala yneticilerin inovasyona bak as ortalama deer olarak hesaplanm ve bu deerler baml deiken olarak alnmtr.1 Faktr analizinden elde edilen sonular ise bamsz deikenler olarak ele alnarak model kurulmu ve elde edilen sonular Tablo 5te verilmitir. Regresyon analizi sonularna bakldnda regresyon modelinin (Tablo 5) bir btn olarak anlaml (F=40,586, Sig<0,05) ve faktrlerin yneticilerin inovasyona bak asn aklama gcnn %70 olduu belirlenmitir. Dier bir ifadeyle, yneticilerin yeniden yaplanma srecinin baarsnda inovasyona bak asndaki deiimin %70i elde edilen alt faktr ile aklanabilmektedir. Dolays ile bulgular H1, H2, H3, H4, H5 ve H6 olmak zere kurulan 6 hipotezi de destekler niteliktedir. Tablo 5: Faktrlerin Yneticilerin novasyona Bak As zerindeki Etkileri Katsay Standart Anlamllk VIF Bamsz Deikenler Hata Deeri ,175 ,038 ,000 1,033 novatif rgt Kltr renen rgt Yaps nsan Kaynaklar Ynetiminin Rol Yeniden Yaplanma Baar Faktrleri Stratejik Ynetimin Rol novasyon Stratejisi ,142 ,248 ,221 ,266 ,222 ,041 ,040 ,038 ,036 ,043 ,001 ,000 ,000 ,000 ,000 1,036 1,046 1,024 1,048 1,038
Baml Deiken: Yneticilerin novasyona Bak As Dz R=0,702 F-ist.=40,586 D-W d-ist.=1,680
Anova Sig.=0,000
Regresyon analizi sonucunda elde edilen tm faktrlerin yneticilerin inovasyona bak as zerindeki etkisinin pozitif ve %1 nem dzeyinde istatistiksel olarak anlaml olduu tespit edilmitir. ekil 2de ise faktrlerin baml deiken zerindeki etkilerini ve anlamllk derecelerini veren teorik model yer almaktadr. Bu ekle gre, stratejik ynetimin rol bamsz deikeni 0,266lk katsay deeri ile baml deikeni aklayclk iddeti bakmndan en yksek dereceye sahip deiken olmutur. renen rgt yaps bamsz deikeni ise 0,142lik katsay deeri ile baml deikeni aklayclk iddeti bakmndan en dk dereceye sahiptir.
1 Yneticilerin inovasyona bak as ankette yer alan bu amala yneticilere yneltilmi 12 genel sorunun ortalamas alnarak hesaplanmtr.
60
ekil 2: Faktrlerin Baml Deiken zerindeki Etkilerini ve Anlamllk Derecelerini Veren Teorik Model
renen rgt Yaps
nsan Kaynaklar Ynetiminin Rol
= 0,142 Sig= 0,001
Yeniden Yaplanma Baar Faktrleri = 0,221 Sig= 0,000
= 0,248 Sig= 0,000
Yneticilerin YY srecinde novasyona Bak As
novatif rgt Kltr
= 0, 175 Sig= 0,000 = 0,266 Sig= 0,000 Stratejik Ynetimin Rol
= 0,222 Sig= 0,000
novasyon Stratejisi
zdeerlendirme Sorularna Ait Bulgular Anketin son ksmnda yneticilere rgt yaplarnn deiimi ile ilgili 4 adet zdeerlendirme sorusu yneltilmitir. Yneticilerin bu sorulara katlm oranlar aada yer almaktadr. letmemizde bilgi teknolojilerinin kullanm ile rgt yapsnn daha az kademeden oluan bir yapya dnmesi gerekir nermesine yneticilerin %37,4 (40 ynetici) katlyorum seeneini iaretlemekte iken %33,6s (36) ynetici katlmyorum seeneini iaretlemitir. letmede yeni fikirlerin gelitirilip, yeni uygulamalara dntrlmesi iin bir Ar-Ge Blm kurulmasna ihtiyacmz vardr nermesine yneticilerin %45,8i (49 ynetici) katlyorum derken %36,4 (39 ynetici) kesinlikle katlyorum demektedir. letmemiz rgt yapsnn (dikey ve yatay grev gruplarnn yakn iletiimine yer veren) daha yaln bir yapya dnmesi gerekir nermesine yneticilerin %41,1i (44 ynetici) katlyorum seeneini iaretlemitir. letmemizin performans ve bilgiyi dikkate alan, yeniliklere ak rgtsel almaya uygun ynetsel sistemlere dnmesi gerekir nermesine yneticilerin %62,6s (67 ynetici) katlyorum seeneini uygun grmtr. Kardemir A.. yneticileri rgtlerine ynelik zeletiri yapabilme yeteneine sahiptir. Yneticilerin bilgi teknolojilerinin kullanlmas ile daha az kademeden oluan ve daha yaln bir rgt yaps oluturulmas, performans ve bilgiyi dikkate alan, yenilikleri benimseyebilen bir sistem kurulmas ve yeni fikirlerin gelitirilip, yeni uygulamalara dntrlmesi iin bir Ar-Ge Blm kurulmasna olan ihtiyalarn bildirmilerdir.
61
SONU Analiz sonucunda elde edilen veriler aratrma iin gelitirilen toplam 6 adet hipotezin tamamn destekler niteliktedir. Bir baka ifadeyle, oluturulan faktrlerin tm yneticilerin yeniden yaplanma srecinde inovasyona bak asn olumlu ve anlaml bir ekilde etkileyen deikenlerdir. Yneticilerin yeniden yaplanma srecinde inovasyona bak asn etkileyen faktrler; inovatif rgt kltr, renen rgt yaps, insan kaynaklar ynetiminin rol, yeniden yaplanma baar faktrleri, stratejik ynetimin rol ve inovasyon stratejisi olmak zere toplamda 6 adet deiken olarak tespit edilmitir. Yaplan almada aratrmaya konu olan iletmede yneticilerin yeniden yaplanma srecinde inovasyona bak alar deerlendirilmitir. Yneticilerin bak as yeniden yaplanma srecinde inovasyonu etkileyen faktrleri belirlemek suretiyle sonulandrlmtr. Bu sonuca dayanarak yeniden yaplanmakta olan iletmelerin uygulayaca inovasyonda ncelikli olarak hangi unsurlar deitirmeleri ya da gelitirmeleri gerektii konusunda nerilerde bulunulmutur. letmelerin yeniden yaplanma ve inovasyon giriimlerinde baar salayabilmeleri iin alma sonucunda tespit edilen stratejik ynetimin rol, inovasyon stratejisi, yeniden yaplanma baar faktrleri, insan kaynaklar ynetiminin rol, inovatif rgt kltr ve renen rgt yaps faktrlerine nem vermeleri ve ncelikle bu faktrleri gelitirmeyi ama edinmeleri gerekmektedir. Yneticiler tarafndan yeni gelimekte olan ynetim teknikleri takip edilmeli ve deiimden korkmadan bu teknikler iletmenin tm fonksiyonlarnda uygulanmaldr. Bu alma ile genelde yneticilerin dikkati yeniden yaplanma ve inovasyon faaliyetlerine odaklanmak istenirken, zelde demir elik sektrndeki yneticilerin inovasyona vermeleri gereken nem vurgulanmaya allmtr. alma yeniden yaplanma srecinde inovasyonun katksn ortaya koyma anlamnda yerli literatrde ilave bir katk salamaya aba gstermektedir. Ayrca, bu almann ileride yaplacak akademik almalarda farkl sektrlere uygulanarak yneticilerin yeni ynetim teknikleri ile ilgili farkndalklarnn llmesinde faydal olaca dnlmektedir. KAYNAKA AKDOAN, A. (2007). niversite-Sanayi birliinin Taraflarn Beklentileri ve Beklentileri Etkileyen Bir Faktr Olarak Yenilik Kltr, niversiteleraras Aratrma ve Uygulama Merkezlerinin levsellii: niversite-Sanayi birliinin Yeniden Yaplandrlmasnn Gereklilikleri (Ed: Rfat Yldz ve Hayriye Atik), Detay Yaynclk, 1.Bask, Ankara. ALBAYRAK, A. (2006). Uygulamal ok Deikenli statistik Teknikleri. Asil Yayn Datm Ltd. ti., 1.Bask, Ankara. ALTINDA, E. (2005). letmelerde Srelerin Yeniden Yaplanmasnda Performans lmnn Rol. Kadir Has niversitesi SBE YL Tezi. ALTUNIIK, R. COKUN, R. BAYRAKTAROLU, S. ve YILDIRIM, E. (2005). Sosyal Bilimlerde Aratrma Yntemleri- SPSS Uygulamal. Sakarya Kitabevi, 4. Bask, stanbul. AVAR, . (2006). Pazarlama Stratejisi Olarak Yeni rn Gelitirmenin Rekabet Avantaj Yaratmadaki Etkisi ve Gda Sektrnde rnek Bir Uygulama, Ege niversitesi, SBE, letme ABD, YL Tezi. BAKAN, . (2004). ada Ynetim Yaklamlar lkeler, Kavramlar ve Yaklamlar. Beta Basm A.., 1. Bas, ISBN: 975-295-371-9, stanbul. CANNARELLA, C. ve PICCIONI, V. (2003). Innovation Transfer and Rural SMEs, Journal of Central European Agriculture (online), Volume:4, No:4, http://www.georgikon.hu/jcea/issues/jcea4-4/pdf/jcea44-12.pdf Eriim Tarihi: 16.09.2008. ETIN, C. (1996). Yeniden Yaplanma, Giriimcilik, Kk ve Orta Boy letmeler ve Bunlarn zendirilmesi. Der Yaynlar, Yayn No: 202, ISBN: 975-353-125-7, stanbul. ELI, . (2006). novasyon- Kalknmann ve Rekabetin Anahtar. Nova Yaynlar. ESM, S. (2009). Uyuyan Dev Yazlm Sektrnde novasyon, Rekabet ve Kmelenme. ereve Dergisi Rekabet ve Kmelenme Dosyas. MSAD Yaynlar, ss. 132-137. FISHER, M. (2001). Innovation, Knowledge Creation and System of Innovation, The Annals of Regional Science, 35: 210. GKMEN, A. (2006); Durumsallk Yaklam Kapsamnda Yeniden Yaplanma ve Klmenin letmelerdeki Etkisi, Gazi niversitesi, SBE, letme ABD, YL Tezi. 62
GLE, H. K. ve BLBL, H. (2004). Toplam Kalite Ynetiminin letmelerde Yenilik almalarna Katklar, G.., ..B.F Dergisi, 1/2004: 118. Hammer, M. ve Champy, J. (1994). Deiim Mhendislii- daresinde Devrim in Manifesto. (ev.: Sinem Gl). 1.Bask, Sabah Yaynlar, stanbul. INTERNATIONAL TRADE FORUM (2000). Competitive Strategies Set the Stage for Successful Innovation, Issue 3, www.tradeforum.org. MARTINS, E.C. ve TERBLANCHE, F. (2003). Building Organizational Culture that Stimulates Creativity and Innovation, Europen Journal of Innovation Management, 6: 64-74. MURAT, G. ve EVIK, E.. (2008). Payda Olarak Akademik Personel Memnuniyetini Etkileyen Faktrlerin Analizi: Zonguldak Karaelmas niversitesi rnei, Zonguldak Karaelmas niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 4: 1-18. OECD ve Eurostat. (2006). Oslo Klavuzu Yenilik Verilerinin Toplanmas ve Yorumlanmas in lkeler, 3. Bask, ubat. OUZTRK, B. S. (2003). Yenilik Kavram ve Teorik Temelleri, Sleyman Demirel niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi, 8: 253-273. SEYMEN, O.A. (2000). letmelerde Yeniden Yaplanma Sre Odakl Organizasyonlar ve Otel letmelerinde Uygulanmas. Beta Yaynlar, 1. Bask, stanbul, ISBN: 975-486-858-7. SHEN, H. ve WANG, L. XU, Q. LI, Y. ve LIU, X. (2009). Toward a Framework of Innovation Management in Logistics Firms: A Systems Perspective, Systems Research and Behavioral Science, 26: 297-309. TOWNSEND, W. (2004). An Examination of the Validity of Metrics for Quantifying Innovation: A Contextually Bounded Framework and Comparison, Running Head: Quantifying Innovaton, Maryland University College Ynetim Doktoras Tezi. YILMAZ, H. (2003). Yenilik (novasyon) Yeni Ekonomi ve Rekabet, Rekabet Kurumu, 1. Bask, Ankara. http://www.focusinnovation.net/Innovation.aspx, Eriim Tarihi: 01.08.2008. http://www.kobifinans.com.tr/tr/bilgi_merkezi/020602/10938, Yeniden Yaplanmann Sekiz Adm, Eriim Tarihi: 30.03.2008.
63
64
Nurettin Topuda Milliyetilik Ve Anadolu Milliyetilii Hasan DURAN* Aydn POLAT** ZET: almamzda Trkiyenin kalknmasnda nasl bir yol izlemesi gerektiine kafa yoran dnrlerden biri olan Nurettin Topunun milliyetilik grlerine yer verilmitir. Topunun milliyetilik anlay; yerli ve slami deerlerden gcn alan Anadolucu Milliyetiliktir. Ona gre milliyetilik; Hoyrat ve kaba bir ovenizmden arndrlm, kaynan nce insana, sonra slama dayayan ruhubir milliyetiliktir ve genel olarak, batllama ve Trklk-Turanclk kart bir sylem olarak gelitirmitir. Anahtar Kelimeler: Milliyetilik- Anadolucu Milliyetilik- Trk Rnesans- Anadolu Sosyalizmi ABSTRACT: This study is based on the thoughts of Nurettin Topu on Nationalism. Topu was among the few philosophers who contemplated on the question what path should be followed fort he advancement of Turkey? Topus nationalism, namely Anotalianist Nationalism, takes heart from native and Islamic values. For Topo, nationalism should be cleansed from vulgar and rude chauvinism; should be rooted in humanity and slam and thus, should be a spiritualist nationalism based on, in general, a discourse against westernization, Turkism and Turanism. Keywords: Nationalism- Anatolianist Nationalism- Turkish Renaissance- Anatolian Socialism Giri Trkiyedeki adalama sreleri, yukardan aaya doru bir gelime izgisi izlemitir. Yani halka ramen halk iin toplumu adalatrma politikalar egemen olmutur. Yukardan aaya doru adalatrma politikalarnn, geleneksellii savunan ve yerli deerlere tutunarak kalknmaya ve gelimeye alan evreler zerinde yaratt rahatszlklarn dile getirilmesinde slamc radikalizmin yan sra, slam dininin deerlerini, milliyetiliin kodlaryla uyumlulatran sentezci bir grn zaman zaman etkili olduu (n, 1992: 14) da bir gerektir. Milliyetilik bu ekliyle garpllama politikalarnn karsnda durmaktadr. Yerli ve slami deerlerden gcn alan bu milliyeti yaklamlardan biri de Anadolucu Milliyetiliktir.(Alver, 2006: 258-265) Anadolucu milliyetiler, soyut bir slamdan deil, Anadoluda Trk soyunun gelenekleriyle biimlenmi, zgn ve milli bir slamdan sz etmektedirler. Anadolucu, cemaati bir milliyetilii savunan grleriyle tannan ve temel grleri itibariyle Hareket Felsefesinin kurucusu Maurice Blondel (1861-1944)den etkilenen (Topu, 2006: 20) Trk Felsefesinin unutulmaz simalarndan Nurettin Topunun, genel olarak, batllama ve Trklk-Turanclk kart bir sylem olarak gelitirdii grleri, Trk modernlemesi srelerine nemli eletiriler getirmekte; yeni toplumsal, siyasal ve iktisadi neriler ortaya koymaktadr. Osmanl mparatorluunun ykld, klleri zerinde yeni bir devletin doduu dnemlerde ocukluk ve ilk genlik yllarn geiren, Sorbonnedaki eitiminin ardndan geldii lkesinde Kemalist devrimlere ve toplumsal dnme tanklk eden Topu, aslnda ok zengin bir dnce eitlilii ierisinde, retken bir kalem olarak kitaplar ve makalelerinin yan sra yaym zaman zaman kesintiye urasa da kurucusu olduu Hareket Dergisi (Doan, 2006: 360-366) ile grlerini ilim ve siyaset evreleriyle paylama imkn bulmutur. Fakat Topunun zengin fikir hayat, toplumda zaman ierisinde yeteri kadar yank bulmamtr ve takipileri ok snrl bir kalem erbabyla snrl kalmtr*.
Yrd. Do. Dr., Dumlupnar niversitesi BF, hduran@dumlupinar.edu.tr Yksek Lisans rencisi, Dumlupnar niversitesi SBE * Dergh Yaynlar evresindeki rencileri ile baz dnr ve akademisyenler son yllarda Topunun eserlerini gzden geirerek yeniden Trk dnce dnyasna kazandrmaya balamlardr.
**
65
Nurettin Topuda Milliyetilik ve Anadolu Milliyetilii Yaad Dnemde Trkiye Ve Dnyadaki Dnce Ortam
Hasan Duran Aydn Polat
Topuya gre; Avrupa, Rnesans ve romantizmini Hz. sann getirdii ak ahlakna borludur ve Batdaki ilim hareketinin temeli Eflatunla balayan ve Hristiyanln leme getirdii aka balanan edebilik fikridir. (Atlansoy, 2006: 377) Batdaki Rnesans ve reform hareketleri Avrupada yeni bir uygarln balamasna neden olmutur. Corafi keifler ile yeni kaynaklara ulaan Avrupa devletleri, Sanayi Devrimi ile kalknmasn hzlandrm, Fransz htilali ile de ulusuluk akmnn yaylmas ve insan haklar konusunda duyarllklarn artmas sonucu imparatorluklarn yerini daha kk lekli ulus devletler almaya balamtr. Batdaki bu yeni dnem gelimeleri iyi takip edemeyen Osmanl mparatorluunda ise mevcut duraan zihniyet, sistemin ilerliini kaybetmeye balamas, idarede ve toplumsal ilikilerde yozlama ve eitli i ve d etkenlerle toprak kayplar ve ekonomide zafiyet balamtr. mparatorluun ayakta kalmas ve varln devam ettirebilmesi iin aydnlar ve devlet adamlarnca birtakm araylara giriilmitir. (Kara, 2001: 10) Gerek ulus devlet bilincinin Osmanl lkesinde de yaylmas, gerekse Batnn dardan mdahaleleri sonucunda, zm arayan evreler deiik projeler ve fikirlerle gn yzne kmtr. III. Selim ve II. Mahmutla balayan deiim ve yenileme hareketleri, Sened-i ttifak, Tanzimat Ferman, Islahat Ferman, I. ve II. Merutiyet sreleri boyunca ok zengin, nitelikli ve renkli tartmalara tanklk etmitir. mparatorluun ve zelde Trk Yurdunun korunmas ve gelecein inas konusunda ortaya atlan dnce akmlarnn balcalar, Osmanlclk, Batllama, Milliyetilik (TrklkTuranclk) ve slamclktr. (Kara, 2001: 15) Milliyetilik (Trklk-Turanclk) bn-i Haldun, toplumun srekliliinde yasalar ya da szlemelerden ok asabiye rol oynadn belirtmektedir. Asabiye, kabile tipi bir rgtlenmeye karlk gelmekte ve irrasyonel bir kapsama girmektedir. (n, 1992: 35) Osmanl aydnlarn da etkisi altna alan, Ziya Gkalpin nclnde sistemli hale gelen ve Cumhuriyetin kurucu ideolojisinin de nemli bir ayan oluturan milliyetilik akm, (Kara, 2001:31) Trklk-Turanclk formuyla, Trk rknn gemiten bugne yaam bulunduu hinterland Turan lks ile kapsayan ve Trk rkna ait kltrel formlar ne karan bir ideoloji olarak bu dnemde iyiden iyiye ortaya kmtr. 20. Asrn balarnda batclkla i ie bir Trklk akmnn belirmeye balad grlmektedir. Batclk yn Cumhuriyetten sonra iyice arlk kazanan bu milliyetilik fikrine sahip olanlara gre; millet olarak varlmz Cumhuriyetle baladndan, gerek milliyetiliimiz de bu tarihle balar. Trk milleti Avrupa Medeniyetini benimseyerek batl ada ileri bir topluma dnecektir. Bunun iin batnn burjuva milliyetilii model alnarak ekonomik olarak gl zmreler, sekinler ve iktidar sahipleri tarafndan sahiplenilmi ve geni halk ynlarna dikte ettirilmitir. (elik, 2000: 9) Ancak slam dnyasndaki milliyeti hareketlerin doas ile ilgili yaplan aratrmalar, milliyeti-asabiyeci ideolojinin bir ekilde slam dini ile uzlamak durumunda olduunu gstermektedir. slam dini ile rten milliyetilik tecrbelerinde, Avrupada olduu gibi, tarihsel bir ontolojinin milliyeti bir ideolojiye dntrlmesi srecinden ok, geleneksel-dinsel deerlerin gzden geirilerek, milli davalar olarak yeniden yorumlanmas sz konusu olmaktadr. (Battal, 2006: 119-126) Nurettin Topu, milliyetilik grnde farkl bir bak as ortaya koyar ve der ki; Hoyrat ve kaba bir ovenizmden arndrlm, kaynan nce insana, sonra slama dayayan ruhu (spiritalist) bir milliyetilik dnlmelidir. (Okay, 2006) Topuya gre; bir milleti var eden g, ortak idealler arasndaki misyonlardr ve bu misyonlar sadece ruhsal olabilir. Turanclar, rk gibi maddi bir unsuru gderek milliyetilik yapmaya alyorlard ki, bu ieriksiz maddi bir harekettir. Irk kriteri zerinden ykselen bir milli dava olamaz. (Topu, 1978a: 27) Trk Rnesans Bugnden yarna gerekletirilmesi amalanan Trk rnesans iin ncelikle Batnn yaad sreci anlamakta fayda vardr: Bat dnyas 16. yzyla kadar, her alanda eitli esaretlerin sahnesi olmutur. Bu yzylda balayan ilk kmldanlar, 17. yzyln banda Descartes ve Bacon gibi iki byk zekya, dncede alacak rnesansn velileri olmak erefini balamtr. Descartes, byk bir putu deviren ar bir kl gibi fikir lemindeki taassuba indirdii u muazzam darbe ile Garbn diman sarst: Hr olmayan dnce, dnce deildir. (Topu, 1978b: 103) Dncenin hrriyete kavumasnn, dtan gelen otoritelerden syrlmak ve iten gelen ihtiraslardan korunmak sayesinde kabil olduunu da biliyoruz. Her eit otoritelerle his ve menfaat zincirlerinden kurtulu, hakikatlerin kutsal kapsn bize aacaktr ki, bu ulvi ala Rnesans diyebileceiz. (Topu, 1970: 69) Trk milliyetilii iin de Rnesans yapmann zaman gelmitir. (Topu, 1978b: 95) Rnesans yeniden dou manasndadr. Her Rnesans 66
Nurettin Topuda Milliyetilik ve Anadolu Milliyetilii
insanln yapt bir iman hamlesidir. Rnesansn bir baka karakteri de aka teslim olu kelimesiyle ifadelendirmek istediimiz ferdiyetilik, lirizm ve tabiat sevgisidir. (Topu, 1970: 110) Ferdi dehalar rnesans yarattktan sonra rnesansn cemiyet iinde yaylmas, devam ve bekas iin, Rnesans duygusu verebilen mektebe ihtiya vardr. (Topu, 1970: 112) Milli tarihimiz Malazgirtle 11. yzylda Anadoluda baladktan (Emre, 2006: 42-47) sonra, Selukoullar burada bir Rnesans devri atlar. (Topu, 1970: 117) Fatih, Bayezid ve Yavuz dneminde Osmanoullarnn rnesansn grrz. Fakat duraklama devriyle beraber henz hedefine ulaamadan Osmanlda yenileme hareketleri durmu, III. Selim, II. Mahmut ve Abdlmecidin yrttkleri yenileme hareketleri ise tam bir dnm salayamadan Osmanl lkesi ke doru yol almaya balamtr. Bin yllk tarihi olan byk milletimiz kendi varlnn ifadesi olacak niversiteyi yeniden kurabilecektir. (Topu, 1970: 116) Bunu hazrlayacak niversiteleri aacaz. Kendi kabuuna ekilmi, tahsisat paylamakla megul, saray csseli niversiteler deil, hukuk doktrini, dnya gr, millet anlay, sanat sistemi ortaya koyan, bir kelime ile milletimizin kltrn youran niversiteler. Bir srnn olmasa bile bir milletin mutlaka beyne ihtiyac vardr. (Topu, 1978b: 136) Kendimizi yine kendimizde aradmz u anda ruh dnyamzda bir Rnesans yapmak, devletimizin Anadoluda kurulduu gnden bu yana kazanlm en byk zaferi olacaktr. (Topu, 1978b: 132) Bu Rnesans, bir romantizm ile beraber doacak, yani bugn perian ve malup duygularmzdan ve buna ramen hamleye hazr kalbimizin arpntsndan hayat alacaktr. Bizim romantizmimiz tohumlarn, bir taraftan dalar dile getiren ak destanlaryla Anadolunun halk edebiyatnda, dier taraftan ilahi ruhu yeryzne vahiy aydnl halinde indiren Seluklu mimarisinde bulacaktr. Zehirli otlar elbette yolunacak, sapknlklar ve yabanclklar bertaraf edilecektir. (elik, 2000: 29) Bat kltrnn rettii bir kavram olarak rklk fikrini reddeden Topu, ayrca Trk Yurdunda yaanan en nemli rnesansn, yani Seluklu rnesasnn baarszlnn sebebi olarak da Mool istilasyla beraber ayn dneme rastlayan Hal saldrlarn iaret eder ve gemite Trk rnesansn yok etmeye alan ve son zamanlarda garpllama olarak karmza kan Batnn, son iki yzylda da sermayeyi elinde bulunduran Yahudi-Mason rgtlerinin bask ve ynlendirmesiyle (n, 1992: 120) Trk toplumunun iine rklk fitnesini yayarak Trkln ve slamln ebediyen yeryznden kaldrlmasna araclk ettiini savunur. (Topu,1978a: 54) Anadoluculuk ve Mslman Anadolu Sosyalizmi Osmanl mparatorluunu son dnemlerinde Osmanlclk, slamclk ve Turancla tepki olarak doan Memleketilik ya da Anadoluculuk akmn Nzhet Sabit ve Rait Hatipolu gibi sosyalizmi savunan aydnlar da destreklemektedir. Nzhet Sabit, 1909da karmaya balad Vazife Dergisinde rafine bir yurtseverlikle kartrlm sosyalizmin rneini vermitir. Rait Hatipolu ise, kycln ykseldii 1930lu yllarda Dnm Dergisinde kyclk, kooperatifilik ve yerli sosyalizmi savunmutur. Topunun hibir zaman rk merkezci olmayan incelmi milliyetilii ve sosyalizmi Nzhet Sabiti, kycl ve kooperatifi sosyalizmi de Rait Hatipolunu andrmaktadr. (Mollaer, 2006) Bu iki yazarn ortaya koyduklar tezlerden etkilenen Topuya gre, Mslman Trkn devlet telakkisi, Mslman Anadolu Sosyalizmidir. nk slam ahlakyla milliyetiliin birlemesinin zorunlu ve tabii sonucu sosyalizmdir. (elik, 2000:68) Belirgin olarak 1917'de Turanc milliyetilie, mmeti slam birliine ve Osmanlcla tepki olarak doan Anadoluculuk Hareketi, Trk kltrnn Anadolu'da temellendiini, bu yzden Anadolu'nun her ynyle ele alnp incelenmesi gerektiini savunmaktadr. (Uan, 2006: 84-91) Anadolucularn savunduu, 1071 Malazgirt savandan sonra Trk tarihinde yeni bir devir almas ve Anadolunun yeni yurt ediniliinin nemi, Yahya Kemal, Cevat akir Kabaaal, R. Ouz Ark, Necip Fazl Ksakrek ve Ahmet Kutsi Tecer gibi fikir ve sanat adamlar tarafndan da sklkla ilenmitir. Bu dnemlerde savunulan romantik Anadoluculuk zaman zaman resmi ideoloji ile de elimitir. (Topu, 1978b: 22) Anadolucu hareketin nclerinden Remzi Ouz Arka gre; tarih, bir kader birlii etrafnda yaayan milli topluluun hafzasdr. Milli hayat salt maddi bir yaay birlii olamaz, bunun tesinde bir uurdur da. Vatan ise kendimize madde olarak menfaat temin etmedii zaman bile yoluna can verilecek topraktr. (n, 1992: 25) slamc mistik grleri savunan Topu da bu hareket iinde kendisine yer bulmutur. Trkl Mslmanlktan ayrmann insan ruhundan ayrmak olduunu, Anadolu Trknn milliyetilik davasnn Bat'nn barbar milliyetiliinden farkl olduunu savunan Topu'nun grlerinde derin bir Anadolu kyls sevgisi yatmaktadr. Ona gre, yaplmas gereken bir Rnesans yaratmakt ve aslnda Trkler slam Rnesansnn yaratt bir ulustu; bu yzden de Topu tasavvufa byk nem verir. Rnesansn ilk basama Kuran, tasavvuf ve Avrupa felsefesiyle bir 67
akn domas; ikinci basama stn bir iktidarn akln saltanatn ilan etmesi; nc basama hr dnceye ulamakt. Onun slam ahlak forml ilkeye dayanyordu: Hrmet, merhamet ve hizmet.(Karaman, 2006: 32) Sevdals olduu medeniyet projesinin antiyesini Anadoluya kurmak isteyen Topu, Yarnki Trkiyenin kurucular, yaama zevkini brakp yaatma akna gnl verecek, sabrl ve azimli, lakin gsterisiz ve nmayisiz alan, ruh cephesinin maden iileri olacaklardr. Bu ruh amelelerinin ilk ve esasl ii, insan yetitirmektir (ztrk, 2006: 392-395) diyerek Anadolucu Cemaati Milliyetiliin temel aksiyon noktalarn ortaya koymaktadr. Felsefi anlay ve metod bakmndan, insanln kurtuluunu ahlaki deerlerin ykseliinde gren ve spiritualist bir felsefe akm olan Hareket Felsefesinin Trkiyedeki temsilcisi olan Topu, her ne kadar Anadoluculuk akm ierisinde deerlendiriliyor olsa da bazen Anadolucular slamiyet ve Osmanllar karsndaki tutumlarndan dolay eletirmi; dnceleri, zaman zaman Trkler ve slamclarla paralellik arz etmitir. (Karaman, 2006: 123) phesiz Topu, Marksist bir sosyalizmi savunmaz. Bunu komnizm eletirilerinde grmek mmkndr: Marksist sosyalizm, ruhi varl ve ferdi iradeyi reddeden, milletin hayat kaynaklarn hie sayan, eitlik adna insan hrriyetlerini harcayan, kini kinle yok etmeye alan, iptidai anlamda bir eitlik gden, hasta ruhlara hitap etmektedir. (Topu, 1961: 32) Kollektivist dnce gelenei iinde bu tr bir sosyalizm karmza komnizm olarak kmaktadr. Kollektivist dncenin dier sonucu ise faizmdir. Ruhu sosyalizm ana ilkelerini slamdan almaldr. Topunun devlet tasavvurunda ilk basamakta hak mevkiini, millet mistiklerinin ilahi iradeyi dosdoru tercme edecek ve her cephede beerin imdadna yetiecek en kaymak tabakas olan bir dini zmre alacak; g mevkiini ise salt bir kaba g olmayan, adalet duygusu gelimi polis tekilat oluturacaktr. kinci basamakta eitim ve adalet, nc basamakta ise memleketin yol, salk vb. ilerini yrten mekanizmalar bulunacaktr. (n, 1992: 175) Ruhu sosyalist bir dzende makine medeniyeti ve teknoloji ekseninde bir toplumsal gelimeye ve sanayilemeye iddetle kar olan Topu, ahlak ile iktisad ayr alanlar olarak dizayn eden liberalizme ve amaca ulamada her yolu ve yntemi olabilir gren makyavelist manta radikal bir kar duru ierisindedir ve milli iktisat politikalar ile iktisadi ileyii ahlak ile snrlandrmak ve onu ahlaka tabi klmak istemektedir. (n, 1992: 184) Bunu salamann yolu da devleti bir mali yaplanma ve titiz bir denetim sreci iletmektir. Bylece milli devlet, ruhu sosyalist sistem ierisinde retim ve tketimi denetleyecek; ihtiyacn zerindeki retim, fazla retimim tketiminin zendirilmesi ve ar tketimi kontrol altna alabilecektir. Bu anlamda, Topu, kr maksimizasyona kardr, kazan hrsnn yerine hizmeti ne karmaktadr; bir bakma trampa devrinde olduu gibi ihtiyalara orantl retimden yanadr. Sanayileme, yalnzca daha fazla kazan kltryle helal-haram ayrmn ortadan kaldrmakta; hrs ve menfaat duygularn yaymaktadr. Mlkiyetin belirli ellerde toplanmasna ve gelir adaletinin bozulmasna sebep olan liberal iktisadi uygulamalar yerine kooperatifiliin yaygnlatrlmas milli bnyemize daha uygun olacaktr. (Topu, 1978a: 199) Mlkiyetin temerkzn ve ar retimi nlemek iin devlet topran bir ksmn devlet elinde tutacak, tarmsal retimin byk ksmn tekeline alacaktr; kendilerine verilen eit miktardaki toprakta da kyller ihtiyalarna yetecek kadar retimlerini yapacak, bylece yaln bir hayat ierisinde ahsiyetlerini ve ahlaklarn korumu olacaktr. (Topu, 1978a:219) Emek youn kapal bir retim sisteminden yana olan Topunun nerdii bu ruhu sosyalist dzen, kentlilerden ziyade krsalda yerleik kyllere hitap etmektedir. Emek youn ve sanayilemeden uzak bu retim biimiyle, makinenin yarataca rehavet ve en byk toplumsal ayp olan avarelik tehlikesi de bertaraf edilmi olacaktr. (n, 1992: 185) Ruhu sosyalist bu dzenle birlikte, demir devrinden toprak devrine, sermaye devrinden gnl devrine geilecek; ruh ilimleri ilerleyecek, gzel sanatlar d dnyann anlatlmasn brakp insann i dnyasnda derinleecektir. Felsefe ilhama sarlacak ve dinle elele verecek. Din ise kaideci sihirbazlarn elinden kurtarlarak onun kalp ile iteki sonsuzluun arasndaki gerili salam ipi zerinde ve lmn tesindeki yaay olduu anlalacaktr. (Topu, 1973: 7) Sonu Getiimiz yzylda Trkiyenin yetitirmi olduu en zel dnrlerden birisi phesiz Nurettin Topudur. Topu, zellikle Blondel ve Bergson zerinden son drt yz yllk Bat felsefesini kritik etmi, Hegel sonras Bat felsefesini varoluuluk dolaylarnda temel alarak srekli diri tutulmas gereken Allah ile ilikiyi yenilemeyi hedef alan Hareket Felsefesi ile slam dncesine nemli katklar salamtr. Kulland dildeki sorumluluk anlaynn artc boyutlar onu felsefe sahnesinden tararak yerli bir aydn bilinciyle, Cumhuriyetin kritik zamanlarnda sosyoekonomik hayata yn veren yazlar yazmasn salamtr. (Yanar, 2006: 168-173) 68
Trk milletinin zor zamanlarnda yaam ve nemli toplumsal ve siyasal gelimelere tanklk etmi olan Nurettin Topu, maalesef Trk ada Dnce Hayatnda hak ettii ilgiyi grememitir. Bunda onu farkl klan ahsiyet deerleri ve zgn dncesinin hkim evrelerde karln bulamayacak kadar temiz ve saf ynnn etkili olduu dnlmelidir. Topunun sahih bir dnr, samimi bir vatanperver, ideal bir ihyac olmasnn altnda yatan kiilii, hassasiyeti, yaam pratii; bir yerlere kaplmak ve kaplanmak anlayndan uzakl ada slam dncesine getirdii en nemli vasflar oluturur. (Yldrm, 2006: 178-199) Topunun dnceleri ve topyas dnce hayatmzda hak ettii karl bugn iin henz tam olarak bulamam olsa da o, hibir zaman midini kaybetmediinin ve davasna olan inancnn bir yansmas olarak Hareketin Otuz Yl balkl makalesinde; biz, sosyalizmin, bir kul hakk davas olduunu, ismi ne olursa olsun, slam dininin cemiyet hayatna, bahusus asrmzn hayat artlarna tatbikinin tek ve zaruri ekli olduunu anlatmaya altk. inde bulunduklar hayat asndan bizi seyredenler arasnda hakl ve muztarip yaayanlarla kalplerinin sesini duyacak kadar hrriyete kavumu ruhlar bize hak veriyor ve bizi tebrik ediyorlar; ilerinde davamzn gereklemesi yolunda sabrszlananlar oluyor. Ancak biz onlara sabr tavsiye ediyoruz demektedir. KAYNAKA Kitaplar ELK, M. (2000). Nurettin Topu ve Bugnk Trkiye, lke Kitaplar, stanbul. KARA, . (2001). Trkiyede slamclk Dncesi, Gerek Hayat Yaynlar, stanbul. KARAMAN, H. (2006). Nurettin Topuda Ahlak Felsefesi, Dergh Yaynlar, stanbul. N, S. S. (1992). Trkiyede Cemaati Milliyetilik ve Nurettin Topu, Dergh Yaynlar, stanbul. TOPU, N. (1961). Ahlak Nizam, Dergh Yaynlar, stanbul. TOPU, N. (1970). Trkiyenin Maarif Davas, Hareket Yaynlar, stanbul. TOPU, N. (1978a). Milliyetiliimizin Esaslar, Dergh Yaynlar, stanbul. TOPU, N. (1978b). Yarnki Trkiye, Dergh yaynlar, stanbul. TOPU, N. (2006). syan Ahlak, Dergh Yaynlar, stanbul. Makaleler ALVER, K. (2006). Anadoluculuk ve Nurettin Topu, Hece Dergisi Nurettin Topu zel Says, Yl:10, Say:109, Ankara. ATLANSOY, H. (2006). Nurettin Topunun ki Yazs zerine, Hece Dergisi Nurettin Topu zel Says, Yl:10, Say:109, Ankara. BATTAL, E. (2006). Bir topya ve Tasarm Olarak Yarnki Trkiye, Hece Dergisi Nurettin Topu zel Says, Yl:10, Say:109, Ankara. DOAN, D. M. (2006). Nurettin Topunun Hareketi, Hece Dergisi Nurettin Topu zel Says, Yl:10, Say:109, Ankara. EMRE, A. (2006). Nurettin Topuda teki Dnyalar, Hece Dergisi Nurettin Topu zel Says, Yl:10, Say:109, Ankara. KONUKMAN, E. (2006). Nurettin Topu, Hece Dergisi Nurettin Topu zel Says, Yl:10, Say:109, Ankara. MOLLAER, F. (2006). Trk Sosyalizmine Bir Katk, Hece Dergisi Nurettin Topu zel Says, Yl:10, Say:109, Ankara. OKAY, O. (2006). Bir dealistin lm, Hece Dergisi Nurettin Topu zel Says, Yl:10, Say:109, Ankara. ZTRK, N. (2006). Nurettin Topu Anadolu Yollarnda, Hece Dergisi Nurettin Topu zel Says, Yl:10, Say:109, Ankara. UAN, H. (2006). Nurettin Topunun Dledii Ahlak ve Toplum, Hece Dergisi Nurettin Topu zel Says, Yl:10, Say:109, Ankara. YANAR, I. (2006). Bat Felsefesi le Osmanl Gelenei Arasnda Bir Dnr: Nurettin Topu, Hece Dergisi Nurettin Topu zel Says, Yl:10, Say:109, Ankara. YILDIRIM, E. (2006). Mistisizme Kout eriata Kar Bir hyac Olarak Nurettin Topuda slam Dncesi, Hece Dergisi Nurettin Topu zel Says, Yl:10, Say:109, Ankara.
69
70
A Postcolonial Analysis of J.M. Coetzees Two Novels: Waiting for the Barbarians and Life and Times of Michael K. Hatice Elif Diler1 Derya Emir2 Summary: Colonialism is a type of domination in which political, racist, economic and cultural issues are imposed on the colonized groups through the medium of exploitation, degradation and torture. For centuries Western nations, their supreme position and imperial power, exploited the colonized economically and culturally by destroying their traditions and culture. The term post-colonial was originally used by the historians to describe the period after colonization. This study focuses on J. M. Coetzee, one of the pioneers of South African literature, and his two novels Waiting for the Barbarians (1980) and Life and Times of Michael K (1983) as post-colonial literary texts. Keywords: Post-colonialism, Colonialism, J. M. Coetzee, Waiting for the Barbarians, Life and Times of Michael K. zet: Smrgecilik, smren bir grubun smrlen zerinde istismar, ykm, eziyet ve iddet kullanarak, politik, rk, ekonomik, kltrel alardan hkimiyet ve egemenlik salamasdr. Yz yllar boyu Batl devletler, ekonomik ve kltrel bask kullanarak siyah yerli halk smrmler ve kendi tahakkm ve egemenliklerini kullanarak onlarn haklarn, gelenek ve greneklerini hie saymlardr. Smrgecilik sonras dnem terimi ise tarihiler tarafndan bu dnemden sonra ortaya kan sreci tanmlamak amac ile kullanlmtr. Bu almann amac, eserlerinde szkonusu dnemi anlatan ve Gney Afrika nn en nemli yazarlarndan biri olan J. M. Coetzeenin Barbarlar Beklerken ve Michael K. Yaam ve Yaad Dnem adl romanlarn Smrgecilik Sonras Edebiyat kapsamnda incelemektir. Anahtar Kelimeler: Smrgecilik sonras, Smrgecilik, J. M. Coetzee, Barbarlar Beklerken, Michael K. Yaam ve Yaad Dnem. INTRODUCTION Colonialism is a process during which dominant groups employ their supreme power and domination over the colonized people through the medium of exploitation, degradation and torture. In this respect, colonialism as stated by Bill Ashcroft (Ashcroft et al. 2000: 42), is the system by which dominant groups in society constitute the field of truth by imposing specific knowledges, disciplines and values upon dominated groups. For the sake of constructing a national unity and consciousness, white colonial identity and imperial powers exploited and violated the colonized people economically and culturally by disregarding their traditions, values and culture and replacing them with their own values. In relation to racist problems Ashcroft (Ashcroft et al. 2000: 46) states that in colonies where the subject people were of a different race, or where minority indigenous peoples existed, the ideology of race was also a crucial part of the construction and naturalization of an unequal form of intercultural relations. Together with political and economic propagandas, literary representations also played an important role in the construction of imperialistic behaviors and ideas of colonial powers. After the long and frequently bloody process of dissent, protest and rebellion to secure their independence (Ashcroft et al., 2000: 50), colonial and postcolonial works came out as a result of the relationship between literature and history. The term postcolonial was originally used by the historians to describe the period after colonization. In literary criticism it has been used since the late 1970s to discuss the various cultural, political, and linguistic effects of colonialism. As a term, postcolonialism has subsequently been widely used to signify the political, linguistic, and cultural experience of societies that were former European colonies (Ashcroft et al., 2000: 186). In his book Reading the Novel in English 1950-2000, W. Brian Shaffer (2006: 17) classifies English-language novels into three groups according to their relation to history and the issue of colonization. The first group includes novels from countries in which literature and culture are British or demonstrate a significant degree of continuity with that of Britain. The second group, which is related to the concern of this present study, includes postcolonial Anglophone
1 2
r. Grv. Dumlupnar niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Bat Dilleri ve Edebiyat Blm Okutman, Dumlupnar niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Bat Dilleri ve Edebiyat Blm
71
A Postcolonial Analysis of J.M. Coetzees Two Novels: Waiting for The Barbarians and Life and Times of Michael K.
Hatice Elif Diler Derya Emir
novels, which emanated from formerly subject, British-held colonies in which the majority of the inhabitants had been living in situ for centuries. Such formerly colonized nation includes present-day Kenya, Nigeria, South Africa and Uganda (2006: 17). Included in the second group of English-language novels, South African literature has been dominated by two outstanding novelists: J.M. Coetzee and Nadine Gordimer. Nadine Gordimer is the first South African novelist who was awarded the Nobel Prize for Literature in 1974 for The Conversationist. She has an Afrikaaner background. Similarly, J. M. Coetzee, who was awarded the Nobel Prize for Literature in 2003 and many prestigious literary awards, comes from a family of a mixed German and Jewish background. Being internationally well-known authors, Gordimer and Coetzee have focused on the problem of apartheid in South Africa. Coetzee, as a white novelist writing about South Africa, is described by Attwell as: writing not as a citizen of the First World but of the Thirdor perhaps the First within the Thirdand therefore, like other white South African writers, he faces the problem of cultural authority (Attwell, 1993: 4). Regarded as important postcolonial writers, their main emphasis is mostly on the opposition of colonizers (oppressors). However, Coetzee has been criticized by Nadine Gordimer for being far from presenting direct and straightforward historical and political doctrines and ideas. In a similar way, Vaughan criticizes Coetzee for not offering a solution to the problems of colonialism: Coetzee thus casts himself in the role of diagnostician of the malady of Western culture who is unable to propose any cure for this malady (cited in Marais, 2000). About Life and Times of Michael K, Gordimer explains her dissatisfaction as follows: the unique and controversial aspect of this work is that while it implicitly and highly political, Coetzees heroes are those who ignore history, not make it. Coetzee, while fiercely moved far beyond commonplace understanding of their plight, does not believe in the possibility of blacks establishing a regime that will do much better. (cited in Meritt, 2006) Gordimer criticizes the hero of the novel, Michael K. as being passive and incapable of articulation his ideas clearly: an idea of survival [. . . .]outside a political doctrine (cited in Meritt, 2006). As a response to Gordimers criticism, Coetzee declares that: one writes the books one wants to write. One doesn't write the books one doesn't want to write (. . .) The book about going off with the guerillas, the book in the heroic tradition, is not a book I wanted-to-write, wanted enough to able to bring it off, however much I might have wanted to have written it - that it to say, wanted to be the person who had successfully brought off the writing of it. (cited in Meritt, 2006) J. M. Coetzee was born in Cape Town on 9 February 1940. He had a family who spoke both English and Afrikaans. He attended the University of Cape Town, graduated with B.A. degree in 1961, and began his working as a computer programmer in London. By completing his PhD at the University of Texas in 1969, Coetzee returned to the University of Cape Town where he became a professor of English Literature in 1972. Coetzee left South Africa and moved to Australia in 2002. When Coetzee published Disgrace in 1999, he was criticized and attacked for the story of a disgraced university professor who loses his job at the university because of a sexual relationship with a student. The President of South Africa, Thabo Mbeki, reportedly said of the book: South Africa is not only a place of rape (cited in Meritt, 2006). Coetzees move to Australia is widely linked to these reactions. He declared his reason for immigration in an interview: an interview is perhaps not the best medium in which to explore moral or intellectual complexities. And leaving a country is, in some respects, like a break-up of marriage. It is an intimate matter (cited in Meritt, 2006). As a successful novelist and linguist, Coetzee is sensitive and faithful to the colonial history of his native country. This sensitivity has led Coetzee to talk about the universal struggle between the oppressed and oppressor as a main thematic perspective in his narratives. In postcolonial writing, he justifies the position of the other by revealing the damaged and deformed South African life under apartheid.
72
A Postcolonial Analysis of J.M. Coetzees Two Novels: Waiting for The Barbarians and Life and Times of Michael K. J.M. Coetzees Waiting for the Barbarians
Published in 1980, Waiting for the Barbarians is J.M. Coetzees third novel. After its publication, the novel received the James Tait Black Memorial Prize, the Geoffrey Faber Award, and the CNA Literary Prize in 1980. Referring to the Greek poet Constantine P. Cavafys poem with the same title, Waiting for the Barbarians (1904), Coetzees novel, in general, tells about unknowable barbarians who never arrive or exist. The novel, in fact, does not give an explicit account of South African history but rather it is a successful allegorical representation of apartheid regime in any place in the world. The setting of the novel is an unspecified geographical place where the readers are told the story from the voice of unnamed magistrate who serves as a binary model of self/the other. The issues of colonizer/the colonized, torturer/tortured, self/the other are used recurrently in the novel. The title of the novel creates the sense of disturbance and pain. The novel opens with the arrival of Colonel Joll with a band of soldiers from the Third Bureau to declare their superiority over the invisible barbarians. In this respect, in the beginning of the novel, there is an encounter between the colonizer/colonized, and the oppressor /oppressed. The major plot of the novel is both related with the Empires persistent efforts to construct a label (barbarians, foe, etc.) for the other and the colonized others consistent resistance to such attempts. As the novel progresses, it becomes clear that the native folks of the area do not fit the role of barbarian and foe that the Empire has constructed for them. Refusing to be included in the history of imperial colonizer, throughout the novel, the colonized other attempts to remain as an absence, a lack and invisible in the colonial record of the Empire. In order to prove its position as a superior and civilized nation and culture, Empire attempts to validate the existence of the native inhabitants of the area. In fact, since the barbarians are being awaited any time and everywhere in the town, in each reported attack or case of rape or plundering, they are immediately blamed for the illegal act- guilt, crime or burglary without, any evidence. When the magistrate is sent to prison, a soldier talks about them as: Barbarians. They cut away part of the embankment over there and flooded the fields. No one saw them (Coetzee, 2004: 108). Although the barbarians are nearly invisible in the area, the soldiers of the Empire degrade, torture or suppress the inhabitants even the fishing folk, falsely believing that they are barbarians. Pursuing the barbarians to prove their colonial power over them, Colonel Joll and his soldiers capture twelve prisoners, believing that they are planning to attack the Empire. Colonel Joll exhibits the prisoners in the town square of to prove the existence of barbarians: Stooping over each prisoner in turn he rubs a handful of dust into his naked back and writes a word with a stick of charcoal. I read the words upside down: ENEMY . . . ENEMY . . . ENEMY . . . ENEMY. On the back of his prisoners, he writes the word "ENEMY" (Coetzee, 2004: 115) but the magistrate narrates that the marks left by the charcoal are being erased shortly after being inscribed. It proves that to erase the existence of the other in the history of imperial powers is impossible and this is the result of nameless fear that threatens every conquering Empire in the world. In the first part of the novel, torture is discussed but not described explicitly. In the first and the later parts of the novel, Colonel Joll, who is described as ruthless and merciless, interrogates the natives in the town, and labels them as barbarians and he thinks that they are a great threat to the town and the existence of the Empire. Colonel Joll's way of interrogation by using torture is a similar process that occurs in the historical process of colonization that is, between the torturer and the tortured, the colonizer and the colonized, the self and the other, etc. Shaffer (2006: 126) states that Colonel Jolls interrogation is the Bureaus euphemism for torture [. . . .] and, Joll [. . . ]appears to take pleasure in his gruesome work. The definition of torture in the United Nations' Declaration against Torture, adopted in 1975, reads: Torture means any act by which severe pain or suffering, whether physical or mental, is intentionally inflicted by or at the instigation of a public official on a person for such purposes as obtaining from him or a third person information or confession, punishing him for an act he has committed, or intimidating him or other persons. (Wenzell, 1996)
73
In this respect, victims that are exposed to torture and suppression will have to confess to anything when pain becomes beyond endurance. Torture has also the ability to limit or stop the voice of the victims who are not able to speak of the self anymore. Since tortured people become passive and inactive, they lack the ability to defend or talk about their identities and their rights. When Colonell Joll prepares to interrogate a father and a child, accused of supporting the attacks of barbarians, the magistrate asks him How do you ever know when a man has told you the truth?(Coetzee, 2004: 5). Behaving as a God-like being, Colonel Joll has an ability to get the truth from the tone in the voice of the victims and he explains the way of his interrogation as: First I get lies, you see- this is what happens- first lies, then pressure, then more lies, then more pressure, then the break, then more pressure, then the truth. Pain is truth [. . . .] (Coetzee, 2004: 5). In the town, the magistrate is the only authority until Colonel Joll, from the Third Bureau arrives with a group of soldiers. Although belonging to white dominating society, the magistrate lives in peace with the natives in the town in an undefined world of barbarians. In the novel, the magistrate expresses the situation of the town to Colonel Joll as: there is not much crime here (Coetzee, 2004: 2), we are at peace here, we have no enemies (Coetzee, 2004: 85). In the novel the existence of barbarians, which are feared by the Empire, is vague. In relation to the existence of the barbarians in his town, the magistrate says: I observed that once in every generation, without fail, there is an episode of hysteria about the barbarians. There is no woman living along the frontier who has not dreamed of a dark barbarian hand coming from under the bed to grip her ankle, no man has not frightened himself with visions of the barbarians carousing in his home, breaking the plates, setting fire to the curtains, raping his daughters. These dreams are the consequence of too much ease. Show me a barbarian army and I will believe. (Coetzee, 2004: 9) The attacks and violation of invisible barbarians are always expected in the town though nobody has ever seen them. In general, Great powers want social groups to live apart from each other because they fear of the integration of these groups which would be a threat for their existence and power. Although the magistrate is a member of the empire and he has been in charge in the town for years, he is not disturbed by the idea of the unification of the barbarian tribes. He says: Show me a barbarian army and I will believe (Coetzee, 2004: 9). The colonizers have always a tendency to colonize the unknown since unknown has no stabilized and defined culture. In his book Orientalism, Edward Said (1978: 36) says that: There are Westerners, and there are Orientals. The former dominate; the latter must be dominated, which usually means having their land occupied, their internal affairs rigidly controlled, their blood and treasure put at the disposal of one or another Western power. The magistrate, who is not disturbed by the existence of barbarians, also becomes an enemy for his own people and a victim and is being imprisoned and tortured by the soldiers of the Empire. Having been cursed as a traitor for his nonexistent cooperation with the barbarians, the magistrate is imprisoned and pushed into death. His position and authority in the town are lessened to a simple object whose existence is ignored by Colonel Joll and his soldiers. As a peacetime governor for this town, the behaviors of the magistrate indicate that he revolts against the violence and the torture that the soldiers of the empire employ against the native folk. When he is interrogated by Colonel Joll, the magistrate accuses Colonel Joll of being the real enemy. Those pitiable prisoners you brought in are they the enemy I must fear? You are the enemy; Colonel [. . . .]You are the enemy, you have made the war, and you have given them all the martyrs they need- starting not now but a year ago when you committed your first filthy barbarities here (Coetzee, 2004: 125). In this respect, it becomes clear that the civilized are the real barbarians in Coetzees novel; the more they insist upon their difference from the barbarians, the more barbarian the civilized themselves become (Shaffer, 2006: 131). Relating the bad effects of violence over the colonial other D. A. Masolo says: Violence . . . is the instrument of alienation. In all its three (physical, psychological, and cultural) aspects, violence has been ably used by Western powers to alienate and dominate black people. The colonized blacks were alienated both materially and mentally (2000: 36). Another victim who falls into the Empires ruthless hands is a barbarian girl who is brutally tortured and disabled during her questioning session by the Colonel Joll. The magistrate finds the blinded and crippled barbarian girl 74
begging against the trunk of walnut trees. When he takes her to his house, he finds that the scars and the traces of torture on the body of the girl are unbearable. The magistrate says: It has been growing more and more clear to me that until the marks on this girls body are deciphered and understood I cannot let go of her (Coetzee, 2004: 30). In his relation to the barbarian girl, the magistrate tries to eliminate the sense of otherness and understand the signs of torture on her body. The magistrate decides to return the barbarian girl to her people which can be regarded as a protest against the rules of the Empire. In his every attempt to question how she is tortured, the barbarian girl remains silent. When she is finally convinced to answer the reason of her blindness, the magistrate is still discontent. The magistrate tells: I take her face between my hands and stare into the dead centres of her eyes, from which twin reflections of myself stare solemnly back. "And this? I say, touching the worm-like sear in the corner. "That is nothing. That is where the iron touched me. It made a little burn. It is not sore. She pushes my hands away. What do you feel towards the men who did this? She lies thinking a long time. Then she says, I am tired of talking. (Coetzee, 2004: 40-41) During her stay at the magistrates house, there is a ritual of washing the disfigured feet of the barbarian girl that repeatedly occurs in the novel. When he is confronted by the body of the tortured girl, symbolically, he desires to purify himself and to clear away the feeling of guilt and dirtiness that the barbarian girl has been exposed to. One evening, while he is massaging her face, he recognizes the traces of torture that have left marks near her eye: I notice in the corner of one eye a grayish puckering as though a caterpillar lay there with its head under her eyelid, grazing. [. . . .] Between thumb and forefinger I part her eyelids. The caterpillar comes to an end, decapitated, at the pink inner rim of the eyelid. There is no other mark. The eye is whole (Coetzee, 2004: 33). The Magistrate belonging to the dominating world of the oppressor may try to behave as the girl's savior that he tries to purify her after she has been defiled, first at the hands of Joll and then by living as a prostitute (Urquhart, 2006). Believing that the empire is a great threat to the existence of barbarians, the magistrate always disapproves the rules and order of the empire and believes that it is the Empire itself that deserves to fall. Finally the magistrate decides to return the girl to her own people. It becomes very hard to reach to the mountains where the barbarian girl lives. The journey ends with the girl being handed over to several men on horse. However, when he returns to the town, his position in the town is reversed. He is no longer the magistrate of the town but a prisoner who is subjected to the same degrading torture and oppression as being employed to the barbarians. The magistrate endures terrible tortures and pain which may help to strengthen his tie of common human values and senses with the barbarians. After his own experience of torture, the magistrate finds a similar caterpillar-like scar that he observes near the eye of the barbarian girl, under his eye. At the end of the novel, the magistrate concludes that the invasion of the Empire to prove its power over the native folk represents the possibility of colonial process of erasing the presence of non-Western people and denying the existence of alternative histories. Thus, the significance of the place for another culture is lost and the people who live there are reduced to non-existent inhabitants. Throughout the novel, the torture, violence, oppression and degradation that colonial and imperial actions imposed on the native inhabitants of the town who are struggling to live in peace among themselves can clearly be seen. The characters - the magistrate, the barbarian girl and fishing folk are forced to live out the boundaries of their native lands. Refusing to be included in the history of imperial colonizer, throughout the novel, the colonized other attempts to remain as an absence, a lack and invisible in the colonial record of the Empire. At the end of the novel, the magistrate, who is still struggling to comprehend the traumatic events, concludes his experience for the lost history of the colonial other as: "I wanted to live outside history. I wanted to live outside the history that Empire imposes on its subjects, even its lost subjects. I never wished it for the barbarians that they should have the history of Empire laid upon them"(Coetzee, 2004: 169). J.M. Coetzees Life and Times Michael K. J. M. Coetzees fourth novel, of Life and Times Michael K. (published in 1983), won Britains Booker Prize and Jerusalem Prize for the Freedom of the Individual in Society. Told from the perspective of the colonized rather than colonizer, Life and Times of Michael K was a great success for its emphasis on human condition in general and the protagonists unconscious search and wish for freedom. Atwell (1993: 89) describes the novel as a novel about a 75
subject who, miraculously, lives through the trauma of South Africa in a state of civil war without being touched by it. Although Coetzee does not specify the race of the protagonist and does not tell about the setting of the novel directly, the country described in the narrative is a place in which there is a civil war. In the novel, there is also no direct implication about the color of the protagonist of the novel. However, the places that Michael K is detained reluctantly- railway gang, resettlement camp, rehabilitation camp-are associated with places where nonwhite South African people have suffered. Rather than emphasizing the exact setting or historical or political doctrines and ideas, Coetzees way of narration becomes more universal and general in Life and Times of Michael K. Freeing his novels from a determined historical and political doctrines and surroundings, Coetzees Life and Times of Michael K. presents common human values, struggles and problems in general terms. Coetzee divides the narration into three chapters in which the first and the last chapters are told from the perspective of an unspecified narrator. The second chapter is told through the voice of a medical officer in Kenilworth where Michael K. is kept under a clinical observation. The medical officer who tries to formulate and decode Michael in hospital becomes the voice of silent Michael. Michael, who remains silent and feels disturbed in the hospital, is treated as a precious stone which must be discovered and appreciated. The novel opens with the birth of the protagonist, who has shortcomings at birth: The first thing the midwife noticed about Michael K when she helped him out of his mother in to the world was that he had a harelip. The lip curled like a snails foot, the left nostril gaped (Coetzee, 2004: 3). Contrary to a protagonist who is trying to achieve great success through many adventures and heroic deeds in his process of becoming, Michael thinks of himself not as a something heavy that left tracks behind it, but if anything as a speck upon the surface an earth too deeply asleep to notice the starch of ant-feet, the rasp of butterfly teeth, the tumbling of dust (Coetzee, 2004: 97). In relation to Michael's silence and inarticulation of his ideas clearly, Atwell (1993:100) states that: K is not a representative figure who models certain forms of behavior or capacities for change; rather, he is an idea floated into a discursive environment that is unprepared to receive it. Throughout the novel, Michael prefers consciously or unconsciously living outside politics and history to living in nature, in his alleys, farms, mountains, etc. Michael creates himself an inner world where he feels freedom, release and exhilaration. Michael is described by the medical officer in Kenilworth as a simple, ordinary and slow-witted man who is unable to articulate his own state of feelings, emotions explicitly: He is a poor helpless soul who has been permitted to wander out on to the battlefield (Coetzee, 2004:141). Even at the time of his mothers death he keeps on his silence and reticence. When the nurse informs him of his mothers death, he explores his uncertainty and despair non-verbally: He clasped his hands stared hard at his feet. Was he expected to say something? He separated his hands and clasped them, over and over (Coetzee, 2004: 3). Michael is repeatedly able to escape from the iron laws of his country and he returns to nature which is gentle, merciful and compassionate towards him. Surviving in a place far away from society and civilization, Michael feels relief and serenity in nature. When Michael K is detained in Jakkalsdrift, he raises questions himself about the hosts (may implicitly refers to South Africas white government) and parasites (may implicitly refers to nonwhite South African people) (Post, 1986). It was no longer obvious which was host and which parasite, camp or town. If the worm devoured the sheep, why did the sheep swallow the worm? What if the hosts were far outnumbered by the parasites. . . . Could the parasites then still be called parasites? Parasites too had flesh and substance: parasites too could be preyed upon. Perhaps in truth whether the camp was declared a parasite on the town or the town a parasite on the camp depended on no more than on who made his voice heard loudest. (Coetzee, 2004: 116) He always rejects being categorized and classified by people who have touched him barbarously. Michael, without a social status, is a lonely, friendless and fatherless man, Anna K leaves him alone at an early age, so Michael tries to fill in this gap in his life by dedicating his whole life to grow plants and pumpkins that he regards them as if his children. In this respect K's pumpkins and melons become his family, his brothers and sisters, suggesting, in attenuated form, the possibility of community(Atwell, 1993: 97). Michael explains his affection towards the
76
pumpkins as: I am like woman whose children have left the house, he thought: all that he remains is to tidy up and listen to the silence (Coetzee, 2004: 111). While people in his country are trying to defend their lands against the destructive forces of guerillas, Michael K goes on watering and protecting his pumpkins and melons against the attacks of donkeys and goats. Refusing to be involved in the colonial history of dominant powers, Michael K is a man who wants to be ignored by the men who are involved in the war to shape and make the history. He feels freedom rather than imprisonment when he lives out of time and history. When Michael is accused of helping the guerillas and is interrogated in the hospital by the major, he rejects being involved in the war: Tell us the truth, tell us the whole truth and you can go back to bed, we wont bother you any more. The silence lengthened Noel did not speak, passing the whole burden to me. Come on Michaels, I said we havent got all day, there is a war on! At last he spoke: I am not in war (Coetzee, 2004: 138) Michael K as a simple gardener tries to build an invisible tie and connection between the earth and him. He feels better himself when he is in outdoors-in nature- than being kept in indoors or settlement camps. He spends all his time and effort to grow pumpkins and melons: The pumpkins grew. In the night K would creep about, stroking the smooth shells. As time passed he permitted the hope to grow up again in his breast that all would be well. He woke during the day and peered out over the acre. Among the seeds he had sown had been a melon seed. Now the two pale green melons were growing on the far side of the field. It seemed to him that he loved these, which he thought of as two sisters, even more than the pumpkins, which he thought of as a band of brothers. (Coetzee, 2004: 113) Through the silence of Michael, the medical officer insistently labels him with different labels: He is like stone, a pebble that, having lain around quietly minding his own business since the dawn of time, is now suddenly picked up and tossed randomly from hand to hand (Coetzee, 2004: 135) When I passed an hour later he was asleep, his mouth nudging the pillow like a babys. (Coetzee, 2004:135) Who is Michaels but one of a multitude in the second class? A mouse who quit an over-crowded, foundering ship. Only, being a city mouse, he did not know how to live off the land and began to grow very hungry indeed. (Coetzee, 2004: 136) He is a poor helpless soul who has been permitted to wander out onto the battlefield . . . (Coetzee, 2004: 141) He must be a polevaulter- that is what I thought. Well, you may not be a polevaulter, Michaels, but you are a great escape artist, one of the great escapees: I take off my hat to you! (Coetzee, 2004: 166) Michaels dedication himself to silence and inarticulation throughout the novel may lead him to explore his identification of the self at the final chapter because he consciously describes himself as: I was mute and stupid in the beginning, I will be mute and stupid at the end. There is nothing to be ashamed of being simple (Coetzee, 2004: 182). The novel ends with the evasive Michael who sees himself returning to his farm. The farm where he sprinkled the ashes of his mother like a seed can be seen the end of his cycle. He imagines himself as finding water by mending the broken water pump. Here Michael combines the two important elements- farm and water- in order to survive in his peaceful nature beyond history and politics. The narrator concludes: He, Michael K, would produce a teaspoon from his pocket, a teaspoon and a long roll of string. He would clear the rubble from the mouth of the shaft, he would bend the handle of the teaspoon in a loop and tie the string to it, he would lower it down the shaft deep into the earth, and when he brought it up there would be water in the bowl of the spoon; and in that way, he would say, one can live. (Coetzee, 2004: 184) 77
A Postcolonial Analysis of J.M. Coetzees Two Novels: Waiting for The Barbarians and Life and Times of Michael K. CONCLUSION
This study aims to analyze J. M. Coetzee, one of the pioneers of South African literature, and his two novels Waiting for the Barbarians (1980) and Life and Times of Michael K (1983) in terms of postcolonial discourse. After he had published his first novel Dusklands in 1974, J. M. Coetzee was acclaimed as an important novelist who in his fiction spoke out the African colonial conditions and revealed damaged and deformed South African life under apartheid. South Africa is one of the most brutally and violently exploited territories. For centuries white colonial identity and its supreme position and imperial power exploited the native inhabitants of South Africa economically and culturally by destroying their traditions, values and culture. The black nations were doomed to live in slums in terrible conditions while whites lived in the most modern areas and conditions. While Africans were struggling with poverty, hunger, unemployment, illnesses, the minority whites were busy with their idea of colonization. In this respect, when human beings are imprisoned and controlled both physically and mentally, it is quite normal for them to experience self-alienation and identity crisis. Published in 1980, Waiting for the Barbarians is J.M. Coetzees third novel. The story is narrated through the voice of an unnamed magistrate who serves as a binary model of self/the other. The magistrate in Waiting for the Barbarians is not disturbed by the existence of barbarians, and he also becomes an enemy for his own people and a victim and being imprisoned and tortured. In the novel the existence of barbarians, which are feared by the Empire, is vague. The attacks and violation of invisible barbarians are always expected in the town though nobody has ever seen them. Told by the perspective of the colonized rather than colonizer, Life and Times of Michael K is a great success for its emphasis on human condition in general and the protagonists unconscious search and wish for freedom. The protagonist of the novel is a simple man aged thirty-one with distorted facial features, including a harelip and uneven nostrils. In Life and Times of Michael K, time of the event and the name of the country are not mentioned directly, rather they create a rather slippery ground for the reader. Freeing his novels from a determined historical and political doctrines and surroundings, Coetzees Life and Times of Michael K. is mostly situated in a vague geographical setting. Throughout the novel, Michael prefers consciously or unconsciously living outside politics and history to living in nature and in his alleys, farms, mountains, etc. freeing himself from the limits and bondage of the corrupted and confused society. Michael created himself an inner world where he feels freedom, release and exhilaration. While people in his country are trying to prevent their land against the destructive forces of guerillas, Michael K goes on watering and protecting his pumpkins and melons against the attacks of donkeys and goats Both Life and Times of Michael K. and Waiting for the Barbarians share some similarities on the level of thematic and structural. Both the magistrate and Michael K are not adventurer characters who are willing to be included in the process of changing of the history. They live in peace and feel freedom when they are not obliged to obey the rules and order of the oppressor society. The magistrate is content with his peaceful life in the town, similarly Michael as a simple and ordinary gardener feels relief and serenity in nature. The colonizer has always thought of the colonized as an object waiting to be domination, exploitation, and manipulation so he becomes a kind of creation of the colonizer. Before the arrival of the colonizer, he was nothing; he was shapeless and he was in a kind of a chaos and corruption; however, the arrival of the colonizer ceased the chaos and gave shape and order to the colonized and his world. The theme of torture is also dealt within two novels. K, who releases himself from the bondage of the rules of the society, is being thrown into deep silence by his torturers. Likewise, the barbarian girl, tortured by Colonel Joll and his soldiers, refuses to speak about herself. The medical officer in Life and Times of Michael K and the magistrate in Waiting for the Barbarians are the characters belonging to white dominating society. Both of them try to cure and treat their patients scars and offer remedy for their pains. Medical officer continuously tries to feed Michael offering him different kinds of food; similarly the magistrate repeatedly washes the shapeless feet of the barbarian girl. They probably both feel guilty themselves in the name of the tortures. So, by curing their scars and ceasing their pains, they would feel a kind of purification, relief and peace of mind. Michaels determination to return to his farm repeatedly and the magistrates resistance to stay at the frontier with the natives coincide at a common point. They both try to live in peace and serenity in their places where there are no rules, obligations, oppressors, and torturers. Both characters exhibit human devastation wrought by state power. 78
In Life and Times of Michael K and Waiting for the Barbarians, time of the event and the name of the country are not mentioned directly, and these abstractions created a vague and elusive idea for the reader. Nevertheless, both novels are set, directly or indirectly, in the political turmoil that South Africa have suffered in the apartheid period. Although, J.M. Coetzee has been criticized as being less straightforward and direct in his novels than other South African novelists, he has created characters and events that are parts of South Africa. The heroes and events that the author portraits relate with a universal struggle between the oppressed/ oppressor, the violator/violated, the torturer/tortured, the self/the other. In Life and Times of Michael K., although Michaels color is not directly stated, the places that Michael K is detained reluctantly- railway gang, resettlement camp, rehabilitation camp-are associated metaphorically with grounds where nonwhite South African people have suffered. Similarly, in Waiting for the Barbarians, the group that is unknown to anyone in the town is regarded as an element of threat for the Empire. In both of the novels, both Michael and barbarians are invisible enemies for the Empire which are governed by white men. Both novels present a portrait of the colonized and the colonizer as dictated by the Western hegemonic, racist, and discriminatory discourse in which the colonizer always think of himself as idealized and idolized since he is dominant and supreme but the colonized undergoes a kind of alienation and degradation because of the imperialistic behaviors of the colonial powers. REFERENCES ASHCROFT, Bill. GRIFFITHS, Gareth. TIFFIN, Helen. Post-Colonial Studies: Key Concepts. London, Routledge, 2000. ATTWELL, David. J.M. Coetzee: South Africa and the Politics of Writing. Berkeley Cape Town: University of California Press David Philip, 1993. BOEHMER, Elleke. Colonial and Postcolonial Literature: Migrant Metaphors. Oxford University Press, USA, 2005. COETZEE, J. M. Waiting for the Barbarians. Vintage, Great Britain, 2004. COETZEE, J. M. Life and Times of Michael K. Vintage, Great Britain, 2004. LIN, Lidan. J. M. Coetzee and the Postcolonial Rhetoric of Simultaneity. International Fiction Review. 28.1-2 (Jan. 2001): p42. Literature Resource Center. Gale. LOOMBA, Ania. Colonialism/ Postcolonialism. 3rd edition. London: Routledge. 2000. MARAIS, Michael. J. M. Coetzee. South African Writers. Ed. Paul A. Scanlon. Dictionary of Literary Biography Vol. 225. Detroit: Gale Group, 2000. Literature Resource Center. MASOLO D. A. African Philosophy in Search of Identity. Indiana University Press, 1994. MOSELEY, Meritt. Life and Times of Michael K, by J. M. Coetzee. Booker Prize Novels: 1969-2005. Ed. Meritt Moseley. Dictionary of Literary Biography Vol. 326. Literature Resource Center. Detroit: Gale, 2006. MPHAHLELE, Ezekeiel. Voices in the Whirlwind. Tanzania Publishing House Macmillan. 1972. POST, Robert M. Oppression in the Fiction of J. M. Coetzee. Critique. 27.2 (Winter 1986): 67-77. Rpt. in Contemporary Literary Criticism Select. Detroit: Gale, 67-77. Literature Resource Center. Gale. SAID, Edward W. Orientalism, Peguin Books. 1978.
79
A Postcolonial Analysis of J.M. Coetzees Two Novels: Waiting for The Barbarians and Life and Times of Michael K. SHAFFER, Brian W. Reading the Novel in English 1950-2000. Blackwell Publishing: USA, 2006.
THIEME, John. Postcolonial Con-Texts: Writing Back to the Canon. London, GBR: Continuum International Publishing, 2002. URQUHART, Troy. Truth, reconciliation, and the restoration of the state: Coetzee's Waiting for the Barbarians. Twentieth Century Literature. 52.1 (Spring 2006): p1. Literature Resource Center. Gale. WENZEL, Jennifer. Keys to the Labyrinth: Writing, Torture, and Coetzee's Barbarian Girl. Tulsa Studies in Women's Literature. 15.1 (Spring 1996): 61-71. Rpt. in Contemporary Literary Criticism Select. Detroit: Gale. Literature Resource Center.
80
Yerel Ynetimlerde rgt Kltrnn rnek Olay Kapsamnda Deerlendirilmesi Hmeyra TAIOLU Sakarya niversitesi ..B.F. letme Blm ZET : Bu almann amac, yerel ynetimlerde bir btn olarak ele alnmas gereken rgt kltrnn nemini vurgulamak ve bir yerel ynetim kurumunda faaliyette bulunan personelin rgt kltr alglarn belirlemektir. Bu ama dorultusunda rnek olay kapsamnda inceleme yaplan rgtte mevcut ve baskn olan rgt kltr boyutlar ortaya karlarak hangi boyut ya da boyutlarn rgt alanlar tarafndan daha fazla benimsendii deerlendirilmitir. Nitel ve nicel yntemlerin birlikte kullanld aratrma iin 281 kii ile anket, 11 kii ile mlakat yaplmtr. Aratrma sonular, rgtte baar ve destek kltr boyutlarnn n planda olduunu gstermi, bu sonu rgtn gen bir kltre sahip olmasna ramen alanlar tarafndan benimsendii sonucunu ortaya karmtr. Anahtar kelimeler: Kltr, rgt Kltr, rgt Kltr Boyutlar, Yerel Ynetim ABSTRACT: This study aims to focus on organizational culture which should be evaluated as a whole in local authorities and to determine employees perception of organizational culture. For that purpose, in the organization taken as case study, available and overwhelming dimensions of organizational culture are revealed and dimension or dimensions that are adapted by organizations personels are also evaluated. Quantitative and qualitative methods are used for the survey which includes questionaire (281 persons) and by interview (11 persons). Research results are showed that success and support culture in organization is in the foreground. And by that result, it is revealed that the organizations culture is new, but at the same time it is adapted by its employees. Keywords: Culture, Organizational Culture, Dimensions of Organizational Culture, Local Government GR Toplumun bireyleri tarafndan paylalarak nesilden nesile aktarlan, tarihi bir birikim ve bir deerler btn olan kltr, insan topluluu veya grubunun ortak davranlarnn ve dncelerinin anlaml hale getirilmesini salar. Kltr insanlarn dnyaya bak alarn etkileyerek, olaylar ve bireyleri alglama biimini belirler. rgtler, sahip olduklar kltr sayesinde yelerinin ortak deer, norm ve inanlar etrafnda birlemelerini ve onlarn rgtn amalaryla btnlemelerini salayarak ibirlii oluumuna olanak tanrlar. rgtlerin deer yarglarn anlamak ve i dnyalarn aklamak, ancak rgt kltrlerinin kapsad deerlerin neler olduunu, nasl ortaya ktn, nasl yaatldn ve hangi koullarda deitirildiini bilmek ile mmkn olmaktadr. rgt kltr sayesinde koordinasyon ve btnleme salanmasnn kolaylamas yannda, alanlarn rgtsel ileyii anlamalar ve ortak deer yarglarnn dzenlenmesi mmkn olabilmektedir. Bylelikle, ynetici ile alan, alan ve alan ilikisi asndan btnletirici ve kaynatrc rol oynamas sayesinde blmler ve kiiler arasnda g savalar da nlenecektir. Ksacas rgt kltr, rgt topluma balayan, onun toplumdaki yerini, nemini ve baarsn belirleyen en nemli aralardan biridir. Yerel ynetimlerin insana ynelik hizmet retmeleri nedeniyle gerekletirdikleri faaliyetler, rgt yeleri arasnda youn bir etkileime dayanr ve rgt kltr bu etkileim iinde oluur. Bu alma rgt yelerinin rgtsel yaamla ilgili temel alglamalarn belirlemek amacyla Sakaryada faaliyet gsteren bir kamu kurumunda alan personelin altklar rgtn kltrne ilikin alglamalarn ve buna bal olarak kamu kltrnn zelliklerini belirlemeye ynelik hazrlanmtr.
81
Yerel Ynetimlerde rgt Kltrnn rnek Olay Kapsamnda Deerlendirilmesi RGT KLTR
Hmeyra TAIOLU
Schein (1984:3) kltr belirli bir grubun d uyum ve i entegrasyon sorunlarn zerken rendii ve geerli kabul edilecek kadar iyi ileyen, yeni yelere de sorunlar doru ekilde alglama ve dnme biimi salayan temel deerler olarak tanmlarken, Lintona gre kltr, renilmi davranlar ile belirli bir cemiyetin yelerince birbirlerine aktarlan davranlarn sonucudur (Erdoan, 1994:119-120). Baz aratrmaclar rgtlerin kltrler olarak anlalmas gerektii zerinde durmaktadrlar. Bu gr benimseyenler, kltr rgtn sahip olduu bir kavram olarak ifade etmekten ziyade, rgtn kendisi olarak kabul etmektedirler (Smircich, 1983den akt: Terzi, 2000:17). Kltr kavramnn aklanmasnda ortak bir tanm olmad gibi rgt kltrnn de farkl disiplinler iinde yer alan aratrmaclar tarafndan allmas, sz konusu olguya ilikin farkl tanmlarn ve grlerin ortaya kmasna neden olmutur. Scheine gre rgt kltr; bir grubun d adaptasyon ve i uyum ile ilgili belirli sorunlarla mcadele ederken bulduu, kefettii veya gelitirdii bir takm temel varsaymlardr. Bu varsaymlar rgt bnyesinde deerli kabul edilerek, rgte yeni katlan alanlara, ayn problemle karlatklar zaman doru ekilde dnmek, alglamak ve hissetmek iin retilirler (Luthans, 1992:562-563). Peter ve Waterman ise rgt kltrn baskn ve paylalan deerlerden oluan, alanlara sembolik anlamlarla yansyan, rgt iindeki hikyeler, inanlar, sloganlar ve masallardan meydana gelmi yap olarak tanmlarlar (zkalp ve Krel, 2002:97). Schwartz ve Davis (1981:33) rgt kltrn; rgtteki grup ve bireylerin davranlarn nemli lde ekillendiren normlarn olumasn salayan ve rgt yelerince paylalan inanlar ve beklentiler btndr eklinde tanmlar. Dier bir tanma gre ise rgt kltr; bir rgtte zaman iinde gelien ortak inanlar ve deerlerdir (Gordon ve DiTomaso, 1992: 784). Schneidera gre rgt kltr, rgtsel kurallarn, uygulamalarn ve prosedrlerin resmi ve gayri resmi olarak paylalmas sonucunda ortaya kan kabullerdir (Schneider, 1996:7). rgtleri kltrel adan anlamak, aklamak ve deerlendirmek kltrel eler ile mmkn olmaktadr. Bir rgtn kltr, rgtn deer sisteminden ve bu deeri glendiren, yayan, balayan ve bazen zetleyen hikayeler, adetler, semboller ve kahramanlardan oluur (Erdem, 1996:37). Hemen her rgt, amalarna ulaabilmek iin yelerinin desteini, onlarn etkili katlmn ister. Bireylerin ortama uyum salamas rgtle etkinlik ve verimliliin nemli bir unsurudur. rgtte geerli olan kltrel zellikleri kabullenen bireyler, rgtn ve ynetimin beklentilerine pozitif katk salar. Bireyin iinden kp geldii kltrel ortam, rgtte geerli olan kltr ile benzerlik arz ederse yelerinin uyum sorunlar en dk seviyede kalabilecektir. rgt mutlaka, oluturulacak rgt kltrnn alanlarn verimine olumlu katkda bulunabileceini hesaba katmaldr (Kse ve di., 2001:222). rgt Kltr Modelleri rgt kltrnn tanmlamasnda olduu gibi snflandrlmas konusunda da bir gr birlii bulunmamaktadr. Her aratrmac farkl kriterleri gz nnde bulundurmu ve buna bal olarak farkl modeller ortaya kmtr. Birok aratrmac inceledikleri rgtlerde deiik evre artlarna ve rgt yaplarna gre ekillenmi rgt kltrlerinin olduunu tespit etmilerdir. evre koullarnn rgt zerindeki etkisine veya rgt yapsn oluturan hiyerari, yetki, haberleme, kontrol gibi mekanizmalarn kullanlma ekline ve derecesine gre pek ok rgtn deiik kltrlere sahip olduklarn kefeden aratrmaclar, incelemede bulunduklar kriterlere gre kendi modellerini oluturmulardr. Burada aratrma ksmnda ele alnan, rgt kltr Harrison'un (1972; Handy 1985; Harrison/Stokes, 1992) baar, destek, hiyerari ve g alt boyutlarndan oluan ve Nihal Mamatolu tarafndan gelitirilen model ile tanmlanm, rgt kltrn boyutlar bunlara gre ele alnmtr. Baar Kltrnde insanlar iin kendisi ile ilgilenirler ve iin yaplmas ynnde bireysel bir aba ve ilgi gsterirler. Bu kltrler, kendi problemlerini zme teebbs iinde olan motive olmu insanlarn, karlkl ilikilerinin bir 82
Yerel Ynetimlerde rgt Kltrnn rnek Olay Kapsamnda Deerlendirilmesi
Hmeyra TAIOLU
sonucu olarak nitelendirilen kltrlerdir. Baar kltrne sahip bir rgt, yelerinden, megul olduklar ie ve altklar kuruma fazla zaman harcamalarn ve tm enerjileri ile katkda bulunmalarn bekler. Bu tip kltrn hakim olduu rgtler, bireylerin onlar isel olarak tatmin eden grevlerde almaktan holandklarn varsayarlar (Pheysey ,1993:17). Bunun yannda baar kltr, kurallardan ok ilerin yaplmasnn ve amalarn gerekletirilmesinin n planda olduu rgtlerde grlebilecek bir kltr trdr. Brokratik yaplanmann tesinde esnek yaplanma, esnek brokrasi, matrix rgtlenme tipi esastr. Uzmanlamaya ve bireysel sorumlulua nem verilmektedir. nsan doasna ilikin olarak da daha ok Y kuramnn varsaymlar kabul edilmektedir (iman, 2007:144). Destek Kltr, hiyerariye, uzlamaya ve rutinlemeye kardr. Destek kltrnn hkim olduu rgtler yelerine, birbirleriyle iliki kurma ve ait olma konularnda tatmin duygusu salar. Yneticileri astlar arasna katar ve alanlarn ynetimde yer ald karar verme sistemleri yaratr. Bu kltrn temel varsaym, bireylerin kendilerini tam olarak ye hissettikleri ve bireysel katklarnn olduuna inandklar rgte veya gruba bir ballk hissiyle katkda bulunacaklardr. Ayrca takm almas ve bireysel geliim tevik edilerek, baar ve yenilie ynelik davranlar dllendirilir. Bu tip kltrde, alanlara kar srekli destekleyici bir liderlik ve ynetim tarz sergilenerek, almalar srasnda ihtiya duyulan kaynaklar temin edilir. Ayrca takm almas ve bireysel geliim tevik edilerek baar ve yenilie ynelik davranlar dllendirilir (Erkmen ve Ordun, 2001:70). Hiyerari kltrnde stn tutulan deerler; dzen, kurallar, dzenlemeler ve yeknesaklktr. Tm faaliyetler gzetim, deerlendirme ve ynlendirme gerektirir. etkinliini lme, aka belirtilmi hedeflere ulama derecesi hesaplanarak belirlenir (Eren, 2001:150). Hiyerari kltrnde, planlamada, ynetici, ne yaplmak ve nereye ulalmak isteniyorsa en iyi yolu bilmektedir, sadece onu izlemek yeterli olmaktadr. Bu kltrde, rgtsel yap ierisinde komuta-kontrol ilikisi hkimdir ve her bir alann performans yakndan denetlenir (Gmtekin ve Emet, 2007: 98). G kltrnn zellii merkezilemedir. Otokratik bir ynetimin uyguland bu rgtlerde kararlar tepedeki bir kimse veya bir grup tarafndan alnr. Alt kademedekiler kararlara katlmayp sadece bunlar uygularlar. Otoriteye kar kma durumuna pek rastlanlmaz. Liderlerin gl olmalar kadar bilgi ve tecrbe sahibi olmalar da gerekir. Astlar almaya istekli ve stlerine de itaatkr olmak durumundadrlar. Bu tip kltrn abartl ve kt bir biimde uyguland durumlarda, rgtte korku hkim olur ve iler gerginlik ierisinde yerine getirilir (Erkmen ve Ordun, 2001:69). G kltrnde igren, merkezi gc elinde bulunduranlarn kendilerinden ne beklediini ok iyi anlayp, buna gre davranmak durumundadr. Bu kltrde igrenler ile gc elinde bulunduranlar arasndaki iyi ilikiler, g sahibinin deerlerine ve liderlik tarzna baldr. Eer ilikiler iyi deilse, bu igrenlerde memnuniyetsizlik yaratacak ya da yksek oranda iten ayrlma sz konusu olacaktr (Aknc, 1998:60). YNTEM rnek olay kapsamnda incelemeye tabi tutulan kurum; hizmet sektrnde faaliyet gsteren, mstakil btesi olup, btesini kendi yneten, yerel ynetimlere bal bir kamu idaresidir. Kurum; hizmet verdii il Bykehir olmadan nce, Belediyeye bal Su leri Mdrl olarak hizmet vermekte olan, ancak lin Bykehir Belediyesi statsne gemesiyle, 01.01.2003 tarihinde faaliyet ve almalarnda Bykehir Belediyesine bal olarak fiili hayatna balamtr. Aratrmada verilere ulamak iin nitel ve nicel yntemler birlikte kullanlmtr. Bunlar; yar yaplandrlm grme, gzlem ve standardize anket formundan olumaktadr. lk aamada inceleme yaplacak olan kurumun yap ve ileyiini tanmak amacyla kuruma ilikin dokmanlar toplanm, incelenmi ve gzlem ile rgt hakknda bilgi edinilmeye allmtr. kinci aamada kurumda alanlarn rgt kltr alglamalarna ynelik veri toplama arac olarak standardize anket formundan yararlanlmtr. Hipotezlerin testinde t-testi ve one-way ANOVA analizleri yer almaktadr. nc aamada ise, kurumdaki st dzey ve orta dzey yneticiler ile yar yaplandrlm mlakat yaplmtr.
83
Yerel Ynetimlerde rgt Kltrnn rnek Olay Kapsamnda Deerlendirilmesi Aratrma Hipotezleri Aratrma hipotezleri ve bu hipotezlerin teorik alt yaplar izleyen ksmda yer almaktadr.
Hmeyra TAIOLU
rgtlerde kltrn oluumunda ve alglannda liderin rol kukusuz ok nemlidir. Ancak bunun yannda rgt iinde bulunan birim yneticilerinin da bu algdaki pay byktr. Bir rgtte baskn olan bir kltr boyutu olabilecei gibi, birden ok kltr mevcut olabilir. Bunda liderin deer ve davranlar ynlendirici olabilecei gibi, alanlarn kendi aralarndaki paylamlar, ortak deerler ve inanlar da etkili olabilmektedir. Bu anlaylabirim ve kltr boyutlar arasndaki ilikiyi lmek amacyla aadaki hipotez gelitirilmitir. H1: rgt kltr algs allan birime gre farkllk gstermektedir. alanlarn sahip olduklar nvan ve buna bal olarak oluan sorumluluklar, beraberinde farkl dzeyde ilikileri ve inanlar getirebilir. Bunun yannda kiilerin sahip olduklar kadro derecesi, onlar kltrn oluumu ve ekillenmesinde byk pay olan kiilerle daha yakn ya da daha uzak tutabilmekte, bu durumda sahip olunan kadro derecesi farkl kltr boyutlarn ne karabilmektedir. Bunun sonucunda sahip olunan kadro ile kltr boyutlar arasndaki ilikiyi lmek amacyla aadaki hipotez oluturulmutur. H2: rgt kltr algs kadroya gre farkllk gstermektedir. Kadn ve erkeklerin olaylara bak alarnn, beklentilerinin, altklar rgt alglaylarnn farkl olabilecei dncesiyle cinsiyet ve kltr boyutlar arasndaki ilikiyi lmek amacyla aadaki hipotez oluturulmutur. H3: rgt kltr algs cinsiyete gre farkllk gstermektedir. Eitim seviyesindeki farkllklar alanlarn kendilerine gven duymalar, kendilerine verilen deer llerindeki beklentilerini ve talep artlarndaki farkllklar da beraberinde getirmektedir. Bu durumda igrenler rgtlerde daha fazla zerklik, daha fazla yetki devri ve yenilik yaratma konusunda destek talep etmektedirler. Kararlarn alnmasnda fikirlerinin sorulmas, fikirlerini tartlabilecekleri uygun hogr ortamnn salanmas, alanlarn rgtlerini daha fazla benimsemelerini ve onlarn rol fazlas davranlar gstermelerini etkiler. Tam tersi bir rgt kltr, alanlarn kltr benimseme dzeylerini etkileyecek, iten ayrlma konusundaki isteklerini arttracak ve sadece kendilerine verilen ileri yapmalarna neden olacaktr. Eitim dzeyinin kltr boyutlar ile ilikisini lmek amacyla aadaki hipotez oluturulmutur. H4: rgt kltr algs eitime gre farkllk gstermektedir. Aratrmann Bulgu ve Yorumlar rgt kltrlerine ilikin boyut baznda gvenilirlik analizi yaplm ve boyutlarn 0,814-0,893 arasnda yksek gvenilirlik dzeyine sahip olduu grlmtr.
84
Yerel Ynetimlerde rgt Kltrnn rnek Olay Kapsamnda Deerlendirilmesi Frekans Dalm Tablolar Tablo 1: rgt Personelinin Birimlere Gre Dalm Birimler Abone leri D.B. Bilgi lem D.B. evre Koruma ve Kontrol D.B. me Suyu D.B. .K ve Destek Hiz. D.B. Kanalizasyon D.B. Strateji Gelitirme D.B. Planlama ve Yatrm D.B. Hukuk Mavirlii Toplam Toplam Personel Says 56 19 47 110 45 90 22 14 7 410 Aratrmaya Katlan % Personel Says 56 100,00 10 52,63 36 44 16 31 15 12 7 227 76,60 40,00 35,56 34,44 68,18 85,71 100 55,37
Hmeyra TAIOLU
Tablo 1e baktmzda ankete katlm orannn en fazla olduu birimlerin Abone leri Daire Bakanl ve Hukuk Mavirlii birimleri olduu, en dk katlm orannn ise % 34,44 ile Kanalizasyon Daire Bakanlnda olduu grlmektedir. Tablo 2: rneklemin zellikleri fadeler 1-6 yl alma Sresi 7-12 yl 13+ yl n 140 45 67 % 55,6 17,9 26,6 Cinsiyet Bay 211 85,8 fadeler Bayan n 35 % 14,2
Abone ve 66 Bilgi lem evre Koruma ve 80 allan me Suyu Birim KY ve 23 Hukuk Strateji ve 27 Planlama Kanalizasyon 31
29,1
st Ynetim 14 ube Mdr 8 Kadro Durumu Memur 40 i Firma isi 106 93
5,36
35,3 10,1 11,9 13,7
3,07 15,3 40,6 35,6
85
Yerel Ynetimlerde rgt Kltrnn rnek Olay Kapsamnda Deerlendirilmesi Tablo 2nin Devam lkretim Lise Eitim Durumu Yksekokul niversite Lisansst 48 107 32 34 16 20,3 44,8 13,7 14,1 7,1 Gelir 1-580 TL 5811000TL 10011500TL 15012000TL 2001 TL ve zeri 19 86 98 35 19 7,4 33,5 38,1 13,6 7,4
Hmeyra TAIOLU
Katlmclarn altklar birime gre deerlendirme yaplmak istendiinde ise, en fazla personelin bulunduu birim abone birimiyken, en az personelin bulunduu birim hukuk birimidir. Birim dalmlnda yaplan i gz nnde bulundurulduunda, abone ileri biriminde ilelerdeki veznelerin de dhil olduu dank bir yap mevcuttur. Ayrca bu birimde sayca kalabalk olan saya okuma personelinin bulunmas da sayy arttran bir etkendir. Hukuk birimine geldiimizde ise, rgtteki avukat ve ofis personeli sayca az olmalarna ramen hukuki srecin gerekli ekilde ileyebilmesi iin yeter saydadr. Ayrca rgte olan borcu dolaysyla icra aamasna gelmi abonelerin icra takipleri, rgtn anlamal avukatlar tarafndan yaplmaktadr. Katlmclar kadro durumlar asndan deerlendirildiklerinde, en fazla katlmcnn bulunduu kadro ii kadrosuyken, en az katlmcnn bulunduu kadro ise st ynetim kadrosudur. Katlmclar eitim asndan deerlendirildiinde % 7,1 lisansst eitime sahiptir. En fazla oran ise % 44,8 ile lise mezunlarnda grlmektedir. rgtte alt ve orta kademe iin eitim durumu n art olmazken, st kademe iin niversite art aranmaktadr. Katlmclarn gelir dzeyi ise % 7,4lik bir oranla 1-580 TL ve 2001 TL ve st arasnda yer almaktadr. En yksek oran ise 1001- 1500 TL aralndadr. Bunun nedeni olarak en dk gelir oranna sahip olanlar firma personeli olmakta, 2001 TL ve st gelire sahip olanlar ise ounlukla st ynetim ve kdemli iilerden olutuu gsterilebilir. Tablo 3 te grlecei gibi, rgtn grup ve birey amalarn kurum baars iin birletirmesi sorusuna ankete katlanlarn 146 s % 55,1 lik bir ortalama ile katlyorum eklinde cevap vermitir. rgtte cezalandrma korkusunun kurallara uymay salama noktasnda etkili olmadn dnenlerin oran %53,7 tr. rgtteki otokratik yapnn alanlardan gelen itirazlar bastraca fikrine aratrmaya katlanlarn% 65,7 si kararsz kalmlardr.
86
Yerel Ynetimlerde rgt Kltrnn rnek Olay Kapsamnda Deerlendirilmesi Tablo 3: Kltr Boyutlarna Ait Frekans Dalm Tablosu rgt Kltr- fadeler Katlmyor Kararsz f Baar Kltr altmz kurum birey ve grup amalarn kurum baars iin birletirmeyi hedefler. Kurumumuzda ilerin baarya ulamasnda; olaylara tepki hz, duyarllk ve yaratclk olduka nemlidir. Kurumumuzda ilerin baarya ulamasnda nfuz, pozisyon veya kiisel g yerine uzman gc n plandadr. Kurumumuzda baarya ulamak iin; bireysel ya da takm almas gibi her trl alma tarz benimsenir. G Kltr Kurumumuzda cezalandrlma korkusu, ilerin ve kurallarn yerine getirilmesini salar/motive eder. Kurumumuzda grup kararndan ok yneticinin (bireysel) kararlar zerinde durulur. Kurumumuzda otokratik yap (ynetimin baskc tutumu), alanlardan ykselebilecek itirazlar bastrr Kurumumuzda iler az sayda kural ve ilemle yrtlr, var olan ou kural aka ifade edilmemi, ima yoluyla gelimitir. Destek Kltr Kurumumuzda personelin kendini yetitirmesi ve gelitirmesine nem verilir. Kurumumuzda arkadalk ilikilerine ve dostlua nem verilir. Kurumumuzda kiilerin birbirine yardm etmesi nemsenir. Kurumumuzda nfuz/g/otorite tm alanlar tarafndan paylalr. 76 27,4 52 18,5 152 54 3,31 65 66 % 24.5 24,3 f 54 57 % 20.4 45,2
Hmeyra TAIOLU
Katlyor f 146 149 % 55,1 54,7
Ort.
3.35 3,34
99
35,9
53
55,1
124
44,9
3,04
69
25,0
58
21,0
149
54,0
3,28
145 101
53,7 37,1
59 60
21,9 22,1
66 111
24,4 40,8
2,50 3,10
111
41,4
65
65,7
92
34,3
2,91
99
36,0
72
26,2
104
37,9
2,98
64
23,1
48
40,4
165
59,6
3,38
64
23,6
49
18,1
158
58,3
3,41
114
41,2
64
23,1
99
35,8
2,84
87
Yerel Ynetimlerde rgt Kltrnn rnek Olay Kapsamnda Deerlendirilmesi Tablo 3n Devam Hiyerari Kltr Kurumumuz d dnyadaki 82 deiikliklerden ok kolay etkilenmeyecek, istikrarl bir yapya sahiptir. Kurumumuzda alma programlar 77 uzun vadeli yaplr. Kurumumuzda i rollerine, ii 91 tatmin edici bir ekilde yapabilecek olan kiilerin seilmesine nem verilir Kurumumuzdaki mevcut yap 110 alanlara, nereye kadar ilerleyebileceini kestirme/ngrme imkn salar. Aratrma Hipotezlerine likin Analizler H1: rgt kltr algs allan birime gre farkllk gstermektedir. 30,01 60 22.01 130 47,8 3,19
Hmeyra TAIOLU
27,7 33
54 53
19,4 19,2
147 132
52,9 47,8
3,28 3,13
39,7
67
24,2
110
36,1
2,88
Aada yer alan Tablo 4de grlecei gibi allan birim ile kltr boyutlar arasnda herhangi bir farkllk bulunamamtr (0,31-0.20- 0,53- 0,21>0,05). Sonu olarak allan birim ile kltr boyutlar arasnda farkllk olduunu belirten hipotez reddedilmitir. Bu durumun nedenleri incelendiinde, alanlarn rgt bir btn halinde deerlendirdii ve birim baznda deil rgtn geneline ynelik bir alg olduu grlmektedir. Mlakatta ne kan biz, bizim kurumumuz gibi ifadeler bu durumu desteklemektedir. Tablo 4: Birim Deikeni Asndan Tek Ynl Varyans Analizi Deikenler G Kltr Baar Kltr Destek Kltr Hiyerari Kltr Deiim Kayna Gruplar Aras Grup i Toplam Gruplar Aras Grup i Toplam Gruplar Aras Grup i Toplam Gruplar Aras Grup i Toplam Kareler Toplam 4,893 113,555 118,448 8,563 169,623 178,187 6,838 166,779 173,617 8,106 162,93 171,035 Serbestli k Derecesi 8 218 226 8 218 226 8 218 226 8 218 226 Kareler Ortalamas F 0,612 1,17 0,521 4 1,07 0,778 0,855 0,765 1,013 0,747 1,37 6 1,11 7 1,35 6 p 0,316
0,208
0,353
0,218
88
Yerel Ynetimlerde rgt Kltrnn rnek Olay Kapsamnda Deerlendirilmesi Tablo 5: Kltr Boyutlarnn Birim Baznda Deerlendirilmesi Birim Abone leri D.B Bilgi lem D.B evre Koruma ve Kontrol D.B me Suyu D.B . K ve Destek Hiz. D.B Kanalizasyon D.B Strateji Gelitirme D.B Planlama ve Yatrm D.B Hukuk Mavirlii Toplam G Kltr 2,98 3,13 2,95 3,06 2,78 2,75 2,65 2,81 2,54 2,91 Baar Kltr 3,13 3,03 3,44 3,38 3,63 3,51 2,92 3,21 3,32 3,31 Destek Kltr 3,07 3,2 3,49 3,3 3,63 3,31 3,08 3,29 3,18 3,27
Hmeyra TAIOLU
Hiyerari Kltr 2,97 2,88 3,17 3,36 3,39 3,24 2,82 2,90 3,11 3,13
Kltr 3,03 3,06 3,29 3,26 3,35 3,20 2,86 3,05 3,03 3,15
Birim ve rgt kltr boyutlarnn aritmetik ortalamalarn gsteren Tablo 5 incelendiinde kltrn en baskn hissedildii birim nsan Kaynaklar ve Destek Hizmetleri Daire Bakanlyken, en zayf hissedildii birim Strateji Gelitirme Daire Bakanldr. Boyut baznda bir deerlendirme yapldnda ise en zayf kltr boyutu 2,54 ile Hukuk Mavirliinde g kltr olarak grlmektedir. Bunun nedeni aratrmacnn gzlemlerine gre bu birimde otorite kavramnn arka planda olmas, birim yneticisi olan Hukuk Mavirinin birimindeki dier avukatlar ve personeliyle iyi iliki ierinde olmas ve kararlarn birlikte alnyor olmasndandr. En yksek iki boyut ise 3,63 ile baar ve destek kltr alt boyutlarnda nsan Kaynaklar ve Destek Hizmetleri Daire Bakanlnda grlmektedir. Bunun nedenini anlamak amacyla birim yaps incelendiinde, ncelikle birim yneticisi olan Daire Bakannn kendisine bal olan personeliyle dosta ilikiler iinde olmas, birim sorumluluunda olan herhangi bir konu ele alnrken personelin fikrinin alnmasna nem verilmesi, kararlara katlm, bilgi paylam ve takm almasnn nemsenmesine dikkat edildii grlmtr. Yaplan mlakatlarla bu gr desteklenmi, yneticimiz bize gvenir ve bunu bize hissettirir. Bir karar alnmas gerektiinde bu konuda bizim grlerimize de yer verir ifadeleri bu grn desteklendiinin gstergesidir. Bununla birlikte kltr boyutlarnn birimler aras farkllklar deerlendirilirken birim yneticisinin kltr zerindeki etkisi, baz birimlerin dierlerine gre daha yeni oluturulmu olmas, birim personelinin bir arada alma sresi, rgtte baz birimlerin, zellikle teknik olanlarn kendi birimlerini dier birimlerden farkl grmeleri, st ynetimin birime kar tavrlar gz nnde bulundurulmaldr. Tablo 5te teknik birimlerde de kltrn baskn hissedildii grlmtr. Aratrma yaplan rgtte teknik birimlerde var olan mevcut yap, alanlar tarafndan daha ayrcalkl olarak alglanmaktadr. yle ki, mlakatta geen teknik birimlerde alan personel eitim, mesleki ve kiisel ynden daha fazla desteklenmekte, idari birimlerde allan personel her zaman bu frsat bulamamaktadr ynndeki yorumlar bu durumu aklamaktadr. dari birimlerde alan personel kurumda teknik almalarn n planda olduunu ve kendilerinin daha standart uygulamalar gerektiren almalar yaptklarn dnmekle birlikte, kendi kiisel ve mesleki geliimlerinin kurum tarafndan desteklenmesini nemsediklerini belirtmilerdir. Kurumda bu faktrlerin etkisiyle birimler arasnda farkl kltr boyutlarnn baskn olabilecei grlmtr. H2: rgt kltr algs kadroya gre farkllk gstermektedir.
89
Yerel Ynetimlerde rgt Kltrnn rnek Olay Kapsamnda Deerlendirilmesi Tablo 6: Kadro Deikeni Asndan Tek Ynl Varyans Analizi Deikenler G Kltr Deiim Kayna Gruplar Aras Grup i Toplam Baar Kltr Gruplar Aras Grup i Toplam Destek Kltr Gruplar Aras Grup i Toplam Hiyerari Kltr Gruplar Aras Grup i Toplam 9,168 196,747 205,916 8 256 260 2,292 ,769 2,982 ,020 4,358 200,598 204,957 8 256 260 1,090 ,784 1,391 ,238 6,155 203,532 209,687 4 256 260 1,539 ,795 1,935 ,105 Kareler Toplam 1,847 141,431 143,278 Serbestlik Derecesi 4 256 260 Kareler Ort. ,462 ,552
Hmeyra TAIOLU
F ,836
p , 503
Tablo 6da kltr boyutlarndan sadece hiyerari kltr ile kadro durumu arasnda farkllk grlm (0,02<0.05), g, baar ve destek kltrleri arasnda farkllk grlememitir. Bu durumda oluturulan hipotez kabul edilmitir. Genel olarak kadro durumu ile kltr arasndaki farklla bakldnda ise, st ynetim kadrosunda 3,42 ile rgt kltr en baskn olarak kendini gsterirken, en dk kltr algsna ise 2,94 ile memur kadrosunda rastlanlmaktadr. Aratrmacnn gzlemlerine gre rgt genelinde ok fazla hiyerarik bir yap bulunmamaktadr. Bunun yannda kadro durumuna gre hiyerari kltr algsnn farkllk gstermesi, zellikle st ynetim kadrosunda alanlar tarafndan gzetim ve ynlendirmenin nemsenmesi, bu boyut ile ilgili oluturulan hipotezin dorulanmasnda nemli etkenler olarak deerlendirilmektedir. Kadro durumu ve kltr ilikisi incelendiinde, yukarda da belirtildii gibi kltrn en zayf hissedildii kadro memur kadrosu iken, en baskn hissedildii kadro ise st ynetim kadrosudur. Durum Tablo 7 verilerinde yer alan aritmetik ortalamalara gre alt boyutlar asndan deerlendirildiinde ise, en zayf boyut 2,66 ile ube mdrlerinde g kltr olarak grlrken, en baskn hissedilen boyut ise 3,72 ile baar boyutu olarak yine ube mdrlerinde grlmektedir. Bunun nedeni incelendiinde ise, ube mdrlerinin daha nce de belirtilmi olduu gibi bal olduklar Daire Bakanlar ile istedikleri zaman grebilmeleri, kendilerine sorumluluk alanlaryla yetki ve sorumluluk verilerek kendilerine bu konuda gven duyulduunun hissettirilmesi, i program yapldnda prosedrlere bal kalmaktan ziyade ube mdrlerinin de fikirlerinin alnmasnn nemsenmesinin etkili olmas aratrmacnn yapt gzlem neticesinde ulat sonutur. Bunun yannda farkl statye sahip olan personel ile yaplm mlakat sonularnda, rgtte ksmen de olsa cezalandrma mekanizmasnn 90
Hmeyra TAIOLU
olmasnn talep edildii anlalmaktadr. Cezalandrma mekanizmasnn olmamasnn kurumda baz kiiler tarafndan suiistimal edilebilecei ve bu durumun da baz alanlarda boluk oluturabilecei endiesini beraberinde getirmektedir. Hatta mlakat yaplan kiilerden bir ksm baz konularda ok fazla demokratik davranldn dnyoruz. Verilen zgrlk bir sre sonra hak olarak grlyor, bunun vermi olduu gven duygusu ile de hata yapmaktan fazla ekinilmiyor. Hata yaplrsa bile karlnda herhangi bir uygulama ile karlamayacaklar dncesi zamanla ynetimden ziyade alanlar baskc hale getirebiliyor eklinde gr belirterek rgtn baz konularda daha iradeli olmas gerektiini ifade etmilerdir. Tablo 7: Kltr Boyutlarnn Kadro Baznda Deerlendirilmesi Kadro st Ynetim ube Mdr Memur i G Kltr 2,84 2,66 2,75 2,96 Baar Kltr 3,63 3,72 3,09 3,31 3,15 3,35 Destek Kltr 3,66 3,50 3,14 3,26 3,14 3,30 Hiyerari Kltr 3,57 3,47 2,81 3,21 3,03 3,19 Kltr 3,42 3,33 2,94 3,18 3,05 3,16
Firma isi 2,89 Toplam 2,80
H3: rgt kltr algs cinsiyete gre farkllk gstermektedir. Tablo 8: Cinsiyete Gre rgt Kltr Farkllklar Kltr Boyutlar Cinsiyet Kadn G Kltr Erkek Kadn Baar Kltr Erkek Kadn Destek Kltr Erkek Kadn Hiyerari Kltr Erkek 3,08 3,23 3,16 0,552 0,581 3,26 3,31 0,527 0,599 2,87 3,27 0,067 0,947 Ortalamalar 2,94 0,457 0,648 t p
91
Hmeyra TAIOLU
Katlmclarn cinsiyet gruplarna gre rgt kltr leinin boyutlar asndan aralarndaki farklar istatistiksel olarak anlaml bulunmam (0,648- 0,947-0,599-0,581>0,05), bu durumda oluturulan hipotez reddedilmitir. Kltr alt boyutlarnn ortalamalarna bakldnda ise, tm kltr boyutlar kadnlarda erkeklere oranla daha baskn grlmekle birlikte cinsiyet, rgt kltr algs iin gl bir etken olarak grlmemektedir. Bunu lmek iin oluturulan hipotezin reddedilmi olmas bu gr desteklemektedir. Ancak genel bir deerlendirme yaplmak istendiinde, kadnlarn daha duyarl olmalar ve alg dzeylerinin daha ak olmas, bulunduklar ortam daha fazla hissetmelerine ve kltr boyutlarnn erkeklere oranla daha baskn olmasna olanak tanyabilir. H4:rgt kltr algs eitime gre farkllk gstermektedir. Aada yer alan Tablo 9da grlecei gibi eitim durumu ile kltr boyutlar arasnda herhangi bir farkllk grlememitir (0,85, 0,65, 0, 18, 0,42>0.05). Bu durumda eitim durumu ile kltr boyutlar arasnda farkllk olduunu belirten hipotezler dorulanmamtr. rgtte alan personelin eitim durumu incelendiinde ilkretim ve lise mezunlarnn dier gruplara oranla daha fazla olduu grlmektedir. Anketi cevaplayanlarn durumu da bu oran ile paralellik gstermektedir. Ancak kadro durumunun rgt kltr boyutlar asndan deerlendirilmesine ynelik oluturulan hipotezlerin desteklenmemi olmas, farkl eitim durumuna sahip personelin bulunduu kurumda farkl rgt kltr alglarnn ortaya kmamas anlamna gelmektedir. Tablo 9: Eitim Deikeni Asndan Tek Ynl Varyans Analizi Deikenler Deiim Kayna Gruplar Aras G Kltr Grup i Toplam Gruplar Aras Baar Kltr Grup i Toplam Gruplar Aras Destek Kltr Grup i Toplam Gruplar Aras Hiyerari Kltr Grup i Toplam Kareler Toplam 0,702 124,215 124,917 1,93 184,52 186,45 4,704 178,534 183,238 2,945 178,28 181,225 Serbestlik Derecesi 4 236 240 4 236 240 8 236 240 8 236 240 0,736 0,755 0,975 0,422 1,176 0,756 1,554 0,187 0,483 0,782 0,617 0,651 Kareler Ortalamas 0,176 0,526 F 0,334 p 0,855
92
Yerel Ynetimlerde rgt Kltrnn rnek Olay Kapsamnda Deerlendirilmesi Tablo 10: Kltr Boyutlarnn Eitim Baznda Deerlendirilmesi Eitim lkretim Lise Yksekokul niversite Lisansst Toplam G Kltr 2,88 2,93 2,79 2,87 3,00 2,91 Baar Kltr 3,23 3,32 3,41 3,10 3,32 3,25 Destek Kltr 2,98 3,33 3,33 3,16 3,29 3,19 Hiyerari Kltr 3,07 3,12 3,18 2,85 3,26 3,08 Kltr 3,04 3,17 3,17 2,99 3,21 3,09
Hmeyra TAIOLU
Kltr ve eitim ilikisi incelendiinde, kltrn en baskn hissedildii grubu lisansst eitime sahip olan grup olutururken, en zayf hissedildii grup ise niversite mezunlarndan oluan gruptur. Boyut baznda deerlendirme yapldnda ise, en zayf hissedilen boyut 2,79 ile yksekokul mezunlarnda grlen g kltryken, en baskn hissedilen boyut ise 3,41 ile yine yksekokul mezunlarnda grlen baar boyutudur. Bu sonucun nedenleri gzlemci tarafndan aratrldnda, yksekokul mezunlarnn kendilerinin otorite ile deil de katlmc ve motivasyonlarnn ne kmasnn nemsendii bir ortamda almalar, kendilerine sorumluluk verilerek karlnn beklendiinin hissettirilmesi, kendilerini gelitirmeleri iin gerekli eitim olanaklarnn tannmas olarak deerlendirilmitir. Bunun yannda mlakat sonular deerlendirildiinde yksek okul mezunlarnn byk ounluunun stat olarak tekniker statsnde alt, kendilerine uzaktan eitim konusunda manevi anlamda destek salanmaya alld, bu durumun da kendi alarndan kurumu ok daha fazla benimsemelerini salamalar olarak deerlendirdikleri grlmtr. Kltrn en baskn olarak lisansst mezunlarnda grlm olmas ise, bu grubun ounluunun kurumun ilk yllarndan itibaren burada alyor olmalar, kuruma sonradan katlan lisansst mezunlarnn ise kurumu kendilerinin tercih etmesi, hatta bir ksmnn memur olarak kadrosunu buraya geirmesi konusunda ura vermesi ile aklanabilir. Atama ve terfi durumu sz konusu olduunda ise mlakat yaplan lisansst ve yksekokul mezunlar atama ve terfilerde liyakat n planda tutulmaya allyor ve baarl olanlar ilerleme kaydediyor. Ancak bazen arkada siyasi gcn olmas baz kazanmlar salyor. Bazen de kii desteklemedii dnceleri uygulamak zorunda kalabiliyor. Bu lkemizin realitesidir. Buna ramen kurumda her zaman geliimlerimizin desteklenmeye alldn ve bunu baardmzda ise karln alacamz dnyoruz eklinde yorum yapmlar ve altklar kurumdan baka bir kuruma gemeyi dnmediklerini belirtmileridir. zellikle lisansst eitime sahip olan grup, rgtte alyor olmaktan dolay duyduklar memnuniyeti ifade etmiler, baka bir kurumda yaptklar iin maddi karln daha fazla alabilecek bile olsalar kurumdan ayrlmay hibir zaman dnmediklerini belirtmilerdir. SONU Pek ok kii alt rgte ynelik alg ve tutum olutururken farkl faktrlerden etkilenebilir. rgtn sahip olduu kltr, bu faktrlerin iinde en nemli etkenlerden biridir. rgt kltr, rgt yelerinin psikolojik ve sosyal ihtiyalarn tatmin ederek onlarn rgtle btnlemelerini, rgtn amalarn benimsemelerini, rgt ballklarnn artmasn ve dolaysyla daha verimli ve etkin almalarn salar. rgt kltr sonucunda ortaya kan ortak deer, norm ve davranlar benimseyen birey, bu ynyle bir grubun yesi olur. yesi olduu bu grup da, igrenin alg ve davran biimi zerinde etkili olmaktadr. Aratrma yaplan kurumdaki mevcut kltr yapsna ilikin fikir edinebilmek amacyla kltr boyutlar demografik deikenlere gre incelenmi, ncelikle birim asndan aritmetik ortalamalara gre bir deerlendirme yaplm ve birim baznda en baskn hissedilen kltr algs 3,63 ile baar ve destek kltr boyutlarnda nsan Kaynaklar ve Destek Hizmetleri Daire Bakanlnda grlrken, en zayf hissedilen kltr algs ise 2,54 ile g kltr boyutunda Hukuk Mavirliinde bulunmutur. Burada ncelikle nsan Kaynaklar ve Destek Hizmetleri Daire Bakanlnn yaps incelenmeli, personelin bu iki kltr boyutunu gl hissetme nedenleri ortaya konmal, rgt baznda gerekletirilecek uygulamalarda bu hassasiyetlere dikkat edilmelidir. Yaplan gzlem ve mlakat sonucunda 93
Hmeyra TAIOLU
bu birimde alanlar kendi fikirlerinin nemsendii ve kendilerine gven duyulduu konusunda ortak gr bildirmiler ve bu durumun kendilerini motive ettiini ifade etmilerdir. G kltrnn en zayf hissedildii Hukuk Mavirliinde ise rgt genelinde ok esnek bir yap olduu, bunun kendi birimlerinde de grldn gr hkimdir. Bu dnce bu boyutun dk kmasn dorular niteliktedir. Kadro baznda rgt kltr boyutlar deerlendirildiinde, en baskn hissedilen kltr algs 3,72 deeri ile baar kltr olarak ube mdrleri kadrosunda grlrken, en zayf hissedilen kltr algs ise yine ayn kadroda 2,66 deeri ile g kltrdr. Gzlem sonucunda baar kltr algsnn en yksek oranda kmasnn nedeni olarak ube mdrlerine verilen yetki ve sorumluluk olduu grlmtr. Daire Bakanlarnn bir alt basamanda bulunan ube mdrleri, Daire bakanlarnn ykn byk lde hafifletmekte, kendilerine kar beklentilerin yksek olduunu bilmektedirler. Bu da onlarda ilerine kar daha yksek performans ve enerji harcamalar konusunda tevik edici olmaktadr. Bunun yannda karar srelerine dhil olmalar, iin sonucundan haberdar edilmeleri gibi faktrler g kltr algsnn basknln azaltmtr. Eitim asndan durum deerlendirildiinde, en baskn hissedilen kltr algs 3,41 ile destek kltr boyutunda yksekokul mezunlarnda grlrken, en dk hissedilen kltr algs ise 2,85 ile hiyerari kltr boyutunda niversite mezunlarnda grlmektedir. Bu sonucun nedenleri aratrldnda, yksekokul mezunlarnn mesleki ve kiisel geliim anlamnda ynetim tarafndan destek grmeleri ve kurum ballklarn ortaya karabilecek bir kurumda altklarn dnmeleri gzlemlenmektedir. niversite mezunlarnda hiyerari kltrnn en zayf oranda alglanmasna gelindiinde, niversite mezunlarna belirli oranda zerklik verilmesi, gzetim ve denetim konusunda bal olduklar yneticilerinden dolay herhangi baskc bir tutumla karlamam olmalar ifade edilebilir. Cinsiyet asndan rgt kltr algs ele alndnda ise kadnlarn daha duyarl olmalar ve alg dzeylerinin daha ak olmas, bulunduklar ortam daha fazla hissetmelerine ve kltr boyutlarnn erkeklere oranla daha baskn olmasna olanak tanyabilir. Yerel ynetimlerden beklenen, rgtn etkinliinin ve hizmet kalitesinin devamllnn salanmasdr. Bunun iin ncelikle alanlarn rgt kltrn benimsemeleri, rgt ii iletiimin, rgtsel balln, motivasyonun ve performansn artmasn salayacak, yerel ynetimler kendilerinden beklenen misyonu yerine getirmi olacaktr. rgtte baar ve destek kltrleri ne km durumdadr. Bu kltr boyutlarnn ne km olmas rgtte daha olumlu bir alma ortam ve iklimi oluturacak, alanlarn rgte daha fazla balanmalarn salayacaktr. Bu deerlendirmeler nda genelleme yaplmak istendiinde, mevcut kltrn alanlar zerinde olumlu bir hava oluturabilmesi iin; alanlara kar destekleyici ve katlmc bir ynetim tarz sergilenmeli, alanlarn katklarnn nemli olduunu hissettirilerek motivasyon ve ballk duygusu oluturulmal, alanlarn bireysel geliimlerine nem verilerek bu konuda gerekli imkanlar sunulmal, rgtteki uygulamalar standart olmal, kararlarn alnp uygulanmasnda davranlar tutarl olmal ve son olarak ynetimin personele sergiledikleri tutum ve davranlar olumlu olmaldr. Bu ekilde gerek yerel ynetimlerde gerekse dier rgt ya da rgtlerde olumlu bir kltr havasnn oluum salanacak ve pek ok olumlu rgtsel sonuca ulalacaktr. KAYNAKA AKINCI, Beril Z. (1998). Kurum Kltr ve rgtsel letiim. stanbul: letiim Yaynlar. ATAMAN, Unutkan G. (1995). letmelerin Ynetimi ve rgt Kltr. stanbul: Trkmen Kitabevi. DENSON, D., JANOVCS, J., YOUNG J., CHO H.J. (2006). Diagnosing Organizational Cultures: Validating a Model and Method, http://www.denisonconsulting.com/dc/Portals/0/Docs/Paper_Validity.pdf DNER . (2003). Stratejik Ynetim ve letme Politikas. stanbul: Beta. ERDEM, F. (1996). letme Kltr. Ankara: Friedrich Naumann Vakf ve Akdeniz niversitesi Yaynlar. ERDOAN, . (1994). letmelerde Davran. stanbul: Beta. EREN E. (2001). rgtsel Davran ve Ynetim Psikolojisi. stanbul: Beta ERKMEN, T. ve ORDUN, G. (2001). rgt Kltr Tipleri ile Ynetim Biimleri Arasndaki likinin ncelenmesine Ynelik Bir Aratrma, 9. Ulusal Ynetim ve Organizasyon Kongresi Bildiri Kitab, s.69. GMTEKN, Eren G. ve EMET C. (2007). Glendirme Alglarndaki Deiimin rgtsel Kltr Ve Ballk zerinde Etkileimi, Dumlupnar niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S.17, s.90-116. 94
Hmeyra TAIOLU
GORDON, George G. ve NANCY D. (1992). Predicting Corporate Performancefrom Organizational Culture, Journal of Management Studies, 29(6): 783-798. HATCH, Mary J., ve SCHULTZ M. (1997). Relations Between Organization Culture, Identity and Image, Europen Journal of Marketing, vol.31, no.5-6, s.357 KSE, S., S. ve CUMA E. (2001). rgt Kltrn Oluturan Faktrler, Celal Bayar niversitesi, ..B.F, Ynetim ve Ekonomi Dergisi,Cilt:7 Say :1, 219-242. LUTHANS, F. (1992). Organizational Behavior, The Environmental Context Of Organizational Behavior, Organizational Culture, Sixth Edition, Mc Graw-Hill. Inc., Singapore, Part 6, s.562-563. OKAY, A. (2000). Kurum Kimlii. Ankara: Media Cat Kitaplar. OREILL Charles,(1991), Socialization and Organizational Culture, Psychological Dimension of Organizational Behaviour, New York, Mc Millan Pub, p.299. ZKALP, E. ve KIREL, . (Ed .) (2002). rgtsel Davran, Eskiehir: Ak retim Fakltesi Yaynlar. PHEYSEY, D. (1993). Organizational Cultures, Types and Tranfosmations, London: Routledge Publishers. SCHEIN, E. H. (1984). Coming to a New Awareness of Organizational Culture Sloan Management Review, 25/2:3-16. SCHNEIDER, B. (1996). Creating A Climate and Culture for Sustainable Organizational Change,Organizational Dynamics, Volume:24, No:4,New York ,s.7. SCHWARTZ, H. ve STANLEY, M. . (1981). Matching Corporate Culture and Business Strategy, Organizational Dynamics, 10(1): 30-48. MAN, M. (2007). rgtler ve Kltrler. Ankara: Pegem Yaynclk, 2.Bask. TERZ, A. R. (2000). rgt Kltr. Ankara: Nobel Yayn Datm.
95
Hmeyra TAIOLU
96
Ekonomik Byme le Vergi Gelirleri Arasndaki liki: Snr Testi Yaklam1 r.Gr. smet Ger Adnan Menderes niversitesi Ar.Gr. Mehmet Mercan Hakkari niversitesi r.Gr. ahin Bulut Adnan Menderes niversitesi r.Gr. M. Metin Dam Adnan Menderes niversitesi ZET:Vergiler, kamunun en nemli finansman kaynadr. Vergilerin, ekonominin temel gstergeleri zerinde nemli etkileri vardr. Bu almada, Trkiyede ekonomik byme ile vergi gelirleri arasndaki iliki, 1924-2009 dnemi yllk verileri kullanlarak, snr testi yaklamyla aratrlmtr. almada, vergiler dolayl ve dolaysz vergiler olmak zere ikiye ayrlarak analize dahil edilmitir. Yaplan analiz sonucunda; seriler arasnda e-btnleme ilikisinin var olduu yani serilerin uzun dnemde birlikte hareket ettikleri bulunmutur. Uzun dnem analizinde, dolayl ve dolaysz vergiler ile ekonomik byme arasnda pozitif ynl ve anlaml bir iliki tespit edilmitir. Dolaysz vergilerin etkisinin dolayl vergilerden daha yksek olduu grlmtr. Ksa dnem analizinde; hata dzeltme teriminin katsays negatif iaretli ve istatistiksel olarak anlaml kmtr. Yani uzun dnemde birlikte hareket eden seriler arasnda, ksa dnemde meydana gelen sapmalarn, ortadan kalkt ve serilerin tekrar uzun dnem ilikisine yaknsad grlmtr. Yine ksa dnem analizinde, her iki vergi trnn de ekonomik bymeyi pozitif ynde ve istatistik olarak anlaml dzeyde etkiledii grlmtr. Anahtar Kelimeler: Ekonomik byme, dolayl ve dolaysz vergi gelirleri JEL Snflandrmas: E62, H21, H27, O49. ABSTRACT: Taxes are one of the most important finance sources of public. Taxes have important impacts on basic economy indicators. The relationship between economic growth and tax revenue in Turkish economy using annual data for 1924-2009 period, has been studied with bound testing approach. In our anlalysis taxes are divided into direct and indirect taxes. The results of the analysis suggest the existence of co-integration relationship between series and series moved together in the long term. In the long term analysis, a relationship between indirect-direct taxes and economic growth has a meaningful and positive impact. In the short term analysis, the coefficient of error correction term was found negative and statistically meaningful. This means that the deviation, which took place in the short term between series which moved together in the long term, has disappeared and series came close to each other. Again, it was observed that in the short-term analysis effect of taxes on growth is positive and statistically meaningful. Key words: Economic growth, indirect and direct taxes revenue. JEL Codes: E62, H21, H27, O49. GR Vergi, kamu hizmetlerinin maliyetini karlamak zere, devletin ekonomik birimlerden siyasi cebir altnda ve karlksz olarak devlete kaynak aktarlmasdr (Temiz,2008). Tarih boyunca devletler temel fonksiyonlarn yerine getirebilmek zere ihtiya duyduklar geliri elde edebilmek iin, vergi toplama yoluna ba vurmulardr. Vergi politikas kamu iin fon oluturmasnn yannda, i tasarrufu arttrarak yatrmlara kaynak oluturma, lkenin ekonomik bymesini hzlandrma, fiyat istikrarn salama, retim ve tketim dzeyini dolayl olarak kontrol altnda tutma, kiiler arasndaki gelir dalmn dzenleme gibi ekonomik ve sosyal amalar iin de kullanlmaktadr.
Bu alma, ayn isimli almann 29-30 Mays 2010 tarihleri arasnda Sakarya11. Ekonometri ve statistik Sempozyumu ve 2nd International Symposium on Sustainable Development (ISSD 2010) 8-9 June, 2010 in Sarajevo, Bosnia and Herzegovinada sunulmu eklinin yeniden gzden geirilmi ve dzeltilmi biimidir.
97
Ekonomik Byme ile Vergi Gelirleri Arasndaki liki: Snr Testi Yaklam
r.Gr. smet Ger Ar.Gr. Mehmet Mercan r.Gr. ahin Bulut r.Gr. M. Metin Dam
Vergi gelirleri, kamu hizmetlerinin yerine getirilmesinde en nemli gelir kaynaklarndan biridir. Sosyal gvenlik hizmetleri, devlet yatrmlar ve dier kamusal giderlerin karlanabilmesi iin, devlet ya vergi toplayacak, ya da bor alacaktr. Borlanma ise lkeler iin en son tercih edilmesi gereken yoldur. Vergiler bir ekonomide retilen mal ve hizmetlerin miktarn, retim faktrlerinin gelir ve fiyatlarn dorudan veya dolayl olarak etkileyebilmektedir (Ylmaz, 1996). nsanlarn alma, tasarruf, yatrm ve kaynak kullanm kararlarn dorudan etkileme potansiyeline sahip olan vergiler, ekonomik byme zerinde deiik kanallarla etkili olabilmektedir. Bata gelimekte olan ekonomilerde olmak zere, kamunun ncelikli gelir kayna olan vergilerin byme ile olan ilikisinin incelenmesi, vergi politikalarnn biimlenmesinde ve eitli uygulamalarn gelitirilmesinde katk salayabilecektir (Gl ve Kenar, 2009). Gnmzde zellikle gelimekte olan lkelerde maliye politikas aralarndan biri olan vergileme politikas, olduka etkin bir mali aratr (Eker vd., 1996:32). Gnmzde uygulanmakta olan vergileri, bunlarn konulmasna neden olan olayn niteliine gre grupta toplayabiliriz. Bunlar, gelir vergisi ve kurumlar vergisi gibi gelirle ilgili vergiler, harcamalara dayal gelir vergisi, muamele ve sat vergileri ve gmrk vergilerinin yer ald harcamayla ilgili vergiler ve genel servet vergisi, emlak vergisi, sermaye vergisi, motorlu tatlar vergisi, veraset ve dier ekillerdeki servet transferi vergilerinin yer ald servetle veya servet transferiyle ilgili vergilerdir (Temiz, 2008). Ayrca vergiler; ayni-nakdi, spesifik-advalorem ve dolayl-dolaysz vergiler gibi eitli ekillerde de snflandrlabilmektedir (Bulutolu,1970). Bunlar arasnda zellikle vergilerin dolaysz ve dolayl olarak iki byk snfa ayrlmas da yaygndr. Son dnemlerde yaplan almalarda vergilerin ekonomik byme zerindeki yansmas analiz edilirken, zellikle dolaysz ve dolayl vergi ayrmna gidilmektedir. Bu ayrm vergi sistemlerinin salkl bir biimde ekillendirilmesi asndan da son derece nemlidir. Dolaysz vergiler; vergi mkellefi ile deyicisinin ayn olduu, kii ve kurumlardan, elde ettikleri gelir dzeyine gre alnan vergilerdir. Bu vergilerde vergi mkellefinin, kendisine den vergi ykn bakalarna yanstma olana bulunmamaktadr. Devletin faktr gelirlerinden(faiz, cret, kar, rant) ald gelir vergileri ile servet zerinden ald vergiler, ve kurumlar vergisi, dolaysz vergilere rnektir (Turan, 2008). Dolayl vergiler ise; mal ve hizmet kullanmndan kaynaklanan vergilerdir. Vergiye tabi mal ya da hizmetlerden yararlanan herkes, gelir dzeyi ne olursa olsun, ayn oranda vergi der. Bu vergilerde vergi mkellefi ile deyicisi farkldr. KDV ile zel tketim vergisi, dolayl vergiler arasnda yer alr(Temiz,2008). Vergilendirme politikalarnda arzu edilen durum, vergi tahsiltnn ounun dolaysz vergilerle salanmasdr. Ekonomik bymeyi en ok destekleyen de bu vergilerdir. Ancak dolayl vergiler de lkenin ekonomik yapsna uygun kullanlmas halinde, dolaysz vergiler gibi ekonomik bymeye katk salayabilmektedir. Ekonomik byme, reel milli gelirin zaman iindeki artn ifade eder. zellikle 2008 kresel ekonomik krizinden sonra, gelimi ve gelimekte olan lkelerde, ekonomik bymeye zel bir nem verilmektedir. Ekonomik bymeyle ilgili gelitirilmi bir ok teori vardr. Bu teoriler genellikle, ekonomik byme zerinde nemli etkiler yapan faktrleri yakndan incelenmektedir. Ekonomik byme teorileri daha ok, sermaye birikimi, teknik gelime ve nfus art konularnda younlar. Ekonomik byme hz ile ilgili olarak genel kabul gren, iki ayr yaklam vardr. Bunlar, Harrod-Domar ve neo-klasik yaklamlardr. Harrod-Domar modeli, byme hznn, sermaye birikimi tarafndan belirlendiini ne srer. Bu durumda, devletin maliye politikas aralar ile ekonomiye mdahale ederek hedeflenen byme hzn gerekletirebilmesi veya uzun dnem byme hznda meydana gelebilecek sapmalar giderebilmesi mmkn olabilecektir. Bu kapsamda, devlet kamu yatrm harcamalar ile bir taraftan ekonomik kalknmann gerekletirilmesinde nemli bir rol oynarken, dier taraftan, vergi politikasn ekonominin toplam tasarruf hacmini arttrc ynde kullanabilir. Bu durumda kamu tasarruflarn arttrmak, zel yatrmlar tevik etmek, ekonomik bymeden doan ve ekonomik bymeyi tehlikeye sokabilecek yapsal dengesizliklere kar koymak mmkn olabilecektir (Demircan, 2003). Neo-klasik byme teorisi ise nfus artna ve teknolojik deimeye, tasarruf, yatrm ve ekonomik bymenin nasl cevap verdiini aklamaktadr. 98
Vergilerin ekonomik byme zerindeki etkileri ile ilgili olarak ilk kez alma yapanlardan biri Solowdur. Solowa gre uzun dnem veya duraan durum byme oran sfrdr. Bu ise byme orannn sabit olduu ve vergi politikalarndan etkilenmeyecei anlamna gelmektedir (Mucuk, ve Alptekin, 2008). Dolayl vergiler ayn zamanda, nisbi fiyatlar etkileyerek, ekonomide tketimin kslmasna, tasarrufun tevik edilmesine yardm edebilir. Bylece tketim mallar zerine uygulanan dolayl bir vergi, tketimin maliyetini artrarak bu tr mallara yaplan harcamalarn azaltabilir ve bu kaynaklarn yatrm harcamalarna aktarlmasna neden olabilir (Durkaya ve Ceylan, 2006). Bu almada, Trkiyede dolayl ve dolaysz vergi gelirleriyle, ekonomik byme arasndaki iliki, 19242009 dnemi yllk verileriyle, snr testi yaklamyla incelenmitir. almada; girii takip eden blmde, dnyada ve Trkiyede vergi uygulamalarna deinilecek, onu, literatr zeti izleyecektir. Yntem ve veri setini, analiz izleyecek ve sonu ve neriler blmyle alma bitirilecektir. DNYA GENELNDE VE TRKYEDE VERG YGULAMALARI Dnyada Vergi Uygulamalar Genellikle gelimi lkelerde vergi gelirleri iinde, dorudan vergilerin pay yksek iken, gelimekte olan lkelerde dolayl vergiler daha yksek paya sahiptir. 2007 yl itibariyle gelimi lkelerde(OECD ve AB 15) dolayl vergiler, toplam vergilerin ortalama %26sn, gelimekte olan lkelerde ise %50den fazlasn oluturmaktadr (OECD, 2009). Bunun temel nedeni, gelir zerinden alnan vergilerdeki uygulama glklerine karn, dolayl vergilerin uygulanmasnn daha basit olmas, kiilerin bu vergilerin ok da farknda olmamalar ve vergi uygulayclarna daha az tepki gstermeleridir. Dolayl vergilerin gelimekte olan lkelerde paynn yksek olmas ekonomik byme ile de yakndan balantldr. Bu lkelerde vergi sistemleri tam olarak oturmad iin, dolayl vergilere arlk verilir (Ata, 1999). nemli bir nokta da, lkelerin vergi gelirlerinin GSYH iindeki paylardr. Bu oran, gelimi lkelerde %40 geebiliyorken, gelimekte olan lkelerde %20 dolayndadr (Grafik 1). Bu oran, lkedeki kamu harcamalarnn ne kadarnn vergi gelirleriyle finanse edildiini ve lkelerin yurt dndan bor almaya ihtiyacnn olup olmadn belirtmesi ynyle de nemlidir. Grafik 1: Vergi Gelirlerinin GSYH indeki Paylar (%)
45 40 35 30 25 20 15 10 5 0
19 95 19 96 19 97 19 98 19 99 20 00 20 02 20 03 20 04 20 05 20 01 20 06 20 07
OECD Toplam OECD Amerika OECD Pasifik OECD Avrupa AB 15 Trkiye
Kaynak: OECD, Revenue Statistics of OECD Member Countries, Paris,2009. Yine lkelerdeki kii bana den vergi gelirleri de, lkelerin gelimilii ile paralellik arz etmektedir. 2007 yl itibariyle, gelimi lkelerde bu miktar 1520 bin dolar iken, gelimekte olan lkelerde, 10 binin altnda, Trkiyede ise 2 bin dolar civarndadr (Grafik 2).
99
Ekonomik Byme ile Vergi Gelirleri Arasndaki liki: Snr Testi Yaklam Grafik 2: Kii Bana Den Vergi Gelirleri (ABD $)
20000 18000 16000 14000 12000 10000 8000 6000 4000 2000 0 OECD Toplam OECD Am erika OECD Pas ifik OECD Avrupa AB15 Trkiye
19 65
19 70
19 75
19 80
19 85
19 90
20 00
20 05
19 95
Kaynak: OECD, Revenue Statistics Of OECD Member Countries, Paris,2009. Tabi ki burada lkelerin kii bana den milli gelirleri arasndaki farklar da nemlidir. Gelir arttka vergi de artmaktadr. Kii bana den milli gelir ABDde 45 bin dolar, Avrupa Birliine dahil olan 27 lkede 25-30 bin dolar olmasna karlk, Trkiyede yeni hesaplama teknii ile 10 bin dolar civarna kmtr(Grafik 3). Grafik 3: Kii Bana Den Milli Gelir (ABD $)
50000 45000 40000 35000 30000 25000 20000 15000 10000 5000 0
19 95 19 97 20 00 20 02 20 03 20 01 19 98 19 96 20 06 19 99 20 04 20 05 20 07
20 07
ABD AB 27 OECD Trkiye
Kaynak: OECD Factbook 2009: Economic, Environmental and Social Statistics Trkiyede Vergi Uygulamalar Trkiye'de dolayl ve dolaysz vergilerin geliimi incelendiinde, zellikle 1980 sonrasnda toplam vergi gelirleri iindeki dolayl ve dolaysz vergi kompozisyonunda byk ve hzl bir deiim gze arpmaktadr. 1980 ylnda dolayl vergi oran %36 iken, 2009 ylna gelindiinde bu oran %64'e ykselmitir. Dolayl vergilerin artmasnda, 1984 ylnda alnmaya balanan katma deer vergisi (KDV)2, 1999 Glck ve Dzce depremlerinin oluturduu hasarlar dzeltmek iin konulan ve hala geerli olan deprem vergisi, Avrupa Birliine uyum yasalar erevesinde kabul edilen zel tketim vergisinin (TV)3 etkisi byktr.
2 3
2009 yl vergi gelirlerinin %30,6s KDVden salanmtr (Gelir daresi Bk). Avrupa Birliinin bu vergiyi uygulamasndaki ama, gelir elde etmekten ok, sosyal fayda salamaktr. zerine TV konulan mallar, genellikle lks (mcevher, krk vb.), sala zararl (alkol, sigara vb.) veya evreye zararl (benzin vb.) mallardr. Vergidan beklenen de bu tr mallarn tketimini ksmaktr. Oysa Trkiyede TV bir vergi geliri arac durumundadr.
100
Trkiye'de zellikle 1994 ekonomik krizinden sonra, dolayl vergilerin toplam vergiler iindeki pay artm ve bu oran 2006 ylnda %69'a kadar kmtr(Grafik 4). Ekonomik krizler ve 1999 Marmara depremini sonrasnda geici sreyle denilerek uygulamaya konulan baz vergilerin, kalc hale gelmesinin de bu artta etkisi olmutur. Trkiyede 2009 ylnda toplanan 196 milyar TLlik verginin, 71 milyar TLlik ksm dolaysz vergilerden oluurken, geri kalan 125 milyar TLlik ksm dolayl vergilerden olumaktadr. Dolayl ve dolaysz vergiler arasndaki ideal dalm oranndan olduka uzakta bulunulduu grlmektedir. Grafik 4: Trkiyede Dolayl ve Dolaysz Vergilerin Dalmlar
80 70 60 50 40 30 20 10 0
28 38 63 43 73 23 98 53 33 48 58 68 78 88 19 19 19 19 19 19 19 19 19 19 19 19 19 19 19 19 20 20 08 83 93 03
Dolaysz Vergi Dolayl Vergi
Kaynak: Gelir daresi Bakanl (GB). LTERATR Dolayl ve dolaysz vergilerin uzun dnem ekonomik byme zerindeki etkileri konusunda, geni bir literatr mevcuttur. Neo-klasik byme modelini savunan iktisatlar, vergilendirmenin uzun dnem byme zerinde herhangi bir etkisinin olmadn savunmaktadr. sel byme modelini savunan iktisatlar ise, dolayl ve dolaysz vergilerin uzun dnem byme zerinde negatif etki yaptn iddia etmektedirler. Ayrca, dolaysz vergilerin byme zerindeki etkisinin, dolayl vergilerden daha fazla olduu kabul etmektedirler. King ve Rebelo tarafndan (1990) ylnda, yaplan almada, uzun dnemde gelir vergilerinin, kiisel geliri azaltc etkide bulundugu ortaya konmutur. Roubini ve Milesi-Feretti (1994) almasnda, istihdam ve fiziksel sermaye vergilerinin, byme zerinde negatif etkiler yapt sonucuna ulamtr. (1995) almada ise, faktr gelirlerini vergilendirmenin, byme zerinde azaltc etkiler yapt tespit edilmitir. Engen ve Skinner (1996) almasnda, ABD ekonomisinde, vergilendirmenin uzun dnemde, ekonomik byme zerinde orta dzeyde bir etki yaptn ortaya koymutur. Vedder (2001) ABDdeki 50 eyalet iin 1957-1997 dnemini kapsayan verilerle yapt analizde, yksek vergi oranlarnn, ekonomik bymeyi negatif ynde etkilediini tespit etmitir. Zeng ve Du (2003) vergilerin byme zerindeki etkilerini ABD Ekonomisi iin aratrd almasnda, vergi gelirlerinin transfer harcamalarnda kullanlmas durumunda, vergilerin byme zerinde negatif etki yapacan, kamu tketim mallar iin kullanlmas durumunda, gelir vergilerinin byme zerinde negatif etki yapacan, tketim vergilerinin ise byme zerinde etkili olmayacan tespit etmitir. Anastassiou ve Dritsaki (2005) almasnda, Yunanistan ekonomisi iin vergi gelirleri ile byme oran arasndaki ilikileri aratrm, vergi miktar ile ekonomik byme oran arasnda bir ilikinin var olduunu ve vergi gelirlerinden bymeye doru tek ynl nedensellik ilikisinin bulunduunu tespit edilmitir. Demircan (2003) almasnda, Trkiye Ekonomisi iin, byme ve ekonomi politikalar arasnda yakn bir iliki olduunu belirtmitir. Ayrca, lke ekonomisinde byme ve kalknmann, yaplacak gelir vergisi indirimleri ile yakndan balantl olduunu ifade etmitir. almay tevik ederek, retim ve milli gelirde arta yol aan vergi 101
indirimlerinin, dorudan GSMHda arta yol aacan, bunun dnda lkede siyasi ve ekonomik istikrar varsa, vergi idaresinde yeniden yaplanmaya dnk olarak yaplan deiimler ve vergisel tevik mekanizmalarnn da ekonomik byme ve kalknma zerinde pozitif etkileri bulunduunu belirtmitir. Ayrca harcamalar zerinden alnan dolayl vergiler daha ok vergilemede adaleti salama amacna ynelik olmakla birlikte; lks tketimin azaltlarak tasarrufun tevik edilmesi ynyle ekonomik byme ve kalknmaya dolayl olarak etkide bulunduunu belirtmitir. Durkaya ve Ceylan (2006) almasnda, Trkiye Ekonomisi iin, 19802004 dnemi vergi gelirleri ve ekonomik byme arasndaki ilikiyi, Engle-Granger e-btnleme yntemi ve nedensellik testi ile analiz etmitir. Dolaysz vergiler ve byme arasnda ift ynl iliki olduu, fakat dolayl vergiler ile byme arasnda herhangi bir ilikinin olmad sonucuna varmtr. Vergi gelirlerini arttrmak amacyla yaplacak vergi artlarnn, dolayl vergiler zerinden yaplrsa, vergi artlarnn byme zerindeki olumsuz etkisinin azaltlabilecei savunulmutur. Mevcut vergi eitlerinin, dolaysz vergilerden dolayl vergi trlerine doru deitirilmesinin de ayn etkiyi yapaca ifade edilmitir. Temiz (2008) almasnda, Trkiye Ekonomisinde dolaysz ve dolayl vergi gelirleri ile GSMH arasndaki ilikiyi, Johansen e-btnleme yntemiyle analiz etmi ve vergi gelirleri ile GSMH arasnda e-btnlemenin var olduunu tespit etmitir. Gl ve Kenar (2009) almasnda, vergi gelirleri ile ekonomik byme arasndaki ilikiyi, Trkiye ve Avrupa Birlii yesi olan 27 lke verileriyle, 1980 2008 dnemi iin, panel veri yntemi ile incelemitir. Analiz sonucunda, vergi gelirleri ile ekonomik byme arasnda uzun dnemde e-btnleme ilikisinin var olduu grlmtr. VER SET VE YNTEM Bu alma, 1924 2009 dnemini kapsamaktadr. Toplam deikenin kullanld almada, btn deikenler yzde deiim biiminde alnmtr. almann deiken vektr yledir: Yt= [DLIt, DSZt] Burada; Y cari fiyatlarla gayrisafi yurtii hslay, DLI cari fiyatlarla dolayl vergi gelirlerini, DSZ ise cari fiyatlarla dolaysz vergi gelirlerini temsil etmektedir. Vergilerle ilgili veriler Gelir daresi Bakanl internet sitesinden (www.gib.gov.tr), gayrisafi yurtii hsla verileri ise Merkez Bankas elektronik veri datm sisteminden (evds.tcmb.gov.tr) elde edilmitir. Bu almada, vergi gelirlerinin ekonomik byme zerindeki etkisini aratrmak iin Pesaran vd. (2001) tarafndan gelitirilen ve snr testi (Autoregressive Distributed Lag: ARDL) yaklam kullanlmtr. Bu yntem, EngleGranger (1987), Johansen (1988) ve Johansen-Juselius (1990) tarafndan gelitirilen e-btnleme yntemleriyle karlatrldnda, daha kullanl olduu kabul edilmektedir. nk sz konusu yntemlerde, analize dhil edilen tm serilerin, ayn seviyede duraan seriler olmas zorunluluu vardr. Oysa snr testi yaklamnda byle bir snrlama yoktur. Serilerin duraanlk dzeyleri farkl olsa da, e-btnleme ilikisinin varl test edilebilmektedir. Snr testi yaklamnn dier bir avantaj ise dk sayda gzlem ieren verilerle model tahmin edilmesine olanak verebilmesidir (Narayan ve Narayan, 2004:25). Ayrca snr testi yaklamnda, deikenlerin gecikmeli deerleri de analize dahil edildii iin, aklayc deikenlerin dzey ve gecikmeli deerlerinin de aklanan deiken zerindeki etkileri grlebilmektedir. Snr testi yaklamnda nce serilerin uzun dnemde birlikte hareket edip etmedikleri, ARDL e-btnleme yntemiyle analiz edilmektedir. Eer seriler arasnda e-btnleme ilikisi varsa, bu serilerle yaplan regresyon analizlerinin katsaylar ve istatistikleri anlaml ve gvenilir olacaktr (Peseran vd. 2001:290; Gujarati, 1999). Seriler arasnda e-btnleme ilikisi tespit edilebilirse, uzun ve ksa dnem analizleri yine ARDL yntemiyle yaplmaktadr. ANALZ VE AMPRK BULGULAR ADF Birim-Kk Testi Eer bir zaman serisi duraan deilse, ortalamas, varyans ve kovaryans zaman ierisinde deimektedir. Bir dnemde meydana gelen oklar, dier dnemleri de etkilemekte ve ok kalc hale gelmektedir. Bu durumda yaplan 102
analiz, sahte regresyonlar iermekte ve t ve f istatistikleri anlamlln yitirmektedir. Bu nedenle nce serilerin duraan hale getirilmesi gerekmektedir (Gujarati, 1999:712). Serilerin duraanlk dereceleri geniletilmi Dickey Fuller (Augmented Dickey Fuller: ADF) testiyle aratrlm ve birim kk testi yaplmtr. DF testi, regresyon denklemine dayal olarak yaplmaktadr (Dickey ve Fuller, 1979): Yaln hali:
Yt = Yt 1 + u t
(1) (2) (3)
Sabit terimli:
Yt = 0 + Yt 1 + u
Sabit terimli ve trendli:
Yt = 0 + 1 t + Yt 1 + ut
Bu testlerin sonucunda DF istatistikleri MacKinnon kritik deerleriyle karlatrlarak; sfr hipotezi (H0: = 0), alternatif hipoteze kar (H1: 0) test edilmektedir. Sfr hipotezi serinin duraan olmama durumunu, yani birim kke sahip olduunu, alternatif hipotez ise serinin duraan olduunu gstermektedir. Burada eer hata terimi ut isel bantl ise denklem (3) u ekilde yeniden dzenlenmektir:
Y = 0 + 1 t + Yt 1 + i Yt i +ut
i =1
(4)
Burada m gecikme uzunluunu, fark operatrn belirtmektedir. Gecikme says isel bantsz modelin elde edilmesine baldr. Bu ekilde yaplan test geniletilmi Dickey-Fuller (Augmented Dickey Fuller) testi veya ksaca ADF testi olarak bilinmektedir. Buna gre yaplan test sonular Tablo 1de sunulmutur. Tablo 1: Geniletilmi Dickey Fuller (ADF) Test Sonular Dzey Deerleri Deiken ADF ist. Mac Kinnon %1 test deeri ADF ist. 1. Farklar Mac Kinnon %1 test deeri
Y -1,83 -3,51 -8,40[2] -3,51 DLI -1,78 -3,52 -3,55[10] -3,52 DSZ -2,41 -3,51 -9,17[2] -3,51 [ ] iindeki deerler; lag saysn ifade etmektedir. Lag says, Akaike deerinin en kk olduu ve duraanl salayan gecikme uzunluu alnarak belirlenmitir. Mac Kinnon test deerleri trendsiz ve sabit terimli (intercept) test deerlerini ifade etmektedir. Birim kk testi sonularna bakldnda, tm serilerin 1. farklar alndnda duraan yani I(1) seriler olduklar grlmektedir. E-Btnleme Testi Birok makroekonomik deikenin dzey deerleri duraan deildir. Eer seriler arasnda bir e-btnleme ilikisi varsa, yani seriler uzun dnemde birlikte hareket ediyorlarsa, dzey deerleriyle yaplacak analizde, bir sahte regresyon problemiyle karlalmayacaktr (Peseran vd. 2001:290; Gujarati, 1999). Ancak, uzun dnemde birlikte hareket eden deikenlerin dinamik davranlar denge ilikisinden baz sapmalar gsterir (Enders, 1996:151). Bu, ebtnlemi deikenlerin temel bir zellii olup, ksa dnem dinamii zerinde belirleyici bir rol oynar. Bu srele ortaya kan dinamik model, hata dzeltme modeli olarak adlandrlr (Enders, 1995: 365).
103
Snr testi yaklamnn uygulanmas iin nce kstlanmam bir hata dzeltme modeli (unrestricted error correction model: UECM) kurulur. Bu modelin almamza uyarlanm biimi u ekildedir:
Yt = 0 + 1i Yt i + 2i DLI t i + 3i DSZ t i + 4Yt 1 +

i =1 i =0 i =0
5 DLIt 1 + 6 DSZt 1 + ut
(5)
Burada, m; optimum gecikme uzunluunu, fark operatrn, ut hata terimini, dier harf ksaltmalaryla verilenler ise, deiken tanmndaki anlamlar ifade etmektedir. Bu almada optimum gecikme uzunluu Akaike kriteri yardmyla belirlenmitir. Kamas ve Joyceye (1993) gre, testin salkl sonular verebilmesi iin, optimum gecikme uzunluundaki modelin hata terimleri arasnda ardk bamlln da olmamas gerekir. Akaike kriterinin en kk olduu gecikme uzunluunda ardk bamllk sorunu ktnda, bir byk Akaike deerinin olduu gecikme uzunluu, optimum gecikme uzunluu olarak alnr. Gecikme uzunluuna ilikin yaplan testin sonular Tablo 2de verilmitir. Bu almada veriler yllk olduu iin, maksimum gecikme uzunluu drt olarak alnmtr. Tablo 2: Snr Testi in Gecikme Uzunluu Sonular m AIC 1* 8,217 2 8,295 3 8,246 4 8,287 LM Testi 0,69 0,47 0,04 0,19
Tablo 2den de grl zere, optimum gecikme uzunluu 1 olarak belirlenmitir. Bu gecikme uzunluunda ardk bamlln olmad da gzlemlenmitir. Gecikme uzunluunun belirlenmesinden sonra, deikenler arasnda e-btnleme ilikisinin test edilmesi srecine geilmitir. Snr testi yaklamda deikenler arasnda e-btnleme ilikisi sfr (H0:4=5=6=0) hipotezinin test edilmesi yoluyla yaplmaktadr. Sfr hipotezinin kabul veya reddi F testi ile belirlenmektedir. Hesaplanan F istatistik deeri Pesaran vd.deki (2001) tablo alt ve st kritik deerleri ile karlatrlr. Birinci durumda, eer hesaplanan F istatistik deeri alt kritik deerden kkse seriler arasnda e-btnleme ilikisi olmadna karar verilir. kinci durumda, eer hesaplanan F istatistik deeri alt ve st kritik deer arasnda kalyorsa kesin bir yorum yaplamamakta, yani kararsz kalnmaktadr. Bu durumda alternatif e-btnleme yntemleri denenmelidir. Son olarak, eer hesaplanan F istatistik deeri tablo st kritik deerini ayorsa, seriler arasnda e-btnleme ilikisi olduuna karar verilmektedir. Bu almada kstlanmam hata dzeltme modeli, 1 gecikme uzunluu ile tahmin edilmi ve F istatistii hesaplanmtr. Sonular Tablo 3te verilmitir. H0 hipotezini snamak iin, hesaplanan F istatistik deeri Pesaran vd.den. (2001) alnan kritik deerlerle Tablo 3te karlatrlmtr. Bu kritik deerler iki bamsz deiken ve %1 anlamllk dzeyi iin verilmitir. Tablo 3: Snr Testi Sonular k F Hesaplanan Alt Snr st Snr 2 14,20 5,15 6,36 Not:k, bamsz deiken saysdr. Kritik deerler Pesaran vddeki.(2001:300)Tablo CI(iii)den alnmtr. Tabloda hesaplanan F istatistiinin st kritik deerden yksek olduu grlmektedir. Bu durumda H0 hipotezi reddedilmekte ve deikenler arasnda e-btnleme ilikisinin olduu sonucu ortaya kmaktadr. Bu ekilde, seriler arasnda e-btnleme ilikisinin varl tespit edildii iin, deikenler arasndaki uzun ve ksa dnem ilikilerinin aratrlmas amacyla ARDL modellerinin tahmin edilmesi srecine geilmitir.
104
Uzun Dnem ilikisi Uzun dnem ilikisini analiz etmek iin kullanlan ARDL modeli u ekilde tanmlanmaktadr:
Yt = 0 + 1iYt 1 + 2i DLI t 1 + 3i DSZ t 1 + ut

i =1 i =0 i =0
(6)
Burada m, n ve p gecikme uzunluklar olup, AIC kullanlarak belirlenmektedir. Bu ilem, Kamas ve Joyceun (1993) nedensellik analizlerinde gecikme uzunluunun belirlenmesi iin nerdii yntemle yaplmtr. Buna gre, ilk nce, baml deikenin kendi gecikmeli deerlerine gre regresyonu yaplm ve en kk AIC deerini veren, isel bantsz modelin gecikme uzunluu bulunmutur. Daha sonra baml deikenin belirlenen gecikme uzunluu sabit tutulup; birinci bamsz deiken olan dolayl vergi gelirleri deikeninin olas tm gecikmeleri ile regresyon modelleri oluturulmu ve en kk AIC deeri dikkate alnarak bu bamsz deikenin gecikme says belirlenmitir. Benzer ilemler dolaysz vergi gelirleri iin de tekrarlanarak optimum gecikme says elde edilmitir. Gecikme uzunluu tespitnde her gecikme uzunluunda LM otokorelasyon testi yaplm ve sonular Tablo 4te verilmitir. Tablo 4: Uzun Dnem ARDL Modeli in Gecikme Uzunluunun Tespiti m AIC LM Testi n AIC LM Testi p AIC (Y) (DLI) (DSZ) 0 0 8,710 0,00 0 8,382 1 8,889 0,83 1 8,262 1* 8,600 0,60 2 8,925 0,11 2 8,621 0,94 2 8,286 3 8,900 0,17 3 8,643 0,14 3 8,309 4 8,662 0,23 4* 8,875 0,99 4* 8,244 LM Testi 0,00 0,93 0,61 0,01 0,25
Yaplan bu ilem sonucunda, tahmin edilecek uzun dnem modelinin ARDL(4,1,4) olduuna karar verilmitir. Tablo 5te uzun dnem ARDL(4,1,4) modelinin tahmin sonular ve bu sonulara dayanlarak hesaplanan uzun dnem katsaylar yer almaktadr. Tablo 5: ARDL(4,1,4) Modeli Tahmin Sonular ve Uzun Dnem Katsaylar Deikenler Katsay t-istatistii C 0.980880 0.400290 Yt-1 -0.003891 -0.027863 Yt-2 -0.092723 -0.723156 Yt-3 -0.004752 -0.042695 Yt-4 -0.122843 -1.233238 DLIt 0.323505 3.733284 DLIt-1 0.131856 1.405338 DSZt 0.276303 4.966621 DSZt-1 0.208335 3.236775 DSZt-2 -0.025281 -0.367004 DSZt-3 0.016428 0.258477 DSZt-4 0.156683 2.534998 Uzun Dnem Katsaylar DLI 0,371963 4,251 DSZ 0,461113 4,094 C 0,801235 0,401 Tansal Testler R2=0.82 2BGAB(2 )=1,588(0.21) 2 2WDV=0,309(0.99) R =0.79 F ist.=29,58(0,00) DW=1,84 105
2JBN=24,78(0.00)
RRMKH(1)=0,13(0.71)
Not: Burada, 2BGAB, 2WDV, 2JBN ve 2RRMKH srasyla Breusch-Godfrey ardk bamllk, White deien varyans, Jarque-Bera normallik testi ve Ramsey regresyonda model kurma hatas istatistikleridir. Parantez iindeki deerler polaslk deerlerini gstermektedir. Kurulan modelin model doruluu kontrol grafii aada verilmitir. Grafik 5: Uzun Dnem Analizi Model Doruluu Kontrol Grafii
30 20 10 0 -10 -20 -30 40 45 50 55 60 65 70 75 80 85 90 95 00 05 CUSUM 5% Significance
Bu grafie bakldnda, modelin grafiinin gven aralklar iinde kald ve sorunsuz bir model olduu grlmektedir. Tablo 5teki sonulara bakldnda; dolayl ve dolaysz vergilerin her ikisinin de bymeyi arttrc ynde ve istatistik olarak anlaml dzeyde etkiledii grlmektedir. Ksa Dnem likisi Deikenler arasndaki ksa dnem ilikisi, yine snr testi yaklamna dayal ARDL hata dzeltme modeli ile aratrlmtr. Buna gre modelin almamza uyarlanm biimi u ekildedir: Burada ECt-1 hata dzeltme terimi olup; uzun dnem ilikisinden elde edilen hata terimleri serisinin, bir dnem gecikmelisini temsil etmektedir. Bu deikenin katsays; ksa dnemdeki sapmalarn ne kadarnn, bir dnem sonra dzeleceini belirtir. Bu katsaynn iaretinin negatif olmas, ksa dnemde, seriler arasnda meydana gelen sapmalarn, uzun dnem denge deerine yaknlaacan; pozitif olmas ise serilerin uzun dnem denge deerinden uzaklaacan gsterir. Bu modelde deikenlerin gecikme uzunluklar belirlenirken, uzun dnem ARDL modelinin belirlenmesinde uygulanan ilem tekrar edilmitir. Ksa dnem ARDL modeli iin gecikme uzunluklarn gsteren sonular Tablo 6da sunulmutur.
Yt = 0 +1ECt 1 + 2i DLIt i + 3i DSZt i + ut

i =1 i =0
(7)
AIC 8,633 8,422 8,428 8,413 8,271 LM Testi 0,05 0,01 0,41 0,003 0,50
Tablo 6: Ksa Dnem ARDL Modeli in Gecikme Uzunluunun Tespiti m AIC LM n (DLI) AIC LM p (Y) Testi Testi (DSZ) 0 0 8,893 0,28 0 1 9,002 0,58 1 8,790 0,12 1 2 8,939 0,33 2 2* 8,745 0,44 3 8,769 0,05 3 3* 8,912 0,77 4 8,927 0,31 4 8,783 0,02 4* 106
Tablo 6da da grld zere, tahmin edilecek ksa dnem ARDL modelinin ARDL(3,2,4) modeli olduu sonucuna ulalmtr. ARDL(3,2,4) modeli tahmin edilmi ve ksa dnem tahmin sonular Tablo 7de verilmitir. Tablo 7: ARDL (3,2,4) Modeli Tahmin Sonular Deiken Katsay t-istatistii C -0.100249 -0.064078 Yt-1 0.043531 0.212927 Yt-2 -0.030741 -0.191601 Yt-3 0.009492 0.079344 DLIt 0.292074 3.742568 DLIt-1 0.100524 0.937896 DLIt-1 -0.033611 -0.398041 DLIt-2 0.282694 5.472546 DSZt 0.227042 2.792811 DSZt-1 -0.018289 -0.187475 DSZt-2 0.038494 0.497487 DSZt-3 0.187336 3.517646 DSZt-4 0.043531 0.212927 ECt-1 -0.946504 -3.807904 Tansal Testler R2=0,64 2BGAB(2 )=0,94(0,39) 2WDV=0,31(0,99) R 2 =0,58
DW=1,99 2JBN=24,65(0,00) 2 F=10,42(0,00) RRMKH(1)=4,76(0,03) Not: Burada, 2BGAB, 2WDV, 2JBN ve 2RRMKH srasyla Breusch-Godfrey ardk bamllk, White deien varyans, Jarque-Bera normallik testi ve Ramsey regresyonda model kurma hatas istatistikleridir. Parantez iindeki deerler polaslk deerlerini gstermektedir. Ksa dnem analizine ait model doruluu kontrol grafii aada verilmitir. Grafik 6: Ksa Dnem Analizi Model Doruluu Kontrol Grafii
30 20 10 0 -10 -20 -30 45 50 55 60 65 70 75 80 85 90 95 00 05 CUSUM 5% Significance
Grafik 6ya bakldnda, modelin grafiinin gven aralklar iinde kald ve sorunsuz bir model olduu grlmektedir.
107
Tablo 7deki sonular incelendiinde; hata dzeltme teriminin (ECt-1) katsays -0,94 ve t istatistii de anlaml kmtr. Dolaysyla modelin hata dzeltme terimi almaktadr. Yani uzun dnemde birlikte hareket eden seriler arasnda ksa dnemde meydana gelen sapmalarn ortadan kalkt ve serilerin tekrar uzun dnem denge ilikisine yaknsad grlmtr. Dolayl ve dolaysz vergiler, cari dnemde de gecikmeli dnemlerde de bymeyi arttrc ynde ve istatistik olarak anlaml dzeyde etkilemektedir. Bu sonular beklentilerimize ve iktisat teorisine uygundur. SONU VE DEERLENDRME Bu almada Cumhuriyet tarihi boyunca Trkiyede vergi gelirleri ile ekonomik byme arasndaki iliki, snr testi yaklamyla analiz edilmitir. Vergi eitlerinin ekonomik byme zerinde frakl etkilerinin olup olmadn tespit edebilmek amacyla, dolayl ve dolaysz vergiler ayr ayr analize tabi tutulmutur. Yaplan e btnleme analizinde, dolayl ve dolaysz vergi gelirleriyle ekonomik byme arasnda e btnleme ilikisinin var olduu, yani bu serilerin uzun dnemde birlikte hareket ettikleri, dolaysyla bu seriler arasnda yaplacak regresyon analizlerinin istatistik olarak anlaml ve tutarl sonular verecei grlmtr. Uzun dnem analizinde, dolayl ve dolaysz vergilerin her ikisinin de bymeyi arttrc ynde ve istatistik olarak anlaml dzeyde etkiledii grlmtr. Yine uzun dnem analizi sonucunda, ekonomik bymeyi, dolaysz vergilerin dolayl vergilere gre daha ok arttrd tespit edilmitir. Bu iktisat teorisine, beklentilerimize ve literatre uygun bir sonutur. Ksa dnem analizinde ise, hata dzeltme teriminin (ECt-1) katsays -0,94 ve t istatistii anlaml kmtr. Dolaysyla modelin hata dzeltme terimi almaktadr. Bu durum, uzun dnemde birlikte hareket eden seriler arasnda ksa dnemde meydana gelen sapmalarn ortadan kalkt ve serilerin tekrar uzun dnem denge ilikisine yaknsadklar anlamna gelmektedir. Dolayl ve dolaysz vergiler, cari dnemde de gecikmeli dnemlerde de bymeyi arttrc ynde ve istatistik olarak anlaml dzeyde etkilemektedir. Bu sonular da yine beklentilerimize ve iktisat teorisine uygundur. Bu almadan da grld zere; maliye politikasnn en etkin aralarndan biri olan vergi politikas, amacna uygun kullanld takdirde; ekonomik bymenin en nemli vesilelerinden birisidir. Fakat, lkemizde dolayl vergiler, dolaysz vergilerden ok daha yksektir. Bu durum gelir adaletsizliine de neden olmaktadr. Gelimi lkelerde olduu gibi Trkiyede de dolayl vergilerin azaltlp, dorudan vergilerin arttrlmasnn, vergi adaletinin salanmasna katk salayaca dnlebilir. KAYNAKA ANASTASSIO, U. T. ve DRITSAKI, C., (2005), Tax Revenues and Economic Growth: An Emprical Investigation for Greece Using Causality Analysis, Journal of Social Sciences, Volume 2, p: 99-104. ATA, Beyhan, (1999), Maliye Politikas, Anadolu niversitesi Eitim, Salk ve Bilimsel Aratrma almalar Vakf Yaynlar; No: 118, Eskiehir. BULUTOLU, K. (1970), Trk Vergi Sistemi, 3. Bask, stanbul, s. 341. DEMRCAN, E. S., (2003), Vergilendirmenin Ekonomik Byme ve Kalknmaya Etkisi, Erciyes niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi, Say: 21, Temmuz- Aralk s.97-116. DICKEY, D. and Fuller,W.A. (1979),Distribution of the Estimates for Autoregressive Time Series With a Unit Root, Journal of the American Statistical Association , 74: 427-431. DURKAYA, M. ve CEYLAN, S., (2006),Vergi Gelirleri ve Ekonomik Byme, Maliye Dergisi, Say: 50 s.79-87. EKER, A., ALTAY, A. ve SAKAL M., (1996), Maliye Politikas, Takav Matbaaclk, zmir.
108
Ekonomik Byme ile Vergi Gelirleri Arasndaki liki: Snr Testi Yaklam ENDERS, W., (1995), Applied Econometric Time Series, 1 st edition, Wiley, New York.
ENDERS, W., (1996), Rats Handbook for Econometric Time Series, John Willey and Song Inc. ENGLE, R. and GRANGER, C.W., (1987),Co-Integration and Error Correction: Represention, estimation and Testing, Econometrica, 55(2): 251 276. ENGEN E. M. ve SKINNER J., (1996), Taxation and Economic Growth, NBER Working Paper No 5826. GUJARATI, D. N., (1999),Basic Econometrics, Mc Graw Hill, Literatr Yaynclk, 3 rd edition, stanbul. GL E. ve BARI K., (2009), AB lkeleri ve Trkiyede Vergi Gelirleri ile Ekonomik Byme likisi: 1980 2008, Sleyman Demirel niversitesi, 1.Uluslararas Davraz Kongresi, 24-27 Eyll, Isparta. KAMAS, L. ve JOYCE, J. P., (1993), Money, Income and Prices Under Fixed Exchange Rates: Evidence from Causality Tests and VARs, Journal of Macroeconomics, 15(4): 747-768. KING R.G. ve REBELO S., (1990),Pulic Policy and Economic Growth: Devoloping Neoclassical Implications, Journal of Political Economy, 98:5, s.126-150. MENDOZA, E. G., MILESI-FERRETTI G. M. ve ASEA P., (1997),On the ineffectiveness of tax policy in altering long-run growth: Harbergers superneutrality conjecture, Journal of Public Economics. MUCUK, Mehmet ve ALPTEKN Volkan, (2008), Trkiyede Vergi ve Ekonomik Byme likisi: VAR Analizi (1975 - 2006), Maliye Dergisi Say 155. NARAYAN, P. ve NARAYAN S., (2004), Estimating Income and Price Elasticities of Imports for Fiji in a Cointegration Framework, Economic Modelling, 22 s.423-438. PESARAN, M., SHIN, Y. ve SMITH, R. J., (2001),Bounds Testing Approaches to the Analysis of Level Relationships, Journal of Applied Econometrics, 16 s.289-326. ROUBINI N. ve MILESI-FERETTI G. M., (1994),Taxation and Endegenous Growth in Open Economies,NBER Working Paper, No 4881, ROUBINI ve MILESI-FERETTI G. M., (1995),Growth Effect of Income and Consumption Taxes: Positive and Normative Analyses, NBER Working Paper No 5317. SOLOW, R. M., (1956),A Contribution to the Theory of Economic Growth,Quarterly Journal of Economics, vol.70, p. 65-94. TEMZ, D., (2008),Trkiye'de Vergi Gelirleri ve Ekonomik Byme likisi: 1960-2006 Dnemi, 2. Ulusal ktisat Kongresi, 20-22 ubat 2008, DE BF ktisat Blm, zmir. TURAN, T., (2008),Maliye Politikas Aralarnn Ekonomik Byme zerindeki Etkileri, Saytay Dergisi, Say:69, s:17-35, Nisan-Haziran. YILMAZ, H., (1996),"Trkiye'de Vergi Yaps ve 1980'den Sonra Sektrel Vergi Yklerinin Geliimi" Uzmanlk Tezi - Devlet Planlama Tekilat ktisadi Sektrler ve Koordinasyon Genel Mdrl. Proje, Yatrmlar Deerlendirme ve Analiz Dairesi, Ankara. ZENG J. ve Du H., (2003),Allocation of Tax <http://www.sess.smu.edu.sg/events/Paper/Zeng_Jinli.pdf> Revenue and Growth Effects of Taxation,
109
110
Gzel Sanatlar Eitimi Blm rencilerinin Mesleki Kayg Dzeylerinin ncelenmesi M.Kayhan KURTULDU1 Abdullah AYAYDIN2 zet:Bu aratrmann temel amac, retmen adaylarnn mesleki kayglarn baz deikenler asndan incelemektedir. Aratrmada u sorulara cevap aranmtr; retmen adaylarnn mesleki kayglar snf ve blm bakmndan farkllk gstermekte midir? Aratrmann verileri, 2009 2010 retim yl gz yarylnda Karadeniz Teknik niversitesi, Fatih Eitim Fakltesi, Gzel Sanatlar Eitimi Blmnde renim gren 383 (234 Resim-i retmenlii + 149 Mzik retmenlii) renciye retmen Aday Kayg leinin uygulanmasyla elde edilmitir. Elde edilen verilere ynelik gvenirlik katsays lm, faktr analizi ve gruplar aras karlatrmalar iin t testi ve anova testi yaplmtr. Aratrmann bulgularna gre yaplan deerlendirmeler sonucunda mesleki kayg dzeyinin snf dzeyi arttka ykseldii anlalmtr. Elde edilen sonulara ynelik baz neriler getirilmitir. Anahtar Kelimeler: Mesleki Kayg Dzeyi, Gzel Sanatlar Eitimi, Resim-i, Mzik Investigation of Vocational Anxiety Levels of Students of Visual Art Education Department Abstract:The purpose of this study is to examine the vocational anxiety of candidate teachers according to some variables. In this study question about if professional anxiety exhibit differences according to the department and class has answered. Data for this study were collected through the administration of the Preservice Teacher Concerns Checklist to 383 (234 Visual Art Teachers + 149 Music Teachers) students educating in Karadeniz Technical University, Fatih Faculty of Educational, Department of Art Education during the fall semester of 2009 2010 academic year. Reliability coefficient measurements, factor analysis and t test and anova test to make comparing between groups have made for the collected data. At the end of the comments according to results it has understand that anxiety level is getting rise while class level is rising. Some suggestions have proposed intended for the obtained results. Key Words: Vocational Anxiety Level, Visual Art Education, Drawing, Music GR Eitim insann gdasdr. Yaamn srdrmek iin insann doutan getirdii hemen hibir davran yoktur. Emme, solunum, tutunma, alama gibi birka tepkisinin dnda insan, yaam iin gerekli her davrann renmek zorundadr (Atanal, 2000:1). Sanat eitimi de eitim srecinin bir parasdr. NAEAya (1994:1) gre; sanat balangtan beri bir paramz olmutur. Gebe halklarn atalar iin ark sylemeleri ve dans etmelerinden, avclarn avlarn maara duvarlarna, izmelerinden, ebeveynlerin, ocuklar iin kahramanlk hikyelerini canlandrmalarndan beri sanat insan deneyimini betimlemekte, tanmlamakta ve derinletirmekte bir arac olmutur. nsanlar, zaman ve uzay, deneyim elde edecekleri olaylar, ruh ve bedeni ve zekyla duyguyu balamak iin anlamaya srekli, bir ihtiya duymulardr. nsan, bu balantlar ve baka trl aklanamayanlar aklamak iin sanat yaratmtr Eitim srecini nemli lde ynlendirecek ve kumanda edecek elerin en nemlisi retmendir. Snmeze (1994:10) gre; istendik davranlar klavuzlayan ve salayan elerden biri de retmendir. retmen, eitim durumlarn dzenleyen ve uygulayanlardan biridir. Onun konu alann ok iyi bilmesi, eitim ve retimle ilgili bilgi, beceri tutumlarla donam olmas gerekir. retmendeki eksiklikler, tutarszlklar eitim ortamn olumsuz ynde etkileyebilir.
1 2
Yrd.Do.Dr. Karadeniz Teknik niversitesi Fatih Eitim Fakltesi, Gzel Sanatlar Eitimi Blm, kayhankurtuldu@gmail.com Yrd.Do.Dr. Karadeniz Teknik niversitesi Fatih Eitim Fakltesi, Gzel Sanatlar Eitimi Blm, abdullahayaydin@hotmail.com
111
Gzel Sanatlar Eitimi Blm rencilerin Mesleki Kayg Dzeylerinin ncelenmesi
M.Kayhan KURTULDU Abdullah AYAYDIN
retmenin tutum ve davranlar eitim ortamn dolays ile rencilerin tutum ve davranlarn da etkileyebilir. Eitim ortamn etkileyebilecek etmenlerden biri de kaygdr. lgene (1995:273) gre; kayg (endie, anxiety) belirsiz bir korkunun ya da kt bir ey olaca duygusunun, srekli baskn olduu durumdur. Demirele (2001:72) gre ise; kayg, stres yaratan durumlarn bireyde oluturduu znt, gerginlik gibi, ho olmayan duygusal ve gzlenebilen reaksiyonlardr. Baka bir ifade ile kayg, kiinin bir uyaranla kar karya kaldnda yaad, bedensel, duygusal ve zihinsel deiimlerle kendini gsteren bir uyarlmlk durumudur (Aydn&Dilma, 2004:231). Scovel (1978), kaygnn iki farkl trde tanmlanabileceini, rnein renme srecini zorlatran ve renci baarsn engelleyen olumsuz kayg (debilitating anxiety) ile kiilerin doal edimlerinin daha stnde baar salamalarna neden olan olumlu kaygnn (facilitating anxiety) ayrt edilmesi gerektiini belirtmitir. Olumlu kayg, renciyi renmeye kar istekli klmakta ve renciyi renme srecine aktif olarak katlmaya zendirmekte iken, olumsuz kayg ise rencinin ar derecede znt hissetmesine ya da kendinden phe duymasna neden olmaktadr (Akt; Batrk, 2007:167). Bylece kayg normalin zerine kmakta ve baary etkileyebilecek dzeye ulaabilmektedir. rencinin akademik baar ya da baarszl, rencinin kendisi, ailesi ve iinde yaad toplum bakmndan olduka nem tamaktadr, akademik ynden baarl, nitelikli insan gc potansiyelinin bir toplumun kalknmasnda en temel g olduu kabul edilmektedir. Bu anlamda eitime yaplan yatrmn uzun vadede toplum kalknmas iin yaplan bir yatrm olduu sylenebilir. Bununla birlikte eitime yaplan yatrmn karlnda eitimden beklenen yararn salanamad da ne srlmektedir (Yldrm, 2000:167). Olumsuz ynlerine ramen kaygnn organizmay uyarc, koruyucu ve motive edici zellikleri de vardr. Kiinin yaralanma, ac, cezalandrlma, ayrlk, d krkl gibi durumlara kars kendisini hazrlamas kaygnn uyarc, tedbir almas ve eer olumsuzluklar yaanrsa daha kolay atlatmas koruyucu ve baarsz olma endiesi ile daha ok almaya sevk etmesi ise motive edici zelliklerine verilebilecek rneklerdir (Akgn, Gnen ve Aydn, 2007). Baz etkinlikler mesleki kaygy artrabilir. bu kaygda bran da etkili olabilir. rnein, bir gencin mziksel bir etkinlikte kalabalklar nnde belirli bir performans ve baary yakalamak zorunda olmas kaygsn artrabilir. Bu durum ayrca bir toplumsal kayg kavramn ortaya karabilir (Osborne, Kenny & Holsomback, 2005). Benzer ekilde bir resim retmeninin seyirci nnde yapaca etkinlikler (canl performans, sre sanat vs) ya da toplumun beenisine sunulacak aktiviteler, kaygsn etkileyebilir. Bireysel farkllklar arasnda yer alan yetenek, baar, gdlenme, alma alkanlklar, snav kaygs, benlik saygs gibi deikenler birok kayg ile ilikilidir. Bozanoluna (2005:20) gre; normal zekya sahip rencilerin kendilerinden beklenildii kadar ve bunlardan bazlarnn da kendi akranlar kadar bile baarl olamamas, zeka dnda baary etkileyebilecek baka faktrlerin varln dndrmektedir. Zek faktr darda tutulduunda, bu faktrlerin banda gdlenme gelmektedir. rencinin akademik yaamn gerektirdii temel etkinliklere ilikin gdlenme dzeyi yeteri kadar yksek olmaldr. Gdlenme, baar iin gerekli bilisel ve davransal etkinliklere ayrlan enerjinin miktarn belirlemektedir. rencinin baarl olma gereksinimi, okumaya ve renmeye olan ilgisi, kendisine bir ama belirleyip belirlemedii, amalarnn gerekilii ve ilevsellii, gemi baar ve baarszln hangi deikenlere ykledii, renebilme konusunda kendine ilikin yeterlilik algs ve neden rendiine ilikin bililerinin tm onun Gdlenme dzeyini etkilemektedir. Bir olayn stres yaratc olarak deerlendirilmesi, o olayn kendinden ziyade birey tarafndan alglan, yorumlanmasnn yan sra kiinin psikolojik savunmalar ve gelitirdii basa kma becerilerine baldr. Tm bunlar ego fonksiyonu ierisinde geliir. Ego fonksiyonu tam olan bireylerde i ve ds dnya ile uyumlu denge kurulmutur. Egonun fonksiyonunun tam olmamas ve strese uzun sre maruz kalnmas bireyde kayg yaratmaktadr. Kayg stresin bir rn olarak deerlendirilmekte ve ho olmayan bireyi rahatsz eden ve olumsuz etkileyen bir duygu durumu olarak tanmlanmaktadr (zgan, Balkar ve Eskil, 2008). Problem Cmlesi Gzel sanatlar eitimi blm rencilerinin mesleki kayg dzeyleri nedir ve baz deikenlere gre retmen adaylarnn mesleki kayg dzeyleri arasnda istatistiksel olarak anlaml farkllk var mdr?
112
Aratrmann Amac Bu aratrmann iki temel amac vardr. Birincisi, Resim-i ve Mzik retmen adaylarnn mesleki baarlar ile ilgili kayg dzeylerinin hangi dzeyde olduunu belirlemektir. kinci temel amac ise, retmen adaylarnn mesleki baarlar ile ilgili kayg dzeylerinin nceden belirlenen baz deikenlere gre (blm ve snf) farkllk gsterip gstermediini ortaya koymaktr. Sayltlar Bu aratrmann iki temel saytls vardr. Bunlardan birincisi, bu aratrma iin alnan rneklemin, (alma grubu) evrenin tm zelliklerini tayor ve evreni temsil edecek yeterlilikte olduunun kabul edilmesidir. kinci saytl ise elde edilen verilerin, aratrmaya katlanlarn samimi ve iten cevaplarn yansttdr. YNTEM alma Grubu Bu aratrma betimsel analiz modeli iinde yrtlmtr. Aratrmann alma grubu, 2009 2010 retim ylnda Karadeniz Teknik niversitesi, Fatih Eitim Fakltesi, Gzel Sanatlar Eitimi Blmnde renim gren 234 Resim-i retmenlii ve 149 Mzik retmenlii rencisi olmak zere toplam 383 retmen aday oluturmaktadr. Verilerin Toplanmas Aratrmann verileri, Saban, Korkmaz, Akba, (2004 ) tarafndan, Borichden (1996) uyarlanarak gelitirilen retmen Aday Kayg leinin uygulanmasyla elde edilmitir. retmen adaylarndan bir Likert tipi beli dereceleme formatn (1= Kayglanmyorum, 2= ok Az Kayglanyorum, 3= Ksmen Kayglanyorum, 4= Olduka Kayglanyorum, 5= ok Kayglanyorum) kullanarak lekte yer alan sorulara ilikin kayg dzeylerini belirtmeleri istenmitir. retmen Aday Kayg lei, toplam blmden (BMK:ben - merkezli kayglar, GMK:grev merkezli kayglar, MK: renci - merkezli kayglar) ve 36 maddeden olumaktadr. Kullanlan lek orijinal hali ile 45 maddeden olumaktadr. Fakat aratrmaclar tarafndan gzden geirilen lek zerinde, sanat eitimine daha uygun olduu dnlen 36 madde dikkate alnmtr. Aratrmada kullanlan retmen Aday Kayg lei Ek 1de verilmektedir. lekte yer alan her blm iin madde says ve ilgili faktre giren maddeler aadaki tabloda verilmitir. Tablo 1 Maddelerin Faktrlere Gre Dalm Maddeler 2, 6, 8, 9, 10, 18, 23, 24, 27, 31, 32, 35, 36 1, 4, 5, 7, 11, 14, 19, 20, 21, 22, 26 3, 12, 13, 15, 16, 17, 25, 28, 29, 30, 33, 34
Faktr BMK GMK MK
retmen Aday Kayg lei, ilk nce Fuller ve Parson (1974) tarafndan gelitirilmitir. Bu lek, daha sonra, birok aratrmac tarafndan (Rogan, Borich & Taylor,1992) geerlilik ve gvenirlik almalar da yaplarak eitli aratrmalarda kullanlmtr. lein orijinali, nermelerden olumaktadr. Bu aratrmaya zg olarak, lekte yer alan nermeler soru ekline dntrlerek kullanlmtr. Aratrmada kullanlan retmen Aday Kayg leinin gvenirliliini belirlemek iin Cronbach Alpha i tutarllk katsaysna baklmtr. Buna gre, Cronbach Alpha i tutarllk katsaylar lein birinci blm (ben-merkezli kayglar) iin .76, ikinci blm (grev-merkezli kayglar) iin .73 ve nc blm (renci-merkezli kayglar) iinde .76 olarak hesaplanmtr (Akt: Tan, 2006). Verilerin Analizi Aratrmada lek yoluyla toplanan verilerin analizi ve yorumu iin SSPS paket program kullanlmtr. Yaplan almadan elde edilen verilerin incelenmesinde Tan (2006) tarafndan yaplan faktrlere ynelik gvenirlik katsays dikkate alnm, fakat lee ynelik genel gvenirlik katsays lm bu uygulama iin ayrca tekrarlanmtr. Gvenirlik lmlerinde Cronbachs Alpha katsays 0,95 olarak bulunmutur. Elde edilen sonu lein bu alma iin olduka yksek dzeyde gvenilir olduunu gstermitir. alma iin ayrca faktr analizi, alma uygunluu ve faktrlenebilirlik dzeyi belirleme lmleri de yaplmtr. Yaplan faktr analizinde maddelerin z deeri 1den byk 3 faktr altnda topland grlmtr. lein toplam varyans aklama oran ise %50,92 olarak bulunmutur. lee ynelik KMO (Kaiser-Meyer-Olkin) rneklem uygunluu testi sonucu 0,96 113
olarak bulunmutur. lein Bartletts faktrlenebilirlik dzeyi ise p<.001 dzeyine gre (Bartletts Test of Sphericity 2 = 7650,13 p = .000) anlaml bulunmutur. Bu sonu lein ok deikenli ve normal dalml olduu ve kullanlan rneklemin faktr analizine uygun olduu sonucunu desteklemektedir. Kullanlan lee ynelik verilen cevaplarn normal dalma uygun olup olmadna ynelik deerlendirmelerde normallik dalm testi yaplm ve sonularn normal dalma uygun olduu anlalmtr. Normal dalma uygun olmas sebebiyle parametrik testler uygulanmas uygun grlmtr. rencilerin verdikleri cevaplarn snf ve blm deikenine gre llmesinde t testi ve Anova testi gerekletirilmitir. Yaplan lmlerde anlamllk dzeyi p<0,001 olarak alnmtr. BULGULAR retmen adaylarnn mesleki kayglarna ilikin elde edilen bulgular bu blmde tablolar halinde ve aratrma sorularna gre alt balklar halinde analiz edilerek yorumlanmtr. GMK: Grev - Merkezli Kayglar, MK: renci Merkezli Kayglar, BMK: Ben - Merkezli Kayglar 1. retmen adaylarnn mesleki kayglar snf (1-2-3-4.snf) bakmndan farkllk gstermekte midir? Tablo 2: Snf Deikenine Gre rencilerin Kayg Dzeylerinin Karlatrmas Faktrler F1 GMK Snflar Birinci snf kinci snf nc snf Drdnc snf Birinci snf F2 MK kinci snf nc snf Drdnc snf Birinci snf F3 BMK kinci snf nc snf Drdnc snf N 105 85 102 91 105 85 102 91 105 85 102 91 1,90 2,27 2,52 3,10 2,11 2,39 2,61 3,27 1,93 2,27 2,43 3,04 0,84 ,000 0,82 ,000 0,87 ,000 SS Sig.
Tablo 2 incelendiinde lei oluturan 3 ana faktre ynelik anlaml bir fark olutuu gzlenmektedir. Faktrler ierisinde p<0.05 dzeyine gre oluan anlaml farkn gruplar boyutunda art gsterdii anlalmaktadr. Ortalama ( ) deerleri incelendiinde oluan farkn 4. snflar ynnde olduu ve snf ykseldike deerin artt grlmektedir. Bu duruma gre oluan mesleki kaygnn 4. snflarda kendini gsterdii ve snf dzeyi arttka kaygnn da artt sonucu ortaya kmaktadr.
114
2. retmen Adaylarnn Mesleki Kayglar bran (Resim-i ve Mzik) bakmndan farkllk gstermekte midir? Tablo 3: Bran Deikenine Gre rencilerin Kayg Dzeylerinin Karlatrmas Faktrler F1 GMK F2 MK F3 BMK Program Resim Mzik Resim Mzik Resim Mzik N 234 149 234 149 234 149 2,41 2,43 2,55 2,63 2,40 2,41 SS 0,82 0,93 0,79 0,87 0,81 0,90 p ,098 ,037 ,080
Tablo 3e gre bran deikenine ynelik anlaml farklln yalnzca renci merkezli kayg faktrne ynelik gerekletii anlalmaktadr. Yalnzca 2. faktr ynnde p<0,05 dzeyine gre gerekleen farkn Mzik retmenlii rencileri ynnde olduu grlmektedir. Bu duruma gre Mzik retmenlii program rencilerinin renci merkezli kayglarnn ksmen daha fazla olduunu sylemek mmkndr. Dier faktrlerde gruplar arasnda anlaml bir fark olumam, kayg dzeyleri eit oranlarda gereklemitir. SONU ve TARTIMA Yaplan almada rneklem grubunu oluturan rencilerin mesleki kayg dzeylerinin snf deikenine gre artmakta olduu sonucu ortaya kmtr. Analiz sonularnda elde edilen bulgular, retmen adaylarnn retmenlik mesleine yaklatklarn hissettike mesleki kayg dzeylerinin arttn gstermitir. Resim-i ve Mzik retmeni adaylarnn cevaplar karlatrldnda, grev merkezli ve ben merkezli kayg boyutunda eit dzeyde olduklar, renci merkezli kayg boyutunda ise Mzik retmenlii rencilerinin daha kaygl olduu anlalmtr. Genel olarak balkdnda blm ilikisine oranla, snf dzeyi ilikisinin daha etkin olduu grlmtr. Bu durumda kayg dzeyi ve kaygnn artnda snf deikeninin blm deikenine gre daha belirleyici olduu anlalmaktadr. Elde edilen bulgular deerlendirildiinde, rencilerin son snf dzeyinde retmenlik uygulamas ve snf ii uygulamalar ieren eitli dersler alm olmasnn sonular zerinde etkili olduu sylenilebilir. retmen adaylarnn gerek grev merkezli, gerek ben merkezli, gerekse renci merkezli kayglarnn retmenlik mesleine yaklatka artmas doal bir sonutur. retmen adaylarnn kayg dzeylerinin snf arttka ykselmesi, kaygy oluturan etmenlerin de snf ykseldike kendini gsterdii dnlebilir. Snf dzeyi ykseldike artan kayg dzeyi, st snflarda kaygnn normalin zerinde seyredebileceini gstermektedir. Normalin zerindeki kayg bireyleri olumsuz ynde etkileyebileceine gre, st snflardaki kayg dzeyinin drlmesine ynelik almalarn yaplmas gereklidir. Ayrca dk kaygnn da dk motivasyona sebep olabilecei gz nne alndnda; st snflardaki yksek kayg ile alt snflardaki dk kaygnn belirli dzeye ekilerek belirli bir dengenin oluturulmasna allmaldr. Bu amala yaplacak almalardan birisi, kaygya neden olduu dnlen ve son snfta ylma gsteren mesleki uygulama ieren derslerin snflara gre dengeli olarak datlmas olabilir. Mesleki kaygnn kontrol edilmesinde etki olan yntemlerden biri de retmen adaylarna rehberlik edebilecek bilgilerin ve danmanln yaplmas olarak dnlebilir. Birinci snftan itibaren retmenlik meslei ve retmenlik becerilerini gelitirmeye ynelik bilgilendirilen ve bu yolla desteklenerek motivasyonu arttrlan rencilerin, ilerleyen aamalarda yksek kayg sorunu yaamalarnn nne geilmesi mmkndr.
115
KAYNAKA AKGN, A. GNEN, S. AYDIN, M. (2007). lkretim Fen Ve Matematik retmenlii rencilerinin Kayg Dzeylerinin Baz Deikenlere Gre ncelenmesi, Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi www.e-sosder.com ISSN:1304-0278 6(20), 283 299. ATANAL, A. (2000). retmenlik Mesleine Giri veya Nasl Bir nsan? Ankara: 20 Mays Eitim Kltr ve Sosyal Dayanma Vakf Yayn:3 AYDIN, E & DLMA, B. (2004). Eitime likin eitlemeler (Ed:Musa Grsel), Konya: Eitim Kitabevi BATRK, R. (2007). Kamu Personeli Seme Snavna Hazrlanan retmen Adaylarnn Snav Kayg Dzeylerinin ncelenmesi, Frat niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 17(2), 163176. BOZANOLU, . (2005). Bilisel Davran Yaklama Dayal Grup Rehberliinin Gdlenme, Benlik Saygs, Baar ve Snav Kaygs Dzeylerine Etkisi, Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi Dergisi, 38(1), 1742. DEMREL, . (2001). Eitim Szl, Ankara: Pegem A Yaynclk NAEA (National Art Education Association). (1994). The National Visual Arts Standarts, Reston:1916 Association Drive OSBORNE, M. S., KENNY, D. T. & HOLSOMBACK, R. (2005). Assessment of Music Performance Anxiety in Late Childhood: A Validation Study of the MPAI-A, International Journal of Stress Management, 12(4), 312-330. ZGAN, H. BALKAR, B. ESKL, M (2008). Eitim Fakltesi rencileri Tarafndan Snfta Alglanan Stres Nedenleri Ve Kiisel Deikenlerin Strese Olan Etkisi, Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, www.esosder.com ISSN:1304-0278 7(24), 337-350. SABAN, A. KORKMAZ, . AKBALI, S. (2004).retmen Adaylarnn Mesleki Kayglar, Eitim Aratrmalar, 5(17), 198 209. SNMEZ, V. (1994). Program Gelitirmede retmen Elkitab, Ankara: An Yaynclk TAIN, . (2006). Beden Eitimi Ve Spor Yksekokulunda Okuyan retmen Adaylarnn Mesleki Kayg Dzeylerinin Baz Deikenler Asndan ncelenmesi, Kastamonu Eitim Dergisi, 14(2), 679 686. LGEN, G. (1995). Eitim Psikolojisi, Ankara: Lazer Ofset Matbaa Tesisleri YILDIRIM, . (2000). Akademik Baarnn Yordaycs Olarak Yalnzlk, Snav Kaygs Ve Sosyal Destek, Hacettepe niversitesi Eitim Fakltesi Dergisi, 18, 167 176. Ek 1: RETMEN ADAYI KAYGI LE Deerli retmen Aday: Bu lein temel amac, retmenlik mesleine ilikin sahip olduunuz eitli kayglar ortaya karmaktr. Yakn gelecekte retmen olacanz dndnzde en ok kayglandnz durum nedir? Unutmaynz ki, lekte yer alan sorularn doru veya yanl cevaplar sz konusu deildir; nk her retmen adaynn kayg duyduu durum farkldr. Ltfen lekte yer alan her bir ifadenin sizi u anda ne kadar kayglandrdn aadaki beli dereceleme leine gre belirtiniz. 1 = Kayglanmyorum 2 = ok az kayglanyorum 3 = Ksmen kayglanyorum 4 = Olduka kayglanyorum 5 = ok az kayglanyorum
116
Gzel Sanatlar Eitimi Blm rencilerin Mesleki Kayg Dzeylerinin ncelenmesi 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 Acaba etkili ve verimli ders planlar hazrlamak iin gerekli olan zaman bulabilecek miyim? Acaba etkin bir snf ynetimi iin yeterli bilgi ve beceriye sahip olacak mym? Acaba farkl yollarda renen rencilerin ihtiyalarna kendimi adapte edebilecek miyim? Acaba hem retime hazrlk yapmak hem de dinlenmek iin yeterli zaman bulabilecek miyim? Acaba her gn ok sayda renciyle uraabilecek miyim? Acaba kaliteli ders planlar hazrlamak iin yeterli bilgi ve beceriye sahip olacak mym? Acaba okuldaki bran retmenlerinden veya dier uzmanlardan yeterli yardm alabilecek miyim? Acaba okuldaki dier retmenler yetersiz olduum alanlarn farkna varacaklar m? Acaba okuldaki meslektalarm retmenliim bakmndan benim yetersiz olduumu dnecekler mi? Acaba okuldaki meslektalarmn bana olan sayglarn kazanabilecek miyim? Acaba okuldaki retim programnn dna kabilecek miyim? Acaba rencilerimde kendine gven ve baar duygularn gelitirebilecek miyim? Acaba rencilerimde renmeye kar olumlu tutum gelitirebilecek miyim? Acaba rencilerimi objektif olarak deerlendirebilmek iin yeterli zaman bulabilecek miyim? Acaba rencilerimi renmeye motive edebilecek miyim? Acaba rencilerimin beslenme ve salk problemlerinin renmelerini nasl etkilediini anlayabilecek miyim? Acaba rencilerimin davranlarn etkileyebilecek psikolojik ve kltrel farkllklar anlayabilecek miyim? Acaba rencilerimin snftaki kurallar dorultusunda davranmalarn salayabilecek miyim? Acaba retim ile ilgili ok fazla ile veya sorumlulukla ba edebilecek miyim? Acaba retim programnn deimezlii ile baa kabilecek miyim? Acaba retmenlerden beklenen ok sayda standartlar karlayabilecek miyim? Acaba snfm ok kalabalk olursa, rencilerle ba edebilecek miyim? Acaba snfmda benim sorumlu tutulacam utan verici bir olayla kar karya gelecek miyim? Acaba snfmda ok grlt olduunda, okul mdr hakkmda ne dnecek? Acaba snfmda renme gl eken rencilerimin problemlerini tehis edebilecek miyim? Acaba snfmda srekli sorun karan rencilerle baa kabilecek miyim? Acaba snfmda yneticiler tarafndan gzleniyorken baarl olabilecek miyim? Acaba snfmdaki baz rencilerin neden yava rendiklerini anlayabilecek miyim? 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
M.Kayhan KURTULDU Abdullah AYAYDIN 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5
117
Gzel Sanatlar Eitimi Blm rencilerin Mesleki Kayg Dzeylerinin ncelenmesi 29 30 31 32 33 34 35 36 Acaba snfmdaki her rencinin zihinsel ve duygusal geliimine rehberlik edebilecek miyim? Acaba snfmdaki her renciye kendi potansiyelini kefetmesi ve gelitirmesi iin yardm edebilecek miyim? Acaba snfmdaki rencilerin bana olan sayglarn kazanabilecek miyim? Acaba snfmdaki rencilerin beni sevmelerini salayabilecek miyim? Acaba snfmdaki rencilerin bireysel ilgi ve ihtiyalarn karlayabilecek miyim? Acaba snfmdaki rencilerin sosyal ve duygusal ihtiyalarnn farkna varabilecek miyim? Acaba snfta retim iin sahip olduum zaman etkin olarak kullanabilecek miyim? Acaba veliler retmenliim bakmndan beni yeterli grecekler mi? 1 1 1 1 1 1 1 1
M.Kayhan KURTULDU Abdullah AYAYDIN 2 2 2 2 2 2 2 2 3 3 3 3 3 3 3 3 4 4 4 4 4 4 4 4 5 5 5 5 5 5 5 5
118
Antik Lykaoniada Ynetim ve ehirleme Mehmet KURT zet: Klsik ada, Konya ve Karaman iine alan blgeye Lykaonia denilmektedir. Lykaonia adnn ise, Hititler dnemindeki Lukkadan kaynakland kabul edilir. Antik yazarlarda Lykaoniaya ilikin olarak ok deiik snr tanmlamalar verilmektedir. Bunun en nemli sebebi, blgenin Dalk Kilikya, sauria, Pisidia ve Kappadokia gibi ynetilmesi g blgelerin merkezinde yer alm olmasdr. Romallar, btn Anadoluda olduu gibi Lykaonia iin de dolayl ynetimi tercih etmilerdi. Yerel ailelerden semi olduu nderleri, yerli kltler arasndaki zlme ve ayrlma eilimleri karsnda destekliyorlard. Augustus, Anadolunun orta ve gneyinde temel grevi evredeki da kabilelerine kar bekilik etmek olan koloniler kurdu. Bununla birlikte Augustus, hi kent kurmam, blgenin kentlemesi daha sonraki Roma imparatorlar, Tiberius ve zellikle de Klaudius zamannda gereklemitir. te bu makalenin amac, antik kaynaklar nda Romann Lykaonia blgesindeki siyasal dzenlemeleri ve blgenin ehirleme srecine etkilerini gzler nne sermektir. Anahtar Kelimeler: Lykaonia, Konya, Karaman, Lystra, Ynetim, ehirleme Administration and Civilisation In Ancient Lycaonia Abstract: In the classical era, the region covering Konya and Karaman is called Lycaonia. The name Lycaonia is thought to originate from Lukka in Hittites times. The ancient authors describe various borders for Lycaonia. The most important reason for that is its location in the center of a region difficult to rule consisting Cilicia Trachea, sauria, Pisidia and Cappadocia. Romans, like in every part of Anatolia, preferred an indirect rule in Lycaonia, too. They were supporting the local rulers against the tendencies of the native cults for disengagement and seperation. Augustus, established colonies, whose main duty was to watch the mountain tribes in the central and southern Anatolia. However, Augustus had never built a city, the urbanization was in the times of later Roman rulers, Tiberius and especially Claudius. Thus, the aim of this article is to show the political arrangements of the Romans in Lycaonia in the lights of ancient sources and the effects of the region in the urbanisation process. Key Words: Lycaonia, Konya, Karaman, Lystra, Administration, Civilisation GR Klsik ada Konya ve Karaman iine alan blge iin kullanld anlalan Lykaonia adnn, Hititler dnemindeki Lukkadan kaynakland ileri srlmektedir (Bahar, 1999: 5; Raimond, 2004: 100, 131)1. Lykaonia adnn kkeniyle ilgili olarak, kelimenin asl eklinin Lukkawana olduu, Lukkallar ya da Lukka lkesi anlamna geldii eklinde deerlendirmeler de yaplmtr (Umar, 1982: 125; 1993: 524; Bryce, 1992: 121). Luwiler, M.. III. Binyldan Helenistik dneme kadar blgede varlklarn srdrmlerdir. Klasik, Helenistik ve Antik dnem yer adlar zerine almalar, Lykaoniann gneyinde Lykia, Dalk Kilikya ve sauria Blgelerinin nemli Luwi merkezleri olduunu ortaya koymutur (Houwink ten Cate, 1961: 192 vd). Antik ada Lykaoniann batsnda Phrygia Paroreus (=Dou Phrygia), dousunda Laranda (=Karaman) ve Kybistra (=Ereli), gneyinde Antik sauria, Homanades ve Dou Pisidia yer almaktadr (Bahar-Koak, 2005, 8) [Harita]2. Lykaonia Blgesi, Anadolunun merkezinde bulunmasndan dolay kltrel bir younluk ve eitlilie sahip olmu, sz konusu eitliliin blgenin ynetim ve ehirleme srecinde de yaand grlmtr. Kilikia Trakheia (=Dalk Kilikya), sauria, Pisdia ve Homanadeis lkesi gibi Antik an sorunlu blgelerine yakn olduu iin,
1
Yrd. Do. Dr., Karamanolu Mehmetbey niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blm. Kbrs kral ve Msr firavunu arasndaki mektuplamalardan Lukkalarn sadece Anadoluda deil, Eski n Asya tarihinde de nemli roller stlendikleri anlalmaktadr. Lukkalarn kullanm olduu Likenin yaylm sahas ve Luwice ile benzerliklerinden hareketle Lukka lkesinin yeri, snrlar ve tarih corafyas konusunda detayl bilgi iin bkz. Tritsch, 1950: 497; Memi, 1994: 269 vd.; Raimond, 2004: 98 vd. 2 Haritann hazrlanmasnda Bekle-Restle, 1978-1980: 3ten faydalanlmtr.
119
Antik Lykaoniada Ynetim ve ehirleme
Mehmet KURT
Romann sz konusu blgelerle ilgili dzenlemelerinde u veya bu ekilde Lykaonia blgesi de yer almtr. Ayrca Roma ynetiminin blgeyle ilgili politik ve idar dzenlemeleri ehirleme anlaynda da etkili olmutur. Helenistik ve Roma dnemi blge ynetim anlay ve idari yaplanmasnn esaslarna gemeden nce, antik yazarlarda blge ile ilgili bilgilere ksaca bir gz atmann yararl olaca kanaatindeyiz. LYKAONIA BLGESNN SINIRLARI Lykaoniadan ilk sz eden, Pers prensi ve Lydia satrab Gen Kyrosun isyan mnasebetiyle Ksenophon olmutur. Yazarn Anabasis adl eserinde (I 4-19), blgeyle ilgili olarak u ifadeler yer almaktadr: Sonra Kyros, gnlk yryle, yirmi fersenk (yak. 110 km) yol alp, Phrygiann son ehri koniona (=Konya) vard. Orada gn kald. Sonra Lykaonia iinde be gnde otuz fersenk ilerledi. Buras dman bir lke olduundan, Yunanllarn yama yapmasna izin verdi. Oradan Kilikia kraliesini, yanna Menonu ve Menonun askerlerini katarak en ksa yoldan lkesine gnderdi. Kendisi ise, ordunun geri kalan ksmyla Kappadokiada drt gnde yirmi be fersenk ap byk ve zengin bir ehir olan Danaya ulat. Orada gn kalnd. Bu sre iinde Kyros, kraln erguvan rengi elbise giyme hakk tannm nedimi Pers Megapherneyi ve ihanetle sulad airet reisi bir subay ldrtt. Sonra Kilikiaya girmeye urald. Kilikiaya ancak bir arabann geebilecei, ok sarp ve biraz direnmeyle karlalan bir ordunun amas imknsz bir yoldan giriliyordu. Ksenophonun bu ifadelerinden blgenin snrlar ve tarih corafyas konusunda bir takm sonulara ulamak mmkndr. Aka anlalaca zere, Orta Anadolunun gneyinde yer alan antik Lykaoniann batsnda Phrygia yer almaktayd. Ksenophonda konion, Phrygia ile Lykaonia arasnda bir snr ehri olarak gsterilmesine ramen, daha sonraki kaynaklarda hep Lykaonia ierisinde saylmtr (Darkot, 1997: 843). Ayrca Roma ve Bizans egemenlii alarnda sauriann kuzey blmnde gsterilen Lykaonia, genellikle sz konusu blgeyle birlikte anlmtr. yle ki Pisidia ile Lykaonia arasndaki ana yoldan 21 km ierideki Dinek Kynden itibaren antik alarda sauria ad verilen blge balamaktadr (Freely, 2002: 143)3. O halde Lykaonia gneyden Kilikia Trakheia (=Dalk Kilikya) ve Toroslarla evriliydi. te yandan, blgenin koniondan dnda, bir dier nemli merkezi olduu anlalan Laranda (=Karaman), Sicilyal Diodorosun eserinde sauria adn tayan blgenin merkezi olarak gsterilmektedir. nk Diodoros (XVIII 22, 18)ta Laranda, her iki saura (saura Nova ve saura Vetus) ile birlikte Perdikkas ve Philippos tarafndan yamalanan sauria ehirlerindendir. Ptolemy, Savatra (=Yalbayat), Lystra (=Hatunsaray) ve sauradan oluan ehri, sauria blgesinde aramaktadr. sauray Kilikya ve Lykaonia arasndaki geide yerletiren antik yazar, snrlar iin Kilikia Trakheiadan Derbe (=Kertihyk)ye ve Koralis Gl (=Beyehir Gl)ne kadar uzanan ok geni bir tanmlama verir (Carmody, 1972: 33). Strabon ise, saura olarak iki ehirden sz eder ve ondan biraz daha ilerideki Derbeden sonra Kappadokiay gsterir. Ayrca Strabon (XII 6, 1-3), Toros yaknlarnda bulunan saurike de Lykaoniaya aittir eklindeki ifadesiyle, sauriay Lykaoniann bir vilayeti, bir eklentisi gibi yansmaktadr. yleyse Strabon zamannda Lykaonia ve sauria sahalar bir ynetim altnda birlemilerdi. Ayrca her iki vilayetin gney snrnn Toros Dalar olduu anlalmaktadr. Strabondan sonra yaam olan Pliny (V 94), verilen bu snrlamann tersine saura, Clibanus4 ve Lalassis (=Mut evresi) ehirlerinden sz ederek, zamann yazarlarn Homonadeinler milletini zikretmeden getikleri gerekesiyle sulamaktadr. Yine ayn antik yazar, sauria ile komu ve snrda olan bu milletin ierlerde Homona adnda bir bakenti olduunu da belirtir. Blgenin dou snrna gelince; Strabonda (XII 6, 1) bu yndeki snr konusunda u bilgiler yer alr:
sauria genel olarak Kilikia Trakheia (=Dalk Kilikya) ile Lykaonia arasna yerletiriliyor ve bu dalk blgenin sakinleri, ayrm gzetilmeksizin Toroslular, sauriallar ve Kilikyallar olarak adlandrlyorlard (Casabonne, 1999: 81). Strabon (XII 6, 2), Koralis (=Beyehir Gl) ve Trogitis (=Seydiehir Gl) gllerlinin ikisini de Lykaoniada gstermektedir. sauria Blgesi, H. Bahar tarafndan doktora tezi olarak allmtr. Blge hakknda ayrca bkz. Bahar, 1995: 219-241; 1996: 51-91. 4 Plinynin ifadelerinden sauria blgesi ierisinde yer ald anlalan kentin, kesin yeri maalesef belirlenememitir. R. Syme (1986: 163), Clibanusun Ermenekin daha nceki isimlerinden birisi olduu eklinde gr ifade etmitir. Clibanus hakknda ayrca bkz. Ruge, 1900: 22; Doanay, 2005: 8, 103.
120
Mehmet KURT
sz edilen blge, Kappadokia ile Lykaoniay Kilikia Trakheiadan ayran yerdedir ve blge hkim bir durumda uzanr. Lykaonilallarla Kappadokiallar arasndaki snr, Lykaoniallara ait Koropassos Ky ile Kappadokiallara ait Garsarua kenti arasndadr. Bu iki kale arasndaki uzaklk yz yirmi stadion kadardr. Strabon, Lykaonia-Kappadokia snrnn Lykaoniallara ait Koropassos Ky ile Kappadokiallara ait Garsarua (Aksaray) kenti arasndan getiini belirtmektedir. W. M. Ramsayn (1961: 380) Koropassosu Ptolemydeki Adapissosun bozulmu ekli olarak Aksaray ile Sultanhan arasna yerletirme nerisini doru olarak kabul ettiimiz zaman, Lykaonia snrnn Aksaray yaknlarna ve Tatta Gl (Tuz Gl)ne kadar ulat sonucuna ulalr. te yandan, bu ynde snr konusunda Strabon (XII 6, 3), saurikeye komu olarak gsterdii Derbenin Kappadokiaya en yakn lke olduunu bildirmektedir. saurikeyi sauria olarak dndmzde Kappadokia-sauria snrnn Derbe yaknlarndan gemesi gerekir. XX. yzyln balarnda Anadoluyu dolaan Fransz seyyh Ch. Texier (2002: 121), blgenin antika dou snr konusunda unlar kaydetmektedir: Tyana (=Kemerhisar) ehrini, sauria ve Lykaonia ehirlerinden ayran snrn, corafya asndan belirlenmesi mmkn deildir. nk bunlar, Romallar dneminde geniletilmi ve ok deimitir. Bizansllar zamannda yeniden bym ve nemli ehirler adn alarak, rnek olarak Homonada diye adlandrlmtr. Baz haritalar, sauria memleketini ta denize kadar gtrrler; gerekte bu memleket hibir zaman Karaman ve Tyana llerini ayran snrdan teye gitmemitir ve Tyana ehri srekli olarak Kappadokiadan saylmtr. Erelinin gneyi dalara kadar hep plaktr. ki saha arasndaki snr bu oluturur. O halde, kuzeyden Galatia ile snr tekil eden Lykaoniann dousunda Kappadokiann yer ald aktr. M. T. Cicero (Ad. Fam., XIV 5), imdiki Ereli/Karahyke eitlenen Kybistray Kappadokiada Kilikia snrna yakn ve Toros civar olarak gstermektedir. W. M. Ramsaya gre (1961: 348), Hasan Dann byk bir ksm Kappadokiada yer alyor, Kybistra (=Ereli)nn Lykaoniada olduuna phe olmamakla beraber, Kastabala5 muhtemelen Kappadokiada kalyordu. Ancak hi phesiz antik yazarlardan elde edilen bu snrlar idar snrlar olup sk sk deimitir. ANTK KAYNAKLAR IIINDA LYKAONIADA YNETM VE EHRLEME Byk skender ve Generalleri Ynetiminde Lykaonia M.. 333 ylnda Byk skender, ssos Savan takiben Kilikya Satraplna kral muhafzlarndan Nikanorosun olu Balakrosu tayin etti (Arrinanus II 12, 2; Casabonne, 2000: 89). Asl grevi, sauria ve Laranda ehirlerini kontrol altna almak olan bu satrap, M.. 324 ylnda Pisidiay zapt etmeye alrken, blge halknn isyan sonucunda ldrlmtr (Diodoros, XVIII 22, 1; Shaw, 1990: 217). Balakrosun piyasaya Pers karakterli iki seri gm para srd bilindiine gre blge, bir sre bamsz kalm olmaldr (Casabonne, 2000: 89 vd.). Balakrosun ldrlmesi zerine skender, generallerinden Perdikkas sauria ve Larandaya bir intikam seferi dzenlemekle grevlendirmitir. nk Kilikya satraplna balanm olan bu ehirler, satrapla kar isyan etmilerdi. Perdikkas iin, Trogitis Glne doru dalk blgeye girmeden ve saura Vetus gibi bir kaleyi kuatmadan nce, bir tedbir olarak koniondan Larandaya kadar olan ovann bitimindeki kk tepelerin kontrol altna alnmas uygun olacakt. Laranda, gneye doru Kilikia Tracheiann merkezine giden gzergh kontrol eden kaplara giden yol zerinde bir stratejik noktayd. Lykaonia ierisinde imparatorluun haberlemesini garantiye aldktan sonra Perdikkas, nce Laranday, sonra da sauray fethetti (Diodoros, XVIII 22, 1; Levick, 1967: 17). skenderin lmnden sonra generalleri arasnda yaplan paylamda Lykaoniann ierisinde yer ald blge, imparatorluk naibi seilen Antigonosa verilmiti. M.. 301 ylnda yaplan psos (=uhut) Savanda Antigonosun lm zerine Anadolu, Lysimakhosun payna dt (zsait, 1982: 82). Ancak stratejik nemi sebebiyle blge sk
5 Antik yazarlardan Plinyde (VI 3), bir Kappadokia ehri olarak geer. Strabon (XII 1,4; XII 2, 7), buradan iki defa ve Kybistra (=Ereli) ile birlikte sz etmi, bu iki ehri Tyana (=Kemerhisar)dan uzak olmayan, fakat Toroslara yakn bulunan bir yerde gstermiti. Bu bilgilerin nda W. M. Ramsay tarafndan (1961: 378), Erelinin bats ve Karamann dousunda Ayranc ilesine bal Ambar Kyne yerletirilmitir.
121
Mehmet KURT
sk el deitirmi, karklklar srekli devam etmitir. M.. 281 ylnda Kurupedion Savanda Seleukoslara yenilen Lysimakhos slalesi tarihe karnca, Lykaoniada da Seleukoslar hkimiyeti balamtr. Daha sonra SeleukosPtolemaios mcadelesine sahne olduu grlen blge, Seleukoslar idaresinde kald. Ancak M.. I. yzyla kadar sz konusu krallklar arasnda mcadeleye sahne olmutur. Roma Cumhuriyetinin Siyasal Dzenlemeleri ve Lykaonia Lykaonia Blgesi, bir sre sonra Seleukos kral III. Antiokhosun ynetimine gemitir. Ancak Roma ile imzalad Apameia Bar kararlar gereince Antiokhos, Sarpedon (=ncekum) Burnunun batsna geemeyecekti (Livius, XXXVIII, 38-39; Jones, 1971: 198). Seleukoslar kral imzalad sz konusu antlamayla Toroslarn bat yamalarndan Halys (Kzlrmak) Nehrine kadar olan btn topraklarn Romallara brakmt. Onun terk ettii yerlere Lykaonia blgesi de dahildi. Fakat daha sonra Bithynia kral Prusias, yapt antlamayla Romadan Phrygia, Mysia, Lydia ve Milyas ald. Bylece Torostan bu yana dalarn tepeleri snr oluturduundan kuzeyindeki ormanlk sahalar, Lydiallar ve Kariallar olduu kadar Lykaoniallar da iine alyordu (Texier, 2002: 288). Apameia Barndan sonra Roma, Anadoluda izledii politikann bir gerei olarak ald topraklar, Rodos ve Pergamon (=Bergama) gibi mttefiklerine brakt. Bu ekilde Lykaonia da Pergamon Krall idaresine gemi oldu. M.. 133 ylnda Pergamon kral III. Attalos (M.. 138-133)un vasiyetiyle Roma, Anadoluda daha etkin bir politika izlemeye balad. M.. 129 ylnda Manius Aquilius bakanlndaki on kiilik bir senato heyeti (=decem legati) tarafndan Provincia Asia (=Asia Eyaleti) kurulmutur6. Eyaletin oluum srecindeki dzenlemelerle, Phrygiann dousu, Kilikya, Kastabala, Kybistra (=Ereli-Karahyk), Derbe, Pisidia ve Pamphylia ile birlikte Lykaonia da Roma mttefiki olan Kappadokia kral Ariarathesin ocuklarna braklmtr (Mitford-Andrews, 1980: 1234-1235). Kolayca anlalaca gibi Pergamon Krallnn fakir ve ynetimi zor olan dou kesimi, Mysia, Lydia, Karia ve Phrygiann bir blmnden meydana gelen Asia Eyaletine dahil edilmemitir. Buralar, M.. 130 ylnda Aristonikos isyannn bastrlmasnda M. Perpernaya yardm eden mttefikleri arasnda paylatrlmtr (zsait, 1985: 70)7. M.. 103 ylnda Kilikya korsanlarna kar sava aan Marcus Antonius, ald emir dorultusunda kara ve deniz savalarnda korsanlar yendi (Tacitus, Annales, XII 62). Henz konsllk yapmad halde prokonsl olarak, Kilikyaya giden Marcus Antoniusa verilen grev, korsanlara kar yaplacak savan komutanlyd. Bu tarihten tam on yl sonra (M.. 92) Kilikya, daha sonra diktatr olarak nlenecek olan Sullann valilik yapt eyalet olarak anld. O halde Kilikya, ilk kez bu tarihte Provincia Cilicia adyla Roma eyaleti yaplm ve eyaletin ilk valisi de Sulla olmutu (Kaya, 2005a: 17)8. Eyaletin snrlar, Lykaonia zerinden Kappadokiaya kadar uzanyordu. Roma senatosu, M.. 78 ylnda P. Servilius Vatiay be yllk bir komuta yetkisiyle, Kilikyaya yollad. M.. 77 ylnda saurial kavimlere kar operasyonlara balad. Blgeyi ele geirerek Kilikya Eyaletine balayan Sevilius Vatia, sauricus unvann ald (Strabon, XIV, 3, 3; Syme, 1939: 300 dn. 4). Roma hkmeti, Servilius suricus tarafndan Kilikyann i blgelerinde kazanlan stratejik avantajlar kullanmak zere ie koyuldu. M.. 74 ylnda korsanlara kar zel bir komutanlk oluturulmutu. Servilius, saura Vetusa yaklamadan nce Lystra, Derbe ve saura Novay ele geirmi olmaldr. Zira saura Novann elileri sauricusa ulatnda, Lystra ya da Derbe silah brakmt (Syme, 1995: 212). Fakat muhtemelen Mithridates savalar nedeniyle Marcus Antonius yetersiz kalnca, korsanlk sorununu halletmek ve bat vilayetlerinde dzeni salama grevi, Pompeius Magnusa verildi (Syme, 1995: 213). Romal proconsul Pompeius, M.. 64-63 yllarnda Manila Yasasnn kendisine tand geni yetkiyle, Anadoluda istedii dzenlemeyi yapma hakkna sahipti. Pompeius, Hellen kentleri (=polis) modelinde kentler kurmak ve Romann Anadoludaki eyaletleri dnda kalan kesimlerini, Romallarn atayacaklar ya da onay verecekleri baml
6 7
Romann Anadoluda kurduu ilk eyalet iin bkz. Kaya, 2005a: 14 vd. Aristonikosun M.. 133 ylnda Pergamon Krall ve onun mttefiki Romallara kar Bat Anadoluda balatt kle isyan iin bkz. Malay, 1987: 36 vd.; Radt, 2002: 37. 8 Eyalet snrlar ierisinde korsanln merkez sahasn oluturan Kilikya ile birlikte, yine nemli korsanlk merkezleri durumunda olan Pamphylia, Pisidia, Phrygia ve Milyas yer almaktayd. O halde eyaletin ad tamamen kurulu amacndan kaynaklanmtr. Snrlarnn tam olarak belirlenememesinin sebebi, buradaki provinciann anlamndan kaynaklanmaktadr. Bu kelimenin eyalete gnderilen Romal proconsuln yetki alannn coraf snrlarn belirledii anlalmaktadr. Kilikya eyaletinin kuruluu ve snrlar konusunda detayl bilgi iin bkz. Syme, 1939: 299 vd.; Levick, 1967: 22.
122
Mehmet KURT
krallara brakmak esasna dayanan egemenlik politikasnn temelini de att9. Bu erevede Pompeius, VI. Mithridatesin lkesi Pontosun byk bir blmn Roma topra yaparak onu Bithynia Eyaleti ile birletirdi. Bu kralln Roma eyaletine dntrlmesiyle Anadolu yarmadasnn i kesimlerinin denizlerle balants byk lde koparlmt. Pompeius, M.. II. yzyln ikinci yarsndan beri Romallara sadakatle bal kalan Kappadokia kral I. Ariobarnazese ek topraklar vererek dllendiren, Kilikya Eyaleti ile Kappadokia Krall arasnda kalan Pamphyliann kuzeyindeki Lykaonia blgesini Derbeli Antipatere verdi. Muhtemelen i savalarn etkisiyle, Romann gz yummas sonucu ortaya km olan Antipaterin Lykaoniadaki krall, Derbe ve Laranday iine alan kk bir sahadan ibaretti (Magie, 1950: I 1313; Mitchell, 1993: I 32). Antik yazarlardan Strabon (XII, 6, 3), M.. I. yzyl sonlarnda blgenin siyasal ve idar durumu yannda tarih corafyasna da k tutan u bilgileri vermektedir: Isaurikenin yannda Derbe bulunur ve buras Kappadokiaya en yakn lkedir. Derbe, Tiran Antipatros Derbetesin kral ikametgh idi. Bu tiran Larandaya da sahipti. Fakat benim zamanmda Derbe ve her iki sauriada Amyntas10n elinde bulunuyordu. Amyntas, sauriay Romallardan ald halde Derbetese saldrya geerek onu ldrmtr. Amyntas, Eski sauria (=sauria Vetus/Zengibar Kalesi)y tahrip ettikten sonra ayn yerde kendisi iin kral bir ikametgh yapt. Fakat orada ina ettirdii surun tamamlanmasn gremedi, nk Homonadeis lkesini istila ederken, Kilikyallar tarafndan pusuya drlerek yakaland ve ldrld. Strabonun tanklndan anlalyor ki blgedeki beyler arasnda en gls ve dikkat ekicisi Derbeli Antipaterdir. Blge, Ciceronun Kilikya Eyalet Valilii grevine gidii srasnda da tarih bir rol oynam grnyor. Ciceronun sz konusu yolculuk srasnda kat ettii, konion (=Konya)dan Ereli nlerindeki Akgl yaknlarnda bulunan Lykaonia-Kappadokia snrna kadar olan etapla ilgili olarak maalesef ok fazla bilgiye sahip deiliz. Ancak Cicero, bu yolculuu srasnda blgenin yerli ve gl bir beyi olan Derbeli Antipaterin misafiri ve dostu olmutur (BelkeRestle, 1978-1980: 7). Antipater, M.. 51 ylnda Kilikya yolculuuna kt zaman, Derbe evresinde bir iktidar blgesi kurdu ve byk ihtimalle hkimiyet sahas Karada da iine ald. Uakta bulunan bir kitabe parasndan ve Ciceronun Q. Philippusa yazd mektuptan anlaldna gre, daha sonra Antipaterin Romallarla olan dostane ilikileri bozulmaya balamtr. Fakat buna ramen M.. 36 yl sonrasnda ortadan kaldrlncaya kadar hkimiyeti altndaki blgeyi ynetmeyi baarmtr (Belke-Restle, 1978-1980: 9). Ciceronun valiliinden sonra eyaletin kalan ksmlarnn da Ptolemaioslarn elinde bulunan Kbrsa balanmasyla, Kilikya Eyaleti ortadan kalkt. M.. 40-39 yllarnda Marcus Antoniusun Anadoluyu yeniden dzenlemesi srasnda blgenin nemli rol oynad anlalmaktadr. Anadoluyu siyasal olarak yeniden yaplandran Antonius, Galatia kral Deiotarosun torunu Kastoru Galatia kral olarak atad. Ayrca Caesara kar Philippi Savana katlan Deiotarosun generali Amyntas ile Laodikeal (=Goncal) Zenonun olu Polemoya kral unvann verdi. Amyntasn krall, Phrygia Paroreia11, Pisidia ve Kilikyann bir kesimini iine alrken; Polemoya braklan krallk, bakenti konion (=Konya) olmak zere Lykaonia Ovasn, Toros Dalarn aan geitleri ve zellikle Kilikya kaplarn kapsad (Kaya, 2005b: 146)12. Antoniusun baml krallar atamasnn tek nedeni, onlarn Philippi Savandaki hizmetleri de deildi. Muhtemel Parth saldrlarna kar tampon bir blge oluturma ihtiyac, bu baml krallarn atanmasnda hi phesiz nemli bir rol oynamt. Bu adan bakldnda Perilausun olu Derbe ve Laranda hkimi Antipatere verilen rol de olduka nemli olmalyd. nk M.. 40 ylnda Partlara kar Kilikya kaplarn savunma grevi ona verilmiti (Syme, 1939: 328). Ayrca sz konusu krallarn grevlerinden birisi de Toros blgesindeki kabilelerin kontroln salamakt (Kaya, 2005b: 146). Grlyor ki Antonius, Anadoludaki siyasal dzenlemeleri srasnda geleneksel Roma politikasnn bir gerei olarak Anadoluda verimli kaynaklara sahip olmayan ve ynetimi sorunlu sahalar, baml krallklara brakmt. Yine kaynaklardan anlaldna gre Antonius, Karada yneten ve muhtemelen Badada
9
Pompeiusun Anadoludaki siyasal dzenlemeleri konusunda bkz. Kaya, 1998: 163 vd. Galatia kral Deiotarosun zel ktipliini yapm olan ve Romann Anadoluda kurduu yeni dzende son derece etkin rol oynayan Amyntas iin bkz. Brandis, 1910: 549; Magie, 1950: II 1282 dn. 16-17; Kaya, 2005: 147 vd. 11 Phrygiann gneyindeki Pisidia boyunca doudan batya doru uzanan blmdr. Bu konuda bkz. Strabon, XII 8, 13-14. 12 Antoniusun M.. 40-39da atam olduu baml krallklar ve snrlar konusunda bkz. Magie, 1950: I 433 vd.; Mitchell, 1993: I 38.
10
123
Mehmet KURT
kaleyi yaptran Amyntas ile Polemoyu dier beylerden stn tutmu, bu ekilde blgenin ynetimini birletirmi oluyordu (Belke-Restle, 1978-1980: 11). Ancak Galatia kral Kastorun lm nedeniyle, Antoniusun Anadoludaki bu siyasal yaplanmasnn mr pek ksa olmutur. M.. 37/36 ylnda Anadoludaki baml krallklarn hkmedecekleri lkelerin snrlarn yeniden belirleyen Antonius, bu kez Anadolu topraklarnn en byk payn Amyntasa vermitir. Amyntasn Galatia kral atanmasyla kralln snrlar, gneyde Akdenize kadar ulamtr. Zira Antonius, M.. 40/39 yllarnda balam olduu topraklar Amyntastan geri almad gibi, Lykaoniay ve Pamphyliann Sideyi de iine alan bir kesimini onun krallna eklemiti. Bu ekilde Amyntasn krall, kuzeyde asl Galatia, gneyde Pisidia ve Dou Pamphylia; douda ise Lykaonia ve sauriay kapsyordu (zsait, 1985: 82 dn. 401). te yandan, balangta Polemonun Kilikya zerindeki hkimiyeti sadece Kilikia Trakheia (=Dalk Kilikya) ile snrlandrlmtr. nk Kilikia Pedias (=Ovalk Kilikya), bu zamana kadar Suriye Eyaletine balyd. Bu sre zarfnda Antipaterin Derbeden baka hangi blgelere hkmettiini belirlemek olduka gtr. Burada bilemediimiz bir konu da nceleri Romallarla anlamazla dt Larandaya ne zaman sahip olduudur. Ancak M.. 39 ylndaki dzenlemeler srasnda ele geirdii tahmin edilmektedir (Belke-Restle, 1978-1980: 11). Btn bunlarn sonucunda blgede merkez bir otoritenin olmad anlalmaktadr. Antipater, Pompeius ve Antonius arasndaki otorite boluundan faydalanmak suretiyle, muhtemelen snrlarn Olba Tapnak Krall snrlarna yani Orta Dalk Kilikyann i kesimlerine kadar geniletmitir (Syme, 1939: 310). Bu durumda onun hkimiyet sahasnn sauria blgesinin dou ksmyla Toros eteklerine kadar olan blgeyi iine ald anlalmaktadr. sauriann bats, Polemonun elinde bulunmaktayd. Antipaterin byle bir giriimde bulunmasnn temelinde, gvenliin yannda denize ulama abas gibi nedenlerin yatm olabileceini dnmekteyiz. Zira byle bir hareketle hem Sertavul Geidini ve hem de sauriann dou ksmndaki geitleri kontrol altna alm olacakt. Bu tr giriimler asndan, kydan platoya ve platodan kyya durum pek farkllk gstermemektedir. Kilikia Trakheia (=Dalk Kilikya) adndan da anlalaca gibi olduka engebeli bir araziye sahip olup, korsanla son derece elverili bir yerdi13. Toros silsilesinin nnde yerlemi insanlar bu uralar ierisindeyken, dalarn arkasndaysa topra ileyen insanlar yerlemilerdir. Bu topraklar kolayca igal edilebilecek yerler olduu iin srekli kontrol altnda tutulmalydlar. Benzer ekilde, Polemonun da ynetimi altndaki Kilikya blgesinin snrlarn, tehlikelerden korumak amacyla Toroslarn kuzey uzantlarna kadar genilettii bilinmektedir. Ancak bilinmeyen konu, Polemoya Lykaoniann hangi llerle ve neye gre verildiidir. nk Konya ve evresini de onun ynettii bilinmektedir (Strabon, XII 6, 1). Bundan dolay Karadan Polemonun hkimiyetinde olduunu tahmin edebiliyoruz. Romadaki Savalar srasnda Kilikya Eyaleti paralanm ve feshedilmiti. Roma hkmeti, artk Anadoluda proconsul yerine yerli bir prens yani Galat kral Amyntas tarafndan temsil edilmeye balanmt. Amyntas, M.. 31 ylndaki Actium Savana Antoniusun yannda katlmasna ramen, ihanet ederek Octavianus tarafna gemitir. Savatan sonra, Roma Cumhuriyetinin tek adam olan Octavianus (=Augustus), da Anadoluyu yeniden yaplandrmak iin bir takm siyasal ve idar dzenlemeler yapmtr14. Augustus, Amyntasn krallna ve mevcut topraklarna dokunmad gibi, sauriay ve M.. 36 ylndan beri Kleopatra tarafndan ynetilen Dalk Kilikyay da kendisine balamak suretiyle dllendirmitir. Bylece Yozgattan Manavgata kadar uzanan bir blgeye hkim olduu anlalan Amyntasn Sidede adna sikke bastrd bilinmektedir (Head, 1911: 747; Atlan, 1975: 575 vd.). Augustusun Amyntasn snrlarn bu kadar geniletmesine gz yummasnn tek nedeninin son savataki yardm iin duyulan minnettarlk olmad anlalmaktadr. Dier krallar cezalandrlrken Amyntasn dllendirilmesi, Romann Anadolu ynetiminde ona yklenecek misyonla ilgili olmaldr. nk Augustus tarafndan Amyntasa bata Pisidia ve sauria blgeleri olmak zere, krallk ierisindeki ba edilmesi zor kabilelerin etkisiz hale getirilmesi grevi verilmiti (Syme, 1948: 571; Kaya, 2005b: 148).
13
Nitekim bu blgenin halk, klsik kaynaklarda korsanlk faaliyetlerinin bir sonucu olarak Kilikyallar ya da sauriallar diye ayrlmakszn Toroslular olarak adlandrlmlardr. Zira burada Hititlerden balayarak Ge Roma ana kadar korsan faaliyetlerine rastlanmtr. Dalk Kilikya ve sauria blgelerinde korsanlk faaliyetleri konusunda geni bilgi iin bkz. Shaw, 1990: 238-270; Lewin, 1991: 167-181. 14 Galatia kral Amyntas ve Kappadokia kral Arkhaleos dnda Antonius tarafndan oluturulan btn baml krallklara son verilen bu dzenlemeler konusunda bkz. Cassius Dio LI 2; Strabon XIV 5, 6; Magie, 1950: I 434.
124
Mehmet KURT
Galatia Krall, kuzeydeki asl Galat lkesi dnda, sauria, Kilikia Pedias (=Ovalk Kilikya), Kilikia Trakheia (=Dalk Kilikya), Pamphylia, Lykaonia ve Byk Phrygiann bir blmn iine alyordu ki asl sorunlu blgeler buralard. Antonius ve Octavianus iin kralln bu kesimine hkmetmek yerine Amyntasa brakmak daha aklc bir yoldu. nk buralarda Homonadeisler bata olmak zere itaat altna alnmas zor bir takm kabileler yerlemilerdi. Blgenin fethine muhtemelen Kremna (=amlk Ky)y ele geirmekle balayan Amyntas, douya ynelerek Derbeli Antipater ile savat. Antipater, hem sava hem de hayatn kaybetti. Laranda ve Derbeyi ele geirip tahrip etti. Antipaterin Derbedeki kraliyet sarayn ykarak, burada kendisi iin bir kraliyet saray ina ettirmeye balad (Syme, 1995: 213; Kaya, 2005b: 150). Amyntas, Tiran Antipatrosa ait kaleleri ele geirdikten sonra, Eski sauria (saura Vetus/Zengibar Kalesi)da kendisine kral bir ikametgh yaptrm, grkemli bir sur inasna balamtr. Bundan sonra asker harekatlarn Kilikia Trakheia, Pisidia ve Phrygia Paroreia blgelerinde younlatrmtr (Ballance, 1957: 147 vd.; Arslan, 2000: 180). Bu balamda M.. 30-25 yllarnda, Trogitis Gl (=Sula Gl) evresindeki geni arazilerde, Dou Pisidia ve Toroslarda yaayan inat bir kavim olan Homanadlarn zerine yrmtr. Fakat ldrd eflerden birisinin kars tarafndan pusuya drlerek ldrld (zsait, 1985: 83 vd.; Mitchell, 1993: I 41)15. Roma mparatorluk (Principatus) Ynetiminde Lykaonia Blgesi Blge, Amyntasn lm zerine bir kez daha karklk ierisinde kalmtr. Amyntas, ok byk bir toprak brakmt. Onun beklenmedik lm zerine Romada Principatus (mparatorluk) dneminin kurucusu Augustus, krall Amyntasn ocuklarna brakmad ve Provincia Galatia (=Galatya Eyaleti)ya dntrlmesine karar verdi (Cassius Dio, XLIII 26.3; Levick, 1967: 29). Bylece Marcus Lollius tarafndan Romann Anadoludaki ilk imparator eyaleti kurulmu oldu. Galatiadan Pamphyliaya kadar ok geni snrlara sahip eyaletin snrlar sk sk deimekle birlikte, Lykaonia daima eyalet snrlar ierisinde kalmtr (Kaya, 2005b: 229). Bu trden eyaletlerin hepsinde olduu gibi, yeni eyaletin bana da dorudan imparatora bal Legatus Augusti pro praetore unvanl bir eyalet valisi atand. Fakat anlald kadaryla Derbe, Laranda ve Kilikia Trakheia ayr tutularak Kappadokia kral Arkhaleosa verilmiti (Ramsay, 1961: 413). W. Wallace ve R. Williams (1999: 98), Amyntasn lm zerine Romann blgede izledii tutumu Aziz Pavlusun hayat asndan u arpc ifadelerle deerlendirmektedirler: M.. 25 ylnda kral Amyntas ldrlm, ynetimindeki topraklar Galatia Eyaleti olarak Romann topraklarna katlmt. Bu olay, Pavlusun yaamnda birincil bir rol oynamtr. Yeni eyalet Kelt (=Galat) gmenlerinin geldiklerinde yerletirildikleri blgelerden daha geni bir topra kaplyordu. zellikle Amyntasn ld yer olan Anadolu yaylasnn kenar boyunca uzanan dalk blge de burann iinde saylmt. Bu topraklar daha nce Kilikia Eyaletinin bir blmn olutururdu. Amyntas, meslek yaamna Kelt kral Deiotarusun ktibi olarak balam, kraln torununun lmnden sonra kral olmutu ve ynetimine ek toprak verilmiti. Bir sre nce Herodesin atanmas gibi bu atama da o tarihlerde Romallarn bir kimseyi kral yaparken ne aile bana ne de soy ktklerine bakmadklarn, yalnzca acmasz bir katlk ve beceri aradklarn gsterir. Augustus, Amyntasn oullarnn babalarnn yapt iin stesinden gelemeyecekleri, dalardaki kabileleri ezmek iin Roma birlikleri gndermek gerektii yargsna varmt. stedii gibi de yapld. yle ki elli yl sonra Pavlus, o dalarda kayda deer bir olay kmakszn yolculuklar yapabilmitir ve dalarn kuzey srt boyunca dallara gz kulak olsunlar diye Roma yurttalarnn oturtulduu bir dizi yerleim yeri yani koloni kuruldu. Pisidia Antiokheia (=Yalva), konion (=Konya) ve Lystra (=Hatunsaray) da bunlar arasnda idi. yle anlalyor ki Romann ynetimi sorunlu dalk blgeleri yerel hkmdarlarn ynetimine verme politikas, sauriaya daha nce egemen olan glerin politikalaryla da paralellik gstermektedir. M.. 40l yllardan balayan ve M.S. 70 yllarna kadar sren, dolayl kontrol dnemi srasnda, baml krallar dalk blgelerden ahsen sorumlu tutulmakta ve buralar istedikleri gibi ynetebilmekteydiler. Ancak bu kk krallklardan hi birisi, tebaalarndan kuvvet toplamak iin gerekli olan g ve vastalara sahip deillerdi. Roma emperyalizmiyle salanan gl himaye
15
Antik yazarlarda Amyntasn Homanadlarla mcadelesi ve lmyle ilgili gelimeler iin bkz. Tacitus, Annales, III 48; Cassius Dio, LIII 26.3; Strabon, XII 6, 3.
125
Mehmet KURT
ve iddet sayesinde, da ve ova arasnda siyas bir btnleme salamak iin azami aba gstermeye tevik edildiler (Shaw, 1990: 229). Yani Romallar, blge iin dolayl ynetimi tercih ederlerdi. Sz konusu ynetim tarznda idarenin btn yk, douda Yunan tipi polis demek olan kendi kendini yneten topluluklarn yerel nderlerinin omuzlarna yklenirdi. Bu eilimiyle tutarl olarak Roma, yerel kentleri Yunan polisine evirir, Makedon krallar gelmeden nce hibir kent bulunmayan yerlere de yeni polisler kurarlard. Bu ehirler iin de yerinden ynetimin, byk toprak sahiplerinin alt soyundan gelen sekin snfn elinde olmasn yelerlerdi. Augustus zamannda grld gibi baz durumlarda, tek bana sivrilmi aalara ve onlarn ailelerine gvenildii olmusa da genellikle Romann tercihi, tm yerel nemli ailelerin ortak nderliinden yanayd. Roma bu yerel nerleri yerli kltler arasndaki zlme ve ayrlma eilimleri karsnda desteklerlerdi. O nderler de karlkl olarak bir takm ilerde Romaya yardmc olmakla grevliydiler (Wallace-Williams, 1999: 94). Roma kolonileri genellikle asker harektlar asndan nemli noktalarda kurulmulard. Byle bir yere yerletirilmi adamlar, duyduklar ballkla bekilik grevini yerine getirirler, yerli halkn isyanlarn bastrrlard (WallaceWilliams, 1999: 96). Augustus, Anadolunun orta ve gneyinde temel grevi kendi gneylerine den da kabilelerine kar bekilik etmek olan dokuz koloni kurdurmutur ki Pisidia Antiokheia (=Yalva), konion (=Konya) ve Lystra (=Hatunsaray) bunlardandr (Ramsay, 1892: 70; Levick, 1967: 154 vd.). Sz konusu kolonilerden Antiokheia, kral Amyntasn lmnden ve M.. 25 ylnda Provincia Galatiann olumasndan az sonra kurulmutu16. Lystra, Augustusun generallerinden Sulpicius Quirinusun Amyntas ldren Homonadlara kar kazand zaferden sonra, M.. 6 yl dolaylarnda kurulmutur (Wallace-Williams, 1999: 205)17. Muhtemelen konionun kuruluu da bu zamanlarda olmutur18. Bu kolonilerin birincil ilevinin asker olduu yolundaki dnceye bir takm itirazlar olsa da bu durum, onlarn yerel kolluk gc saladklar ve Romann blgedeki varln salamlatrdklar gereini deitirmemektedir (Wallace-Williams, 1999: 96). Lykaonia, Arkhaleosun M.S. 17 ylnda lm zerine II. Arkhaleosun ynetimine girdi. Blge, M.S. 37 ylnda Kilikia Trakheia ve Lykaoniann bir ksm ile birlikte Caligula Germanianus tarafndan IV. Antiokhos ile Iotape Philadelphosa verildi. Lykaonia ehirleri Derbe, Laranda, Musbanday iine alan Strategia Antiokhianeye, IV. Antiokhosa izafeten bu isim verildi (Ptolemy V 16; Hild-Hellenkemper, 1990: 32). Strabon (XII 1, 4), Kybistra, Kastabala ve Derbe evresinin Arkhaleosun lm zerine Tiberius tarafndan kurulan Kappadokia Eyaletine dahil edildiklerini, fakat daha sonralar Derbe ve Larandann Konion Lykanion (=Likaonia Birlii) ehirlerinden olduklarn aka belirtmektedir19. Blgede koloniler kuran Augustus hi ehir kurmamtr. Bu kesimin kentlemesi, daha sonraki Roma imparatorlar Tiberius ve zellikle de Klaudius zamannda gerekleti. ehirlerin Kappadokiadan Lykaoniaya nakledildikleri tarih bilinmemekle birlikte, Claudioderbe adnn Claudius (M.S. 41-54) tarafndan hkimiyetinin ilk ylnda bu deiiklii yapt zaman verilmi olmas muhtemeldir. Zira Homanadlarla mcadelelerinden nemli dersler kartan Roma, byle sorunlarla yeniden karlamak istemiyordu. Bu nedenle daha nce balam olan koloni kurulularn
Adndan da anlalaca gibi temeli Seleukoslarca atlm bir yerdir. M.. III. yzyln ortalarnda I. Seleukos ya da olu I. Antiokhos tarafndan kurulmutur. Pisidiann kuzeyinde Phrygia kltrne sahip bir blgede yer alan yerleim, Seleukoslarn bir trl ba edemedikleri gerekten Pisidial kabilelere kar bir denetleyici grevini stlensin diye oraya kurulmutur. Augustusun ehri muhtemelen M.. 25 yl dolaylarnda koloni olarak yeniden kurmas konusunda bkz. Levick, 1967: 17 vd.; Mitchell, 1993: I 76. 17 Asl ad Colonia Iulia Gemina Felix Lystra olan ve bir Lykaon kkeni olduu dnlen (Levick, 1967: 155) yerleim, Augustus tarafndan muhtemelen Homonadlara kar dzenlenen asker harektlarda bir st grevi grmesi iin kurulmutu. Bu konuda bkz. Levick, 1967: 51-52; Syme, 1995: 238. Ayrca yzey aratrmalar sonucu elde edilen bulgulardan hemen her devirde yerleilmi bir merkez olduu anlalan bu koloninin kuruluunda zengin su kaynaklarnn da etkili olduu konusunda ayrca bkz. Bahar-Koak, 2004: 20. 18 Kentin M.. III. Bin yldan beri oturulduu tahmin edilmektedir. Hellenistik dnemde Yunan kurumlarn benimsemi olan konion, M.. 25 ylnda Roma egemenliine girmitir. Augustus dneminde buraya bir koloni yerletirilmiti ve Hellenistik polis ile birlikte hayatlarn srdryorlard (Mitchell, 1993: I 77). Koloniye imparator Klaudius onuruna Klaudikonium adn kullanma izni verilmiti. Anlaldna gre bir sonraki yzylda imparator Hadrianus zamannda yerli polisi iine alp kendisiyle kaynatrmtr (Wallace-Williams, 1999: 205). 19 Larandaya ait Lykanoia Birlii sikkeleri iin bkz. Hill, 1900: 21. te yandan Karamanda bulunmu M.S. II.-III. yzyllar arlkl Roma imparator sikkeleri iin ayrca bkz. Mertek, 1985: 17-29.
16
126
Mehmet KURT
tamamlamakla kalmam, bunlarla balant salamak amacyla, balam olan yol ebekesinin yapmna da hz vermitir. Gerekten de Romann blgedeki ehirleme faaliyetleri ve yol a arasnda sk bir balantnn olduu anlalmaktadr. Anadolunun coraf zellikleri nedeniyle ana yollarn kuzeyden gneye deil, doudan batya doru bir rota izlemesi, Lykaoniadaki ehirleme faaliyetlerinde nemli etkenlerden birisini oluturmu olmaldr. blgelere nfuz etmek, etin ve sarp sahalar zapt edip kontrol altnda tutmak ancak sk bir yol a sayesinde gerekletirilebilirdi. Toroslarn huzur ve gvenlii iin bu artt (Syme, 1948: 573). Roma ynetiminin etkisi, her eyden nce adn egemen hanedanln yelerinin isimlerinden alan ehirlerin kuruluu veya imaryla kendisini gl bir ekilde gstermekteydi. Germanikopolis (=Ermenek), Klaudiopolis (=Mut), Klaudioderbe (=Derbe), Klaudiokonium (=Konya), Klaudiolaodikeia (=Ladik), Claudiocaeseria Mistea ve Claudioseleuceia (=Bayat)nn kuruluuyla, Galatiann gneyinin tamam, tek bir idar sisteme balanm ve Toroslardaki Roma hakimiyeti salamlatrlmtr (Mitchell, 1993: I 78). te yandan Galatia Eyaletinin gneyinde kalan blgede Lykaonia koinon (=Lykaonia Birlii)un yeleri olan Laranda (=Karaman), Barata20, Hyde (=Karapnar)21 ve Dalisandus gibi kentler vard. Yine bu evrede Kana (=Gene/Beal Ky), Savatra (=Yalbayat), Kinna (=Karahamzal Ky), Petra (=Girmir Ky) ve Sidemorion (=Ambararas Ky) eski adlarn deitirmeden koruyan dier kentlerdir (Kaya, 2005b: 230-231). Kappadokia ve Galatia, Vespasian tarafndan birletirildii zaman, Lykaonia da bu eyalete ilhak edilmiti (Ramsay, 1961: 372). W. M. Calder ve G. E. Beann M.S. 63-72 yllar aras Roma eyalet snrlarnn verildii detayl haritada Strategia Antiokhiane, kuzeyde Garsarua (=Aksaray)nn gneyi, douda Tyana (=Bor/Kemerhisar)nn bats, batda Passala, Dalisandus, saura Vetusun dousu ve gneyde Akdeniz ile snrlanmtr. saura Vetus ise Dalisandus, Passala, listra (=Yollarba), Laranda, Koropissos (=Dapazar/Kestel) ve Klaudiopolis (=Mut) yoluyla Antiokheiaya balanmtr (Calder-Bean, 1958). Bu idar yap ierisinde bir kavak durumunda olan Laranda ise, Antiokheia iinde nemli bir merkez olmaldr. M.S. 138-161 yllar arasnda sauria ile Lykaonia, Galatiadan ayrlarak Kilikia Trakheia ile birlikte byk bir eyalet yaplmtr (Magie, 1950: II 1459 vd.). Bu vilayetin valisi yine bir Consular legatustur. Tarsus, bu vilayetlerin metropolisi unvann almtr. Galatia vilayeti snrndaki nemli bir deiiklik, Antonius Piusun egemenlii dneminde gereklemitir. Lykaoniann byk blm bundan sonra Galatiann basks altna girmi ve yeni bir isim yani vilayet (Kilikya, Lykaonia ve sauria) adn alan bu vilayete katlmtr. Galatiann snrlar ok kesin olmayp, konion ve Lystra hatta Vasada hari tutulmutu. Lykaoniann geri kalan vilayetin ayr bir birimini oluturdu. Yeni vilayet oluumunda sauria, Kilikia Trakheiann byk bir blmne karlk gelmektedir. Bundan dolay daha sonra sauriallar ekiya ve korsan olarak- kt hret sahibi oldular. Ammianus Marcellinusa gre sauriann nemli ehirleri, Kalykadnos zerindeki Klaudiopolis (=Mut) ve Seleukeia (=Silifke)dr (Marcellinus, XIV 8, 1). sauriann asl ekirdek blgesi Lykaoniann gneybat snrlar zerinde bulunan saura Vetus ve saura Nova yerleim yerlerinin etrafndaki yerlerdir ki buras Strabonun saurikesidir (Syme, 1995: 217). Ancak idar snrlarnn zaman zaman denize kadar uzand konusunda antik yazarlarda ak ifadeler yer almaktadr. te yandan milattan sonraki ilk yzyllarda Orta Anadoluda ehirleme alannda hzl bir geliim gzlenmektedir. Paphylagonia, Kilikya, Pisidia ve Phrygia ile birlikte para basan ehirlerin youn bir ekilde grld blgelerden birisi de Gney Lykaonia blgesi olmutur. Bugnk Karaman ve yakn evresinde yer alan Laranda, Savatra22, Barata, Derbe, Hyde ve listra23 gibi ehirler kendi adlarna ehir sikkeleri bastrmlardr (zgan, 2000: 45). Mevcut ehirlere yenilerinin eklenmi olduu, Ayranc evresinde Sidemorion (=Ambararas Ky), Pnarkaya; Karamann batsnda Kazmkarabekirde Pyrgos (=Asar Hyk), Muratdere, Bozkandak, Bardas, hsaniye ve Akn kylerindeki kalan Roma izlerinden anlalmaktadr.
20 Genellikle Madenehir dnlrken (Ramsay, 1890: 331, 337; Hrozn, 1936: 209) farkl olarak D. French (1996: 98 vd.) Kzldada aramaktadr. ehrin Lykaonia Birlii adna bastrd sikkeler iin bkz. Gktrk, 2002: 130. 21 Hitit ivi yazl metinlerin nda antik kaynaklardaki Hydeye eitleyen M. Forlanini (1990: 120), Karacada masifi evresinde aramaktadr. ehrin bastrm olduu Lykaonia Birlii sikkeleri konusunda bkz. Gktrk, 2002: 120. 22 Trajan zamannda kendi adna, Antonius Piustan itibaren de Lykaonia Birlii paralar bastrmtr. Bu konuda bkz. Hill, 1900: 21; Gktrk, 2002: 159. 23 Lykaonia ehirlerinden olan listrann kendi adna sikke bastran nemli bir merkez olduu anlalmaktadr. Marcus Aurelius ve Philippos dnemine kadar sikkeleri komu ehirlerinkine ve zellikle de Baratannkilere benzemektedir. listra sikkeleri konusunda bkz. Hill, 1900: 21; Gktrk, 2002: 131.
127
Mehmet KURT
Bu arada, M.S. 240l yllarn sonlarna doru Kappadokiay istila eden I. apurun ynetimindeki Sasani istilsndan Lykaoniann gney blm de olumsuz ekilde etkilenmitir (Magie, 1950: 694 vd.). Mazaka (=Kayseri) ve Tyana (=Kemerhisar)y ele geiren Sasanilerin aknlar, M.S. 251/252 yllarnda iddetini daha da artrarak Garsarua (=Aksaray) ve Savatra (=Yalbayat)ya kadar geldi ve Romann snr savunma sistemini kertti (Mitchell, 1993: I 253). I. apur, M.S. 259 ylnda Karrhai (=Harran) ve Edesa (=Urfa) arasnda P. Licinius Valerianusu byk bir bozguna uratmas sonucunda tm Anadoluyu istila etti. Kappadokiann byk kentleri ve Kilikia Pedias (=Ovalk Kilikya) kentlerinin tamamn ele geirmiti. Sasani istilasndan ok etkilenen kentler arasnda konion ve Laranda da vard. Onlar, bar zamannda ihtiya duymadklar iin ihmal ettikleri kent tahkimatlarnn ne denli nemli olduunu bu saldrlar srasnda ok ac bir ekilde tecrbe ettiler. Kent tahkimatlarn glendirmek iin kamu binalarn ykarak, ykntlardan elde ettikleri yap malzemelerini kent duvarlarn yapmak ya da salamlatrmak iin kullandlar (Kaya, 2005b: 206). Blge, M.S. 272de imparator L. Domitius Aurelianus tarafndan geri alnmtr (Belke-Restle, 1984, 54). M.S. III. yzyln sonuna doru oluturulan yeni sauria Eyaleti, Lykaoniann gneyini de kapsyordu. Muhtemelen M.S. IV. yzyln ilk yarsnda sauria ile Pisidiay ayran hat, Antonius Piusun (M.S. 138-161) izdii ekilde kalmtr (Ramsay, 1961: 420). M. Camile Julliann belirttiine gre, Probus (M.S. 276-282) zamannda sauria Kilikyadan ayrlmtr. Lystra ve Laranda ile birlikte yukar yaylann bir ksmn da kapsayan ve nceleri Kilikia Trakheia (=Dalk Kilikya) ile asl Lykaonia arasnda kk bir blgeye verilen sauria isminin, sonralar btn Dalk Kilikya iin kullanld anlalyor. Diocletianus zamannda eyaletlerde byk apl deiiklikler yapld. Pisidia Blgesi, Konya Ovasn geerek Karadaa kadar uzand ve Antiokh Metropolitliine ykseltildi (Bahar, 1991: 95). Blge, I. Theodorius zamannda (M.S. 379-395), Roma imparatorluu ikiye ayrlnca, Dou Roma imparatorluu snrlar ierisinde kald. SONU Lykaonia, Orta Anadolunun gneyinde, bats Phrygia, dousu Kapadokya, kuzeyi Galatia, gneyi de Toroslarla snrlandrlm blgenin antik ismidir. Ama blge, antik an sorunlu blgeleri olan Kilikia Trakheia, sauria ve Kapadokya arasnda stratejik bir konumda yer aldndan, idar snrlar ok sk deiiklik gstermitir. Lykaoniann, sz konusu konumundan dolay Romann Anadolu politikasnda ve idaresinde belirleyici bir rol oynad anlalmaktadr. yle ki blge, Anadolu ile ilgili hemen her yeni dzenlemenin ierisinde u veya bu ekilde yer almtr. Ayrca Romann douda uygulad baml krallklar sistemine en gzel rneklerden birisini de Lykaonia blgesi oluturmutur. Romann blgede uzaktan ynetimi tercih ettii ve yerel glerden azami derecede yararland grlmektedir. te yandan Lykaoniada uygulanan Roma ynetim sistemi ve ehirleme faaliyetleri arasnda bir paralelliin olduu da anlalyor. Blgenin ehirlemesinde tarm alanlar, su kaynaklar, ulam ve gvenlik faktrleri etkili olmutur. Btn bu artlar bir arada tayan pek fazla merkez bulunmadndan, yerleimde bir sreklilik grlmtr. Lykaonia blgesinde baz ehirler en eski yerleim merkezleri zerinde kurulurken, bazlar kolonilerin devam eklindedir. Bu adan blgede kurulmu koloniler, ehirleme srecini hzlandrmtr. Bu balamda Lykaonia evresindeki dalk sahalardaki kavimlerin kontrol nedeniyle kurulan kolonilerin, Klaudius devrinde Roma barn yerletirmek iin ehirlere dntrlmesi, ayn zamanda Romann blge ynetimindeki deiikliinin de bir gstergesi saylmaldr. ehirleme alanndaki gelimelerde, Romann zellikle M.S. II. yzyldan itibaren arlk verdii yol ann nemli etkisi olduu da anlalmaktadr. KAYNAKA Antik Kaynaklar CASSIUS DIO, Historia Romana (Dios Roman History), With an English Translation by E. Car, London: The Loeb Classical Library (1961). CICERO, M. T., Epistuale ad Familiares. Lettres to his friends. With an English Translation by W. G. Williams London-New York: The Loeb Classical Library (1927). DIODOROS, Bibliotheka Historika, ed. T. E. Page, London: The Loeb Classical Library (1947). KSENOPHON, Anabasis, Onbinlerin Dn (Trkesi: Tanju Gkl), stanbul: Sosyal Yaynlar (1998).
128
Mehmet KURT
LIVIUS, Ab Urbe Condita (From the Founding of the City), (eviren: B. O. Foster), London: The Loeb Classical Library (1957). PLINY, Natural History, (eviren: H. R. Rackham, London: The Loeb Classical Library (1958). PTOLEMAIOS, Geographica, Yayna Hazrlayan C. F. A. Nobbe, Libsiae (1843). STRABON, Antik Anadolu Corafyas (Geographika; XII, XIII, XIV), (ev.: A. Pekman), stanbul: Arkeoloji ve Sanat Yaynlar (1993). TACITUS, Annales (The Annals of Tacitus), eviren: J. Jacson, London: The Loeb Classical Library (1963). Modern Literatr ARSLAN, M. (2000). Antika Anadolusunun Sava Kavmi Galatlar, stanbul: Arkeoloji ve Sanat Yaynlar. ATLAN, S. (1975). Sidede Baslan Amyntos Sikkeleri: Die Mnzprgung des Amyntas in Side, Belleten, XXXIX/156: 575-611, Lev. I-VIII. BAHAR, H. (1991). sauria Blgesi Tarihi, Doktora Tezi (Baslmam) Konya: Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. BAHAR, H. (1995). Konya evresi Tarih Aratrmalar -1: Hititlerden Romallara Kadar sauria Blgesi, Seluk niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Edebiyat Dergisi, IX-X: 219-241. BAHAR, H. (1999). Demiranda Konya ve evresi, Konya: S. . Yaatma ve Gelitirme Vakf Yaynlar. BAHAR, H.-KOAK, . (2004). Eskia Konya Aratrmalar 2, Konya: Kmen Yaynlar. BALLANCE, M. H. (1957). The Site of Derbe: A New Inscription, Anatolian Studies, VII : 147-151. BELKE, K. RESTLE, M. (1978-1980). Die Festungsanlage auf dem Ba Da (Kara Da): Eine Hellenistische Burg im zentralen Kleinasien, jh, LII: 1-30. BELKE, K. RESTLE, M. (1984). Galatien und Lykaonien, Wien. BRANDIS, G. (1910), Galatia, Paulys Real-Encyclopdie der Classischen Altertumswissenschaft, III: 519-559. BRYCE, T. R. (1992). Lukka Revisited, Journal of Near Eastern Studies, 51: 121-130. CALDER, W. M. BEAN, G. E. (1958). A Classical Map of Asia Minor, London: Published by The British Institute of Archaeology at Ankara. CARMODY, F. J. (1972). Toponymie Anatolienne: Les Noms Classiques Des Pays et Des Peuples, Revue Hittite et Asianique, XXX: 5-53. CASABONNE, O. (1999). Notes Ciliciennes, Anatolia Antiqua/Eski Anadolu, VII: 69-88. CASABONNE, O. (2000). Notes Ciliciennes, Anatolia Antiqua/Eski Anadolu, VIII: 89-103. DARKOT, B. (1997). Konya, slam Ansiklopedisi, Eskiehir: Eskiehir Anadolu niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Yaynlar. DOANAY, O. (2005). Ermenek ve Yakn evresi Antik Yerleim Birimleri, Konya: izgi Kitabevi. EYCE, S. (1971). Karada (Binbirkilise) ve Karaman evresinde Arkeolojik ncelemeler, Recherches Archologiques Karada (Binbirkilise) et Dans La Rgion De Karaman, stanbul: stanbul Edebiyat Fakltesi Yaynlar. FORLANINI, M. (1990). Uda, Un Cas Probable DHomonymie, Hethitica, X: 109-127. FREELY, J. (2002). Trkiye Uygarlklar Rehberi 4, Akdeniz Kylar, (evirenler: Tuncay Birkan, Grol Koca, Asl Bien), stanbul: Yap Kredi Yaynlar. FRENCH, D. (1996). The Site of Barata and Routes in the Konya Plain, Epigrafica Anatolia, XXVII: 93-110 (Tafel I-VIII). GKTRK, M. T. (2002). Anadoluda Her Sikke Bir ehir, Anadoluda Sikke Basan Kentler zerine Alfabetik Bir nceleme, Anadolu Medeniyetleri Mzesi 2001 Yll: 109-182. HEAD, B. V. (1911). Historia Numorum, A Manual of Grek Numismatics, Oxford: New and Enlarged Edition. HILD, F.-HELLENKEMPER, H. (1990). Kilikien und Isaurien, Tabula Imperii Byzantini, Wien: Verlag der sterreichischen Akademie der Wissenschaften. HILL, G. F. (1900). Cataloque of the Grek Coins of Lykaonia, sauria and Cilicia, London: Printed by order of the Trustees. JONES, A. H. M. (1971). The Cities of The Eastern Roman Provinces, Oxford: At the Clarendon Press. KAYA, M. A. (1998). Anadoluda Roma Egemenlii ve Pompeiusun Siyasal Dzenlemeleri, Tarih ncelemeleri Dergisi, XIII: 163-172. KAYA, M. A. (2005a). Anadoluda Roma Eyaletleri: Snrlar ve Roma Ynetimi, Ankara niversitesi Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Tarih Aratrmalar Dergisi, 24/38: 11-30. 129
Mehmet KURT
KAYA, M. A. (2005b). Anadoludaki Galatlar ve Galatia Tarihi, zmir: lya Yaynlar. LEVICK, B. (1967). Roman Colonies In Southern Asia Minor, Oxford: Oxford At the Clarendon Press. LEWIN, A. (1991). Banditismo E Civilitas Nella Cilicia Tracheia Antica E Tardoantica, Scambi e identita cultural: La Cilicia, Quaderni Storici, 76/a XXVI, n.1: 167-181. MAGIE, D. (1950). Roman Rule in Asia Minor, I-II, Princeton, New Jersey: Princeton University Press. MALAY, H. (1987). Bat Anadoluda Aristonikos Ayaklanmas, Tarih ncelemeleri Dergisi, III: 13-48. MEM, E. (1994). M.. II. Binyl Anadolu Tarihinde Lukkalar, XI. Trk Tarih Kongresi Bildirileri : 269-275. MERTEK, K. (1985). Karaman Mzesinde Bulunan Roma Devri mparator Sikkelerinden Birer rnek, Karaman Mzesi Yll, 3: 17-29. MITCHELL, S. (1993). Anatolia. Land, Men and Gods in Asia Minor I-II: The Celts and the Impact of Roman Rule. Oxford-New York. MITFORD, T. B.- ANDREWS, St. (1980). Roman Rough Cilicia, Aufstieg und Niedergang der Rmischen Welt, II, 7.2: 1230-1261. ZGAN, R. (2000). Derbe Antik Kenti Karaman Tarih Kltr Sanat, Karaman: Karaman Valilii l Kltr Mdrl Yaynlar. ZSAT, M. (1982). Anadoluda Hellenistik Dnem ve Roma Egemenlii, Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi 2: stanbul: Grsel Yaynlar: 280-361. ZSAT, M. (1985). Hellenistik ve Roma Devrinde Pisidya Tarihi, stanbul: stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar. RADT, W. (2002). Pergamon, Antik Bir Kentin Tarihi ve Yaplar, (eviren: Suzan Tamer), stanbul: Yap Kredi Yaynlar. RAIMOND, . (2004). La Problmatique Lukkienne, Colloquium Anatolicum, III: 93-146. RAMSAY, W. M. BELL, G. (1909). The Thousand and One Churches, London. RAMSAY, W. M. (1890). The Historical Geography of Asia Minor, Royal Geographical Society, Supplement Papers, IV, London: John Murray, Albemerle Street. RAMSAY, W. M. (1961). Anadolunun Tarihi Corafyas, (eviren: Mihri Pekta), stanbul: Milli Eitim Basmevi. RUGE, W. (1900). Clibanus, Pauly-Wissowa-Kroll, Real Encyclopdie der klassischen Altertumswissenschaft, Stutgart, IV/1: 22. SHAW, B. D. (1990). Bandit Highlands And Lowland Peace: The Mountains of sauria-Cilicia, Journal of Economic And Social History of the Orient, XXXIII/II: 238-270. SYME, R. (1939). Observations On The Province of Cilicia, Anatolian Studies Presented W. H. Buckler (Edited W. M. Calder, J. Keil): 299-332. SYME, R. (1948). Toroslarn Muntazam gali, III. Trk Tarih Kongresi Bildirileri: 570-575. SYME, R. (1995). Anatolica Studies in Strabo, Oxford: Clarendon Press. TEXIER, Ch. (2002). Kk Asya, Corafyas, Tarihi ve Arkeolojisi, III, ev.: Ali Suat, Ankara: Enformasyon ve Dokmantasyon Hizmetleri Vakf Yaynlar. TRITSCH, F. J. (1950). Lycian, Luwian and Hittite, Archiv Orientalni, XVIII/1-2: 494-518. UMAR, B. (1982). Trkiye Halknn lka Tarihi, zmir: Ege niversitesi Basn-Yayn Yksek Okulu Yaynlar. UMAR, B. (1993). Trkiyedeki Tarihsel Adlar, stanbul: nklp Kitabevi.
130
Mehmet KURT
131
Mehmet KURT
132
Mteri likileri Ynetimi (CRM) ve Ulam Sektrnde Bir Uygulama: letme alanlarnn Mteri likileri Ynetimine ve Mterilerine Bak Alarnn Belirlenmesi Mberra YURDAKUL* Mehmet Ozan KARAHAN* zet: Biliim teknolojilerinin ok hzl geliimi, kreselleme ile birlikte mterilerin ok daha bilinli ve seici hale geldii, kaliteye nem verdii bir durum halini almtr. Bu da pazarlama da mteri ilikileri ynetimini (CRM) gerekli klmtr. CRM, mterileri tanmak, istedikleri anlamak ve buna gre muamele yapmak anlamna gelmektedir. Baarl CRM uygulamalar ile birlikte iletmeler, yeni mteriler elde etmek ve en nemlisi mevcut mterilerini elde tutmak konusunda nemli avantajlara sahip olurken, bir organizasyon iin en nemli admlardan olan mteri sadakati yaratlmasnda da hedefe ulamaktadrlar. Bu almada, birbirleri ile rekabet halinde bulunan, Ege Blgesi merkezli ulam sektrnde faaliyet gsteren iletmelerin deiik pozisyonlarda grev alan alanlarnn CRM bilinirlik dzeyleri ve bu dzeylere hangi faktrlerin etki ettii, mterilerine bak alar, CRM uygulamalarnn iletmelerine kattklarn dndkleri yararlar incelenmitir. Farkl pozisyonlarda alan 96 adet alan ile yaplan anket sonucunda, iletme alanlarndan eitim durumlar yksek olanlarn ve ar merkezi pozisyonunda alanlar ile st ynetici olarak grev yapanlarn CRM bilinirlik oranlarnn dier alanlara gre daha yksek olduu, kavramn ierii hakknda daha fazla bilgiye sahip olduklar, iletme alanlarnn genel itibari ile mterileri bir dost bir ortak olarak grdkleri, iletme yneticilerinin mteri kaybetme nedenlerinin, mevcut ve potansiyel mterilerinden aldklar bilginin gncellenme sklna gre deimedii, mterilerin hizmet satn alma kriterlerinin bazlarnn, iletme yneticilerinin mterilerinden salanan bilgiler sonucu gerekli dzenlemeleri yapmalarna gre deitii belirlenmitir. Anahtar Kelimeler: Mteri ilikileri ynetimi, Mteri bak as, Ulam sektr, Ege Blgesi Customer Relationship Management (CRM) and An Application In the Transportation Sector: Determining the CRM and Customer Approach Of The Company Personnels Abstract:With the rapid advancements in IT( Information Technology) and globalism, there has been a certain situation that contains conscious and selective customers. By this effect, CRM has become an obligation in the market to identify the customers, understand what they wish or demand and up to these factors, acting in their ways. The corporations which use the CRM applications have had great advantages for acquiring the potential customers but the most importantly obtaining the existing customers. Also, it gets closer to the aim for creating the customer loyalty. In this study; the awareness levels of CRM, the customer approaches and the ideas about the benefits of CRM applications of the personnels who work in the different positions for the Egean Region centered companies compete with each, has been searched. With the survey results of 96 personnels, it is seen that the personnels who are more educated than the others and the personnels whose positions are call-center and the managers have more information about CRM and its applications, the general personnels approach to the customer is the customer is a friend and a partner to the corporation, some of the the service criterias of the customers change due to the improvements and arragements of the informations gotten from the potential or current customers by the managers and lastly, the customer loosing reasons do not change due to the frequency of the customer information updates. Keywords: Customer relationship management, The customer view approach, The transportation sector, Egean Region. GR 21.yzyl iletmecilik anlayn ve pazarlama ynelimini ekillendirecek temel rekabet becerisinin "Mteri likileri Ynetimi" olduunu sylemek yanl olmaz. Mteri likileri Ynetimi ya da bilinen ad ile CRM, gnmz teknoloji ve yeni ekonomi ilkelerine bal gerekletirilen "yeni i konsepti" zellii tamaktadr (Duran, 2002). 133
Mteri likileri Ynetimi (CRM) ve Ulam Sektrnde Bir Uygulama: letme alanlarnn Mteri likileri Ynetimine ve Mterilerine Bak Alarnn Belirlenmesi
.
Mberra YURDAKUL Mehmet Ozan KARAHAN
Ancak bunun iin hem mterilerin belirlenmesi, hem gelitirilmesi, hem de sadakatinin oluturulmas, yeni teknolojilerin verimli kullanlabilmesini ve mteri temas noktalarndaki srelerin yeniden gzden geirilmesini gerektirmektedir. CRM, mterinin elde edili srecinden balanarak, rn ve hizmetin sunumundan, mteri devamll ve sadakatinin salanmasna ve mteriyi iletme iin karl bir mteri haline dntrmeye kadar olan aamada teknoloji, donanm ve yazlmlar kullanan bir yaklamdr (Swift, 2001). Bu yaklam, mterilerin nasl farkllklar gsterdiini anlamak ve bu farkllklarn her bir mteriye gre iletmenin nasl davranmas gerektii konusunda bir strateji oluturmasn iermektedir (Krm, 2001). Ancak fikir bu denli basit olmasna karn, bu yaklam uygulamaya geirmek hi de yle kolay deildir. Bu, mteri beenileri, tketim kalplar ve demografik bilgileri ieren veri tabanyla salanmaktadr. CRMnin nemli ayrntlarndan biri de, mteriyi iletmenin alanlar ve iletmenin dnda yer alan tm muhataplar bir btn olarak ele almasdr. Bu sayede iletme, stratejisini CRM zerine tesis etmek suretiyle devamlln salayabilecektir. nk mteri sadakatinin ortaya koyduu gerek deer gven ortamnn olumasdr. Bu gven ortam ayn zamanda tm iletme alanlar tarafndan sahiplenilerek gerekletirilebilir. Ayrca bir iletmede CRM sadece pazarlama blmnn ya da sadece mteri hizmetlerinin yrtlmesi gereken bir faaliyet olarak da dnlmemelidir. Bu kapsamda iletme ierisinde tm birimlerle gr birlii salanmal ve iletmenin CRM konusunda beklentisi ortaya konmaldr. Dolaysyla CRMi hayata geirilmesi safhasnda, mteri ile birlikte alanlar arasnda oluturulan katlm ve paylam yapsnn kurum kltr anlayna dntrlmesi gerekmektedir. Bu anlamda CRM sreci organizasyonel lde ele alnmaldr. CRM uygulamalar ile iletmeler, kazanlmas en zor olan mteri sadakatini kazanmakla beraber, sat oranlarn ve mteri karlln artrmakta, mteri tatminini gelitirmekte ve bu mterilere gre mal ve hizmetlerini kiiselletirmekte iken, ayn zamanda da sat, ynetim ve pazarlama maliyetlerini de drmektedirler. MTER LKLER YNETM (CRM) KAVRAMI Yeni ekonomi ile birlikte kreselleme ve internet rekabetin sadece yakn evreyle deil tm dnyayla yaplmasn gerektirmektedir. Gnmzde g reticide deil artk mteridedir. Alternatiflerden kendisine en uygununu seme hakk da mterinindir. Gnmzde rn kalitesi ve zellikleri arasnda ok byk farkllklar olmad iin, rekabet avantaj salamamaktadr. Geriye rekabet avantaj olarak fiyat veya mteri ilikileri kalmaktadr. Ancak fiyat rakiplerin de kullanabilecei bir rekabet avantajdr. Dolaysyla mterinin isteklerini ve ihtiyalarn alglama ve bunlar mteriye fazlasyla deer salayacak ekilde karlayabilme nemli bir rekabet silah haline gelmitir. zellikle yeni ekonomide mteri, hzl karar deitirebilen, daha katlmc, daha zgr, giderek karmaklaan taleplerde bulunan bir yapdadr. CRM, bu deiimi ynetme sreci ve nemli bir rekabet silahdr. CRM in mteri odakl ynetimden doduu dnlebilir. Gerekte, CRM yeni bir kavram deildir. Trk insannn alk olduu mahalle bakkal tutumu, CRMin ana felsefesi olarak karmza kar. Nasl ki bir bakkal tm mterilerinin ihtiyalarn ok iyi bilip, siparilerini zamannda hazrlayarak, onlara ayrcalkllarm gibi davranp, mterisini kendine bal tutabiliyorsa, gnmzn irketleri de teknolojik imknlarn en iyi ekilde kullanarak mterilerine, mahalle bakkalnn verdii hizmeti vermeye almaldr. CRM, mteriler hakknda olabilecek en ayrntl bilgileri toplamak, bu mterileri ok ince ayrmlarla blmlendirmek (mikro-segmentasyon), bu blmleri karllklarna gre ayrtrmak, karl olan mterilere yaplacak ekstra yatrmn seviyesini belirlemek ve her mteriye ayr ve zel pazarlama stratejisi uygulamak olarak da tanmlanabilir (Krm, 2004). Bir dier tanma gre de, mteri deerinin artn ve deerli mterilerin yaam boyu sadk kalmasn salayarak tekrar satn almaya ynelmesini salayan, doru aralar kullanmay mmkn klan bir alt yapdr (Dyche, 2002). Grld zere, CRM kzan rekabet ortam ierisinde, iletmelerin var olma mcadelesinde ve gnden gne mterilerine daha bal hale geldii noktada, mterilerinin sadakatini salamak, onlar iletmenin merkezine alarak bu yolda beraber ilerlemek durumundadrlar. MTER LKLER YNETMNN GELM 1990l yllarn bandan bu yana, CRM teknolojisi dzenli bir transformasyona girmitir. nk CRM uygulamalar 1990larn banda ilk tantldnda daha ok SFA (Sat Gc Otomasyonu) uygulamalar olarak bilinmekteydi. 134
.
Bunun nedeni ise SFAnn zellikle sat konusu ile ilgili faaliyetlerin otomasyonunda iletmeleri btnlemeye (rnein; iletiim ynetimi, frsat ynetimi ve kazan tahminleri gibi) doru gtrmesiydi. SFA teknolojisi ilevsel adan, iletmeler tarafndan pek nemsenilmemi ve kullanlan bilgisayar yazlm sistemi de kullanclara scak gelmemiti. nk otomatiklemi sat elemanlar yazlm kullanabilmek iin hacimli portatif bilgisayarlara, zorlukla okunan grntlere ve karmak modem balantlara gvenmek zorundaydlar. Buna ek olarak, CRM yazlm satclar uygulamalar gelitirirken nadiren bu yazlm kullanan kullanclara dantklar iin program yetersiz kalmaktayd ( Peppers, 1997). Bu ilk dnemde, biliim teknolojileri zmleri en fazla 100 kiiye hizmet veren paketlerde ve bir de sre ve konu asndan paralara ayrlm bir ekilde satlmaktayd. Blmlere ayrlm bir maazadan iletmeler sat alan ve arama merkezi iin ayr ayr zmler satn almak zorunda kalmakta ve de uygulamalar da birbiriyle balants kopuk bir ekilde olmaktayd. Bundan dolay farkl departmanlar yalnz balarna faaliyet gstermiler ve ayr bilgi depolarn beslemek zorunda kalmlardr. 1990larn ortalarnda nde giden CRM yazlm iletmeleri kendi mterilerine birletirilmi bilgi sistemleri nermeye baladlar. CRM yazlm iletmeleri nihai kullanclardan daha ok girdi aldka ve kullanclar tarafndan ok daha fazla bu girdileri grdke uygulamalar kullanclar iin daha ho bir hale gelmitir. 1998 ylnda ise, global ekosistemlerin (mterilerin, ortak tedarikilerin ve iverenlerin internet balants) ykseliine cevap olarak CRM teknolojileri baka bir hamle daha gerekletirmitir. Bu hamlenin amac btn oyuncularn bir organizasyonun bilgi akna dahil olabilmelerini salayan bir yazlmdan baka bir ey deildir. CRMi gelitirenler bir yandan gelien internet eriimli organizasyon modeline hizmet vermek iin yeni rnlere elik edecek eyler gelitirirken, dier taraftan da var olan rnlere byk lde yeni fonksiyonlar ilave etmeyi srdrmlerdir. MTER LKLER YNETMNN UNSURLARI Analitik CRM Adndan da anlalaca gibi bu CRM biiminde kullanclara ait verilerin elde edilmesi, depolanmas (veri ambarcl), ilenmesi, analiz ve tahminlere dntrlerek raporlanmas (veri madencilii) ilemleri gerekletirilir(Payne, 1993).Bylelikle CRMin operasyonel ve entegrasyon zellikleri zerine analiz ve raporlama zellikleri eklenir. Mteri, mteri iletiimleri, mterinin ticari faaliyetleri ile ilgili tm verilerin yorumlanarak mteri ilikilerinin dzenlenmesi iin yaplan analiz almalar analitik CRM bal altnda toplanr. yi kurgulanm bir veri taban ve bunlar zerinde gl analizler yapmay kolaylatracak aralar (rnein istatistiki analiz aralar) kullanlr. Analizin dier boyutlarn sunulan rn ve hizmetler, mteriye erimekte kullanlan kanallar, mteri ile ilikiye giren sat temsilcileri oluturur. Operasyonel CRM Mteri ile birebir ilikilerde yaanan sreler operasyonel CRM bal altnda toplanr. Mteri ilikilerinin yaam dngs asndan aamada incelenir (Amuso, 2000). Sat ncesi / Pazarlama alannda CRM: Yeni Mterilerin kazanlmas, buna ynelik kampanya ve aktiviteler, mevcut mteriler ile ilikilerin glendirilmesi ve mteri balln arttrc aktiviteleri ierir. Bu aktiviteleri gerekletirmek iin gerekli kanal koordinasyonu da bu aamada gerekleir. Sat Alannda CRM: Bir mteri ile belli bir rn veya hizmetin sat ile ilgili ilk ilikinin kurulmasndan satn olumlu ya da olumsuz tamamlanmasna dek geen sreleri ierir. Bu amala mteri temsilcilerinin / sat temsilcilerinin tm aktivitelerinin planlanmas, hedeflerin belirlenmesi, aktivitelerin aamalandrlmas, sonularnn kayd ve analizi bu aamada gerekleir. Saha sat (satclarn sahada yaptklar sat aktiviteleri) ve internet sat (e-commerce satlar) bu balk altna girer. Sat Sonrasnda CRM: zellikle mteri hizmetleri ile ilgili yaplan aktiviteler (hizmet, danmanlk v.b.), mteri memnuniyeti lmleri, ikayet ynetimi gibi konular bu aamada gerekleir.
135
.
ARATIRMANIN AMA, KAPSAM VE YNTEM Ulam sektrnde faaliyet gsteren iletme alanlarnn mteriye bak alarn, CRM kavramndan ne algladklar, kavramn bilinirlik dzeyi, bu bilinirlik dzeyinin alanlarn eitim durumu ve temel i pozisyonlar ile olan ilikilerini, iletme ynetimlerinin CRMi uygulayp uygulamad ve alanlarn mevcut ve potansiyel mterilerinden elde etikleri bilgiler hakkndaki tutumlarn ortaya koymak aratrmann amacn oluturmaktadr. Bu almada, CRM hakknda literatr taramas yaplarak bilgiler verilmi ve ulam sektrnde faaliyet gsteren, merkezleri Ege Blgesinde bulunan ve birbirleri ile rekabet halinde bulunan Anadolu Ulam, Denizli Seyahat ve Pamukkale Turizm iletmelerinde deiik pozisyonlarda alan 150 personele anket datlm, bunlardan toplam 96 adeti geri toplanabilmitir. Anket yntemi ile elde edilen bu bilgiler SPSS programna tabi tutulmu, yaplan analizlerle alanlarn mterilere ve CRM uygulamalarna bak alar aratrlmtr. Aratrmann hipotezleri unlardr: H1: Ulatrma sektrnde faaliyet gsteren iletme alanlarnn eitim durumlar ile CRM bilinirlii arasnda anlaml bir iliki bulunmaktadr. H2: Ulatrma sektrnde faaliyet gsteren iletme alanlarnn temel i fonksiyonlar ile CRM bilinirlii arasnda anlaml bir iliki bulunmaktadr. H3:Ulatrma sektrnde faaliyet gsteren iletmelerin yneticilerinin mteri kaybetme nedenleri, analitik CRM iin gerekli olan mevcut ve potansiyel mterileri hakknda oluturduklar bilgilerin gncellenme sklna gre farkllk gstermektedir. H4: Ulatrma sektrnde faaliyet gsteren iletmelerin yneticilerince, mterilerin hizmet satn alma kriterleri; mterilerden salanan bilgiler sonucu gerekli dzenlemeleri yapp yapmamalarna gre farkllk gstermektedir. H5: Ulatrma sektrnde faaliyet gsteren iletme alanlarnn mterilerine bak alar, danmalk iletmelerinden veya akademisyenlerden CRM hakknda eitim alp almamalarna gre farkllk gstermektedir. Ulam sektrnde faaliyet gsteren, merkezleri Ege Blgesinde bulunan ve birbirleri ile rekabet halinde olan zmirdeki Anadolu Ulam, Denizli Seyahat ve Pamukkale Turizm iletmelerinde deiik pozisyonlarda alan toplam 150 personel rneklem olarak seilmi olmasna ramen, 96 personelden geri dn olmutur. Bu 96 personelden elde edilen veriler istatistiksel olarak analiz edilmitir. rneklem hacminin belirlenmesinde u forml kullanlmtr (Ykselen, 2000:87): n= (N . Z . p . q ) / (N . e + (Z . p . q)) Bu formlde (n) rneklem hacmini, (N) anaktle hacmini, (Z) gven katsaysn (%95 gven aralnda bu katsay 1,96 olarak alnmtr), (p) llmek istenen zelliin ana ktlede bulunma olasln (% 80 olarak ngrlmtr), (e) kabul edilen rnekleme hatasn (bu almada % 5lik bir rnekleme hatas ngrlmtr), (q) ise (1-p)yi yanstmaktadr. Sz konusu deerler ilgili formlde yerine konursa; n= (170 . 1,96 . 0,80 . 0,20) / (170 . 0,05 + (1,96 . 0,80 . 0,20 )) 100 olarak bulunmutur. Ancak daha gvenilir sonularn elde edilmesi amacyla 150 anket formu datlmtr. Buna karn, datlan formlardan 96 tanesi eksiksiz ve tam olarak doldurulmu olduundan, 96 personele ait veriler analiz edilmitir. ARATIRMANIN BULGULARI Bu balk altnda, aratrmaya katlan alanlarn anket formundaki sorulara verdikleri cevaplara gre; demografik zelliklerine, iletme baznda dalmlarna ve aratrmann hipotezlerine deinilmi ve bu hipotez sonularna gre ilgili istatistiki yntemler kullanlarak yorumlarda bulunulmutur. Betimsel statistik Bulgular zerinde aratrma yaplan rneklem birimlerinin temel karakteristikleri tablo ve tablo 2de gsterilmektedir.
2 2 2 2 2 2
136
.
Tablo 1: Aratrmaya Katlan alanlarn letmelere Gre Dalm letmeler Anadolu Ulam Pamukkale Turizm Denizli Seyahat Katlan 38 32 26 Datlan Anket Says 50 50 50 Katlm Oran % 76 % 64 % 52
Tablo 2: Aratrmaya Katlan alanlarn Demografik zelliklerine Gre Dalm
Aylk Gelir letme alanlarnn Ya Grubu 18-25 26-33 34-41 42+ Toplam letme alanlarnn Cinsiyeti Bay Bayan Toplam Eitim Durumu lkretim Lise Lisans-L.st Toplam Say 37 39 11 9 96 Say 75 21 96 Say 19 43 34 96 % 38.5 40.6 11.5 9.4 100 % 78.1 21.9 100 % 19.8 44.8 35.4 100 500-1000 TL 1001-1500 TL 1501-2000 TL 2001-2500 TL 2501 TL+ Temel Fonksiyonu Sat Paz. Yneticisi H.li. Yn. Kaptan-Host Call Center Dier Toplam
Say 72 15 7 0 2 Say 15 8 32 16 25 96
% 75 15.6 7.3 0 2.1 % 15.6 8.3 33.3 16.7 26 100
Aratrma kapsamna alnan alanlarn cinsiyet dalmlar incelendiinde, byk bir ksmnn (%78.1) erkek olduu, ya durumlarna gre, alanlarn ounluunun 18- 25 ve 26- 33 yalar arasnda olduu grlmektedir. alanlarn eitim durumlar incelendiinde, younluun lise mezunu (%44.8) ve lisans mezunu grupta olduu (%35.4) ve alanlarn hibirinin lisansst mezunu olmad grlmektedir. alanlar ierisinde, 2001 ve 2500 TL aras gelire sahip olan yok iken, 500- 1000 TL gelir grubundakiler (%75) ile en fazla paya sahiptir. Temel i fonksiyonlarna bakldnda ise, ankete katlanlarn % 33.3 kaptan veya host grevlisi iken, yneticiler 23.9luk grupta yer almaktadr.
137
.
Bantsal statistik Bulgular Bu balk altnda, almada kurulan hipotezlerin test edilmesi iin yaplan ististiksel analizlere ilikin bulgular yer almaktadr. Test edilecek ilk hipotez, ulatrma sektrnde faaliyet gsteren iletme alanlarnn eitim durumlar ile CRM bilinirlii arasndaki ilikiyi ifade eden H1 hipotezidir. Sz konusu hipotezin Kikare analizi bulgular tablo 4te yer almaktadr. Tablo 4: Eitim Durumu CRM Bilinirlii likisini Gsteren Kikare Tablosu alanlarn Eitim Durumlar lkretim Kavram ilk defa duyuyorum CRM Kavram Kavram duydum ancak ierii hakknda yeterli bilgim yok Konu hakknda yeterli bilgiye sahibim Toplam 12 %63.2 Lise 4 %9.3 niversite ----Toplam 16 %16.7 Sd Pearson X2 P
4 %21.1
25 %58.1
8 %23.5
37 %38.5
0.82
0.601
0.00
3 15.8
14 32.6
26 %76.5
43 %44.8
19 43 34 96 %100 %100 %100 %100 * Tabloda 5ten kk teorik deerlerin says toplam gz saysnn %11.1 dir. En Kk Beklenen Deer: 3,17 Tablo 4de, 5ten kk teorik deerlerin says toplam gz saysnn ilk durumda % 20sini geip % 41.7 olduu iin stunlarda, yani iletme alanlarnn eitim durumlarnda birletirilmeye gidilmitir, ilkokul ve ortaokul stunlar ilkretim stunu altnda birletirilmitir. Tablo 3.22, 3X3 eklinde olduu ve tablo iin veriler Pearson kikare testi ile analiz edilmitir. Pearson kikare test deeri (0.601) ve sigma anlamllk dzeyi 0.00<0,05 olduu iin Ulatrma sektrnde faaliyet gsteren iletme alanlarnn eitim durumlar ile CRM bilinirlii arasnda anlaml bir iliki bulunmaktadr. eklinde ifade edilen H1 hipotezi kabul edilmitir. Bir baka deyile, eitim dzeyi arttka CRM bilinirlii nemli lde art gstermektedir. Eitim dzeyi ile CRM bilinirlii arasndaki iliki incelendikten sonra, analiz edilecek hipotez temel i fonksiyonlar ile CRM bilinirlii arasndaki ilikiyi ifade eden H2 hipotezidir. Sz konusu hipotezin Kikare analizi bulgular tablo 5te yer almaktadr.
138
.
Tablo 5: Temel Fonksiyonlar CRM Bilinirlii likisini Gsteren Kikare Tablosu Temel Fonksiyonu Kaptan Call Center veya Host Toplam Personeli Grevlisi 11 %34.4 5 %12.2 16 %16.7 Pearson X2
Yneticiler Kavram ilk defa duyuyorum CRM Kavram Kavram duydum ancak ierii hakknda yeterli bilgim yok Konu hakknda yeterli bilgiye sahibim 0 %0
Sd
6 %26.1
14 %43.8
17 %41.5
37 %38.5
0.81
0.225
0.01
17 7 19 43 73.9 21.9 %46.3 %44.8 23 32 41 96 Toplam %100 %100 %100 %100 * Tabloda 5ten kk teorik deerlerin says toplam gz saysnn %11.1 dir. En Kk Beklenen Deer: 3,83 Tablo 5de, 5ten kk teorik deerlerin says toplam gz saysnn ilk durumda % 20sini geip % 40.0 olduu iin stunlarda, yani iletme alanlarnn temel i fonksiyonu durumlarnda birletirilmeye gidilmitir, halkla ilikiler yneticileri grubu sat veya pazarlama yneticileri grubuyla, yneticiler adl yeni stunun altnda ve dier adl temel i fonksiyonu stunu da call center pesoneli stunuyla birletirilmitir. Tablo 3.23, 3X3 eklinde olduu ve tablo iin veriler Pearson kikare testi ile analiz edilmitir. Pearson kikare test deeri (0.601) ve sigma anlamllk dzeyi 0.01<0,05 olduu iin Ulatrma sektrnde faaliyet gsteren iletme alanlarnn temel i fonksiyonlar ile CRM bilinirlii arasnda anlaml bir iliki bulunmaktadr. eklindeki Ho hipotezi kabul edilmitir. Bir baka deyile, CRM bilinirlik oran, iletme alanlarnn alt temel i fonksiyonlarna gre farkllk gstermektedir. Tablo 5 incelendiinde; CRM bilinirliinin en yksek oranda yneticiler snfnda, en dk oranda ise kaptan-host grevlisi snfnda gerekletii grlmektedir. Call-center grevlileri ise, CRM bilinirlii asndan bu iki grup arasnda yer almaktadr. H3 hipotezine ilikin Kruskal Wallis test bulgular tablo 6da yer almaktadr. Tablodaki her bir faktr iin p deerlerine bakldnda, 4 faktr (mteri kaybetmenin temel drt nedeni) iin de btn p deerlerinin 0.05ten byk olduu grlmektedir. Bu bulgu, bu faktrlerle ilgili H3 hipotezinin reddedildiini aklamaktadr. Bir baka deyile, ulatrma sektrnde faaliyet gsteren iletmelerin yneticilerinin mteri kaybetme nedenleri, analitik CRM iin gerekli olan mevcut ve potansiyel mterileri hakknda oluturduklar bilgilerin gncellenme sklna gre farkllk gstermemektedir. Bu balamda mterilere gsterilen ilginin yetersiz olmas nedeni iin kurulan H3a, mterilere sunulan hizmetin yetersiz kalmas nedeni iin kurulan H3b, mterilerin istek ve ihtiyalarna istenilen oranda cevap verilememesi nedeni iin kurulan H3c, ve nihayet rekabet younluu nedeni iin kurulan H3d alt hipotezleri de reddedilmitir(p>0,05). Tablo 6: Mteri Kaybetme Nedenleri - Bilgi Gncelleme Skl Kruskal Wallis Sonu Tablosu Mterilere Gsterilen lginin Yetersiz Olmas Kikare df p 4.394 2 0.111 Mterilere Sunulan Hizmetin Yetersiz Kalmas 1.767 2 0.413 Mterilerin stek ve htiyalarna stenilen Oranda Cevap Verilememesi 2.276 2 0.320
Rekabet Younluu 4.211 2 0.122
139
.
Tablo 6 incelendiinde, farkl mteri gncelleme sklklar iin ortalama sra deerlerinin birbirine yakn deerler ald, bu nedenle mteri kaybetme nedenlerinin mteri bilgi gncelleme sklna etki etmedii bulgusunun artc olmad grlmektedir. Ulatrma sektrnde faaliyet gsteren iletmelerin yneticilerince, mterilerin hizmet satn alma kriterleri, mterilerden salanan bilgiler sonucu gerekli dzenlemeleri yapp yapmamalarna gre farkllk gstermektedir eklinde ifade edilen H4 hipotezine ilikin Kruskal Wallis testinin bulgular tablo 7de gsterilmektedir. Tablo 7: Mterilerin Hizmet Satn alma Kriterleri Bu Bilgiler Dorultusundaki Yneticilerin Dzenlemeleri ile lgili Kruskal Wallis Sonu Tablosu Mterilerin ikayet ve nerilerinin en Ksa Zamanda Dinlenerek Uygulanmas veya zm Bulunmas 11.782 4 0.019
Otobslerin Konforlu, Temiz, Bakml ve Modern Olmas Kikare df p 9.457 4 0.049
Bilgili, Gler yzl, letiim Becerisi Yksek alanlarn Olmas 12.789 4 0.012
Szlerin Tutulmas
Gven
Mterilerimizin stek ve htiyalar Dorultusunda Yeniliklerde Bulunulmas 7.249 4 0.123
11.157 4 0.025
7.601 4 0.107
Tablo 7deki her bir faktr (hizmet satn alma kriteri) iin p deerlerine bakldnda, 4 faktrn p deerlerinin 0.05ten kk, 2 faktrn p deerlerinin 0.05ten byk olduu grlmektedir. Bu bulgu, H4a, H4b, H4c ve H4d hipotezlerinin kabul; H4e ve H4f hipotezlerinin reddedilmesi gerektiini aklamaktadr. Ulatrma sektrnde faaliyet gsteren iletme alanlarnn mterilerine bak alar, danmanlk iletmelerinden veya akademisyenlerden CRM hakknda eitim alp almamalarna gre farkllk gstermektedir eklinde ifade edilen H5 hipotezi ve bu hipotezin alt hipotezlerine ilikin Mann Whitney U testi bulgular tablo 8de yer almaktadr.
140
.
Tablo8: letme alanlarnn Mterilerine Bak Alar alanlarn CRM Hakknda Eitim Alp Almamas le lgili Mann Whitney U Sonu Tablosu
Mteri Bize Bamldr.
Mteriye bamlyz
Mteri bir dost bir ortaktr.
Mteriler, almalarmzn odak noktasdr.
Mterilerin istekleri kabul edilemez olsa da veya znt verici durum olduunda daima gerekler sylenmelidir.
letmemizin menfaatleri her zaman n plandadr.
MannWhitney U Wilcoxon w
1.138.000
1.030.000
862.000
1.109.500
932.500
1.077.500
2.219.000
2.111.000
1.943.500
2.190.500
2.013.500
2.158.500
-0.092
-0.979
-2.281
-0.333
-1.669
-0.556
0.927
0.327
0.023
0.739
0.095
0.578
Tablo 8deki her bir faktr iin p deerlerine bakldnda 1 faktr hari, dier 5 faktrn p deerlerinin 0.05ten byk olduu grlmektedir. Bu bulgu, bu faktrlerle ilgili 5 tane H5 alt hipotezinin red, yalnzca bir tanesinin ise kabul edilmesi gerektiini aklamaktadr. H5c iin, U = 862.000; p = 0.023 < 0.05 olduundan Ulatrma sektrnde faaliyet gsteren iletme alanlarnn mterilerine bak alarndan biri olan mteri bir dost, bir ortaktr faktr, alanlarn CRM hakknda danman iletmeden veya akademisyenlerden eitim alp almamas faktrne gre farkllk gstermemektedir. eklindeki H5c hipotezi kabul edilmitir. SONU VE NERLER Pazarlama kavramnn retim ve sat ynl olmaktan kp, tketici ynl bir anlaya gemesi sonucunda, tketicilerin sadece mal deil ayn zamanda mala bal hizmetlere de ihtiya duyduklar bir gerektir. 21.yzyl iletmecilik anlayn ve pazarlama ynelimini ekillendirecek temel rekabet becerisinin "Mteri likileri Ynetimi" olduunu sylemek yanl olmaz. Burada yneticilere den grev, mteri ilikileri ekseninde mevcut kaynak ve teknolojiyi kullanma becerisini gelitirecek faaliyetleri dzenlemeleri olarak belirginlemektedir. Bu becerinin ad Mteri likileri Ynetimi ya da bilinen ad ile CRM (Costumer Relationship Management) dir. CRM, gnmz teknoloji ve yeni ekonomi ilkelerine bal gerekletirilen "yeni i konsepti" zellii tamaktadr. Ancak bunun iin hem mterilerin belirlenmesi, hem gelitirilmesi, hem de sadakatinin oluturulmas, yeni
141
.
teknolojilerin verimli kullanlabilmesini ve mteri temas noktalarndaki srelerin yeniden gzden geirilmesini gerektirmektedir. CRM, mteri ilikilerinin oluturulmas, gelitirilmesi ve srdrlebilmesinde kullanlan metodoloji ve ynelimin geneline verilen addr. Bu, ileri bazl pazarlama alannda yeni i konseptidir. Ama altnda yatan fikir, bir-e-bir olarak "farkl mterilere farkl muamele" yaplmasdr. Bu yaklam, mterilerin nasl farkllklar gsterdiini anlamak ve bu farkllklarn her bir mteriye gre iletmenin nasl davranmas gerektii konusunda bir strateji oluturmasn iermektedir. Ancak fikir bu denli basit olmasna karn, bu yaklam uygulamaya geirmek hi de yle kolay deildir. Yine CRM programlar ile, mterilerin ne zaman ne satn alabilecei kolaylkla renilebilmektedir. Bu, mteri beenileri, tketim kalplan ve demografik bilgileri ieren veri tabanyla salanmaktadr. Mteri odakl stratejilerde, rnn mteriye nasl ve ne ekilde ulaacandan ok, uzun vadede mteri ile kalc ilikilerin nasl kurulaca, dier bir ifadeyle mteri sadakatinin nasl salanaca nemlidir. Dolaysyla CRM uygulayan bir iletme mteri odakl kararlarn uygulayarak uzun dnemli iliki gelitirebilecektir. CRMnin nemli ayrntlarndan biri de, mteriyi iletmenin alanlar ve iletmenin dnda yer alan tm muhataplar bir btn olarak ele almasdr. Bu sayede iletme, stratejisini CRM zerine tesis etmek suretiyle devamlln salayabilecektir. nk mteri sadakatinin ortaya koyduu gerek deer gven ortamnn olumasdr. Bu gven ortam ayn zamanda tm iletme alanlar tarafndan sahiplenilerek gerekletirilebilir. Ayrca bir iletmede CRM sadece pazarlama blmnn ya da sadece mteri hizmetlerinin yrtlmesi gereken bir faaliyet olarak da dnlmemelidir. Bu kapsamda iletme ierisinde tm birimlerle gr birlii salanmal ve iletmenin CRM konusunda beklentisi ortaya konmaldr. Dolaysyla CRMi hayata geirilmesi safhasnda, mteri ile birlikte alanlar arasnda oluturulan katlm ve paylam yapsnn kurum kltr anlayna dntrlmesi gerekmektedir. Bu anlamda CRM sreci organizasyonel lde ele alnmaldr. Yukarda belirttiimiz faktrlerde ele alnarak, bu almada, ulam sektrnde yer alan, merkezleri Ege blgesinde bulunan, gzergahlar ayn ynde olan ve birbirleri ile rekabet ierisinde bulunan Anadolu Ulam, Denizli Seyahat ve Pamukkale Turizmde deiik pozisyonlarda grev yapan ( Mola personeli, call center personeli, kaptan, host ve st dzey ynetici) ve ankete katlan toplam 96 adet alannn mterilerine bak as, mterilerini seme kriterleri, bu alanlar arasnda CRMnin bilinirlik dzeyi, CRM uygulamalarnn iletmeler tarafndan ne derecede benimsendii ve mterilerle karlalan sorunlarda ne gibi etkileri olduu incelenmeye allmtr. Yaplan istatistiksel analizler sonucunda, iletme alanlarnn, CRMnin de ana hedeflerinden olan, genel olarak mteri memnuniyeti, mteri sadakati ve mteri deeri gibi kavramlardan ve bu kavramlarn iletmelerin iin ne kadar nemli olduklar hakknda yeterli farkndala sahip olduklar grlmtr. Bununla birlikte, CRM kavramnn varlndan haberdar olduklarn belirtmelerine ramen, ar merkezi alanlar ve st yneticiler dnda, genel olarak iletme ierisinde deiik grevlerde bulunan alanlar konuyla ilgili yeterli bilgiye sahip deildirler. CRM kavramn duyan ve yeterli bilgiye sahip olanlarn oranna baktmz zaman, st yneticilerde % 74.8, call center alanlarnda %46.3 ve host veya kaptanlar arasnda % 21.3tr. Grld gibi, iletmelerde CRM kavram duyulmakla beraber, konu hakknda yeterli bilgisi olanlar, sadece st dzey yneticilerken, dier alanlarn konu hakknda yeterli derecede bilgiye sahip olmadklar grlmtr. Bu sonu ayn zamanda iletme alanlarnn temel i fonksiyonlar ile CRM bilinirlii arasnda anlaml bir iliki olup olmadn deerlendirmeye alan analizlerde de ak ekilde grlmektedir. Yaplan Kikare testi sonucunda, CRM bilinirliinin en yksek oranda yneticiler snfnda, en dk oranda ise kaptan-host grevlisi snfnda gerekletii grlmektedir. Call-center grevlileri ise, CRM bilinirlii asndan bu iki grup arasnda yer almaktadr. letme alanlarnn mterilere bak alarna baktmz zaman ise; modern pazarlama anlaynn da temel gr olan; mteri bir dost, bir ortaktr, mteriler almalarmzn odak noktasdr ve son olarak mterilere bamlyz ifadelerine katlanlarn oranlarnn (Likert lekli ankette Evet ve Kesinlikle Evet seeneklerini iaretleyenler) yksek olduu grlmtr ( Mteriler bir dost, bir ortaktr ifadesi % 82.3, mteriler almalarmzn odak noktasdr ifadesi % 92,7 ve son olarak mterilerimize balyz ifadesi ise; % 90.6 orana sahiptir). letme alanlarnca, mterilerin bir dost, bir ortak olarak grlmesi, almalarn odak noktas haline getirilmesi, hizmet kalitesinin ykselmesi, rekabet avantaj salamas, uzun dnemde iletmelerinin ayakta kalabilmesi iin elbette ki ok nemlidir. alanlarn, bu anlaya sahip olmas da sektr asndan sevindiricidir.
142
.
letme yneticilerinin mteri bilgilerinin gncellenmesi iin yaptklar almann yarya yaknnn (% 47.8), ayda bir olduu grlmektedir. Potansiyel mterileri hakkndaki bilgileri ise byk ounlukla telefon (% 56.5) ve iletmelerin internet siteleri yoluyla (% 30.4) saladklar grlmektedir. Biliim teknolojilerinde meydana gelen deiim ve geliim gz nne alndnda, mterinin bekledii hizmetler ok hzl bir ekilde deimekte ve bu da mteri bilgilerinin en ksa zamanda gncellenmesi gerekliliini ortaya karmaktadr. Yakn zamanda piyasaya srlen 3Gli, wapl telefonlar vastasyla da mterilerin de, iletmeler hakknda, gzergahlar, fiyatlar ve otobsler hakknda bilgi almalar kolaylaacak, bu faktr de iletmeleri, mterileri hakknda bilgi salamak iin daha sk internet sitelerini gncellemelerini ve kullanmalarn salayacaktr. letme alanlarnca; iletmelerin mterilerini deerlerken seme kriterleri; mterilerin ballk potansiyelleri, hangi sklkla seyahat ettikleri ve mteri karll olurken, mterilerin meslek grubu veya eitim durumlar gibi faktrler, bu kriterler arasnda yer almamaktadr (1den 5e kadar olan nem dereceli likert leine gre, mterilerin ballk potansiyelleri 3.83, hangi sklkla seyahat ettikleri 3.70 ve karllklar ise 3.67lik ortalamaya sahiptir). letmelerin mteri ilikileri ynetimine yatrm yapp yapmama durumlarna bakldnda ise yksek oranda evet cevab kmaktadr (Kesinlikle evet % 28.1, evet % 38.5, ksmen katlanlarda % 24tr). Mteri ilikileri ynetimine yatrm yapm olan iletmelerin gelecekte dier rakiplerine oranla daha iyi bir yerde olmalar kanlmazdr. Ankete katlan iletme alanlarnca iletmelerinin, mteri ilikileri ynetimine yatrm yapmasnn en nemli nedenleri olarak da mteri sadakati yaratmak, yeni mteriler bulmak ve iletmelerini terk etmi mterilerin yeniden kazanlmas grlmektedir (1den 5e kadar nem dereceli Likert lekli ankette alanlarn cevaplarna gre mteri sadakati yaratmak 4.58, yeni mteriler bulmak 4.47, terk edilmi mterilerin yeniden kazanlmas ise 4.36lk ortalamaya sahiptir). letmedeki st yneticilerin, deiik pozisyonlarda yer alan alanlarna, CRM ile ilgili danman iletme veya niversitede grevli akademisyenler tarafndan eitim verilmesi gereklilii, yaplan anket almasyla da ortaya konmutur. nk Ege Blgesi merkezli ulam sektr ierisindeki iletmelerde, eitim grenlerin oran % 52.1 iken, grmeyenlerin oran ise, % 47.9dur. Eitim ile birlikte elbette ki, CRM bilinirlik oran deiik pozisyonlarda grev alan alanlar arasnda da, uygulamalarn baarl olma olasl da ykselecektir. Yaplan aratrma sonucunda ortaya konulan neriler unlardr: letmelerin, hizmet kalitelerini artrabilmek, dolaysyla da mteri memnuniyetini salayp, uzun dnemde mteri sadakatini salayabilmeleri iin; CRM kavramnn ierii hakknda, niversitedeki akademisyenler veya danmanlk iletmeleri tarafndan tm alanlarn yeterli derecede bilgilendirilmeleri gerekmektedir. letme alanlarnn eitim durumlar ile CRM bilinirlik dzeyleri arasnda anlaml bir farkllk olduu grlmektedir, konuyla ilgili yneticilerin, grev yapacak yeni personel alrken eitim durumlarn da nemli bir kriter olarak ele alma zorunluluu vardr. letmelerde CRM kavramnn baarl olabilmesi iin; sadece st yaplardaki yneticilerin deil, btn organizasyonda yer alan alanlarn uygulamaya ortak olmalar, baar ansnn ykseltilmesi asndan gereklidir. letmeler, potansiyel mterileri hakkndaki bilgilerin ounu telefonla alrken, internet sitelerini ok sk kullanmamakta, gncellemekte gecikmektedirler, yeniliklerin duyurulmas, ikayetlerin geri bildirimi iin internet sitelerine daha ok nem vermeleri gerekmektedir. letme alanlar, mterilerle ilgili olarak karlalan sorunlardan en byn, mterilerin hizmet konusunda ok duyarl olmas olarak ifade etmektedir, bu ifade iletme alanlarnn rekabetin younluunun ve mteri memnuniyetini elde etmenin zorluunun farknda olduklarn gsterirken, ayn zamanda da iletmelerine ve kendilerine kar zeletiri eksiklii olduunu da gstermektedir. Mteri sorunlar ele alnrken, hizmetin kalitesi, mteriler arasnda ayrm yaplp yaplmad gibi kriterlere daha fazla nem verilmelidir. Potansiyel mterilerinin seilmesi, mteriler arasndaki deer farknn ortaya konmas iin uygun teknolojik alt yapnn kurulmas ve analizi ok byk nem tekil etmektedir, uygulamann baarl olabilmesi iin maliyetlerden kanlmamal, CRM analiz iletmelerinden yardm alnmaldr.
143
.
KAYNAKA AMUSO, C., (2000), An Impelementation Cookbook for Crm Project Managers, Gartner Group Symposium IT Expo, Kasm 6 9, Cannes. DURAN, Mustafa (2002), CRM: ok Konuulan http://www.microsoft.com/turkiye 20.01.2002 Ama Az Bilinen Bir Kavram,
DYCHE, Jill (2002), The CRM handbook: a business guide to customer relationship management, Addison wesley Technology Series. KIRIM, Armaan, (2001), Strateji ve Birebir Pazarlama CRM, Sistem Yaynclk. PAYNE, Adrian, (1993), The Essence of Servicing Marketing, Prentice Hall Interntional. PEPPERS, Don, DORF, B., (1997), The One to One Fieldbook: The Complete Toolkit for Implementing a 1 to 1 Marketing Program, Currency-Doubleway. SWFT, Ronald (2001), Accelerating Customer Relationship, Prentice Hall PTR. YKSELEN,Cemal (2000), Pazarlama, lkeler, Ynetim, 2. Bask, Detay Yaynclk, Ankara.
144
Sektrel Kmelenmelerde alma Koullarnn Alglanmas: Sultanahmet Turizm Kmelenmesi rnei Yrd. Do. Dr. Ouz Trkay Sakarya niversitesi BF Turizm letmecilii Blm zet: Sektrel kmelenmeler ortaya kardklar avantajlarla iletmelerin rekabet gcn nemli oranda artrmaktadrlar. En nemli faydalar iletmeler arasnda artan bilgi transferi, yenilikilik, lek ekonomilerine bal maliyet avantajlar vb.dir. letmeler arasnda yksek bilgi transferi ve birlikte hareket etme yaklam benzer alma koullarn da ortaya karmaktadr. Bu bakmdan kmelenme iletmelerinin oluturduu evrende ortaya kan alma koullarnn da kendi iinde bir btnlk gsterecei grlmektedir. Kmelenme teorisi gerei bu benzer uygulamalarn etkinliinin de kmelenme d iletmeler karsnda daha yksek olmas gerekmektedir. Yaplan alan almasnda Sultanahmet Blgesi bir turizm kmelenmesi olarak ele alnmtr. Bu blgede yerleik otellerin alanlarnn blge genelinde hakim olan alma koullarn alglamalar snanmtr. alanlarn kmelenmenin sunduu alma koullarn; blge otellerindeki KY uygulamalar, blgede almann kariyer geliimine katks, blgenin evre ve ulam zellikleri, cret ve rahat alma ortam, baka i kollarnda alma olana boyutlarnda alglad tespit edilmitir. Bunlardan yalnzca cret ve rahat alma ortam boyutunun kmelenmede almaya devam isteini aklad grlmtr. Anahtar Kelimeler: Sektrel kmelenme, turizm, alma koullar, KY, Sultanahmet. The Perception of Working Conditions in Industrial Clusters: the Case of Sultanahmet Tourism Cluster Abstract: Industrial clusters sustain competitive advantage of firms within the opportunities they created. The opportunities provided by cluster are knowledge transfer between clustered firms, innovation capacity, and cost advantages related to scale economics etc. Knowledge transfer between firms, high-degree imitation of products and processes, and common ways opposite competition provides similar working conditions. Therefore, the working conditions in cluster will be homogenous. The effectiveness of these homogenous conditions is expected to be higher than other firms located separately. In this study, Sultanahmet District is considered as a tourism cluster. It is tested that how the employee of hotels located in Sultanahmet percept working conditions in district/cluster. The employee percept working conditions under the factors of; HRM applications in clustered hotels, the contribution to career development, environmental and transport possibilities, compensation and comfort at work-place, possibilities to work in other industries. It found that only compensation and comfort at work has significant effect on the desire of continuing to work in the cluster. Keywords: Industrial clustering, tourism, working conditions, HRM, Sultanahmet. GR Kmelenme, belli bir sektrn bir corafi alanda ylmasn ifade etmektedir. Bu ylma doal bir ylma olabilecei gibi, kamu ynetimlerinin planlayarak oluturduklar bir ylma da olabilir. Byle bir ylmann blge ekonomisine nemli katklar olmaktadr. Kmelenme iinde yer tutan iletmeler daha gl rekabet pozisyonu elde etmektedirler. Dolaysyla, kmelenme hem lke ekonomisini hem de kme iindeki iletmeleri gl klmaktadr. Kmelenmenin ok nemli bir zellii de, belli yetenek ve yeterlilik dzeyinde insanlar bir araya getiren bir igren havuzu oluturmasdr. Kmelenme iindeki iletmelerin talep ettikleri alan zellikleri hemen hemen ayndr. alanlara sunulan fiziki ortamlar, cretlendirme, eitim vb. gibi insan kaynaklar uygulamalar da birbirine ok benzemektedir. Bu durumda kmelenmeler, alma koullar itibariyle kendi ilerinde homojen bir grnt sunmaktadrlar. Ayn zamanda, alma koullar bakmndan dardaki iletmelere gre daha etkin bir durum ortaya koymaktadrlar. Bahsedilen alma koullar, kmelenme iinde alanlarn, altklar blgeyi alglamalarn ve blgede alma isteklerini de etkilemektedir. Bu aratrmada, bir sektrel kmelenme iersinde alanlarn algladklar alma koullarnn dier blgelere gre farkllamas Sultanahmet Turizm Kmelenmesi rnei zerinden ele alnmaktadr. Bu alglamalarn ortaya kard bir kmelenmeye ballk boyutu tartmaya almakta ve alma koullarnn kmelenmede almaya devam
145
Sektrel Kmelenmelerde alma Koullarnn Alglanmas: Sultanahmet Turizm Kmelenmesi rnei
Yrd. Do. Dr. Ouz Trkay
isteini aklama oranlar snanmaktadr. Anket teknii kullanlarak elde edilen nicel veri deerlendirilmekte, bulgular ortaya koyulmaktadr. KMELENME Gnmz rekabet dnyasn ekillendiren kreselleme olgusu blgesel ylmalar tevik edici bir rol oynamaktadr. zel beceriler, bilgi, kurumlar, rakipler ve i ortaklar yannda, belirli mteri kesimlerine odaklanmak suretiyle gl kalnabilen bir pazar ortamnda yerelleme ve blgeselleme doal olarak ortaya kan bir durumdur (Porter, 1998, 90). Yerelleme ve blgeselleme iletmeler asndan ulam giderlerini drmekte, ticaret engellerini ortadan kaldrmakta ve yerel lek ekonomilerinden faydalanmak adna bir dier iletme ile ayn yerde yatrm yapmay avantajl klmaktadr. Bu durum yeniliki ve verimli i srelerini beraberinde getirmektedir (Martin ve Sunley, 2003:6). Bu nedenle, rekabet pazarnda blgesel birliktelikler birer aktr olarak ortaya kmaktadr. Bu birliktelik rneklerinden birisi de sektrel kmelenme olarak bilinen oluumlardr. Kmelenme; belli bir ikolunda retim yapan ok sayda iletmenin belli bir corafi alana ylmas ve bu birlikteliin sinerjik bir etkiye dnmesi olgusudur. Pazara yeni giren bir iletme kurulu yeri olarak eer ylma blgesini semise, buradaki hazr altyapdan, blgede ilenmi kaynaklardan, blgeye toplanm kalifiye elemanlardan ve eitim kurumlarndan yararlanmaktadr (Nordin, 2003:10). Kmelenme kavramnn nem kazanmas, bilginin ve enformasyon iletiminin ekonomik gelime asndan neminin anlalmas ve bilgi ekonomisi anlaynn ne kmasna paralel bir yol izlemektedir. Konuyla ilgili ilk alma Alfred Marshalln 1890da yaynlad Ekonominin Kurallar (Principles of Economics) isimli kitabnn belli alanlarda uzman iletmelerden kurulu endstrilerin meknsal ylmasn konu alan blmdr. Bu kitapta konu, endstriyel ylma alanlarnda ortaya kan ve ilgili i koluna has yetimi igcnn bulunur olmas, yardmc ve destek ilerin artmas ve retimin farkl aamalarnda bir arada alan farkl iletmelerin gelitirdii uzmanlama erevesinde ele alnmtr (Martin ve Sunley, 2003:7). Bu tarihten yz yl kadar sonra lkelerin rekabet gcn aklamaya alan Portern, kmelenme teorisine nemli katk salad grlmektedir. Porter (1998:78)a gre kmelenme birbiri ile ortak noktas olan veya ibirlii ile birbirine bal olan iletmelerin belli bir corafi alanda ylmasdr. Aratrmacya gre bu, yeni bir olgu deildir. Eskiden iletmeler hammadde kaynaklarna yaknlk ve blgenin ulam avantajlar gibi belirli nedenlerle ylma gstermekteydi. Gnmzde, bu olgunun iletmeler iin ok geni kapsaml avantajlar ortaya kard anlalmtr. Kmelenme, Portern yaklam gerei, rekabet gc salayan drt faktr asndan iletmenin youn bir etkileim ortamnda faaliyet gstermesine olanak salamaktadr. Elmas modeli olarak bilinen bu drt temel faktr; iletmenin stratejisi, girdi koullar, talep koullar ve balantl ve destek sektrlerin varldr. Bu drt faktrn bir araya geldii yaplar olarak kmelenmeler, ilerinde yer alan iletmeler iin ok nemli avantajlar dourmaktadr. Bu bakmdan da, lkelerin milli ekonomiyi canlandrmalarnda ve rekabet gcne sahip yeni gelimelerin temelinde kmelenme modelleri olmak durumundadr. Bu yaklam ile Denizli Dokuma Kmelenmesi, Sultanahmet Turizm Kmelenmesi gibi uluslararas piyasalarda rekabet gc yksek oluumlar ortaya kmaktadr. Kimine gre rastgele bir ylma balangc, kimine gre ise planl bir araya gelme eklinde balayan kmelenme (Nordin, 2003:10), iinde yerleik iletmelere ok nemli faydalar sunmaktadr. lk olarak, kmelenme iinde ilgili retim kolunda uzmanlam nitelikli igren havuzu olumaktadr ve blgede yer alan iletmeler iin nitelikli eleman bulma skntsn ortadan kalkmaktadr. kinci olarak, bu iletmeler ortak altyap ya da teknolojileri kullanmak suretiyle nemli bir lek ekonomisi yaratmaktadrlar. nc olarak, iletmeler ayn blgede yerleik olmakla birbirleri arasnda nemli oranda bilgi iletiminin nn amaktadrlar. Saylan bu temel faydalar aslnda, ok eskiden beri ekonomi bilimi kapsamnda incelenen blgesel ylma (agglomeration) aklamalar kapsamnda ortaya koyulmaktadr. Ancak, kmelenmenin bundan ok nemli bir fark vardr. O da, kmelenmede bilgi iletimi konusunun blgesel ylma daki gibi rastgele olmaddr. Kmelenme kapsamnda bilgi ak hem organize bir sreci iaret eder, hem de retimde sosyal gruplarn etkisi daha belirgindir. Yani, retimi toplum ve blgenin ekonomik aktrleri birlikte organize etmektedir. Bir endstriyel kmelenme, belirli bir corafi blgede toplanm olan ekonomik retim birimleri ile blge toplumunun birlikte ortaya koyduklar bir sosyo-ekonomik varlktr. Sosyal gruplar ile ekonomik birimler, pazarda stn deeri olan bir rn retmek ve sunmak adna birlikte alrlar (Morosini, 2004:307). Bu adan baknca, kmelenmenin bir sosyal mevcudiyeti olduu vurgulanmaldr. Bu yaklam erevesinde, bir kmelenmenin blgesel bir ylmann ileri aamas olup olmad tartlabilir. Bunun yannda, kmelenmede bir sosyal kabul ve hatta sosyal varlklarn kmelenme etkileiminin iine dhil edilmesi sz konusudur. Sosyal normlar, kurumlar ve varsaymlarn ekonomik erevede belirgin olduu bir corafi birliktelik 146
eklide ortaya kan kmelenmenin baars Morosini (2004)nin deyimiyle, sosyal an srelere gmlmldr. Kmelenmeler birer sosyal a grnmndedir. Bu an bir corafi blge snr olmamakla birlikte, grnmez bir meknsall vardr. nk bu an temeli sosyal sermayedir ve bu da doal olarak ortak gemi ve yaplan ortak etkinliklere dayanr. Turizm corafi ya da meknsal zelliklerin belirgin etkiler ortaya kard bir sektrdr. Turizm hareketleri yaanlan mekndan baka bir hedef mekna hareketi ngrmektedir. Turistik seyahatin en nemli zelliklerinden birisi, bu seyahatin nihai hedefinin bir meknda toplanm deiik doal, kltrel vb. zelliklerden oluan rn tketmektir. Turistik retim, bir corafi blgede yer tutmu iletmeler btnnn ortaklaa yrtt bir sistemdir. Ayrca, turizmde rekabetin artk iletmeler zelinden blgeler balamna kayd ve turizm pazarnda bu blgelerin rekabet ettikleri bilinmektedir (Dwyer vd., 2009:63). Bu blgeleri kmelenme mant ierisinde ele almak ve tasarlayabilmek ise, blgenin ve blgede yer alan iletmelerin rekabet gcne ok olumlu katklar sunacaktr. Turizmin mekna ball, retim srecinde etkili olan zelliklerin de mekna bal olmas sonucunu dourmaktadr. Usta (2002:118-119) turizmin zaman ve mekana bal bir ylma ortaya koyduunu vurgulamakta ve bu ikisinin de byk oranda doal evreye bal olduunu ifade etmektedir. Turizmin doal evreye bal oluu, ayn zamanda kulland farkl doal evre deikenlerine bal farkl turizm trlerinin ortaya kmasna da yol amtr. Bu durum belli bir turizm trnn temellendii doal deer etrafnda, bu tr ieren kmelenmelerin ortaya kna yol amaktadr (bkz. Nordin, 2003:14). rnein, spor turizmi kmelenmesi, kltrel miras turizmi kmelenmesi, vb. KMELENMELERDE ALIMA KOULLARI Kmelenmenin temel faydalarndan birisi blgesel bir istihdam havuzunun olumasdr (Combes ve Duranton, 2006:2). Kmeler, belli nitelikteki insanlar bir araya getirmekte ve bir sosyal toplulua dntrmektedir. Bu sosyal topluluk, kmelerin en nemli gcdr. Bu g kmeleri deerleri ve bak alar itibariyle kendi ilerinde btnlk gsteren homojen bir kitle olarak ortaya karmaktadr (Morosini, 2004:308). Bu bak asyla kmelerin ortak insan kaynaklar uygulamalar gsteren iletmelerden olutuu; alanlara benzer koullar sunduu ve bunun yannda benzer nitelikte bir insan sermayesine sahip olduu ngrlebilir. Kmelenme iindeki alma koullarnn aynlamas insan kaynann nitelii asndan da kmelenmenin homojen bir durum sergilemesine yol amaktadr. nsan kaynann nitelii kmelenme iinde aratrma-gelitirme, kaliteli hizmet sunumu, bilginin retimde kullanlmas gibi konular asndan ok nemlidir. Bunun yannda, her bir kmelenme, sahip olduu insan kaynan gelitiren bir etki ortaya koymaktadr. rnein, kmelenmelerde alann eitimi asndan birok olanak yaratlr. Kmelenmeler bilgi ve deneyim dzeyi yksek insan kaynan blgeye ekme gcne sahiptir. Nitelikli personele sunulan olanaklar bu blgeleri ekim yeri klmaktadr. Kmelenme ile elde edilen rekabet gcnn performans art salayaca ve bunun da tekrar cretlerde bir art ortaya koyaca beklenmelidir. Rekabet gcne bal olarak yaam standartlarnda bir art olmas, istihdam olanaklarnn genilemesine yol amaktadr (Szerenos, 2007:32,42). Bu durumda alma koullar itibariyle kmelenme homojen bir durum sergilemektedir ve farkl iletmede alanlar da bu koullar ayn ve yksek dzeyde alglyor olmaldr. Kmelenmenin alma koullar asnda ortaya karaca durumu analiz eden snrl sayda alma yaplmtr. Freedman (2008) kmelerin istihdam olanaklar ve zellikleri asndan farkllatn ortaya koyan grgl almasnda bu farkllklardan cret, kariyer hareketlilii gibi baz alanlara odaklanmtr. Bulgulara gre, kmelenmeler alanlar tarafndan bir iten dierine srama kolayl ile deerlendirilmekte ve rabet grmektedir. alanlar kmelenmeye giri aamasnda dk crete raz olmaktadrlar, nk ie balamay kmelenme iindeki dier iletmelere geiin ve bilgiye ve daha yksek cretlere ulamann ilk adm olarak grmektedirler. Kmelenmi iletmelerde alanlarn aldklar ortalama cret dier iletme alanlarndan daha yksektir (Freedman, 2008: 591). nk kmelenmelerde yerleik iletmelerin girdi-kt balantlar daha etkindir. Dolaysyla, kmelenme iletmelerinin alanlarnn verimlilii yksektir. Ciccone ve Hall (1996) insan kaynaklarnn verimliliinin kmelenmelerde yksek olmasn blgedeki i ve istihdam younluunun yksek oluuna balamaktadr. Bilgi ak da alann verimliliini artran bir etki ortaya koymaktadr. Bernat (1999:175) kmelenmenin alanlar iin daha yksek kazan salayacan grgl kant gstererek ortaya koymaktadr. Kmelenme ierisinde i arama maliyeti dmektedir. Buna bal olarak, iletme srekli daha nitelikli ve uygun kiileri ie almaya gayret ederken, alanlar da daha iyi olanaklarla alacaklar iletmeleri bulmaya uramaktadrlar. Bu durum iletmeler iin insan kaynaklar 147
gelitirme ve eitim almalarn daha risksiz ve az maliyetli bir hale getirmektedir. Bu durum kmelenme iletmelerini verimli retim ve insan kaynaklar srelerini hayata geiren iletmeler klmaktadr. Dolaysyla, cret farkll bir rnek olduu gibi, dier alma koullarnda da kmelenme dndaki iletmelerle farkllk ortaya kabilecektir. Combes ve Duranton (2006:6) Fransada kmelenmeler iinde alanlarn i hareketliliinin byk oranda ayn blgede gerekletiini (%75) ortaya koymaktadrlar. Dolaysyla, alma koullar asndan homojen bir durum ortaya koyan kmelenmelere kar bir ballk olgusundan da sz edilmelidir. letmelerin arad nitelikte alan bulmasn ve alanlarn da arad nitelikte i bulmasn kolaylatran bir kmelenme ierisinde (Combes ve Duranton, 2006) bu seimin etkinliine bal olarak iletmelerin alan performansndan, alanlarn da iletmenin uygulamalarndan memnun olmas beklenir. Bu durumda kmelerde alan kiilerin gerek alt iletmeye gerekse de alt blgeye ball yksek olacaktr. Aratrma Sorusu: Sektrel kmelenmelerde alma koullar, alanlarn alglamas itibariyle; (a) bir btnlk sergilemekte midir? (b) Bu koullar itibariyle kmelenme iletmeleri dier iletmelerden daha yksek dzeyde bir etkinlik sergilemekte midir? (c) alanlarn kmelenme blgesinde almaya devam etmek istemesinde hangi alma koullarnn etkisi vardr? YNTEM almann amac turizm kmelenmelerinin sunduu alma koullar itibariyle bir btnlk sergileyip sergilemediinin tespit edilmesidir. Bunun anlalmas iin Sultanahmet Turizm Kmelenmesinde yer alan otellerde alanlara ynelik bir alan almas yrtlmtr. Katlmclardan Sultanahmet blgesindeki alma koullarn dier blgelere gre deerlendirmeleri istenmitir. Szerenos (2007) endstri dzeyinde bir rekabet sorgulamasnn endstriyel performans temel alaca ve bunun iin de bir blgedeki bir endstriye bal tm iletmelerin bu blge dndaki btn dier iletmelerle kyaslanabileceini belirtmektedir. Bu almada da Sultanahmet Turizm Kmelenmesi rnek birim olarak ele alnm ve dier blgelerle kyaslanmas yoluna gidilmitir. Sultanahmet blgesini ylda 2 milyon turist ziyaret etmektedir (Tansu, 2009). Blge, sahip olduu esiz kltrel miras ile Trkiyenin en nemli turizm ekim alanlarndan birisidir. Sultanahmet Turizm Kmelenmesi ierisinde toplam 21 otele ulalmtr (HotelGuide, 2010). Nasir vd. (2007)nin aktard Sultanahmet Turizm Kmelenmesi haritasnda da 2005 yl itibariyle blgede yer alan otel says aa yukar ayndr. Blgenin ehirlemi olmas ve birok alann sit alan olarak tanmlanmas yeni binalar ina etmeyi ve yeni otel yatrmlarn olanaksz klmaktadr. Bu nedenle 2005 yl saylar ile gnmzdeki otel saylarnn yakn kmas olduka normaldir. Sultanahmet Turizm Kmelenmesinde iletme bana ortalama alan says 2000 ylnda 12 iken bu rakam 2005de 18e kmtr (Nasr vd. 2007; Tansu, 2009). Buradan hareketle 21 otelde toplam 380 civarnda kiinin almakta olduu dnlebilir. Bu almada ise 138 kiiye ulalarak kullanlabilir veri elde edilmitir. Bu rakam toplam alan saysnn % 36sdr. Anket teknii kullanlarak alanlardan veri elde edilmitir. almada kullanlan lein oluturulmasnda farkl almalardan yararlanlmtr. Kmelenme iindeki otel iletmelerinin KY uygulamalar, Chen ve Huang (2009)dan yararlanlarak ie alma, eitim, katlm, performans deerleme ve cretlendirme kapsamnda llmtr. Bu boyutlarla ilgili ifadeler ilgili almadan yararlanlmak suretiyle uyarlanmtr. Bunun yannda, turizm alanlar iin allacak blgenin seilmesi aamasnda rol oynayan belli kriterler vardr. Bunlar, blgede baka iletmelerde alma olana, blgede almakla deneyim kazanmak ve kariyer geliimine katk bulmak beklentisi, para kazanma olanaklarnn uygunluu gibi etkenlerdir (Trkay ve Tzemen, 2009). Kmelenmede alma ortamnn rahat olmas, dier blgelere gre daha fazla olanaklar sunmas, alanlara bilgilerini uygulama olanann daha fazla oranda verilmesi, temiz evre ve grsel zelliklere sahip olmas, alan asndan gvenli bir blge olmas, ulam olanaklarnn uygun olmas konular da lee ilave edilmitir. Belirlenen faktrlerin kmelenme iindeki otellerde yksek dzeyde hayata geirildii ynnde oluturulan yarglar katlmclarca, kesinlikle katlmyorum (1)- kesinlikle katlyorum (5) dzleminde oylanmtr.
148
BULGULAR almaya katlan 138 kiinin %73,2si bay, % 23,9u bayandr. % 44,2si 25 ya ve alt, %32,6s 26-32 ya grubundan, % 21,0 33 ve zeri ya grubundandr. Katlmclarn %8,7si ilkokul-ortaokul, %39,7 lise ve dengi okul, %26,8i nlisans ve % 22,5i de lisans ve lisansst mezunudur. Turizm eitimi alanlarn oran %58,7 iken, almayanlarn oran % 34,1dir. %50,7 nbro blmnde, % 26,1 yiyecek ve iecek blmnde, % 18,1 ise kat hizmetleri, pazarlama, muhasebe ve dier blmlerde almaktadr. alanlarn kademeleri itibariyle %5,7si iletme sahibi ve tepe ynetici, % 19,6s orta kademe ynetici ve %69,6s alt kademe alandr. Katlmclarn % 12,3 2 ve 3 yldzl otel, % 38,4 4 ve 5 yldzl otel, % 18,1i S belgeli otel ve % 28,3 de belediye belgeli otelde almaktadr. Blgede alma sreleri % 19,6snn 1 yldan az, % 44,9unun 1-5 yl ve % 31,9unun da 5 yldan fazladr. Yine, % 48,6s blgede yerleik yalnz 1 iletmede almken, % 45,7si blgede yerleik 1den fazla iletmede almtr. Katlmclarn % 34,8i yalnzca bu blgede almken, % 58,0 1den fazla turizm blgesinde almtr. Blge dnda i deneyimi yl olarak sorulduunda % 32,6s 1den az, % 39,9u 1-5 yl, % 21,0 da 5 yldan fazla blge dnda alm olduklarn beyan etmilerdir (Tablo 1). Katlmclarn turizm kmelenmesinde alma koullar deikenlerine verdikleri cevaplarn gvenilirliini salamak amacyla Cronbach Alfa deerini temel alan gvenilirlik testi uygulanmtr. fade-toplam korelasyonu dk kan ifadeler lekten karlmtr. Geriye kalan ifadeler iin Cronbach Alfa deeri %95 kmtr. Bu rakam lm ileminin ve lein gvenilir olduunu kantlamaktadr. lekte yer alan ifadeleri daha az sayda faktr altnda toplamak ve lein yap geerliliini de test etmek iin faktr analizi uygulanmtr. Bu sayede lei olutururken temel alnan boyutlarn birbirinden farkl olarak anlalp anlalmadnn da tespit edilmesi yoluna gidilmitir. Faktrler itibariyle aldklar ykler 0,3n altnda kalan ve dk edeerlilik gsteren ifadeler
149
Tablo 1: Katlmclarn Demografik zellikleri ve Blgede altklar Sreler N Bay Cinsiyet Bayan Cevapsz Total 25 ve alt 26-32 33 ve zeri Ya Cevapsz Total lkokul-Ortaokul Lise ve Dengi On Lisans Eitimi Lisans ve Lisansst Cevapsz Toplam nbro Yiyecek ve ecek Kat Hizm., Pazarlama, Muhasebe ve Dier Cevapsz Toplam 1 tane 1'den fazla Cevapsz Toplam 1'den az 1-5 yl 5'den fazla Cevapsz Toplam 101 33 4 138 61 45 29 3 138 12 54 37 31 4 138 70 36 25 7 138 67 63 8 138 45 55 29 9 138 % 73,2 2,9 100 44,2 32,6 21,0 2,2 100 8,7 39,1 26,8 22,5 2,9 100 50,7 26,1 18,1 5,1 100 48,6 45,7 5,7 100 32,6 39,9 21,0 6,5 100 letme Snf Kademesi Turizm Eitimi 23,9 Evet Hayr Cevapsz Toplam Sahip ve Tepe Ynetici Orta Kademe Ynetici alan Cevapsz Total 2 ve 3 yldzl 4 ve 5 yldzl "S" Belgeli Belediye Belgeli Cevapsz Toplam 1'den az 1-5 yl 5 yldan fazla Cevapsz Toplam Sadece Buras 1'den fazla Cevapsz Toplam N 81 47 10 138 8 27 96 7 138 17 53 25 39 4 138 27 62 44 5 138 48 80 10 138 % 58,7 34,1 7,2 100 5,7 19,6 69,6 5,1 100 12,3 38,4 18,1 28,3 2,9 100 19,6 44,9 31,9 3,6 100 34,8 58,0 7,2 100
Blgede alt letme Says
lekten karlmtr. Geriye kalan yap iin elde edilen KMO deeri 0,84dr. Bartlett testi anlamldr (p>0,000). Aklanan varyans toplamn 65,228dir. zdeeri 1den byk 5 boyut bulunmutur. Boyutlar ve her bir boyut iin aritmetik ortalama ile Cronbach Alfa deeri Tablo 2de verilmektedir.
Blge Dnda Deneyimi
150
alt Turizm Blgesi Says
Blgede alt Yl
Blm
Yrd. Do. Dr. Ouz Trkay Crn . Alfa ,87
Tablo 2: alma Koullar Deikenlerine likin Faktr Analizi Sonular Faktr fadeler Ykle zd. Ort. ri Blge Otellerindeki KY Uygulamalar 3,833 3,146 Bu blgede turizm alannda deneyimli insanlar istihdam ,773 edilmektedir. Bu blgedeki oteller ie almlarda en uygun personeli ,730 semektedirler. Bu blgede alan otelciler mesleki bilgi asndan daha ,711 yeterlidir. Bu blge alanlar kaliteli hizmet retmek amacyla ,678 motive edilir. Bu blgedeki oteller alanlara kaliteli hizmet retmeleri ,668 iin srekli eitim verir. Bu blge otellerinde daha nitelikli alanlar istihdam ,595 edilmektedir. Bu blgede alanlarn yasal haklar mutlaka verilir. ,587 Bu blgede alanlar kendilerini srekli gelitirmek ,582 zorunda hissederler. Kariyer Geliimine Katks 3,140 3,701 Bu blgede alm olmamn kariyerim asndan avantaj ,839 olduunu dnyorum. Bu blgede almak deneyim kazanmak asndan ok ,777 nemlidir. Bu blgede alm olmak benim iin iyi bir referans ,736 olacaktr. Bu blgede almann dier blgelere gre daha prestijli ,708 olduunu dnyorum. Blgenin evre ve Ulam zellikleri 2,610 3,754 Bu blgenin sokaklar ve genel alanlar dier turizm ,817 blgelerine gre daha temizdir. Bu blgede evre dzenlemesi yaplmtr ve planldr. ,794 Buras evresel olarak temiz bir blgedir. ,757 Bu blge ulam sorunu olmayan bir blgedir. cret ve Rahat alma Ortam Bu blgede yer alan oteller alanlarna daha fazla cret verir. Bu blgede otel alanlar iyerlerinde daha rahat koullara sahiptir. Bu blgedeki oteller alanlarna daha fazla deer verir. Baka Kollarnda alma Olana Bu blgede baka i kollarnda almak olana vardr. ,598 2,244 ,743 ,739 ,724 1,219 3,635 3,103
,85
,78
,74
,826 NOT: Varimax Rotasyonlu Temel Bileenler Faktr Analizi. Kaiser-Meyer-Olkin rneklem Yeterlilii: ,84 Bartlett kresellik testi: p>.000; X2: 1236,273, df: 190; Aklanan Toplam Varyans: % 65,228; Yant kategorileri: 1:Kesinlikle Katlmyorum- 7: Kesinlikle Katlyorum Tablo 2, bir turizm kmelenmesinin alanlarca hangi boyutlarda alglandn ortaya koymaktadr. Alglanan boyutlardan ilki, blge otellerindeki KY uygulamalar boyutudur. Blge otellerinin ie almada deneyimli kiileri semeleri, ie alma aamasnda otellerce uygun kiilerin seimine odaklanlmas, mesleki bilgi asndan daha yeterli 151
kiilerin altrlmas, alanlarn motive edilmesi, alanlara eitim verilmesi, blge otellerinde nitelikli alanlarn istihdam edilmesi, alanlara yasal haklarnn verilmesi, alanlarn da kendilerini gelitirmek zorunda hissetmeleri bu boyut kapsamn oluturan etkenlerdir. Bu ifadelerin tek bir boyut altnda toplanmas, blge genelindeki otellerin KY uygulamalar itibariyle bir homojen durum ortaya koyduklarn kantlamaktadr. Turizm kmesinin alan asndan alglanmasn ortaya koyan ikinci boyut blgenin alann kariyer geliimine katks boyutudur. Bu boyut da, blgede alm olmann avantaj olarak grlmesi, deneyim kazanmak iin nemli olduunun dnlmesi, blgede alm olmann iyi bir referans olacann dnlmesi ve blgenin dier turizm blgelerinden daha prestijli olarak alglanmasn kapsamaktadr. nc boyut blgenin evre ve ulam olanaklar boyutudur. Bu boyut, blgenin sokaklarnn temizlii, evre dzenlemesi yaplm ve planl bir blge olmas, temiz bir blge olmas ve ulam sorunu olmayan bir blge olmasn kapsamaktadr. Drdnc boyut cret ve alma koullar boyutudur. Bu boyut, blge otellerinin dier blgelere gre daha fazla cret vermesi, alanlarn bu blgede daha rahat koullara sahip olmas ve blge otellerinde alanlara daha fazla deer verilmesi konularn kapsamaktadr. Beinci ve son boyut blgede baka i kollarnda alma olana boyutudur. Bu boyutu oluturan tek ifade blgede baka i kollarnda alma olana olduu ynnde bir yarg ortaya koymaktadr. Tablo 3: alma Koullar Deikenlerine likin Korelasyon Tablosu BOU KGK BU RO BKO BOU KGK BU RO BKO ** 0.01 dzeyinde anlaml korelasyon. * 0.05 dzeyinde anlaml korelasyon. Grlmektedir ki, turizm kmelenmesinde alan otel alanlar iin kmenin ne kan yanlar KY uygulamalar, kariyer geliimine beklenen katks, evre ve ulam zellikleri, cret ve rahat alma ortam ve baka i kollarnda alma olanadr. Boyutlarn bu ekilde kmas lein yap geerliini kantlamaktadr. lekte yer alan boyutlar beklendii gibi ayrmaktadr ve katlmclarn ifadeleri alglamas ayn ynde olmutur. Ayn zamanda, Sultanahmet Kmelenmesi iin alanlarn alglarnn beklenen ekilde belli noktalarda toplanmas ve birbirinden anlaml ekilde ayrmas kmelenme genelinde belli zelliklerin alanlarca net ekilde alglandn, dolaysyla kmelenmenin ilgili boyutlar itibariyle kendi iinde bir btnlk gsterdiini ortaya koymaktadr. Bu boyutlar arasnda kan yksek korelasyon oranlar da kme genelinde alma koullarna dair alglamalarn btnln ortaya koymaktadr (Tablo 3). Ancak, kmelerde yer alan iletmeler arasnda boyutlar itibariyle daha fazla bir etkinlik dzeyi olup olmadnn anlalmas, boyutlara Sultanahmet alanlarnn verdikleri puanlarn orta deerden (3) farkl olup olmadnn snanmas ile bulunabilir. Bu nedenle turizm kmesinde alma koullar deikenlerinin ne katlyorum ne katlmyorum (test deeri 3)den farkl olarak alglanp alglanmad incelenmitir (Tablo 4). Burada dikkat edilmesi gereken bir konu vardr: lgili deikenlere ait ortalamalarn orta deerden (3) anlaml oranda yksek kmas, ilgili boyut itibariyle bir kmelenmenin dier blgelere gre daha yksek etkinlik sergiledii yaklamn geerli klacaktr. 1 ,552(**) 1 ,201(*) ,376(**) 1 ,424(**) ,429(**) ,388(**) 1 ,263(**) ,246(**) ,191(*) ,183(*) 1
152
Sektrel Kmelenmelerde alma Koullarnn Alglanmas: Sultanahmet Turizm Kmelenmesi rnei Tablo 4: Tek-rneklem t Testi Sonucu Test Deeri = 3 Ortalama Blge Otellerindeki KY Uygulamalar Kariyer Geliimine Katks Blgenin evre ve Ulam zellikleri cret ve Rahat alma Ortam Baka Kollarnda alma Olana 3,1466 3,7013 3,7544 3,1037 3,6350 Std. Sapma ,799 ,849 ,874 ,940 1,093 t 2,155 9,693 10,135 1,295 6,823
Anlamllk ,033 ,000 ,000 ,197 ,000
Tablo 4den anlalmaktadr ki, cret ve rahat alma ortam haricindeki dier btn boyutlar orta deer olan 3 den anlaml dzeyde farkllamakta ve daha yksek deer almaktadrlar. Bu bakmdan, turizm kmelenmesi, KY uygulamalar, kariyer geliimine katk, evre ve ulam zellikleri ve baka iletmelerde alma olana asndan etkin bir ereve sunduu grlmektedir. Kmelenme, alanlarn gznde bu boyutlar itibariyle ne kmaktadr. Kmelenme yapsnn, iletmeler iin ortak veya ayn dzeyde etkin bir yksek cret uygulamas ve rahat alma ortam dourduu yargs kantlanamamtr. Kmelenmelerin, KY uygulamalar ve dier KY etkenleri asndan daha cazip bir ereve sunuyor oluu, bu alglamann belli demografik ve kiisel deikenlere ve blgeyi tanma dzeyine gre deiebilecei sorusunu beraberinde getirmektedir. Bu nedenle, boyutlarn alanlarn demografik durumlarna gre deiimi incelenmektedir. Bu kapsamda cinsiyet, turizm eitimi alp almama, ya, allan blm, kademe, iletme snf, eitim durumu, ka yldr kmelenme blgesinde alt, kmelenme iinde alt iletme says, baka ka farkl turizm kmelenmesinde/blgesinde alt, kmelenme haricindeki i deneyiminin sresi faktrleri ele alnmtr. Bu faktrlere ilikin farkllamann analizi, iki alt grubu olan faktrler iin Bamsz rneklem t Testi, ikiden fazla alt gruba sahip olan faktrler iin ise Tek Ynl ANOVA uygulanmak suretiyle yaplmtr. ANOVAda varyanslarn eit olmas halinde Tukey, varyanslarn eit olmamas halinde Tamhane testi sonucuna bal kalnmtr Faktrlerden bazlarnn alma koullar deikenlerinde bir deiim ortaya karmad tespit edilmitir. Turizm eitimi alp almama, blm, kademe, eitim durumu, blgede alt iletme says, ka farkl turizm blgesinde alt ve blgede alt yl faktrlerinin alt gruplar arasnda ilgili deikenleri alglama bakmndan bir farkllk yoktur (p>0,05). Bu bakmdan aada sadece farkllk ortaya koyan faktrler tablo halinde gsterilmektedir. Cinsiyet faktrnn alt gruplar itibariyle baz deikenlerde farkllama tespit edilmitir. evre ve ulam zellikleri boyutunun alglanmas bay ve bayanlar arasnda farkldr. Bay alanlar turizm kmelenmesini bayanlara gre daha temiz, planl ve ulam kolay olarak alglamaktadrlar. Baka i kollarnda alma olana asndan da bir farkllama grlmektedir (p>0,05). Bu olana bay alanlar bayanlardan anlaml oranda daha fazla hissetmekte veya fark etmektedirler (Tablo 5).
153
Tablo 5: Cinsiyete Gre Bamsz rneklem t Testi Sonular N Ort. t Sig. Cinsiyet Blge Otellerindeki KY Bay 101 3,227 1,940 ,054 Uygulamalar Bayan 33 2,918 Kariyer Geliimine Katks Blgenin evre ve Ulam zellikleri cret ve Rahat alma Ortam Baka Kollarnda alma Olana Bay Bayan Bay Bayan Bay Bayan Bay Bayan 101 33 101 33 101 33 101 33 3,770 3,470 3,890 3,356 3,181 2,858 3,739 3,242 2,298 ,023 1,703 ,091 3,162 ,002 1,779 ,077
Ya gruplar itibariyle 25 ve alt ya grubunda olan alanlarn kmedeki otellerin KY uygulamalarn 26-32 ya grubuna gre daha yksek dzeyde algladklar ve kmelenmede almann kariyer geliimine katksn yine ayn gruba gre daha yksek dzeyde bekledikleri anlalmaktadr. Dier boyutlar yaa gre farkllamamaktadr (Tablo 6). Tablo 6: Ya gruplar tibariyle Tek Ynl ANOVA Sonucu Blge Otellerindeki KY Uygulamalar Kariyer Geliimine Katks Blgenin evre ve Ulam zellikleri cret ve Rahat alma Ortam Baka Kollarnda alma Olana Ya 25 ve alt 26-32 33 ve zeri 25 ve alt 26-32 33 ve zeri 25 ve alt 26-32 33 ve zeri 25 ve alt 26-32 33 ve zeri 25 ve alt 26-32 33 ve zeri Say 61 45 29 61 45 29 61 45 29 61 45 29 61 45 Ort. 3,322 2,870 3,184 3,871 3,456 3,666 3,827 3,532 3,905 3,190 2,933 3,172 3,672 3,680 ,838 ,435 1,058 ,350 2,090 ,128 3,216 ,043** F 4,322 Sig. ,015*
29 3,379 * 25 ve alt-26-32 ya gruplar arasnda anlaml fark (p>0,05), fark deeri (,452). ** 25 ve alt-26-32 ya gruplar arasnda anlaml fark (p>0,05), fark deeri (,415). Katlmclardan 2 ve 3 yldzl otellerde alanlar kmedeki otellerin KY uygulamalarn hem 4 ve 5 yldzl otel alanlarna hem de belediye belgeli otel alanlarna gre daha yksek dzeyde alglamaktadrlar. Belediye belgeli otel alanlar evre ve ulam zelliklerini 4 ve 5 yldzl otel alanlarna gre daha yksek dzeyde alglarken, ayn gruplar arasnda cret ve rahat alma ortam boyutu da belediye belgeli otel alanlarnn daha yksek alglama ortaya koyduu bir farkllama sergilemektedir. Dier boyutlar otel snfna gre farkllamamaktadr (Tablo 7).
154
Tablo 7: Katlmclarn alt Otel Snf tibariyle Tek Ynl ANOVA Sonular Blge Otellerindeki KY Uygulamalar letme Snf 2 ve 3 yldzl 4 ve 5 yldzl "S" Belgeli Belediye Belgeli Kariyer Geliimine Katks 2 ve 3 yldzl 4 ve 5 yldzl "S" Belgeli Belediye Belgeli Blgenin evre ve Ulam zellikleri 2 ve 3 yldzl 4 ve 5 yldzl "S" Belgeli Belediye Belgeli cret ve Rahat alma Ortam 2 ve 3 yldzl 4 ve 5 yldzl "S" Belgeli Belediye Belgeli Baka Kollarnda alma Olana 2 ve 3 yldzl 4 ve 5 yldzl "S" Belgeli Belediye Belgeli N 17 53 25 39 134 17 53 25 39 134 17 53 25 39 134 17 53 25 39 Ort. 3,617 3,010 3,410 2,919 3,135 3,985 3,589 3,739 3,635 3,681 3,926 3,443 3,920 3,967 3,746 3,254 2,722 3,266 3,427 ,450 ,718 5,175 ,002*** 3,644 ,015** 1,016 ,388 F 4,708 Sig. ,004*
134 3,096 * 2ve3 yldz-4ve5 yldzl arasnda anlaml fark (p>0,01), fark deeri (,60704) Belediye Belgeli-2ve3 yldz arasnda anlaml fark (p>0,01), fark deeri (-,69770) ** 4ve5 yldzl- Belediye Belgeli arasnda anlaml fark (p>0,05), fark deeri (-,52366) *** 4ve5 yldzl- Belediye Belgeli arasnda anlaml fark (p>0,05), fark deeri (-,70533) Blge dnda alma sresi blge otellerindeki KY uygulamalarn alglamay etkilemektedir. Blge dnda 5 yldan fazla alanlar kmelenmedeki KY uygulamalarn 1-5 yl alanlardan daha yksek dzeyde alglamaktadrlar. Dier boyutlarda ilgili zellikler itibariyle farkllama gzlenmemektedir (Tablo 8).
155
sTablo 8: Kmelenme Dnda Deneyimi tibariyle Tek Ynl ANOVA Sonular N Ort. F Sig. Sre Blge Otellerindeki 1'den az 45 3,097 3,347 ,038* KY Uygulamalar 1-5 yl 55 3,030 5den fazla Kariyer Geliimine Katks Blgenin evre ve Ulam zellikleri cret ve Rahat alma Ortam Baka Kollarnda alma Olana 1'den az 1-5 yl 5den fazla 1'den az 1-5 yl 5den fazla 1'den az 1-5 yl 5den fazla 1'den az 1-5 yl 5den fazla 29 45 55 29 45 55 29 45 55 29 45 55 3,478 3,683 3,620 3,824 3,855 3,581 3,955 3,066 3,036 3,333 3,466 3,763 1,064 ,348 1,056 ,351 2,184 ,117 ,554 ,576
29 3,504 * 1-5 yl-5den fazla arasnda anlaml fark (p>0,05), fark deeri (-,448). alma koullarnn kmelenmede alma isteine etkisi regresyon analizi ile test edilmitir. Kariyer hayatmn geriye kalann bu blgede geirmekten mutluluk duyarm eklindeki yarg baml deiken olarak tanmlanm, alma koullar deikenlerinin bu deikeni aklama oranlar belirlenmitir (Tablo 9). Tablo 9: Kmelenmede alma steini Aklayan Regresyon Modeli Bamsz Std. Deikenler Beta Hata T Sig. R F Sig. Sabit ,278 10,166 ,000 -,002 ,535 -,004 ,997 ,148 Kariyer Geliimine ,130 Katks Blgenin evre ve ,177 Ulam zellikleri cret ve Rahat ,441 alma Ortam Baka Kollarnda ,070 alma Olana * Baml Deiken: Kmede alma stei KY Uygulamalar ,143 ,138 ,117 ,115 ,087 1,036 ,942 1,510 3,838 ,806 ,302 ,348 ,133 ,000 ,422
DW 2,100
alma koullar deikenlerinin kmelenme blgesinde alma isteini anlaml dzeyde aklad ve modelin geerli olduu grlmektedir. Ancak, alma koullarndan sadece cret ve rahat alma ortam deikeni model dhilinde baml deikeni aklama gcne sahiptir. Dier deikenlerin anlaml bir etkisi yoktur. Bu bakmdan, alann kmelenme blgesinde almaya devam etme isteklilii cret ve rahat alma ortamnca anlaml dzeyde belirlenmektedir. SONU Sektrel kmelenmelerin alma koullar itibariyle homojen bir grnm alabilecekleri ilgili literatrde yer ald gibi snanm ve kantlanmtr. Bu durum, alanlarn alglarnn anlalmasnn tesinde, sektrel kmelenmelerin 156
baar koullarn da aklamaktadr. Bunun yannda, kmelenme iinde yer alan iletmelerin de bu koullar itibariyle dier blgelerdeki iletmeler karsnda yksek etkinlik dzeyini sergiliyor olmalar gerekmektedir. Bu adan, cret ve rahat alma ortam dnda kalan dier deikenler itibariyle Sultanahmet Kmelenmesi yksek dzeyde etkin bir grnm sergilemektedir. Kmelenme bir btn halinde KY, kariyer geliimine katk, evre ve ulam ve baka i kollarnda alma asndan yksek dzeyde olanaklar sunmaktadr. Bu durum teorik erevede farkl aratrmalara dayal olarak ortaya koyulan, kmelenmelerde KY uygulamalar asndan homojen bir durumun sz konusu olduu ve kmelenme iletmelerinin de alma koullar itibariyle daha etkin bir dzeyde olduklar bilgisini desteklemektedir. Bunun en nemli nedeni, iletmelerin birbirilerinin uygulamalarn ksa srede taklit etmeleri ve KY uygulamalarn da rakiplerine bakarak gelitirmek zorunda kalmalardr. Kmelenmeler iin beklenen kariyer geliimine katk sunma boyutunda yksek etkinlik dzeyi ortaya koyulmaktadr. Bunun nedeni de, kmelenmenin sunduu olanaklar yannda, kmelenme blgesinin pazarda tannrl olabilir. Sultanahmet Blgesi Trkiyenin en nemli turizm ekim merkezlerinden birisidir. Yerli ve yabanc milyonlarca turisti arlayan bu blgede bir turizm alan olmak, kariyer asndan mutlaka nemli bir adm olarak grlmektedir. Blge, evre zellikleri ve ulam kolayl asndan da nemli avantajlara sahiptir. Sahip olduu kltrel miras ile turistler kadar alanlar iin de bir ekicilik sunmaktadr. Ayn zamanda, bykehirde yaayan ve alanlar iin en nemli sorunlardan birisi olan ulam problemi bu blgede azdr. Blge hem ehrin tam orta ksmnda yer almakta, hem de btn ehir-ii ulam alarnn birletii yede bulunmaktadr. Baka i kollarnda alma olana asndan da Sultanahmet Turizm Kmelenmesi yksek dzeyli bir alg geliimine zemin hazrlamaktadr. nk blgede deiik ikollar faaliyet srdrmektedir. Bu ikollarnn byk ksm turizme ynelik retim ve sat yapmaktadr. Dolaysyla, bir otel alan iin otel haricinde birok deiik alanda alma olana bulunmaktadr. Sultanahmet Turizm Kmelenmesinde, kmeye has bir etkinlik ortaya koyan alma koullar deikenlerinden hibirisi kmede alma isteini aklamamaktadr. Tam tersine, kmenin dier blgeler karsnda yksek bir etkinlik gsteremedii tek alan olan cret ve rahat alma ortam alanlarn kmede alma isteklerini etkilemektedir. Bu durum, alann kmelenme blgesinde alma istekliliine dier deikenlerin etki etmemesi bakmndan nemlidir. Bu sonuca dayanarak, bir alann alma blgesini belirlerken temel alaca unsurlarn en nemlisi cret ve rahat alma ortamdr denebilir. Kmelenmelere has yksek etkinlik alan olarak beliren etkenlerin alma blgesinin seiminde etkisi olmad dnlebilir. Bu sonu ynetsel anlamda geni bir deerlendirme erevesi ortaya koymaktadr. En bata, kmelenme iinde yer alan yneticiler iletmelerine ynelik igc arzn deerlendirirken cret ve rahat alma ortam etkeninin belirleyici olduunu bilmek durumundadr. Nitelikli alanlar ekebilmenin yegne yolu da bu kapsamda cazip neriler gelitirmektir. Dier yandan, kmelenme blgesini bir btn olarak tasarlayan ya da blge adna karar alanlarn, blgeye ynelik igc hacmi ve niteliinin sunulan cret ve rahat alma ortamna bal olacan bilmesi gerekmektedir. almann rneklemi, Sultanahmet Turizm Kmelenmesi hakknda sonular retmeyi ve bunu dier kmelenme modelleri iin bir karma dntrmeyi salamaktadr. Ancak, bu konuda daha net bilgiler elde edebilmek, daha kapsaml analizler yapabilmek adna farkl blgelerden alanlarn alglarna odaklanan ve bunlar karlatrma esasna dayanan bir rnekleme seme yoluna gidilebilir. Gelecek aratrmalar iin nerilen ilk yol budur. kincisi ise, kmelenmenin sunduu alma koullarn daha geni perspektiften ele alan ve belirleyicilii olabilecek dier etkenleri de almaya dahil eden bir teorik kapsam daha detayl deerlendirmelere olanak verebilecektir. KAYNAKLAR BERNAT, G. Andrew (1999). Industry Clusters and Rural Labor Markets, Southern Rural Sociology, 15(1): 170-187. CHEN, C. ve HUANG, J. (2009). Strategic Human Resource Practices and Innovation Performance: The Mediating Role of Knowledge Management Capacity, Journal of Business Research, 62: 104-114. CICCONE, A. ve HALL, R.E. (1996). Productivity and the Density of Economic Activity, The American Economic Review, 86(1): 54-70. COMBES, P. ve DURANTON, G. (2006). Labour Pooling, Labour Poaching, and Spatial Clustering, Regional Science and Urban Economics, 36(1): 1-28.
157
DWYER, L., EDWARDS, D., MISTILIS, N., ROMAN, C. ve SCOTT, N. (2009). Destination and Enterprise Management for a Tourism Future, Tourism Management, 30: 6374 FREEDMAN, M.L. (2008). Job Hoping, Ernings Dynamics, and Industrial Agglomeration in the Software Publishing Industry, Journal of Urban Economics, 64(3): 590-600. HOTELGUIDE (2010), Trkiye Otel Rehberi, http://www1.hotelguide.com.tr/HotelList.aspx?Result=B3401_Eminonu_-_Fatih_Otelleri, (Eriim, 15.02.10). MARTIN, R. ve SUNLEY, P. (2003). Deconstructing Clusters: Chaotic Concept or Policy Panacea?, Journal of Economic Geography, 3: 5-35. MOROSINI, P. (2004). Industrial Clusters, Knowledge Integration And Performance, World Development, 32(2): 305-326. NASIR, A., BULU, M., ve ERASLAN, .H. (2007). The Analysis of Tourism Cluster Development of Istanbul: A Longitudinal Study in Sultanahmet District (Old Town), [(eds.) Rob MACGREGOR; Ann T. HODGKINSON (2007), Small Business Clustering Technologies: Applications in Marketing, Management, IT, and Economics: Idea Group Publishing] iinde: 184-198. NORDIN, S. (2003). Tourism Clustering & Innovation: Paths To Economic Growth And Development, Yayn No: U-2003:14, sve: Mid-Sweden University European Tourism Research Institute. PORTER, M.E. (1998). Clusters and the New Economics of Competitiveness, Harvard Business Review, 77-90. SZERENOS, A. (2007). The Labor Market In Industrial Cluster Analysis, [(eds.) Danuta KOPYCISKA (2007), Competitiveness of Labour Market (Economics & Competition Policy No. 8), Polland: Katedra Mikroekonomii Uniwersytetu Szczeciskiego, Szczecin] iinde: 31-45, http://mikro.univ.szczecin.pl/bp/pdf/68/2.pdf, (Eriim, 12.10.09). TANSU, M.A. (2009), Trkiyenin lk Kmelenme Analizi ve Gelitirme almas: Sultanahmet Blgesi Turizm Sektr Kmeleneme Projesi, ereve Dergisi, 17(51): 62-67. TRKAY, O. ve TZEMEN, A. (2009). Turizm rencilerinin alma Blgesi Seimleri zerine Bir Uygulama, Anatolia: Turizm Aratrmalar Dergisi, 20(2): 215:230. USTA, cal (2002). Genel Turizm, zmir: Anadolu Matbaaclk.
158
Hasta Gvenlii Kltrnn Salk alanlar Tarafndan Alglanmasna Ynelik Bir Aratrma Yrd.Do.Dr.Orhan ADIGZEL Sleyman Demirel niversitesi BF Salk Ynetimi Blm ZET: Gerek bilgi andaki teknolojik gelimeler gerekse mteri odakl olabilme kltr; hizmet sektrnde, zelliklede salk kurulularndaki hizmetlerin sunumunda, yksek standartlar da beraberinde getirmitir. Bu kltrn oluumunda verilecek salk hizmetleriyle beraber hastann gvenliinin de ele alnmas, hizmet kalitesini arttran bir zellik olarak grlmektedir. Bu alma salk alanlarnn, hasta gvenlii ve kltrn alglamalar ve uygulamalardaki baz deikenlerle olan ilikilerini ortaya koymak amacyla devlet hastanesinde gerekletirilmitir. Anahtar Kelimeler: Hasta Gvenlii, Hasta Gvenlii Kltr, Salk alanlar
A Research on The Percepton of The Patent Securty Culture By The Health Staff
ABSTRACT: Both the technological developments in the age of information and the culture of customer focus trend in the sector of service, particulary in the suggestion of the services brings the high standarts in line with it. Concentrating on the patient security along with the services suggested in this culture formation proecess is taken into account as a peculiarity that increases the quality of the services as well. This research was conducted in a public hospital to reveal the relations of the health staff with some variations concerned with perceptions as well as applications of the patient security and the culture. Keywords: Patient Security, Patient Security Culture, Health Staff GR Gnmzde yaanan ve yaanmakta olan tm sosyal ve teknik alandaki gelimeler, bireylerin yaam alanlarndaki olaylara bak asnda farkllklar meydana getirmi ve bilin dzeylerinin artmasna katk salamtr. Bu bilin dzeyindeki art, bireylerin salk hizmetlerinde arad standartlara da yansmtr. nk salk hizmetini alanlar, en ksa srede salklarna kavumay talep etmekte, tan ve tedavilerinin doru ve eksiksiz bir ekilde yaplamasn istemektedirler. Bilgi ve teknolojik deiimlere paralel olarak yenilenmekte olan salk hizmetleri, ulusal ve uluslararas artan hasta says, beklentiler, hasta haklar, hizmet sunumundan meydana gelen yetersizlikler, hatalarn oluturabilecei insan hayat ile ilgili ciddi sonular hasta gvenlii kavramn daha da nemli hale getirmitir (Keskin, 2008: 234). Hasta gvenliinden kastedilen; salk bakm hizmetlerinin zarar verici etkilerinden hastalar korumak iin, salk hizmeti veren kurum veya alanlarn stlendii eylemler btndr (http://www.Ncbi.Nlm.Nih.Gov/Books/Bv.Fcgi?Rid:Aps,Section.8013, 2010). Hastalar bu zararlardan korumak ve organizasyon iinde hasta gvenliini oluturmak ve gelitirmek iin hasta gvenliine ait bir kltr ve bu kltre ait altyap bileenlerini salk kurumlarnda oluturulmas gerekmektedir. ECRI(Economic Cycle Research Institute)ne gre bu bileenler; hasta gvenlii liderlii, olay raporlama sistemi, gvenlik komitesi, hasta gvenlii kltrnn yerletirilmesi, teknoloji, formal bir hasta gvenlii eitimi ve eitim programlarn gerekletirmek eklinde sralanmaktadr (https://www.ecri.org/Documents/Patients_Safety_Center/HRC_SAQ30.pdf: 2010). Bir salk kurumunun gvenlik kltr, organizasyonun salk ve gvenlik ynetimindeki tarz ve yeterliliklerinin yan sra bu alandaki sorumluluklarn belirleyeni kiiye veya gruba ait deerler, tutumlar, alglamalar, yetenekler ve davran biimlerinin sonucudur. Sz konusu kltrn gelitirilmesi ise hasta gvenlii asndan vazgeilmez bir neme sahiptir. Bu 159
Hasta Gvenlii Kltrnn Salk alanlar Tarafndan Alglanmasna Ynelik Bir alma
Yrd.Do.Dr.Orhan ADIGZEL
almada da Isparta il merkezinde bulunan bir kamu hastanesindeki alanlarn, hasta gvenlii ve kltr uygulamalarn nasl algladklar aratrlm ve uygulama aamasnda karlalan baz deikenlerin birbirleriyle olan ilikileri incelenmitir. HASTA GVENLNN KAVRAMSAL BOYUTU VE AMACI Ynetim ve organizasyondaki kompleks yapsyla dikkatleri zerine eken hastanelerin fiziksel yapsnn nitelii ve buralarda sunulan salk hizmetlerin kalitesi, hizmet verdii lkedeki gelimilik ve kalknma dzeyini yanstan bir gstergedir. Dier iletmelerde rnlere yansyabilecek hatalarn telafisi mmkn iken salk sektrnde sz konusu hizmet balamnda insan olduu iin, olas hatalarn ok daha farkl istenilmeyen sonular dourabilecei yadsnamayan bir gerektir. Bundan dolay verilmesi gereken salk hizmetleri, hasta gvenliini n planda tutabilen bir anlayta olmaldr. Ulusal Hasta Gvenlii Vakfnn tanmna gre hasta gvenlii; salk hizmetine bal hatalarn nlenmesi ve salk hizmeti srasnda ortaya kan kusurlarn neden olduu hasta hasarlarn ortadan kaldrmak veya hasarlarn azaltlmasdr (www.npsf.org: 2010). Hasta gvenlii; salk hizmetlerinin sunumu srasnda, bireylerin kar karya kalabilecekleri muhtemel zarar nlemek amacyla, salk kurulular ve bu kurululardaki salk hizmeti sunanlar tarafndan alnan ve alnacak nlemleri iermektedir (Gven, 2007: 411). Bir dier tanma gre; hasta gvenlii, salk hizmeti talep edenlere uygulanacak mdahaleler srasnda olas salk tehlikesine neden olabilecek durumlardan uzak tutulmas ve salk hizmetine bal ortaya kan hatalarn nlenmesi, bu hatalarn sebep olduu hastann maruz kalaca hasarlarn azaltlmasdr. Salk hizmeti sunumunda ortaya kabilecek hata ise hastaya verilen hizmet srasnda, nlenebilecek bir aksamann neden olduu beklenilmeyen sonutur (Yaln, 2010: 12). Ayrca hasta gvenlii; hastann tedavi esnasnda dmesi, hastanede mikrop kapma, yanl ila tedavisi, yanl dozda ya da yanl zamanda ila verme (Henneman, 2010: 128), idrar yollar iltihaplanmas, zatre ya da lm gibi meydana gelebilecek aksaklklarn nlenmesi eklinde de yorumlanabilir ( I-Teng, 2009: 302; Laschinger, 2006: 259). Hasta gvenliini tehdit eden olaylar, hatalar, normal prosedrler ve tedaviden sapmalar, hastala ilikin komplikasyonlar dnda kalan bakm ynetiminden kaynaklanan yaralanmalar, donanm arzalarndan kaynaklanan olaylar, cerrahi giriim gibi planlanan bir faaliyetin istenen ekilde sonulanmamas, bir tedavi hedefine ulamak iin uygun faaliyetin planlanmam olmas, planlanan tedavi srecinin uygulanmamas eklinde sralanmaktadr (Tak, 2010: 76). Hasta gvenliin sreci ise; bakm srasnda ortaya kabilecek hatalar engelleyecek bir sistemin kurulmasn, engellenemeyen hatalarn hasta ve salk hizmeti sunanlara, hasar vermeden belirlenmesini, gerekli birimlere raporlanmasn ve hatalarn dzeltilmesini salayacak nlemler almaktr. Hasta gvenliinde gelinmek istenen nokta; hastann, salk alanlarnn ve hasta yaknlarnn hatalardan, bedenen ve psikolojik olarak etkilenmedii, gvenli bir ortam salamaktr (http://www.hastaguvenligi.org/author_article_detail.php?id=1: 2010). Her sene klinik hatalarndan kaynaklanan lmlerin meme kanseri, AIDS ya da trafik kazalarndan kaynaklanan lmlerden daha fazla olduu varsaylrsa hasta gvenlii kavramnn ne kadar nemli olduu anlalacaktr (Sammer, 2010: 156). rnein Amerika Birleik Devletlerinde 2000 ylnda yaynlanan raporda hata insana mahsustur eklindeki ibareyle halkn bu konuda ne kadar endieli olduu gzler nne serilmitir. Hasta bakm esnasnda klinik hatalarndan kaynaklanan lmlerin o sene yaklak 238 337 olduu belirtilmekte ve bu rakamnda hasta gvenliinin nemini bir kez daha ortaya konulmaktadr (Feng, 2008: 310). Hasta gvenlii noktasnda yaplan yanllarn sonular ortadadr. Geen on yl ierisinde hasta gvenliinden kaynaklanan lm oranlarn azaltmak iin olduka farkl almalar yaplm ve en nemlisini de hasta gvenlii kltr almalar oluturmutur (Carruthers, 2009: 370). Grld gibi hasta gvenlii terimi hastaya odaklanmakta fakat hasta bakm esnasnda hastaya zarar veren onlarca maduru da unutmamak gerekmektedir. Yaplan yanllardan ncelikle hastalar zarar grmekte ve dolaysyla aileleri de etkilenebilmektedir. Dier taraftan hastaya ve ailesine bu acy ektiren kiilerin yaadklar ise ou kez gz ard edilmekte ve kendileri lmcl bir hata yaptklarnda mesleklerinden dahi ayrlabilmektedirler. Kalanlar ise yllarca srebilecek duygusal bir bunalm yaamaktadrlar (Warburton, 2009: 224). Hasta gvenliini salamada temel ama; hasta ve hasta yaknlarnn zarar grmeden salk hizmetinden faydalanacak bir kurum olmak, hastanede bulunan her bireyi fiziki ve psikolojik olarak olumlu etkileyecek bir ortam 160
gelitirerek gvenlii salamaktr (Gven, 2007: 411). Bu gvenli hizmet ortamn salamak iin, hasta gvenliine gereken nem verilmeli ve gvenlik kltr gelitirilip, kltrn yaylmasn sadece devlet kurumlarndan beklemeden, zel kurumlar da zerine den grevi yerine getirmelidir. Hasta gvenlii konusunu tartlabilecek ortamlar yaratlarak, salk hizmeti sunanlarn, hastalarn ve hasta yaknlarnn bu konuda bilinlendirilmesi gerekmektedir (Birgili, 2010: 59). Ayrca hasta gvenliinin boyutunun salk alanlar, hemireler ve birok klinik aratrmaclar da dhil edilerek geniletilmesi, bunun en nemli gstergesidir (Stievano, 2009: 392). HASTA GVENL KLTR Gvenlik kltr ncelikle ernobil Nkleer Santralinde meydana gelen szntdan sonra ilk defa bir rapor olarak ortaya kmtr. Daha sonra kavramn anlamsal boyutu genilemi ve havaclk endstrisi gibi birok endstri kuruluunu da kapsamna almtr. Gvenlik kltrnn temelini yneticiler ve alanlar arasnda ortaklaa paylalan gvenlik endiesi oluturmaktadr (Clarke, 1999: 185). Olumlu manada gvenlik kltrnn geliimi, byk apta meydana gelebilecek felaket ve kaza riskleri olasln en aza indirme yntemi olarak balamtr (Feng, 2008: 311). Gvenlik kltr; kurumunun sunduu hizmete verdii nemini ve kurumun gvenlik ynetimindeki becerisini ve bu alanlarda stlenmi olduu grevlerini belirlemek, bireye ya da rgtlere ait deerleri, tutumlar, alglamalar, becerileri ve davran normlar oluturmaktr (Ttnc, 2006: 288). Reasona gre gvenlik kltr kurumlarda davransal ekilleri yaratmak iin yaplan almalar ve bu kurallar erevesinde rgtsel yaplanmann etkileim iinde olduu, ortak deer ve inanlar oluturmaktr (Tak, 2010: 80). Hasta gvenlii kltr ise, tm salk hizmetleri alannda alan, zellikle hasta ve yakn ile birebir iletiim iinde olan hekimlerin, destek faaliyetlerini srdren hemirelerin ve hastane personelinin hasta haklarna sayg, her trl ortamda hasta haklarnn korunmas, tm kurum alanlarnn gsterecei zen olarak tanmlanmtr (Yaln, 2010: 14). Gvenlik kltr ikliminin oluturulmas, kurum ierisinde eitli planlarla yrtlmektedir. Hasta gvenliinin salk kurumunu ilgilendirecek tm almalar ierisinde ele alnmas gerekmektedir. Bu konuda ki almalara sadece kurumun hastalarla iletiim iinde olan birimleri deil, alanlar koordine eden hastane ynetiminin de katlmas, kltrn olumasnda nemli bir rol oynamaktadr. Hasta gvenlii ikliminin tm alanlarca benimsenmesi, kltrn olumasna ve devaml olmasna katk salayan unsurlardan biridir. Bir salk kuruluunda, hasta gvenlii iklimini en batan oluturmak veya var olan kltr gelitirmek iin en nemli basamak hastane ynetim destei olup, bunun yannda gvenlik algs ve birimler iindeki takm almas da gvenlik kltrnde en nemli belirleyicileri arasndadr (Birgili, 2010: 70). Hasta gvenlii konusunda iyiletirme ve gvenlik kltrnn benimsenmesi iin ncelikli olarak sistematik ve planl bir yaklam iersine girmek gerekmektedir. Bu yaklam iinde delil toplama ve aratrma, sistemdeki sorunlara cevap verecek stratejilerin gelitirilmesi ve en nemlisi de kurumda korkmadan, ekinmeden hatalarn bildirilebildii, geri bildirimin nemsendii bir hasta gvenlii kltrnn yaratlmas yer almaldr. Ksaca hasta gvenlii kltr, liderlik, takm almas, iletiim, renme ve hastay merkeze alan bir kavramdr (Sammer, 2010: 157). rgtsel temelli hasta gvenliin oluumuna etki eden dier faktrler ise (Claridge, 2007, 20): Yksek dzeyde bamszlk ve beraber alma kltr, Birbirine baml alan takmlar ve kltrler btn, Kendini gelitirme eilimi, Yksek risk durumlarnda ibirliki yaklamdr.
Salk kuruluunda, gelitirilmi olan gvenlik kltr, yaplan hatalarn aka dile getirilebildii, sistemde var olan aksamalarn nedenlerinin tartlabilecei bir ortam salayarak, yaplan almalarn baarsnn artmasna, bu konudaki iyilemenin srekli hale gelmesine ve bunun sonucu olarak ise tan, tedavi ve salk ktlar zerinde daha fazla baar elde edilmesini salayacaktr. Bundan dolay salk kurumlar, eitli nedenlerle gvenlik kltrn
161
oluturma, gelitirme ve deerlendirme, ihtiyac duymaktadrlar. Salk kurumlarnn kltrel deerlendirme yapma amac u ekilde sralanabilir (Yaln, 2010: 15): Var olan kltr alanlarnn daha iyi olmas iin, iyiletirme yaplacak konular belirlemek. Hasta gvenlii hakknda alanlar bilgilendirmek ve gvenlik kltrn tespit etmek. Hasta gvenlii srecinde gelitirilen sistemleri denetlemek ve gelinen noktay belirlemek. Oluturulan gvenlik kltrn, dier kurumlar erevesinde ve kendi bnyesinde kyaslamak. Gvenlik ile ilgili istekleri yerine getirmek ve yeni dzenlemeler yapmak. HASTA GVENLNN SALANMASINA YNELK ALIMALAR Kurumlarda gvenlik kltrnn gelimesi iin, kurulua bu konuyla ilgili eitim verilmesi kltrn fonksiyonellii asndan nemli bir adm oluturmaktadr. Verilecek eitimin, etkili olmas iin gerekli aralklarla yenilenmesi ve denetlenmesi salanmaldr. Eitimi sadece kurum alanlarna tabi tutmayp, kurum liderlerini de bu konuya dhil etmek gerekmektedir. rgt ierisindeki eitimin ve deiimin lider desteinden yoksun olmas, almalarn geici olmasna ve anlamazlklarn domasna sebep olacaktr. Kurum gvenlik kltrnn olumasnda, rgtn darsnda grlen ve dhil edilmeyen hasta ve hasta yaknlar organizasyona dhil edilerek iyi hizmet almann ve bunu talep etmenin haklar olduu konusunda bilinlendirilmelidir (Erolu,2009: 82). Hasta gvenliinin kurum iin gereklilii ve nemi vurgulanarak, gvenlik standartlar belirlenmeli, kurumun tm alanlar bilinlendirilmeli, kurumun alanlarla, alanlarnda hasta ve hasta yaknlaryla iletiim kuvvetlendirilmelidir. En bata kurum yneticilerinin bu konuya gerekli nemi vermesi ve personelini ynlendirmesi, kltrn gelimesi ve yerlemesi iin gereklidir. Ayrca kurum liderlerinin, yaplan hatalar karsnda taknaca olumlu tutum, alanlarn hatalar rapor etmesini, geri bildirimlerin olumlu sonu dourmasn salayacaktr. Salk kurulularnn zerine den bir dier grev, yksek riskli mdahaleleri belirlemek ve mdahale srasnda oluabilecek tbbi hatalarn korkusuzca bildirildii bir ortam yaratmak ve bu almalara yeterli kaynak ayrmaktr (zmen, 2010: 96). Salk kurulularnn hasta gvenliini salamak adna yapacaklar bir dier alma, oluabilecek hatalar azaltmak iin oluturulacak programlar tasarlamaktr. Gelitirilen program tedavi esnasnda meydana gelebilecek hatalar nlemek, hata gerekletiinde hzl bir ekilde olaya mdahale etmek ve olmu hatalar belirleyerek, olas hatalarn nne gemeyi salayacaktr (rp, 2009: 92). Hasta gvenliinin oluturulmas ve gelimesini isteyen salk kurulular olay raporlama sistemi ile hzl bir ekilde oluan hatalar grebilmekte ve gelecekteki aksamalar tespit edip tahribatn olumasn durdurmaktadr. Gelitirilen hata raporlama sistemi, hastaneler iin nemli bir bilgi kaynadr. Salk hizmetlerinde olay raporlama faaliyetinin uygulanmas, organizasyona dhil olan igrenin eksik yanlarnn grlmesi, gl yanlarnn farkna varlmas, yaratclnn gelitirilmesi, organizasyon iinde verilecek sorumluluk ve grevin belirlenmesinde yol gsterici bir ara olmakla beraber performans yksek bir rgt ortaya kararak hasta iin daha iyi hizmet sunmaktadr (Altndi, 2010: 30). lkemizde hasta gvenlii kltr zerinde eitli almalar yaplsa da bu almalarn sistematik olarak arttrlmas gerekmektedir. zellikle akredite edilmi hastanelerimiz hatalarn raporlamakta ve iyiletirme abalar iine girebilmektedirler (Akaln,2004: 13). Son yllardaki bilgilendirme sreci iinde, hasta gvenlii bilincini gelitirmek, kltr yaymak ve salkta kaliteyi amalayan derneklerde kurulmasna ramen Trkiyede henz yaplandrlm bir hasta gvenlii sistemi bulunmamaktadr ama bu konuda yaplan almalarn mit verici olduu da sylenebilir (Yaln, 2010: 25).
162
Hasta Gvenlii Kltrnn Salk alanlar Tarafndan Alglanmasna Ynelik Bir alma UYGULAMA Aratrmann Amac, Modeli Ve Evreni
Bu aratrmann amac; salk sektrndeki alanlarn altklar iyerindeki hastane gvenlii ve kltr uygulamalarn gerekletirme durumlarn ve bu durumlarn baz deikenlerle ilikilerini belirlemek amacyla gerekletirilmitir. Aratrmada ise gemite veya uan var olan bir durumu var olduu ekliyle betimlemeyi amalayan, tarama modeli kullanlmtr.
ekil 1. Aratrmann Modeli Aratrmann evrenini Isparta ili snrlarnda yer alan tm kamu hastanelerinde grev yapan salk alanlar, rneklemi ise Isparta il merkezinde bulunan Glkent Devlet Hastanesinde halen grev yapmakta olan 212 salk alan oluturmaktadr. Veri Toplama Aralar Aratrmada kullanlan lek Sorra J. V. ve Nieva V. nn Hospital survey on patient safety culture (2004) adl almasndan izinli olarak yararlanlmtr. Hasta gvenlii kltr leindeki 18 maddenin genel gvenirlii 0,703 olarak bulunmutur. lein i tutarlln olumsuz etkileyen 7 madde lekten kartlarak gvenirlik hesaplandnda 0,800 olarak yksek bulunmutur. Yaplan kmo ve barlett analizi sonucunda kmo deerinin 0,742 olarak barlet deerinin ise 0,05 den kk olduu ve faktr analizinin yaplabilir olduu grlmtr. Faktr analizi sonucunda toplam varyans Tablo 1de de grld gibi %57,41 olan faktr oluturmutur.
163
Hasta Gvenlii Kltrnn Salk alanlar Tarafndan Alglanmasna Ynelik Bir alma Tablo 1. Hasta Gvenlii Kltr lei Faktr Yaps Faktr Faktrler Maddeler Ykleri A1 0,837 Ekip almas ve Uyum A4 0,832 A3 0,700 Hata Yapma Farkndal A16 A8 A15 A10 A18 A11 A13 A14 0,784 0,752 0,604 0,529 0,787 0,670 0,616 0,474
Varyans 18,189
Gvenirlik 0,789
16,665
0,603
Hatalara Kar Srekli renme Toplam Varyans %57,41
15,316
0,701
Hasta gvenliinde ynetici kltrn oluturan 3 maddenin gvenirlii 0,730 olarak bulunmutur. Faktr analizi yapldnda, %55 varyans oran ile tek faktr olduu grlmtr(KMO=0,623). Hasta gvenliinde iletiimi oluturan 6 maddenin gvenirlii 0,762 olarak bulunmutur. Faktr analizi yapldnda ise %56 varyans oran ile tek faktr olduu grlmtr(KMO=0,724). Raporlanan olay skln oluturan 3 maddenin gvenirlii 0,921 olarak bulunmutur. Faktr analiziyle %87 varyans oran ile tek faktr olduu anlalmtr(KMO=0,720). Verilerin statistiksel zmlenmesi Uygulanan hasta gvenlii kltr leinin zmlenmesinde SPSS 17 paket program kullanlarak gvenirlik, faktr analizi, ortalama, standart sapma analizleriyle birlikte korelasyon ve regresyon hipotez testleri incelenmitir. Bulgular Aratrmadaki baml deiken olan hasta gvenlii kltr alt boyutlar incelendiinde, ekip almas ve uyum ortalamas 4,09 seviyesinde, hata yapma farkndal ortalamas 3,89 seviyesinde, hatalara kar srekli renmenin ise 3,79 seviyesindedir. Bamsz deiken olarak hasta gvenliinde, ynetici kltrn ortalamas 3,52 seviyesinde, hasta gvenliinde iletiim 3,52 seviyesinde, hasta gvenliinde raporlanan olay skl 1,94 seviyesindedir. Salk alanlarnn ekip almas ve uyum ierisinde olduklarn belirtirken, hastanede raporlanan olay sklnn ise dk seviyede olduu grlmektedir.
164
Tablo 2. Hasta Gvenlik Kltr le Bamsz Deikenler Arasndaki Korelasyon Boyutlar Hata Yapma Farkndal Hatalara Kar Srekli renme Hasta gvenliinde ynetici kltr Hasta gvenliinde iletiim Hasta gvenliinde raporlanan olay skl Hatalara Kar Srekli renme Hasta gvenliinde ynetici kltr Hasta gvenliinde iletiim Hasta gvenliinde raporlanan olay skl Hasta gvenliinde ynetici kltr Hasta gvenliinde iletiim Hasta gvenliinde raporlanan olay skl Hasta gvenliinde iletiim Hasta gvenliinde raporlanan olay skl Hasta gvenliinde raporlanan olay skl Boyut Ekip almas ve Uyum Ekip almas ve Uyum Ekip almas ve Uyum Ekip almas ve Uyum Ekip almas ve Uyum Hata Yapma Farkndal Hata Yapma Farkndal Hata Yapma Farkndal Hata Yapma Farkndal Hatalara Kar Srekli renme Hatalara Kar Srekli renme Hatalara Kar Srekli renme Hasta gvenliinde ynetici kltr Hasta gvenliinde ynetici kltr Hasta gvenliinde iletiim N 212 212 212 212 209 212 212 212 209 212 212 209 212 209 r 0,345 0,434 0,354 0,392 0,074 0,481 0,343 0,207 0,029 0,385 0,419 0,197 0,591 -0,067 p 0,000 0,000 0,000 0,000 0,288 0,000 0,000 0,002 0,681 0,000 0,000 0,004 0,000 0,336
209
0,130
0,060
Tablo 2den anlalaca zere; Hasta gvenliinde raporlanan olay skl alt boyutunun ile ekip almas ve uyum alt boyutu arasnda(r=0,074; p=0,288>0,05), hasta gvenliinde raporlanan olay skl alt boyutu ile hata yapma farkndal alt boyutu arasnda(r=0,029; p=0,681>0,05), hasta gvenliinde raporlanan olay skl alt boyutu ile hasta gvenliinde ynetici kltr alt boyutu arasnda(r=-0,067; p=0,336>0,05) ve hasta gvenliinde raporlanan olay skl alt boyutu ile hasta gvenliinde iletiim alt boyutu arasndaki(r=0,130; p=0,060>0,05) ilikiyi belirlemek zere yaplan korelasyon analizi sonucunda, puanlar arasnda istatistiksel adan anlaml ilikiler bulunamazken, dier tm ilikilerde anlaml sonulara rastlanmtr.
165
Tablo 3. Ekip almas Ve Uyum zerine Bamsz Deikenlerin Etkisi Baml Deiken Bamsz Deiken Sabit Hasta gvenliinde ynetici kltr Ekip almas ve Uyum Hasta gvenliinde iletiim Hasta gvenliinde raporlanan olay skl Mo del p R2
2,480 0,161
t 10,058 2,454
p 0,000 0,015
0,280
3,400
0,001
15,070
,169
0,032
0,794
0,428
Ekip almas ve uyum dzeyinin hasta gvenliinde ynetici kltrn, hasta gvenliinde iletiimi ve hasta gvenliinde raporlanan olay sklndan etkilenme durumunu test etmek iin yaplan regresyon modeli istatistiksel olarak anlamldr (F=15,070; p=0,000<0,05). Hasta gvenliinde ynetici kltrn 1 birim arttnda, ekip almas ve uyum 0,161 birim artmaktadr(=0,161; t=2,454; p=0,015<0,05). Hasta gvenliinde iletiim 1 birim arttnda, ekip almas ve uyum, 0,280 birim artmaktadr(=0,280; t=3,400; p=0,001<0,05). Hasta gvenliinde raporlanan olay skl ekip almas ve uyumunu istatistiksel olarak etkilememektedir(t=0,794; p=0,428>0,05). Ekip almas ve uyumunu etkileyen faktrler ierisinde hasta gvenliinde ynetici kltrn, hasta gvenliinde iletiim, ekip almas ve uyumunu 0,169 orannda aklamaktadr(R2=0,169). Tablo 4. Hata Yapma Farkndal zerine Bamsz Deikenlerin Etkisi Baml Deiken Bamsz Deiken Sabit Hasta gvenliinde ynetici kltr Hata Yapma Farkndal Hasta gvenliinde iletiim Hasta gvenliinde raporlanan olay skl 2,861 0,291 Mo del p R2
t 11,158 4,273
p 0,00 0,00
-0,017
-0,197
0,85
9,175
0,1
0,034
0,808
0,42
Hata yapma farkndal dzeyinin hasta gvenliinde ynetici kltrn, hasta gvenliinde iletiimi ve hasta gvenliinde raporlanan olay sklndan etkilenme durumunu test etmek iin yaplan regresyon modeli istatistiksel olarak anlamldr (F=9,175; p=0,000<0,05). Hasta gvenliinde ynetici kltrn 1 birim arttnda, hata yapma farkndal 0,291 birim artmaktadr.(=0,291; t=4,273; p=0,000<0,05). Hasta gvenliinde iletiim, hata yapma 166
farkndaln istatistiksel olarak etkilememektedir(t=-0,197; p=0,844>0,05). Hasta gvenliinde raporlanan olay skl, hata yapma farkndaln istatistiksel olarak etkilememektedir(t=0,808; p=0,420>0,05). Hata yapma farkndaln etkileyen faktrler ierisindeki hasta gvenliinde ynetici kltr, hata yapma farkndaln 0,105 orannda aklamaktadr(R2=0,105). Tablo 5. Hatalara Kar Srekli renme zerine Bamsz Deikenlerin Etkisi Baml Deiken Mod el (p)
Bamsz Deiken Sabit
2,052 0,192 0,245 0,106
t 9,154 3,225 3,274 2,889
p 0,000 0,001 0,001 0,004
R2
Hatalara Kar Srekli renme
Hasta gvenliinde ynetici kltr Hasta gvenliinde iletiim Hasta gvenliinde raporlanan olay skl
21,373
,227
Hatalara kar srekli renme dzeyinin hasta gvenliinde ynetici kltrn, hasta gvenliinde iletiimi ve hasta gvenliinde raporlanan olay sklndan etkilenme durumunu test etmek iin yaplan regresyon modeli istatistiksel olarak anlaml bulunmutur (F=21,373; p=0,000<0,05). Hasta gvenliinde ynetici kltrn 1 birim arttnda, hatalara kar srekli renme 0,192 birim artmaktadr(=0,192; t=3,225; p=0,001<0,05). Hasta gvenliinde iletiim 1 birim arttnda, hatalara kar srekli renme 0,245 birim artmaktadr(=0,245; t=3,274; p=0,001<0,05). Hasta gvenliinde raporlanan olay skl 1 birim arttnda, hatalara kar srekli renme 0,106 birim artmaktadr(=0,106; t=2,889; p=0,004<0,05). Hatalara Kar Srekli renmeyi etkileyen faktrler ierisinde hasta gvenliinde ynetici kltrn, hasta gvenliinde iletiimi ve hasta gvenliinde raporlanan olay skln 0,227 orannda aklamaktadr(R2=0,227). SONU VE NERLER Salk alanlarnn hastane gvenlii ve kltr uygulamalarn gerekletirme durumlar, bu almada incelenmi ve baz deikenlerle olan ilikileri ortaya konarak hasta gvenliini oluturan bileenlerin etkileim durumlar irdelenmitir. Buna gre; Aratrmaya katlan salk alanlarnn hasta gvenlii uygulamalarnda en ok ekip almas ve uyumu n plana karttklar daha sonra hata yapma farkndal konusunda daha duyarl olduklar anlalmtr. Bu sonuca gre, alanlarn salk sektrnde ihtiya duyulan takm almasna nem verdikleri ve yaplacak hatalarn telafisinin olamayaca noktasndaki bilin dzeylerinin iyi olduu grlmtr. Bunun yannda formal olarak yerine getirilmesi gereken olaylarn raporlanp arivlenmesi konusundaki ciddiyetin henz okta salanmam olduu grlmtr. Bilgi sistemlerinin ok nemli olduu bu sektrde gelien tm olaylarn raporlanmas ve kayt altna alnabilmesi gerei, gelecekte karlalabilecek benzeri salk olaylarna rehberlik yapacandan, konu zerinde zelikle durulmas gerekmektedir. Aratrmada bamsz deikenler olarak belirlenen hasta gvenliinde ynetici kltr, hasta gvenliinde iletiim ve hasta gvenliinde raporlanan olaylarn skl ile hasta gvenlii ve kltr uygulamalar arasnda istatistiksel adan anlaml ilikiler saptanmtr. Buna gre salk alanlarnn hasta gvenlii ve uygulamalarn 167
gerekletirmelerinde en nemli etken ynetici kltrdr. Ynetici kltrn srasyla, iletiim ve raporlanan olay skl takip etmektedir. Buradan salk alanlarnn hasta gvenlii ve kltr uygulamalarn gerekletirmelerinin yneticilerin benimsemi olduklar hasta gvenlii kltr ile ilikili olduu ve hasta gvenlii uygulamalarnn hayata geirilmesinde yneticilere byk grevler dt ifade edilebilinir.
Aratrmada hasta gvenlii ve kltr uygulamalarnn alt boyutlar ile bamsz deikenler olan ekip hasta gvenliinde ynetici kltr, hasta gvenliinde iletiim ve hasta gvenliinde raporlanan olay skl arasndaki ilikiler de sorgulanmtr. Buna gre hasta gvenlii ve kltr uygulamalarndan ekip almas ve uyum, raporlanan olay skln etkilemezken, hasta gvenliinde ynetici kltrn ve hasta gvenliinde iletiimi istatistiksel adan anlaml olarak etkilemektedir. Buna gre salk alanlar arasnda ekip almas ve uyum dzeyi arttka hasta gvenliinde iletiim dzeyi ve hasta gvenliinde ynetici kltr de artmaktadr.
Aratrmada hasta gvenlii ve kltr uygulamalar alt boyutlarndan hata yapma farkndal, hasta gvenliinde iletiim ve raporlanan olay skln etkilemezken, ynetici kltrn istatistiksel adan anlaml olarak etkilemektedir. Buna gre; salk alanlarnn hasta gvenliinde hata yapma farkndalklar ykseldike yneticilerinin hasta gvenlii kltrleri de artmaktadr.
Aratrmada kan en anlaml sonu ise; salk alanlarnn hasta gvenlii ve kltr uygulamalarnda hatalara kar srekli renme dzeyleri ile hasta gvenliinde ynetici kltr, iletiim ve raporlanan olay sklna istatistiksel adan anlaml ekilde etkilemesidir. Buna gre; salk alanlarnn hatalara kar srekli renme dzeyleri arttka, hasta gvenliinde ynetici kltr, iletiim ve raporlanan olaylarn skl da artmaktadr.
Sonu olarak; hastanelerde hasta gvenlii ve kltr uygulamalarnn gereklemesi iin tm salk alanlarnn ve ynetiminin bir btn olarak hasta gvenlii ve kltrn benimsemeleri gerektii her uygulamann dier uygulamay anlaml olarak etkiledii dnldnde ise hastanelerde iletiim unsurunun n plana kt grlmtr. Salk alanlarnn hatalara kar srekli renme gerekletirdikleri, bylelikle sonraki hatalarn olumasnn nne getii ve geebilecei sylenebilir. Bunun yan sra bir salk kurumundaki hasta gvenlii ve kltrnn olumasnda ynetici erkinin yadsnamaz bir nemi olduu da bu almayla ortaya kan dier nemli bir sonutur. Elde edilen tm bu sonularn yannda;
Bilgi sistemlerinin salad kolaylklar hasta gvenliini destekler nitelikte olduu iin hasta gvenliinin oluturulmas ve gelimesini isteyen hastanelere bilgi sistemlerine yatrm yapmas,
Salk hizmeti veren kurumlar bnyesinde hasta gvenlii politikalarn belirleyen ve uygulamaya geiine hz veren bir hasta gvenlii mentor, ko ve liderlerin belirlenmesi ve hasta gvenlik komitesinin hastanelerde kurulmas,
Salk hizmetlerinde organizasyon iinde paylalan ortak bir hasta gvenlii kltrnn oluturulmas ve yerlemesi iin isel ve dsal kyaslamalarn yaplmas nerilebilir.
168
Hasta Gvenlii Kltrnn Salk alanlar Tarafndan Alglanmasna Ynelik Bir alma KAYNAKA
AKALIN Erdal, Hastane Gvenlii Kltr: Nasl Gelitirebiliriz? ANKEM Dergi 2004; 18, ss.1213 (Ek 2). ALTIND Selma, Salk Hizmetlerinde Olay Raporlama ve Hasta Gvenliine Etkileri, Salkta Kalite Ve Performans Dergisi, Ocak 2010, say 1, s.1732. AYDIN Bilge,http://www.hastaguvenligi.org/author_article_detail.php?id=1 BRGL Fatma, SALI Filiz, EKRDEK Sezer, ECE Glperi, Hastanelerde Hasta Gvenlii klimi: Mula linde Bir Hastane rnei, 2.Uluslararas Salkta Performans ve Kalite Kongresi, Cilt 1, Ankara 2010, s.57-72. CARRUTHERS Sam, LAWTON Rebecca, SANDARS John, HOWE Amanda, and PERRY Mark, Attitudes to Patient Safety Amongst Medical Students and Tutors: Developing a Reliable and Valid Measure, Medical Teacher, 2009, pp. 370376. CLARIDGE Tanya, SANDARS John, Patient Safety Culture (Chapter 6), in ABC of Patient Safety edited by John SANDARS and Gary Cook, Blackwell Publishing, UK, 2007, p. 20. CLARKE Sharon, Perceptions of Organizational Safety: Implications for the Development of Safety Culture, Journal of Organizational Behaviour, pp. 185-198. IRPI Fatma, DOAN MERH Yeliz, YAAR KOCABEY Meryem, Hastane Gvenliine Ynelik Hemirelik Uygulamalarnn ve Hemirelerin Bu Konudaki Grlerinin Belirlenmesi, 1.Uluslararas Salkta Performans ve Kalite Kongresi, Mart 2009, Cilt 2, s.8594. EROLU Eylem Kaya, BERK Yasin, KSZ Aye Sibel, KESER Nilfer, MERCAN Ferzane, Salk alanlarnn Hata Bildirimi Alannda Eitilmesi Ve Tbbi Hatalarn Deerlendirilmesi, 1.Uluslararas Salkta Performans ve Kalite Kongresi, Mart 2009, Cilt 2, s.7684. FENG Xianqiong, BOBAY Kathleen, and WEISS Marianne, Patient Safety Culture in Nursing: A Dimensional Concept Analysis, Journal of Advanced Nursing, 2008, pp. 310319. GVEN Rabia, Dezenfeksiyon ve Sterilizasyon Uygulamalarnda Hasta Gvenlii Kavram, 5. Ulusal Sterilizasyon Dezenfeksiyon Kongresi, 2007, s.411422. HENNEMAN A. Elizabeth, Patient Safety and Technology, Advanced Critical Care Nurse, Volume 20, Number 2, 2010, pp. 128132. I-TENG Ching, DAI Yu-Tzu, SHYU Yea-Ing Lotus, WONG May-Kuen, CHU Tsund-Lan, TSAI Ying-Huang, Professional Commitment, Patient Safety, and Patient Perceived Care Quality, Journal of Nursing Scholarship, 2009, pp. 301-309. KESKN Yaar, Akreditasyon ve Hasta Gvenlii.H.,Sur. (Ed). Hasta Gvenlii Yaklamlar (1) inde (231-264). stanbul: Medipolitan Eitim ve Salk Vakf Yaynlar, 2008. LASCHINGER Heather K. Spence, LEITER Michael, The Impact of Nursing Work Environments on Patient Safety Outcomes, Journal of Nursing Administration, 2006, pp. 259267. LYNNE M. Connelly and JUDY L. Powers, Online Patient Safety Climate Survey: Tool Development and Lessons Learned. http://www.Ncbi.Nlm.Nih.Gov/Books/Bv.Fcgi?Rid:Aps,Section.8013,(10.10.2010) ZMEN Smeyye, BAOL Ouz, Hasta Gvenlii Kltr: Bursa da zel Bir Hastanede Uygulama, 2.Uluslararas Salkta Performans ve Kalite Kongresi, Cilt 1, Ankara 2010, s.8197. 169
SAMMER E. Christine, LYKENS Kristine, SINGH P. Karan, MAINS A.Douglas, LACKAN A.Nuha, What is Patient Safety Culture? A Review of Literature, Journal of Nursing Scholarship, 2010, pp. 156- 165. SORRA J. ve NIEVA V., Hospital survey on patient safety culture. Rockville, MD: Agency for Healthcare Research and Quality; 2004 [Accessed March 20, 2008]. AHRQ Publication No 040041. Available at: http://www.ahrq.gov/qual/hospculture/hospcult.pdf. STIEVANO Alessandro, JURADO Gonzalez Maximo, ROCCO Gennaro, SASSO Loredana, A New Information Exchange System for Nursing Professionals to Enhance Patient Safety Across Europea, Journal of Nursing Scholarship, 2009, pp. 391398. TAK Bilin, Salk Hizmetlerinde Olay Raporlama ve Hasta Gvenliine Etkileri, Salkta Kalite Ve Performans Dergisi, Ocak 2010, say 1, s.72113. TTNC zkan, YACI Kamil, KKUSTA Deniz, Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Cilt 8, Say: 4, 2006, s.286302. WARBURTON N. Rebecca, Improving Patient Safety: An Economic Perspective on the Role of Nurses, Journal of Nursing Management, 2009, pp. 223229. YALIN kran, ACAR Adile, Avrupa Birlii lkelerinde Hasta Gvenlii Ve Gvenli Hastane likisi, 2.Uluslararas Salkta Performans ve Kalite Kongresi, Cilt 1, Ankara 2010, 1226. National Patient Safety Foundation, July 2003, www.npsf.org/, (15.09.2010). https://www.ecri.org/Documents/Patients_SafetcONNELYy_Center/HRC_SAQ30.pdf, (20.08.2010).
170
XVI. Yzylda Ktahya Sancanda Yrkler Yard. Do. Dr. Sadullah Glten Ordu niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm, e-mail. sadullah-gulten@hotmail.com zet: Bat Anadolu Yrkleri arasnda bulunan Ktahya Yrkleri hem kalabalk nfuslar hem de daldklar sahann genilii ile nemli bir yere sahipti. Sancakta yaayan Yrkler Osmanl Devleti tarafndan Akkoyunlu, Akkeili, Kay, obanlar, Klcan, Bozgu, Mselleman- Toplu ve Avar taifeleri eklinde tekilatlandrlmlard. Bunlardan baka herhangi bir taifeye tabi olmayp da Ktahya, Gediz, Uak, Kula, Honaz, Simav, Selendi, Lazkyye gibi sancan eitli kazalarna dalm ekilde yaayan Yrkler de mevcuttu. Bu cmleden olarak, bu almann amac Ktahya Yrklerinin daldklar sahalar, idari, mali ve nfus yaplarn ortaya koymaktr. Anahtar kelimeler. Ktahya Sanca, Yrkler, Konar-gerler. The Yoruks of Ktahya Sanjak (XVI. Century) Abstract: nKtahya nomadic which is the part of West Anatolian nomadic has important with both crowded population and where lives large land. Nomad groups where lived in Sanjak that had been organized by the Otoman State like Akkoyunlu, Akkeili, Kay, obans, Klcan, Bozgu, Mselleman- Toplu and Avar. That other, some nomadic non-members of any group lived scattered in the land where Ktahya, Gediz, Uak, Kula, Honaz, Simav, Selendi, Lazkyye. Briefly, the purpose of this article searches about Ktahya Nomadic where scattered in the land economically, administrative and population structure. Keywords: Ktahya sanjak, Yoruks, Nomands. GR Osmanl Devletinde konar-gerler Yrk ve Trkmen olarak iki farkl ekilde isimlendirilmilerdi. Onlarn Yrk veya Trkmen olarak isimlendirilmelerinde yaadklar corafya ve siyasi miraslar etkili olmutu. Buna gre, Kzlrmak yayndan gneye doru ekilecek bir izginin batsnda kalan blgede yaayan konar-gerlere Yrk, belirtilen izginin dousunda kalanlar ise Trkmen olarak adlandrlmlard (Smer, 1950: 520). Bununla birlikte, Yrk ve Trkmenleri corafi saha itibariyle birbirinden kesin izgilerle ayrmak gtr. Zira bu tabirler, ayn blgede, ayn gebe grubunu ifade etmek iin zaman zaman birbirinin yerine kullanlmtr. te yandan, Bat Anadolu blgesine ait tahrir defterinin hi birinde konar-gerleri tarif etmek amacyla Trkmen ismine rastlanmaz. u halde, ayn gruplar iin hem Trkmen hem de Yrk isminin kullanlmas, Bat Anadolu blgesi iin sz konusu deildir (Glten, 2008: 21-22). Dolaysyla burada konar-gerler iin Yrk adnn kullanlmas kesin bir kabul grmtr. Gndze gre (2005: 19), bu durumu onlarn siyasi miraslarnda aramak gerekmektedir. Ona gre, Osmanl siyasi literatrnde Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri ile Ramazanolu, Dulkadirolu, Karamanolu beylikleri Trkmen kkenli olarak bilinmekte olup, Osmanl hanedan Trkmen kkenli olmasna ramen, Trkl temsil etmekte ve Trk tabirini merkezi konuma yerletirmektedir. Trkmen tabirini ise daha ok yukarda belirtilen devlet ve beyliklerin etnik kimlii olarak tanmlamaktadr. Sonradan Osmanl hakimiyetine geen bu devlet ve beyliklerinin konar-ger gruplarn ifade etmek iin Trkmen tabiri kullanlmtr. Konar-gerlerin Yrk ve Trkmen olarak isimlendirilmelerindeki bu farkllk onlarn iktisadi faaliyet sahalarnda da grlmektedir. Bu balamda, Yrkler daha ok belli bir sancan snrlar dahilinde kendilerine tahsis edilmi yaylak ve klaklar arasnda konar-gerlik etmilerdir. Dar alanda yaplan hayvanclk, tarm alanlarna yakn bir ekonomik faaliyeti gerektirdiinden, Yrkler yerleik hayata daha yatkndr. Bundan dolay, onlarn yerleik hayata geileri hzldr. te yandan, Trkmenlerin yaylak ve klak sahalar birbirinden olduka uzaktr. Bu yzden, onlarn zirai faaliyetleri snrl olup, her ne kadar yerleik hayata geen cemaatler sz konusu da olsa bunlarn saylar ok fazla deildir (Gndz, 2003: 358). Dar alanda ziraatla uramann sonucunda, Yrkler ilerleyen dnemlerde yaryerleik bir karakter kazanarak zirai faaliyetlerle daha ok uramlar ve bunun sonucunda da yerleik hayata erken dnemlerde gemilerdir (Glten, 2008: 23 vd).
171
XVI. Yzylda Ktahya Sancanda Yrkler

.
Yard. Do. Dr Sadullah Glten
Ktahya blgesi barndrd konar-ger nfus itibariyle dikkat ekicidir. Anadolunun fethini takip eden srete Bat Anadolu blgesi Trklerle dolmutu. zellikle, XIII. yzyla gelindiinde Anadolunun idaresinin Moollarn eline gemesi ve Mool basksnn Orta Anadoluda iddetli bir ekilde hissedilmesi, burada konar-ger hayat sren pek ok kimsenin kitleler halinde Anadolunun batsna g etmesine neden olmutu. Corafyac bn Saidin XIII. yzyln ikinci yarsnda Denizli blgesinde 200.000, Ktahya blgesinde ise 30.000 adr gebe halkn yaadn belirtmesi (Turan, 1997: 304), Bat Anadolunun ne denli bir nfus younluuna ulatn ve blgedeki nfus hareketliliini gstermesi bakmndan mhimdir. Bu haliyle Bat Anadolunun bir Trkmen lkesi durumuna geldii sylenebilir (Togan, 1981: 257). Nfus younlunun etkisiyle, blgede irili ufakl pek ok Trkmen beylii kurulmutu. Konar-gerler bir mddet beyliklerin bnyesinde yaadktan sonra, beyliklerin Osmanl Devleti tarafndan ilhak edilmesi sonucunda, Osmanl hakimiyetine girmilerdi. Ktahya, Denizli ve Uak iine alan blgede yaayan konar-gerler de bu cmleden olup, onlar Osmanl hakimiyetine getikten sonra, farkl taifeler halinde yeniden yaplandrlmlard. Ktahya Yrkleri hakknda eitli ariv vesikalarnda pek ok malumat bulunmakla beraber, yaadklar yerler, mali ve idari yaplar, yerleik hayata geileri, nfuslar, taifeleri oluturan cemaatler ve mstakil gruplara ait detayl bilgilere tahrir defterlerinden ulalabilmektedir. Ktahya sancana ait drt adet mufassal tahrir defteri bulunmaktadr. Bunlar TD 45, TD 49 ve iki ciltten oluan TD 47 ve TD 48 numaral defterlerdir. TD 45 numaral defterin tarihi tam olarak tespit edilememi olmakla birlikte, tahririn II. Bayezid (1481-1512) dneminde yaplm olduu kabul edilmektedir. TD 49 numaral defter 1520, TD 47 ve TD 48 numaral defterler ise 1571 tarihlidir (Gke, 2000: 4-7). almada mufassal tahrir defterlerinden baka icmal ve vakf defterleri de kullanlmtr. TD 438 numaral icmal defteri 1530 tarihlidir. Bu defterin hazrlanmasnda kullanlan mufassal defterin mevcut olmamasndan dolay, bahsedilen icmal defteri son derece kymetlidir. Vakf defterlerinin ilki Maliyeden Mdevver Defterler arasnda bulunan MAD 262 numaral defterdir. Defter 1512 tarihlidir. kincisi TD 369 numaral olup, 15201530 tarihleri arasnda hazrlanmtr. TD 560 numaral son defter ise 1571 tarihlidir (Gken, 2000: 7-11). TD 47, TD 48 ve TD 560 numaral defterler Kuyud- Kadime Arivinde, dierleri ise Babakanlk Osmanl Arivinde muhafaza edilmektedir. Ktahya sancana ait tahrirler defterleri dierlerine nazaran baz hususlarda farkllk gstermektedir. Buna gre, Bat Anadolu blgesine ait tahrir defterlerinde koyun sahibi olan neferler ayn iareti ile gsterilmiken (Glten, 2008: 3), Ktahya sancana ait TD 45 ve TD 49 numaral tahrir defterlerinde ger (TD 49; 888), 1512 tarihli vakf defterinde ise Yrk olarak belirtilmitir (MAD 262: 151). Hamid sancana ait tahrir defterlerinde de neferlerin bazlarnn altna yine Yrk olarak not dlmtr (TD 994). Bu ekilde kaydedilen kiilerin, muhtemelen hibir zirai faaliyetle ilgilenmedikleri vurgulanmak istenmitir (Arkan, 1998: 85). Ayrca, TD 45 ve TD 49 numaral defterlerde Yrklerin statleri (ift, mcerred, ger, bennak vs.) yazlmken, TD 47 ve TD 48 numaral defterlerde bu statlere yer verilmemi, sadece nefer saylar belirtilmitir. DAR VE MAL YAPI Osmanl Devleti zamannda konar-gerler devletin merkeziyeti idare tarz ile daima kontrol altnda tutulmu, sancak veya kaza statsnde ya da belli bir sancan snrlar dahilinde tmar veya has nitesi iinde olmak zere idari ve mali bir tekilat erevesinde yaplandrlmlard (ahin, 2006: 187). Bu idari ve mali organizasyon iindeki byk gruplar Bozulus, Yeniil, Halep, am, Dulkadirli, Danimendli, Ateken, Karaulus Trkmenleri; Ulu Yrk, Karaca Koyunlu, Ktahya, Ankara, Bolu, Mentee Yrkleri gibi hususi adlarla bilinmekteydi. Bu isimler, konargerlere genellikle merkezi idare tarafndan verilmi olmasna ramen, bunlar gelii gzel isimler deildi. Onlarn isimlendirilmesinde yaadklar corafi saha, Osmanl dneminden nce mensup olduklar Trkmen beylikleri ile nceki idari ve sosyal tekilatn izlerini tayan il veya ulus gibi tabirler byk rol oynamt (Orhonlu, 1987: 16; ahin, 2006: 61). l ya da ulus ismi altnda gruplandrlan konar-ger halk srasyla boy (taife), kabile, cemaat, oymak, mahalle, oba ve aile eklinde blmlere ayrlmt (ahin, 1997: 256). Ktahya sancanda yaayan Yrkler genel olarak Ktahya Yrkleri olarak isimlendirilmekle beraber (Smer, 1950: 515), sancakta bulunan Yrkler yakndan incelendikleri zaman onlarn birbirinden farkl taifeler eklinde tekilatlandrldklar grlmektedir. Taifeleri oluturan cemaatlerden baka her hangi bir taifeye tabi olmayp da mstakil olarak hareket eden pek ok cemaat sancan hemen hemen btn kazalarna dalmt. Akkeili, Klcan, Bozgu ve Mselleman- Toplu taifeleri Ktahya kazasnda, Akkoyunlu ve Avar taifeleri Uak kazasnda, Kay ve 172

.
obanlar taifeleri ise Lazkyye kazasnda tespit olunmaktadr. Ktahya sancanda bulunan taifelerden bazlarnn devlet mdahalesi sonucunda oluturulduu anlalmaktadr (Emecen, 2001: 181). Bu tr dzenlemeler dalmakta olan veya vergi kontrol salamakta glk ekilen cemaatleri belli bir idari statye balamak amacn tamaktayd (Gndz, 2003: 25). Bu balamda, Avar ve obanlar taifelerinin 1530 tarihinden sonra, Mselleman- Toplu taifesinin ise sadece son tahrirde grlmesi bu iddiay kuvvetlendirmektedir. Bu yzden, bahsedilen taifeleri tahrirlerin tamamnda tespit etmek mmkn deildir. II. Bayezid dneminde hazrlanan tahrir defterinde taifelerin hi birine ait bilgi yoktur. Avar taifesi ilk olarak 1530 tarihinde grlmektedir. Keza, Mselleman- Toplu taifesi sadece 1571 tarihli defterde yer almaktadr. Akkeili taifesi ise 1530 ve 1571 tarihli defterlerde grlmektedir. Yine, obanlar isimli cemaatlere 1520 tarihinde rastlanlmakla birlikte, taife 1530 tarihinde tekil edilmitir. Kay, Akkoyunlu, Klcan ve Bozgu taifeleri ise 1520 tarihli tahrirden itibaren tespit edilebilmektedir. Trkmen teekkllerinde boylar; boyu oluturan cemaatlerin nde gelen ailelerinden, bey unvan tayan birisinin idaresi altnda bulunmaktayd. Fakat, Yrk teekkllerinde boy beylerine rastlanlmamaktadr. Yrklerin yerleik bir karakter gstermesi; yaylak ve klak mahallerinin dar alanda olmas sebebiyle devlet kontrolnn sk bir ekilde salanmas; genel itibariyle has ve vakf reayas olmalarndan dolay has eminleri ve vakf zabitlerinin sk kontrolleri altnda bulunmalar boy beylerinin olmamasnn sebepleri arasnda belirtilebilir. Bununla birlikte, taifelerin sonradan bir araya getirilen cemaatler tarafndan oluturulmu olmasna da bunun nedenleri arasnda saylabilir. Yukarda belirtildii zere, boy beyleri taifeyi oluturan cemaatlerin nde gelen aileleri arasndan seilmekteydi. Sonradan ve suni bir ekilde bir araya getirilen cemaatlerin birinden btn cemaatlerin kabul edebilecei bir bey karmann zorluu ortadadr. Dier taraftan, Yrk taifelerinin idaresinde cemaatlerin ynetiminde etkili olan kethdalarn n plana ktklar dnlebilir. Nitekim, 1520 tarihinde lekiler cemaatinin Yrkan- Bozgua kethdalk yapm kiilerin akrabalar olduu ynndeki bilgi dikkat ekicidir. Bu bilgiden hareketle, bahsedilen kethdalarn Bozgu taifesinden sorumlu olduu anlam kartlabilirse de (TD 49: 70), bunun baka kaynaklarla da desteklenmesi gerekmektedir. Osmanl Devleti konar-gerlerin ynetiminde etkili bir rol oynamak iin byk gruplar sancak veya kaza idaresi eklinde tekilatlandrmt. Konar-gerlerin kaza haline getirilmesi iin, taifelerin nemli bir nfus oranna ulamas gerekmekteydi. Kaza statsnn en belirgin zellii ise belli bir merkezi olmakszn, ya airetin yaad blgenin ismini ya da airetin ismini alan kazada konar-gerlerin hukuki ilerine bakmas iin mstakil bir kad tayin edilmesiydi (ahin, 2006: 198). Ktahya sancanda da bahsedilen taifelerden bazlar kaza itibar olunmutu. Bu cmleden olarak Bozgu, Akkeili ve Klcan isimleriyle Yrk kazalarnn tekil edildii, kadlarna yollanan emirlerden anlalmaktadr. 1604 tarihli bir belgeden anlald kadaryla Bozgu ve Klcan, Ktahya kazasndan ifraz edilerek mstakil birer kadlk haline getirilmiti. Belgeye gre, toprak kadlar yerleik Yrklerin davalarna kendilerinin bakmas gerektii gerekesiyle Bozgu ve Klcan kadlaryla anlamazla dmler, bunun zerine Bozgu ve Klcan kadlar onlar merkezi hkmete ikayet etmilerdi. Gelen emirde toprak kadlarnn Yrklerin davalarna bakamayacaklar belirtilerek, onlarn hukuki davalarnn kendi kadlar tarafndan grlmesi gerektii belirtilmiti (Gken, 1946: 72). 29 Aralk 1648 tarihinde Bozgu kadsna yollanan baka bir belgeden ise kazaya mensup 100 hanelik bir nfusun perakende olarak daldklar ve perian olduklar anlalmaktadr (MAD. 2773: 22). Yine, 11 Ocak 1649 tarihinde Akkeili kadsna yollanan bir belgeye rastlanlmaktadr. Belgeye gre, Akkeili Yrklerinin avarz vergileri Akkeili kads tarafndan toplanmaktayken, bu sefer onlarn daldklar kazalarn kadlar tarafndan toplanmak istenmiti. Akkeili kads bu durumu merkezi hkmete bildirmekteydi (MAD 2773: 25; Ayrca bkz. MAD 2773: 102; MD 41: 67/145; MAD 2940: 15). Ktahya sancanda yaayan taifelerin gelirleri has, zeamet ve tmar olarak tasarruf edilmiti. Ayrca, vakf reayas olan gruplar da sz konusuydu. Taifelerin has reayas olarak tercih edilmelerinin en nemli sebebi vergilerinin yksek olmasyd (ahin, 2006; 187). Bu cmleden olarak, Akkeili taifesinin geliri 1530 tarihinde padiah hass, 1571 tarihinde ehzade hass olarak tasarruf edilmiti (TD 438: 22; TD 47: 392b). Yine, Kaylar 1530 tarihinde sancak beyine gelir olarak kaydedilmiken, 1571 tarihinde padiah haslarna dahil edilmiti (TD 438: 123; TD 47: 324b). obanlar taifesinin geliri 1520 tarihinde Ktahya sanca mir-livas ile Anadolu beylerbeyi arasnda paylalmaktayd. 1571 tarihinde ise padiah hass ve tmar olarak iki eit paraya blnmt (TD 49: 766; TD 48: 156b). Mselleman- Toplu taifesi ile eyhli kazasnda bulunan Ali Haddad ve ona bal olan Hoca Fakihli cemaatleri de padiah haslar arasndayd (TD 47: 368a; TD 48: 262b-263b). Bozgu taifesinin geliri sancak beyine braklmt (TD 49: 51; TD 438: 18; TD 47: 331b). Akkoyunlu taifesi 1520 ve 1530 tarihlerinde sancak beyine gelir kaydedilmiti. Fakat, 1571 tarihinde padiah hass haline getirilmiti (TD 49: 36; TD 438: 64; TD 47: 314b). Tail, 173

.
Harhr, ivril, Barsa, Vasall, Burusa, Homa, Bayad, Kpek Olanlar, Engerek cemaatlerinin gelirleri ise zeamet olarak ayrlmt (TD 438: 17; TD 45: 250, 278, 305, 306, 310, 367-377). Sancakta bulunan Yrkler arasnda nemli miktarda vakf reayas da bulunmaktayd. Nitekim, 1512 tarihinde 361 neferden oluan bir nfus vakf reayas olarak tespit edilmiken (MAD 262: 122, 141, 158, 241, 410, 451), bu say 1520-1530 tarihleri arasnda hazrlanan tahrir kaytlarnda 1462 nefer olarak tespit olunmutur. Evkaf defterinden anlald zere, Yrklerin gelirleri byk oranda Germiyan Olu Sleyman ah (Cevdet Evkaf, 21706) ile Sultan Selim vakflarna aitti. Gediz kazasna bal Alnsu, Sazanos nahiyesine tabi Hisar, Simav kazasna bal Yenice karyelerinde yaayan Yrklerle Altnta nahiyesinde bulunan Handal ve Glve cemaatlerinin gelirleri Germiyan Olu Sleyman ah evkafna; Honaz kazasna tabi Kamuk (?), Selendi kazasna tabi Kuru Orman, Kula kazasna tabi Ske, ayrca ve Kara Halil, Kre kazasna tabi Keklik, Uak kazasna tabi Ulu Kpek (?) karyelerinde yaayan Yrkler ile Uak kazasnda bulunan Toulu ve Ak Koyunlu cemaatleri Sultan Selim evkafna balyd (TD 369: 195, 196, 201, 202, 236, 251, 319, 326, 329, 338, 339, 340 ve muhtelif sayfalar). Cemaatlerin has veya vakf reayas olarak kaydedilmi olmas, onlarn lehine bir uygulamayd. Bylece bu gruplar dardan gelebilecek saldrlara kar koruma altna alnmlard (ahin, 2006: 188). Fakat, bu tr tedbirlere ramen devlet grevlileri ile Yrkler arasndaki sorunlarn nne geildii sylenemez. Vergilerin toplanmas srasnda emin ve amillerle cemaat yeleri arasnda sk sk atmalar yaanmt. Cemaatlerden vergi toplamaya gelen emin ve amillerin ellerinde daha nceden hazrlanm saymlarla ilgili belgeler olurdu. Fakat, vergilerin salkl toplanabilmesi iin yeni bir saymn yaplmas artt. Bylelikle, vergiye esas tekil eden nfusun ve hayvanlarn saylar tespit edilirdi. Saymdan sonra cemaat yelerinin ve vergi tahsildarlarnn yaplan saym zerinde anlamalar gerekiyordu. Bazen, her iki taraftan birinin itirazlar sonucunda aralarnda anlamazlk kabiliyordu (Hikari-ahin 2007: 42). Ktahya Yrkleri ve devlet grevlileri arasnda vergi toplanmas srasnda yaanan pek ok olay mhimme ve ahkam kaytlarna yansmtr. rnein Pazarganl, Ake Koyunlu ve Arkl cemaatleri kendilerinden fazla vergi almak isteyen emin ve amillerini ikayet etmilerdi. Merkezi hkmet onlarn itirazlarn deerlendirerek haksz yere vergi toplamaya alan grevlileri sert bir ekilde uyarmt (MD 41: 2/4; MD 41: 475/1019; MAD 2947: 83). SOSYAL YAPI Yukarda bahsedilen taifelerden baka Gediz, Uak, Geyikler, eyhli, Kula, Simav, Selendi, Lazkyye, Ktahya, Kre, Erigz, Honaz ve Gkyk kazalarnda da Yrkler tespit olunmaktadr. Bu cmleden olarak Kseler, Gnie, Yumruta, Hisar Yakas cemaatleri Gediz kazasnda; Homa, Bayad, Harhr, Engerek, Gzszler, Geyikler, Karaca eyhli, Kpek Olanlar, Kelef, Malar, Tuzcuyan, Has, Yakup Ece cemaatleri Geyikler kazasnda; Kpekli (?), Deli Kara, Divane Kara, evik cemaatleri Kula kazasnda; Tail, Kre, Bosna cemaatleri Selendi kazasnda; Sivasl, Ak Keili, Barsa, Alayundlu, Avar cemaatleri Uak kazasnda; Ali Haddad, ivril, Vasall, Harhr, Kzl Depe, Burusa, Poladl, Budak, Hoca Fakihli cemaatleri eyhli kazasnda; Beymili, Hzr Haddad, Temlili cemaatleri Honaz kazasnda; Aydos, Aknc, Seyyid Ebul-Vefa cemaatleri ise Lazkyye kazasnda yaamaktayd. Taifelerin bulunduu kazalar itibara alnmazsa, kazalar iinde en fazla Yrk nfusu 1457 neferle Kula kazasnda tespit edilmektedir. Buna mukabil Erigz, Honaz ve Gkyk kazalarnda Yrk nfusu olduka azd. Kazalarda yaayan Yrkler genel itibariyle yerleik hayata gemilerdi. rnein, Kula kazasnda bulunan Yrklerin 1291i 1571 tarihi itibariyle eitli kylerde sakindi. Bilindii gibi, XVI. yzylda Bat Anadolu Yrkleri arasnda yerleme oran olduka fazlayd. rnein, Aydn sancanda bulunan Karaca Koyunlu taifesinin %50si, Saruhan ve Karasi sancaklarnda yaayan Yrklerin ise %80i yerleik hayata gemiti (Glten, 2008: 115, 118, 119). Ktahya Yrkleri arasnda zellikle Kay taifesine tabi cemaatler ile kazalarda mstakil olarak yaayan Yrkler arasnda yerleme oran olduka fazlayd. Bununla birlikte, yerleik hayata geen gruplarn srekli Yrk olarak zikredilmeleri dikkat ekicidir. Yerleik hayata getikleri aka kaydedilen cemaatler iin dahi bu husus sz konusuydu. Mesela, Geyikler kazasnda bulunan Boz Samed cemaati yerleik hayata gemi ve cemaat yeleri toprak tasarruf etmeye balam olmasna ramen, hala Yrk olarak yazlmaya devam edilmiti (TD 45: 401; TD 49: 948; TD 48: 217b). Gelirleri has olarak tasarruf edilen cemaatlerin yerleik hayata gemelerine ramen, Yrk olduklarnn vurgulanmasnn altnda yatan sebep has gelirlerinin azalmamasyd (Glten, 2008: 29). Fakat, mstakil gruplarn yerleik hayata gemelerine ramen, Yrk olduklarnn vurgulanmas onlarn gemilerine dair yaplan bir 174

.
atftan ibaret olmaldr. Ayrca, bu durumu Osmanl Devletinin toplum dzenini korumaya ynelik anlaynn bir rn olarak da yorumlamak mmkndr (Gen, 2000: 48-49). Yerleik hayata geen Yrklerin yeni kyler tekil etmek yerine hali hazrda bulunan kylere yerletikleri anlalmaktadr. Bu itibarla, Yrkler reaya ile birlikte ayn kyleri paylamlard. Bundan dolay, zellikle 1530 tarihli tahrirde, kylerde yaayan Yrklerin nfuslar bazen ayrca verilmemi, reaya ile birlikte kaydedilmiti. Keza, bu durum vergileri iin de sz konusuydu. Nfusun ve vergilerin ayr ayr verilmemesinin sebebi her iki hayat tarz arasnda belirgin bir farkn olmamasndan ileri gelmi olmaldr. Her iki grup da ekonomik faaliyet olarak hem ziraatla hem de hayvanclkla megul olmulard. Ky arazisi iinde bulunan yaylaklara her iki grup da koyunlarn kartmakta, yine ky arazisi her iki grup tarafnda da tasarruf edilmekteydi. Resm-i zemin-i Yrkan bal altnda kaydedilen vergiler Yrklerin de ky arazisi iinde ziraatla uratklarn gstermektedir. rnein, Kula kazasnn Manendli kynde bulunan Yrkler ile Gkyk kazasnn Gll kyndeki Yrkler zemin vergisi demilerdi (TD 48: 53a ve 86a). Zirai faaliyetlerde bulunmak sadece yerleik hayata gemi Yrklere mahsus bir zellik deildi. Konar-ger cemaatler arasnda da ift, nim ift ve zemin tasarruf eden kiiler vard. Mesela, eyhli kazasna tabi Harhr cemaati 1571 tarihinde resm-i zemin demiti (TD 48: 252b). Ayrca, cemaatin koyunlar olmad iin eyhli ovasnda ziraatla uratklar kaydedilmiti (TD 45: 306; TD 49: 888). Yine, Vasall cemaatine mensup neferler ift, nim ift ve bennak (TD 45: 305), Kzl Depe cemaatine mensup neferler ift vergisi demilerdi (TD 45: 319). Uak kazasnda bulunan Akkeili cemaati yeleri buday, arpa ve bostan rnleri yetitirmilerdi (TD 49: 637). Bu haliyle, yerleik ve konar-ger hayatn i ie gemi olduu ifade edilebilir. zellikle, ayn gruplarn farkl tahrirlerde karye ve cemaat olarak kaydedilmi olmas bu tespitimizi kuvvetlendirmektedir. rnein, Kay taifesine tabi deli, Kula, Karaca Kaya, Karacalu, Gricen (Grcen), Krekiler ilk tahrirlerinde karye olarak kaydedilmiken, son tahrirde deli, Kula, Karaca Kaya, Karacalu, Grcen ve Kreki cemaat olarak karmza kmaktadr (TD 49: 123-135; TD 438: 49-50; TD 47: 324b-330b). Yine, Gediz kazasnda bulunan Yumruta ilk tahrirde cemaat, sonraki tahrirde ise karye olarak kaydedilmiti (TD 45: 92; TD 47: 287b). Cemaatlerin farkl tahrirlerde bu ekilde kaydedilmi olmas onlarn kendi isimleriyle kyler tekil ettikleri, fakat zamanla kylerini terk ederek konar-ger hayata dndkleri eklinde izah edilebilir. Bu durum sadece Ktahya Yrkleri ile de snrl deildi. Bu ekildeki geri dnler Mentee sanca Yrkleri ile Karaca Koyunlu Yrklerinde de grlmekteydi (Glten, 2008: 112). TAFELER VE MSTAKL GRUPLAR TAFELER Ktahya sancanda Kay, Avar, Mselleman- Toplu, Akkoyunlu, Akkeili, obanlar, Klcan ve Bozgu taifeleri bulunmaktayd. Bahsedilen taifelere tabi cemaatler ile bunlarn nfuslar ve vergileri u ekildeydi: Kaylar Ktahya sancanda Ouz boy isimli taife ve cemaatlere rastlanlmaktadr. Blgede Kay ve Avar taifelerinden baka Alayundlu ve Bayad isimli cemaatler de grlmektedir. Ktahya sancandan baka Mentee sancanda da Kay isimli bir taife bulunmaktayd (TD 61: 24; TD 110: 29a). Kaylarn daha ok Bat Anadoluda Yrkler arasnda temsil olunmalar onlarn Anadolunun ilk fetihlerinden itibaren Anadoluya geldiklerini ve blgenin iskannda nemli bir rol oynadklarn gstermektedir (Gndz, 2009: 33). Kay taifesi genel olarak Lazkyye kazasnn Aydos, Ka Yenice ve Alaehir nahiyelerine dalmt. Taifenin baz kollar ise Kula, eyhli ve Uak kazalarndayd. Kay taifesinin nemli bir ksm yerleik hayata gemiti. Fakat, Kaylarn sakin olduklar kylerin zamanla farkllatklar grlmektedir. Mesela, Srt Saray, akrlar, Mansurlu, Lekeri, Aydos, Manendli, Ortak, Manaz, Kprck, uka, Emirli, Ggezler, Yazrl, lyalar gibi pek ok karye tahrirlerde sadece bir kez gemektedir. Bu durum bahsedilen karyelerde bulunan Kay nfusunun azl ile balantl olmaldr. Nitekim, akrlar, uka, Hayreddinli, Lekeri, Manaz, Ortak, Srtmal, Yazr gibi kylerde Kay nfusu olduka azd. Zamanla burada yaayan Yrklerin ortadan kalkmas sonucunda Kaylardan sz edilmemi olabilir. Zira, Hamid sancann Balklar karyesinde yaayan 1 neferin lmesi zerine burada Yrk nfusunun kalmad belirtilmiti (TD 994: 245). Taife iinde Kpek (?), Bahar, Boz Kaya, Temlili, Toullu, Girmir, Gller, Kreki, Sir Kaya, eyh Davudlu, deli, shaklar, Hac vazlar, Grcen (Gricen), Kula, Karacal, Karaca Kaya ile Alaehir, Uak ve Kula kazalarnda perakende olarak kaydedilen 175

.
cemaatler bulunmaktayd. Taifenin nfusu 1520 tarihinde 994, 1530 tarihinde 1342 ve 1571 tarihinde 1030 neferdi. Nfustaki bu deimenin sebebi cemaatlerin tahrirlere gre farkllamasndan ileri gelmekteydi. Cemaatlerin 1530 ve 1571 tarihlerinde toplam geliri ise 42.000 akeydi (TD 49: 123-135; TD 438: 49-50; TD 47: 324b-330b). Cemaat Ad Kpek Bahar Boz Kaya Temlili Toullu Girmir Kay Gller Kay Kreki Sir Kaya eyh Davuldu Sakin olduu yer Karaca Kaya Sendell (ve Sufi Ramazanl) Srt Saray akrlar Mansurlu Lekeri Aydos Manendli Ortak Manaz eyhler Kprck Kara Yakub Sar Mihmadl Kavala/ Kula uka Kreki Emirli Baharlar Beirli Yanklar Gney Azizler Ggezler deli Yazr eyhli kadlnda mtemekkinlerdir. Kara Kaya lyalar Kelef (Alan) Karacal Gricen Mstecabl 176 1520 23 5 18 2 7 3 18 4 1 19 17 41 132 18 6 61 22 24 20 25 51 24 32 6 2 60 31 10 14 9 14 6 60 73 37 1530 7 19 58 189 29 27 83 9 52 51 61 11 67 46 81 3 22 29 24 1571 160 17 78 55 78 26 6 -

.
Yard. Do. Dr Sadullah Glten 99 994 15 15 6 11 9 39 54 40 17 28 20 32 6 12 130 40 1342 6 91 20 96 22 53 20 19 4 83 12 123 29 24 8 1030
Kay elmteferrik Yrkan Yrkan Yrkan Perakende-i Kay Hac vazlar deli shaklar Grcen Kula Karacal Karaca Kaya Perakende-i Alaehir Perakende-i Kay Perakende-i Kay Toplam Avarlar
Gll Bahadrl ve Gke Ta Hayreddinli Gmar (Yrkan- Perakende. Liva-i Aydn) Kseler Sarlar eyhli Uak nahiyesi Kula kazas Karye-i Yrkan- Uak Kara Yunak Srtmal Alaehir Karaca mer eyhli kazas Kara Boyalk Turali
Avar taifesi ise Kay taifesine nazaran olduka kkt. Yrkler arasnda Avar isimli baka bir cemaate ise Aydn Yrkleri arasnda rastlanlmaktayd (TD 166: 470). Uak kazasnda II. Bayezid dnemine ait tahrir ile 1520 tarihli tahrirde rastlanan Avarlar henz bir taife olarak kaydedilmemiti. lk olarak 1530 tarihinde tespit edilen taife 4 cemaatten ibaretti. Taifeyi oluturan cemaatler Avar, Musacalar, kszler ve Hoca Fakih isimlerini tamaktayd. Cemaatlerin tamam konar-ger hayata devam etmekte olup, taifenin nfusu 1530 tarihinde 269, 1571 tarihinde 278 neferdi. Taifenin geliri ise 1530 tarihinde 6892, 1571 tarihinde 6800 akeydi (TD 438: 65; TD 48: 326a-327a). Cemaat Avar Musacalar kzler Hoca Fakih Toplam 1530 85 57 63 64 269 1571 66 56 102 54 278
177

.
Mselleman- Toplu Bu taifenin top ekmek, yol amak, zahire nakletmek trnden grevleri yerine getiren msellemlerle (Sertolu, 1986: 234), ilgili olup olmadna dair tahrir defterlerinde herhangi bir bilgiye tesadf edilmemitir. Bununla birlikte, isimlerinden hareketle taifenin msellem gruplar arasnda bulunmas kuvvetle muhtemeldir. Keza, Manisa sancanda Ellici adyla bilinen pek ok Yrk cemaati bu tr hizmetleri yerine getirmekle mkellefti (TD 125: 70b153a). Yukarda da belirtildii zere, ad geen taife sadece son tahrirde karmza kmaktadr. Bundan dolay, taifenin 1530 tarihinden sonra blgede bulunan cemaatlerin bir araya getirilmesi sonucunda devlet mdahalesiyle oluturulduu sylenebilir. zellikle, taifeyi oluturan cemaatlerden pek ounun dier taifeler arasnda bulunmas bu iddiay kuvvetlendirmektedir. Mselleman- Toplu taifesine tabi cemaatlerin tamam konar-ger olarak kaydedilmiti. 1571 tarihi itibariyle taifenin nfusu 1338 nefer olup, hasl ise 40.000 akeydi (TD 47: 368b-376a). Cemaat Ad kszler Lekdere Darc Karalar Satlm Kara pl Kara Kasm Kseler Seydi Obas Eyvili Mamtlar srailler (?) Amedler Denizli Perakende-i Mselman- Toplu Yahyal Sirmedler (?) Gkeler Gk Musa Bektalar Sar mer omar Kara Bahi Koba Erneli Ekiler Yenice Bayram Beyler Toplam Akkoyunlu Konar-gerler arasnda Akkoyunlu ismini tayan pek ok cemaat bulunmaktayd. Muhtemelen, bu isim onlara besledikleri koyunlarn renginden dolay verilmiti (Halaolu, 2003: 103; ay, 1990). Akkoyunlu isimli cemaatlere Karahisar- Sahip, Aydn ve Sultann sancaklarnda da rastlanlmaktadr (TD 147: 387-391; TD 8: 613; TD 145: 41a). Akkoyunlu taifesini oluturan cemaatler genel itibariyle ayn kalm olup, tamam konar-ger hayata devam etmitir. Taifenin nfusu 1520 tarihinde 1425, 1530 tarihinde 1597 ve 1571 tarihinde 1760 neferdir. Nfusun son tahrirde artm olmasnda taifeye Ali Fakih, kszler ve Alayundlu cemaatlerinin dahil edilmesi etkili olmutur. 1571 121 102 22 53 20 51 38 41 25 62 9 50 9 7 14 82 10 3 56 6 28 76 145 176 30 13 89 1338
178

.
Taifenin geliri ise 1520 tarihinde 61.000, 1530 ve 1571 tarihlerinde 68.000 akeydi (TD 49: 36-49; TD 438: 64; TD 47: 314a-323b). Cemaat Ad Veled-i Gkez Zinetler Bey Timurlu Selmanlu Sar Danimendli Elsizler eyh alabvermi Hzr Fakih Kesmikler Gzeller Slekler Ahmedli (TD 47'de Devlethan cemaatiyle kaydedilmi olmasna ramen, nfuslar belirtilmitir.) Durud Alisi Turgud Fakih Deli Musal alabvermi Veled-i Devlethan Sevinler lyasl Ali Fakih kszler Perakende-i Alayundlu Toplam Akkeili Akkoyunlu ismi gibi Akkeili ismi de, muhtemelen onlarn besledikleri keilerin renginden dolay kullanlmt (Halaolu, 2003: 103; ay, 1990). Akkeili isimli cemaatler Aydn sancanda bulunan Yeniehir Yrkleri arasnda da tespit olunmaktadr (TD 148: 662-663; TD 144: 30b-312a). Taifeyi oluturan cemaatler tahrirlerde farkllk gstermektedir. zellikle, 1571 tarihinde pek ok cemaat Akkeili taifesine dahil edilmiti. Akkeililer de konar-ger hayata devam etmekte olup, yerleik hayata geen cemaat yoktu. Akkeili cemaatleri ierisinde bulunan Yapalar, Esedullah Babann yaknlaryd. Bahsedilen kiinin Baba olarak zikredilmesinden hareketle onun blgenin slamlatrlmasnda rol oynayan bir dervi olduu sylenebilir (Barkan, 1942). Taifenin nfusu 1530 tarihinde 2951 ve 1571 tarihinde 2923 neferdi. Taifenin geliri ise 1530 tarihinde 22.000, 1571 tarihinde 61.711 akeydi (TD 438: 22-23; TD 47: 392b-408a). 1573 tarihli bir belgeye gre, Akkeili cemaatlerine mensup baz kiiler Banaz nahiyesinde bir hamam basmlard. Bunlarn yakalanarak Kbrsa srlmesi emredilmiti (MD 19: 169/353). Cemaat Ad Aayan Arablar 1530 213 117 1571 296 88 Aklama TD 47'de 22 nefer Tetimme-i Aayan olarak kaydedilmitir. 1520 41 76 87 26 37 148 89 84 139 30 48 37 50 26 165 58 51 116 117 1425 1530 45 65 107 27 41 188 86 91 172 38 49 43 44 27 165 64 55 173 117 1597 1571 91 83 120 40 49 57 89 78 287 43 58 91 58 20 185 55 29 21 50 42 201 13 1760
179

.
Yard. Do. Dr Sadullah Glten TD 47'de Tetimme-i Yapalar olarak kaydedilmitir. Esedullah Babann taallukatdr deyi kaydolunmu. elebi defterinde hari kalp amma Mevlana Sar Seydi defterinde Yrkan- Manavgat deyi kaydolmu. imdiki halde Cemaati Akkeili ile hass- padiahiye zapt olur imi. 180
Irlganl Eslemez Yourtular oa pler Kaya Beyli Hayrban (?) Kleler Kr Sinan ivril Kii Hzr Mihmad Dar Yemez Gk Sevindik Dua Timur Divane Hoca Divane Timur Sar Haclar Badra Sarlar Danimend Olanlar Kumar Kendirekiler Dere Viran Halla Timur Karaca mer Ayucalar stemiler Bargir Perakende-i Kaza-i Uak li Yapalar Mrsell Srclar Yapalar Kapak
65 59 222 75 133 220 75 71 35 60 40 39 64 67 37 48 46 40 46 40 17 72 128 78 42 24 183 43 68 16 38 35 28 30 67 142
101 50 215 74 57 22 66 82 52 78 44 57 26 34 80 68 97 34 41 67 25 25 24 98 -
Karacal Pazarganl Perakende-i Ak Keili Yarehir Kutlu Beyli Genc Hzr
47 81 -
183 49 79 106 33

.
Yard. Do. Dr Sadullah Glten -
Gk Gvendik arman Gneli Koz Viran Sak Kseler Sar vazl Karasiler Dimal Toplam obanlar
2951
80 16 79 14 256 47 63 5 12 2923
Ktahya sancanda bulunan bir dier taife ise obanlard. obanlar isimli cemaatlere Saruhan ve Mentee sancaklarnda da rastlanlmaktadr (TD 165: 567, 701; TD 61: 111). Ayrca, Karaca Koyunlu Yrkleri arasnda obansalar isimli bir cemaat mevcuttu (Glten, 2009: 203). obanlar 1520 tarihinde iki cemaat olarak grlmektedir. Tahrir defterlerinde Ka Yenice nahiyesine tabi cemaatlerden birinin Saruhan sancanda bulunduu belirtilmiti. Dier cemaat ise Alaehirde sakindi. Kay ve obanlarn ayn blgede bulunmalar dikkat ekici bulunmutur. Emecene gre (2001: 181) Kay ve obanlarn ayn blgede bulunmalar Kay boyundan geldii kabul edilen Osmanl beyliinin kuruluunda onlarn obanoullarna bal olarak u blgelerde faaliyet gstermi olduklar iddiasnn tarihi bir delildir. Bu aklamadan hareketle, obanlar isimli cemaatlerle obanoullar arasnda balant kurulmasn salayacak her hangi bir belge olmamakla birlikte, obanlar isimli cemaatlerin obanoullarnn bakiyeleri olmas ihtimal dahilindedir. Taifenin nfusu 1520 tarihinde 225, 1530 tarihinde 418 ve 1571 tarihinde 452 neferdi. 1520 tarihinde nfusun az olmasnn sebebi taifenin henz tekil edilmemi olmasdr. Taifenin hasl ise 1530 tarihinde 8.350, 1571 tarihinde 16.000 akeydi. (TD 49: 766,767; TD 438: 53; TD 47: 154b-156b). Cemaat Ad obanlar obanlar Aslancklar Eymirler ri bykl Yol Beyli Umurlu Davudlar Toplam Klcan Ktahya sancanda bir dier nemli Yrk taifesi Klcand. Yrkler arasnda Klcan isimli cemaatlere Hamid ve Teke sancaklarnda da rastlanlmaktadr. Ayrca Uak kazasnda Klcan isimli bir ky mevcuttu (TD 30: 55; TD 50: 50b; TD 45: 227). Bahsedilen kyn Klcan cemaatleri tarafndan kurulmu olmas kuvvetle muhtemeldir (zdeer, 2001: 332). Taifenin nfusu 1520 tarihinde 1978, 1530 tarihinde 1874 ve 1571 tarihinde 2245 neferdir. 1571 tarihinde taifenin nfusunun artmasnda ilk tahrirde yer almayan pek ok cemaatin zamanla taifeye dahil edilmesi yatmaktadr. Bu durum cemaatlerin tahrir srasnda tespit edilememesi veya taifeye sonradan dahil edilmeleriyle ilgili olmaldr. Hseyin Beyli, Ak ama, Avunduklar, Kk akrlar cemaatlerine tabi gruplarn grlmesi ise nfus art nedeniyle cemaatlerin paralandklar eklinde izah edilebilir. Taifenin hasl 1530 ve 1571 tarihlerinde 125.000 akeydi (TD 49: 100-121; TD 438: 19-20; TD 47: 377b-391b) Nam Dieri obanlar ve Akbayr Aklama Alaehir'de sakinlerdir. Liva-i Saruhan'da olur. 1520 161 64 225 1530 14 67 96 57 32 66 40 46 418 1571 9 76 109 51 25 80 61 41 452
181

.
Yard. Do. Dr Sadullah Glten Aklama TD 49da iki tane akrlar cemaati var. Bunlar sonraki defterlerde Kk ve Byk akrlar olarak karmza kmaktadr. Kara Hzrl cemaati TD 49da mstakil olarak kaydedilmiken, TD 438 ve TD 47de Ksacklar cemaatiyle birlikte kay dedilmitir. Perakende-i Osmanili Perakende-i Osmanili Perakende-i Osmanili 182
Cemaat Ad akrlar
1520 314
1530 -
1571 -
Kaya Bayadlar Yrk z rkrden Saka(r)lar ma'a Mrselli Buday Kaya Beyli Kebeler Kara Kolar Kotaklar Poladl Koba ama Kara ama Hseyin Beyli Kara Hzrl ma'a Ksacklar Ksacklar K(r)zl Umur akrlar Dndarl Arklar ma'a Sar Nuri Karacalar ma'a Kayalar Dolakl Bektalar Avunduklu Evhadlar ma'a Halla Timur Mrselli Tatar Kemanine Sar mer Asak Nasuhlar ehidli omar Kara Bahiler Ak ama Kk akr Byk akr
17 16 102 82 45 37 25 30 16 47 45 144 73 122 25
24 83 91 15 44 38 22 62 140 64
30 120 140 25 17 17 82 117 55
37 40 62 95 83 58 22 16 41 23 12 38 31 25 12 82 110 19 -
49 58 27 32 9 28 40 18 15 82 98 186 101 67
41 56 27 49 25 23 31 24 29 79 25 131 196 131

.
Yard. Do. Dr Sadullah Glten Byk akra tabi. Hseyin Beyliye tabi. Ak amaa tabi Ak amaa tabi. Avunduklara tabi. Kk akra tabi. -
Hayran Koca Beyli Boz Turgud Asaklar Solaklar Soranlar Mezidli Samurlar Gk Musa elmehur Babasalar/ Turaklar Kapanl Halil Ali Fakih Kse Nasuh Hac Behayi Budaklar Mteferrika Hac Yakub Kanc ma'a Nuriler Sarlar Kseler Beyler Sar Mhim Otaklar (?) Kara Kam/ Seydi Obas Sar Osman Gedikli Yunuslar Korucular Hoca Beyli Eymekler Yanckl (?) Rum Beyi omar ma'a Eri Musa Toplam Bozgu
16 16 1978
89 11 28 16 16 14 28 59 32 19 31 42 31 21 19 5 20 1874
144 25 8 19 31 15 29 74 51 37 37 38 15 24 9 16 31 18 17 30 24 83 2245
Son olarak, Bozgu taifesine deinilecek olunursa, konar-gerler arasnda bu isimle baka bir grup tespit edilememitir (Halaolu, 2009: 389). Bu durumda, Bozgu isminin Germiyanl topluluklar iinde Seluklu Sultan Mesuda kar savaan Bozgu Bahadr ile balantl olmas kuvvetle muhtemeldir (Emecen, 2001: 181). Bozgu taifesinin iinde Osmanili perakendeleri de mevcut olup, taife en fazla cemaate 1571 tarihinde ulamtr. Dolaysyla, taifenin nfusu 6506 nefer nfusla 1571 tarihinde en yksek seviyesindedir. Cemaatler arasnda Cabua gibi Moolca isim tayan cemaatler de vard. Ancak, bu cemaatlerin Mool kkenli mi yoksa Anadoluda lhanl hakimiyeti 183

.
dneminde vergilerini Mool beylerine dedikleri iin mi bu isimleri tadklar tespit edilememitir (Gndz, 2005: 22). Taifenin haslysa her tahrirde de 300.000 ake gibi olduka yksek bir mebla idi (TD 49: 51-99; TD 438: 18-19; TD 47: 331b-363b). Cemaat Ad Olak Saruca Haymane-i Dilki Ali Aslanlar Kazdaklar Aykarlar (?) Boyarlar kszler Arpal Cabualar lekiler ervinler Hamza Fakih Hac Tur Bey/ Sarlar Banak Poladl Malller (?) Kanmaklar (?) Bayralar Barsa (?) Hac Hzr Kayralar (?) Badra mer Beyli Kzlca Musa ullu Gl Beir Ba Byk anak eyh Kulauz Kara Gvendik Gn Kara Bamaklar Gzeller Musa Haclar Dolmular Karasiler Doanclar 1520 273 278 201 431 204 114 114 122 191 271 35 109 32 37 388 63 161 321 57 78 66 23 189 125 132 193 91 102 120 116 49 44 21 24 34 40 1530 291 268 274 547 132 91 196 41 98 31 467 63 124 97 271 157 133 230 112 80 160 46 64 53 38 63 25 1571 630 378 521 77 118 51 88 128 47 74 131 24 22 255 98 454 77 84 123 35 51 61 42 25 Aklama TD 47'de cemaatin ismi Haymane-i Dilki Ulu eklindedir. Ecilden vakf olagelmilerdir. Ol-vakit raiyyet hkm olundu deyi mesturdur. Osmanili Cabuaya tabi. An-muhafaza-i kpr alt kemer. DerKarahisar- Sahip Osmanili -
184

.
Yard. Do. Dr Sadullah Glten Osmanili Perakende-i Osmanili Perakende-i Osmanili ervinlere tabi. TD 438'de cemaatin nfusu kaydedilmemit ir. Ayrca, cemaat her iki defterde de taifeden farkl yerlerde kaytldr. Der- karye-i Kara Yakublu. Osmanili TD 47 numaral defterde cemaatin ad Mouk eklinde de okunabilmektedir. Osmanili Osmanili Osmanili Kara Gvendike tabi. Ba taraf eksik. Bu yzden cemaatin ismi tespit edilemedi. -
Tonular (?) Gz Byk eyh Ahmedli Doanclar Ballca Perakende-i Osmanili Perakende-i Osmanili Tal Beyi/ Taz Beyi (?) Dolmular Kara Saylad Paal Beyli Mrselli oa Sakal Elsizler Sayad (?) Kazklar Yrkan Manal Hazma Fakih Olanlar Karagz Sevindik Moan Uzuncalar Cengiz Knclar Kara Aliler Berkaya Kara Danimendli gncler Tokmakl Hseyinler Kara Bamaklar Dolmular Esadlar Ba Sonlu Koruklar Badnca Bakayk (?)
6 4 13 8 55 29 14 87 44 34 -
22 145 0 36 187 64 312 82 149 20 264 21 187 38 53 211 19 19 11 64 63 -
7 53 14 126 40 389 73 295 32 350 40 28 8 15 198 115 20 42 26 12 31 42 67 416 7 25 334
185

.
Yard. Do. Dr Sadullah Glten Osmanili -
Torumlar Kara Gvendik Knclar Toplam
5143
6119
40 67 6506
MSTAKL GRUPLAR Ktahya sancanda taifelere tabi cemaatlerden baka her hangi bir taifeye tabi olmayan pek ok Yrk grubu bulunmaktayd. Bunlar yaadklar kazalar gz nnde bulundurularak tablolar halinde aada gsterilmitir. Ktahya Kazas Ktahya kazasnda Akkeili, Klcan, Bozgu ve Mselleman- Toplu taifelerinden baka bir miktar Yrk nfusu daha yaamaktayd. Bunlar kazann eitli nahiyelerine dalmlard. Ak ama ve Yalak cemaatleri dndakiler yerleik hayata gemiti. Gke yk ve Salur 1520 tarihinde cemaat olarak kaydedilmiken, sonraki tahrirlerde karye olarak kaydedilmiti. Bu balamda, cemaatin zamanla yerleik hayata getii sylenebilir. Nahiye Altnta Aslanapa Aslanapa Yalak Yalak Yalak Aslanapa Altnta Sazanos Kavak Kavak Kavak Toplam Uak Kazas Uak kazasnda Akkoyunlu ve Avar taifelerinden baka Sivasl, Akkeili, Barsa, Alayundlu cemaatleri de bulunmaktayd. Ayrca, 1571 tarihli tahrirde Avar taifesine tabi olan Avar cemaatinden baka Tetimme-i Avar isimli bir cemaat bulunmaktayd. Bu grup, muhtemelen ana gruptan kopmu bir parayd (TD 438: 65-69; TD 48: 327b-384a). Cemaat Ad Gke yk ve Salur Yalak Gdeler Ak ama Sakin olduu yer Ala nek Salur ve Gke yk al Kzlca Viran Toruz ukur Viran Ebiye eyhler Kii Kavak/ Bahecik Kuz Sorgun 1520 52 52 1530 14 51 11 31 ? 20 42 20 189 1571 11 60 23 21 6 26 9 8 67 5 21 257
TD 438 numaral defterde kylerde sakin olan Yrklerin nfuslar reaya ile birlikte kaydedilmitir. Bu yzden, Yrk nfusunun tespit edilemedii yerlere (?) iareti konulmutur.
186

.
Yard. Do. Dr Sadullah Glten II. Bayezid 148 54 11 12 69 164 458 1520 209 68 25 16 70 388 1530 23 48 12 86 50 56 25 26 27 52 27 59 13 10 164 36 714 1571 86 77 11 39 52 36 12 46 54 18 169 35 65 700
Cemaat Avar Sivasl Ak Keili Ak Keili Barsa Alayundlu (Okunamad) tabii Alayundlu Tetimme-i Avar Toplam Lazkyye Kazas
Sakin olduu yer Kara Aa Kedi y Ak Kilise Ger Kuyucak Kuru Kara Aa Mesud Eini Ortal orum Pnar Kzlca ehir rtl (?) -
Lazkyye kazasnda Kay ve obanlar taifelerine tabi cemaatlerden baka Aydos, Aknc ve Seyyid Ebul-Vefa isimli cemaatler de yaamaktayd. Bunlar arasnda zellikle Seyyid Ebul-Vefa cemaati dikkat ekicidir. Bahsedilen cemaat Seyyid Velayet bin Seyyid Ahmed bin Seyyid el-Vefaya balyd. Osmanl Devletinin kuruluu srasnda nemli bir rol oynayan eyh Edebalnn da Vefai eyhi olduu bilinmektedir (Ocak, 2000: 170). Bu isimle anlan bir cemaatin Kaylarla ayn corafi blgede olmas gemite bir arada yaamalarnn bir tezahr olmaldr (ahin, 2006: 64; TD 438: 49-53; TD 47: 324b-330b; TD 48: 154b-167b). Cemaat Ad Aydos Aknc Seyyid Ebu'l-Vefa Toplam Sakin olduu yer 1520 277 159 215 37 15 703 1530 426 173 204 78 ? 115 46 1042 1571 462 137 248 39 12 120 1018
Gynk Kara Ayd Gll Donuz Pnar
187

.
Kula Kazas Kula kazas Ktahya, Uak ve Lazkyye kazalarndan sonra en fazla Yrk nfusunu barndrmaktayd. Kpekli, Deli Kara, Divane Kara, evik ve Bin (?) cemaatleri haricindekiler yerleik hayata gemilerdi. 1530 tarihli defterde yerleik Yrklerin pek ounun nfusuna ulalamamaktadr. Bundan dolay, 1530 tarihi itibariyle 1473 nefer olarak tespit edilen nfus miktar daha fazla olmaldr (TD 438: 87-91; TD 48: 32b-80a). Cemaat Ad Kpekli (?) Deli Kara Divane Kara evik Sakin olduu yer Kavack Manendli Eymir Han Gk Bayr Gke Pnar avu Burgazi Fndcak Kara Fatma Yer Depecik Kurucak Ala Viran Kara z Kseler slce Seki z Kara Keili Kran Bey Eme Sapaca Kava Sarayck de Niyyet Olu eyh Yemliha Mercan Karaca Viran ncek ve Boyanck Yamur Dar Brtlencik Sar Yar Ake Kra Viran Bin (?) Gney Viran Toplam II. Bayezid 187 239 426 188 1520 155 335 490 1530 324 64 352 21 ? ? ? 69 ? ? ? ? ? ? 231 6 ? 8 43 ? ? ? ? ? 15 ? 23 ? ? ? 45 ? 206 ? 1473 1571 308 40 137 7 7 23 50 45 25 5 13 4 6 3 218 6 6 10 21 81 23 4 22 4 14 36 13 36 18 7 11 166 88 1457

.
Geyikler Kazas Geyikler kazasnda bulunan cemaatlerin tamamna yakn konar-ger hayata devam etmilerdi. Bunlar arasnda Boz Samed cemaati ayn isimle bir ky tekil etmesine ramen, yine Yrk olarak zikredilmekteydi. Tuzcuyan isimli Yrk grubu ise muhtemelen develeriyle tuz tamacl yapt iin bu ismi almt. Keza, XVI. yzyl itibariyle, Bat Anadolu Yrkleri arasnda tuz tamacl yapan cemaatlere ska rastlanlmaktayd (Glten, 2008: 58; TD 438: 93; TD 48: 194b-230a). Cemaat Ad Homa Bayad Harhr (Okunamad) Engerek Kpek Olanlar ve Beyli Olu Karaca eyhli Gzszler Geyikler Boz Samed Kelef Has/Bamak tabi-i Geyikler Yakub Ece tabi-i Geyikler Malar Turhan Yatpl Tuzcuyan Toplam eyhli Kazas eyhli kazasnda bulunan Yrkler de Geyikler kazasnda bulunanlar gibi konar-gerlie devam etmekteydi. Vasall ve Budak cemaatleri tahrirlerde sadece birer kez gemiti. Burusa cemaatinin bulunduklar yerler Bursaya kadar uzand iin muhtemelen bu ismi almlard (lhan, 2006: 64; TD 438: 59-62; TD 48: 252b-309a). Cemaat Ad Ali Haddad ivril Vasall Harhr Burusa Kzl Depe Kara Polad Budak Poladl Hoca Fakihli tabi-i Ali Haddad Toplam II. Bayezid 162 27 24 102 206 27 12 22 582 1520 206 29 142 267 45 19 708 1530 67 32 180 302 64 22 178 845 1571 135 39 224 359 76 22 109 964 II. Bayezid 13 53 29 25 34 24 103 43 172 25 521 1520 21 52 33 60 24 157 35 218 17 55 66 44 29 129 940 1530 17 51 34 34 63 31 179 40 231 23 61 159 48 157 162 1290 1571 55 36 66 60 49 213 26 349 24 90 124 50 42 207 1391
189

.
Selendi Kazas Selendi kazasnda yaayan Yrklerden Tail, Kre ve Bosna cemaatleri konar-ger hayata devam etmekteyken, dierleri yerleik hayata gemilerdi. 1520 tarihinde bunlardan sadece Tail cemaati tespit edilmiti (TD 438: 17, 8485; TD 48: 13b-28b). Cemaat Ad Tail Kre Bosna Yrkan Toplam Gediz Kazas Gediz kazasnda Kseler, Gnie, Yumruta ve Hisar Yakas isimli cemaatler konar-ger hayata devam ederken, dier Yrk gruplar yerleik hayata gemilerdi. te yandan, bahsedilen cemaatler arasnda bulunan Yumruta cemaati de kendi ismi ile anlan bir ky kurarak yerleik hayata gemiti. Sancan ilk iki tahririnde kylerde sakin olan cemaatler hakknda bilgilere ulalmazken, 1530 ve 1571 tarihli tahrirlerde nemli bilgiler bulunmaktayd. Bununla birlikte, 1530 tarihli defterde kylerde kalan Yrklerden bazlarnn nfuslar tam olarak verilmemitir (TD 438: 35-39; TD 47: 267a-296a). Sakin olduu yer Pirnaz Konakl Dere Viran Dibek Kumarta Kurtulmu Baas artak Dere Viran 1520 518 518 1530 606 ? ? ? ? ? ? ? 173 779 1571 429 5 7 64 26 87 2 55 149 11 21 856
190

.
Yard. Do. Dr Sadullah Glten II. Bayezid 74 82 28 184 1520 153 160 18 34 365 1530 231 206 50 45 6 47 13 4 13 ? ? ? ? ? 54 ? 2 671 1571 166 193 103 18 5 26 26 7 8 17 4 42 6 4 5 25 655
Cemaat Ad Kseler Gnie Yumruta Hisar Yakas Toplam Simav Kazas
Sakin olduu yer Viran ark Yumruta Erdomu (Okunamad) ve Mihdan eliki ukur Viran Grleyik Salih ve Kzl zm Ordu Kuz Kii Kavak Sorgun Teckler Bey Kab
Simav kazasnda yaayan Yrklere son iki tahrirde rastlanlmakta olup, bunlarn tamam yerleik hayata gemilerdi (TD 438: 76-78; TD 47: 236a-255a). Sakin olduu yer Deirmen Efirli Glekler nana Aya Byk Derem Turum/ Torum z Toplam Kre Kazas Kre kazasnda yaayan Yrklere ilk olarak 1530dan itibaren rastlanlmakta olup, bunlarn tamam yerleikti. Kaza merkezine bal Cami mahallesinde de Yrklerin yaad anlalmakla birlikte, bunlarn nfusu tespit edilememitir (TD 438: 83-84; TD 48: 4b-8b). 1530 ? ? ? 11 ? 15 26 1571 19 52 21 42 16 26 176
191

.
Yard. Do. Dr Sadullah Glten 1530 ? 14 69 19 ? 102 1571 46 19 64 13 142
Sakin olduu yer Cami mahallesi maa Yrkan Yrk Krgall Kreki Akta ve Beyler Han Bozbk Toplam Erigz, Honaz ve Gkyk kazalar
Bahsedilen kazalarn tamamnda olduka az bir Yrk nfusu yaamaktayd. Bunlardan Honaz kazasnda bulunan Beymili ve Hzr Haddad cemaatleri konar-gerken, dierleri yerleik hayata gemilerdi (TD 438: 72-74; TD 47: 179b, 212b) Kaza Erigz Erigz Erigz Gkyk Honaz Honaz Honaz Toplam Cemaat Ad Beymili Temlili/Alayl Hzr Haddad Sakin olduu yer (Okunamad) Konu Yiitili Donuz Pnar Belcek 1520 161 28 160 349 1530 ? 2 36 191 86 207 522 1571 13 27 38 171 249
TAHMN NFUSLARI Yrklere ait tahrir defterleri incelendiinde Yrklerin hane, bennak, mcerred eklinde tpk yerleik ziraat reayann yazmnda takip edilen usule gre kaydolunduu grlmektedir. Bu cmleden olarak, bir Yrk vergi hanesinin ka kiiden ibaret olduu ya da en azndan tahmini nfus hesaplamasnda nasl bir yol takip edilecei nemli bir mklat olarak karmza kmaktadr. Tahmini nfus hesaplamalarnda kullanlmak zere pek ok aratrmac tarafndan farkl formller ileri srlmtr. Fakat, nfus hesaplamalarnda hangi forml kullanlrsa kullanlsn, bulunan btn rakamlarn bir tahminden teye gitmedii ve bunun ortaya kan rakamlar bytmekten baka bir ie yaramad malumdur. Bundan dolay almamzda sadece defterlerde geen nefer nfus esas almtr. II. Bayezid dneminde dzenlenen tahrir ile 1520, 1520-1530 ve 1530 tarihli tahrirlerin Ktahya Yrklerinin nfusunu salkl bir ekilde verdikleri sylenemez. Yukarda belirtildii gibi, II. Bayezid dnemine ait tahrirde taifelerin hi birine ait bilgi yoktur. 1520 tarihli tahrir, yine taifelerin bazlarna ait bilgilerden yoksundur. Ayrca, eksik olduu iin blgedeki Yrklerin tamamna ait bilgiler mevcut deildir. 1520-1530 tarihleri arasnda dzenlenen defter her eyden evvel evkaf defteri olduu iin sadece vakf reayas olan Yrkler kaydedilmitir. 1530 tarihli icmal defteri kylerde sakin olan Yrklerin bazlarnn nfuslarn ayrca vermemektedir. 1571 tarihli defter hem sancaa tabi btn kazalar hem de taifelerin tamamn ihtiva etmesi bakmndan mstesna bir zellie sahiptir. Ayrca, bu tarihe ait evkaf defterinin de bulunmas bahsedilen tahrirden elde edilen bilgileri tamamlamaktadr. Fakat, 1571 tarihli evkaf defterinin 1520-1530 tarihleri arasnda hazrlanm evkaf defterine nazaran eksik olduu da ifade edilmelidir. Buna gre, II. Bayezid dneminde hazrlanan tahrir defterinde 2013, 1520 tarihli mufassal ve evkaf defterlerinde 7745, 1520-1530 tarihli evkaf defterinde 1462, 1530 tarihli icmal defterinde 25750 ve son olarak 1571 tarihli mufassal ve evkaf defterlerinde 25317 nefer nfus tespit edilmitir. 1571 tarihli mufassal defter gz nnde bulundurularak yaplan hesaplamaya gre Yrklerin %53 Ktahya, %11i Uak, %10u Lazkyye, %6s Kula, 192

.
%6s Geyikler, %4 eyhli, %4 Selendi, %3 Gediz ve %3 ise Honaz, Kre, Simav, Erigz ve Gkyk kazalarnda bulunmaktayd. Ktahya kazas dier btn kazalarda bulunan Yrk nfusunun toplamndan daha fazlasn barndrmaktayd. Uak ve Lazkyye kazalarnda yaayan Yrklerin toplam dahi Ktahya kazasnda yaayanlarn yarsna ulaamamaktayd. SONU Ktahya blgesi Trklerin Anadoluya gelmesinden itibaren nemli bir konar-ger nfusu barndrmaktayd. Blgede bulunan cemaatler Osmanl dneminde Akkeili, Klcan, Bozgu, Mselleman- Toplu, Akkoyunlu, Avar, Kay ve obanlar isimli taifeler eklinde tekilatlandrlmt. Ayrca Ktahya, Gediz, Uak, Geyikler, eyhli, Kula, Simav, Selendi, Kre, Erigz, Honaz ve Gkyk kazalarnda da mstakil olarak hareket eden Yrk gruplar yaamaktayd. Bahsedilen taifelerin pek ou devlet mdahalesi sonucunda bir araya getirilmiti. Taifeler boy beyleri tarafndan deil, muhtemelen cemaatlerin ynetiminde yetkili olan ne km bir kethda tarafndan ynetilmekteydi. Taifelerin gelirleri genel itibariyle padiah hass ve zeamet olarak tasarruf edilmiti. Yrklerin bir ksmnn geliri ise Germiyan Olu Sleyman ah ve Sultan Selim evkafna aitti. Nfusu fazla olan taifeler ise kaza itibar olunarak, mstakil kadlar tayin edilmiti. Klcan, Bozgu ve Akkeili taifeleri bu cmledendi. Taifeler arasnda bulunan Kaylar ve kazalarda yaayan Yrkler arasnda yerleik hayata gemi gruplar bir hayli fazlayd. Bununla birlikte, yerleiklik ve konar-ger hayat arasnda byk bir fark yoktu. Her iki hayat tarz arasnda geiler mmknd. Son olarak, Ktahya Yrkleri 1530 tarihinde 25750 ve 1571 tarihinde 25317 nefer nfusa sahipti. Bu nfusun %50sinden fazla bir ksm ise Ktahya kazasnda yaamaktayd. KAYNAKA I. Ariv Vesikalar 1. Babakanlk Osmanl Arivleri Tahrir Defterleri (TD): 8, 30, 45, 49, 61, 147, 148, 165, 166, 176, 337, 369, 438, 994. Maliyeden Mdevver Defterler (MAD): 262, 2940, 2947, 2773. Mhimme Defterleri (MD): 19, 41. Cevdet Tasnifi: Evkaf 21706. 2.Kuyud- Kadime Arivi Tahrir Defterleri (TD): 47, 48, 50, 110, 125, 144, 145, 560. II. nceleme ve Aratrmalar Arkan, Z. (1998), XV-XVI. Yzyllarda Hamit Sanca, zmir. Barkan, . L. (1942), Osmanl mparatorluunda Bir skan ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakflar ve Temlikler; stila Devirlerinin Kolonizatr Trk Dervileri ve Zaviyeler, Vakflar Dergisi, II. ay, Abdulhaluk M. (1990). Trk Milli Kltrnde Hayvan Motifleri I, Ankara. Egawa, H.-ahin, . (2007). Yac Bedir Yrkleri, stanbul. Emecen, F. (2001). lk Osmanllar ve Bat Anadolu Beylikler Dnyas, stanbul. Gen, M. (2000), Osmanl mparatorluunda Devlet ve Ekonomi, stanbul. Gke, T. (2000). XVI ve XVII. Yzyllarda Lazkyye Kazas, Ankara. Gken, . (1946). 16. ve 17. Asr Sicillerine Gre Saruhanda Yrk ve Trkmenler, stanbul. Glten, S. (2008). XVI. Yzylda Bat Anadoluda Yrkler, Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Doktora Tezi, Ankara. Glten, S. (2009). Bat Anadoluda Bir Yrk Grubu: XVI. Yzylda Karaca Koyunlular, Balkesir niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, C. 12, S. 22, Aralk. Gndz, T. (2005). XVII. ve XVIII. Yzyllarda Danimedli Trkmenleri, stanbul. Gndz, T. (2003). Osmanl Ekonomisi inde Konar-Gerler, Kazm Yaar Kopramana Armaan, Ankara. Gndz, T. (2009). Trkmenler zerine Makaleler Bozkrn Efendileri, stanbul. Halaolu, Y. (2009). Anadoluda Airetler, Cemaatler, Oymaklar (1453-1650), Ankara. Halaolu, Y. (2003). Anadoluda Trk Airetleri ve Karakeililer, Tarihten Gnmze Karakeililer, Ed. . zelik, Krkkale. Ocak, A. Y. (2000). Babailer syan, stanbul. Orhonlu, C. (1987). Osmanl mparatorluunda Airetlerin skn, stanbul. zdeer, M. (2001). 15-16. Yzyl Ariv Kaynaklarna Gre Uak Kazasnn Sosyal ve Ekonomik Tarihi, stanbul. Sertolu, M. (1986). Osmanl Tarih Lgat, stanbul. 193

.
ahin, . (2006). Osmanl Dneminde Konar-Gerler, stanbul. ahin, . (1997). XVI. Yzylda Osmanl Anadolusu Gebelerinin dar ve Sosyal Yaps, Tarih Enstits Dergisi, Mnir Aktepeye Armaan, stanbul. Smer, F. (1950), Anadolu, Suriye ve Irakta Yaayan Trk Airetlerine Umum Bir Bak, stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Mecmuas, stanbul. Togan, Z. V. (1981), Umum Trk Tarihine Giri, C. I, stanbul. Turan, O. (1997), Seluklular Tarihi ve Trk-slam Medeniyeti, stanbul. Uzunarl, . H. (2003), Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, Ankara.
194
Kriz Ortamnda Kobilerin Muhasebeci Seimini Etkileyen Faktrler: Ktahya Aratrmas Seluk YALIN ZET:Gnmz kresel kriz ortamnda ynetimin muhasebeden talep ettii bilgilerin kapsam ve hacminde deiimler olmutur. Bu ortamda iletmelerde muhasebeci seimini etkileyen faktrlerin tespit edilmesi anlaml sonular ortaya kartabilir. Bu yzden Trkiyede kk ve orta byklkte iletmelerde muhasebeci seimlerini etkileyen faktrler aratrlmtr. Anketin faktr analizi ve gvenilirlik analizleri ile rneklemin demografik zelliklerinin aratrlmas ve apraz tablolar SPSS 17 programnda yaplmtr. Drt faktr tespit edilmitir. Bunlar eitim, toplumsal konum, kiisel zellikler ve parasal konulardr. Bu faktrlerde toplanan deikenlerin ortalamalar incelendiinde, iletme yneticilerinin kiisel zelliklere daha fazla nem verdiklerini ve parasal konularn nceliinin dier faktrlere gre daha az olduunu syleyebiliriz. Anahtar Kelimeler: Muhasebeci Seimi, Faktr Analizi, KOB, Kriz. The Factors Affecting the Chouse of Accountant of Kobis In Global Crisis: A Research of Ktahya ABSTRACT: In today's global crisis environment, there have been changes in management's request from accounting scope and volume of information. In this environment, determining the factors of influence the selection of accountants can reveal meaningful results. Therefore, it has been investigated factors affecting selection of accountants in small and medium-sized enterprises in Turkey. Reliability research, factor analysis of the questionnaire and demographic characteristics of the subjects and cross tabs were conducted in SPSS 17 program. Four factors were determined. These are education, social position, personal characteristics and monetary issues. Analyzing the means of variables accumulated in these factors, it can be said that business executives give more importance to personal characteristics and priorities of monetary issues less than the other factors. Keywords: Chouse of Accountant, Factor Analysis, SME, Crisis GR Hizmet sunumunda hizmetin tantlmas, dierlerinden farknn ve hizmet kalitesinin ortaya konmas ve bylece mteri memnuniyetinin salanmas nemlidir. Bylece memnun mterilerden uzun sreli kazan elde etmek mmkn olur. Gnmzde her alanda olduu gibi hizmet alannda da rekabet younlamtr. Younlaan rekabet ortamnda iletmeler, farkllatrma, odaklanma veya maliyet liderlii stratejilerini rekabet avantaj salamak amacyla kullanabilirler. Bu durumda hizmet kalitesi nemli bir unsur olarak karmza kmaktadr. Muhasebe meslek mensuplar da hizmet sunarlar. lkemizde muhasebe meslei kanun ve ynetmeliklerle dzenlenmitir. Bu dzenlemelerle verilen hizmetlerin potansiyel mterilere tantlmasyla ilgili her trl faaliyet, marka tescili, reklam ve fiyat rekabeti yasaklanarak muhasebe hizmeti sunumunda tekelci bir piyasa oluturulmutur. Ayrca etik ilkeler ynetmeliinin 33. maddesi muhasebe meslek mensuplarnn mteri kabuln dzenleyerek muhasebe meslek mensuplarnn mteri seimi gndeme getirmitir. Oysa rekabeti olmayan piyasalarda hizmet kalitesini lmek ve arttrmak kolay deildir. Belirtilen dzenlemelerde etik deerler, haksz rekabet ve reklam yasa ynetmelikleri ile hizmet kalitesinin arttrlaca belirtilmektedir. Ayrca meslek mensuplarnn reklam ve tantm amacyla kullanmamak kaydyla akademik almalar yapabilecei, Birlik ve odalar tarafnda eitim almalar dzenlenecei ve meslek mensuplarnn bunlara katlmnn zorunlu olduu belirtilmektedir. TEORK EREVE Muhasebenin en nemli grevlerinden biri zelde yneticilere genelde ise muhasebeden bilgi bekleyen herkese bilgi sunmaktr. lkemizde serbest muhasebecilik, serbest muhasebeci mali mavirlik ve mali mavirlik meslekleri
Yrd.Do.Dr. Dumlupnar niversitesi, Uygulamal Bilimler Yksekokulu, Muhasebe Blm 195
Kriz Ortamnda Kobilerin Muhasebeci Seimini Etkileyen Faktrler: Ktahya Aratrmas
Seluk YALIN
kanun ve ynetmeliklerle dzenlenmitir. Bu amala 3568 sayl Serbest Muhasebeci Mali Mavirlik ve Yeminli Mali Mavirlik Kanunu 20194 sayl Resmi Gazetede 13.6.1989 tarihinde yaynlanarak yrrle girmitir. 26 Temmuz 2008 tarih ve 26948 sayl Resmi Gazetede yaynlan Serbest Muhasebeci Mali Mavirlik ve Yeminli Mali Mavirlik Kanununda Deiiklik Yaplmas Hakknda Kanunla baz deiiklikler yaplmtr. Buna ilave olarak Trkiye Serbest Muhasebeci Mal Mavirler ve Yeminli Mal Mavirler Odalar Birlii 19 Ekim 2007 tarih ve 26675 sayl Resmi gazetede Serbest Muhasebeciler, Serbest Muhasebeci Mali Mavirler ve Yeminli Mali Mavirlerin Mesleki Faaliyetlerinde Uyacaklar Etik lkeler Hakknda Ynetmelik ve 21 Kasm 2007 tarih ve 26707 sayl resmi gazetede Serbest Muhasebecilik, Serbest Muhasebeci Mali Mavirlik ve Yeminli Mali Mavirlik Mesleklerine likin Haksz Rekabet ve Reklam Yasa Ynetmeliklerini yaynlamtr. Bylece yaplan dzenlemelerle muhasebe hizmetinin sunumunda rekabeti artlarn olumasn engellemitir. Bu yaplrken de kamu yarar ve mesleki dayanma n plana karlmtr. phesiz muhasebe hizmetinde kamu yararnn n planda tutulmas nemlidir. Yine muhasebe meslek mensuplarnn serbest rekabet artlarnda bir ticari iletme gibi almas problemler ortaya karabilir. Ancak bununla birlikte yararl ve kaliteli bilgiye ulama hedefi, kamu yarar, etik endieler ve haksz rekabeti nlemek adna glgelenmitir. Bylece muhasebe hizmetini alanlarn hizmet kalitesini deerlendirerek rekabeti artlarda muhasebe meslek elemann semesi yerine kanun ve ynetmeliklerle meslek mensuplarnn ve hizmetlerin standartlatrlmas yoluna gidilmitir. Bu durum zellikle ynetime yardmc bilgiler sunmaya ynelik maliyet ve ynetim muhasebesi analizlerini yapan ve danmanlk hizmeti sunan meslek mensuplar asndan nemli zorluklar ortaya karmaktadr. Bu artlar altnda iletmelerin muhasebe meslek eleman seimlerinde etkili olan faktrlerin belirlenmesi nemli sonular ortaya koyabilir. Muhasebeci seiminde etkili olan faktrler eitli almalarda ele alnmtr. McDonough (1971) muhasebecinin iletmeler tarafndan pozitif deer olarak deerlendirilen kendi roln tanmlamak iin her zaman gerekli beceri ve uzmanl sahip olmas gerektiini belirtmitir. Chawla vd. (1993) muhasebeciyle ilgili beklentilerin sadece seim karar iin deil, muhasebeciden memnuniyetin srmesi iin de en nemli etken olduu ve muhasebecinin tecrbe, gvenilirlik, profesyonellik ve uzmanlk konularnda beklentileri karlad veya atnda mteriyi memnun ettiini belirtilmitir. Scott vd. (1996) Avustralyada muhasebeci seimini etkileyen faktrleri inceleyen bir anket uygulam, hizmet iletmelerinde rekabetin nemini belirttikten sonra, muhasebede hizmet kalitesini ele almtr. Ayrca kaliteli muhasebe hizmetinin etkili tantm arac olabileceini belirtmitir. Thompson (1997) iyi muhasebeci seiminde on faktr; yetenek, gvenilirlik, profesyonellik, deneyim, saygnlk, kolay bulunabilme, uygunluk, geerlilik, maliyet ve yasallk olarak belirtmitir. Schaefer ve Zmmer (2003) muhasebecilerin alan seimi ve muhasebe mesleinde devletin dzenlemelerini ve onlarn kazanlarna etkisini incelemitir. Profesyonel hizmetler sektrne girilerin arttrlmas meslek mensuplarnn kazanlarda baz rekabeti basklar ortaya kardn belirtmi ve Amerikan Sertifikal Kamu Muhasebecileri Enstitsnn yapt dzenlemeleri aklamtr. Scofield vd (2004) etik deerler ve muhasebeci seimi konusunu aratrm ve muhasebeci seimi etik deerlerle ok byk oranda ilikili olduunu ancak uygulamacnn ie kabulnden sonra etik deerleri pek nemsemediini ortaya koymutur. lkemizde ise etik ilkeler ynetmelii temel etik ilkeleri drstlk, tarafszlk, mesleki yeterlilik ve zen, gizlilik ve mesleki davran olarak sralanmtr. Gnmzde ABDde balayan ve tm dnyaya yaylan kresel kriz ortamnda yneticilerin muhasebeden bekledii bilgilerin kapsam ve hacminde deime olmutur. Bu anlamda bir taraftan muhasebecilerin eitimi, kiisel zellikleri, toplumsal durumlar dier taraftan da muhasebecilerin iletmeye olan maliyetleri nemli hale gelmitir. te bu artlar altnda iletmelerin muhasebeci seim faktrlerini incelenmesi nemli sonular ortaya koyabilir. ARATIRMANIN METODU Aratrmann Amac Aratrmann amac kriz ortamnda kk ve orta byklkte iletmelerinin muhasebeci seimini etkileyen faktrleri tespit etmektir. Ayrca tespit edilen bu faktrlerin arlklar ve bu faktrlerde toplanan deikenlerin ortalama deerleri hesaplanarak iletmelerin muhasebeci tercihleri aklanmaya allmtr.
196
Kriz Ortamnda Kobilerin Muhasebeci Seimini Etkileyen Faktrler: Ktahya Aratrmas Aratrmann Ana Ktlesi Ve rneklemi
Seluk YALIN
Aratrmann ana ktlesini Trkiyede faaliyet gsteren kk ve orta lekli iletmeler (kobi) oluturmaktadr. rneklem Ktahya ilinde faaliyet gsteren kobiler arasndan rassal olarak seilmitir. Seilen rnekleme anket datlm ve daha sonra toplanmtr. Aratrmann Kapsam ve Snrllklar lkemizde faaliyet gsteren iletmelerin byk bir ksm kk ve orta lekli iletmelerdir. Bu yzden almamzn kapsamna bu tr iletmeler alnmtr. Bununla birlikte rneklemin, says itibariyle, Trkiyedeki tm iletmeleri temsil yeteneinin dk olduu sylenebilir. Dier taraftan anket hazrlanrken zen gsterilmi olmasna ramen, alma katlmclarn sorular yanl anlamasndan kaynaklanan hatalar barndryor olabilir. lme Aracnn Gelitirilmesi almamzda birincil veri toplamak amacyla bir anket gelitirilmi ve uygulanmtr. Anketin hazrlanmasnda veri tabanlar ve ktphane kataloglarnn taranmasyla elde edilen ikincil veriler kullanlm ve Scott vd. (1996), Tohmpson (1997), Scofield vd (2004) ve Tavancl (2002) almalarndan yararlanlmtr. Bylece elde edilen madde havuzunda lme arac hazrlama teknik ve yntemleri dorultusunda gerekli dzeltmeler alannda uzman kiilere danlarak yaplmtr. Anketin n testi 20 iletmeye uygulanarak yaplmtr. Yaplan dzeltmelerden sonra geriye kalan maddeler ankette rassal olarak sralanmtr. Bylece llmek istenen kapsam nceden belirlenerek sorular/maddeler bu kapsama gre hazrlanmtr. Anketin sorular Likert tipi 5li lek ile hazrlanmtr. Denek her madde ile ilgili tutum derecesini bu seeneklerden birisini iaretleyerek belirtmitir. Veri Toplama Sreci Anket 2010 yl Mart-Mays dneminde Ktahya ilinde rassal olarak seilen 500 iletmeye doldurulmak zere braklmtr. Bu srete baz yneticiler anketi cevaplamay ret etmi, bazlar da anket formunu iade etmemilerdir. Bylece braklan anketlerden 340 adedi geri alnabilmitir. 340 anket formundan 318 adedinin kullanlabilir olduu ve anket geri dn orannn yaklak % 64 olduu grlmtr. VERLERN ANALZ Aratrma verilerinin deerlendirilmesinde eitli istatistiksel tekniklerden yararlanlmtr. statistiksel ilemler SPSS 17 istatistik paket program ile yaplmtr. Bu analizler iin betimsel ve yordamsal istatistik teknikleri kullanlmtr. Betimsel analiz kapsamnda; aritmetik ortalama, standart sapma ve yzde-frekans deerleri ve apraz tablolar incelenmitir. Yordamsal analiz kapsamnda ise, faktr analizi ve gvenirlik analizi yaplmtr. Demografik zellikler Ankette katlmclarn demografik zelliklerini lmek amacyla iletmenin bulunduu sektr, iletmede alan says, iletmenin faaliyet sresi ve anketi cevaplayann iletmedeki pozisyonu sorulmutur. Anketi cevaplayan iletmelerin bulunduklar sektrler Tablo 1de sunulmutur. Katlmc iletmelerin % 49.4 ticaret, % 28.3 hizmet ve % 22.3 retim yapan sektrlere ait iletmelerdir. Sektr Hizmet retim Ticaret Toplam Frekans 90 71 157 318 Tablo 1: Sektr Yzde Geerli Yzde 28.3 28.3 22.3 22.3 49.4 49.4 100.0 100.0 Kmlatif Yzde 28.3 50.6 100.0
Alnan cevaplar dorultusunda ankete katlan iletmelerin alan saylar Tablo 2de zetlenmitir. Anketi cevaplayan iletmelerde alan saylar incelendiinde % 68.8inin 49 iiden az % 14.9unun 50 ile 99 arasnda ii altrd grlmektedir. 150den fazla ii altran iletme ise sadece % 8.5 oranndadr.
197
Kriz Ortamnda Kobilerin Muhasebeci Seimini Etkileyen Faktrler: Ktahya Aratrmas Tablo 2: alan Says Frekans Yzde Geerli Yzde 218 68.6 68.8 47 14.8 14.8 25 7.9 7.9 27 8.5 8.5 317 99.7 100.0 1 0.3 318 100,0
Seluk YALIN
1-49 50-99 100-149 150 zeri Toplam Cevapsz Toplam
Kmlatif Yzde 68.8 83.6 91.5 100.0
Anketi cevaplandran kiilerin iletmedeki pozisyonlar Tablo 3te sunulmutur. Cevaplayclarn sadece % 27.6s iletme sahibiyken, dierleri eitli seviyelerde iletme alanndan olumaktadr. Tablo 3: Cevaplaycnn letmedeki Pozisyonu Frekans Yzde Geerli Yzde Kmlatif Yzde letme sahibi 87 27.4 27.6 27.6 Sorumlu mdr 71 22.3 22.5 50.2 Blm efi 65 20.4 20.6 70.8 Dier iletme alan 92 28.9 29.2 100.0 Toplam 315 99.1 100.0 Cevapsz 3 0.9 Toplam 318 100.0 Anketi cevaplayan iletmelerin faaliyet sreleri Tablo 4te sunulmutur. Tablo incelendiinde iletmelerin % 81inin 15 yldan daha az sredir var olan iletmeler olduu grlmektedir. Dier taraftan 15 yldan daha uzun sredir var olan iletme oran sadece % 19dur. Bunun nedeni yaanan krizlerin iletmelerin kapanmasna yol amas olabilir. Dier taraftan bu sonu kobilerin sahiplerinden sonra gelen nesillere aktarlamadnn da bir gstergesi olarak grlebilir. Frekans 82 105 69 60 316 2 318 Tablo 4: Faaliyet Sresi Yzde Geerli Yzde 25.8 25.9 33.0 33.2 21.7 21.8 18.9 19.0 99.4 100.0 0.6 100,0 Kmlatif Yzde 25.9 59.2 81.0 100.0
1-4 yl 5-9 yl 10-14 yl 15 yl zeri Toplam Cevapsz Toplam
Anketi cevaplandran iletmelerin muhasebe kaytlarnn tutulma ekilleri Tablo 5te sunulmutur. Buna gre iletmelerin % 3.9unda iletme defterleri iletme bnyesinde imza yetkisi bulunan iletme alan tarafndan, % 28inde iletme bnyesinde tutulmakta ve dardan danmanlk alnmakta ve % 68.1inde ise iletme dnda bir muhasebeci tarafndan tutulmaktadr. Tablo 5: letme Defterlerini Tutulu ekli Frekans Yzde Geerli Yzde Kmlatif Yzde 8 2.5 3.9 3.9 58 18.2 28.0 31.9 141 44.3 68.1 100.0 207 65.1 100.0 111 34.9 318 100.0 198
1 2 3 Toplam Cevapsz Toplam
Seluk YALIN
1. letme bnyesinde imza yetkisi bulunan iletme alan tarafndan 2. letme bnyesinde tutulmakta dardan danmanlk alnmakta 3. letme dnda bir muhasebeci tarafndan tutulmaktadr. Tablo 6da iletmelerde ayr bir muhasebe biriminin varl zetlenmitir. Buradan soruya cevap veren iletmelerin yarsnda ayr bir muhasebe birimi olduu grlmektedir. Tablo 6: letmede Ayr muhasebe Birimi Var m? Frekans Yzde Geerli Yzde Kmlatif Yzde 109 34.3 50.0 50.0 109 34.3 50.0 100.0 218 68.6 100.0 100 31.4 318 100.0
Vardr Yoktur Toplam Cevapsz Toplam
Tablo 7de iletmede ayr bir maliyet/ynetim muhasebesi biriminin varl zetlenmitir. Buna gre soruya cevap veren iletmelerin % 13.3nde ayr bir maliyet/ynetim muhasebesi birimi vardr. Tablo 7: iletmede Ayr bir Maliyet/Ynetim Muhasebesi Birimi Var m? Frekans Yzde Geerli Yzde Kmlatif Yzde Vardr 29 9.1 13.3 13.3 Yoktur 189 59.4 86.7 100.0 Toplam 218 68.6 100.0 Cevapsz 100 31.4 Toplam 318 100.0 Anketi cevaplandranlarn sektrler itibariyle faaliyet sreleri Tablo 8de sunulmutur. Tablo incelendiinde hizmet iletmelerinin ounluunun 1-4 yl aras, retim iletmelerinin ounluunun 5-9 yl aras ve ticaret iletmelerin ounluunun 5-9 yl aras faaliyette olduklar grlmektedir. letmelerin bulunduklar sektrler ve muhasebe kaytlarnn tutulma ekli Tablo 9da zetlenmitir. Hizmet iletmelerinin % 6.9unun defterleri iletme bnyesinde imza yetkisi bulunan iletme alan tarafndan, % 8.6snn defterleri iletme bnyesinde imza yetkisi olmayan alan tarafndan tutulmakta ve iletme dndan hizmet alnmaktadr. % 84.5inde ise iletme dnda yetkili kiiler tarafndan tutulmaktadr. retim iletmelerinde durum biraz farkldr. % 5.6snn defterleri iletme bnyesinde imza yetkisi bulunan iletme alan tarafndan, % 58.3nn defterleri iletme bnyesinde imza yetkisi olmayan alan tarafndan tutulmakta ve iletme dndan hizmet alnmaktadr. % 36.1inde ise iletme defterleri iletme dnda yetkili kiiler tarafndan tutulmaktadr. Ticaret iletmelerinde ise hizmet iletmelerine benzer bir durum vardr. Ticaret iletmelerinin % 1.8inin defterleri iletme bnyesinde imza yetkisi bulunan iletme alan tarafndan, % 28.3nn defterleri iletme bnyesinde imza yetkisi olmayan alan tarafndan tutulmakta ve iletme dndan hizmet alnmaktadr. % 77.0sinde ise iletme defterleri iletme dnda meslek mensuplar tarafndan tutulmaktadr.
199
Kriz Ortamnda Kobilerin Muhasebeci Seimini Etkileyen Faktrler: Ktahya Aratrmas Tablo 8: Sektr Faaliyet Sresi apraz Tablo Faaliyet sresi 1-4 yl 5-9 yl 10-14 y 15 st Frekans 22 18 11 8 Beklenen Fre. 17.5 19.4 13.4 8.7 Sektr ii % 37.3 30.5 18.6 13.6 Faal.Sre ii % 34.4 25.4 22.4 25.0 Toplam % 10.2 8.3 5.1 3.7 Frekans 10 14 9 6 Beklenen Fre. 11.6 12.8 8.8 5.8 Sektr ii % 25.6 35.9 23.1 15.4 Faal.Sre ii % 15.6 19.7 18.4 18.8 Toplam % 4.6 6.5 4.2 2.8 Frekans 32 39 29 18 Beklenen Fre. 35.0 38.8 26.8 17.5 Sektr ii % 27.1 33.1 24.6 15.3 Faal.Sre ii % 50.0 54.9 59.2 56.3 Toplam % 14.8 18.1 13.4 8.3 Frekans 64 71 49 32 Beklenen Fre. 64.0 71.0 49.0 32.0 Sektr ii % 29.6 32.9 22.7 14.8 Faal.Sre ii % 100.0 100.0 100.0 100.0 Toplam % 29.6 32.9 22.7 14.8 Toplam 59 59.0 100.0 27.3 27.3 39 39.0 100.0 18.1 18.1 118 118.0 100.0 54.6 54.6 216 216.0 100.0 100.0 100.0
Seluk YALIN
Toplam
Buradan elde edilen sonularla iletmelerde ayr muhasebe birimlerinin bulunup bulunmamas karlatrlmas destekleyici sonular verebilir. letmelerin sektrler itibariyle ayr muhasebe birimine sahip olma durumlar Tablo 10da sunulmutur. Buna gre, hizmet iletmelerinin % 458inde, retim iletmelerinin % 87.2sinde ve ticaret iletmelerinin % 40nda ayr muhasebe birimi vardr. Buradan zellikle retim iletmelerinde ayr muhasebe birimi oluturulduu ve muhasebe kaytlarnn bu birimlerde tutulmakta olduu sonucu kartlabilir. letmelerde ayr maliyet ve ynetim muhasebesi birimi olup olmad Tablo 11de sunulmutur. Hizmet iletmelerinin % 10.2sinde, retim iletmelerinin % 38.5inde ve ticaret iletmelerinin % 6.7sinde ayr maliyet/ynetim muhasebesi birimi oluturulduu grlmektedir. retim iletmelerinin dier iletme trlerinden daha ok maliyet ve ynetim bilgisine ihtiyalar olduu iin bu durum normal olarak karlanabilir. Bununla birlikte elde edilen orann dk olduu da sylenebilir.
Ticaret
retim
Sektr
Hizmet
200
Seluk YALIN
Tablo 9: Sektr - Defter apraz Tablo Defter Toplam 1 2 3 Frekans 4 5 49 58 Beklenen Fre. 2.2 16.3 39.5 580 Sektr ii % 6.9 8.6 84.5 100.0 Defter ii % 50.0 8.6 34.8 28.0 Toplam % 1.9 2.4 23.7 28.0 Frekans 2 21 13 36 Beklenen Fre. 1.4 10.1 24.5 36.0 Sektr ii % 5.6 58.3 36.1 100.0 Defter ii % 25.0 36.2 9.2 17.4 Toplam % 1.0 10.1 6.3 17.4 Frekans 2 32 79 113 Beklenen Fre. 4.4 31.7 77.0 113.0 Sektr ii % 1.8 28.3 69.9 100.0 Defter ii % 25.0 55.2 56.0 54.6 Toplam % 1.0 15.5 38.2 54.6 Frekans 8 58 141 207 Beklenen Fre. 8.0 58.0 141.0 207.0 Sektr ii % 3.9 28.0 68.1 100.0 Toplam Defter ii % 100.0 100.0 100.0 100.0 Toplam % 3.9 28.0 68.1 100.0 1. letme bnyesinde imza yetkisi olan iletme alan tarafndan tutulmakta 2. letme bnyesinde iletme alan tarafndan tutulmakta ve iletme dndan danmanlk hizmeti alnmakta. 3. letme dndan hizmet alnmaktadr. letmelerin faaliyet sreleriyle defterlerinin tutulduu yer ve tutulma eklinin karlatrmas Tablo 12da sunulmutur. 1-4 yl aras var olan iletmeler ve 15 yl ve zeri var olan iletmelerde muhasebe hizmeti younlukla iletme dndan salanrken, 5-14 yl aras iletmelerde defterler daha ok iletme iinde muhasebe biriminde tutulmaktadr. Bununla birlikte Tablo 13te de grlebilecei gibi her bir grupta ayr muhasebe biriminin varl konusunda yaklak olarak eit oranlarla karlamaktayz. Ayrca Tablo 14te grlecei zere iletmelerin faaliyet sresi arttka ayr maliyet/ynetim muhasebesi birimi oluturma oranlar artmaktadr. Ticaret retim Sektr Hizmet
201
Kriz Ortamnda Kobilerin Muhasebeci Seimini Etkileyen Faktrler: Ktahya Aratrmas Tablo 10: Sektr Ayr Muhasebe Birimi apraz Tablo Ayr Muhasebe Birimi Vardr Yoktur Frekans 27 32 Beklenen Fre. 29.5 29.5 Sektr ii % 45.8 54.2 Ayr Muh.Birimi ii % 24.8 29.4 Toplam % 12.4 14.7 Frekans 34 5 Beklenen Fre. 19.5 19.5 Sektr ii % 87.2 12.8 Ayr Muh.Birimi ii % 31.2 4.6 Toplam % 15.6 2.3 Frekans 48 72 Beklenen Fre. 60.0 60.0 Sektr ii % 40.0 60.0 Ayr Muh.Birimi ii % 44.0 66.1 Toplam % 22.0 33.0 Frekans 109 109 Beklenen Fre. 109.0 109.0 Sektr ii % 50.0 50.0 Toplam Ayr Muh.Birimi ii % 100.0 100.0 Toplam % 50.0 50.0 Ticaret retim Sektr Hizmet Toplam 59 59.0 100.0 27.1 27.1 39 39.0 100.0 17.9 17.9 120 120.0 100.0 55.0 55.0 218 218.0 100.0 100.0 100.0
Seluk YALIN
Tablo 11: Sektr Ayr Maliyet Ynetim Birimi apraz Tablo Maliyet Ynetim Toplam Vardr Yoktur Frekans 6 53 59 Beklenen Fre. 7.8 51.2 59.0 Sektr ii % 10.2 89.8 100.0 Ayr Mal.Yn.Br.ii % 20.7 28.0 27.1 Toplam % 2.8 24.3 27.1 Frekans 15 24 39 Beklenen Fre. 5.2 33.8 39.0 Sektr ii % 38.5 61.5 100.0 Ayr Mal.Yn.Br.ii % 51.7 12.7 17.9 Toplam % 6.9 11.0 17.9 Frekans 8 112 120 Beklenen Fre. 16.0 104.0 120.0 Sektr ii % 6.7 93.3 100.0 Ayr Mal.Yn.Br.ii % 27.6 59.3 55.0 Toplam % 3.7 51.4 55.0 Frekans 29 189 218 Beklenen Fre. 29.0 189.0 218.0 Sektr ii % 13.3 86.7 100.0 Toplam Ayr Mal.Yn.Br.ii % 100.0 100.0 100.0 Toplam % 13.3 86.7 100.0 Ticaret retim Hizmet
Sektr
202
Seluk YALIN
Tablo 12: Faaliyet Sresi - Defter apraz Tablo Defter Toplam 1 2 3 Frekans 2 8 52 62 Beklenen Fre. 2.4 17.5 42.0 62.0 Faal.Sre ii % 3.2 12.9 83.9 100.0 Defter ii % 25.0 13.8 37.4 30.2 Toplam % 1.0 3.9 25.4 30.2 Frekans 2 28 40 70 Beklenen Fre. 2.7 19.8 47.5 70.0 Faal.Sre ii % 2.9 40.0 57.1 100.0 Defter ii % 25.0 48.3 28.8 34.1 Toplam % 1.0 13.7 19.5 34.1 Frekans 3 17 28 48 Beklenen Fre. 1.9 13.6 32.5 48.0 Faal.Sre ii % 6.3 35.4 58.3 100.0 Defter ii % 37.5 29.3 20.1 23.4 Toplam % 1.5 8.3 13.7 23.4 Frekans 1 5 19 25 Beklenen Fre. 1.0 7.1 17.0 25.0 Faal.Sre ii % 4.0 20.0 76.0 100.0 Defter ii % 12.5 8.6 13.7 12.2 Toplam % .5 2.4 9.3 12.2 Frekans 8 58 139 205 Beklenen Fre. 8.0 58.0 139.0 205.0 Faal.Sre ii % 3.9 28.3 67.8 100.0 Toplam Defter ii % 100.0 100.0 100.0 100.0 Toplam % 3.9 28.3 67.8 100.0 1. letme bnyesinde imza yetkisi olan iletme alan tarafndan tutulmakta 2. letme bnyesinde iletme alan tarafndan tutulmakta ve iletme dndan danmanlk hizmeti alnmakta. 3. letme dndan hizmet alnmaktadr. Faaliyet Sresi 15 yl zeri 10-14 yl 5-9 yl 1-4 yl
203
Kriz Ortamnda Kobilerin Muhasebeci Seimini Etkileyen Faktrler: Ktahya Aratrmas Tablo 13: Faaliyet Sresi Ayr Muhasebe Birimi apraz Tablo Ayr Muhasebe Birimi Toplam Vardr Yoktur Frekans 36 28 64 Beklenen Fre. 32.3 31.7 64.0 Faal.Sre ii % 56.3 43.8 100.0 Ayr Muh. Br. ii % 33.0 26.2 29.6 Toplam % 16.7 13.0 29.6 Frekans 37 34 71 Beklenen Fre. 35.8 35.2 71.0 Faal.Sre ii % 52.1 47.9 100.0 Ayr Muh. Br. ii % 33.9 31.8 32.9 Toplam % 17.1 15.7 32.9 Frekans 21 28 49 Beklenen Fre. 24.7 24.3 49.0 Faal.Sre ii % 42.9 57.1 100.0 Ayr Muh. Br. ii % 19.3 26.2 22.7 Toplam % 9.7 13.0 22.7 Frekans 15 17 32 Beklenen Fre. 16.1 15.9 32.0 Faal.Sre ii % 46.9 53.1 100.0 Ayr Muh. Br. ii % 13.8 15.9 14.8 Toplam % 6.9 7.9 14.8 Frekans 109 107 216 Beklenen Fre. 109.0 107.0 216.0 Faal.Sre ii % 50.5 49.5 100.0 Toplam Ayr Muh. Br. ii % 100.0 100.0 100.0 Toplam % 50.5 49.5 100.0 15 yl zeri 10-14 yl 5-9 yl 1-4 yl
Seluk YALIN
Cevaplarn Ortalama ve Standart Sapmalar Ankete verilen cevaplarn ortalama ve standart sapmalar kkten bye sral olarak Tablo 15te gsterilmektedir. Ankete verilen cevaplarn ortalama deerleri incelendiinde; Muhasebecimizi iinde deneyimli olduu iin setik., Muhasebecimizi iini doru yapt iin setik. ve Muhasebecimizi etik ilkelere bal olduunu dndmz iin setik. deikenlerinin ortalamalarnn 4 ve zeri olduu ve bu deikenlere ait ortalamalarn standart sapmalarnn 0.97 ile 0.83 arasnda deitii grlmektedir. Ankette 5li likert lek kullanld dnlrse, ankete katlanlarn bu deikenlerde sunulan ifadelere yksek oranda katldklar; Muhasebecimizi az cret talep ettii iin setik., Muhasebecimizi meslek snavndan yksek not ald iin setik., Muhasebecimizi yaknmz olduu iin setik., Muhasebecimizi iyeri yakn olduu iin setik., Muhasebecimizi daha az vergi borcu kartt iin setik., Muhasebecimizi sektrde yeni olduu iin setik. ve Muhasebecimizi fiziksel zelliklerinden dolay setik. deikenlerinin ortalamalarnn 3n altnda olduu ve deikenlerin standart sapmalarnn 1,48 ile 1,38 arasnda olduu grlmektedir. Bylece iletme yneticilerinin bu yedi deikendeki ifadelere katlmadklar sonucuna ulalabilir.
Faaliyet Sresi
204
Kriz Ortamnda Kobilerin Muhasebeci Seimini Etkileyen Faktrler: Ktahya Aratrmas Tablo 14: Faaliyet Sresi Ayr Maliyet-Ynetim Muh.Brimi apraz Tablo Ayr Mal.Yn.Muh.Br. Toplam 1,00 2,00 Frekans 5 59 64 Beklenen Fre. 8.6 55.4 64.0 Faal.Sre ii % 7.8 92.2 100.0 Ayr M.Y.M. Br. ii % 17.2 31.6 29.6 Toplam % 2.3 27.3 29.6 Frekans 10 61 71 Beklenen Fre. 9.5 61.5 71.0 Faal.Sre ii % 14.1 85.9 100.0 Ayr M.Y.M. Br. ii % 34.5 32.6 32.9 Toplam % 4.6 28.2 32.9 Frekans 7 42 49 Beklenen Fre. 6.6 42.4 49.0 Faal.Sre ii % 14.3 85.7 100.0 Ayr M.Y.M. Br. ii % 24.1 22.5 22.7 Toplam % 3.2 19.4 22.7 Frekans 7 25 32 Beklenen Fre. 4.3 27.7 32.0 Faal.Sre ii % 21.9 78.1 100.0 Ayr M.Y.M. Br. ii % 24.1 13.4 14.8 Toplam % 3.2 11.6 14.8 Frekans 29 187 216 Beklenen Fre. 29.0 187.0 216.0 Toplam Faal.Sre ii % 13.4 86.6 100.0 Ayr M.Y.M. Br. ii % 100.0 100.0 100.0 Toplam % 13.4 86.6 100.0 Faaliyet Sresi 15 yl zeri 10-14 yl 5-9 yl 1-4 yl
Seluk YALIN
Muhasebecimizi deimeleri takip ettii iin setik., Muhasebecimizi gler yzl olduu iin setik., Muhasebecimizi vergimizi tam hesaplad iin setik., Muhasebecimizi deien kanunlar bize bildirebilecei iin setik., Muhasebecimizi ynetimde bize yardmc olabileceini dndmz iin setik., Muhasebecimizi ismi duyulmu birisi olduu iin setik., Muhasebecimizi eitli alanlarda sertifikas olduu iin setik., Muhasebecimizi yabanc dil bildii iin setik., Muhasebecimizi okulunu iyi bir dereceyle bitirdii iin setik. ve Muhasebecimizi arkadamz nerdii iin setik. seeneklerinin 4ten kk ve 3ten byk olduu grlmektedir. Bu deikenlerin ortalamalarnn standart sapmalar ise 1.57 ile 1.08 arasndadr. Buradan elde edilen sonulara gre iletme yneticilerinin bu deikenlere katlmama arlkl dndkleri sonucu elde edilmektedir.
205
Kriz Ortamnda Kobilerin Muhasebeci Seimini Etkileyen Faktrler: Ktahya Aratrmas Tablo 15: Ortalama ve Standart Sapmalar Frekans Ortalama Muhasebeci Seim Kriterleri Muhasebecimizi iinde deneyimli olduu iin setik. Muhasebecimizi iini doru yapt iin setik. Muhasebecimizi etik ilkelere bal olduunu dndmz iin setik. Muhasebecimizi deimeleri takip ettii iin setik. Muhasebecimizi gler yzl olduu iin setik. Muhasebecimizi vergimizi tam hesaplad iin setik. Muhasebecimizi deien kanunlar bize bildirebilecei iin setik. Muhasebecimizi ynetimde bize yardmc olabileceini dndmz iin setik. Muhasebecimizi ismi duyulmu birisi olduu iin setik. Muhasebecimizi eitli alanlarda sertifikas olduu iin setik. Muhasebecimizi yabanc dil bildii iin setik. Muhasebecimizi okulunu iyi bir dereceyle bitirdii iin setik. Muhasebecimizi arkadamz nerdii iin setik. Muhasebecimizi az cret talep ettii iin setik. Muhasebecimizi meslek snavndan yksek not ald iin setik. Muhasebecimizi yaknmz olduu iin setik. Muhasebecimizi iyeri yakn olduu iin setik. Muhasebecimizi daha az vergi borcu kartt iin setik. Muhasebecimizi sektrde yeni olduu iin setik. Muhasebecimizi fiziksel zelliklerinden dolay setik. Faktr Analizi 311 314 313 313 312 313 312 311 312 312 311 313 311 313 311 304 313 313 308 311 4.25 4.22 4.06 3.93 3.68 3.67 3.62 3.53 3.42 3.22 3.21 3.11 3.05 2.97 2.85 2.79 2.75 2.60 2.55 2.41
Seluk YALIN
Standart Sapma 0.83 0.95 0.97 1.08 1.13 1.25 1.39 1.23 1.31 1.48 1.57 1.51 1.37 1.48 1.48 1.47 1.44 1.44 1.38 1.42
Faktr analizinde ama ok saydaki maddenin daha az sayda faktrle ifade edilmesidir. Bu yzden faktr analizi, bir lekteki maddelerin bir birini dta tutan daha az sayda gruplara-faktrlere ayrlp ayrlmadn grmek iin, yani madde indirgeme amacyla uygulanr. Faktr analizinde ayn maddelerle llen faktr, maddelerin ieriine gre isimlendirilir. (Balc, 1997, s.126). Bu faktrlerden her biri lmedeki kuramsal yapy ifade eder. almamzda faktr analizine anketimizdeki 20 deikenle baladk. Analiz esnasnda Muhasebecimizi vergimizi tam hesaplad iin setik. deikeni faktr gvenilirliini drd gerekesiyle elenmitir. Ayrca Muhasebecimizi gler yzl olduu iin setik. ve Muhasebecimizi fiziksel zelliklerinden dolay setik. deikenleri bileen dndrme matrisi hazrlanrken dk ve birka faktrde birbirine yakn deerler almas sebebiyle kullanlacak deikenlerden kartlmtr. Daha sonra kalan 17 deikenle faktr analizi ve gvenilirlik analizleri tekrar yaplmtr.
206
Seluk YALIN
Tablo 16 faktr analizi ve gvenilirlik analizi sonularn zetler. Tabloda her bir faktre dahil olan deikenler ile bunlarn faktr arlklar ile her bir faktrn aklaycl ve Cronbach alpha katsaylar ve KMO ve sig. deeri ile toplam faktr aklaycl ve toplam gvenilirlii sunulmutur. Faktr analizi drt temel aamada gerekletirilmektedir. Bunlar verilerin faktr analizi iin uygunluunun deerlendirilmesi, faktrlerin elde edilmesi, faktrlerin rotasyonu ve faktrlerin isimlendirilmesidir (Kalayc vd. 2006, s.321). Veri setinin faktr analizine uygun olup olmadn deerlendirmek amacyla yntem kullanlmaktadr. Bunlar korelasyon matrisinin oluturulmas, Barlett testi, Kaiser-Meyer Olkin (KMO) testleridir. KMO rneklem yeterlilii lt, gzlenen korelasyon katsaylar bykl ile ksmi korelasyon katsaylarnn bykln karlatran bir indekstir. KMO orannn 0.5in zerinde olmas gerekir (Kalayc vd. 2006, s.322). Tablo 16dan da grld gibi almamzda ulatmz KMO deeri 0.841dir. Bylece veri setimizin faktr analizi iin uygun olduunu syleyebiliriz. kinci bakacamz test Bartlett testidir. Bartlett testi deikenler arasnda yeterli oranda iliki olup olmadn gsterir. Eer Bartlett testinin p deeri 0.05 anlamllk derecesinden dk ise deikenler arasnda faktr analizi iin yeterli dzeyde bir iliki vardr (Sipahi vd., 2008, s.79). Tabloda 16da grld gibi Bartlett testi (Sig. Deeri) anlamldr. Bu demektir ki, deikenler arasnda yksek korelasyonlar mevcuttur. Ayrca veri setinin faktr analizi iin uygun olup olmad korelasyon matrisi de belirler. Deikenler arasnda korelasyon katsaylar 0.30 ve zerinde ise bu deikenlerin yksek olaslkla faktrler oluturabileceklerini gsterir (Kalayc vd. 2006, s.328).
207
Kriz Ortamnda Kobilerin Muhasebeci Seimini Etkileyen Faktrler: Ktahya Aratrmas Tablo 16: letme Tutumlar Faktr Analizi ve Gvenilirlik Analizleri GVENLRL K FAKTRN AIKLAYICI LII % FAKTR AIRLII
Seluk YALIN
FAKTR
DEKEN
PARAS KSEL AL ZELLKLER ZELL
Muhasebecimizi yabanc dil bildii iin setik. Muhasebecimizi okulunu iyi bir dereceyle bitirdii iin setik. Muhasebecimizi eitli alanlarda sertifikas olduu iin setik. Muhasebecimizi meslek snavndan yksek not ald iin setik. Muhasebecimizi deien kanunlar bize bildirebilecei iin setik. Muhasebecimizi ynetimde bize yardmc olabileceini dndmz iin setik. Muhasebecimizi iyeri yakn olduu iin setik. Muhasebecimizi sektrde yeni olduu iin setik. Muhasebecimizi arkadamz nerdii iin setik. Muhasebecimizi yaknmz olduu iin setik Muhasebecimizi ismi duyulmu birisi olduu iin setik. Muhasebecimizi iini doru yapt iin setik. Muhasebecimizi etik (ahlaki) ilkelere bal olduunu dndmz iin setik. Muhasebecimizi iinde deneyimli olduu iin setik. Muhasebecimizi deimeleri takip ettii iin setik.
0.873 0.843 0.827 0.819 0.658 0.526 0.810 0.768 0.752 0.555 0.466 0.789 0.704 10.670 0.691 0.679 0.715 28.223 0.880
TOPLUMSAL DURUM
ETM
15.128
0.775
Muhasebecimizi az cret talep ettii iin setik. 0.768 6.250 0.393 Muhasebecimizi daha az vergi borcu kartt iin 0.651 setik. Kaiser Meyer Olkin lek Geerlilii : 0.841 Bartlett Kresellik Testi Ki Kare : 1869.905 Df : 136 p deeri : 0.000 Toplam Faktr Aklaycl : 60.272 Toplam Gvenilirlik : 0,819
almamzda tm deikenlerin korelasyon katsaylarnn 0.30 ve zerinde olduu tespit edilmitir. Bylece yine veri setimizin faktr analizi iin uygun olduu sylenebilir. Faktr analizinde faktr saysn belirlemek iin deiik yntemler vardr. Bunlardan ikisi, zdeer (Eigenvalue) ve izgi grafii (scree plot)dir. zdeer, hem faktrlerce aklanan varyans hesaplamada, hem de nemli faktr saysna karar vermede dikkate alnan bir katsaydr. zdeer, bir faktr tarafndan aklanan toplam varyans temsil eder (Akgl ve evik, 2003, s.422). Faktr analizinin balangcnda genel olarak zdeeri 1 ya da 1den daha byk olan faktrler nemli faktrler olarak alnr. Ancak aratrmac, analiz sonularna gre bu eik deeri arttrabilir (Bykztrk, 2007, s.125). Ayrca faktrlerin zdeerlerine dayal olarak izilen izgi grafii incelenir ve grafikte eimin kaybolmaya balad noktann iaret ettii sayda faktr belirlenebilir (zdamar, 2004, s.247). almamzda 208
Seluk YALIN
SPSS tarafndan belirlenen 1 yada 1den byk faktr says 4tr. Ayrca izgi grafiinden de faktr says 4 olarak tespit edilmitir. Eer Tablo 16 incelenirse birinci faktr toplam varyansn % 28.22n, ikinci faktr % 15.13ini, nc faktr % 10.67sini ve drdnc faktr % 6.25ini aklad grlr. Bylece tm faktrler birlikte toplam varyansn % 60.272sini aklamaktadr. Bazen faktr analizinde orijinal faktr yklerinden bilgi elde edilmesi zor olabilir. Bu nedenle faktr yapsn daha basit hale getirmek iin onlar belirli bir a ile dndrmek uygun olur (zdamar, 2004, s.254). almamzda varimax tekniiyle orthogonal dndrme uygulanmtr. Bu matris faktr analizinin nihai sonucudur. Faktrlerin deerlendirilmesinde bir deikenin hangi faktr altnda mutlak deer olarak byk arla sahipse o deiken o faktr ile yakn iliki iinde (Kalayc vd. 2006, s.330) olduu dnlr. almamzda dndrlm faktr matrisi incelenmi ve deikenler faktrler altnda gruplandrlarak drt faktr belirlenmi ve isimlendirilmitir. Bu faktrler ve faktr ykleri Tablo 16da sunulmutur. Muhasebecimizi yabanc dil bildii iin setik., Muhasebecimizi okulunu iyi bir dereceyle bitirdii iin setik., Muhasebecimizi eitli alanlarda sertifikas olduu iin setik., Muhasebecimizi meslek snavndan yksek not ald iin setik., Muhasebecimizi deien kanunlar bize bildirebilecei iin setik. ve Muhasebecimizi ynetimde bize yardmc olabileceini dndmz iin setik. deikenleri birinci faktr olarak belirlenmitir. Bu faktr altnda toplanan deikenler incelenmi ve faktrn eitim olarak isimlendirilmesi kararlatrlmtr. Muhasebecimizi iyeri yakn olduu iin setik., Muhasebecimizi sektrde yeni olduu iin setik., Muhasebecimizi arkadamz nerdii iin setik., Muhasebecimizi yaknmz olduu iin setik. ve Muhasebecimizi ismi duyulmu birisi olduu iin setik. deikenleri ikinci faktrde toplanmtr. Buna gre ikinci faktr toplumsal durum olarak adlandrlmtr. Muhasebecimizi iini doru yapt iin setik., Muhasebecimizi etik ilkelere bal olduunu dndmz iin setik., Muhasebecimizi iinde deneyimli olduu iin setik. ve Muhasebecimizi deimeleri takip ettii iin setik. deikenleri nc faktr altnda bir araya gelmitir. nc faktr kiisel zellikler olarak adlandrlmtr. Drdnc faktr Muhasebecimizi az cret talep ettii iin setik. ve Muhasebecimizi daha az vergi borcu kartt iin setik. deikenlerinden olumutur. Bylece son faktr parasal konular olarak adlandrlmtr. Bylece kriz ortamnda iletme yneticilerinin muhasebeci seimi konusunda eitim, toplumsal durum, kiisel zellikler ve parasal konular olarak snflandrlmtr. Eer her bir faktre dahil olan deikenlere ankete katlanlar tarafndan verilen puanlarn ortalamalar incelenirse; eitim faktrnde toplanan deikenler toplanan deikenler ve verilen puanlarn ortalamalar 2.85 ile 3.62 arasnda iken, bu puanlar toplumsal durumda 2.75 ile 3.42, kiisel zelliklerde 3.93 ile 4.25 ve parasal durumlarda 2.60 ile 2.97 arasndadr. Buradan kiisel zellikler faktrnn ortalama puanlarnn nispeten dier faktrlere gre daha yksek olduunu gryoruz. Bylece bu faktrdeki deikenlere katlm orannn dier deikenlere gre yksek olduunu syleyebiliriz. Bununla birlikte parasal konular olarak isimlendirdiimiz faktr altndaki deikenlere verilen puanlarn ortalamas dierlerine gre daha dktr. Bylece bu faktre katlma oran da dier faktrlere gre daha dktr. Sonu olarak iletme yneticilerinin muhasebeci seiminde kiisel zelliklere daha ok dikkat ettikleri ve parasal konularn nceliinin dier faktrlere gre daha az olduunu syleyebiliriz. Gvenilirlik Analizi Anketin gvenirlik almas, i tutarlk katsay (Cronbach alpha) deerleri hesaplanarak yaplmtr. tutarllk gvenilirlii lmenin kavram veya gstergeyle ilikilendirilmesi ile ilgilidir. Cronbach alfa katsays, lek iinde bulunan maddelerin i tutarllnn (homojenliinin) bir lsdr. Alfa katsays lekte yer alan k sorunun varyanslar toplamnn genel varyansa oranlanmas ile bulunan bir arlkl standart deiim ortalamasdr (zdamar, 1997, s.493). Eer ilgili lein alfa katsays yksekse bu lekte bulunan maddelerin o lde birbirleriyle tutarl 209
Seluk YALIN
ve ayn zelliin elerini yoklayan maddelerden olutuu ya da tm maddelerin o lde birlikte alt (Alpar, 2003, s.381) eklinde yorumlanr. almamzda toplam faktr yklerinin Cronbach alfa katsays 0.819 olarak hesaplanmtr. Her bir faktrn Cronbach alfa katsaylar ise eitimde 0.880, toplumsal durumda 0.775, kiisel zelliklerde 0.715 ve parasal zelliklerde 0.393 olarak hesaplanmtr.1 Sonu olarak eitim faktrnn yksek derecede gvenilir bir lek olduu grlmektedir. Dier taraftan toplumsal durum ve kiisel zellikler faktrleri olduka gvenilir leklerdir. Ancak parasal zellikler faktr gvenilir bir lek deildir. Bununla birlikte sosyal durumlar ve insanlar srekli olarak deitiklerinden sosyal bilimlerde lek gvenilirlii katsaysnn 0.60n zerine kmas ok rastlanlan bir durum deildir ve 0.20 dzeyinde bir gvenilirlik tahmini bile nemli saylabilecek pratik katk salayabilecektir (Tavancl, 2002, s.36). Bylece, eer almadan elde edilecek fayda dnlrse parasal durumlar faktrnn Cronbach alfa katsaysnn dk kmas ihmal edilebilir. Ayrca, toplam korelasyonla hibir deikenin arasnda negatif iliki yoktur. Bu da lein toplanabilirliinin bozulmadnn gstergesidir. SONU VE NERLER almamzda kriz ortamnda iletme yneticilerinin muhasebeci seimi konusundaki tutumlar aratrlmtr. Aratrmann ana ktlesini lkemizde faaliyet gsteren kk ve orta byklkteki iletmeler oluturmaktadr. rnekleme erevesini ise Ktahya ilinde rassal olarak seilen kobi niteliindeki 500 iletme oluturmaktadr. rnekleme cevaplandrmalar iin anketler datlm, bir sre sonra geri toplanmtr. Geri dnen anket says 340 ve kullanlabilir anket says 318dir. Bylece anket geri dn oran yaklak % 64tr. Anketi cevaplayan iletmelerin demografik zellikleri incelendiinde ounlukla ticaret iletmeleri olduklar ve anketi cevaplayanlarn ounlukla iletme alan olduu grlmektedir. Gvenilirlik ve geerlilik aratrmalar, faktr analizi analiz ve demografik zelliklerin incelenmesi, SPSS 17 programnda yaplmtr. KMO ve Bartlett testleri veri setimizin faktr analizi iin uygun olduunu gstermitir. almamzda 4 faktr belirlenmitir. Analizler sonucu elde edilen faktrler; faktr yklerinin byklklerine gre eitim, toplumsal durum, kiisel zellikler ve parasal zelliklerdir. Gvenilirlik analizlerinden elde edilen sonulara gre eitim faktrnn yksek derecede gvenilir, toplumsal durum ve kiisel zellikler faktrlerinin olduka gvenilir lekler ve parasal zellikler leinin gvenilir bir lek olmad sonucuna ulalmtr. Faktr analiziyle elde edilen her bir faktr altnda toplanan deikenlere cevaplayclar tarafndan verilen puanlarn ortalamalar incelendiimizde, faktr ykleri byklkleriyle benzer sonular elde edilmitir. Sonu olarak, iletme yneticilerinin kriz ortamnda muhasebeci seimi konusundaki tutumlar konusunda, kiisel zelliklere daha ok dikkat ettikleri ve parasal konularn nceliinin dier faktrlere gre daha az olduunu syleyebiliriz.
Cronbach Alfa Katsaysna bal olarak lein gvenilirlii aadaki gibi yorumlanr Kalayc ve ark. (2006, s.405; Alpar, 2003, s.382): 0.00 0.40 ise lek gvenilir deildir, 0.40 0.60 ise lein gvenilirlii dktr, 0.60 0.80 ise lek olduka gvenilirdir, 0.80 1.00 ise lek yksek derecede gvenilir bir lektir. 210
Kriz Ortamnda Kobilerin Muhasebeci Seimini Etkileyen Faktrler: Ktahya Aratrmas KAYNAKA AKGL, A. ve EVK O. (2003). statistiksel Analiz Teknikleri. Ankara: Emek. ALPAR, R. (2003). Uygulamal ok Deikenli statistik Yntemlere Giri I. Ankara: Nobel.
Seluk YALIN
BALCI, A. (1997). Sosyal Bilimlerde Aratrma. Ankara: TDFO Bilgisayar-Yaynclk San.Tic.Ltd.ti. BYKZTRK, . (2007). Sosyal Bilimler in Veri Analizi El Kitab. Ankara: Pegem A Yaynclk. CHAWLA, S.C., KHAN, U.K. ve SMITH, M.S. (1993). The Impact of Gender and Dress on the Choice of a Minority Certified Public Accountant for a Small Business.,Journal of Business and Entrepreneurship, 5: 117-126. KALAYCI, . vd. (2006). SPSS Uygulamal ok Deikenli statistik Teknikleri. stanbul: Asil Yayn Datm. MCDONOUGH, J.J. (1971). The Accountant, Data Collection and Social Exchange, The Accounting Review, 46: 676-685. ZDAMAR, K. (1997). Paket Programlar le statistiksel Veri Analizi I. Eskiehir: T.C. Anadolu niversitesi. ZDAMAR, K. (2004). Paket Programlar le statistiksel Veri Analizi 2. Eskiehir: Kaan. SCHAEFER, J., ve ZIMMER, M., (2003). Professional Regulation and Labor Market Outcomes for Accountants: Evidence from the Current Population Survey, 1984-2000., Research in Accounting Regulation, 16: 87-104. SCOFIELD, B., S., THOMAS, J.P.,Jr., ve BAILEY, C.B.(2004). An Empirical Reanalysis of the SelectionSocialization Hypothesis: A Research note. Accounting, Organizations and Society, 29: 543-563. SCOTT, M., E., WEEKES, D.J., ve TIDWELL, P.M. (1996). The Effect of Qualifications and Membership of Professional Accounting Bodies on the Individuals Choice of Accountants,. Journal of Professional Services Marketing, 14: 137-156. SPAH, B. YURTKORU, E.S. NKO M. (2008). Sosyal Bilimlerde SPSSle Veri Analizi. stanbul: Beta. TAVANCIL, E. (2002). Tutumlarn llmesi ve SPSS ile Veri Analizi. Ankara: Nobel. THOMPSON, L., S., (1997). Ten Factors Necessary to the Choice of a Good Accountant., The CPA Journal, 67: 15.
211
Seluk YALIN
212
Avrupa Birlii Btesi Gelir Kalemlerinde Yaanan Deiim Srecinin Analizi1 Semih BLGE Eskiehir Osmangazi niversitesi Yrd. Do. Dr. Eskiehir Osmangazi niversitesi, ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi, Maliye Blm Ferdi ELKAY Eskiehir Osmangazi niversitesi Ar. Gr. (Doktora rencisi) Eskiehir Osmangazi niversitesi, ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi, Maliye Blm zet: Avrupa Birlii btesi, ye lkelerin politika nceliklerini yanstmak istedikleri ve Birliin sosyo-ekonomik artlarn temel alarak derledikleri bir mali ara niteliindedir. almada, sz konusu mali ara, gelir kalemleri asndan deerlendirilmektedir. Birliin gelir kalemleri, z kaynaklar ve dier kaynaklar olarak ikiye ayrlmaktadr. Yaplan inceleme sonucunda elde edilen son on yllk verilere gre, z kaynaklar kalemi ierisinde yer alan GSMH pay, birliin toplam gelirleri iinde srekli bir art eilimi sergilemektedir. Buna karlk Katma Deer Vergisi paynda ise getiimiz yl etkisini gsteren Kresel Mali Kriz nedeniyle bir gerileme grlmtr. KDV pay dndaki geleneksel z kaynaklar ile dier gelir kalemlerinde ise nemli bir deiiklik olmad sylenebilir. Anahtar Kelimeler: Avrupa Birlii Btesi, Gelir Kalemleri, z Kaynaklar, Gayri Safi Milli Hsla Pay. An Analysis of the Period of Change Experienced In European Union Budget Revenue Items Abstract: The European Union Budget is a financial intermediary with which Member States would like to reflect their policy priorities and complied based on the socio-economic conditions of the Union. In this study, the said intermediary is assessed in respect to revenue items. The revenue items of the Union is divided into two groups as own resources and other resources. According to the last decades data obtained as a result of the inspections, the GNP share included in the own resources shows a constant upward trend within total revenues of the union. On the contrary, a decline in the Value Added Tax share is noted due to Global Financial Crisis broke out the previous year. It is possible to say that there were no significant changes in traditional own sources and other revenue items. Keywords: European Union Budget, Financial Perspective, Own Resources, Traditional Own Resources, Gross National Product Share. GR Kuruluundan bugne srekli bir deiim ve genileme sreci yaayan Avrupa Birlii, her alanda olduu gibi sahip olduu btesi itibariyle de uzun soluklu ve kapsaml yenilikleri bnyesinde barndrmaktadr. Alt ye lkenin kurduu Avrupa Kmr elik Topluluu, Avrupa Atom Enerjisi Topluluu ile Avrupa Ekonomik Topluluundan, yirmi yedi yeyi emsiyesi altnda toplayan Avrupa Birliine ulalana dek sosyal, siyasal ve ekonomik balamda izlenen politikalarda yaanan deiim, Birlik btesinin geliim sreci gzlemlendiinde daha ak bir ekilde anlalabilmektedir. Bu almada, Avrupa Birlii btesi gelir kalemlerinde meydana gelen geliim ve deiim incelenerek, gemiten gnmze uzanan tarihsel bir perspektifte Birlik btesi gelir-finansman kaynaklar ynnden deerlendirilmektedir.
Bu alma, Dokuz Eyll niversitesi BF ve Sosyal Bilimler Aratrmalar Dernei (SoBiAD), tarafndan dzenlenen Bte Reformu: Kurallar ve Kurumlar konulu Hukuk ve ktisat Forumunda, 17 Mays 2010 tarihinde sunulan bildirinin geniletilmi halidir.
213
Avrupa Birlii Btesi Gelir Kalemlerinde Yaanan Deiim Srecinin Analizi AVRUPA BRL BTE SSTEM
Semih BLGE Ferdi ELKAY
Belirli bir mali dneme ilikin Birlik dhilinde gerekletirilecek harcamalarn ve toplanacak gelirlerin tahmini olarak yer ald Avrupa Birlii btesi, genel itibariyle birliin gelir ve gider kalemlerini tasnifleyerek, Birlik organlarna uygulama ile ilgili yetki veren kanun hkmnde tasarruf niteliindedir. Bu balamda Birlik btesi, harcama ve gelir kalemleri itibariyle ye lkeler arasnda izlenen ortak bir politika arac olarak karmza kmaktadr (Bilge ve elikay, 2009: 152). Avrupa Birlii btesinin en belirleyici zellii idari ve denetim fonksiyonlarnn dier bteleme fonksiyonlarna gre daha n plana kyor olmasdr. Gerektende ulusal bteler, gerek ekonomik ve gerekse sosyal ynden daha derinlemesine ve detayl bir ekilde hazrlanrken, Birlik btesinde ise idari ve denetim ynne daha fazla arlk verildii grlmektedir. Ayrca Birliin son zamanlarda ye saysnn ve uluslararas platformda etkinliinin artmas, btesine de yansmtr. Nitekim gnmzde Birlik btesinde gemie nazaran efektif harcama kalemlerine daha fazla pay ayrld grlmektedir. Birlik btesini ulusal btelerden ayran en nemli zellik ise harcama ve gelirlerin belirlenmesi srecinde ncelikle gelirlerin tahmin edilmesi, bu tahminler dorultusunda da gelecek yla ilikin harcama kalemlerinin belirlenmesidir. Nitekim Birlik btesi mutlak suretle denk balanmak durumundadr. Ayrca Birliin egemenlik gcne dayanarak vergi ykmll dourmas ya da ulusal devletler gibi bte an finanse edebilmek iin borlanmas da sz konusu deildir. Bu nedenle gelirlerine gre giderlerinin tespiti arttr. Hacim itibariyle Birlik btesi yirmi yedi ye lkenin milli gelirleri toplamnn yaklak olarak % 1i byklndedir. Bte kaynaklarnn nemli bir ksm, Birlik dhilinde srdrlebilir kalknmann salanmas ve zellikle tarm, hayvanclk, alt yap, eitim-retim ile sosyo-kltrel geliim alanlarna tahsis edilmektedir. Ayrca Avrupa Birliinin kresel konjonktrde roller stlenmesi, adalet, demokrasi, insan haklar kavramlarnn ieriinin doldurulmas gibi alanlara da Birlik btesinden nemli miktarlarda kaynak ayrlmaktadr. Avrupa Birliinde zellikle harcamalardaki art basksna belirli bir snr getirebilmek, bu ekilde Birlik btesinin ye devletlerin ulusal ekonomileri zerindeki yklerini hafifletebilmek ve bte ile uzun vadeli plan-programlar arasnda balant kurabilmek iin ok yll mali perspektifler hazrlanmaktadr. ok yll mali perspektifler Birlik btesinin orta ve uzun vade de harcamalar itibariyle snrlandrlmasn ve yllar itibariyle kaynaklarnn hangi alanlara ynlendirileceini gstermektedir. Bunun yannda Birlik btesinde, yllk bazda z Kaynaklar Tavan kural ile taahht edilen denekler iin eitli snrlar uygulanmaktadr. 1 Ocak 2010dan itibaren yaplan yeni dzenlemeyle; yl boyunca gerekleen demelere tahsis edilen z kaynaklarn toplam miktar, tm ye lkelerin GSMH toplamnn % 1.23n amayacaktr. AB genel btesinde taahht edilen deneklerin yllk toplam miktar ise tm ye lkelerin GSMH toplamnn % 1.29ni amayacaktr (2010/196/EU Konsey Karar ve 16.4.2010, COM(2010)162 Final Teblii). Birlik Btesinin Harcama Kalemleri Avrupa Birlii harcama kalemleri genel olarak yllk btelerde ve ok yll mali perspektiflerde yer almakta, Birlii yllar yl hangi alanlara ncelik vereceini gstermektedirler. Bu balamda ok yll mali perspektiflere bal ve uyumlu ekilde hazrlanan yllk btelerde yer verilen harcamalar, genel itibariyle ksa vadeli ve uzun vadeli iki temel bileen tarafndan belirlenmektedir (Bilge ve elikay, 2010: 8-9). 1980li yllardan gnmze kadar geen srete uygulana gelmi olan mali perspektiflerde ncelikli ama Birlik btesini zellikle harcamalar yn itibariyle disiplin altna almak ve harcamalara orta vadede oluturulacak harcama erevesi ile bir nevi snrlandrma getirebilmektir. Bu balamda mali perspektifler, Birlik btesine hem toplamda hem de alt balklar itibariyle snrlamalar getirmekte ve harcamalarn takip eden yllar iin dalmlarn gstermektedir. lk uyguland 1988 ylndan gnmze mali perspektif uygulanm olup drdncs ise gnmzde halen uygulanmaktadr. Sz konusu mali perspektifler Birlik organlar itibariyle balaycl olan ok yll mali plan niteliindedir.
214
Avrupa Birlii Btesi Gelir Kalemlerinde Yaanan Deiim Srecinin Analizi 1. 2. 3. 4. Mali Perspektif 19881992 Mali Perspektif 19931999 Mali Perspektif 20002006 Mali Perspektif 20072013
2005 yl ierisinde gerekletirilen deiiklik sonrasnda Birlik btesi harcama kalemleri aadaki gibi tasnif edilmektedir (European Commission, 2008: 101). a- Srdrlebilir Kalknma a-1- Byme ve stihdam iin Rekabet Edebilirlik a-2- Byme ve stihdam iin Uyum b- Doal Kaynaklarn Korunmas ve Ynetimi b-1- Piyasa Destek Yardmlar ve Dorudan demeler b-2- Krsal Kalknma, evre ve Balklk c- Vatandalk, zgrlk, Gvenlik ve Adalet c-1- zgrlk, Gvenlik ve Adalet c-2- Vatandalk d- Kresel Bir Aktr Olarak Avrupa Birlii e- dare. Yukarda belirtilen harcama kalemlerinin ierii, aadaki ekilde ksaca aklanabilir. a- Srdrlebilir Kalknma Gerek ye lkeler ve gerekse Birlik temelinde ekonomik byme ve kalknma srecinin srdrlebilir bir zemine oturtulmas asndan gerekletirilecek harcamalar bu balk altnda ynlendirilmektedir. Srdrlebilir Kalknma bal Byme ve stihdam iin Rekabet Edebilirlik ve Byme ve stihdam iin Uyum olmak zere iki ana alt balktan olumaktadr (Gven, 2007: 11). Byme ve stihdam iin Rekabet Edebilirlik Birlik ierisinde rekabetin teviki ABnin temel stratejik amalarndan bir tanesidir. Bu dorultuda giriimci kesimin geliimi, beeri sermaye birikiminin artrlmas ve teknik retim merkezlerinin oluturulmas bylece piyasa ekonomisinin ilerliinin tesis edilebilmesi iin muhtelif sektrlere bu alt balk araclyla destek verilmesi amalanmaktadr. Ayrca kalknma srecinin sadece ekonomik deil sosyal ve kltrel ynnn de olmas nedeniyle sosyo-kltrel aktiviteler ile eitim-retim programlarna da yer verildii grlmektedir. Byme ve stihdam iin Uyum Bu alt balkla ye says son genileme evresi ile yirmi yediye ulaan Birlikte blgeleraras eitsizliklerin ve zellikle gelimi ye devletler ile gelimekte olan ye devletler arasndaki ekonomik uyumsuzluun giderilmesi, bylece srdrlebilir kalknma srecinin salkl bir ekilde ilerliinin salanmas amalanmaktadr. Farkl kalknmlk seviyesine sahip blgelerin ve ye lkelerin arasndaki uyumsuzluklar gidererek, krsal-kentsel ve blgesel dzlemde dengeli bir kalknma ivmesinin yakalanabilmesine allmaktadr. b- Doal Kaynaklarn Korunmas ve Ynetimi Birlik btesinin ikinci nemli harcama kalemi olan Doal Kaynaklarn Korunmas ve Ynetimi bal ile temelde tarm, krsal kalknma, balklk ve evre ile ilgili projelere finansman salanmaktadr. Bu balkta Piyasa Destek Yardmlar ve Dorudan demeler ile Krsal Kalknma, evre ve Balklk olmak zere iki alt balktan olumaktadr. Doal Kaynaklarn Korunmas ve Ynetimi kalemi birliin en tartmal ve yllar yl en fazla kaynak ayrd konulardan biridir (European Commission, 2008: 262263).
215
Avrupa Birlii Btesi Gelir Kalemlerinde Yaanan Deiim Srecinin Analizi c- Vatandalk, zgrlk, Gvenlik ve Adalet
Avrupa Birliinde vatandalk kavramnn yerlemesi, zgrlk, gvenlik ve adalet temelinde daha ileri bir standarda ulalmasn salayabilmek iin zellikle toplumsal hayatn bu temeller zerinde ekillendirilmesi iin izlenen politikalar ve yaplan dzenlemeler bu balk araclyla finanse edilmektedir. Birlik btesinin bu bal zgrlk, Gvenlik ve Adalet ile Vatandalk olmak zere iki alt balktan olumaktadr. d- Kresel Bir Aktr Olarak Avrupa Birlii Bu harcama bal Avrupa Birliinin d ilikileri, katlk ncesi aday ye statsndeki lkelere gerekletirdii yardmlar, Birlie corafi bakmdan komu olan devletlerle kurulan ilikiler, farkl corafi blgelere gerekletirilen insani, sosyal ve kltrel yardmlar ile ortak d ilikiler ve ortak gvenlik politikasnn oluturulmas gibi alanlara gerekletirilecek harcamalara kaynak salamaktadr. Birliin kreselleen dnyada ekonomik ve siyasi adan belirleyici bir aktr olmas noktasnda bu harcama balnn son derece nemli olduu sylenebilmektedir (European Commission, 2008: 268275). e- dare zellikle Birlik organlarnn olaan ynetim faaliyetlerini gerekletirebilmek ve eitli alanlarda belirlenen ortak politikalarn uygulanmasn salayabilmek iin yaplan harcamalar bu balk altnda yer almaktadr. Personel giderleri, cari hizmet, bakm-onarm, konferans ve toplant giderleri gibi harcamalar bu balk altnda finansman salanan bileenlere rnek olarak gsterilebilir (European Comminities, 2009: 43). Grafik Ide 2010 yl AB Btesinin harcamalarnn dalm grlmektedir. 2010 yl btesinin temel hedefi, byme ve istihdam iyiletirmek iin yatrm faaliyetlerini artrmak olarak belirlenmitir. Grafik I. 2010 Yl Avrupa Birlii Btesi Harcamalarnn Dalm
Kaynak: European Commission, EU Budget in Detail-The Current Year: 2010, (evrimii) http://ec.europa.eu/budget/budget_detail/current_year_en. htm, 27.04.2010.
216
Avrupa Birlii Btesi Gelir Kalemlerinde Yaanan Deiim Srecinin Analizi Birlik Btesinin Gelir Kalemleri
Avrupa Birlii btesinin gelirleri genel olarak z Kaynaklar ve Dier Kaynaklar olmak zere iki ana bala ayrlmaktadr. Nitekim bu olgu Avrupa Birlii kurucu anlamasnn 269. Maddesinde de belirtilmektedir (European Commission, 2008: 237). Gnmzde Birlik btesinin ok byk bir ksm z kaynaklar ile finanse edilmekte, z kaynaklarn yetersiz kald dzeyde ise dier kaynaklardan yararlanlmaktadr. 19581970 yllar arasnda Birliin gelirlerini ye devletlerin katklar olutururken, 21 Nisan 1970 tarihli Konsey Karar ile harcamalarn bamsz zkaynaklar ile finanse edilmesi sistemine geilmitir. Bu sisteme geilmesinin nedenleri olarak; topluluun hedeflerinin deimesi, geni kitleleri ilgilendiren ve kapsayan bir hale gelmesi, topluluun genileme giriimlerini hzlandrmas ve daha kapsaml politikalar belirlemesi gsterilebilir (European Commission, History of the Budget 1971, Eriim: 22.04.2010). Tablo Ide Topluluk ve Birlik gemiinde uygulanan z kaynak kararlar ve geerlilik sreleri grlmektedir. Tablo I: zkaynaklarn Geliimi ye Devletlerin Katklar (1958-1970) 1. z Kaynaklar Karar (1970-1985) 2. z Kaynaklar Karar (1985-1988) 3. z Kaynaklar Karar (1988-1994) 4. z Kaynaklar Karar (1994-2000) 5. z Kaynaklar Karar (2000-2006) 6. z Kaynaklar Karar (2007)
Kaynak: European Navigator (2010), The Development of the Communities and the Unions Own Resource, (evrimii) http://www.ena.lu/development_communities_unions_resources-2-23355, 23.04.2010. z Kaynaklar Sistemi ncesinde o dnem iin Avrupa Topluluklar btesinin zellikle mali ynden zerkliinden sz edebilmek mmkn olmamaktadr. nk sz konusu sistem ncesinde Topluluklar btesi ye devletlerin mali yardmlar ile finanse edilmekte, bu durum ise ye devletlerle Topluluklar btesi arasndaki illiyet ban glendirmekteydi. Bu sistem ile btenin kendi z kaynaklarna kavumasn salam ve bu dorultuda mali ynden zerklie kavuulmutur. Gnmzde Birlik btesinin z kaynaklar, geleneksel z kaynaklar, KDV temelli kaynaklar ve GSMH temelli kaynaklar olmak zere kategoriden olumaktadr. Zaman ierisinde ihtiyalara bal olarak bu ana kaynak zerinde eitli dzenlemeler gerekletirilmitir. En basitinden, finansman kaynann ihtiyacna gre zelikle KDV ve GSMH paylarnda yllar itibarile oransal deiiklikler yaplmtr. Birliin kurulu yllarnda geleneksel z kaynaklardan elde edilen gelirlerin, AB bte harcamalar asndan yetersiz kalmas, 1970li yllarda Topluluk btesi asndan KDV temelli ikinci bir z gelir kaynann ortaya kmasn salamtr. zellikle 1970li yllarn sonu ile 1980li yllarn ilk yarsnda ye lkelerden alnan KDV paylaryla btenin ok nemli bir ksm finanse edilmi, ancak 1980li yllarn ortalarnda mevcut z kaynaklar artan bte harcamalarnn finansman noktasnda yine yetersiz kalmtr. 1988 ylnda alnan Konsey Karar (88/376/EC) ile Topluluk btesinde nemli bir reform gerekletirilmi, ye lkelerin GSMHlarna gre hesaplanacak katlm paylar da z kaynaklar ierisine dhil edilmitir (European Commission, 2008: 241). Nitekim gnmzde GSMH temelli kaynaklar, toplam harcamalar dengeleyici bir gelir kalemi olarak nitelendirilebilmekte ve daha da nemlisi bte gelirleri arasnda en nemli paya sahip olmaktadr. Birliin gelir
217
Avrupa Birlii Btesi Gelir Kalemlerinde Yaanan Deiim Srecinin Analizi
btesine tarihsel bir perspektifte ksaca deindikten sonra her bir gelir kalemine ayr ayr deinilmesinde yarar vardr. a- z Kaynaklar Yukarda da grld gibi Birlik btesinin en nemli finansal kayna olan z Kaynaklar, Geleneksel z Kaynaklar, Katma Deer Vergisi Pay ve GSMH Pay olmak zere ana balk altnda incelenebilmektedir. a.1- Geleneksel z Kaynaklar Geleneksel z kaynaklar, 1970 ylnda Topluluun gndemine girmi ve Birlie tabi her bir ye lkelerdeki iktisadi iletmeler zerine salnarak yine ye devletlerden toplanmaktadr. Geleneksel z kaynaklar, Gmrk Tarifeleri ile Tarm rnleri thalatndan Alnan Vergiler-eker ve Glikoz Vergileri olmak zere iki alt bileenden olumaktadr. Avrupa Birliinde zellikle ye lkeler arasnda gerekletirilen ticari ilikiler neticesinde gmrk vergisi alnmazken, Birlik dndaki lkelerle gerekletirilen mal ve hizmet alm satmlar zerinden ortak bir gmrk tarifesi uygulanmaktadr. Bu dorultuda Birlik dndan gerekletirilen ithalat ilemlerinde uygulanmakta olan genel gmrk tarifesi sonucunda elde edilen hslat, Birlik btesinin geleneksel z kaynaklar ierisinde yer almaktadr (Karluk, 1995: 96). Bunun haricinde Birlie ye devletlerde faaliyet gstermekte olan ve imalat gerekletiren yerli reticiyi kresel d rekabetten koruyabilmek ve Birlik ii piyasalarda dzeni salayabilmek iin zellikle tarm rnleri ithalat zerinden vergi alnmaktadr. Anlalabilecei gibi bu vergilerdeki birincil hedef fiskal anlamda bir gelir kayna oluturmaktan ok, Birlik ii fiyatlar ile dardan ithal edilen maln fiyatlarn ayn seviyeye getirip yerli reticiyi korumaktr. Nitekim ithal edilen rnn fiyat, Birlik ierisinde retilen rnn fiyatndan dk ise yerli rn ile ithal rn arasndaki fiyat farkn telafi edici bir eik fiyat politikas belirlenecek, bu ekilde eik fiyata ulalana dek ithal rnden vergi alnacaktr. Geleneksel z kaynaklarn bir dier bileeni niteliindeki eker ve glikoz vergileri ise yine yukardaki yaklamla ayn paralelde olacak ekilde Birlik ii eker piyasasn dzenlemek ve koruyup kollamay amalamaktadr. Ksacas geleneksel z kaynaklarn temel varlk sebepleri Birlie gelir salamak deil, dzenleme ve yn verme fonksiyonunu yerine getirmektir. 2001 ylndan bu yana Birlie ye devletler, topladklar geleneksel kaynaklarn % 25ini kendi ulusal btelerine gelir olarak kaydetmektedirler. Buradaki asl neden, lkelerin sz konusu vergileri toplarken katlandklar maliyetleri telafi edebilmektir. 2001 yl ncesinde sz konusu oran % 10 iken, alnan Konsey Karar ile bu oran % 25e karlmtr (European Commission, 2008: 239). a.2- Katma Deer Vergisi Pay Yukarda zellikleri belirtilen geleneksel z kaynaklarn bte ile gerekletirilmek istenen harcamalar karlayamamas, Topluluu aray iine sokmu ve 1970li yllardan itibaren KDV paylar, bu dorultuda Birliin z kaynaklar arasnda saylmaya balanmtr. zellikle 1977 ylndan itibaren ye lkelerin katma deer vergileri sistemlerinin birbirleriyle uyumlu hale gelmesi, daha sonraki yllarda ye lkelerin vergi matrahlarndan bteye aktaracaklar paylara ilikin katlm oranlarnn farkllamasn beraberinde getirmitir. Ancak bu durum, sistemin zaman ierisinde ok karmak bir hal almasna neden olmu ve ye lkeler nezdinde bir takm tartmalarn yaanmasn beraberinde getirmitir. Nitekim 29 Mays 1989 tarihinde yaplan dzenlemeyle (Council Regulation (EEC, Euratom) No 1553/89), KDV temelli z kaynaklarn belirlenmesi ve toplanmas srecinde tekdzeliin salanmas karar alnmtr. Bu dorultuda Komisyonun KDV paylarnn belirlenmesinde saydamln, tekdzeliin ve eitliin salanmas dorultusunda hareket ettii grlmektedir (European Commission, Eriim: 22.04.2010). Yllar ierisinde ye lkelerin KDV matrahlarndan birlik btesine aktaracaklar paylarn oranlar deiiklik gstermitir. 19741979 yllar arasnda en yksek oran % 1 olarak uygulanan KDV katlm pay, 1985 ylnda daha da artarak % 1.4 olmu, daha sonra 1994, 1995, 1996, 1997, 1998 ve 1999 yllarnda her yl % 0.08 azalacak ekilde karara balanm ve yllar yl srasyla % 1.32 (1994), % 1.24 (1995), % 1.16 (1997), % 1.08 (1998) ve % 1.0 (1999)a kadar gerilemitir. 2000 ylnda en st oran 2002 ve 2003 ylnda % 0.75, 2004 ylnda ise % 0.50 olaca kararlatrlmtr.
218
7 Temmuz 2007de alnan Konsey Karar ile ye lkelerin KDV matrahlarndan Birlik btesine aktaracaklar pay, % 0.30 olarak sabitlenmitir (2007/436/EC). Ayrca bu oran erevesinde denecek miktarn her bir ye lkenin GSMHnn %50sini aamayaca da kural olarak benimsenmitir. 15 ve 16 Aralk 2005te toplanan Avrupa Konseyi, Avusturya, Almanya, Hollanda ve svein 20072013 dneminde indirilmi KDV oranlarndan yararlanacan karara balamtr. 20072013 mali perspektifiyle geerli olmak zere KDV oranlarnda Avusturya iin % 0.225, Almanya iin % 0.15, Hollanda ve sve iin ise % 0.10 orannda bir indirim uygulanmaktadr (European Commission, 2008: 240). a.3- GSMH Pay 1988 ylndan bu yana z kaynaklar ve bte gelirleri toplam asndan en temel finansman arac, GSMH paydr. Bu pay adndan da anlalabilecei zere bte harcamalarnn finansmann salayabilmek asndan ye devletlerin GSMHlarnn belirli bir yzdesi orannda hesaplanarak elde edilmektedir. GSMH paynn hesaplanma sreci dier z kaynak kalemlerinden eitli ynleriyle farkllk arz etmektedir. Birlik btesinin dier kaynaklar ile karlanamayan giderleri, GSMH pay olarak belirlenecek ek finansman kayna ile tamamlanmaktadr. Dier taraftan GSMH pay, bte dengesini salayc bir bileen niteliindedir. Gnmzde Birlik btesinin en byk gelir kalemi GSMH paydr. GSMH paynn dier z kaynaklardan ayrc zellii, yllar yl bu kalemin oransal olarak srekli deiimi beraberinde getirmesidir. lkelerin GSMHlarn tek dze ekilde hesaplayarak saptamalarn salayabilmek iin 1989 ylnda sz konusu hususa ilikin bir direktif karlmtr (Council Directive, 89/130/EEC- 13 ubat 1989). Bu direktif ile lkelerin GSMH hesaplamalar arasndaki farkllklar giderilmitir ve tek dzen oran her bir ye Devletin gayrisafi milli gelirine uygulanmaya balamtr. Ancak 7 Temmuz 2007 tarihli Konsey kararyla (2007/436/EC), 20072013 dneminde indirilmi KDV oranlarndan da yararlanan Hollanda ile svein ayn dnemde yllk GSMH tabanl katk paylarnda brt indiriminden yararlanaca belirtilmitir. 2004 fiyatlaryla, Hollandann 605 milyon, svein ise 150 milyon Euroluk yllk GSMH katk payndaki brt indirimden yararlanaca hkme balanmtr. Bu indirimler yalnzca 20072013 dnemi iin geerli olacaktr. Ayrca z kaynaklar kalemi belirlenirken, toplam ulusal katklardan (KDV ve GSMG Paylar) Birleik Krallk Dzeltmesi (UK Correction / Rebate) ad altnda Birleik Kralla bir geri deme yaplmaktadr. Birleik Kralln 1984 ylnda imzalan Fontainebleau Antlamasyla salad bu hak ile Birleik Kralln topluluk btesine salayaca bte katks azaltlmak istenmitir. Birleik Krallk, bteye en fazla katk salayan yelerden biri olmasna karn, topluluun tarm politikasndan hemen hemen hi yararlanmadn ne srerek kendi lehine sonulanacak bir zm istemitir. Bunun zerine ilgili antlamayla Birleik Kralla her yl tazminat verilmesi kararlatrlmtr. Birleik Kralla (BK) ait btesel dengesizliklerini konu alan dzeltme miktar, BKnn KDV matrahnn, ABnin toplam KDV matrahna oran ile Birlie tahsis edilen toplam harcamalara, BKnn paynn oranlanmasyla elde edilen oran arasndaki farka, eitli formllerin uygulanmas suretiyle hesaplanmaktadr. 20072013 dnemi iin bu dzeltmenin toplam tutarnn 10,5 milyar Euroyu aamayaca belirtilmitir. Ayrca bu dzeltmeye ek olarak Birliin genilemesinden kaynaklanan ekstra harcamalar iin BK lehine 20092011 yllar arasnda ek bir indirim de tannmtr. BK lehine hesaplanan dzeltme tutarndan, tarm dndaki genileme ile ilgili yaplan harcamalarn 20092011 yllar arasnda srasyla %20si, %70i ve %100 oranlarnda ek bir indirim daha yaplacaktr (2007/436/EC Article 4). b- Dier Gelirler Birlik btesinin z kaynaklar haricinde finansal kaynaklar arasnda yer alan her trl bileen dier gelirler olarak nitelendirilmektedir. Bu dorultuda kiilerin ya da birimlerin yapm olduklar faaliyetler neticesinde elde ettikleri gelir ya da karlar, personel denek, maa ve ikramiyeleri zerinden alnan vergiler ve dier kesenekler, bir nceki mali yl btesinden aktarlan fazlalklar, firmalara kesilen para cezalar, Avrupa Birlii anlamalarndan ya da programlarndan geri iade olunan ya da harcanamayan katklar, birimlerin elde ettikleri faiz ve benzeri gelirler,
219
Avrupa Birliinin vermi olduu borlarn geri denmesi nedeniyle elde ettii gelirler ve dier olaand gelirler bu kalem bnyesinde incelenebilmektedir (European Commission, 2008: 245). AB BTES GELR KALEMLERNN YILLAR ERSNDEK GELM Avrupa Birlii btesinde harcamalarn finansman asndan temel mali dayanak, Birliin kendi z kaynaklardr. 1970li yllardan itibaren zellikle mali zerkliin salanabilmesi asndan getirilen z kaynaklar, Birlik adna ye lkelerce toplanmakta ve AB btesine transfer edilmektedir. Birlik btesinin finansal kaynaklarnn hukuki dayanan ise, tm ye devletlerin onayyla Konsey karar eklinde yrrle giren z Kaynaklar Kararlar oluturmaktadr. AB Btesi Gelir Kalemlerinin Analizi Yllar ierisinde Birliin, zellikle mali zerkliinin salanabilmesi balamnda z kaynaklara ayrcalkl ve arlkl bir yer verildii grlmektedir. Gerektende gnmzden gemi yllar btelerine bakldnda z kaynaklarn, yllar yl bte gelirleri ierisinde her geen dnem daha fazla bir paya sahip olduu grlmektedir. Uzun vadede ki amac, siyasi bir birliin kurulmas olan ABnin izledii ortak politikalarn etkinlii ve Birliin uluslararas platformda daha belirleyici bir aktr olarak rol alabilmesi asndan, Birlike uygulanan politikalara ynelik harcamalarn finansman ayann tartmasz ok gl olmas gerekmektedir. Aslnda son dnemde ve hatta uzun bir sredir, Birlik btesinin finansman balamnda gerekletirilmeye allan dnmn asl amacnn bu gerekeye dayand sylenebilir. Tarihsel bir perspektifte bakldnda ye saysnn az ve retilen politikalarn da buna bal olarak nispeten daha dar kapsaml olduu Avrupa Topluluklarnn ilk yllarnda finansman daha ok ye lkelerin ba ve katklar ile olumakta, bu durum ise Topluluklar btelerini ye devletlere baml bir hale getirmekteydi. Zaman iinde bir yandan ye lke saysnn artmas ve dier yandan izlenecek politikalar ile uzun vadede Avrupa Birlii projesini daha ileri seviyelere tayacak hedeflerin belirlenmesi, Topluluun yapm olduu harcamalarn elde edilen bte gelirleri ile karlanamamas problemini dourmutur. Bu dnemeten sonra Topluluk btesi bamsz z kaynaklarna sahip olmu, yllar ierisinde ise z kaynaklarn genel bte ierisindeki paynda ve etkisinde olumlu bir gelime gzlemlenmitir. Uzun yllar devam eden bu etkileim, 2000li yllarda da belirleyici zelliklerini srdrmtr. Nitekim 2002 ylndan 2010 ylna bte gelirleri srekli bir ekilde artarken z kaynaklar toplamnda ayn dorultuda bir ykseli, dier kaynaklar da ise aksine tam anlamyla bir azal gereklemitir. Bu olgu, Tablo II araclyla daha iyi anlalabilmektedir. Nitekim 2002 ylndan 2010 ylna z kaynaklar toplam Birlik btesi ierisinde yaklak olarak % 57 artarken, dier kaynaklar ise yine ayn dnemde yaklak olarak % 93 azalmtr. Aslnda bu eilim, Birliin yllar ierisinde z kaynaklardan elde edilen gelirlere daha fazla nem verdiini de gstermektedir. Tablo II. Birlik Btesi Gelir Kalemlerinin 20022010 Yllar Arasndaki Seyri
2002 1- z Kaynaklar 1-1- Geleneksel z Kaynaklar 1-2- Katma Deer Vergisi Pay 1-3- Gayri Safi Milli Gelir Pay 2- Dier Kaynaklar 2-1- Bir nceki Yldan Fazla Toplam 2003 2004 95.201 12.307 13.912 68.982 8.310 5.469 103.51 1 2005 100.94 1 14.063 16.018 70.860 6.149 2.736 107.09 0 2006 102.36 6 15.028 17.206 70.132 6.057 2.410 108.42 3 2007 109.92 7 16.573 19.440 73.914 7.574 1.847 117.50 1 2008 116.86 0 18.538 18.096 80.226 3.578 1.654 120.43 8 2009* 2010** 110.23 121.50 8 6 14.581 13.668 81.989 2.569 409 112.80 7 14.159 13.995 93.352 1.168 0 122.67 4
77.549 83.352 9.214 10.857 22.388 21.260 45.947 51.235 17.885 10.116 15.002 7.413
95.434 93.468
Kaynak:
Final Adoption of the General Budget 20002008 Tables, *Tahmini rakamlar 220
*Financial Year 2009: Summary of Budget Implementation-Revenue on31.12.2009, **Financial Year 2010: Summary of Budget Implementation-Revenue on28.02.2010, kaynaklarndan derlenmitir. Ayn deiim z kaynaklarn alt kalemleri itibariyle de gze arpmaktadr. 2002 ylndan itibaren sekiz yllk bir srete z kaynaklar ierisinde zellikle Gayri Safi Milli Gelir paynda srekli bir art gstermi ve her geen yl btenin daha byk bir ksm sz konusu kalem ile finanse edilmitir. Dier z kaynaklardan olan KDV paylar ve geleneksel z kaynaklar kalemlerinde ise her ne kadar toplamda bir art grlse de bu art, GSMH payndaki artn altnda kalmaktadr. Buradan Birlik btesi balamnda z kaynaklar ierisinde Gayri Safi Milli Gelir paynn zkaynaklar iersinde en byk paya sahip olduu ve bu payn srekli artt sonucuna varlmaktadr. Kreselleme srecinin hzla devam ettii ve bu dorultuda d ticareti kstlayc engellerin terk edildii, gmrk tarifelerinin drld bir konjonktr geleneksel z kaynaklardan salanan gelirlerin ar artn engellemitir. Ayrca tersine artan oranlla sahip KDV paynn, 1994 ylndan itibaren srekli drlerek 2007 ylnda % 0,30 orannda sabitlenmesi, Birlik btesi asndan bu gelir kaleminin de arln kaybetmesine neden olmutur. 2008 ylnda ABD Mortgage piyasasnda balayarak ncelikle ABDyi daha sonra ise tm dnya finansal piyasalar etkisi altna alan ve reel sektre de srayarak kresel ekonominin ciddi manada duraksamasna neden olan Kresel Ekonomik Kriz, phesiz ki AB btelerini de zellikle gelir kalemleri erevesinde olumsuz ynde etkilemitir. Bu etkiler Tablo II ve IIIte net bir ekilde grlmektedir. 2009 ve 2010 yl geleneksel z kaynaklar ve KDV paylarnda rakamsal ve oransal olarak dler yaanmtr. Uluslar aras krizin etkileri ile daralan i ve d ticaret hacmi, geleneksel z kaynaklar ve KDV paylarnda ciddi dlere yol amtr. Bu dlerden kaynaklanan gelir kayplar ise GSMH paylarnn arttrlmas ile kapatlm ve bu nedenle 2009 ve 2010 yllarnda z kaynaklar kalemi ierisinde GSMH pay ciddi bir sray gstermitir. Tablo III. Birlik Btesi Gelir Kalemlerinin 20022010 Yllar Arasndaki Paylar
2002 1- z Kaynaklar 1-1- Geleneksel z Kaynaklar 1-2- Katma Deer Vergisi Pay 1-3- Gayri Safi Milli Hasla Pay 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009* 2010**
81,26% 89,18% 91,97% 9,65% 23,46% 48,15% 11,62% 22,75% 54,82% 11,89% 13,44% 66,64%
94,26% 94,41% 93,55% 97,03% 97,72% 99,05% 13,13% 14,96% 66,17% 5,74% 2,55% 100% 13,86% 15,87% 64,68% 5,59% 2,22% 100% 14,10% 16,54% 62,90% 6,44% 1,57% 100% 15,39% 15,02% 66,61% 2,97% 1,37% 100% 12,93% 12,12% 72,68% 2,33% 0,36% 100% 11,54% 11,41% 76,10% 0,96% 0,00% 100%
2- Dier Kaynaklar 18,74% 10,82% 8,03% 2-1- Bir nceki Yldan Fazla 15,72% 7,93% 5,28% Toplam 100% 100% 100%
Kaynak: Final Adoption of the General Budget 20002008 Tables, *Tahmini rakamlar *Financial Year 2009: Summary of Budget Implementation-Revenue on31.12.2009, **Financial Year 2010: Summary of Budget Implementation-Revenue on28.02.2010, kaynaklarndan derlenmitir. Tablo IIIde 2002 ile 2010 yllar arasndaki srete Birlik btesi gelirlerinin kendi iindeki oransal dalmna yer verilmektedir. zellikle Tablo III ve Grafik II-III beraber ele alndnda Birlik btesinin gelirleri itibariyle son dokuz yllk dnemde geirmi olduu deiim ve geliim gzlemlenebilmektedir. Grld gibi Birlik btesi gelirlerinin, 2002 ylnda % 81.26s z kaynaklardan olumakta iken 2010 ylnda ise % 99.05e ykselmitir. Yani cari dnem itibariyle Birlik harcamalarnn neredeyse tamam, z kaynaklar ile finanse edilmektedir. Buna karlk Birlik btesinin dier kaynaklar kaleminde ise srekli bir d gereklemi 2002 ylnda dier kaynaklarn toplam bte gelirleri ierisindeki pay % 18.74 iken 2010 ylnda bu rasyo % 0.96ya gerilemitir. Birlik btesi gelir kalemlerinin incelenmesi esnasnda dikkati eken bu nokta, nceki yla ilikin bte fazlalklarnn cari yl btesine devrini gsteren Bir nceki Yldan Fazlalklar alt balnn yllar dhilinde srekli azalmas sonucu olumutur. 2002 ylnda % 15.72 olan bu oran, 2010 ylnda % 0a gerilemitir. Dier kaynaklar ierisinde bir nceki 221
fazlalklardan sonraki en nemli iki gelir kalemi, personel cretleri zerinden alnan vergiler ve yaplan kesintiler ile gecikme faizleri ve para cezalar olmutur. Personel cretleri zerinden alnan vergiler ve yaplan kesintilerden 2008 2010 yllar arasnda srasyla 807, 895 ve 918 milyon Euro gelir elde edilirken; gecikme faizleri ve para cezalarndan 972, 757 ve 123 milyon Euro gelir elde edilmitir. Birlik btesinin en nemli finansman kayna Gayri Safi Milli Hsla paydr. Sz konusu alt kalemin 2002 ylnda Birlik gelirlerinin % 48.15ini karlad 2010 ylnda ise bu orann % 76.10a ykseldii grlmektedir. lgili dnem itibar ile dier z kaynak alt kalemlerinden olan geleneksel z kaynaklarda nemli bir sapma yaanmamtr. 2002 ylnda % 9,65 olan oran, AB yesi lkelerin d ticaret politikalarnda ve ilemlerindeki ilerlemeler neticesinde 2008 ylna kadar az da olsa srekli bir art eilimi izlemi ve %15,39a ulamtr. Yaanan uluslararas krizin etkisiyle 2008 ylndan sonra bu gelir kaleminde d balam ve 2010 yl ierisinde bte gelirleri ierisindeki pay % 11,54 olmutur. Katma Deer Vergisi paynda yllar itibaryla srekli bir azal gzlenmektedir. Nitekim 2002 ylnda KDV paynn z kaynaklar ierisindeki arl % 23.46 iken 2010 ylnda bu arlk % 11.41e dmtr. Bu deiimi, KDV oranlarnn yllar itibariyle kademeli olarak drlmesiyle aklamak mmkndr. Son gelir kaleminde son ylda grlen dte kresel ekonomik krizinde etkileri olduu dnlmektedir. z kaynak kalemleri arasndaki bu deiim Grafik II araclyla daha net grlebilmektedir. Grafik II. 20022010 Yllar Arasnda Birlik Btesinin z Kaynak-Dier Kaynaklar Dalm
Grafik II, 2002 ile 2010 yllar arasnda geen dokuz senelik zaman diliminde Birlik btesinin gelir kalemlerinde zellikle z kaynaklar ve dier kaynaklar temelinde gerekleen deiimi gstermektedir. Grafikten son dokuz sene ierisinde z kaynaklarn pay ykselirken, dier kaynaklarn paynda ise bir azal olduu ak bir ekilde grlmektedir.
222
Avrupa Birlii Btesi Gelir Kalemlerinde Yaanan Deiim Srecinin Analizi Grafik III. 20022010 Yllarnda z Kaynaklarn Kendi lerinde Dalm
Grafik III ise yine ayn zaman periyodunda bu kez z kaynaklarn kendi iindeki dalm gstermektedir. zellikle GSMH paynn yllar yl istikrarl bir ekilde artt dier z kaynak gelirlerinin ise dalgalanma evresi yaad grlmektedir. KDV pay, d eilimi gsterirken, geleneksel z kaynaklar kaleminin KDVye gre dengeli bir seyir izledii grlmektedir. 2010 Yl Birlik z Kaynaklar Gelirlerinin ye lkeler Temelinde Deerlendirilmesi 2010 ylnda Birliin toplamay hedefledii z kaynak gelirlerinin, ye lkeler temelinde dalmna bakldnda gelirlerin byk bir ksmnn yedi ye lkeden toplanaca grlmektedir. 121.507 milyon Euro olarak tahmin edilen z kaynak gelirlerinin; 23.725 milyon Eurosu Almanyadan, 20.328 milyon Eurosu Fransadan, 16.207 milyon Eurosu talyadan, 13.213 milyon Eurosu Birleik Krallktan, 11.340 milyon Eurosu spanyadan, 6.107 milyon Eurosu Hollandadan ve 4.878 milyon Eurosu Belikadan toplanacaktr. Bu lkeler z kaynak gelirlerinin 95.798 milyon Eurosunu karlamaktadrlar.
223
224
Alt kalemler itibar ile bakldnda KDV pay ve GSMH paylarndan oluan toplam ulusal katklar, z kaynak gelirlerinin 107.303 milyon Eurosunu olutururken, geleneksel z kaynaklar 14.203 milyon Eurosunu oluturmaktadr. 2010 yl iin Geleneksel z kaynaklar iersinde en byk gelir kalemini Almanya, Birleik Krallk, Hollanda, Belika ve talyadan elde edilecek gelirler oluturmaktadr. KDV tabanl gelirlere bakldnda 2010 yl iin 13.950 milyon Euro toplanmas hedeflenmitir. KDV tabanl gelirlerde ise en byk paylar, Fransa, Birleik Krallk, talya, Almanya ve spanyadan elde edilecektir. KDV paylarnn ve geleneksel z kaynaklarn, zkaynaklar ierisindeki paynn gemi yllara gre azalmasnda kresel ekonomik krizin etkilerinin olduu aka sylenebilir. GSMH pay olarak en byk pay ve KDV temeli gelirlerin ve GSMH tabanl gelirlerin toplamndan elde edilen rakam olan toplam ulusal katklarn yine ayn lkelerden, Almanya, Fransa, talya, Birleik Krallk, spanya, Hollanda ve Belika, elde edildii Tablo IVde grlmektedir. Ayrca bu lkeler, AB btesine net katk salama anlamnda da nde gelen lkelerdir. SONU Avrupa Birlii btesi, Birliin ekonomik, sosyal ve siyasal amalarn gerekletirmede yapaca iler iin gerekli olan finansal kaynaklar saptamakta ve Birliin amalarna ulama ve srdrlebilirliini salamaya ynelik ortak iradesini ortaya koymaktadr. Avrupa Birlii btesinde harcamalarn finansman asndan temel mali kaynak, Birliin kendi z kaynaklardr. 1970li yllardan itibaren artan harcamalar karlayabilmek ve zellikle mali zerkliin salanabilmesi amacyla getirilen z Kaynaklar Sistemi erevesinde gelirler, Birlik adna ye lkelerce toplanmakta ve AB btesine transfer edilmektedir. Birlik btesinin finansal kaynaklarnn hukuki dayanan ise, tm ye devletlerin onayyla Konsey karar eklinde yrrle giren z Kaynaklar Kararlar oluturmaktadr. Bu kararlar erevesinde Birliin gelir kalemleri, z kaynaklar ve dier kaynaklar olarak ikiye ayrlmtr. Bugn Birlik gelir btesinin ortalama %95ini oluturan z kaynaklar, kendi ierisinde alt kalemden olumaktadr. Son on yldaki verilere bakldnda z kaynaklar kalemi ierisinde GSMH paynn srekli bir art gsterdii grlmektedir. Bte gelirlerinin ortalama %65ni GSMH paylar oluturmaktadr. Bu arttn temel sebebi, dier iki z kaynak kaleminde yaanan deiimlerdir. Geleneksel z kaynaklar kalemi, ilgili dnemde dengeli bir seyir izlese de, son yllarda kresel krizin de etkisiyle d eilimine girmitir. lgili dnemde geleneksel z kaynaklarn bte ierisindeki pay, ortalama %13dr. zkaynaklarn dier bir tr olan KDV pay ise, oranlarn drlmesine paralel olarak bir azal trendi ierisine girmitir. KDV paynn genel bte ierisindeki oran, ilgili dnemde ortalama % 16 seviyesindedir. Son kresel krizin, KDV gelirleri zerindeki etkisi olduka olumsuz olmu ve bu kalemin gelir btesi ierisindeki payn drmtr. Birliin dier temel gelir kalemi saylan dier kaynaklar kalemi ise bir nceki yldan verilen gelir fazlasnn azalmasna bal olarak sert bir d ierisine girmitir. AB harcamalarnn art eilimine girmesi, her yl verilen bte fazlas miktar azaltm ve buna bal olarak da dier kaynaklarn yllar itibariyle bte gelirleri ierisindeki oran azalmtr. lgili dnemde bu kaynaklarn bte ierisindeki ortalama oran %6 civarnda olsa da, son yllarda bu orann %2ler seviyesine geriledii grlmtr. Gnn politik, sosyal ve ekonomik artlarna uygun olarak AB btesinin, ortaklaa kabul edilen politik nceliklerin gerekletirilmesine ait etkin ve verimli bir ara haline gelmesi zorunluluu ortadadr. Bundan sonraki srete, gelecein problemleri ile mcadele etme noktasnda Birlik finansman sisteminin nasl olmas gerektii konusunda farkl dnceler vardr. AB dzeyinde bir verginin uygulanmas veya var olan transfer sisteminin revize edilmesi yoluna gidilmesi gndeme gelen alternatifler ierisindedir. KAYNAKLAR
BLGE, S. ve ELKAY, F. (2009), Avrupa Birlii Btesinin Gelecei: Bte Revizyon almalar, Maliye Dergisi, 157: 150-165. BLGE, S. ve ELKAY, F. (2010), Avrupa Birlii Bte Harcamalar ve 20072010 Dnemi AB Bte Harcamalarnn Analizi, Afyon Kocatepe niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi, 12(1): 1-28.
225

EUROPEAN COMMISSION (2010), EU Budget in Detail-The http://ec.europa.eu/budget/budget_detail/current_year_en.htm, (Eriim: 27.04.2010). Current

Year: 2010,
EUROPEAN COMMISSION (2010), Communication from the Commission to the European Parliament and the Council 16.4.2010, COM (2010) 162 final-. http://ec.europa.eu/budget/library/documents/revenue expenditure/ own_resources/comm_2010_162_en.pdf (Eriiim: 16.04.2010). EUROPEAN COMMISSION (2010), Financial Programming and Budget, Financial Year 2010: Summary of Budget Implementation-Revenue on28.02.2010 http://ec.europa.eu/ budget/library/execution/utilisation/2010Recettes_EN.pdf, (Eriim: 22.04.2010). EUROPEAN COMMISSION (2010), Financial Programming and http://ec.europa.eu/budget/budget_ detail/revenue detail_en.htm, (Eriim: 22.04.2010). Budget-Revenue in Detail,
EUROPEAN COMMISSION (2009), Financial Programming and Budget Financial Year 2010: Summary of Budget Implementation-Revenue on 31.12.2009,http://ec.europa.eu/budget/library/execution/utilisation/2009Recettes_en.pdf, (Eriim: 25.04.2010). EUROPEAN COMMISSION (2008), European Union Public Finance, Fourth Edition, Office for Official Publications of the European Communities, Luxembourg. EUROPEAN COMMISSION (2008), Final Adoption of the General Budget 20002008 Tables,http://ec.europa.eubudget/library/ publications/ fin_reports/fin_report_ 08_data_en.pdf, (Eriim: 16.01.2010). EUROPEAN COMMISSION, History of /history/history1971_en.htm, (Eriim: 22.04.2010). the Budget (19711975), http://ec.europa.eu/budget/reform
EUROPEAN COMMINITIES (2009), EU Budget 2008 Financial Report, Office for Official Publications of the European Communities, Luxembourg. EUROPEAN NAVIGATOR, The Development of the Communities and the Unions http://www.ena.lu/development_communities_ unions_resources-2-23355, (Eriim: 23.04.2010). Own Resources,
GVEN, M. H. (2008), Avrupa Birlii Btesi ve Reform htiyac, Bte Dnyas, Cilt:3, Say: 28, s. 1728. KARLUK, R. (1995), Avrupa Birlii ve Trkiye, Anadolu niversitesi Basmevi, Eskiehir. OFFICIAL JOURNAL of the EUROPEAN COMMINITIES (2007), Council Decision of 07 June 2007 on the System of the European Communities' Own Resources (2007/436/EC, Euratom). 23.06.2007, L 163, p. 1721. OFFICIAL JOURNAL of the EUROPEAN COMMINITIES (2010), Council Decision of 16 March 2010 on the System of the European Communities' Own Resources (2010/196/EU, Euratom) 07.04.2010, L 87, p. 3132.
226
Lisans Dzeyinde Eitim Gren rencilerin Trk Mutfann Tantm Ve Pazarlanmasna likin Grleri (Anadolu niversitesi Turizm ve Otel letmecilii Yksekokulu rnei) Yrd. Do. Dr. Sibel GLER Anadolu niversitesi Turizm ve Otel letmecilii Yksekokulu, sguler@anadolu.edu.tr r. Gr. Serkan OLGA Anadolu niversitesi Turizm ve Otel letmecilii Yksekokulu, solgac@anadolu.edu.tr zet: Bu almann amac, Lisans dzeyinde Turizm eitimi alan rencilerin Trk Mutfana ynelik tutumlarn lmektir. Bu amala, anket formlar gelitirilmi ve Anadolu niversitesi Turizm ve Otel letmecilii Yksekokulunda eitim gren 256 renciye uygulanmtr. Gerekletirilen ankette, frekans analizleri sonucunda rencilerin Trk Mutfa ile ilgili dnceleri llmeye allmtr. almada, ayrca staj yapan ve yapmayan rencilerin Trk Mutfann tantm ve pazarlanmas ile ilgili dncelerinin ortaya karlmasna ynelik Mann Whitney-U testi ve Ki-Kare Bamszlk testleri uygulanmtr. renciler, Trk mutfann tantm ve pazarlanmasnda; Uluslar aras iletmelerin kendi menlerini uygulamak istemeleri, Maliyet faktr, Her ey dahil sisteminin uygulanmas gibi unsurlarn etkili olduunu belirtmilerdir. Trk mutfann tantm ve pazarlanmas konusunda yaplmas gerekenlere ilikin renciler, Trk mutfa ile festivallerin dzenlenmesi, yerli ve yabanc basnda Trk mutfa ile ilgili olarak reklam ve tantm almalarnn yaplmas gerektiine, farkl lezzetleri barndran alternatif lezzetlerin yaratlmasnn salanmas gerektii konusunda gr bildirmilerdir. Anahtar Szckler: Mutfak Kltr, Trk Mutfa, Turizm Eitimi Opinions of Students Taking Undergraduate Tourism Education about Promotion and Marketing of the Turkish Cuisne (Anadolu University School of Tourism and Hotel Management Example) Abstract: The purpose of this study is to measure the attitude of the students towards Turkish Cuisine, who are taking Tourism Education at undergraduate level. For this purpose, survey forms were developed, and applied to 256 students at Anadolu University School of Tourism and Hotel Management. In the survey conducted, students opinions were measured by frequency analysis. Also Mann-Whitney U and Chi-Square tests were employed to uncover the opinions of the students about promotion and marketing of the Turkish Cuisine and the differences between students who have completed their compulsory training periods and who have not. Students claimed that such factors as international companies desire to apply their own menu, cost factor, application of all-inclusive system are effective on promotion and marketing of the Turkish Cuisine. According to the students, what needs to be done about promotion and marketing are; conducting festivals about the Turkish Cuisine, conducting promotion and advertisement activities covering domestic and foreign press, creating alternative tastes with distinctive flavors. Keywords: Cuisine Culture, Turkish Cuisine, Tourism Education. GR Mutfak iki anlamda kullanlabilen bir kavramdr. Hem mekansal anlamda hem de kltrle iliki kurularak tanmlanmaktadr. Fiziki bir alan olarak dnldnde, yeme-ime servisinin hazrland mekanlar btn olarak tanmlanmaktadr (Moltay, 1995). Kaya (2000) mutfa, yiyeceklerin hazrland, piirildii ve tketildii yer olarak tanmlamaktadr. Gkdemir (2003) ise, yiyecek ve ieceklerin hedeflenen miktarlarda, belirlenmi standartlar ve kalitede yiyecek retimin yapld mekan olarak tanmlamaktadr. ou zaman mutfak lke isimleri ile birlikte anlmaktadr. in Mutfa, Fransz Mutfa, Trk Mutfa gibi kltrle ilikisi kurularak yaplan bu tanmlamalar o lkenin kltrel yapsn ve bir anlamda yaam biimini ifade etmektedir. Mussmann ve Pahal (1999) mutfak kavramn, yiyeceklerin ve ieceklerin hazrlanmasnda kullanlan ara gereler, yemek piirme sanatnn inceliklerini, yemek trelerini gsteren kltr olarak aklamaktadr. 227
Lisans Dzeyinde Eitim Gren rencilerin Trk Mutfann Tantm ve Pazarlanmasna likin Grleri
Yrd. Do. Dr. Sibel GLER r. Gr. Serkan OLGA
lkelerin birbirleriyle olan ilikilerinde ekonomik, sosyal ve siyasi ibirliklerin olumasnda turizm nemli bir endstri olmakla beraber, sosyal ve kltrel deerlerle toplumlarn birbirlerine yaknlamasnda etkilidir (Budak ve iek, 2002). Turistlerin farkl lkeleri ziyaret etmelerinde mutfak kltrnn en nemli etkenlerden biri olduu bir gerektir. Yeterli satn alma gc, bo zamana ve seyahat etme kltrne sahip olan kiiler; i, iklim deiiklikleri, eitim, akraba ziyaretleri, macera, deiik kltrleri tanma arzusu, mutfak kltrlerini tanma gibi nedenlerle turizme katlmaktadrlar (zdipiner, 2000). Yaplan alma incelendiinde, yabanc turistlerin Trk mutfak kltrn tanmak istedikleri grlmektedir (Akman ve Hasipek, 1999). Ancak lkemizde otel iletmelerinin sunmu olduu yiyecek ve iecek eitlerine bakldnda, daha ok gelen turistlerin lkelerine ait yemeklerin sunulduu grlmektedir. Turistlere hizmet eden rencilerin zellikle bu noktada grleri daha da nem kazanmaktadr. Yaplan almada rencilerin Trk mutfann yeterince tantlamad ynnde grleri ortaya kmtr. Gelecekte sektrde yer alacak olan rencilerin bu konu ile ilgili dnceleri, Trk mutfann tantmnda ve pazarlanmasnda eksik olan ynlerin ortaya kartlmasna ve Trk Mutfann lkenin nemli bir ekicilik unsuru olduunun ortaya konmasna katk salayacaktr. almada Trk Mutfa hakknda bilgiler verildikten sonra, bu konu ile ilgili daha nce yaplan almalarn sonularna ilikin bulgulara yer verilecektir. Daha sonra da yaplan alma sonucunda elde edilen bulgulara deinilecektir. TRK MUTFAI Mavi (2003), mutfak kltrn, beslenmenin salanmasna ynelik yemek, yiyecek ve iecek trleri ile bunlarn hazrlanmasnda, piirilmesinde ve saklanmasnda kullanlan mekan ve ekipman, yrelere gre farkllk gsteren yeme ime geleneinin oluturduu inan ve uygulamalardan oluan kltrel yap olarak ifade eder. lke turizminin vazgeilmezi olan Trk mutfa, gastronomi uzmanlarna gre Fransz ve in Mutfa ile birlikte dnyann en byk mutfaklar arasnda yer almaktadr (Denizer, 2007). Trkiyenin corafi konumu, tarihsel srete dier kltrlerle yaanan etkileim, iki byk imparatorluun salam olduu renk eitlilii gibi etkenler Trk mutfann eitliliini salayan unsurlardr. Trk Mutfann ekillenmesinde Orta Asya Trkleri, Seluklu ve Osmanl mparatorluu dneminin etkisi byktr. Orta Asyadan Anadoluya gen Trkler zengin bir gemie sahip olmalar nedeniyle, bugnk Trk Mutfann oluumunda ok etkili olmulardr (Gler, 2007b). Orta Asya gebe insann et ve mayalanm st rnlerini kullanmalar, Mezopotamyann sahip olduu tahllar, Akdenizde yetien sebze ve meyveler, Gney Asyann baharat ile birlikte kullanlarak zengin bir yemek kltrnn olumasnda etkili olmutur (Baysal, 1993b). Gnmz Trk mutfa, Trkiyede yaam olan uygarlklarn etkisiyle gelimi ve zenginlemitir. Trk Mutfa bat mutfaklarndan etkilenmi ancak onlar da etkilemitir. rnein, pasta Fransz mutfandan, makarna talyan mutfandan Trk mutfana girmitir. Bunun yannda, buday unundan yaplan hamurun almasyla yaplan erite eskiden beri krsal kesimde ok fazla tketilmektedir. Bu da, makarnann Anadoludan talyaya getiini dndrmektedir (Baysal 1993a). Genel olarak Trk Mutfann zelliklerini sralamak gerekirse (Gler, 2007a); Trk yemekleri tarm ve hayvansal rnlere dayanmaktadr Yemeklerimiz halkmzn yaad corafi blgelere gre deiiklik gstermektedir Trk yemekleri tarihi geliimi ierisinde sosyal yapya gre de deiiklikler gstermektedir Trk yemekleri zel gnler ve trenlere gre deiiklikler gstermektedir Gelenek ve grenekler ile dini inan yemek eitlerini etkilemitir LTERATR TARAMASI Konu ile ilgili literatr almalarna bakldnda, daha ok lkemizi ziyaret eden turistlerin Trk Mutfana ynelik tutum ve beenileri zerinde durulduu grlmektedir. Lisans dzeyinde turizm eitimi alan rencilerin Trk mutfa hakkndaki dncelerine ynelik almalara rastlanmamtr. Daha ok rencilerin yeme ime 228
iletmelerini tercih etme nedenleri ile ilgili almalara yer verilmitir. Aada daha nce Trk mutfa ile ilgili yaplm almalardan bazlar yer almaktadr. anler (2005), Yerli ve Yabanc turistlerin Trk Mutfana ynelik grleri adl almasnda; yerli turistlerin Trk yemeklerini lezzetli, itah ac, ho kokulu, fazla kalorili bulduunu; yabanc turistlerin ise lezzetli, ilgi ekici, yal ve baharatl bulduklar sonucuna ulamtr. Akman ve Hasipek (1999), Antalyada yaptklar aratrmada, ankete katlanlarn Trk yemeklerine ynelik izlenimlerinin olumlu olduunu tespit etmilerdir. Arslan ve arkadalar (2002), turistlerin en ok orba (%63,8), et yemekleri (%44,8), balklar (%35,2), dolma ve sarma (%33,3) ile tatllar (%50,5) tercih ettikleri ynnde bulgulara ulamtr. zdemir ve Knay (2004), Alman ve Rus turistlerin Trk mutfana ilikin grleri adl almasnda, turistlerin genellikle Trk mutfana ynelik olumlu grleri olduu ancak Trk yemeklerinin fazla yal olmas, salal ve baharatl olmas, tatllarn ise ar olmasnn olumsuzluklar arasnda yer aldn belirlemilerdir. Yine zdemirin (2003) yapt dier bir almada, konaklama iletmelerinde sunulan Trk, Fransz ve talyan mutfaklarnn karlatrlmasna yer verilmi; Trk ve Fransz mutfaklarnn talyan mutfana gre daha maliyetli olduu ve tercih sralamasnda talyan mutfann dier mutfaklara gre daha az tercih edildii sonucuna ulalmtr. zellikle Trk mutfann konaklama iletmelerinde uygulanmasnda zaman ve maliyet faktrnn nemli bir etken olduu grlmtr. ARATIRMANIN AMACI VE NEM almann amac lisans dzeyinde turizm eitimi alan rencilerin Trk mutfana ynelik tutumlarn lmektir. Gelecekte, turizm sektrnde grev alacak rencilerin bu konudaki dnceleri, Trk mutfann tantmnda ve pazarlanmasnda nemli bir faktr olarak karmza kmaktadr. Yaplan yanl uygulamalarn zmnde rencilerin grlerinin nemli bir katks olaca dnlmektedir. Daha nce yaplan almalarda, lisans dzeyinde turizm eitimi alan rencilerin Trk mutfa hakkndaki dncelerine ynelik bir almann bulunmamas bakmndan sz konusu almann literatre nemli bir katks olaca ngrlmektedir. ARATIRMA YNTEM almada ilgili verilerin elde edilmesi iin anket uygulamas gerekletirilmitir. Aratrma, Anadolu niversitesi Turizm ve Otel letmecilii Yksekokulunda rgn olarak eitim grmekte olan 2008-2009 retim ylnda 687 renciden 256s zerinde anket uygulamas gerekletirilerek yaplmtr. alma, Trk mutfa hakknda rencilerin grlerini, konaklama iletmelerinde Trk mutfann tantm ve pazarlanmas ile ilgili olarak grlerini deerlendirmeye ynelik yaplmtr. Bu amala, zellikle staj yapan ve yapmayan rencilerin bu konudaki grleri ayr ayr ele alnarak incelenmitir. Gelecekte, turizm sektrnde grev alacak rencilerin bu konudaki dnceleri Trk Mutfann tantmnda ve pazarlanmasnda nemli bir faktr olarak karmza kmaktadr. Yaplan yanl uygulamalarn zmnde rencilerin nemli bir katks olaca dnlmektedir. ARATIRMANIN EVREN VE RNEKLEM Aratrmann evrenini Trkiyedeki 4 yllk turizm lisans eitimi alan renciler oluturmaktadr. Bu almann bundan sonraki almalara k tutaca ngrlerek, Eskiehir ilinde lisans dzeyinde Turizm eitimi gren rencilerin bu konudaki grlerinin renilmesi ve zm nerilerinin belirlenmesi hedeflenmitir. Bu amala hedef kitleyi ilde mevcut olan iki niversiteden, Anadolu niversitesi Turizm ve Otel letmecilii Yksekokulu rencileri oluturmaktadr. Evrenin geni olmas nedeniyle aratrmaya uygun olacak ekilde snrlandrlmas ve aratrmann rneklem zerinden gerekletirilmesi dnlmtr. rneklem seiminde basit tesadf rnekleme yntemi uygulanmtr. 229
Anketin 250 kiiye uygulanmasna karar verilmitir. Basit tesadfi rnekleme tekniiyle rneklem oluturulurken aratrma evrenindeki her rnekleme birimine eit seilme olasl salanr (mleki, 2001). SYMnin 2008-2009, 2007-2008, 2006-2007, 2005-2006 yllar arasnda Anadolu niversitesi Turizm ve Otel letmecilii Yksekokuluna yerletirdii renci says Ekim 2008 itibariyle 6871 rencidir. Anket 256 renciye uygulanmtr. Tablo 1de snf itibariyle kz ve erkek rencilerin saylar verilmitir. Tablo 1. Anket Uygulanan renci Dalm rneklem 1. Snf 2. Snf 3. Snf 4. Snf GENEL TOPLAM Kz 33 31 21 43 128 Erkek 35 37 28 28 128 Toplam 68 68 49 71 256
Aratrmada veri elde etmek iin kullanlan anket formu 4 blmden olumaktadr. lk blmde demografik deikenleri lmeye ynelik sorular sorulmutur. kinci blmde ise, rencilerin Trk Mutfa hakkndaki dnceleri sorgulanmtr. Her bir deiken iin 5li Likert lei (kesinlikle katlyorum, katlyorum, fikrim yok, katlmyorum ve kesinlikle katlmyorum) kullanlmtr. rencilere, konaklama iletmelerinde Trk mutfann yeterince tantlp tantlmad konusunda dncelerini renmeye ynelik oktan semeli (5 en nemli, 1 az nemli) soru sorulmutur. Son blmde ise, Trk mutfann tantm ve pazarlanmas konusunda yaplmas gerekenlere ilikin 5li Likert leinden olumu soru sorulmutur. Aratrmada kullanlan deikenlerin gvenirliinin test edilmesinde kullanlan Cronbach Alpha deeri %78 olarak bulunmutur. Gvenirlik lt olarak kabul edilen Cronbachs Alpha deeri %60 ile %80 arasnda olduundan olduka gvenilirdir (zdamar, 1999). Aratrmada ele alnan rencilerin, Trk mutfa ile Trk mutfann tantm ve pazarlanmas konusundaki grleri deerlendirilmitir. Bu amala yaplan frekans analizi ile Trk mutfann yeterince tantlmadn dnen rencilerin konaklama iletmelerinde Trk mutfann tantlmas konusundaki dnceleri ortaya konulmutur. Konaklama iletmelerinde Trk mutfann tantm ile Trk mutfann tantm ve pazarlanmas arasndaki ilikinin istatistiksel olarak anlaml olup olmad Ki-kare bamszlk testi ile ortaya konmaya allmtr. Staj yapan ve yapmayan rencilerin Trk Mutfann tantm ve pazarlanmas konusuna olan grleri arasndaki farklln ortaya konulmasnda ise Mann Whitney-U testi uygulanmtr. alma ncesinde, Mutfak Ynetimi dersini alan 17 renciye pilot uygulama yaplmtr. lein gvenilir olduu test edildikten sonra, 2009 Ocak aynda, anketler elden datlmak kouluyla uygulanmtr. Yinelemeli uygulamann nne geebilmek iin, farkl dersler belirlenmi, bylece anketin ayn kiiler tarafndan doldurulmas nlenmitir. Elde edilen anketler incelendiinde, 4 tane anketin deerlendirme d braklmasna karar verilmitir.
renci saylarna, Anadolu niversitesi Turizm ve Otel letmecilii Yksekokulu renci lerinden ulalmtr
230
Lisans Dzeyinde Eitim Gren rencilerin Trk Mutfann Tantm ve Pazarlanmasna likin Grleri ARATIRMA BULGULARI Aratrmada anket uygulamas sonucu elde edilen bulgulara aada yer verilmitir. Tablo 2. Demografik Bulgular Deikenler Ya 18 19 20 21 22 23 24 25 27 Toplam Cinsiyet Bay Bayan Toplam Snf 1.snf 2.snf 3.snf 4.snf Toplam n 6 19 32 62 62 36 30 8 1 256 137 119 256 68 68 49 71 256 % 2,3 7,4 12,5 24,2 24,2 14,1 11,7 3,2 0,4 100 53,5 46,5 100 26,6 26,6 18,4 28,5 100,0
Demografik deikenlerin yer ald genel deerlendirme Tablo 2de verilmitir. rencilerin %48,4nn 21-22 yalar arasnda olduu grlmektedir. Ankete katlan erkek rencilerin, bayan rencilerden say olarak daha fazla olduu, katlm asndan deerlendirildiinde ise %28,5 ile 4. snf rencilerinin dier snflara gre daha fazla olduu grlmektedir. 4. snf rencilerinin stajlarn yaptklar dnldnden anket bu rencilere daha fazla datlmtr. Tablo 3 rencilerin Staj Durumlar Deikenler Staj Durumu Evet Hayr Toplam Staj Yapt Sektr Konaklama Acente Yeme me letmesi Toplam n 156 100 256 123 22 11 156 % 60,9 39,1 100 78,8 14,1 7,1 100
Tablo 3te rencilerin staj durumlar ve hangi sektrde staj yaptklar grlmektedir. rencilerin 156s stajlarn yapmlardr. Bu rencilerin, 123 Konaklama sektrnde, 22si Acentede, 11 ise Yeme me iletmelerinde stajlarn yapmlardr. 231
Staj yapan rencilerin konaklama iletmelerinde Trk mutfann yeterince tantlp tantlmad konusundaki grlerine Tablo 4te yer verilmitir. Buna gre; Uluslar aras zincir iletmelerin kendi menlerini uygulamalarn, rencilerin %34,5 i birinci ncelikte nemli bulmaktadr. Yneticilerin Trk mutfana gereken nemi vermemeleri konusunda ise rencilerin %30,2si birinci ncelikte nemli bulurken %31,5de ikinci ncelikte nemli grmektedir. Baka bir deile rencilerin %61,7si yneticilerin Trk mutfana gereken nemi vermedikleri noktasnda hemfikirdirler. renciler Trk yemeklerinin hazrlanmas ve piirilmesinin zaman almasnn ve insanlarn ev dnda deiik lezzet tatmak istemelerinin, Trk mutfann tantlmasnda nemli bir etkisinin olmadn dnmektedir. renciler, Trk Mutfanda eit olarak genelde dner, kebap ve pidenin bulunmasnn ise %40 ile olduka nemli olduunu dnmektedir. Bunlardan %19u birinci ncelikte, %21i de ikinci ncelikte nemli grmektedir. Trk Mutfann tantmnda, alarn eitiminin nemli olup olmadna bakldnda ise sz konusu rencilerin %37,9u bu durumun olduka nemli olduu grndedirler. Tantm iin gerekli btenin ayrlmam olmasn, rencilerin %41,8 i 4. ve 5. ncelikte az nemli olarak deerlendirmitir. Maliyet faktrnn, Trk Mutfann tantmndaki nemi sorgulandnda ise rencilerin yalnz %24,4 ikinci ncelikli olarak nemli grmtr. te yandan renciler birinci ncelikli olarak her ey dahil sistemin uygulanmasnn, %44,6 ile nemli grmektedir. rencilerin %48,9u Trk mutfann yal ve salal olmasnn, Trk mutfann tantmnda en az nemli olduunu dnmektedir. Yine tat ve lezzet konusunda belli standartlarn oluturulmam olmasnn da rencilerin %37,1i tarafndan Trk mutfann tantmnda etkisinin en az olduu dnlmektedir.
232
Tablo5 Staj Yapan rencilerin Konaklama letmelerinde Trk Mutfann Yeterince Tantlp Tantlmad Konusundaki Grleri ile Trk Mutfann Tantm ve Pazarlanmas Konusunda Yaplmas Gerekenler Arasndaki liki Ki-kare test Serbestlik n Deer Anlamllk sonular Derecesi Tantm-Pazar1 Tantm-Pazar3 Tantm-Pazar6 Tantm-Pazar8 Tantm-Pazar11 154 156 156 156 151 8,322 28,740 10,147 19,491 24,111 2 8 4 6 8 0,016 0,000 0,038 0,003 0,002
Tantm: Konaklama iletmelerinde Trk mutfann yeterince tantlp tantlmad. Pazar1: Trk mutfa daha iyi tantlmal Pazar2: Trk mutfa ile ilgili festivaller dzenlenmeli Pazar3: Trk mutfa ile ilgili tantc brorler bulunmal Pazar4: letmeler uzaman alar istihdam etmeleri konusunda tevik edilmeli Pazar5: Alarn uluslar aras yarmalara katlmalar tevik edilmeli Pazar6: Yerli ve yabanc basnda Trk mutfa ile ilgili reklam ve tantm almalarnda bulunmal Pazar7: Uluslar aras yarmalar organize edilmeli Pazar8: Yurt dnda Trk mutfa haftas etkinlikleri dzenlenmeli Pazar9: Ayakst yenilebilen Trk mutfandan rnekler oaltlmal Pazar10: Trk mutfan aratran birimler almal Pazar11: Farkl lezzetleri barndran alternatif lezzetlerin yaratlmas salanmal Pazar12: Nitelikli alar yetimesi salanmal Staj yapan rencilerin konaklama iletmelerinde Trk mutfann yeterince tantlp tantlmad konusundaki grleri ile Trk mutfann tantm ve pazarlanmas konusunda yaplmas gerekenler arasndaki iliki test edildiinde elde edilen sonular Tablo 5te verilmitir. almada ok sayda deikenin olmas sebebiyle, ilgili deikenlerden sadece, aralarnda istatistiksel olarak anlaml iliki tespit edilen deikenlere yer verilmitir. Ayrca staj yapan rencilerin, konaklama iletmelerinde Trk mutfann yeterince tantlp tantlmad konusundaki grleri ile Trk mutfa hakkndaki grleri arasndaki ilikiye de baklm ancak anlaml bir iliki tespit edilmedii iin tabloda yer almamtr. Staj yapan renciler iin konaklama iletmelerinde Trk mutfann yeterince tantlp tantlmad ile Trk mutfann daha iyi tantlmas arasnda anlaml bir iliki tespit edilmitir. (p<0,005) Baka bir ifadeyle staj yapan renciler, konaklama iletmelerinde, Trk mutfann tantm ve pazarlanmas konusunda yaplan almalarn yeterli olmadn daha iyi ve etkin bir tantmn yaplmas gerektiini dnmektedirler. Staj yapan renciler iin konaklama iletmelerinde Trk mutfann yeterince tantlp tantlmad ile Trk mutfa ile ilgili tantc brorlerin olmas arasnda anlaml bir iliki tespit edilmitir. (p<0,005) Burada da staj yapan renciler, Trk mutfana ynelik hazrlanacak brorlerin tantm da etkili olacan dnmektedirler. Staj yapan renciler iin konaklama iletmelerinde Trk mutfann yeterince tantlp tantlmad ile yerli ve yabanc basnda Trk mutfa ile ilgili reklam ve tantm almalarnn yaplmas arasnda anlaml bir iliki vardr (p<0,005). Staj yapan renciler, reklam ve tantm almalarnn etkili olabilmesi iin zellikle yerli ve yabanc basnda bu konu ile ilgili almalara daha arlk verilmesinin etkili olacan dnmektedirler. Staj yapan renciler iin konaklama iletmelerinde Trk mutfann yeterince tantlp tantlmad ile yurt dnda Trk mutfa haftas etkinliklerinin dzenlenmesi arasnda anlaml bir iliki vardr. (p<0,005) Yurt dnda Trk mutfann daha iyi tantlabilmesi iin Trk mutfa haftas etkinliklerinin dzenlenmesi gerektiini, bu sayede 233
lkemizi ziyaret eden turistlerin Trk mutfa hakknda daha fazla fikir sahibi olarak lkemize geleceini dnmektedirler. Staj yapan renciler iin konaklama iletmelerinde Trk mutfann yeterince tantlp tantlmad ile farkl lezzetleri barndran alternatif lezzetlerin yaratlmas arasnda anlaml bir iliki vardr. (p<0,005) renciler, son dnemlerde Fuison mutfann n plana kmas, farkl lezzetlerin bir arada bulunmas sayesinde Trk mutfann tantmnda etkili olaca grn savunmaktadrlar. Tablo 6 Staj Yapmayan rencilerin Konaklama letmelerinde Trk Mutfann Yeterince Tantlp Tantlmad Konusundaki Grleri ile Trk Mutfa Hakkndaki Grleri Arasndaki ve Trk Mutfann Tantm ve Pazarlanmas Konusunda Yaplmas Gerekenler Arasndaki liki Ki-kare test Serbestlik n Deer Anlamllk sonular Derecesi Tantm-Tmhak2 Tantm-Tmhak7 Tantm-Pazar1 100 100 100 14,330 15,651 16,039 6 8 6 0,006 0,048 0,014
Tmhak1: Dnyann en byk mutfaklarndan biridir Tmhak2: Ar ve yal bir mutfaktr Tmhak3: Zengin bir mutfaktr Tmhak4: Salkl bir mutfaktr Tmhak5: Olduka hijyeniktir Tmhak6: Doyurucudur Tmhak7: Lezzetlidir Tmhak9: Tatllar ok yal ve erbetlidir Tmhak10: Hamur ileri yal ve tuzludur Tmhak11: Salksz bir mutfaktr Tmhak12: Bol soanl ve sarmsakldr Tmhak13: Kalorisi yksektir Staj yapmayan rencilerin konaklama iletmelerinde Trk mutfann yeterince tantlp tantlmad konusundaki grleri ile Trk mutfa hakkndaki grleri arasndaki iliki ve Trk mutfann tantm ve pazarlanmas konusunda yaplmas gerekenler arasndaki iliki test edildiinde elde edilen sonular Tablo 6da verilmitir. Staj yapmayan renciler iin konaklama iletmelerinde Trk mutfann yeterince tantlp tantlmad ile Trk mutfann ar ve yal bir mutfak olmas arasnda anlaml bir iliki vardr. (p<0,005). Trk Mutfann yal ve ar bir mutfak olmas gr staj yapmayan renciler iin nemlidir. Staj yapmayan renciler iin konaklama iletmelerinde Trk mutfann yeterince tantlp tantlmad ile Trk mutfann lezzetli olmas arasnda anlaml bir iliki vardr. (p<0,005). Staj yapmayan renciler, Trk mutfann lezzetli olmasn tantm da etkili olabilecek nemli unsurlar arasnda grmektedir. Staj yapmayan rencilerin konaklama iletmelerinde Trk mutfann yeterince tantlp tantlmad konusundaki grleri ile Trk mutfann tantm ve pazarlanmas konusunda yaplmas gerekenler arasndaki iliki test edildiinde sadece bir deikende anlaml iliki tespit edilmitir. Buna gre; Staj yapmayan renciler iin konaklama iletmelerinde Trk mutfann yeterince tantlp tantlmad ile Trk mutfann daha iyi tantlmas arasnda anlaml bir iliki vardr. (p<0,05) Staj yapan ve staj yapmayan iki renci grubunun Trk mutfa hakkndaki grlerinin karlatrlmasna bakldnda, sadece Trk mutfann hijyenik olup olmamas noktasnda birbirlerinden ayrldklar grlmtr. Baka bir ifadeyle 256 renciden staj yapan ve yapmayan rencilerin Trk mutfann hijyenik olduunu 234
dnd gr arasnda anlaml bir farkllk vardr. (p<0,05) Staj yapan renciler yapmayan rencilere gre Trk mutfann hijyenik olduunu dnmektedirler. lgili sonular Tablo 7de yer almaktadr. Tablo 7 Staj Yapan ve Yapmayan rencilerin Trk Mutfann Hijyenik Olup Olmad ile ilgili Grlerin Karlatrlmas Mann-Whitney Wilcoxon W Z Anlamllk U Tmhak1 Tmhak2 Tmhak3 Tmhak4 Tmhak5 Tmhak6 Tmhak7 Tmhak8 Tmhak9 Tmhak10 Tmhak11 Tmhak12 Tmhak13 6945,000 7721,000 7018,500 6989,000 6549,500 7243,500 7019,000 7782,500 7248,000 7471,500 6900,000 7179,000 7617,500 11995,000 12771,000 12068,500 12039,000 11599,500 12293,500 12069,000 20028,500 19494,000 19717,500 19146,000 12229,000 12667,500 -1,644 -,151 -1,585 -1,458 -2,250 -1,166 -1,613 -,032 -1,019 -,604 -1,617 -1,132 -,346 ,100 ,880 ,113 ,145 ,024 ,244 ,107 ,974 ,308 ,546 ,106 ,258 ,729
a. Grup Deikeni: staj te yandan staj yapan ve yapmayan rencilerin Trk mutfann tantm ve pazarlanmasna ilikin grlerinin karlatrlmasna bakldnda elde edilen sonular yledir (Tablo 8);
235
Tablo8 Staj Yapan ve Yapmayan rencilerin Trk Mutfann Tantm ve Pazarlanmasna likin Grlerinin Karlatrlmas Mann-Whitney Wilcoxon W Z Anlamllk U Pazar1 Pazar2 Pazar3 Pazar4 Pazar5 Pazar6 Pazar7 Pazar8 Pazar9 Pazar10 Pazar11 Pazar12 6587,000 7316,000 7403,500 6602,000 7443,500 6963,000 7263,000 6755,000 7790,500 6747,000 7749,000 7596,000 11637,000 12366,000 12453,500 11652,000 12493,500 12013,000 12313,000 11805,000 20036,500 11797,000 12799,000 12646,000 -2,861 -,959 -,773 -2,360 -,725 -1,675 -1,042 -1,990 -,017 -1,986 -,095 -,476 ,004 ,337 ,439 ,018 ,469 ,094 ,297 ,047 ,986 ,047 ,925 ,634
a. Grup Deikeni: staj Staj yapan ve yapmayan rencilerin Trk mutfann tantm ve pazarlanmasnda, Trk mutfann daha iyi tantlmas, iletmelerin uzman alar istihdam etmeleri konusundaki tevikleri, yurt dnda Trk mutfa haftas etkinliklerinin dzenlenmesi ve Trk mutfa aratrma birimlerinin almas konularndaki grleri arasnda anlaml farkllklar tespit edilmitir. (p<0,05) Sonulara gre staj yapan renciler yapmayan rencilere gre Trk mutfann daha iyi tantlmas gerektiini dnmektedir. Yine staj yapan renciler stajn henz yapmam rencilere gre iletmelerin uzman alar istihdam etmeleri konusunda tevik edilmeleri gerektiini, tantmn yurtdnda yaplabilmesi iin yurt d etkinliklerin olmas gerektiini ve Trk mutfan aratrma birimlerinin almasnn gerekliliini, Trk mutfann tantm ve pazarlanmasnda nemli olacan dnmektedirler. Staj yapan ve yapmayan rencilerin Trk mutfann tantmnda farkl grlere sahip olmas elde edilen tecrbeyle deerlendirilebilir. Staj yapan renciler Trk Mutfann tantmnda uzman alarn konaklama iletmeleri iin ne kadar nemli olduunu daha iyi gzlemleyebilmilerdir. Yurt dnda dzenlenecek olan Trk Mutfa haftasnn tantmda dier etkili bir unsur olduunu dnmesi staj srasnda edindii tecrbenin bir sonucu olarak grlmelidir. Staj yapmayan rencilerin bu konudaki yaklamlarnn farkl olmas kanlmazdr. SONU ve NERLER Lisans dzeyinde Turizm eitimi alan rencilerin Trk mutfa ve Trk mutfann tantm ve pazarlanmasna ilikin grlerinin ortaya konmasna ynelik yaplan bu almada, renciler Trk mutfan dnyann en byk mutfaklar arasnda grmektedir. Trk mutfann ar ve yal bir mutfak olduunu ancak lezzetli olduunu, tantm ve pazarlama konusunda bu unsurlarn etkili olmad ortaya konmaktadr. Yine tat ve lezzet konusunda belli standartlarn oluturulmam olmasnn da Trk mutfann tantmnda en az etkili olduu dnlmektedir. Ayrca maliyet faktrnn tantm ve pazarlamada etkili olmadn dnmektedirler. Daha nce zdemirin (2003) yneticilere ynelik yapt bir almada, Trk mutfann maliyetli bir mutfak olduu, hazrlanmas asndan zaman ve el emei gerektirdii sonucuna ulalmtr. Yneticiler, maliyetli bir mutfak olduunu dnrken, renciler zellikle tantm ve pazarlamada maliyet faktrnn nemli olmadn dnmektedir.
236
Bu almada, Anadolu niversitesi Turizm ve Otel letmecilii Yksekokulunun rencileri rneklem olarak alnmtr. Daha sonra yaplacak almalarda rneklemin daha geni tutularak turizm eitimi veren dier okullardaki rencilerin grlerine de bavurmak Trk mutfann tantm ve pazarlanmasna ilikin yaplacak almalara zemin hazrlayacaktr. Bu tr almalar sayesinde ekillenecek olan tantm ve pazarlama almalar bu alanda faaliyet gsteren ynetici ve sektr temsilcilerine yol gsterecektir. Trk mutfann tantm ve pazarlanmasnda, staj yapan renciler, Uluslar aras zincir iletmelerin kendi menlerini uygulamak istemeleri, zellikle yneticilerin Trk mutfana gereken nemi vermemeleri, istihdam edilen alarn eitimi konusunun nemsenmemesi ve Trk turizminde de ok tartlan her ey dahil sisteminin etkili olduu konusunda gr bildirmilerdir. Staj yapan renciler, Trk mutfann daha iyi tantlmas gerektiini dnmektedirler. Staj yapan ve yapmayan rencilerin Trk mutfann hijyenik olup olmamas konusunda farkl grleri bulunmaktadr. Staj yapan renciler Trk mutfan hijyenik bulurken, staj yapmayan renciler hijyenik bulmamaktadrlar. Aratrmadan elde edilen bulgular sonucunda Trk mutfann tantm ve pazarlanmas iin u neriler gelitirilebilir; Konaklama iletmelerinde sunulan yiyecek eitlerinin daha ok Trk mutfana ynelik hazrlanmas, Yemeklerin aslna uygun olarak reetelendirilmesi, Yemeklerin hazrlk ve sunumu srasnda hijyen konusuna gereken nemin verilmesi, Trk mutfann sunumunda belli standartlarn oluturulmas, Sadece lezzetin deil ayn zamanda sslemenin nemli olduu grnn benimsenmesi, Trk mutfak kltrne uygun sunumlarn yaplmas, zellikle yurt dnda bykelilikler araclyla Trk mutfann tantm asndan Festivallerin dzenlenmesi, brorlerin hazrlanmas, Trk mutfan aratran, kaybolan lezzetleri, reeteleri ile birlikte ortaya karan birimlerin kurulmas, Yabanc turistlere ynelik hazrlanacak, Trk mutfan tantan, Trk mutfak kltrn anlatan kitaplarn baslmas, Turizm eitimi veren okullarda uygulamal olarak Trk mutfa eitiminin verilmesi, Uluslar aras yarmalarda daha ok alarn katlmasnn tevik edilmesi, Kltr ve Turizm Bakanl ile birlikte zel sektr temsilcilerinin de bu konuya gereken nemi vermeleri, Trk mutfann tantm ve pazarlanmas konusunda ibirlii iinde olmalar gerekmektedir.
KAYNAKA AKMAN, M. ve HASPEK,S. (1999), Yabanc Turistlere Sunulan Yiyecek-ecek Hizmetleri ve Yabanc Turistlerin Trk Mutfa Hakkndaki Dnceleri, Hafta Sonu Semineri VI: 2000li Yllara Girerken Kapadokyann Turizm Deerlerine Yeniden Bir Bak, Nevehir: Erciyes niversitesi Nevehir Turizm letmecilii ve Otelcilik Yksekokulu, s. 216-229. ARSLAN, E. ve ark. (2002), lkemize Gelmi Olan Turistlerin Trk Mutfa Hakkndaki Dnceleri ve nerileri zerine Bir Aratrma, Turizmde Salk ve Beslenme: Sorunlar ve zm nerileri Sempozyumu Bildiriler Kitab, Alanya, s. 155-162. BAYSAL, A. (1993a), Beslenme Kltrmz. Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar: 1230. BAYSAL, A. (1993b), Trk Yemek Kltrnde Deimeler, Beslenme ve Salk Ynnden Deimeler, Trk Mutfak Kltr zerine Aratrmalar, Ankara: Trk Halk Kltrn Aratrma ve Tantma Vakf Yaynlar Yayn No: 3, s. 12-20.
237
BUDAK, N. ve EK, B. (2002), Yabanc Turistlerin lkemizde Yemek Kltrlerine lgileri ve Yemekler ile Servis Ortamlarna Baklar, Turizmde Salk ve Beslenme: Sorunlar ve zmler Sempozyumu Bildiriler Kitab, Alanya, s. 140-154. MLEK, N. (2001), Bilimsel Aratrma Yntemi ve statistiksel Anlamllk Snamalar, Eskiehir: Bilim Teknik Yaynevi. DENZER, D. (2007), Trklerde Yeme-me Kltr, Mutfak&Gda Gvenlii Semineri Kitab, Eskiehir, s.37-53. GKDEMR, A. (2003), Mutfak Hizmetleri Ynetimi. Ankara: Detay Yaynclk. GLER, S. (2007a), Trk Mutfann Deiim Nedenleri zerine Genel Bir Deerlendirme, I. Ulusal Gastronomi Sempozyumu ve Sanatsal Etkinlikler, 4-5 Mays, Antalya, s.18-28. GLER, S. (2007b), Trk Mutfandaki Deiimler ve Gelecee Dnk Beklentiler, Mutfak&Gda Gvenlii Semineri Kitab, Eskiehir, s. 1-17. KAYA, A. (2000), Misafirperverlik Endstrisinde Temel Mutfak Bilgisi. Antalya: Gne Ofset. MAV, F. (2003), Endstriyel Yiyecek retimi. Ankara: Detay Yaynclk. MOLTAY, . Hakk (1995), Otellerde Mutfak Sorununun zm, Turizm ve Teknik Dergisi, 1: s.43-45. MUSSMANN, K.D ve PAHALI, C. (1996), Konaklama Tesislerinde Mutfak Hizmetleri. Anadolu niversitesi Akretim Fakltesi Yayn No:397, Eskiehir. ZDAMAR, K. (1999), Paket Programlar ile statistiksel Veri Analizi. Eskiehir: Kaan Kitapevi. ZDEMR, B. (2003), Antalya Yresindeki Konaklama letmelerinde Trk, Fransz ve talyan Mutfaklarnn Karlatrlmasna Ynelik Bir Aratrma, DA Turizm Aratrmalar Dergisi, Cilt: 4, Say: 1-2, s.38-58. ZDEMR, B. ve KINAY, F. (2004). Yabanc Ziyaretilerin Trk Mutfana likin Grleri: Antalyay Ziyaret Eden Alman ve Rus Turistler zerine Bir Aratrma, Gazi niversitesi Ticaret ve Turizm Eitim Fakltesi Dergisi, Say:2, s.5-28. ZDPNER, N. (2000), Trkiyeye Gelen Turist Profilindeki Deimeler, I. Ulusal Trkiye Turizmi Sempozyumu Teblii Kitap, zmir, s. 188-205. ANLIER, N. (2005), Yerli Ve Yabanc Turistlerin Trk Mutfa Hakkndaki Grleri, Gazi niversitesi Gazi Eitim Fakltesi Dergisi, Cilt:25, Say:1, s. 213-227.
238
Sanayi letmelerinde Toplam Kalite Ynetimi Ve ISO 9000 Uygulamalarnn Performans zerine Etkisi Songl KUTLU1, Cengiz DURAN2 ZET: Bu aratrmada, Toplam Kalite Ynetimi ve ISO 9000 kalite ynetimi standardn uygulayan iletmelerin gerek i gerekse d mterileri asndan incelenmesiyle bunlarn iletme performansn nasl etkilediini lmek hedeflenmitir. Aratrmada Betimsel statistik Ortalamalar karlatrlma metodu kullanmtr. Bu aratrmada Eskiehir ilindeki iletmelerin tedariki tercihlerinde ISO 9000 belgesi sahipliine yeterince dikkat etmedikleri ve tedarikileriyle yeterince iyi iliki kuramadklar bulgusuna ulalmtr. Bununla birlikte i mteri ve d mterilere yeterince zen gsterdikleri sonucuna eriilmitir. Son olarak iletmelerin toplam kalite ynetiminden beklenilen performans yakalayabilmesi iin toplam kalite ynetimi aktivitelerine igren katlmn artrmalar ve onlara daha doyurucu ileri sunmalar nerilmektedir. Anahtar Kelimeler: Toplam Kalite Ynetimi, ISO 9000 Kalite Standard, Performans, Kalite. ABSTRACT: The sample of this study is composed of businesses which are located in Eskisehir and also use TQM and ISO 9000 quality management standards. The researchers investigated chosen firms in terms of internal and external customer relations and tried to establish a link between business performance and customer management. The statistical method used in this study is what is called Descriptive Statistical Means Comparison method. The study found that firms in Eskisehir are reluctant to find suppliers with ISO 9000 certificate and fail to establish appropriate relations with them. However, they seem to be deliberate in terms of caring for internal and external customers. Finally we suggest that in order to obtain required performance from TQM practices, the participation of employees and job satisfaction must be improved. Key Words: Total Quality Management, ISO 9000 Quality Standard, Performance, Quality. GR Var olduundan itibaren hzla deien dnyamzda globalleme ile birlikte deiim daha da hzlanmtr. Hzlanan deiim tm varlklarn olduu gibi iletmelerin de hayatta kalma abalarn zorlatrmakta; yenilenen teknolojiye, artlara, sistemlere uyum salamak zorunda brakmaktadr. Gnmzde iletiim teknolojisindeki badndrc gelimeler mesafeleri yok etmekte, dnyann muhtelif noktalarnda retilen mal ve hizmetler tm dnya tketicilerinin kullanmna sunulmaktadr. te mal ve hizmetlerin bu snr tanmayan sirklasyonu iddetli uluslararas rekabeti gndeme getirmekte, kurulular varlklarn srdrebilmek iin yeni araylara ynelmektedirler. letmelerin rekabet avantaj yaratabilmeleri ve bu avantaj koruyabilmeleri, eitli stratejiler belirlemeleriyle gerekleebilir. Bu amala iletmeler bir takm aralardan yararlanrlar. Kullandklar ynetim modeli de bu aralardan birisi olabilir. Bilimsel ynetim modelinin ortaya atld gnden bugne, birok ynetim teorisi ileri srlmtr. letmelerin bir ksm bu teorileri baaryla uygulam, bir ksm baarszlkla karlam, kimileri de uygulamaya bile gerek grmemilerdir. Toplam Kalite Ynetimi (TKY) de bu teorilerden bir tanesidir ve son yllarda nemli bir ynetim modeli olarak kabul grmtr. letmeler mevcut teknoloji ve pazar korumak, uluslar aras alanda mcadele ederek yeni pazarlara girebilmek, gelecek kuaklara daha aydnlk bir yaam dzeyi verebilmek iin nce insan, sonra kaliteyi n plana almak ve bunun iin de planl ve sistemli bir biimde faaliyetlerini srdrmeleri gerekmektedir. Bu almalarn temel felsefesi de kalite ynetimidir. Kalite Ynetimi, Toplam Kalite Ynetimi ve ISO 9000 Kalite Gvence Sistem standartlarnn kurulup, gelitirilmesi ve devamnn salanmasndan ibarettir.
Dumlupnar niversitesi letme Anabilim Dal Yksek Lisans Mezunu Yrd. Do. Dr. Dumlupnar niversitesi BF letme Blm Bu makale, Cengiz Durann danmanlnda Songl Kutlu tarafndan hazrlanan Sanayi letmelerinde Toplam Kalite Ynetimi ve ISO 9000 Uygulamalarnn Performans zerine Etkisi balkl yksek lisans tezinden tretilmi ve gncellenmitir.
2
239
Sanayi letmelerinde Toplam Kalite Ynetimi ve ISO 9000 Uygulamalarnn Performans zerine Etkisi Toplam Kalite Ynetimi Kavram
Songl KUTLU Cengiz DURAN
Ynetim ve organizasyon dnce ve uygulamalarndaki son gelimeler daha ok organizasyon arlkl olmaktadr. Ynetim olgusunun gerekletirilebilmesi yani sonu almak ve mal veya hizmet retebilmek ancak eitli kaynaklarn organize edilmesi ve faaliyetlerin bir organizasyon ve dzenleme iinde yrtlmesiyle salanabilmektedir. Organizasyonlarn nasl yaplandrlaca ve tasarm, organizasyon ilkeleri, organizasyon yaps ierisinde oluan sreler, organizasyonlarn nasl deiebilecei konular srekli incelenmekte ve aratrlmaktadr. Yeni bir ynetim dncesine ve organizasyonlarn yaplandrlmasn etkileyen gelimeler; iletiim ve bilgi ileme teknolojisindeki gelimeler ile iletiimde uzaklk kavramnn ortan kalkmas, herkesin her bilgiye istedii zaman ulaabilmesidir. Bu durum organizasyonlarda hiyerarik farkllk, ynetim alan, kariyer planlamas gibi kavramlar etkilemitir. Bu gelimelerin iletmeler zerinde ortaya kard ana deiimler; byklk ekonomisinden esneklik salayan kk yaplara, brokratik kiilikten giriimcilie, byk ve eitli retim merkezlerinden kk iletmelere, dikey yaplanmadan yatay organizasyon ve taeronla almaya, pazar payn artrmaktan yeni pazarlar yaratmaya, toplu pazarlamadan kiisel pazarlamaya, nicelikten nitelie doru olarak sralanabilir. Kiiler ve iletmeler asndan bu gelimelerin en nemli sonucu ve zorunluluu deiim olmutur. Bu nedenle kiiler ve iletmeler kendilerini srekli olarak yenilemek zorundadrlar (Koel, 1998: 249-269-270). nsan haklar, kiilik kavram, insann her eyden nemli bir varlk olarak ortaya kmas, insanlarn beklentilerindeki deiimler ve insanlarn yaratclndan daha fazla yararlanma konusundaki gelimeler ve dnceler, yeni ynetim dncesini ve organizasyonlarn yaplandrlmasn etkileyen dier gelimelerdir. Bu gelimeler, ynetim srelerini ve organizasyonlarn yaplandrlmasn kkl bir biimde etkilemitir. Takm organizasyonu, sfr hiyerari, personeli yetki ve sorumlulukla donatarak glendirme ve yetkilendirme bu gelimelerin sonucu olarak ortaya kmtr (Griffin, 1999: 499-501). Uluslararas rekabet, snrlarn anlamn yitirmesi ve kreselleme, ynetim ve organizasyon zerinde nemli etkisi olan dier faktrlerdir. Bu gelimeler sistem yaklam ile birlikte kapal sistem anlayn benimseyen iletmelerini uluslar aras alanda zorlamtr. Bu iletmeler faaliyetlerinde etkinlik llerini yeniden gzden geirmeye, bir yandan da deiimlere yant verebilecek esnek organizasyon yaplar oluturmaya zorlanmtr. Yukarda deinilen tm bu yeni kavram, teknik ve uygulamalar, ayr bir ynetim anlay ve yaklamn oluturacak derinliktedir. Ayrca tm bu kavram ve uygulamalar birbiri ile de ok yakndan ilikili olup bazlar bir dierinin sonucudur. Toplam kalite ynetimi anlay da bu yeni ynetim ve organizasyon anlaylarndan birisidir (etin, Akn, Erol, 2001: 13). Kalite ve kalite kontrol kavram, ilk nce ABDde silah ve savunma sanayi rnleri endstrisinde askeri hkmet tarafndan silah ve savunma sanayi rnlerinin srekli kaliteli olarak retilebilmesi amacyla ortaya karlmtr. Bu kavram ce MIL-Q-5923 standardnda tanmlanm ve daha sonra bu standart yerini MIL-Q-9585 standardna brakmtr. kinci dnya savandan yenik kan Japonya, yeniden ve hzla kalknmak ve dnya lkeleriyle rekabet etmek iin almalar balatmtr. Japonlarn amac, ucuz ve kaliteli mallar ile rekabet etmek ve ksa srede yklan ekonomisini toparlamak olmutur. Japonlara yksek kalitenin, dk maliyetle nasl kazanlacan Amerikal Edward Deming retmitir. Deming Japonlar, kendi gelitirdii yntemleri uygulamalar durumunda dnyada kalite devrimini yapacaklarna inandrmtr (Dren, 1990: 64-65). 1946 ylnda Japon kalite yaamna katklar olan Japon Bilim Adamlar ve Mhendisler Birlii (JUSE) kuruldu. Japonyann kalite konusunda yetitirdii byk isimlerden Dr. Kaoru shikava da, JUSEde kalite kontrol dersleri vermeye balad. Daha sonra JUSE, batl bilim adamlarn konferans ve kurslar vermek zere 1950 ylnda gelen davet etti. Bunlardan en nemlisi Amerikal istatistiki Dr. Demingdi (zveren, 2000: 16). Deming Japonyada verdii seminerlerin telif hakkn JUSEye balamtr. JUSE de bu seminerlerin geliri ile Deming Kalite dl ad altnda, 1951den itibaren kalite salamaya alan irketlere dl datmaya balamlardr. Kalite konusuna nem veren JUSE, 1952 ylnda bir Kalite Kontrol dergisi karmaya balamtr (Kavrakolu, 1992: 97). Japonyada balayan bu gelimeler ABDde bir televizyon kanalnda belgesel olarak gsterilmi veBiz neden yapamyoruz sloganlaryla Amerikan iletmelerine srama ta oluturmulardr. Bunun neticesinde 1946 ylnda 240
Sanayi letmelerinde Toplam Kalite Ynetimi ve ISO 9000 Uygulamalarnn Performans zerine Etkisi
Amerikan Kalite Kontrol Dernei oluturulmutur. letmeler belgelendirme program balatmlardr. kinci dnya sava bitince kalite kontrolne olan ilgi azalmaya balamtr (Bozkurt ve Odaman 1991: 2). Toplam kalite ynetimi kavramnn ilk ortaya atan kii A.V. Feigenbaumdur. Feigenbaum kaliteyi; Kullanlmakta olan mal veya hizmetin tketicinin beklentilerine yant verebilmesini salayan, pazarlanabilir, retim ve bakm karakteristiklerinin toplamdr diye tanmlamtr (Peker, 1993: 201). A.V. Feigenbaum; 1950li yllarda bir firmada kalite yneticisi olarak almakta iken, rgtsel etkililik sorunlarna ilgi duymu ve bu konudaki grlerini 1957 ylnda Industrial Quality Control dergisine yazd bir makalede aklamtr. Bu makaleyi 1961 ylnda yazd Total Quality Management adl kitab izlemitir. Bu nedenle Feigenbaum TKYnin isim babas nvann almtr ( Akehirli, 2009:33). Japonyada kalite kontrol ve gvence sistemi kavram Dr. Deming tarafndan 1950 ylnda retimde statistiksel Metotlar almasyla balam ve 1954 ylnda Dr. Jurann Kalite Ynetim Modeli ile devam etmitir. TKYnin ortaya k u aamalardan olumutur (Miyauchi, 1999: 10). 1. Demin tarafndan ortaya konulan statiksel Sre Kontrol 2. Juran tarafndan ortaya konulan Kalite Ynetimi 3. Feigenbaum tarafndan ortaya konulan Toplam Kalite Kontrol 4. Japonyada uygulanan irket apnda Kalite Kontrol (CWQC) 5. Bunlarn bileimi olarak TQM (Total Quality Management: Toplam Kalite Ynetimi). Toplam Kalite Ynetiminin Temel Deerleri st Ynetimin Liderlii st ynetimin bir kurulutaki en nemli fonksiyonlar kuruluun etkin bir ekilde almasn salayacak sistemlerin kurulup gelitirilmesi ve kurulan sistemin belirlenen hedefler dorultusunda almasnn salanmasdr. Kalite sisteminin oluturulmas ve kalite bilincinin yerletirilmesi konusunda da st ynetim kilit elemandr. st ynetimce onaylanmayan hibir proje veya faaliyet baarya ulaamaz. Baar iin st ynetimin sadece onay deil katlm, liderlik ve ynlendirmesi de gerekmektedir. Ynetim kademesinde yer alan her ferdin iki temel grevi vardr. Bunlar: a-Kuruluun performansn ykseltmeye imkan veren sistemleri kurmak ve gelitirmek. b-Mevcut sistemi belirlenen hedefler dorultusunda altrmak. Bu konuda Dr. J. M. Juran 1954 ylnda "kalite ynetimin sorumluluundadr" ifadesini kullanm ve bunun anlam zerinde durmutur. Elli yl akn ynetim danmanlna sahip Dr. Juran bir kuruluun performansnda sorumluluk dalmnn % 85inin sistemde, % 15inin insanda olduunu ifade etmitir. Dr. Deming "Out of the crisis" adl son kitabnda sistem ve insan faktrnn arlklarn % 94 ve % 6 olarak ifade etmitir. Daha sonra kan bir kitapta bunlar % 98 ve % 2 olarak belirtilmektedir (imek, 2001: 133). Mteri Odakllk Mteri odakllk kavram ksaca, kaliteyi mteri belirler ifadesi ile anlatlabilir. Bu unsur, Toplam Kalite Ynetiminin etkili olarak uygulanmas iin en zor olan, ancak uzun dnemde firmaya en ok fayday salayandr (irvanc, 1995:12). Deming kaliteyi mterinin istedii herhangi bir ey olarak belirtmitir. letmenin sreleri mterinin talebine gre tasarlanmaldr. Fakat bunun yannda mterinin talebi deiken olduu iin srekli llmesi gerektii de unutulmamaldr. Srekli deien talebi karlayabilmek iinde kalite iyiletirme abalarn desteklemeli ve onun srekliliini salamaldrlar (Kovanc,:2003: 84). Toplam kalite kontrolde, rn ve hizmetlerde, szlemede belirlenen mteri isteklerini her zaman karlamak veya bunlar amak iin tm kurulu alanlar istekli ve kararl olmaldr. Mterilerin kim olduunu belirlemenin en etkin yolu rnn kimi etkilediini takip etmektir. Mteri odakl bir kltr, retilen rnlerin veya sunulan hizmetlerin, retim ve servis sonras yrtlen faaliyetlerin, tantm amacyla verilen reklamlarn, kullanlan retim teknolojilerinin, alma koullarnn, 241
alanlara sunulan kariyer yollarnn, toplum deerlerine verilen nemin, mteri istek ve ihtiyalar perspektifinden ele alnmasdr. letmeler, ne retirsem onu satarm dncesinden, ne istiyorsa onu retmeliyim/sunmalym bilincine ulamal ve uygulamalarn bu dorultuda yeniden dzenlemeye almaldrlar (Kran, 2003: 33). Aada sunulan olay, mteri odakllk ve mteri tatmini iin iyi bir rnek olacaktr: 1900l yllarn banda Daimler-Benz kaliteden dn vermeden, seri retimle yllar boyu uraarak ok gzel ve kaliteli otomobiller retmektedir. Otomobilin n tm dnyaya yaylmtr. Mthi satlar gerekletirmekte ve bayiler siparilerini yetitirmekte zorlanmaktadr. Bir gn Daimler-Benzin ald beklenmedik bir haber onlar hayrete drr. Avusturyadaki bir Daimler- Benz bayii otomobili satmaktan vazgetiini bildirmektedir. En byk satlar gerekletiren bu bayii ile grnrde hibir problem yoktur. En baarl Daimler- Benz bayisinin kararn deitirmek iin harcanan gayretler hibir sonu vermemektedir. Daimler- Benzin st dzey yneticileri aresizlik iindedir. Daimler-Benzin st dzey yneticileri trenle, o bayiinin ayana kadar giderler. Herkes bu davranla DaimlerBenzin gururunu ayaklar altna aldn dnerek ho karlamaz. Bayii ile uzun grmelerden de bir netice kmaz. Son bir cmle olarak bayiie Siz bizim gerekten sayg duyduumuz bir mterimizsiniz, sizi kaybetmemek iin ne isterseniz yapmaya hazrz derler. Bayiinin istei, otomobilinize biricik kzmn ismini verirseniz bayilie devam ederim olur. O zaman iin 20nci yzyla neredeyse otomobil a dedirtecek rnnzden kendi adnz skp atarak, bayiinizin kk kznn adn vereceksiniz. Bunu yapabilir miyiz? Bu kadar mteri odakl olabilir miyiz? Bu; hepimizin bildii Mercedes otomobillerinin hikayesidir. Almanyann sembollerinden saylan otomobilin reticisi Gottlieb Daimler, Daimler-Benz markasyla nlenen otomobilin ismini Avusturyal mterisinin kk kz Mercedesin ismiyle deitirmitir (er, 2001: 2). Srekli yiletirme Srekli iyiletirme ve srekli gelime Toplam Kalite Ynetiminin en nemli elerinden biridir. Gnmzde iletmelerin rekabet yetenekleri srekli gelimeleri ile doru orantldr. Yaplan aratrmalarda mteri memnuniyetinin de srekli iyiletirme sonunda artt grlmektedir. Srekli iyiletirmeyi uygulayabilmek iin sre ynetimi uygulanr. almalarn amac mteri memnuniyetini artrmak olduundan, memnuniyet dzeyi srekli llerek izlenmeli ve elde edilen bulgular srekli iyiletirme salanacak ekilde geri beslenmelidir. Srekli geliimin hareket noktas, mevcut durumun yeterli grlmeyip daha iyiye ulama yolunda abalar sarf edilmesidir. Statkocu ve statik deil, gelecee ynelik ve dinamik bir yap, srekli geliim felsefesinin zdr. Olimpiyatlarn slogan haline gelen "Citius, Altius, Fortius" belki de srekli geliimi en iyi aklayan deyitir: "Daha leriye, Daha Yksee, Daha Gl". Kaizen Masaaki Imai tarafndan yle tanmlanmaktadr; Kaizen iyiletirme demektir. Kaizen yneticilerden iilere herkesi ieren srekli iyiletirmedir. Kaizen felsefesi i yerinde olsun, sosyal ilikilerde veya aile yaantsnda olsun, yaam tarznn srekli iyiletirilmesi gerektiini syler (Imai, 1994: 3). Kaizen Masaaki Imai tarafndan yle tanmlanmaktadr; Kaizen iyiletirme demektir. Kaizen yneticilerden iilere herkesi ieren srekli iyiletirmedir. Kaizen felsefesi i yerinde olsun, sosyal ilikilerde veya aile yaantsnda olsun, yaam tarznn srekli iyiletirilmesi gerektiini syler (Imai, 1994: 3). Deming retim ve hizmet sisteminin srekli olarak ve hibir noktada durmadan iyiletirmesi gerektiini savunur. Bunun anlam, iler tekrardan doru ekilde yapldktan yada dzeltikten sonra tm alanlarn ilerin iyiletirme dncesini brakmas anlamnda deildir. (Weaver, 1997:129) alanlarn ilerin daha iyi yaplacana ait dnceyi sonsuza kadar tamalar anlamndadr.
Deminge gre planlama, uygulama, kontrol etme ve nlem alma srekli geliim iin devaml uygulanmas gereken bir yntemdir.
242
U K
Kaynak: Bozkurt, 1993: 16 1-Planla (Ynetim) 2-Uygula (i) 3-Kontrol Et (Deneti) 4-nlem Al (Ynetim) Ekip almas ve Tam Katlm Geleneksel organizasyonlar bireysel motivasyon ve bireysel davranlar ne karr. Dolaysyla alanlar bireysel baar iin motive edilir. Bu anlaya gre alanlar birbirlerinin rakipleri durumundadr Toplam Kalite Ynetimi herkesi bir ekibin yesi olarak grr ve ekip oluumunu ve ekip almasn kolaylatrc dzenlemelere olanak tanr. Sorunlara uygun zm aray ekip almas ortamnda gerekletirilir. Sonuta ekip almas ve toplantlar kiisel gelimenin, renmenin, iletiimin, yaratc fikirler retmenin ve katlmcln en etkili arac haline gelir (Pekirciolu, 1997: 38). TKYnin takm almasnn hedefi stn dnmesi, astn bu dncelere katkda bulunarak uygulamas deildir. Hedef her kademedeki birey iin hem "dnmenin", hem de "uygulamann" birletirilmesidir. Zaten bu konuda Deming, yneticilere "blmler aras engelleri ykn" demektedir (imek, 2001:137). TKY nde tm alanlarn etkin katlm ok nemlidir. Katlm kalitede srekli iyiletirmenin salanmas ve alanlarn motivasyonunun artrlmas iin ok nemlidir. Ynetim alanlar karar alma srelerine danmak suretiyle de olsa katarsa alanlar, ynetimce alnan kararlar daha dikkatli uygulamaya eilimli olacaklar iin iletmenin etkinliini de arttrm olacaklardr. Toplam katlmclkla insan kaynaklarnn btn yetenek ve becerilerinden yararlanlmak suretiyle rgt ii blmlerin daha uyumlu bir ekilde almas salanr. Toplam katlmclk salanmaz ise iletme yalnzca birka kiinin (st ynetimin) kabiliyetlerine baml kalacaktr. Bunun sonucunda da iletme toplam katlmclktan elde edilecek sinerjiden yada faydadan yoksun kalacaktr (ren, 2002, s:35). Gnmz koullar baz problemleri bireylerin tek tek stesinden gelemeyecei derecede karmak hale getirmitir. Problemlerin zm iin kahramanlar aramak ya da beklemek yerine, ekip almas ile sorunlarn zerine gitmek gerekmektedir. Ekip almas ve alanlarn katlm olmakszn yrtlmeye allan her proje, daha balangta baarszla giden yolda ilerlemeye balamaktadr (Altunba, 2005: 95). Ekip almalarnda ekip yelerinin katklar etkinliin en nemli unsurudur. Ekip yelerinin baarl olmas iin; i blm yapma ve alma temposunu ayarlama gibi konularda kendi inisiyatiflerini kullanmaldrlar. Ayrca, ekip yeleri ekipten ayrlan birinin yerine seilecek yeyi belirleme ve snama hakkna da yetkili olmaldr. Ekibin her yesi ekibin baarsna katk verecek ekilde deiik zamanlarda deiik rolleri stlenebilmelidir. Her ye yetki ile donatlmal, hi kimsenin g kazanmak iin mcadele etmesine gerek kalmamaldr (Akn, 2001: 83). 243
Sanayi letmelerinde Toplam Kalite Ynetimi ve ISO 9000 Uygulamalarnn Performans zerine Etkisi alanlarn Eitimi
TKYde etkinliin n koulu eitimdir. Kalite iyiletirme gruplar, toplam kalite ynetiminin bel kemiini oluturur. Fakat grup yeleri problemleri irdeleme ve zm bulma yollarn bilmedikleri srece, gruplarn etkinliinden bahsedilemez. Ayrca alanlar, kendi davranlarn deitirmedikleri srece kalite ve mteri tatmini salanamaz. Davranlar ise eitim olmadan dzelemez. Eitimde ama, hizmeti verenlere istenilen kalitenin en ekonomik ekilde retilebilmesini salayacak bilin, bilgi ve becerinin kazandrlmasdr. Eitim programlar farkl seviyelerdeki igrenlerin kendi rollerini renmelerine ve bu roller erevesinde faaliyetlerini planlayabilmelerine imkan salar. Eitim ihtiyalar firmalara, grev ve sorumluluklara gre deiiklikler gsterdii iin eitim programlarnn ierii, deien ihtiyalara uygun olarak ortaya konmaldr. htiya duyulan eitimin kapsam, elde bulunan bilgi ve yetenek dikkate alnarak yaplan grevin zelliklerine gre belirlenir (Altunba, 2005:98). Ishkawa, "Toplam Kalite Ynetimi eitimle balar" sz ile eitimin Toplam Kalite Ynetiminin uygulanmasndaki nemini ksa ve z olarak dile getirmektedir (Kavrakolu, 1998: 62). Toplam Kalite Ynetiminde eitim ncelikle yneticilere verilmelidir. Ynetimin kalite sisteminin ilemesine katk vermesi, kalite sistemini anlamas ve sistemin etkinliini deerlendirebilmesi iin eitim arttr. Teknik dzeydeki personele zellikle istatistiki rnekleme, veri toplama, problem tanmlama, problem analizleri ve dzeltici faaliyetler gibi tekniklerle ilgili eitim verilmelidir. Tm alanlara grevleriyle ilgili temel istatistiki teknikler vb. daha birok konuda eitilmelidirler. Genel anlamda Toplam Kalite Ynetimi erevesinde verilen eitim (Bolat, 2000:34); Toplam kalite felsefesi ve ilkeleri, Takm kurma, takm liderlii, iletiim ve takm iinde etkin alma teknikleri, Kalite gelitirme yntemlerinden istatistiksel sre kontrol, yedi basit ara ve istatistiksel deney tasarm gibi konular ierir. ISO 9000 Nedir? Nasl Gelimitir? Endstri devrimi ncesinde kalite anlay ustalk eklindeydi. Bir retici rettii mamuln nitelikleri, baka bir deyile kalitesi orannda usta sfat kazanyordu. Dolaysyla retim ve kalite olgular i ie gemiti. Endstri devrimini takiben retim adet ve eitlerinin bir patlama yaamas, kalite olgusunu geriye itmitir. Dnya savalar, nitelikli igcnn yerini yeterli endstri kltr olmayan kiilere brakmasna neden olmutur (Sanders ve dierleri, 1994). Bu durumda e zamanl olarak savunma sanayi ve nkleer teknolojideki gelimeler nce muayene faaliyetlerinin ve istatiksel yntemlerin n plana gemesine yol am, fakat hata affetmeyen bu tr sektrler iin muayene faaliyetleri yeterli gvence salamam ve kar yol olarak bavurulan sklatrlm muayene ilemleri ise yanl olarak bavurulan Kalite Maliyetleri bal altnda mamul maliyetlerini arttrmann yan sra kesin zm de olmamtr. Sonu olarak bitmi mamuln muayeneye tabi tutulmas yerine, muayeneye gerek brakmayacak ekilde retim sisteminin gvenceye alnmas dncesi gelimi ve nkleer enerji, uzay havaclk ve genelde savunma sanayinde sektrel kalite sistemleri ortaya kmtr (Efil, 1999: 225). Genelde kalite sistemlerinin, zelde de ISO 9000 Kalite Gvence Standardnn temeli 1958e dayanr. 1968de bunu bu kez NATO iin hazrlanan ve tm NATO yesi lkelerde askeri KGS olarak kabul edilerek yrrle giren AQAP (Allied Quality Assurance Publication Mttefik Kalite Gvencesi Yayn) standartlar almtr. Gnmzde firmalar savunma sanayine girebilmek iin kalite sistemlerinin ilgili AQAP standardna uygunluunu belgelendirebilmek zorundadrlar. En basit olarak, ISO 9000 malat ve Hizmet endstrilerinde kalite gvencesi iin kurulmu, kapsaml bir standartlar kmesidir. ISO 9000 serileri, bir firmann kalite sistemini gelitirmesini, belgelemesini ve altrlmasn ister, yani firma iinde ynetiminin kalite tetkik uygulamalar iin sahip olduu sorumluluktan, satn alma politikalarndan, eitime kadar uzanan kalite ynetimi uygulamalarnn tmn kapsar (Sanders ve Dierleri, 1994: 19). Standartlar firmadan firmaya deiiklikler gstermektedir. rnein imalat srecinin, tasarm da dahil olmak zere toplam ile uraan bir firmada, sadece muayene ve test sreleriyle uraan bir firmaya nazaran, ele alnmas gereken ok sayda husus bulunmaktadr. Her iki firma da, kendi kalite sistemlerini ISO yoluyla belgeleyebilirler
244
Tablo 1. ISOnun (Uluslararas Standartlar Organizasyonu) Tanmna Gre ISO 9000 Serisi ISO 9000 SERS STANDARTLARI ISO 9000 Kalite Ynetimi ve Kalite Gvencesi Standartlar Seim ve Kullanm Klavuzu ISO 9001 Kalite Sistemleri Tasarm/Gelitirme, retim Tesis ve Hizmette Kalite Gvencesi Modeli ISO 9002 Kalite Sistemleri, retim ve Tesiste Kalite Gvencesi Modeli ISOC9003 Son Muayene ve Deneylerde Kalite Gvencesi Modeli ISO 9004 Kalite Ynetimi ve Kalite Sistemleri Elemanlar Klavuzu ISO 90004 -2 Hizmetler in Klavuz Kalite Szl ISO 9005 Kalite Szl ISO10011-1 Kalite Sistemleri Tetkiki Klavuz, Kalite Sistemi Tetkikileri in Nitelendirme Kriterleri ISO 10012-2 Kalite Sistemleri Tetkiki Klavuz, Kalite Sistemi Tetkikileri in Nitelendirme Kriterleri ISO 10011 -3 Kalite Sistemleri Tetkiki Klavuz, Tetkik Programlarnn Ynetimi Kaynak: Trk Standartlar Enstits, Temmuz 1992 Performans Deerlendirme Kavram Performans deerlendirme kavram eitli kaynaklarda deiik isimlerle anlmaktadr. ngilizce kaynaklarda derecelendirme, snflandrma (rating), deerleme (evaluation), lme (appraisal) szckleri kullanlmaktadr. lkemizde karlalan literatrde ise performans deerlendirme; igren deerlemesi, liyakat deerlemesi, baar deerleme, verimliliin deerlendirilmesi, almann deerlendirilmesi ve tezkiye olarak adlandrlmaktadr. I. Dnya Savandan sonra iletmelerin artmas ve organizasyonlarn gelimesiyle performans lmlerine eilim balamtr. Kiilik zelliklerini kriter olarak alan eitli performans deerlendirme teknikleri gelitirilmi, ancak daha sonralar, 1950li yllarda kiinin rettii i ya da sonulara ynelik kriterleri temel alan teknikler ABDdeki organizasyonlarda daha yaygn olarak kullanlmaya balanmtr. Gnmzde performans deerlendirmesine ynelik yeni yaklam ve performansn deerlendirilmesinde kullanlan lt, deerlendirmenin boyutlar (grev performans-kurumsal performans), deerlendirme kayna (360 derece deerlendirme ve geribildirim), deerlendirilen birimi (bireysel performans-takm performans) gz nne alan modellerin gelitirilip denendii grlmektedir (Uyargil, 1994: 1). Performans deerlendirme sreci, igrenlere etkili szel ve yazl geri bildirim salayabilir. Bu sre, karlkl etkileime dayal olarak ift ynl geliir. Performans deerlendirme sayesinde, tutarl bireysel ve rgtsel hedefler belirlenebilir. Belirlenen bu hedeflere ynelik motivasyon salanabilir. Performans deerlendirme sreci, igrenlerin kendilerinden beklenilenleri anlamalarna yardmc olur. Bylece, rgtte yeterlik ilkesine uygun bir ykselme ve terfi sistemi kurulabilir. Tm igrenler iin adil ve hakkaniyet ls ierisinde kabul gren bir cretlendirme politikas oluturulabilir. (alk, 2003: 50). ARATIRMANIN AMACI Bu aratrmann amac Toplam Kalite Ynetimini ve ISO 9000 kalite standardn uygulayan iletmelerin gerek i gerekse d mterileri asndan inceleyerek, iletme performansn nasl etkilediini lmektir. Bu amala Eskiehir Organize Sanayi Blgesinde anket uygulamas yaplarak hipotezin test edilmesi salanmtr.
245
Sanayi letmelerinde Toplam Kalite Ynetimi ve ISO 9000 Uygulamalarnn Performans zerine Etkisi ARATIRMA YNTEM
Aratrma, Eskiehir Organize Sanayi Blgesinde gerek imalat gerekse hizmetler sektrnde faaliyet gsteren, 5 yl ve daha fazla zamandr faaliyette bulunan firmalar zerinde yaplmtr. Aratrmada, firmalar alan says bakmndan kstlanm olup 50 ve daha fazla ii altran firmalar tercih edilmitir. Bunun nedeni ise seilen bu firmalarn Toplam Kalite Ynetimini uyguluyor olmalar ya da buna benzer artlar salyor olmalar ve ankette yer alan sorulara daha bilinli yantlar verebilmeleridir. Anket uygulanrken firmada alan kalite kontrol birimi sorumlular, halkla ilikiler departmanlar, operasyonlar ve st dzey yetkililerle birebir grmeler yaplmtr. Aratrmada hipotezlerin llebilir hale getirilmesini salamak amacyla belirlenen deikenlerden oluan bir anket formu dzenlenmitir. Aratrma 58 firma zerinde yaplm ve bu say zerinden anket formlar incelemeye tabi tutulmutur. Aratrma iin gerekli rneklem bykl belirlenirken %90 gven aralnda p=0.8 (gerekleme olasl) ve , q=0.2 (gereklememe olasl) alnd zaman 500 kiilik anaktlede 55 rnein alnmas gerekir (Ba, 2008: 40-41). Bu almann yapld Eskiehir Organize Sanayi Odasna kaytl 419 firma olduu iin almada kullanlan 58 rnein alnmas %90 gven aralyla gerekleme olasl salanabilmektedir. ARATIRMA HPOTEZLER VE BULGULAR Aratrma hipotezleri aadaki gibidir. H1: mterileri nemseme derecesi ile alan verimlilii arasnda doru ynl bir iliki sz konusudur. H2: D mterileri nemseme derecesi ile firma karll arasnda doru ynl bir iliki sz konusudur. H3: TKY uygulama derecesi ile firma etkinlii arasnda dorusal bir iliki sz konusudur. Anket sonularnn deerlendirilmesinde Betimsel statistik Ortalamalarn Karlatrlmas testi uygulanmtr. Bu test ait sonular Tablo 2de gsterilmitir.
246
Sanayi letmelerinde Toplam Kalite Ynetimi ve ISO 9000 Uygulamalarnn Performans zerine Etkisi Tablo 2. Betimsel statistik Ortalamalarn Karlatrlmas ile lgili Tablo
Minimum TKY uygula derecesi Yneticilerin projelere dahil olma derecesi mteri nemseme derecesi D mteri nemseme derecesi Srekli iyiletirme ISO9000 belge olma durumu Tedarikilerle ortak rn gelitirme alan katlm artt alan memnuniyeti artt alan verimlilii artt Dayanma artt Kusur hata bozukluk azald Maliyet Azald sraf azald Verimlilik artt Zaman kaynak israf azald Tketici ikayeti azald Mteri memnuniyeti artt Rekabet edebilirlik dzeyi glendi Firma karll artt Satlar artt Piyasadaki hisse artt Firmann n artt 3 3 3 3 1 1 1 3 3 3 3 3 2 2 3 2 2 3 2 3 2 2 2
Maksimum 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5
Ortalama 4,60 4,60 4,60 4,67 4,47 3,42 2,98 4,19 4,18 4,25 4,32 4,33 4,21 4,30 4,37 4,30 4,33 4,35 4,35 4,37 4,26 4,18 4,21
St. Sapma ,530 ,563 ,593 ,512 ,758 1,224 1,343 ,718 ,710 ,714 ,631 ,636 ,750 ,731 ,616 ,731 ,764 ,641 ,641 ,587 ,695 ,685 ,674
Tablo 2den elde edilen sonulara bakld zaman Eskiehir Organize Sanayi Blgesinde faaliyette bulunan firmalarn tedarikilerinin ISO 9000 belge olma durumlar hususuna yeterince nem vermedikleri anlalmaktadr. Ayrca bu firmalarn birounun tedarikileriyle ortak rn gelitirmedikleri saptanmtr. Aratrma bulgular gz nne alndnda firmada alanlarn TKY uygulamas sonucunda katlmlarnn ve memnuniyetlerinin yeterince olmad saptanmtr. Ve yine bulgularn sonular incelendiinde firmalarn TKY uygulamalar sonucunda tm piyasadaki hisselerinin yeterince artmad saptanmtr. Bamsz Deikenlerle lgili Ortalamalar Tablo 3te, Performans ile lgili Ortalamalar Tablo 4te aada gsterilmitir.
247
Sanayi letmelerinde Toplam Kalite Ynetimi ve ISO 9000 Uygulamalarnn Performans zerine Etkisi Tablo 3. Bamsz Deikenlerle lgili Ortalamalar Minimum TKY uygula derecesi Yneticilerin projelere dahil olma derecesi mteri nemseme derecesi D mteri nemseme derecesi Srekli iyiletirme ISO9000 belge olma durumu Tedarikilerle ortak rn gelitirme Tablo 4. Performans ile lgili Ortalamalar Minimum alan katlm artt alan memnuniyeti artt alan verimlilii artt Dayanma artt Kusur hata bozukluk azald Maliyet azald sraf azald Verimlilik artt Zaman kaynak israf azald Tketici ikayeti azald Mteri memnuniyeti artt Rekabet edebilirlik dzeyi glendi Firma karll artt Satlar artt Piyasadaki hisse artt Firmann n artt 3 3 3 3 3 2 2 3 2 2 3 2 3 2 2 2 Maximum 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 Ortalama 4,19 4,18 4,25 4,32 4,33 4,21 4,30 4,37 4,30 4,33 4,35 4,35 4,37 4,26 4,18 4,21 3 3 3 3 1 1 1 Maximum 5 5 5 5 5 5 5 Ortalama 4,60 4,60 4,60 4,67 4,47 3,42 2,98
St. Sapma ,530 ,563 ,593 ,512 ,758 1,224 1,343
St. Sapma ,718 ,710 ,714 ,631 ,636 ,750 ,731 ,616 ,731 ,764 ,641 ,641 ,587 ,695 ,685 ,674
Tablo 3 ve Tablo 4e ait temel bulgular deerlendirebilmek iin Performansla ilgili ortalamalara bakldnda alanlarn memmuniyetinin en dk skorlardan biri olduu grlr. Eer alanlar TKYde i mteri olarak yeterince iyi alglanmaz ise onlarn sisteme olan katklar azalacaktr. Bu sonucu alanlarn dk katlm skorlar ve dk verimlilik skorlar da desteklemektedir. Yukarda Tablo 3te bagmsz deiken olan i mteriler ile ilgili verilen cevabn Tablo 4teki performansa yeterince yansmad sonucuna ulalabilir. Tablo 4te iletme maliyetlerindeki dk skora ait yorum da u ekilde yaplabilir: letmede maliyetlerin azalmas, iletmede verimliliin artmas, israfn dmesi, hata ve bozukluklarn azalmas ile ilgilidir. Bu unsurlara ait skorlarn maliyetin skorundan yksek olduu grlr. Burada nemli olan unsur, iletmenin verimlilik artlarnn mteriyle paylama istei olduu zaman maliyetlerin aa ekilecei gereidir.
248
H1: mterileri nemseme derecesi ile alan verimlilii arasnda doru ynl bir iliki sz konusudur. Ortalamalar St. Sapmalar alanlarn katlm artt 4,19 ,718 alanlarn verimlilii artt 4,18 ,710 alanlarn memnuniyeti artt 4,25 ,714 Dayanma artt 4,32 631 Genel ortalama: 4,23 Genel ortalama 4.23 olduundan dolay ve bulunan ortalama maksimum 5e yakn olduu iin H1 hipotezi kabul edilir. H2: D mterileri nemseme derecesi ile firma karll arasnda doru ynl bir iliki sz konusudur Ortalamalar St. Sapmalar Mteri memnuniyeti artt 4,35 ,641 Tketici ikayetleri azald 4,33 ,764 Genel ortalama: 4,34 Genel ortalama 4.23 olduundan dolay ve bulunan ortalama maksumum 5e yakn olduundan dolay H2 hipotezi kabul edilir. H3: TKY uygulama derecesi ile firma etkinlii arasnda dorusal bir iliki sz konusudur Ortalamalar St. Sapmalar Firma n artt 4,21 ,674 Piyasadaki hisse artt 4,18 ,685 Satlar artt 4,26 ,695 Firma karll artt 4,37 ,587 Rekabet edebilirlik artt 4,35 ,641 Zaman kayb azald 4,30 ,731 Verimlilik artt 4,37 ,616 sraf azald 4,30 ,731 Maliyet azald 4,21 ,750 Kusur hata bozukluk azald 4,33 ,636 Genel ortalama: 4,28 Genel ortalama 4.28 olduundan dolay ve bulunan ortalama maksimum 5e yakn olduu iin H3 hipotezi kabul edilir. SONU VE NERLER Aratrma incelemesinde kullanlan Betimsel statistik Ortalamalarn Karlatrlmas metodunda bulunan ortalamalarn ve standart sapmalarn yksek olmas neticesinde Toplam Kalite Ynetimi ve iletme performans arasnda pozitif ynl bir iliki olduu saptanmtr. Aratrma amalar dorultusunda 3 adet hipotez kurulmu ve bu hipotezlere Betimsel statistik Ortalamalarn Karlatrlmasmetodu uygulanmtr. Aratrma bulgularyla u sonulara varlabilir: letmeler tedarikilerine gereken nemi vermemekte ve bunun sonucu olarak firma maliyetlerinde azalma beklenmemelidir. TKY felsefesinin banda sfr hata gelmektedir. letmeler rnlerini daha kaliteli, daha dk maliyetle ve zamannda retebilmek iin tedarikileriyle ortak rn gelitirmelidirler. Bunu saladklar taktirde girdi kalitesinde art salanacak ve iletme faaliyete balad andan itibaren retim aksaklklar minimum seviyeye indirgenebilecektir. letmeler tedarikileriyle rn gelitirirken ISO 9000 belge olma durumuna gereken nemi vermelidirler. ISO 9000 belgesi Uluslar aras standartlar kapsamaktadr. Bir iletme uzun vadede kar elde etmeyi ve Uluslararas boyutta faaliyet gstermeyi hedeflemise tedarikilerinin de Uluslararas standartlara sahip
249
olmasna byk bir nemle dikkat etmelidirler. nk gnmz dnyasnda; retimde, haberlemede, pazarlamada, iletiimde ve saylabilecek btn iletme faaliyetlerinde yalnz olmadklarn grmelidirler. letmeler alanlarna yenilikler ve gelimeler konusunda belli periyotlarda eitim vermeli ve onlar belli periyotlarda denetlemelidirler. letmeler alanlarn seerken iletmelerine uygun nitelikte bilgi ve beceriye sahip, uzmanlama kabiliyeti yksek, insan iletiimi kuvvetli bireyleri tercih etmelidirler. letme iinde dzen olmas ve alanlar arasnda uzlama salanmas asndan bu husus gzard edilmemelidir. letmeler, uzun vadede devamllk salayabilmek iin kendi bnyesinde yer alan mterilerine, rakiplerine ve d mterilerini gereken deeri vermelidirler. Bunu salamada TKYnin rol byk olacaktr. letmeler d mterilerini nemsemeli, onlarn beklentileri dorultusunda hareket etmeli ve sat sonras hizmetlere gereken nemi vermelidirler. alanlarn dllendirilmeleri, terfileri ve maa art gibi iletme ii motivasyon artrc faaliyetler, modern ve uluslarars kabul grm performans deerleme kriterleriyle yaplmaldr. TKY uygulamalarnda zellikle st ynetimin alanlara olan yaklam baar zerinde nemli rol oynamaktadr. alanlarn kendilerini aileden biri olarak grmelerini salayacak her trl yaklam, alanlarn fikir ve kiiliklerine nem verme sistemin alt yapsn oluturmaktadr. letme ierisinde hiyerarik yaplanmadan mmkn olduu kadar kanlmal, st-ast atmas yaanmamal, alan her birey bulunduu departmanda bir zincir halkas olduunun farknda olmaldr. KAYNAKA AKIN, zcan (2001), Toplam Kalite Ynetimi ve nsan, Ezgi Kitabevi, Bursa,
AKEHRL Mehmed, (2009), Toplam Kalite Ynetiminin rgt Kltrne Etkilerinin ncelenmesi: Bozyk St Gda Tic. San. Ltd. ti.de Bir Uygulama, Yksek Lisans Tezi, Dumlupnar niversitesi, Ktahya. ALTUNBA, Mehmet, (2005), ISO 9000 Standartlar ve Toplam Kalite Ynetiminin Uluslararas Pazarlamaya Etkileri: Anadolu Blgesinde Bir Uygulama, Yksek Lisans Tezi, Erciyes niversitesi, Kayseri. BA, Trker (2008), Anket, Sekin Yaynlar, Ankara BOLAT,Tamer,(2000),ToplamKaliteYnetimi,BetaBasm
YaymDatmA..stanbul
BOZKURT, Rdvan, (1993), Deming evrimi, Anahtar, Yl: 5, Say: 60. BOZKURT, Rdvan ve Aynur, ODAMAN, (1998), ISO 9000 Kalite Gvence Sistemleri, MPM Yaynlar, Ankara. ALIK, Mehmet, (1991), nsan- Makine Sistemi inde nsan Performans, 3. Ekonomi Kongresi, MPM Yayn, No:441, Ankara. ETN, Canan, Akn, BESM ve Erol VEDAT, (2001), Toplam Kalite Ynetimi ve Kalite Gvence Sistemi, Beta Yaynlar, stanbul. DREN, Zeynep, (1990), letmelerde Kalite emberleri, Evrim Yaynlar, stanbul. GRIFFIN, W. Ricky, (1999) Management, Houghton Mifflin Company, Boston. IMAI, Masaiki, (1994), Kaizen: Japonyann Rekabetteki Baarsnn Anahtar, Brisa, stanbul. KAVRAKOLU, brahim, (1992), Toplam Kalite Ynetimi, Kalden Yaynlar, stanbul. KIRAN, Ahmet, (2003), Hava Arac Bakm Kurulularnda Toplam Kalite Ynetiminin Uygulanmas, Yksek Lisans Tezi, Anadolu niversitesi, Eskiehir. 250
KOEL, Tamer, (1998), letme Yneticilii, Ynetim ve Organizasyonlarda Davran, Klasik-Modern-ada Yaklamlar, Beta Yaynlar, stanbul. KOVANCI, Ahmet, (2003) Toplam Kalite Ynetimi Fakat Nasl? Sistem Yaynclk:288, stanbul MIYAUCHI; Ichiro (1999), Quality Management in Japan, BZD Yaynclk, stanbul ER, Abdullah, (2001), Mteri Memnuniyeti, Pazarlama Dnyas, Say: 2001-2, Ankara. REN, Kemal, (2002), Toplam Kalite Ynetiminde nsan Gc Faktr, Nobel Yayn Datm, Ankara. PEKER, mer, (1993),Toplam Kalite Ynetimi, Amme daresi Dergisi, Say: 26, Yl:1. PEKRCOLU, Nurettin, (1997), Kalite Ynetiminde ISO 9000 Uygulamalar, MPM. Yaynlar, Ankara. SANDERS, A. Donald; A. Judith, SANDERS and H. Richard, JOHNSON, ISO 9000 Nedir? Niin? Nasl?, Yenersoy, Gnl, (ev.), Rota Yaynlar, stanbul. MEK, Muhittin (2001), Kalite Ynetimi, Alfa Basm Yaym Datm / stanbul RVANCI,Mete,(1995)ToplamKaliteYnetimininTemeleleri, AmbalajDergisi,Say22 TS-ISO 9005 Klavuzu, (1991), Trk Standartlar Enstits. UYARGL, Cavide, (1997), Bilgi anda nsan kaynaklar Yneticilerinin Deien Rol ve Sorumluluklar, stanbul niversitesi letme Fakltesi Dergisi, Yl:19, Say:29, stanbul. WEAVER, N. Charles (1997), Toplam Kalitenin Drt Aamas, ev. Tuncay Birkan-Osman Aknhay, Sistem Yaynclk:137, stanbul
251
252
Osmanl Dneminde Trk Milliyetilii deolojisinin Kaynaklar Turgay UZUN zet: Milliyetilik, tarihsel sre iinde ortak toplumsal kimlik yaratlabilmesi yolunda nemli ilevleri olan bir ideolojidir. Birok toplumda milliyetilik, byk toplumsal kesimleri etkilemi, ulusal kimliin oluumu srecinde nemli siyasal sonularn domasna neden olmutur. Trkiyede de milliyetilik, modernleme srecinde baat bir ideoloji olmu, Osmanldan Cumhuriyete modernlemenin meruiyet zeminini oluturmu ve Trk ulusal devletinin kurulmas noktasnda temel ideoloji haline gelmitir. Bu almada Osmanl devletinde milliyeti hareketlerin ortaya k, Trk milliyetiliinin kaynaklar ve modernleme srecinde Trk milliyetiliinin etkileri incelenmeye allmtr. Anahtar Kelimeler: Ulus Devlet, Milliyetilik, Modernleme, Trk Milliyetilii, Trk Modernleme Sreci Sources of Turkish Nationalist Ideology at the Ottoman Era Abstract: Nationalism, in the process of history, has been an ideology which has important functions. Nationalism has affected large social groups in many societies in the process of creating common national identity among the individuals forming the society. Nationalism in Turkey has been dominant ideology in the process of Turkish nationstate. This study aims to examine, the rise of nationalist actions in Ottoman state, the origins of Turkish nationalism and effects of Turkish nationalism in modernizing process in Turkey. Keywords: Nation State, Nationalism, Modernizing, Turkish Nationalism, Turkish Modernizing Process Giri ok uluslu imparatorluklarn birer birer kt tarihsel evrede, insanlarn ykl srecine kar eskiye tutunarak gelecei yeniden ina etme hayali, milliyeti hareketlerin olumasnda etkili olmutur. Aslnda, milliyeti dnce z itibariyle her zaman iin nostaljik bir ierie de sahiptir. Eski dnemlerde yaanm gzel gnlere tekrar dnn mmkn olabilecei dncesi milliyeti hareketlerin temel motivasyonunu oluturur. Trk milliyetiliinin oraya knda da, zellikle imparatorluun parlak dnemlerine tekrar nasl dnlebilecei dncesi etkili olmu ve slamclk ile batcln tarihsel olarak bir zm seenei olarak grlemeyeceinin anlalmasyla birlikte, milliyetilik tek seenek olarak kalmtr. Cumhuriyetin kuruluu ile beraber, gemie zlemin nitelii deimi, ulus-devletin inas srecinde Trkln eski dnemleri, Trk ulusunun oluturulmasnda nemli bir unsur haline gelmitir. Trk milliyetilii, zellikle Batl toplumlarda olduu gibi, tarihsel srecin ngrd toplumsal dinamiklerdeki deiim olgusunun doal bir sonucu olarak deil, imparatorluun yklma ve dalma srecinin nne gemek zere seilen alternatif zmlerden birisi ve btnyle bir grup aydnn benimsedii bir ideoloji biiminde ortaya kmtr. mparatorluun yklmasn engellemek zere, slmclk, Osmanlclk ve Trklk ekseninde gelitirilen zm yollar, aslnda birbirinden kopuk deildir. Trk milliyetiliinin ilk gelime evresinde, Trkln, slmclk ve Osmanlclktan temelli ayrlnn olmad, etnik unsurlarn imparatorluktan ayrlma srecini hzlandraca endiesiyle, Trk milliyetilii ideolojisinin yksek sesle dile getirilemedii de sylenebilir. Avrupa'da oluan milliyetilik dncesi, Osmanl Devletindeki aznlklarda bir bamszlk hareketinin temel itici gc olmutur. Osmanldaki aznlklarn bilincine eritikleri ulus anlay Osmanl Devletini dalmadan kurtarmak iin deiik yntemler gelitiren ve imparatorluk iindeki etnik unsurlarn arasndaki balar glendirmeye alan Osmanl aydnlarnn ilgisini ekmitir. (Kushner, 1979:9-10) Aslnda "Osmanl" ad, devletin kuruluunda-dier hanedan devletleri gibi- devleti kuran hanedann adn tanmlamak iin kullanlmakta; yani Osmanl ad hem hanedan hem de devleti tanmlamaktadr. Bu balamda bireye veya bir cemaate doru genileyen bir Osmanl kimlii olumamtr. Ancak on dokuzuncu yzylda Osmanl bir uyrukluk, bir kimlik haline dnmtr ki, bu da bir modernleme belirtisi ve Avrupa'nn uluslama ve yurttalama srecinin izlenmesi demektir. Bu anlamyla da on dokuzuncu yzyl Osmanll, Doudaki modern uluslama srecini ifade eden bir kavram ve kurumdur. lber
Do., Dr., Mula niversitesi, BF Kamu Ynetimi Blm retim yesi
253
Osmanl Dneminde Trk Milliyetilii deolojisinin Kaynaklar
Turgay UZUN
Ortayl, modern Osmanl kimliinin iki yap; Osmanl sekinleri ve Osmanl millet sistemi tarafndan ekillendirildiini belirtmektedir.(Ortayl, 1999, 78) Osmanl sekinleri kendi dindalarna bu kimlii kabul ettirirken, elikili olarak laik milliyetilie de zemin hazrlamlardr. Millet sistemi de, dinsel kimliin etnik kimliin zerinde bir kapsama alan bulmasn salamtr. Bu balamda millet sistemi, Osmanl toplumsal yapsn anlamada nemli bir anahtar nitelii kazanmaktadr. Osmanl Toplumsal Yaps ve Millet Sistemi Osmanl Devleti'nde ister Mslman ister Hristiyan olsun nfusun ok nemli bir ksm krsal topluluklarda yaamakta (Halaolu, 1995:40-53) ve genellikle tarmla uramaktadr. stanbul ve zmir gibi byk kentlerde yaayan Mslman halk ise, genellikle askerlik ve devlet memurluu ile geimlerini salamakta, Rum, Yahudi ve Ermeni aznlklar ise, ticari faaliyetin hemen tmn ellerinde bulundurmaktadr. (Sakall, 1997:18) Osmanl Devleti'nin kuruluundan Fatih dnemine kadar gayrimslimlere slm Hukukunun tand haklar erevesinde muamele yaplm; ancak onlara devletin hiyerarik yaps iinde rgtlenmi, dinsel-siyasal topluluklar olarak zerk bir stat tannmamtr. Gayrimslim tebaaya, devlet organizasyonu iinde otonom haklara sahip bir "millet" stats verilmesi Fatih zamannda gerekletirilmi, stanbulun fethinden sonraki srete, stanbul'da yaayan bata Ortodoks Hristiyan halk olmak zere, gayrimslimlere verilen idari ve dinsel zgrlkler alan, daha sonra olgunlaacak millet sisteminin zn oluturmutur. Osmanlda devlet karsnda ykmllklerini yerine getirdii srece, grece bamsz, paral ve ie dnk cemaatler btn, toplumsal yapnn temelini oluturmutur. Geleneksel toplum yaps tanmna uygun olarak, Osmanl toplumsal yapsnn, standart olmayan, yerel ilikiler ann nemli roller stlendii ve alt kltrlerin egemen olduu bir karmak yap olduu sylenebilir. Devletin bu alt kltr ve cemaatler zerinde nfuz edici etkisinin zayf olmas, devlete deil de, airete, kye ve cemaate balln glenmesini salamtr. Osmanl millet sisteminin yaps, zellikle gayrimslimlerin kendi cemaatlerine balln pekitirmi ve cemaat ii ilikilerin, cemaat-devlet, cemaat-cemaat ilikilerinden daha youn ve salam olduu bir yapy ortaya karmtr. Bu nedenle Osmanl millet sistemi, cemaatlere ve alt kltrel yaplara geni oranda serbest bir hareket alan oluturmutur. Osmanl toplumunda millet, bir dinsel toplulua aidiyeti ifade etmektedir. Bu kavram bugnk "ulus" anlamnda kullanmak, Dou uluslarna Osmanl yzyllarnn, zellikle son yzylda getirdii bir kullanm biimidir. Birey doduu millet kompartmannn iinde o cemaatin ruhani, mali, idari otoritesine bal olarak yaar. Gayrimslim birey, eer Mslman olursa bu kompartman deitirebilir, zira gayrimslimler iinde din deitirme slm Devleti tarafndan ho karlanmaz. Ancak Hristiyan cemaatin kendi iinde mezhep deitirme olaylar grlebilir. Millet, bir kavram deil, bir toplumsal tekilatlanma, bir ruh hali ve teba'nn birbirine bakn ifade etmektedir. Bu dorultuda "ekalliyet" (aznlk) sz devlet ve toplum hayatna imparatorluun son yllarnda girmitir.(Ortayl, 1999: 82) Osmanl ynetimi, millet kavramnn dinsel ieriine uygun olarak, egemenlii altndaki topluluklar inan ya da din esasna gre rgtlemitir. Bu sistemin esas slm dinindeki "zimmi" hukukuna dayanmaktadr. Batllar da bu sisteme "millet sistemi" olarak adlandrmlardr. Gayrimslimler Osmanl toplumsal yaps ierinde kendilerine ait bir zgrlk alanna sahip olmalarna ramen, dier toplumsal gruplarla ilikilerinde belli kurallara uymak zorunda kalmlardr. rnein gayrimslimler klkkyafet hususunda baz dzenlemelere tabi tutulmulardr. Bu konuda Mslmanlara benzemeleri yasaktr. Gayrimslimlerin lks kumalar kullanmalar, ekonomik ve toplumsal gerekelerle yasaklanmtr. Her bir gayrimslim topluluk iin baz renkler belirlenmiti. Dier yandan, gayrimslimlerin evlerine baz snrlamalar getirilmi, Mslmanlarn evlerinden daha byk ve gsterili evler yapmalar yasaklanm, dinsel meknlar ina ederken de izin artna balanmlardr. Ayn ekilde Mslmanlarn da gayrimslimlere benzemesi yasaktr. Bu dzenlemelerin, milletler arasndaki ekonomik ve toplumsal farkllklardan ve gayrimslimlerin, Mslmanlarn hkimiyetinde bir "mahkum millet" (millet-i mahkme) olmasndan kaynaklandn sylemek mmkndr. Gayrimslimlerin bu stats Tanzimat Ferman'nn ilan edilmesine kadar srm, bu tarihten sonra da Mslmanlarla eit bir konuma gelmilerdir. Mslmanlar arasnda ise resmi bir dil ya da rk ayrm yoktur. On dokuzuncu yzyln sonuna kadar modern dilde kullanlan biimiyle "Trk" kavram, kendilerini Trkler olarak deil, Osmanllar olarak gren Osmanl elitlerine yabancdr. Onlar iin Trk, "eitim grmemi kyl" anlamna gelmektedir. Osmanl brokrasisinde ykselmek iin
254
Turgay UZUN
-byk oranda- Mslman olmak1 ve Osmanlca bilmek dnda bir art aranmam ve bu grevler iin etnik kimlik nem kazanmamtr. Zaten devirme sisteminin varl doal olarak etnik adan saf bir ynetici snfn olumasna engel tekil etmektedir. Kk yata "devirilen" Arnavut, Srp, Slav ve dier etnik gruplardan ocuklar, ynetici olarak yetitirilmek zere, ynetici yetitiren bir okul olan Enderun'a alnm, slm ve Osmanl gelenekleri dorultusunda eitime tabi tutulmulardr. Dier yandan milletin kurucu unsuru ve "millet-i hakime" olan Trk unsur savalarda krlrken, gayrimslim halk zellikle Krm Sava sonras dnemde-sava ortamnn salad imkanlardan da yararlanarak iktisadi adan zenginlemi2, Osmanl Devletinin hogrsyle son dnemde idari-brokratik kademelerin en st basamaklarna kadar ykselebilmilerdir. Osmanl resmi dncesinin tamamen milliyetilie yabanc hatta dman olduunu sylemek yerine milliyetilik konusunda ok uluslu bir devlete sahip olmann getirdii zorunluluktan kaynaklanan ve anlalabilir bir politika oluturduunu sylemek daha doru olacaktr. Tanzimat Fermannn ardndan ilan edilen Islahat Ferman ile mparatorluk topraklar zerinde yaayan herkese tek vatandalk sfat altnda, ancak imparatorluun slmi geleneklerine zarar vermeksizin eit hak ve grevler tanma ynnde bir sistem deiiklii sreci balamtr. Bu dnce, aznlklar mparatorlua balamak ve onlarn bamszlk ideallerini yattrmak amacnn gerekletirilmesine yneliktir. Ancak bunun mantksal sonucu elbette Osmanl Devleti'nin douundan beri yrtlen millet sisteminin sona ermesi demek olacaktr. Osmanllk, Osmanl mparatorluu'nun btn tebaasn eit vatanda sayma fikri, sonunda 1876 Anayasas ile kabul olunmu ve teorik olarak 1918 ylna kadar da yrrlkte kalmtr. Gerekte ise, aznlklar arasnda ba gsteren milliyetilik dnceleri daha sonra Trkler tarafndan da benimsenerek Osmanl vatandal fikri, anlamn kaybetmitir.(Karpat, 1967:124) Batllama projesi erevesinde uygulanan reformlar, geleneksel toplumsal yap yerine, Batl modern davran kalplarn benimseyen bir toplum yaratma amacn tamaktadr. Batc aydnlarn desteindeki merkezi sivil-asker brokratik kadro tarafndan uygulanmaya allan projede ana unsur, kolektif deerleri ve Batl yaam tarzn benimsemi, kendi etnik kimlii ne olursa olsun ortak ulusal kimlik ile kendini zdeletiren bir "birey" yaratmaktr. Bunun karsnda ise kendisini etnik kimlii ile deil, geleneksel slmi kimlii ile tanmlayan birey ile gayrimslim topluluk ierisinde Osmanl kimliini benimsemi birey yer almaktadr. Daha sonra Cumhuriyete de miras kalacak olan geleneksel-modern gerilimi, Osmanldaki reform hareketlerinin toplumsal yapda yaratt doal bir sonu olarak deerlendirilebilir. Reformlar ve Geleneksel Yapnn zlmesi Tanzimat hareketiyle balayan reformlar, bir Osmanllk anlaynn ve Osmanl bireyinin oluturulmasna yetmemitir. Milliyeti dnceler bata Hristiyan halk etkilemeye devam etmi ve mparatorluun Hristiyanlarn ounlukta olduu blgelerinin ayrlmasnda etkili olmutur. Osmanl mparatorluunun, toplumsal ve idari sisteminin yeni oluan durumlar karsnda deiememesi ve temelde fetihlere dayal olan iktisadi yapnn, yeni toprak kazanmlar olmamas, hatta kayplar olmas nedeniyle k, modernleme karsnda geleneksel yaplarn ayakta tutulma abas ve reform hareketlerinin sorunlar zmemesi mparatorluun kn hzlandran etkenler olarak saylabilir. Aznlklarda balayan ulusal hareketlerin nne gemek iin alnan askeri ve idari nlemlere ramen bata Balkan uluslar ayrlk hareketlerini balatmlardr. O gne kadar dinsel, etnik, mali ve idari birok ayrcalk ve zgrlklerden yararlanan aznlklarn bylesine gl bir ayrlk hareket iine girmeleri, bata Osmanllk dncesini savunan ve bunun devletin dalmasn nleyecek tek k yolu olduunu dnen aydnlar zerinde olumsuz etkiler yaratmtr. Bu aydnlarn bir ksm gayrimslim halklarn birlik iinde kalmasndan umudunu keserek, en azndan Mslman halklarn ayrlmasn nleyebilmek iin slmclk dncesini yaymaya almlardr. II. Abdlhamit dneminde devletin resmi ideolojisi haline gelen ve dier nlemlerle beraber dalmay bir sre nleyen bu dnce, Mslman unsurlarn, zellikle ayrcalkl bir yeri olan Araplarn ve Arnavutlarn ayrlk milliyeti hareketler iine girmesiyle bir zm olmaktan kmtr. Gayrimslim ve Trk olmayan dier
1 zellikle Osmanl Devletinin son dnemlerinde gayrimslimlerin st dzey kamu grevlerine ve zellikle elilik grevlerine atandklar bilinmektedir. 2 Osmanl Devleti iinde Mslman Osmanl tccarlar (Hayriye Tccar) da bulunmaktayd, ancak bunlar on dokuzuncu yzyln ikinci yarsnda yerlerini Batl glerin himayesi altndaki aznlklara brakarak kaybolmular ve bir Trk burjuvazisi yaratlamamtr.
255
Turgay UZUN
Mslman unsurlarn devlet iinde kalamayaca grlnce, imparatorluk corafyas iinde yaayan Trk unsurun egemenliine dayanan, ulusal bir devlet kurulmas ve bu corafya dnda kalan dier Trk halklaryla da olas bir birlii savunan yeni bir ideoloji olan Trklk-Trk milliyetilii ideolojisi nce aydnlar arasnda hzla taraftar bulmaya balamtr. Osmanl Devleti'nde yurttalarn din kriterine gre snflandrlmas demek olan millet sisteminin bozulmas ve etnik kimlikler temelinde bir ayrmlamaya gidilerek, devlet tarafndan Trk etnisitesinin dier etnisiteler zerinde egemen konuma gelmesi, aslnda modernleme sreciyle yakndan ilgilidir. Gellner'in de belirttii gibi geleneksel toplumdan modern topluma gei srecinde, yerel alt kltrler zerinde tm kimlikleri kapsayan ve devlet tarafndan oluturulan st kltrn benimsetilerek, geleneksel yaplarn krlmas, Osmanl mparatorluundaki millet sisteminin zln de aklar niteliktedir. nceleri yerel ilikilerin ve cemaat yaplarnn ne kt ve dinsel farkllklar zerine oturtulan yap yerine, herkesin resmi dili konutuu, eit vatandalk bayla balanm ve Trk ulusal kimliinin bir st kimlik olarak benimsendii bir yapy yerletirme abas doal olarak ulus devlete giden yolu da amtr. Anderson'un terminolojisiyle aslnda hibir zaman var olmam, ky, airet ve aile yaplarnn ne kt, "hayli" Osmanl kimliinin ortak kimlik olarak kabul edildii toplumsal yap, yerini insanlarn doumlaryla birlikte tadklar etnisitelerine brakmtr. Aznlklarn birbiri ardna Osmanl Devleti'ne isyan etmeleri ve slm temelinde bir birlik kurulamayacann anlalmas imparatorluun hakim unsuru olan Trklerde de milliyetilik duygularnn ykselmesine yol amtr. Trklk bilinci bata Osmanl aydnlar arasnda gelimeye balam ve ekirdeini Trklerin oluturaca yeni bir devlet fikri yava yava ekillenmitir. Bu ayn zamanda, Cihan mparatorluu ideali ve zleminin de sonu anlamna gelmektedir. Artk yeni dnemde, imparatorluk nostaljisi yerine, Trkln hayal edilen ilk balang dnemlerine olan zlem, zellikle ulus-devlet inas dneminde nemli bir esin kayna haline gelecektir. Trk Milliyetiliinin Ortaya k Osmanl Devletinde Trklk yirminci yzyln balarnda ortaya km, hzl bir gelime gstermi ve imparatorluun yklmasyla doruk noktasna ulamtr. Cumhuriyetle beraber milliyetilik devletin temel ideolojisi olmu ve deiik versiyonlaryla her zaman varln hissettirmitir. Osmanl Devleti'nde Trkln ortaya kmasnda, devletin iinde bulunduu olumsuz durum ile lke iinde ve dndaki aydnlarn etkileri iki ana nedeni oluturmutur.(Landau, 1995: 28) Trk milliyetilii veya daha genel bir ifadeyle Trk ulusal kimliinin tarih sahnesine ge km olduu ancak, modern anlamda olmasa da Trklerde tarihin balangcndan beri bir tr milliyet bilincinin gelimi olduu sylenebilir.3rnein Trk tarihinin ilk yazl belgelerinden olan Orhun yaztlarnda, devlet yapsnn ve ulusa ballk dncesinin gelimi olduu grlmektedir4. Trklerin ilk siyasal organizasyonu olan Gktrklerde, hakim etnik unsura dayal bir devlet yaplanmasnn varl ve bunun korunmasna ynelik abann, Trklerin devlet ve ulus kavramlarna verdii nemi yanstt sylenebilir. 5 Trklerin slmiyeti kabul edii ile birlikte, var olan eski Trk inan ve gelenekleri bir deiim srecine girmitir. slm inannda mevcut olan "mmet" prensibi ve slmn kavmiyetilii reddedip, bunu bir "asabiyye" olarak nitelendirerek ktlemesi, Trklerde ulusal bilincin gelimesini geciktirmitir. Dnce alannda da ulus dncesinin ortaya k ve buna bal olarak gelien milliyetilik, Trklk akmna dayal olarak olumutur. Ulus denildiinde Trk ulusunun anlalmas daha ok Batllarn etkisiyle ortaya kmtr. (Trkne, 1989: 35) Osmanl Devleti'nin son zamanlarna kadar ulus ve ulus bilinci dncesine gerek halk ve gerekse de aydn snf ierisinde pek rastlanlmamaktadr. Bu durumu ak bir biimde gsteren anekdotlara da sk rastlanmaktadr. On dokuzuncu yzyln sonlarna doru Paris'te bulunan bir ka Jn Trk'e hangi ulustan olduklar sorulduunda nce, "Mslmanz" diye cevap verirler. Mslmanln bir din olduu hatrlatlnca soruyu "Osmanlyz" biiminde cevaplarlar ve bunun da bir ulus olmad belirtildiinde genler bir trl Trk olduklarn sylemeyi dnemezler. 1908 ylnda da, stanbul ve Selnikte sokaa dklen kitleler, syleyecek bir ulusal marlar olmadn fark ederek Merutiyeti Fransz Ulusal Marn syleyerek kutlamladr. (Akam, 1995:38) Trk ulusuna aidiyet bilinci Osmanl
Trk tarihinin balang dnemi hakknda geni bilgi iin bkz.Vecihe Hatibolu, "De Quelle Der Turkschen Geschchte", Trkoloji Dergisi, ADTCF Trk Dili ve Edebiyat Aratrmalar Enstits Yaynlar, Cilt:8, Ankara, 1979, s.29-52. 4 Orhun Yaztlar, Sibirya'da Yukar Orhun Vadisi'nde bulunmutur. MS 732'de yazlm olup, Gktrk Han'nn kardei Trk Prensi Kl Tigin'in anlarn ierir. Orhun Yaztlarnn tam metni iin bkz. Talat Tekin, Orhun Yaztlar, Ankara,1988. 5 Gktrk Devletinin yaps ve dayand unsurlar iin bkz. Saadettin Gme, Kk Trk Tarihi, Trksoy Yaynlar, Ankara, 1997; Aydn Taneri, Trk Devlet Gelenei, Tre-Devlet Yaynlar, Ankara, 1981.
256
Turgay UZUN
Devletinde belki de bir zorunluluk nedeniyle st rtlmek istenen ve ortaya k engellenmek isteyen bir bilin olarak grlebilir. Bu bilin imparatorluun devamndan phe duyulduu dnemde kendini gstermeye balam, Trk milliyetilii devletin dalmas kanlmaz olduktan sonra kurtarc bir ideoloji olarak ortaya kmtr. nceleri kendilerini sadece Osmanl sayan Bat eitimi alm aydnlar, bu dnemde kendi kimliklerinin bilincine vararak Trk aydn kimliine sahip kmlardr. Osmanl Devleti snrlar iinde yaayan Trk kkenli halk ise, kendilerini dier halklardan ayran zelliin sadece din, yani Mslmanlk deil, doutan gelen bir baka zellik olan Trk ulusuna ait olma bilinci olduunu kefetmiler, daha dorusu "kefettirilmilerdir". Osmanl Devletinde eitim, kltr alannda ve gndelik yaamda Trk kavramnn yeri ve kullanm olumsuz bir nitelik gstermektedir. Bu dnemde ve hatta yirminci yzyln balarnda dahi Osmanl okullarnda Trk tarihine ilikin herhangi bir ey okutulmamaktadr. rnein 1911 ylnda bile, Trk orta eitim kurumlarnda okutulan ve ada tarihi ele alan temel kitaplarn sayfalarnn 3/2'si Fransz tarihine geri kalan da dier Avrupa devletlerinin tarihine ayrlm, Trkiye'den ve Trklerden hemen hemen hi sz edilmemitir. 1908 devrimine kadar medreselerin kaplar Trkeye kapaldr; var olan tarih ise, Peygamberin hayat ile balayan bir Osmanl-slm tarihidir. (Akam, 1995: 37) Osmanl Devleti'nde on dokuzuncu yzyln ikinci yarsna kadar kabul edilen tarih anlay, Osmanl tarihi ve slm tarihinin gemiini sorgulayan bir tarih anlayn yanstmaktadr. Bu nedenle, Trk hareketin ortaya kna kadar Trklerin slmiyet ncesi tarihleri gz nne alnmam, Trklerle birlikte Trk tarihi anlay olumu ve Trklerin slm ncesi uygarlk tarihi zerine dnlmeye balanmtr. Osmanl toplumsal yapsna bakldnda, Trk unsurun neredeyse tmyle slm kltrne entegre olduu grlmektedir. Bunun balca belirtisi, kendi tarihlerine geleneksel olarak nasl baktklar sorusunun cevabdr. Osmanl tarih yazcl balca iki olgu zerinde ykselmitir. Bunlardan ilki, Hz. Muhammed'in stlendii rol ve Osmanl Hanedannn douudur. ki gelime arasndaki balanty da Seluklular kurmaktadr. Yani, Trklerin slm ncesi gemii ve oradan g edileri kolektif bellekten silinmi, unutulmutur6. (Georgeon, 1999:8)Gemiin, eskiden yaanm olan bu uygarln kalntlar resmi evrelerin dnda, Trk kylsnn geleneklerinde ve zellikle de Anadolu gebeleri arasnda yaamaktadr. (Georgeon, 1999:9) Anadolu Trkmenlerini geleneklerinde saf halinde yaayan Trkle ait unsurlarla beraber, Osmanl Trklerinin "Trkl"n konutuklar dilden de anlamak mmkndr. Saray ve brokratik elitler Arapa-Farsa terkiplerle dolu anlalmaz bir dil yaratarak halkla kendi aralarna almaz bir duvar rmlerdir. Yani o gn iin Osmanlca, bir Trk'n konuabildii dilden ok, bir Mslmann konutuu, etnik bir belirte olmasndan ok dinsel karakter tayan bir yapya sahiptir. zellikle st dzey grevlere kadar ykselebilen dnmeler, Osmanlcaya ok iyi hakim olmalarn, kendi dinsel dnmlerinin bir kant olarak kullanmlardr. Burada Osmanl devlet adamlarnda "Trk" kelimesine yklenen olumsuz anlamn nedenin altnda byk lde, Osmanl brokrasisinin devirme kaynakl oluu ve Trk kimlii tamayan brokrat ve devlet adamlarnn kendi ulusal kimliklerini unutmam olmalar ve Osmanl merkez brokrasisine Trklerin girmesini ynetim asndan bir olumsuzluk olarak nitelendirebilmeleri yatmaktadr. Dier yandan Ankara savanda Anadolu'da bulunan Trk beylerinin Timur tarafnda yer alarak Osmanl'nn fetret devrine girmesi ve dalma aamasna gelmesinde pay sahibi olmalar Osmanl Devleti yneticilerinin Trk unsura kar olumsuz bir imaja sahip olunmasnda etkili olduu sylenebilir. Btn bu etkenlerle beraber bir ksm Arap kaynakl dinsel eserler ve Avrupa'da baslm Trk dman yaynlarn zellikle baz Osmanl entelektellerini etkiledii ve Trklere kar olumsuz bakn yaratlmasnda etkili olduu sylenebilir. On dokuzuncu yzyln balarndan itibaren, Osmanl mparatorluunda daha sonra Trklk hareketini oluturacak olan koullarn ortaya kmaya balad grlmektedir. Ulus ve ulusa ait dncelerin Hristiyan toplum arasnda
6 Macar Trkolog Arminius Vambry Osmanl Trklerindeki bu "Trkln unutma" olay ile ilgili olarak on dokuzuncu yzyln sonlarnda unlar yazmaktadr: Bundan krk yl nce, "Trklk" ya da edebi anlamda "Trk" szc kaba, yabani anlamna gelen bir svg olarak deerlendiriliyordu. yle bir olay hatrlyorum; bir gn iyi eitim grm kiilerle sohbet ederken, Trk ulusunun etnografik neminden, bu ulusun kollarnn Lena kylarndan Asya'ya, te taraftan da Adriyatik kylarna kadar uzandndan, yeryznde yaayan halklar arasnda en geni yaylma olanaklarna sahip olmu bir ulus olduundan sz ettim. Bunun zerine bana "siz bizi Krgzlarla ya da u kaba saba gebe Tatarlarla kartrm olmayasnz ?" cevabn verdiler. Ben daha o gnlerde kendimi Dou Trkiye'deki lehelerin incelenmesine kaptrmtm. Ama, bu yolda harcadm btn abalar, bizim kltrmzden haberdar olan birka efendinin dnda gln bulunuyordu. stanbul'daki Trkler arasnda "Trk milliyetilii sorunuyla" ya da Trk dilleriyle "ciddi biimde ilgilenen" bir tek kiiye rastlamadm. Arminius Vambry, La Turquie d'Aujourd'Hui et d'Avant Quarante Ans, Paris, 1898, s.11-12. akt.: Georgeon, a.g.e., s.8.
257
Turgay UZUN
yaygnlk kazanmas, yani zerk ve bamsz devletlerin kurulmas, ounluu Mslman olan eyaletlerin ayrlma talepleri, Anadolu ve Rumeli'ye imparatorluun dier blgelerinden Trklerin g etmesi ve Osmanl devlet adamlarnn dnce yapsnda meydana gelen deiim, Trk milliyetilii ideolojisinin geliiminde nemli etkenleri oluturmutur. (Karal, 1977:87) lk nce Trklk, (yeni anlamlaryla "Trk" ve Trke") aydnlar tarafnda Osmanl Trklerinin milliyetilii olarak anlalmtr. Ayn zamanda Osmanl dndaki Trkler iinde de Trklk hareketi gelimektedir. Ancak bu d Trklerin yaad skntlarn (1860'larda Ruslarn Orta Asya'ya girmesi ve Trklerin Bulgaristan'dan g) bu yllarda aydnlar tarafndan tam olarak fark edilememitir. (Landau, 1995:28) Padiah II. Mahmut dneminde Trk ulusal bilincinin gerek devlet adamlar, aydnlar ve gerekse de halk dzeyinde gelimeye balad, zellikle yabanc Trkologlarn eserlerinin Trkiye'ye gelmesiyle beraber Trk ad, Trk kimlii, Trklerin anavatan gibi konularn aydnlarn gndemine geldii ve bir tartma ortamnn olutuu grlmektedir. Birinci Dnya sava srasnda Trk trendin giderek ykseldii grlmektedir. gal altna giren, kaybedilen topraklar, bata aydnlar olmak zere halkta Trk fikirlerin taraftar bulma srecini hzlandrmaktadr. Rusya'da meydana gelen Bolevik devrimi sonras, yeni hkmetin, halklarn kendi kaderlerini tayin hakkn tanmas ve bu srete Orta Asya'da yeni bamsz Trk Devletlerinin kurulmas Trk-Turanc aydnlar heyecanlandrm, ancak Sovyet rejiminin yeni kurulan hkmetler zerinde merkezi denetimi salamas ve Rus ordularnn bunlarn bamszlklarna son vermek zere igal hareketine balamalar umutlarn erken snmesine neden olmutur. Gelinen noktada artk, Osmanlcl, hem Mslman Trkler hem de Hristiyan topluluklar iin, imparatorluun gelecei iin, kendi isteklerinden vazgeme konusunda isteksizlik gstermeleri nedeniyle, bir ideoloji ve devlet politikas olarak baar salayamad grlmektedir. Birinci Dnya Sava'n takip eden yllarda, aka ifade edilmese de resmi ideoloji olan Osmanlclk yerini, yeni bir ideolojiye Trkle brakmaya balamaktadr. Trklk Aratrmalarnn Etkileri Trk ideolojinin douu ve gelimesinde Batl Trkologlarn Trk tarihi, Trk dili ve kltr zerine yapt almalarn nemli yeri bulunmaktadr. Bu almalarn yardmyla Trk kimliinin nitelii ve bilinmeyen ynleri ortaya konabilmitir. Trk milliyetiliinin oluumunda Batl bilim adamlar, Trkoloji bilimi ile uraanlarn nemli pay olduu sylenebilir. O zaman kadar Trk kelimesini kullanmayan Osmanl'ya karlk, Batllar Osmanl Devletinden Trkiye olarak sz etmektedirler. Trk milliyetilii dncesinin ortaya kmasndan nce, Avrupa'da Trklere ilikin iki hareketin olutuu grlmektedir. Bunlardan ilki, Franszca'da "Turquerie" denilen Trklere ve Trk kltrne ilgi ve hayranlk duyma olaydr. Bunun yannda Avrupal air ve yazarlarn rnein, Pierre La Fayette, Mismer, Pier Auguste Comte'un, Farrerin Trklerin yaam tarz, gelenekleri konularnda yazdklar kitaplar Trk kltrnn Avrupa'da tannmasna ve ilgi ekmesi sonucunu dourmutur. Avrupa'daki ikinci hareket de Trkoloji adyla ortaya km, zellikle Rusya'da, Almanya'da, Macaristan'da, Danimarka'da Fransa ve ngiltere'de birok bilim adam eski Trklere, Hunlara ve Moollara ilikin tarihi ve arkeolojik aratrmalar yapmaya balamlardr. (Gkalp, 1972:5-6) Bu aratrmalar Trklerin ok eski tarihe sahip bir ulus ve kkl bir uygarla sahip olduunu ortaya koymutur. nceleri kendi tarihlerini Osmanl Tarihi ile balatan Trk aydnlarnda bu yeni almalarn etkisi ksa srede grlmeye balam, aydnlar arasnda da Trk tarihi, Trk dili ve Trk kltr zerine tartmalar ve bu ynde almalar yaplmaya balanmtr. Batl Trkologlarn Trkler zerinde yaymlad eserler, Trk aydnlarnn kendi kltrlerini tanma ve onlar bu ynde almaya itmesi bakmndan byk nem tamaktadr. On dokuzuncu yzyln ikinci yarsnda hem Rusya ve hem de Osmanl Trkleri arasnda gemie ve zellikle Trk kltrne ynelik bir ilgi uyanm ve bu ilgi yzyln sonlarna doru giderek artmtr. lginin hareket noktas, Trkoloji dalnn baz yeni bulgulardr. On dokuzuncu yzyln bandan itibaren Avrupal tarihi ve dil bilimciler Trk topluluklarnn kltr ve dillerinin kkenine ilikin aratrmalara ynelmi ve bu yapnn slm dnyasnda dikkati eken bir zgnlk tadn kantlamlardr. De Guignes, Arthur Lumley Davids, Arminius Vambry ve Lon Cahun gibi bilginler Trk topluluklarnn Asya'daki kkenlerini, dil ve uygarlklarn kkl yapsn ortaya koymu, bu yapnn sekizinci yzyla dek uzanan ilk rneklerini gn na karmlardr. Avrupa ve Asya'nn dier halklar, Finler, Macarlar, Moollar, Manular vb. ile Trkler arasndaki etnik ve kltrel akrabalk balar da ortaya konan yeni bulgular arasndadr. Trkoloji alanndaki en arpc gelime, Danimarkal Thomsen ile Rus bilgini Wilhelm Radloff'un, sekizinci yzyln ortalarna tarihlenen Orhun Yaztlar'n zmeleridir. (Georgeon,
258
Turgay UZUN
1999:29) Bu Trkologlardan zellikle Radloff'un eski Trk tarihi ve kltrne k tutan ve bir devre adn veren almalarnn, Trk ulusal kltrnn ortaya karlmasnda nemli rol olduu sylenebilir. 7 Daha sonra birok yabanc Trkolog Trk tarihi, Trk kltr ve zellikle Trk dili alannda nemli eserler vermilerdir. Bu eserlerden Deguignes'in Trklere, Hunlara ve Moollara ilikin yazm olduu Byk Tarihle, ngiliz bilim adam Sir Davids Lumley'in nc Selim'e ithaf ettii "Kitab- lm'n Nafi" adndaki genel Trk grameri ( A Grammar of Turkish Language) Trke nin yaymlanan ilk gramer kitab olmas nedeniyle Trk aydnlar zerinde nemli etkiler yaratm ve Trk aydnlarn bu ynde eserler vermeye tevik etmitir. Batl Trkologlardan Barthelemy d'Herbelot, "Bibliotheque Oriantale" adl almasnda, eski in kaynaklarn tarayarak Trkler hakknda yeni bilgiler elde etmitir. Dier yandan Amiot, Tatarca-Franszca szlk yaymlam, Deguignes, Trklerin, Moollarn ve Tatarlarn Genel Tarihi (Histoire Gnrale des Huns, des Turcs, des Mongoles et Autres Tatares Occidentaux) adl almasnda Trk tarihinin ve Trkolojinin temel ve ilk eserlerinden birini meydana getirmitir. (Orkun, 1977:31)Dier yandan Trkoloji alannda bir ok eseri olan Leon Cahun'un "Asya Tarihine Giri" (Introductional Histoire de l'Asie) adl kitab Trk rk ve uygarlnn Avrupa uygarlna katklarn ortaya koymu ve geni yanknlar uyandrmtr. Macar Trkolog Arminius Vambry, Turan kaynakl rk grubuna Trkler ile birlikte, inliler ve Macarlar dahil etmitir. almalarn II Abdlhamid'e de sunan Vambry, bugn de kullanlan Trk dilinin snflandrmasn yapmtr. (Kushner, 1979:3-14) Bunlardan baka, Alman Trkolog Klaproth; Fransz Stanislas Jlien ve Edouard Chavannes, sveli Strahlenberg, Danimarkal Thomsen; Finlandiyal Sjgren, Aspelin, Castrn, Donner ve Heikel; Avusturya'l Hammer, Kraelitz; Polonya'l Kowalski ve Zajatskowski; Macaristan'da Yanos, Zoltan, Pal gibi Trkologlarn Trk tarihi ve Trk dili zerine yaptklar almalar Trk ulusal kimliinin oluumunda etkili olmulardr. (Orkun, 1977: 30-40) Trk kltr zerine aratrmalar yapan Batl Trkologlar, Trk aydnlarna ve Avrupa'ya Trklerin kurduu uygarl tantm, Trk tarihinin, Osmanl Tarihinden de geriye, eski alara kadar uzandn ortaya koymu, Trk ulusal bilincinin gelimesi ynnde nemli katklarda bulunmulardr. Trk milliyetilii dncesi iki byk grup tarafndan formle edilmi ve yaylmtr. Bunlardan ilki Osmanl aydnlar ikincisi de Rusya'dan Osmanl Devletine gelen aydnlar. Rus ar'nn Rusya Mslmanlar hareketini bask altna almasndan sonra, Krml, Tatar, Azeri aydnlardan oluan bir aydn grubu Trkiye'ye gelmi, Jn Trk hkmeti de kendilerini iyi bir ekilde karlamtr. 1908 Devriminden bir ka ay sonra, stanbul'da Yusuf Akura, Ahmet Aaolu, Abdrreid brahimov, Hseyinzade Ali, Ayaz shaki Halim Sabit gibi aydnlara rastlanmaktadr. Bu aydnlar tarafndan gmen rgtleri kurulmu, kurulan gazete ve dergilerin says hzla artmtr. Yurt dndan gelen aydnlar, kendi bamszlklarn kazanabilmek iin, Rusyada bulunurken de bir milliyeti ideoloji ve hareketin olumas iin almlardr. Osmanl Devletine gelince, hakim unsura mensup olmann verdii gvenle, Osmanl Devletinin bir ulus devlet olmas iin faaliyet gstermeye balamlardr. Osmanl aydnlar, milliyetilii daha ok devleti korumak iin bir ara saymlar, lke dndan gelen aydnlar ise devleti, kendi uluslarnn gcn korumay salayan bir sistem olarak grmlerdir. (Arai, 1999:79) Bu aydnlarn ou, Rusya'daki Trk asll burjuva ailelerinden gelmektedir. yi eitim alm olmalarna ve kkl ailelere mensup olmalarna ramen, Ruslar tarafndan Trk kkenli olduklar iin, iktidara yaklatrlmamlar ve zgr bir ortamda kendilerini ifade edememilerdir. te bu zellikleriyle Osmanl devleti dnda gelen Trk aydnlar ksa srede, aydn gruplarna, siyasal ve kltrel oluumlara katlmlardr. Georgeon'un deyimiyle bu aydnlar, Rusya'da iken ezilen ulusa dahil ve ulusal sorunun kurbanlar olarak yaarken, Osmanl Devleti'ne gelince "hakim millet"e mensup ve ulusal soruna zm bulacak kiiler olmulardr. Bu aydnlarn iinde smail Gaspral, Yusuf Akura, Hseyinzde Ali ve Ahmet Aaolu Trk milliyetiliinin geliimi ve Trk ulusal bilincinin ortaya knda teorisyen niteliinde katklar yapan aydnlar olarak nemli yerleri bulunmaktadr. Merutiyet Dneminde Trk Milliyetilii Osmanl Devleti'nde Merutiyet'in kurulmas, yani imparatorluun meruti bir monariye dnmesi, 1839'dan sonra ortaya kan dncelerin ve bu dnceler dorultusunda verilen bir mcadelenin rn olarak ortaya kmtr. Tanzimat, Osmanl tarihi geliimi iinde, yeni bir politikann balangcdr. Cins ve mezhep ayrl ortadan kaldrlarak, hukuksal eitlik yardmyla, devletin iinde yaayan ve ayrlma eilimi iinde olan gayrimslim
7 Wilhelm Radloff un almalar hakknda daha geni bilgi iin bkz.Ahmet Temir, Trkoloji Tarihinde Wilhelm Radloff Devri, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara, 1991.
259
Turgay UZUN
topluluu devletin iinde tutabilmek iin gelitirilen bir nlemdir. 1839 Glhane Hatt- Hmayunu'ndan sonra gelen 1856 Islahat Ferman ile balayan sre, 1876 ylnda anayasal bir meruti rejim ile devam etmitir. Tanzimat dneminde devletin resmi ideolojisini oluturan Osmanlclk, bu dnem aydnlarnn sahip kt, gerileme ve dalma sorunsalna zm olabilecek bir ilkedir. Tanzimatla beraber, Osmanl Devleti'nin temel referans olan dinsel hukuk (eriat)un yerini, -kiiler aras ve devletle kiiler arasndaki ilikileri dzenlemede- laik bir hukuk anlay almtr.8 Bu anlay, idari anlamda da kendini gstermi ve kamusal alandaki dzenlemelerde Bat kaynakl ilkeler ne km, din adamlarnn (Ulema) ynetim zerindeki etkisi azalmtr. Dinsel brokrasinin kamu ynetiminde etkinliinin azalmas, zaten yozlam olan brokratik kadrolarn yetki ve kar kaybna uramalar da, bu gruplarn Tanzimat karsnda tavr almalar sonucunu dourmutur. Dier yandan ekonomik glkler altnda ezilen halk kitlelerinin refahnda ve gelir blmnde bir yenilik getirmeyen reformlar, geleneksel yaam tarzn srdren bu kitle ile Batl, modern yaam tarzn temsil eden ve grece yksek bir gelir dzeyine sahip elit snf arasndaki uurumu da geniletmi, bu ayrlk cumhuriyet ve sonrasna kadar uzanan sre iinde, geleneksel-modern ve merkez evre gerilimi biiminde canlln korumutur. Tanzimatla beraber, "hrriyet", "vatan", "millet", "merutiyet", "meveret" gibi sadece szlklerde yer alan kelimeler, onlara verilen yeni anlamlarla ana dncenin birer simgesi olarak srm kazanmtr. Batdan gelen yeni fikirler, yeni bir yaam istei uyandrm, bu yaama uymann abas iinde, toplumun gr deimi, yeni gelenek ve grenekler belirmeye balamtr. (Levend, 1989: 146) Dier yandan Tanzimat dneminde, bireyin zgrlk alannn kamusal alan aleyhine geniledii grlmektedir. nsanlar, gazete ve dier basn aralaryla devleti eletirebilmekte ve kamusal faaliyetlere yn vermeye almaktadrlar. Bu yn verme ilevinde aydnlarn ba ektii ve Batllama noktasnda da gelenekiler ve Tanzimatlar olarak ikiye ayrldklar sylenebilir.9 1839 Tanzimat Ferman sonras, Mslmanlarla eit statye ykselen gayrimslimlerin, mevcut ortam kendi bamszlk sreleri lehine kullanmalar sonucu imparatorluk, kendi iinde yaayan etnik unsurlarn basks altnda kalmtr. Bu baskdan ve bir dalma tehlikesinden kurtulmak iin, devletin yeniden organize edilmesi abalarna giriilmi ve bir anayasal ynetimin aznlklar imparatorluk iinde kalmaya ikna edebilecei umut edilmitir. 1908'de Osmanl Devleti'nin kurtuluuna zm olarak gelitirilen Osmanlclk ve slmclk gibi dncelerin, dalmay engelleyemeyecei ve artk Trk unsurun temel alndn bir ideoloji erevesinde zmler gelitirilmesine ynelik dncelerin glenmesiyle, Trklk zelikle kltrel alanda giderek daha gl bir dnce haline gelmeye balamtr. Bu dnemde Trklk ile beraber, sosyalizm ve slmclk da Osmanl siyasal ve kltrel yaamnda kendini hissettirmeye balamaktadr. 10 Merutiyet'e kadar Osmanl aydnlar, Bat'da gelien dil, kltr ve soy temeli zerinde ykselen milliyeti akmlarn ve bir Trk milliyetilii olgusunun farknda olmular, ancak "cinslik ittihad" (soy birlii) olarak tanmladklar bu biim bir milliyetilie de kar olmulardr. (Bayraktutan, 1996:52) Osmanlclktan Trkle gei srecinde, milliyeti dncenin birbirinden farkl varyantlarnn ortaya kt grlmektedir. Tamamen etnik ve dlayc bir nitelie brnebilen milliyetilik grlebildii gibi; dinsel unsurlardan tamamen arndrlm sekler bir milliyetilik veya slmi motiflerle i ie, Batllama kart geleneksel "yerlici" milliyetilik anlaylar da ortaya kabilmektedir. 1908e kadar hareket iinde nemli arl olan Ahmet Rza'nn Osmanlclktan Trk egemenliini kastettiini, Trk unsurunun dier topluluklar zerinde egemenlik kurmasn salamay politikasnn merkezine koyduu aktarlmaktadr. Onun Osmanlcl, "Trk olmaktan gurur duyan" bir Osmanlclktr. 1908 ylnda Osmanlclk
Tanzimat dnemi hukuk sistemi hakknda geni bilgi iin bkz. Halil Cin, "Tanzimat Dneminde Osmanl Hukuku ve Yarglama Usulleri", 150. Ylnda Tanzimat, Haz. Hakk Dursun Yldz, Atatrk Kltr,Dil ve Tarih Yksek Kurumu Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara,1992,s.11-32. 9 Tanzimat karsndaki tavr, zaman zaman eyleme de dklmtr. 1856 Bildirisinden sonra, 1859'da ortaya kan Kuleli Olay ve talyan Carbonari rgtnden esinlenen "ttifak- Hamiyet" rgtnn devrim giriimi buna rnek gsterilebilir. Tanzimat kart tepkiler hakknda geni bilgi iin bkz. Berkes, a.g.e., s.265-277. 10 Bu dnemde Osmanl Sosyalist Frkas'nn bakan Hilmi'nin kard, "tirak", sosyalist dncenin dnce platformunu oluturmaktadr. Ayn yllarda maddeci dnce giderek etkinlik kazanr. Bucner, Haeckel Trkeye evrilir. Darwin ve Lamarc zerine kitaplar yazlr. Maddeci gre arlk veren "Felsefe" adl bir dergi kmaya balar. Osmanl Devletinde Sosyalist hareketler iin bkz. Osmanl mparatorluunda Sosyalizm ve Mililyetilik, Der.: Mete Tunay-Erik Jan Zrcher, letiim Yaynlar, stanbul, 1995; Mete Tunay, Trkiye'de Sol Akmlar (1908-1925), Bilgi Yaynlar, Ankara, 1978; Kerim Sadi, Trkiye'de Sosyalizmin Tarihine Katk, letiim Yaynlar, stanbul, 1994.
8
260
Turgay UZUN
henz resmi ideoloji iken, Rumlarla girdii bir tartmada ok ak olarak Trk egemenliini savunmu ve "ne denirse densin, memlekette milleti-i hakime Trklerdir ve Trkler olacaktr" eklinde konumutur. (Akam, 1995: 54) Jn Trklerin Osmanlclk ideolojisini temel ideoloji saymalarna ramen, hem Mslman Trkler hem de Hristiyan topluluklar, imparatorluun gelecei iin, kendi taleplerinden vazgeme noktasnda dn vermemiler, bu nedenle Osmanlclk, bir ideoloji ve bir devlet politikas olarak baar salayamamtr. Birinci Dnya Sava ve takip eden yllarda ttihat ve Terakki Partisi'nin Trk ideolojiye doru bir sre yaad grlmektedir. Parti Trkle kaymasna ramen, grnteki Osmanlc imajn, birtakm taktik amalar iin korumutur. II. Merutiyet sonrasnda nispeten zgrleen siyasal hayat iinde ortaya kan Trk hareketin program son derece radikal unsurlar tamaktadr. Trk ideoloji, dayand ontolojik deerleri neredeyse hi bir eletiri ve yenilie tabi tutmadan ideolojiye dntrmektedir. Eer ortada dank ve iletiimsiz bir corafyaya sahip de olsa, bir Trk rk mevcut ise yaplmas gereken ey, bir rkn birliini salamak olmaldr. Bu balamda Trklerin siyasal hedefleri, yneldii corafyann genilemesine bal olarak topyaya doru evrilmektedir. (n, 1992:19) 1908'den sonra balayan zgrlk ortamnda, dnemin aydnlarnn nemli bir blm Trklk ideolojisinin etrafnda toplanm ve bir kurtulu midiyle Trkle sarlmlardr. Bu yaklamn ttihat ve Terakki iinde de g kazanmas sonucu, Trklk dncesini savunan birok yayn organ ve rgt ortaya kmtr. Trk milliyetiliini temel alan ve kendinden sonra kurulacak Trk rgtlere kaynaklk eden ilk rgt, "Trk Dernei" adn tamaktadr. (Orkun, 1977: 31)Bu dernein yayn organ olarak da yine dernekle ayn ad tayan "Trk Dernei" adl dergi de karlmtr. Bu dnemde, Trk Dernei'nin kapanmasndan sonra, Trk milliyetilii hareketi ve ideolojisinde nemli yeri olan "Trk Yurdu Cemiyeti" kurulmu ve "Trk Yurdu" adl bir dergi karlmaya balanmtr. Trk Yurdu'nu, "Halka Doru" ve "Trk Sz" adl dergiler izlemitir. Bu dnemde Trk ideolojiyi savunan dergiler yannda, slmcl savunan bir ok dergide yayn hayatna katlmtr. Bunlardan, Sebil'r Read, Beyan'l Hak, Sady- Hak, slm Mecmuas, Ceride-i Sufiye, Cihan- slm, el- Medris saylabilir.11 Trk milliyeti hareketine katk salayan farkl gruplar birbirinden ayrmak gerekmektedir. Bunlardan ilki, Abdlhamid dneminden kalma eski Trkler; Veled elebi, Necip Asm, Ahmet Vefik Paa, Mehmet Emin gibi yazar, tarihi ve bilim adamlardr. Bunlar Trk kltrnn zgn yapsn ve zenginliini ortaya koymak iin olduka byk aba harcamlardr. kinci olarak, 1908 Devriminden sonra, Selanik kaynakl milliyeti aydnlar gelmektedir. Bunlar Batdan gelen ideolojik akmlara son derece ak olan Selanik'te, Batc dncelerden etkilenmiler ve Jn Trklere bal kalmlardr. Gen Kalemler Dergisi'nin etrafnda toplanan Ziya Gkalp, mer Seyfettin, Ali Canip gibi kiiler edebiyat ve dil alannda milliyetilie ynelmilerdir. 1912'de Selanik'in Yunan ordusu tarafndan ele geirilmesinden sonra, bu aydnlar stanbul'a gelmi ve milliyetilik akmna yn vermilerdir. (Georgeon, 1999: 61) Bu ilk aamada rnein, Ahmet Vefik Paa "ecere-i Trkyi Dou Trkesinden Anadolu Trkesine evirmi, bundan baka "Lehe-i Osman" adnda bir Trke szlk yazarak, Trkiye Trkesinin byk Trke'nin bir kolu olduunu ve bundan baka da Trk leheleri bulunduunu ortaya koymutur. Dier yandan Sleyman Paa, "Tarih-i Alem" adl eserinde Trk tarihinin Avrupa tarihi iindeki yerini belirlemeye alm, dier eserinde, Cevdet Paa gibi bir gramer kitab yazm; ancak Cevdet Paa gibi bu esere "Kavaid-i Osmaniye" adn vermeyip, "Sarf- Trk" adn vermitir. Sleyman Paa, "Osmanl dili" ve "Osmanl milleti" gibi terimlerin doru olmadn, Osmanl'nn sadece devletin ad olduu, ulusun adnn ise Trk ulusu olduunu yazlarnda dile getirmitir. (Gkalp, 1972: 7-8) Ziya Paa da, ulusal dil ve edebiyatn gelitirilmesi iin almtr. 1868'de Hrriyet Gazetesi'nde kan nl "iir ve na" makalesinde, Divan Edebiyat'n "mill bir edebiyat" olmamakla sulam ve modern Trk edebiyatnn ancak "halk edebiyatna balanmakla" kurulabileceini ileri srmtr. Ziya Paa, Divan Edebiyatn ulusal edebiyat olarak nitelendirmemekte, sadece halk edebiyatnn ulusal niteliklere sahip olduunu savunmaktadr.12
11 Bu yaynlar hakknda daha fazla bilgi iin bkz. Zafer Toprak, "II. Merutiyet'te Fikir Dergileri", Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, Cilt:4, letiim Yaynlar, stanbul, 1983, s.127. 12 Tanzimat aydnlarnda grlen eliik dnceler Ziya Paa'da da grlmektedir. Ziya Paa Divan edebiyat karsnda savunduu bu tezi alt yl sonra yaymlad "Harabat"n n sznde reddetmi, halk edebiyatn kmsemi ve Divan edebiyatn yceltmiir. Bu elikideki ilk davran, onun "medenileme zarureti"nden hareket eden devrimci ynn, ikincisi ise, alkanlklarndan ve duygularndan doan muhafazakr ynn belirtir. Kenan Akyz, Modern Trk Edebiyatnn Ana izgileri (1860-1923), Mas Matbaaclk,stanbul, (tarihsiz) , s.22.
261
Turgay UZUN
Sleyman Paa ve Ahmet Vefik Paann13 bilinli bir ideolojik tavr olarak deerlendirilmese de, Trklk akmnn Osmanl Devleti'ndeki ilk temsilcilerinden olarak, Trk ulusal bilincinin geliiminde nemli paya sahip olduklar sylenebilir. Tanzimat dnemi aydnlar kendi siyasal ve kltrel dncelerini halka ve ynetime ulatrmak amacyla gazete yayncln etkin bir ekilde kullanmlardr. Agah Efendi ile inasi'nin beraber kardklar, ilk says 22 Ekim 1860'da yaymlanan Tercman- Ahval, 28 Haziran 1860'da yaymlanmaya balayan inasi'nin tek bana kard Tasviri-i Efkar ve Ziya Paa'nn da yaz yazd Muhbir, bu dnem muhalefetinin sesi olma zeliini gsteren yayn organlardr. (Akyz, tarihsiz: 13) Trk basn tarihinin ncleri olan bu gazeteler Glhane Hatt- Hmayunu ile getirilen hak ve zgrlklerin hayata geirilmesi ve Batl anayasal ynetimin bir rneinin Trkiye'de yerletirilebilmesi grn sklkla dile getirmilerdir. Basn yoluyla dile getirdikleri bu dncelerin ynetim tarafndan dikkate alnmamas nedeniyle aydnlar, kendi hedeflerini gerekletirebilmek amacyla 1865 ylnda Yeni Osmanllar Hareketini balatmlardr. 1867 ylnda hkmet tarafndan ortaya karlan gizli hareketin balca yeleri olan, Nmk Kemal, Menapir-zade Nuri, Sar Ahmet Bey-zade, Mehmet Bey ve Kaya-zade Reat Bey Fransa'ya kamlar, harekete girmi bulunmakla birlikte hkmete muhalif olan Ziya Paa, Agah Efendi ve Ali Suavi de Fransa'ya giden aydnlara katlmlardr. Bu dnemde Ali Suavi Londra'da Muhbir ve Paris'te "Ulum", Mehmet Bey Paris'te "ttihad" ve yine Mehmet Bey ile Hseyin Vasfi Cenevre'de "nklab" gazetelerini karmlardr. Yeni Osmanllar 1870'den itibaren tekrar stanbul'a dnmeye balamlar ve Nmk Kemal'in kard "bret (1873) gazeteleri ile grlerini duyurmulardr. (Akyz, tarihsiz:13) eitli gazetelerde dncelerini dile getiren bu aydnlardan inasi'nin, Yeni Osmanl hareketi iinde nemli bir yeri bulunmaktadr. Zamann dnce platformlarnda deiik grleriyle dikkat eken inasi, Trk siyasal dnce tarihinin ilgin simalarndan birisidir. Jn Trk Hareketi ve Trk Milliyetilii deolojisi 1908 Temmuz'unda Jn Trk devrimi olduunda, lkede milliyetilik akmndan iz bulunmamaktadr. Hi bir yayn organ, hibir rgt bu dnceyi savunmamakta ve hibir siyaset adam ve parti bu konuda ak bir tutum taknmamaktadr. Siyasal ve entelektel ortam, "Batclar" ve "Osmanlclar" ile "slmclar" tarafndan igal edilmitir. Alt yl sonra Trkiye, Almanya'nn yannda savaa girdiinde, Trk milliyetilii salam bir biimde kk salm bir dnce akm haline gelmitir; en azndan imparatorluun bakentinde byledir. Gazete ve dergiler bu dncenin propagandasn yapmakta, ekonomik ve kltrel rgtler bu dorultuda talepler ileri srmektedir. (Georgeon, 1999:60) Milliyetilik, siyasal evreleri, zellikle de ttihat ve Terakki'yi etkilemektedir. 1913'de balayan tek parti dneminde parti, Trk aydnlarn etkisiyle politika retme yolunu semi ve 1914'de Osmanl mparatorluu'nun savaa girmesinde de bu milliyeti talepler etkili olmutur. Jn Trk dneminde, milliyeti hareketin ivme kazanmasnda dnemin gelimelerinin nemli rol olmutur. BosnaHersek'in Avusturya-Macaristan tarafndan ilhak, Bulgar bamszlk hareketinin baarya ulamas, Girit'in, 1829'da bamszla kavuan Yunanistan'a katlmas ve 1912'de Trabusgarp ve Oniki Ada'nn, 1913 Balkan Sava sonrasnda da Avrupa topraklarnn byk ounluunun elden kmas, Osmanl mparatorluunu, Avrupa'nn dnda ve Araplarn yaad topraklarla, Anadolu'dan ibaret bir toprak parasna sahip bir Asya devleti haline getirmitir. Mslman olmayan nfusun ayrlmasyla, demografik yapda Trk unsur daha fazla arla sahip olmutu. Bununla beraber devlet, Anadolu'daki aznlklar ve Arap nfus nedeniyle Trk unsura dayal bir ulusal devlet olmaktan da uzaktr. 1908 Devrimi ve onun izleyen Jn Trk dneminde Osmanl aydnlar arasnda kabul gren slmclk, Osmanlclk ve Trklkten, sonuncusunun biraz daha ne kt ve Balkanlarda toprak kaybnn devam etmesi, o zamana kadar devlete sadk kalan Mslman Arnavutlar ve Araplar arasnda milliyetiliin gelimesi, Trkln, hem Osmanlclk hem de slmclk karsnda ykselmesine yardmc olmutur. Savan patlak vermesi Jn Trk rejiminin Trk ulusuluunu gerek toplumsal gerekse ekonomik olarak daha aktan benimsenmesini salamtr. Rusya'dan gelenler tarafndan balatlan Turanc hareket iinde benimsenen Trk birlii fikirleri, etkin faaliyetler gsteren Trk Oca'nn ve Trk Yurdu Dergisi'nin yardmyla aydnlar arasnda yaylmtr. (Poulton, 1999: 96-97)
13 Ahmet Vefik Paa'nn hayat ve eserleri iin bkz. Seyit Kemal Karaaliolu, Resimli Trk Edebiyatlar Szl, nklap ve Aka Yaynlar, stanbul, 1982, s.24-25.
262
Turgay UZUN
Tanzimat dneminde ise, ynetim bilinli olarak Mslman unsurun (byk lde Trke konuan unsur) devlet ilerinde yetitirilmesi, Bat dillerini ve modern bilimi renmesi iin baz admlar atmtr. Bylece, bir yandan Osmanllk bilinci ile her dil ve dinden bir sekin tabakann yetitirildii, dier yandan gelecekteki Trk milliyetiliinin temellerinin bu brokratik kadro tarafndan atld bir dnem balamaktadr. (Ortayl, 1999:79)Trk milliyetiliinin gelimesine kout olarak dier etnik-dinsel unsurlarn da kozmopolit Osmanllk anlayna sahip kt ve siyasal yaam ierisinde bu tip tartmalarn yer ald da grlmektedir. Birinci Dnya sava srasnda Trk trendin giderek ykseldii sylenebilir. gal altna giren, kaybedilen topraklar, bata aydnlar olmak zere halkta Trk fikirlerin taraftar bulma srecini hzlandrmtr. zellikle Balkanlarda yaanlan toprak kayplar ve Trklerin iine dtkleri zor durum, milliyeti dncenin siyasal alana tanmasnda nemli rol oynamtr. Dier yandan Rusya'da meydana gelen Bolevik devrimi sonras, yeni hkmetin, halklarn kendi kaderlerini tayin hakkn tanmas ve bu srete Orta Asya'da yeni bamsz Trk Devletlerinin kurulmas Trk-Turanc aydnlar heyecanlandrm ve milliyeti dnceye yeni bir hareket kazandrmtr. 1908 Devriminden sonra Jn Trkler, Osmanlcla olan szde ballklarna ramen, bir Trkletirme gndemine sahip olmulardr. Bu hedefe ulamak iin, eitim sistemi kullanlacaktr. lk retim ana dilde yaplabilse de, Trke dersleri zorunlu olacak,. ortaokul ve lisede Trke, eitim dili olacaktr. Bundan byle Trk olmayanlarn resmi grevlere gelmeleri ok zorlatrlm olmaktadr. ttihat ve Terakki Partisi'nin 1908 program Trkeyi resmi dil haline getirmi, ttihat Terakki, kendisini ok uluslu Osmanl devletinde Trkln savunucusu olarak grm ve ynetim meruluunun temeli olarak Trklk, slmn yerini almtr. (Heyd,1950:157) Jn Trk hareketinin Trk milliyetiliini ne karmas, hala ok uluslu karakterini koruyan Osmanl Devleti iin yeni toprak kayplar demek olduundan, bu anlay nceleri gizli tutulmu veya yksek sesle sylenmemitir. ttihat ve Terakki Partisi, resmi olarak Osmanlc grntsn korurken, yeni bir ideolojiye Trkle kaplarn amaktadr. Trk milliyetiliini savunan siyasal ve kltrel oluumlarn 1908 devrimi sonrasnda belirli bir ivme kazand ve birbiri arkasna yeni rgtlerin kurulduu grlmektedir. Aydn evrelerinde geerli ideoloji olan Osmanlclk karsnda, Trk milliyetilii ideolojisinin savunulmas, az sayda milliyeti aydn tarafndan kurulan kltrel dernekler ve bir takm siyasal oluumlar sayesinde gerekleebilmitir. 1908 sonras dnemde aka Trk milliyetiliini savunan ve Trk siyasal tarihinin ilk Trk partisi, Mill Merutiyet Frkas'dr. Mill Merutiyet Frkas, ttihat Terakki Partisi'ne yaplan darbe sonrasnda, bu partinin muhalefete getii ve ttihat-tilf ekimesinin younluk kazand dnemde kurulmutur. Frka, parlamentonun al tarihi olan, 1914 ylna kadar yaamad iin mecliste yer alamam, seimlere de katlamamtr. Partinin kurucular kurulu, Bakan Eski Ktahya milletvekili Ferit (fham gazetesi bayazar), Yusuf Akura (Siyasal tarih profesr), Zhd (ktisat Profesr), Mehmet Ali (Belediye Meclisi Bakan), Cami (Eski Fizan Milletvekili)'den olumaktadr. (Tunaya, 1998:381) Georgeon, kurucular arasnda, daha sonra Trk sosyalist hareketinin nde gelenlerinden olacak Mustafa Suphiyi14 de saymaktadr. (Georgeon, 1999:105) Frka kurulduu tarihte, ttihatlar muhalefet partisi grnmndedir ve ideolojik olarak da Trk bir eilim gzlemlenmektedir. Bu nedenle ideolojik olarak, Mill Merutiyet Frkas, ttihat ve Terakki Partisi'ne rakip olarak gzkmektedir. Dier yandan frkann kurucular i anlamazlklar nedeniyle ttihat ve Terakki Partisi'nden ayrlm olan eski ittihatlardr. ttihat ve Terakki Partisi milliyeti bir partinin kuruluunu temkinle karlam ve frkay, "Osmanllk" sistemi iin yararl bulmadklarn aklamlar, frka da ttihatlarn milliyetilik anlayn "sakim" bulduklarn ifade etmilerdir. ttihat ve Terakki'de yer alan Trkler de frkay eletirmi ve milliyetiliini zayf bulmutur. Ancak Trk Yurdu Dergisi frkay Trk bir oluum olarak kabul etmitir (Tunaya, 1998:381) . Trk Yurdu Dergisi, Mill Merutiyet Frkas'nn kurulduunu duyururken, bu yeni frka ile ttihat Terakki arasnda bir fark olmadn, ancak tilflarn da, ttihatlarn da, frkaya "hsn kabul" gstermediklerini sylemi ve yeni frkay "yoldaa" selamlam, Trkle faydal olmasn dilemitir.15 tilflar ise, Osmanlc ve kozmopolit bir ideolojiye dayandklar iin, Mill Merutiyet Frkas ile hi anlaamamlardr. Bu frkadan Ltfi Fikri Bey, frkann kuruluunu "fahi bir hata" ve "tehlikeli bir oyun" olarak nitelendirirken, Mustafa Sabri Efendi de, milliyeti bir frkann kurulmasnn zarardan baka bir sonu yaratmayacan belirtmitir. Zaten frka da beyannamesinde tilflarn dayand Osmanlc ve Adem-i merkeziyeti ilkelere cephe almtr. (Tunaya, 1998 :383)
14
15
Mustafa Suphi ve Trkiye Komnist Partisi hakknda geni bilgi iin bkz. Blent Gkay, The Turkish Communist Party: The Fate of the Founders, Middle Eastern Studies, Vol:29/2, April 1993 Bkz. Trk Yurdu (Cilt halinde yeni bas), y:l:1, S.22, 6 Eyll 1328 (19 Eyll 1912), s.17-18.
263
Turgay UZUN
ttihat ve Terakki partisine muhalif olarak, 4 Mays 1919da kurulan Milli Ahrar Frkasnn kurucular arasnda tanm Trk milliyetilerinden, Sz Gazetesi sahibi smail Suphi Soysallolu, Asaf Muammer, Bekir Sami, Tevfik Hamdi, Refik smail, Abdlhak inasi (Trkocakl), Sleyman Nzhet, Mehmet Refik bulunmaktadr. Parti, Mecliste temsilcisi olmamasna ramen, aktif bir biimde manda kart propaganda yapm, igal glerinden lkenin kurtarlmas ynnde almalarda bulunmutur. Parti kurucularndan bir ksm daha sonra Birinci Mecliste milletvekili olarak yer almlardr .(Darendeliolu, 1968:18-19) 1919 seimlerinde ksa bir sre nce, 9 Kasm 1919da kurulan Mill Trk Frkas yneticileri, Ahmet Ferid (Tek), Mehmet Emin (Yurdakul), Ahmet Hikmet (Mftolu), Zhd (nhan), Yusuf Akura, smail Hakk (Baltacolu), Mehmet Emin Eriirgil gibi byk ounluu Trk Ocaklarnn nde gelen isimleridir. Frka 1919 seimine bamsz listeyle girmi ve bu listeden yalnzca Adnan Advar seilmitir. Dier yandan Mill Trk Frkas, Mill Kongreye iki Trk Ocaklar yesini, Ahmet Hikmet ve Hamdullah Suphi'yi delege olarak gndermitir. Mill Trk Frkas'nn ayn zamanda Trk Ocaklar yesi olan Ahmet Ferid, Dr. Adnan, ve Hamdullah Suphi gibi baz yneticileri daha sonra TBMM'de yer almlardr. (stel, 1997: 79-80) Sonu Osmanl mparatorluu Birinci Dnya Savana, ttihat ve Terakki Partisi liderlerinin, Almanya yannda savaa girerek kaybedilen topraklar yeniden elde etme hayali ile girdi. Bu savaa girilmesinde Trk ideolojinin ttihat ve Terakki iinde hakim ideoloji haline gelmesi ve Rusya karsnda Almanya ile birlikte kazanlacak zaferin, Rusya 'da yaayan Trklere bamszlk getirecei ve bunun Orta Asya'da yeni ve byk bir Trk Devleti'ni yarataca dncesi de nemli neden oluturmutur. Bu beklentilerle Almanya ile birlikte savaa girilmi, ancak savan sonunda mttefik Almanya'nn yenilmesi ile Almanya kendi snrlarna ekilmi, imzalanan bar antlamalar ile de Osmanl mparatorluu, galip devletlerce paylalma noktasna gelmitir. nce Mondros Atekes Antlamasyla Osmanl Devleti, ok byk dnlerle silah brakm, ardndan gelen Sevres Antlamasyla da kk bir toprak parasna sktrlmtr. Osmanl mparatorluu, "imperium" niteliini kaybetmi ve Trklerin yaad blgeleri dahi kendi topraklar dnda brakmak zorunda kalmtr. Jn Trklerin benimsedikleri Trk politika sonucu, imparatorluk iinde yaayan Trk olmayan unsurlarla devlet arasndaki ilikiler gerginlemi ve bu unsurlar kendi devletlerini kurma srecine doru hareketlenmeye balamlardr. Devletin snrlar dndaki Trkleri devletin snrlar iine katma projesi, lkenin snrlarn genileteceine, tam aksine askeri ve idari hatalar sonucu devletin paralanmasn gndeme getirmitir. 1900lerin balarnda Osmanlda yaayan aydnlarn kafas olduka karktr. Belirli bir dnceyi benimseyip savunmann tesinde, yeni karlatklar Avrupa kaynakl dnceler karsnda bocalamakta, Avrupadan gelen fikri akmlar renebildikleri lde kendi dnceleri ve geleneksel alglarla harmanlayarak eklektik bir dnce yaps oluturmaktadrlar. Merutiyet aydnlarnn gndemindeki en nemli sorun Osmanlnn devamnn salanmas yani devletin kurtarlmasdr. Devletin kurtarlmas iin teden beri savunulan farkl ideolojiler, zamann koullar sonucunda birer zm olmaktan kmtr. Osmanlclk, gayrimslimlerin, slamclk ise Mslman unsurlarn imparatorluktan ayrlmak istemeleri nedeniyle savunulmas anlamsz dnceler btn olarak kalmlardr. te bu noktada, yeni ve gl bir biimde kendisini hissettiren bir dnce akm, Osmanl aydnlarn etkilemeye balam, Batda belki daha kk ama douya doru almay, bu yne doru snrlar geniletmeyi de salayabilecek dinamik bir ideoloji olarak Trk milliyetilii ortaya kmtr. Trk milliyetilii olduka yeni ve Avrupa kaynakl bir dncedir. Nitekim bu dnceyi savunmaya balayan aydnlar da genel olarak Jn Trk ideolojisinin etkinlii erevesinde bulunan aydnlardr. Osmanl Devletinin yklmasndan sonra bu ideolojiyi sahiplenen ttihat kadrolar tarafndan Cumhuriyet kurulmu ve Avrupa deerlerini ve kurumlarn esas alan bir devlet yaps hedeflenmitir. Milliyetilik ok uluslu devletleri ykc etki gcne sahiptir. mparatorluklar an tarihten silen, bunlarn yerine daha kk ama daha homojen siyasal yaplar, ulus devletleri ortaya kartan da milliyeti dncedir. Ulus devletin ideolojisi olan Milliyetilik bazen onu ortaya kartrken, bazen de ondan sonra oluturarak, ulus devleti ypratc etkilere kar uzun sre korumutur. Milliyetilik ok uluslu devletleri zerken yerine kurulan ulusal devletlerin de koruyucu ideolojisini meydana getirmitir. Bu balamda, son kertede Osmanl Devletini ykan Arap, Arnavut, Srp, Yunan milliyetilikleridir. Her milliyeti hareket daha sonra kendi ulusal devletini/devletlerini de kurmutur. Cumhuriyetin kurulu aamalar ve daha sonra ulus-devlet dncesinin yerletirilmesi srecinde, kendisinden nceki dnemi unutturma veya tm olumsuzluklarn tek sorumlusu olarak nceki yapy gsterme anlaynn olduka gl 264
Turgay UZUN
bir biimde kendisini hissettirdii grlmektedir. Bir anlamda reddi miras olarak nitelenen tutum, Osmanl dneminin kltrel ve toplumsal yaamndan derin bir kopuu ifade etmektedir. Yeni cumhuriyet asla eski devlet ancient rgime gibi olmayacaktr. iktidar sekinleri, deiik aamalarda kar iktidar odaklarn ortadan kaldrabilmek iin, bu argman bir sulama ve tasfiye arac olarak kullanmlardr. Geri btn devrimler, kendilerinden nceki dnemi olumsuzlayarak kendilerinin devamn salamaya almlar, muhalefeti de, eski dzen zlemcisi, kralc, padiah diyerek tasfiye etmenin yollarn aramlardr. Trkiyede Kemalist reformlarn uygulama srecinde, zellikle laik bir toplum yaratlabilmesi iin toplumsal yapnn istenmeyen unsurlarnn silinebilmesi temel amalardan biri olmutur. En nemli referanslarndan birisinin din olduu Osmanl devlet ve toplum yaps yerine, sekler yapnn yerletirilebilmesi iin, slam ncesi Trk kltr, toplumsal yaam ve devlet yapsna yknme ve bu yapy model almaya ynelik bak asnn gl bir biimde ortaya kt sylenebilir. zlem duyulan yap, yeni devlete tehdit olarak grlen inan, adet ve geleneklerin temizlendii, modern ile ulusaln bir arada bulunduu bir devlet yapsdr. Bu dorultuda, eski Trk devletleri ve tarihi, kltr ve toplumsal yaamna ilgi duyulmaya balanm, bu yndeki almalar devlet tarafndan tevik edilerek yeni devletin temel alabilecei bir tarihsel-kltrel zemin yaratlmak istenmitir. Kemalist milliyetilik anlay ve Trk milliyetilii ideolojisi zamanla ayrmlasa da, balangta bu motifleri iinde barndran milliyetilik dncesi, yeni devletin baat ideolojisi haline gelmitir. Zaman getike, bu kez cumhuriyetin ilk yllar Kemalist elitler tarafndan zlemle anlan yllar olmutur. zellikle, demokrasiye gei ile beraber tek parti rejiminin deimesi ve iktidara ortak olabilecek yeni glerin ortaya kmas, eski gzel gnler veya asr- saadet gnlerine zlemi tekrar gndeme getirmitir. Bu zlem o kadar gl bir duygu halini almtr ki, 27 Maysla beraber bir dn yaanmas istenmi her ne kadar tek partili yapya geri dnmek mmkn olmasa da, yaanan ara dnemler ile birlikte cumhuriyet sekinleri, bir yandan iktidar zlemini gidermi, dier yandan sistemin deiimini engelleyici nlemleri almay salamlardr. Trk siyasal yaamndaki temel ayrm (dichotomy), modernlemecilerin kendilerinden farkl yaam biimi ve dncelere sahip kesimleri modernleme karsnda birer tehdit olarak grmesi biimiyle ortaya km ve bugne kadar da sregelmitir. Bu ayrm, Trkiyede batl anlamyla gerek bir demokratik yapnn kurulmas ve toplumsal barn salanabilmesini de engellemitir. Cumhuriyetle beraber, modernlemeci kesim, farkl dnsel yaklamlar ya tmyle reddetmi ya da kendi ideolojik erevesi iinde ehliletirerek onu zararszlatrmtr. Osmanlnn son dnemlerinde ortaya kmaya balayan milliyeti hareketler ve Trk milliyetilii ideolojisi de zamanla Kemalist milliyetilik halinde yeniden tanmlanmtr. Bunun dndaki milliyetilik formlar ise zararl milliyetilikler olarak ifade edilmitir. Trkiyede resmi ideolojinin en bata gelen unsurlarndan olan milliyetilik, zamanla enternasyonalist ve sol dnceyi de etkilemi, Trkiyeye zg yeni bir karm olan ulusalclk ortaya kmtr. KAYNAKA Akam, Taner, Trk Ulusal Kimlii ve Ermeni Sorunu, letiim Yaynlar, stanbul,1995 Akyz, Kenan, "Trk Ocaklar", Belleten, Cilt:2, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, Nisan 1986 Akyz, Kenan, Modern Trk Edebiyatnn Ana izgileri (1860-1923), Mas Matbaaclk, stanbul, (tarihsiz) Arai, Masami, "Devlet ve Toplum Arasnda Trk Yurdu Dergisine Bir Yaklam", Trk Yurdu, (Cilt haline getirilmi yeni bas iinde), Tutibay Yaynlar, Ankara, 1998. Bayraktutan, Yusuf, Trk Fikir Tarihinde Modernleme, Milliyetilik ve Trk Ocaklar, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1996. Cin, Halil, "Tanzimat Dneminde Osmanl Hukuku ve Yarglama Usulleri", 150. Ylnda Tanzimat, Haz. Hakk Dursun Yldz, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara,1992 Darendeliolu lhan, Trkiyede Milliyetilik Hareketleri, Toker Matbaas, stanbul, 1968
265
Osmanl Dneminde Trk Milliyetilii deolojisinin Kaynaklar Georgeon, Franois,
Turgay UZUN
Trk
Milliyetciliinin
Kkenleri
Yusuf
Akura
(1876
1935),
Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, 1999,

Gkalp Ziya, Trkln Esaslar, Babakanlk Kltr Mstearl Yaynlar, stanbul, 1972 Gkay Blent, The Turkish Communist Party: The Fate of the Founders, Middle Eastern Studies, Vol:29/2, April 1993. Gme, Saadettin, Kk Trk Tarihi, Trksoy Yaynlar, Ankara, 1997 Halaolu, Yusuf, "Osmanl Dneminde Trkiye'nin Nfus Yaps ve Airetler, Tarih Boyunca Anadolu'da Trk Nfus ve Kltr Yaps (Milliyetilik ve Milliyetilik Tarihi Aratrmalar V. lmi Kongresine Sunulan Tebliler), Trk Yurdu Yaynlar, Ankara, 1995 Hatibolu Vecihe, De Quelle Der Turkschen Geschchte", Trkoloji Dergisi, ADTCF Trk Dili ve Edebiyat Aratrmalar Enstits Yaynlar, Cilt:8, Ankara, 1979 Heyd, Uriel, Foundations of Turkish Nationalism, Harvill Press, London, 1950 Jacop M. Landau, Pan Turkism: From Irredentism to Cooperation, Hurst Comp., London, 1995 Karaaliolu, Seyit Kemal, Resimli Trk Edebiyatlar Szl, nklap ve Aka Yaynlar, stanbul, 1982 Karal, Enver Ziya, Osmanl Tarihi, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Cilt:7, Ankara,1977 Karpat, Kemal, Trk Demokrasi Tarihi, stanbul Matbaas, stanbul, 1967 Kushner David, Trk Milliyetiliinin Douu 1876-1908, ev.:S.Tret-R.Ertem-F.Erdem, stanbul, 1979 Levend, Agah Srr, "Tarih Boyunca Trk Dili" Belleten, (yeni bas), Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara, 1989, s.146. Orkun, Hseyin Nmk, Trkln Tarihi, Kmen Yaynlar, Ankara, 1977 Ortayl, lber, "Osmanl' Kimlii", Cogito Dergisi, Yap Kredi Yaynlar, Say:19, Austos- 1999, stanbul, n, Sleyman Seyfi, Trkiye'de Cemaati Milliyetilik ve Nurettin Topu, Dergah Yaynlar, stanbul, 1992 Poulton, Hough, Silindir apka Bozkurt ve Hill, Trk Ulusuluu ve Trkiye Cumhuriyeti, Sarmal Yaynevi, stanbul, 1999 Sadi, Kerim, Trkiye'de Sosyalizmin Tarihine Katk, letiim Yaynlar, stanbul, 1994. Sakall Bayram, Milli Mcadelenin Sosyal Tarihi, z Yaynlar, stanbul, 1997 Taneri Aydn, Trk Devlet Gelenei, Tre-Devlet Yaynlar, Ankara, 1981. Tekin, Talat, Orhun Yaztlar, Ankara,1988.
266
Turgay UZUN
Temir,Ahmet, Trkoloji Tarihinde Wilhelm Radloff Devri, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara, 1991. Toprak, Zafer, "II. Merutiyet'te Fikir Dergileri", Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, Cilt:4, letiim Yaynlar, stanbul, 1983 Tunaya, Tark Zafer, Trkiye'de Siyasi Partiler, Cilt:1, letiim Yaynlar, stanbul,1998 Tunay Mete, Trkiye'de Sol Akmlar (1908-1925), Bilgi Yaynlar, Ankara, 1978 Tunay, Mete-Zrcher, Erik Jan, (Ed.), Osmanl mparatorluunda Sosyalizm ve Mililyetilik, letiim Yaynlar, stanbul 1995 Trk Yurdu (Cilt halinde yeni bas), yl:1, S.22, 6 Eyll 1328 (19 Eyll 1912) Trkne, Mmtaz'er, "Tanzimatta Millet Fikrinin Douu", Trkiye Gnl Dergisi, Say:8, Ankara, Kasm-1989 stel, Fsun mparatorluktan Ulus-Devlete Trk Milliyetilii Trk Ocaklar (1912-1931), letiim Yaynlar, stanbul, 1997 Varlk, Blent, "Tanzimat ve Merutiyet Dergileri", Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, Cilt:4, letiim Yaynlar, stanbul, 1983
267
Turgay UZUN
268
Kredi Kart Kullanclarnn Memnuniyet ve Gelecekte Kullanma Niyeti Deikenlerine Gre Kmelendirilmesi Do. Dr. Veysel YILMAZ1, Yrd.Do.Dr. Hlya EN2, Fisun KAKIR3 zet: Pazar blmlendirmelerinde mteriler uygun snflara ayrlmaktadr. ok deikenli istatistiksel tekniklerden kmeleme ve diskriminant analizi pazar blmlendirmelerinde ska kullanlmaktadr. Bu almada mteriler, kredi kartyla ilgili tutumlar dikkate alnarak snflandrlmaya allmtr. Aratrma sonucunda kredi kart mterilerinin drt snfa ayrlabilecei grlmtr. Bu snflalar; Sadk kredi kart kullanclar, Sahte sadk kredi kart kullanclar, Mecburi kredi kart kullanclar ve Kredi kart kart kullanclar olarak isimlendirilmitir. Anahtar Kelime: Kredi Kart, Faktr Analizi, Kmeleme Analizi, Diskriminant Analizi Abstract: Segments are divided into classes according customers. A multivariate statistical technique of cluster and discriminant analysis, market segmentation is often used. In this study, customers with credit card by taking into account the attitudes were classified. As a result of analyses, credit card customers could be divided into four classes was seen. These classes labeled whit Loyal credit card users, Inadhesive credit card users, Compulsory credit card users and Anti credit card users. Keywords: Credit Cards, Factor Analyses, Cluster Analyses, Discriminant Analyses GR Bankalar mterilerinin srekliliini salamak ve ilemlerini yerine getirirken karlat riski en aza indirmek iin onlarla salkl ilikiler iinde olmak durumundadr. Bunu bilinli bir ekilde yapabilmek iin de mterilerin zelliklerinin iyi bir ekilde tanmlanmas gerekmektedir. Kredi kart kullanan mteri potansiyeli yksek olduundan dolay, bu mteri trnn iyi tannmas mterilerin zellikleri bakmndan gruplandrlmas sayesinde olacaktr (Aan, 2007, s.257). Kredi kartlar bankalar iin tketicilerin satn alma tutum ve davranlarnn tahmin edilmesinde ok zel bilgileri tayan adeta bir veri deposudur. Bankalar tketicilerin kullandklar kredi kartlarndan elde ettikleri verilerden hareketle mterilerinin harcamalarn ve tketim alkanlklarn kolayca takip ederek gelecek dnemdeki sat ve pazarlama planlarn dzenleme ansna sahip olmaktadrlar. Ayrca elde edilen bu bilgiler yardmyla eitli mteri gruplarna zel kampanyalar dzenleyerek mterilerinin memnuniyet ve sadakat seviyesini de arttrabilmektedirler. Bu nedenle kredi kartlarna ilikin memnuniyet ve sadakatin arttrlabilmesi iin kredi kart kullanan mterilerin yapsnn bilinmesi ok nemlidir. Kredi kart ile ilgili literatrde yer alan baz almalar ve elde edilen bulgular zet ekilde u ekilde verilebilir. Girginer vd. (2008), Eskiehir Osmangazi niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesinde renim gren rencilerinin kredi kart kullanmlarna ynelik tutumlarn boyutlandrmak ve sz konusu bu boyutlarn eitli demografik zelliklere gre (cinsiyet, gelir, kredi kartna sahip olup olmama, sahip olunan kredi kart says vb.) farkllklarn belirlemek amacyla bir alma yapmtr. Yaplan analizler, kredi kart kullanmna ynelik tutumlarda duygusal ve gvenilirlik boyutlarnda kredi kart kullanan ve kullanmayanlar arasnda anlaml farklar bulunduunu ve geliri dk rencilerin daha dk dzeyde kaygsal tutum sergilediklerini belirlemilerdir. Aan (2007), almasnda banka mterilerinin daha iyi tanmlanmas salanarak, belli mteri kalplar belirlenmesini amalamtr. Kmeleme analizi sonularna gre banka mterileri 3 kmede toplanmtr. Ayrca sz
1 2 3
Do.Dr., Eskiehir Osmangazi niversitesi, Fen Edebiyat Fak., statistik Bl. Yrd.Do.Dr., Eskiehir Osmangazi niversitesi, Fen Edebiyat Fak., statistik Bl. Yksek Lisans rencisi, statistik Anabilimdal., Eskiehir Osmangazi niversitesi, Fen Edebiyat Fak., statistik Bl.
269
Kredi Kart Kullanclarnn Memnuniyet ve Gelecekte Kullanma Niyeti Deikenlerine Gre Kmelendirilmesi.
Do. Dr. Veysel YILMAZ Yrd.Do.Dr. Hlya EN Fisun KAKIR
konusu kmelerde mteriler cinsiyet, ya, kredi kart tr gibi deikenlere gre de gruplanmlardr. Kaya (2008), kredi kartlarnn, kart hamilleri tarafndan tercih edilmesine etken olan tutumlarn aratrlmasn amalamtr. almann sonucuna gre, bireysel mterilerin kredi kart tercihinde kredi kartn piyasaya sunan bankann gvenilirlii nemli derecede etkili bulunan unsur olarak tespit edilmitir. Ylmaz vd. (2008), kredi kart sahiplerinin kredi kartlarna kar olumsuz ve olumlu alglarnn memnuniyet ve sadakatlerine olan etkisini bir yapsal eitlik modeli (YEM) ile aratrmlardr. Analiz sonucunda kredi kartlarna ve kredi kartnn ait olduu bankaya kar olumlu algnn kredi kartna kar gelitirilen sadakatte nemli faktrler olduu ortaya kmtr. Uzgren vd. (2007), Trkiyede kredi kart ile yaplan harcamalara etki eden faktrlerin analiz edilmesini amalam ve oklu regresyon analizi uygulamlardr. Analiz sonucu elde edilen model, iktisadi ve istatistik beklentilere uygun sonu vermitir. Trkiyede Kasm 2000 ve ubat 2001 tarihlerinde yaanan krizlerin kredi kart kullanm cirosunun azalmasnda nemli derecede rol oynad grlmtr. Dier yandan kii bana den gayri safi milli hslann, pos saysnn, kredi kart saysnn ve enflasyon orannn ise kredi kart kullanm cirosunu art ynnde etkiledii sonucuna varlmtr. ener vd. (2005), yallarn kredi kart kullanmna ilikin davranlarn ve karlatklar sorunlar belirlemeye almlardr. Yallkta gelirin dmesine karn yallarn mevcut yaam standardn srdrmelerinde yardmc bir kaynak olarak kullanlabilen kredi kartnn bilinli kullanm ile ilgili yal tketicilerin bilgilendirilmesi ve eitilmesi gerektii sonucuna varlmtr. Tuay vd. (2007), kredi kartlarnn; sahipleri asndan finansal bir kaynak oluturup oluturmadn, kullanm amalarn, harcamalar zerindeki etkisini ve bunlarla kart sahiplerinin; ya, cinsiyet, eitim dzeyleri gibi bamsz deikenler arasnda bir ilikinin olup olmadn aratrmtr. Carow ve Staten (1999), tketicilerin akaryakt almlarnda; ipli kart, kredi kart veya nakit deme tercihlerinde demografik faktrlerin etkisini aratrmtr. almann sonunda gen ve eitimli tketicilerin akaryakt almnda nakit demeye gre kredi kart kullanmay tercih ettikleri belirlenmitir. avu (2006), tarafndan yaplan almada, demografik deikenler ile kredi kart sahiplii ve kullanm arasnda gl bir iliki olduu sonucuna ulalmtr. Altan ve Gktrk (2008), memurlarn kredi kart kullanm alkanlklar ile cinsiyet, medeni durum, ya gibi demografik zellikler arasndaki ilikiyi incelemitir. Cinsiyet, medeni durum, ocuk sahiplii ile kredi kart harcamas arasnda herhangi bir iliki bulunmazken, aylk gelir miktar, sahip olunan kredi kart says, eitim dzeyi ve ya ile kredi kart harcamas arasnda anlaml bir ilikiler belirlemitir. Gken ve Kaya (2009), hzla byyen kredi kart pazarnda bireysel mterilerin kredi kart tercihlerine etki eden faktrlerin aratrmas almasnda bireysel mterilerin kredi kart tercihi yaparken 11 faktrn etkisinde kaldklarn belirlemilerdir. Bu almada faktrler ile bireysel mterilerin demografik zellikleri arasnda istatistiksel olarak anlaml ilikiler tespit edilmitir. Bulgulardan bireysel mterilerin demografik zelliklerinin, kredi kart seiminde etkili olduu sonucuna ulalmtr. Kredi kart kullanclarn kredi kart kullanma niyetlerine gre snflandrma, her grupta yer alan kredi kart kullanclarnn zelliklerinin ve kullandklar kredi kart ile ilgili tutumlarn belirlenmesinde, ayrca bu gruplara ulamada ve gelecekte yaplmas gereken stratejileri oluturma ynnden gereklidir. Kredi kart kullanclarnn sadakat dzeylerinin bilinmesi, bankalarn sadk mteri oluturma stratejilerini gelitirmede, mevcut mteri potansiyelini koruma ve dier bankalarn mterilerini kazanma almalarnda gerekli olmaktadr. Bu aratrmann amac, kredi kart kullanclarnn kredi kartlarndan memnuniyetleri ve kredi kart kullanma niyetlerine gre gruplandrmak ve her grup iindeki mterilerin zelliklerini belirlemektir. Bylece bankalar, kredi kart kullanclarnn, kartlarndan memnuniyet ve kullanma niyetine gre hangi grupta olduunu belirleyebilecek ve kredi kart kullanmaya devam edip etmeyeceini veya sadk bir kullanc olup olmadn tespit edebilecektir. Ayrca, belirli zellikteki kredi kart kullanclarnn hangi gruba dhil olacan tahmin edebileceklerdir. YNTEM Aratrmada kullanlan veriler anket yoluyla derlenmitir. Anketin uygulanaca rneklemin belirlenmesinde Eskiehir Osmangazi niversitesi renci bilgi sistemi kullanlarak Fen-Edebiyat Fakltesi statistik blmndeki renciler ailelerinin ikamet adreslerinin younluuna gre belirlenmitir. rneklem hacminin belirlenmesi iin; formlnde 0.05 anlamllk dzeyine karlk gelen z=1.96, d (duyarllk)=0.05, p ve q=0.5 alndnda uygun rneklem bykl 384 birim olarak hesaplanmtr. renci ailelerinin ikamet adresleri dikkate alnarak nihai rnekleme plan hazrlanmtr. stanbul, Ankara, Eskiehir, zmir, Antalya, Bursa, Balkesir illeri rencilerin ikamet adreslerinin ounluuna gre anketlerin uygulanaca iller olarak belirlenmitir. Anket formu, rencilere ailelerine uygulanmak amacyla kurban bayram tatiline giderken verilmi, dnlerde ise teslim 270
n = z 2 2 d 2
alnmtr (Aralk 2008). almada her birine 5er adet anket formu verilmek zere 78 renci grevlendirilmitir. Geri dnen anketler ierisinden tam doldurulmu 338 anket analize dahil edilmitir. Anket formu iki blmden olumaktadr. Birinci blmde; anketi cevaplayan kredi kart kullanclarnn ya, cinsiyet, eitim durumu gibi demografik zelliklerinin yannda ka yldr kredi kart kullandklar, ka kredi kartna sahip olduklar gibi kredi kart kullanma durumlarna ilikin 18 soru yer almaktadr. kinci blmde; almada banka mterilerinin bankann kredi kart hizmetlerine ilikin tutum, niyet ve davranlarn belirlemek amacyla, Ylmaz vd. (2007) almasndan yararlanlarak 30 maddeden oluturulan bir lek kullanlmtr. Kmeleme ve diskriminant analizinde Tablo1 de yer alan iki boyut kullanlmtr. lekte kullanlan maddelerin tamam 5li Likert leine gre hazrlanmtr (1. Kesinlikle Katlmyorum, 2. Katlmyorum, 3. Ksmen Katlyorum, 4. Katlyorum, 5. Kesinlikle Katlyorum). Anket verilerine faktr analizi, kmeleme analizi ve diskriminant analizi uygulanmtr. Kmeleme analiziyle kredi kart kullanclarn kredi kart kullanma niyetine gre snflandrmada kullanlacak uygun veri setinin elde edilmesi iin faktr analizi, kmeleme analiziyle belirlenen gruplandrmann hangi oranda doru snflandrlm olduunu belirlemek iin ise diskriminant analizi uygulanmtr. BULGULAR Yaplan aratrmaya gre kredi kart kullanclarnn %38,5i kredi kartn 1-3 yldr, %28,1i kredi kartlarn 4-6 yldr ve %33,4 kredi kartn 7 yl ve daha fazla sredir kulland ortaya kmtr. Kredi kart kullanclarn %55,9u aktif olarak 1, %31,4 aktif olarak 2 ve %12,7si aktif olarak 3 ve daha fazla adet kredi kart kullanmaktadr. Bu kullanclarn %71,6s kredi kartlarn haftada ortalama 13 defa kullanmaktadr. Aratrmaya gre kredi kart kullanclarnn %67,2si bankaya bavuruda bulunarak kredi kartlarna sahip olmulardr. %13,0 bankaya kredi kart talebinde bulunmadklar halde bankann gndermesiyle, %9,5i banka dndaki bir meknda form doldurarak kredi kartlarna sahip olmulardr. Verilerden elde edilen bilgiye gre bir bankann kredi kartn tercih etmede dikkate alnan ilk zellik %23,7lik oranla faizlerin dk olmas, %21,0lik oranla bankaya duyulan gven ve %18,0lik oranla yaplan taksit saysdr. Kredi kart kullanclarnn %73,4 kredi kartlarn taksitlendirme amacyla, %19,8i nakit demelerde kredi kartlarn kullanmaktadr. Aratrmaya gre kredi kart kullanclarnn %31,7sinin aylk ortalama kredi kart demesi 100300 TL, %28,4nn 100 TL ve alt, %25,7sinin 500 TL ve zeridir. Kredi kart kullanclarnn %84,6s kredi kartlarn minimum 50 TL ve daha az tutarlar iin kullanmaktadrlar. Kredi kart kullanclarnn %61,2sinin son 6 ayda kredi kart kullanmlar deimemitir, %16,6snn ise kredi kart kullanm azalmtr. Ayrca kredi kart kullanclarnn %84,9u kredi kartlar ile ilgili bir problem yaamamken, %15,1i kredi kartlar ile ilgili problem yaamtr. Aratrmaya gre aylk kredi kart borcunun tamamn deyenler kredi kart kullanclarnn %65,1ini oluturmaktadr. %19,8i ise kredi kart borcunun minimum ve daha azn demektedir. Likert leiyle oluturulmu ifadelerden birka incelendiinde, kredi kart kullanclarndan Kontroll bir ekilde kredi kart kullanmak bir zarar getirmez ifadesine katlyorum ve kesinlikle katlyorum cevaplarn verenler, toplamn %78,4n oluturmaktadr. Bilinli tketiciler iin kredi kart kullanmak avantajldr ifadesine katlyorum ve kesinlikle katlyorum cevaplarn verenler, toplamn %77,2sini oluturmaktadr. Bu sonu kart kullanclarnn kredi kartlarn bteleri iin yararl bir ara olarak grdn ortaya koymaktadr. Kredi kartlarn internette alveri yaparken kullanmann hibir sakncas yoktur ifadesine katlmyorum ve kesinlikle katlmyorum cevaplarn verenler, toplamn %56,2sini oluturmaktadr. nternet, telefon zerinden yaplan alverilerde kredi kartn kullanmak tehlikelidir ifadesine katlyorum ve kesinlikle katlyorum cevaplarn verenler, ankete cevap verenlerin %59,2sini oluturmaktadr. Bu sonularda internetten alverite kredi kart kullanclarnn yarndan fazlas (%59,2) kart numaralarn verirken hala tedirginlik yaadklar ortaya kmtr. Bu konuda bankalarn bilgilendirici faaliyetler yapmasnn gerekli olduu dnlmektedir. Gelecekte kredi kart kullanmaya devam edeceim ifadesine katlyorum ve kesinlikle katlyorum cevaplarn verenler, toplamn %62,1ini, Bankann salad koullar ne ekilde deiirse deisin bundan sonra da ayn kredi kartn kullanmaya devam edeceim ifadesine katlmyorum ve kesinlikle katlmyorum cevaplarn verenler, toplamn %58,4n oluturmaktadr. Kredi kartmn kullanm sresi dolduunda yenilemeyi dnyorum ifadesine katlmyorum ve kesinlikle katlmyorum cevaplarn verenler, toplamn %60,4n oluturmaktadr. 271
Memnuniyet ve Kullanma Niyeti fadelerine likin Aklayc Faktr Analizi Kredi kart kullanclarnn kredi kart kullanma niyetini belirlemeye ynelik snflandrlmas iin hazrlanan uygulamann ilk aamasnda, snflandrma deikenlerinin belirlenmesi amacyla, cevaplayclarn kredi kart kullanmaya ynelik tutumlarn lmek amacyla kullanlan ifadelere faktr analizi uygulanmtr. Analiz sonucunda deikenlerin 2 faktr altnda toplandklar grlmektedir. Tablo 1. Aklayc Faktr Analizi Sonular Faktrler Faktr 1 Faktr 2 Memnuniyet 17- Kullandm kredi kartndan tamamyla memnunum 18- Kullandm kredi kartn evremdeki insanlara tavsiye ederim 20- Kredi kartmn ismini evremdekilere sylemekten gurur duyarm Devam 24- Yakn gelecekte kredi kart kullanmama karar alabilirim* 25- Kredi kartmn kullanm skln azaltacam* 26- Kredi kartm iptal ettirme karar alabilirim* zdeerler Varyans aklama oran CroncbachsAlpha ()= 0,8140 Toplam Aklanan Varyans Oran=71,258 KMO=0,794 Bartlett snamas deeri=743,0231 p<0,001 * Ters evrilen ifadeler 0,797 0,856 0,813 0,811 0,818 0,766 2,041 4,008
2,235 37,250
KMO testi rneklemin yeterliliini lmeye yarayan bir test olup, rneklem bykl ile ilgilenir. rneklem yeterliliini len KMO test istatistiinin 0,7den byk olmas literatrde iyi olarak deerlendirilir. Bu almada hesaplanan KMO test istatistii 0,794 > 0,7 olduundan veri setinin faktr analizi iin yeterli olduu sylenebilir. Bartlett kresellik testi ise korelasyon matrisi birim matristir. Hipotezini snar. Yani, hipotez kabul edildiinde ana ktle iindeki deikenler arasnda ilikinin olmad kabul edileceinden faktr analizine devam etmenin bir anlam yoktur. Aratrmada ise Bartlett istatistiine ait p < 0,05 olduundan sfr hipotezi reddedilir yani ana ktledeki deikenler arasnda iliki vardr. Tm Likert lei ile llm deikenler iin faktr analizi yapldnda ilk nce bu iki testin uygunluu incelenir. Her iki istatistik de verilerin faktr analizi iin uygun olduunu gstermektedir. Faktr analizi sonucunda bulunan iki faktrn ana ktledeki deiimi srasyla %37,25 ve %34,008 orannda aklad ve iki faktrn toplam deiimi aklama orannn ise %71,258 olduu bulunmutur. Faktrlerin altndaki her ifadeye bakldnda, ayn faktr altnda birbirine benzer ifadelerin topland ve bu ifadelerin birbirine yakn anlamda olduu grlmektedir. Faktrler, ierdii ifadelerin faktr yklerinin bykl ve anlamlar dikkate alnarak uygun ekilde isimlendirilmilerdir. Kmeleme Analizi Mterilerin, kredi kartlarndan memnuniyetlerine ve kredi kart kullanmaya devam edip etmemelerine gre kmelenmesi ileride yaplacak olan analizler iin gerekli olmaktadr. Ele alnan aratrmada kmeleme analizi, faktr analizi ile elde edilen Devam ve Memnuniyet faktrlerinin skorlarna gre, birimlerin kmelere ayrlmasn salayabilmek iin yaplmtr. Birimlerin gruplara ayrlmasnn k ortalamalar yntemiyle yaplmas uygun grlmtr. K ortalamalar ynteminin aratrmacya salayaca en byk avantaj birimleri istenilen sayda kmelere ayrlabilmesidir. Analize alnan deikenlere gre birimlerin 2 faktr iin kmelenmesi yoluna gidilmitir. Aratrmada, hiyerarik kmeleme yntemi (Wards Metodu) kullanlarak Kareli klit Uzakl katsaylarndaki art dikkate alnarak birimlerin 2 baml faktre gre 4 kmeye ayrlaca belirlenmitir. Tablo 2de kmeleme analizi sonucunda hangi faktrlerin hangi kmenin niteliklerini ortaya koyduu gsterilmektedir. Bu tabloda faktrlerin oluturulan kmelere gre aldklar ortalama puanlar bulunmaktadr.
272
Kredi Kart Kullanclarnn Memnuniyet ve Gelecekte Kullanma Niyeti Deikenlerine Gre Kmelendirilmesi. Tablo 2. Nihai Snf Merkezleri Kmeler 1. Kme 2. 3. 4. kme kme kme n=98 n=116 n=45 n=79 1,13 0,036 -0,90 -0,94 0,90 -0,18 0,77 -1,28
F 248,30 280,34
p P<0,000 P<0,000
MEMNUNYE T DEVAM
Tablo 2de faktr kmelere gre aldklar en yksek ortalama puanlar grlmektedir. Kmelere ilikin birim saylar ve yzdelikleri Tablo 3 de verilmitir. Birinci kmedeki birimlerin Memnuniyet ve Devam faktrleri iin puan ortalamalar yksektir. Bu kmeye Sadk Kredi Kart Kullanclar, kinci kmedeki birimlerin Memnuniyet faktr iin puan ortalamas yksek, Devam faktr iin puan ortalamas dktr. Bu kmeye Sahte Sadk Kredi Kart Kullanclar, nc kmedeki birimlerin Memnuniyet faktr iin puan ortalamas dk, Devam faktr iin puan ortalamas yksektir. Bu kmeye Mecburi Kredi Kart Kullanclar, Drdnc kmedeki birimlerin Memnuniyet ve Devam faktrleri iin puan ortalamalar dktr. Bu kmeye Kredi Kart Kart Kullanclar isimleri verilmitir. Tablo 3. Kredi Kart Kullanclarnn Kmelere Gre Dalm Kmeler Birim says Yzde (%) Sadk Kredi Kart Kullanclar 98 %28,99 Sahte Sadk Kredi Kart Kullanclar 116 %34,32 Mecburi Kredi Kart Kullanclar 45 %13,32 Kredi Kart Kart Kullanclar 79 %23,37 338 %100,0 Toplam Tablo 3ten de anlalabilecei gibi aratrmadaki kredi kart mterilerinin %28,99u sadk, %34,32si sahte sadk, %13,32si mecburi ve %23,37si kredi kart kart kullanclardr. Kmelerin faktrlere gre oluturulmalarndan sonra, oluturulan kmelerin Memnuniyet ve Devam faktrlerine verdikleri ortalama puanlar arasnda anlaml bir fark olup olmad aratrlmak istendiinde uygulanacak olan tek ynl varyans analizi testidir. Bu test aratrmacya elde edilen kmelerin niteliklerinin baka kmeleri de etkileyen bir nitelik olup olmadn anlamasn salayacaktr. Aratrmac yapm olduu kmeleme analizi sonucunda elde ettii kmelerin belirli demografik zelliklerini bilmek isteyebilir. Bu bilginin aratrmacya oluturulan kme hakknda aklayc bilgiler vermesi beklenir. Bir baka deyile aratrmac oluturulan kmelerin birimleri arasnda cinsiyet ve kredi kart ile ilgili problem yaayp yaamama deikenleri asndan anlaml bir fark olup olmadn aratrmak isterse kmeler arasndaki bu farkll aratrmas mmkn olacaktr. Grld gibi en ok birime sahip kme Sahte Sadk Kredi Kart Kullanclar kmesidir. Bu kmedeki birimlerin yani mterilerin baz zelliklerinin belirlenerek, Sadk Kredi Kart Kullanclar kmesine dhil olmalar salanabilir. Drt kmeyi oluturan birimlerin sahip olduklar zellikler, apraz tablo yorumlar sayesinde belirlenmitir. Yaplan analizlere gre kredi kart kullanclarnn %29,0u sadk kredi kart kullanclardr. Bu kmenin %55,1ini bayanlar oluturmakta ve %37,8i de 46 yldr kredi kart kullanmaktadr. ki kredi kartna sahip olanlarn %33,0 ve kredi kart borcunun tmn deyenlerin %34,5i de bu kmede yer almaktadr. Kredi kart kullanclarnn byk bir ounluunu oluturan sahte sadk kredi kart kullanclar, kredi kart kullananlarn %34,0n oluturmaktadr. Kmenin %57,8i erkektir. kinci kmenin %45,7si 13 yldr kredi kart kullananlar oluturmaktadr. Bir adet kredi kartna sahip olanlarn %35,4 2. kmede yer almaktadr. Kredi kartn minimum 50100 lira iin kullananlarn %44,4 ve kredi kart borcunun minimum ve daha azn deyenlerin %37,3 bu kmenin yesidir. Mecburi kredi kart kullanclar, kredi kart kullananlarn %13,0n oluturmaktadr. Bu kmenin %71,1i baylardan olumakta ve %40,0 da 13 yldr kredi kart kullanan mterileri barndrmaktadr. Yaplan analizlere gre kredi kart kart kullanclar, kredi kart kullananlarn %23,0n oluturmaktadr. Bu kmenin %62,0si baylar, %39,2si 13 yldr kredi kart kullananlar ve %30,4nn de aylk ortalama kredi kart demesi 500 liradan fazladr. Kredi kart ile
273
problem yaayanlarn %39,2si bu kmededir. Kredi kartn minimum 100 lira veya 100 liradan fazla tutarlar iin kullananlarn %50si bu kmede bulunmaktadr. Diskriminant (Ayrma) Analizi Ankete katlan bireyler Memnuniyet ve Devam faktrlerine gre kmelere ayrldktan sonra 4 grubun nitelikleri arasnda anlaml bir farklln olup olmadn istatistik olarak test etmek, bu farkllklarn hangi deikenler itibariyle ortaya ktn belirlemek ve ortaya kan deikenler yardmyla kredi kart kullanclarnn tahmini grup yeliklerine ilikin atamalar doru bir ekilde yapmak amacyla diskriminant analizi uygulanmtr. Diskriminant analizinin optimal olabilmesi ve yanl snflandrmay en aza indirmek iin varsaymn salanmas gereklidir. Bunalar kovaryans matrislerinin eitlii varsaym, oklu balant ve ok deikenli normal dalm varsaymlardr. Kovaryans matrislerinin eitlii varsaymnn testi iin Boxs M istatistiine baklm ve sonu kovaryans matrislerinin eitliini %1 anlam dzeyine gre dorulamtr (Boxs M= 20,496, F=2,249, p=0,016). oklu balant varsaym ise birbiriyle yksek dzeyde korelasyon iinde olan faktrlerin aklayc faktr analizi yardmyla bir araya getirilmesi sonucu salad dnlmtr. Faktrlerin oklu normal dalma uygunluu Mardia-Based Kappa (deerinin 0a yakn olmas) ve Relative Multivariate Kurtosis (deerinin 1e yakn olmas) ile aratrlmtr. Bu aratrmada Devam ve Memnuniyet faktrlerinin Mardia-Based Kappa deeri 0,249 ve Relative Multivariate Kurtosis deeri de 1,249dur. Bu test sonucunda bu 2 faktrn iinde yer alan deikenlerin ok deikenli normallik varsaymn salad grlmektedir. Bu varsaymn karlanmas sonucu diskriminant analizinin devamna karar verilmitir. Fonksiyon 1 2 zdeerler 4,035 0,732 Tablo 4. zdeer statistii Varyans % Kmlatif % 84,7 15,3 84,7 100,0 Kanonikal korelasyon 0,895 0,650
Aratrmada 4 kme olduu iin 3 diskriminant fonksiyonu belirlenmesi gerekirken sadece ilk 2 diskriminant fonksiyonu kullanlmtr. zdeer istatistiinin byk olmas baml deikendeki (bu aratrmadaki baml deikenler kmelerdir) varyansn byk bir ksmnn ilgili fonksiyon tarafndan aklanaca anlamna gelmektedir. Kesin bir deer olmamakla birlikte 0.40dan byk z deerler iyi olarak kabul edilir (Aktaran Cengiz, 2008, 358; Kalayc, 2005, 342). Tablo 4ten grlebilecei gibi birinci fonksiyon iin bu deer 4,035, ikinci fonksiyon iin 0,732 olup birinci ve ikinci fonksiyonlarn zdeerleri kabul edilebilir bir deerdir. Birinci ayrma fonksiyonunun kanonikal korelasyon deeri ise 0.895 olup, bu deerin karesi (0,801) baml deikendeki varyansn % kann diskriminant fonksiyonu tarafndan aklanabildiini gstermektedir. Baka bir deyile elde edilen birinci diskriminant fonksiyonu kmelerin ayrlmasnda % 80,1lik doru snflandrma oranna sahiptir. kinci fonksiyonun kanonikal korelasyon deeri 0,650 olup, bunun karesi ise 0,423trr. Yani ikinci fonksiyon baml deikende ki deiimin % 42,3n aklayabilmektedir. Fonksiyon 1 2 Tablo 5. Wilks Lambda statistii Wilks Lambda Ki-kare deeri 0,115 0,577 723,292 183,389 sd 6 2 p P<0,000 P<0,000
Tablo 5 Wilks Lambda istatistiini gstermekte olup, bu istatistik ayrma skorlarndaki toplam varyansn gruplar arasndaki farklar tarafndan aklanamayan orann gsterir. Aratrmada bu deer birinci ayrma fonksiyonu iin % 11,5, ikinci ayrma fonksiyonu iin % 57,7 olarak bulunmutur. ki fonksiyon iin de Ki kare deeri 0.05 nemlilik dzeyinde anlamldr. Deerleri srasyla 723,292 ve 183,389 olarak bulunmutur. Gerek zdeer gerekse Wilks Lambda istatistii sonucu 4 kmedeki bireylerin Memnuniyet ve Devam faktrlerine gre snflandrlmalarnn istatistiksel olarak farkl olduu sonucu kmtr. Fakat bu 4 kmedeki bireylerin hangi beklenen fayda bileenlerinde ayrldklarnn grlebilmesi iin nce standardize edilmi ayrma fonksiyonunun, daha sonrada bunu indirgeyen yapsal matrisin elde edilmesi gerekmektedir.
274
Kredi Kart Kullanclarnn Memnuniyet ve Gelecekte Kullanma Niyeti Deikenlerine Gre Kmelendirilmesi. Tablo 6. Standardize edilmi ayrma fonksiyonu katsaylar Fonksiyon Memnuniyet Devam 1 0,678 0,739 2 0,735 -0,674
Tablo 6da standartlatrlm ayrma fonksiyonu katsaylar verilmitir. Bu katsaylar regresyon analizindeki beta katsaylarna kar gelmektedir. Tablo 7. Yapsal Matris Fonksiyon Memnuniyet Devam 1 0,735 0,674 2 -0,678 0,739
Tablo 7 de yer alan yap matrisi diskriminant fonksiyonu ile diskriminant analizinde kullanlan faktrlerin korelasyonunu gstermektedir. Tablo 7de grld gibi diskriminant fonksiyonu ile en yksek korelasyona sahip faktrn Devam (0,735) olduu grlmektedir. Standardize edilmi ayrma fonksiyonu katsaylar ile yapsal matris faktrlerin ayrma derecesi sralamasnda ayn sonucu vermitir.
Tablo 8. Diskriminant Analizindeki Faktrlerin Wilk Lambda, F ve Anlamllk Dzeyleri (Grup ortalamalarnn eitliinin testi) Wilks Lambda F Sd1 Sd2 p Memnuniyet Devam 0,310 0,284 248,308 280,348 3 3 334 334 P<0,000 P<0,000
Diskriminant analizinde kullanlan faktrlerin gerekten kmeleri ayrmada etkili olup olmadklarnn irdelenmesi iin Tablo 8de grlen Wilks Lambda ve Varyans deerleri bulunmutur. Tablo 9. Ayrma Analizinin Snflandrma Sonular Kmeler Tahmini Kmeler Toplam 1 2 3 4 98 0 0 0 1 98 Sklk 2 0 115 1 0 116 0 0 45 0 3 45 Gerek 0 0 0 79 4 79 kmeler 100,0 0,0 0,0 0,0 1 100.0 Oran 0,0 99,1 0,9 0,0 2 100.0 % 0,0 0,0 100,0 0,0 3 100.0 0,0 0,0 0,0 100,0 4 100.0 Doru snflandrma oran %99,7 Diskriminant analizinde gzlemlerin doru snflandrlp snflandrlmad Tablo 9da grlmektedir. Bu tabloya gre 1. kmeye atanan gzlemler %100 orannda, 2. kmeye atanan gzlemler % 99,1 orannda, 3.kmeye atanan gzlemler %100 orannda, 4. kmeye atanan gzlemler %100 orannda doru snflandrlmtr. Toplamda ise 338 gzlemin %99,7si doru olarak snflandrlmtr. Yani, diskriminant fonksiyonunun herhangi bir birimi doru snflandrma oran % 99,7dir. Bu da yksek dzeyde bir ayrma gcn gstermektedir. SONU 275
Bankalar mteri sadakatini salamak iin hizmet sunumlarn kiiselletirilmi hizmetlerle, mteriyle karlkl etkileimini daha da arttrarak salayabilirler. Mteriye ulamann ve ondan veri salamann en kolay yollarndan biri de bankalarn karm olduklar kredi kartlardr. Bu kartlardaki bilgiler yardmyla bankalar mteri davranlarn ve tercihlerini anlayabilir ve bunun sonucunda da rn ve hizmetlerinde mterilerin eitli demografik zelliklerine gre farkl formatlarda kartlar piyasaya srerek artan rekabet koullarnda mteri sadakatini oluturup bunu da birebir iletiime yanstarak karlarn arttrabileceklerdir. Kredi kart kullanclarnn kredi kart kullanma niyeti itibariyle farkl zellikler tayan alt gruplara ayrlp ayrlamayacann belirlenmesi amacyla hazrlanan almada byle bir gruplanmann ortaya kt grlmektedir. Bu alma sonucunda, faktr analizi ile belirlenen Memnuniyet ve Devam faktrlerine gre kmeleme analizi yapldnda kredi kart kullanclarn kendi iinde sadakat dzeylerine gre 4 ayr snf oluturduu anlalmtr. 1. kmedeki birimlerin Memnuniyet ve Devam deikenleri iin puan ortalamalar yksek olduundan Sadk Kredi Kart Kullanclar kmesi, 2. Kmedeki birimlerin Memnuniyet deikeni iin puan ortalamas yksek, Devam deikeni iin puan ortalamas dk olduundan Sahte Sadk Kredi Kart Kullanclar, 3. Kmedeki birimlerin Memnuniyet deikeni iin puan ortalamas dk, Devam deikeni iin puan ortalamas yksek olduundan Mecburi Kredi Kart Kullanclar, 4. Kmedeki birimlerin Memnuniyet ve Devam deikenleri iin puan ortalamalar dk olduundan Kredi Kart Kart Kullanclar kmesi denilmitir. Aratrmaya katlan kredi kart kullanclarnn %34,32si Sahte Sadk Kredi Kart Kullanclar, %28,9u sadk kredi kart kullanclar, %23,37si kredi kart kart kullanclar ve %13,31i Mecburi Kredi Kart Kullanclar kmesine dhildir. Kredi kart kullanma niyeti asndan birbirlerinden farkllk gsteren bu 4 grubun belirlenmesi ve bu rneklem iin tanmlanmasnn gerekletirildii bu almann daha sonraki almalarda daha byk rneklemlerle yeniden test edilmesi gerekli grlmektedir. Kredi kartlarna ilikin hizmetlerin daha iyi verilebilmesi iin, kredi kart kullanclarnn yapsnn bilinmesi gerekir. Bu amala gelecekte yaplacak olan almalarda kredi kart kullanclarnn gruplara ayrlmasndan sonra her grubun zelliklerinin belirlenmesiyle bir pazar blmlendirilmesi almas yaplarak kredi kart kullanclarnn kredi kart kullanma niyetine gre yaps belirlenebilir. Bylece, Kredi kart kullanma niyeti asndan farkl zellikler tayan Kredi kart kullanclarnn bu niyetlerine gre beklentileri tespit edilerek bankalar tarafndan karlanmas ile sadk birer kredi kart kullanclar olmalar salanabilir. KAYNAKA Altan, M., & Gtrk, . (2008). Trkiyede Memurlarn Kredi Kart Kullanm Alkanlklar zerine Bir Aratrma. Muhasebe ve Finansman Dergisi (39), 110-126. AAN, Z. (2007). Kredi Kart Kullanan Mterilerin Sosyo Ekonomik zelliklerinin Kmeleme Analiziyle ncelenmesi, Dumlupnar niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi,(17), 256-267. Carow, A. K., & Staten, M. E. (1999). Debit, Credit, or Cash: Survey Evidence on Gasoline Purchases. Journal of Economics and Business (51), 409-421. Cengiz, E. (2008). Bankalarda Hizmetlerden Beklenen Fayda Kriterine Gre Pazar Blmlendirme: Trabzon rnei. Cumhuriyet niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi , 32 (2), 351-363. avu, M. F. (2006). Bireysel Finansmann Temininde Kredi Kartlar: Trkiyede Kredi Kart Kullanm zerine Bir Aratrma. Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi (15), 173-187. Girginer, N., elik, A., & Ukun, N. (2008). Eskiehir Osmangazi niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi rencilerinin Kredi Kart Kullanmlarna Ynelik Bir Aratrma. Anadolu niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi , 8 (1), 193-208. Gken, G., & Kaya, F. (2009). Bireysel Mterilerin Kredi Kart Tercihlerine Etki Eden Faktrlerin Belirlenmesi. Bankaclar Dergisi (70), 3-17.
276
Kaya, F. (2008). Bireysel Mterilerin Kredi Kart Tercih Nedenlerini Belirlemeye Ynelik Bir alma. Finans Politik & Ekonomik Yorumlar , 45 (524), 2944. Kurtulu, K. (2006). Pazarlama Aratrmalar. stanbul: Literatr Yaynclk. Nakbolu, B. (2007). Tketimin evreci Boyutu: evreci Tutum ve Davranlara Gre Pazar Blmlendirmesi. ukurova niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi , 16 (2), 423-438. ener, A., & Gven, S. (2005). Yallarn Kredi Kart Kullanmna likin Davranlar ve Karlatklar Sorunlar. Turkish Jurnal of Geriatrics , 8 (4), 184-194. Tuay, O., & Bagl, N. (2007). nemli Bir Finansman Kayna Olarak Kredi Kartlar: Kredi Kartlarnn Kart Sahiplerinin Harcamalar zerindeki Etkisini Belirlemeye Ynelik Burdur linde Bir Aratrma. Sleyman Demirel niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi , 12 (3), 215-226. Uzgren, N., Ceylan, G., & Uzgren, E. (2007). Trkiyede Kredi Kart Kullanmn Etkileyen Faktrleri Belirlemeye Ynelik Bir Model almas. Ynetim ve Ekonomi , 14 (2), 247-256. Ylmaz, V., & atalba, G. (2007). Kredi Kartlarna likin Algnn Mteri Memnuniyeti ve Sadakati zerine Etkisi. Finans Politik & Ekonomik Yorumlar , 44 (513), 8394. Ylmaz, V., atalba, G., & elik, H. E. (2009). Kredi Kart Kullanma Niyetini Etkileyen Faktrlerin Yapsal Eitlik Modeliyle Aratrlmas. Bankaclar Dergisi (68), 20-29. Ylmaz, V., atalba, G., & elik, H. E. (2008). Yapsal Eitlik Modellemesi le Alglanan Deer, Memnuniyet ve Sadakat Arasndaki likinin Aratrlmas: Kredi Kart Kullanm zerine Bir Aratrma. Bankaclar Dergisi (64), 2738.
277
278
Finansal Zaman Serilerinde Yineleme Haritalar Analizi: MKB rnei Mehmet Yunus elik + Kerim Eser Afar *
zet: Bu almada, yineleme haritalar ve yineleme haritalarnn kantitatif analizi yntemleriyle, finansal zaman serilerindeki dzensiz periyodik davran kalplar incelenmitir. Bu balamda MKB 100 Endeksinin 1986-2008 yllar arasndaki gnlk getiri serileri dnemlere ayrlarak analiz edilmitir. Finansal zaman serileri, dorusal ve duraan olmayan ayn zamanda dzensiz periyodik salnmlar gsteren bir yapya sahiptir. Yineleme haritalar ve yineleme haritalarnn kantitatif analizleri, finansal zaman serilerinin dorusal ve duraan olmayan davran kalplarnn ortaya karlmasnda geleneksel yntemlere gre daha ilevsel sonular retmektedir. Anahtar Kelimeler: Yineleme Haritalar Analizi, Yineleme Haritalar Kantitatif Analizi, Finansal Zaman Serileri, Gmme Uzay Teknii. Recurrence Plot Analysis On Financial Time Series: ISE Case Abstract: In this paper, irregular periodic dynamics of financial time series are examined by using recurrence plot analysis (RP) and recurrence quantification analysis (RQA). In this context, ISE 100 daily index data between 19862008 is divided by five sub periods then analysed. It is found that structures of financial time series have non-linear, non-stationary and irregular periodic oscillatory patterns. RP and RQA supplies more functional results than traditional time series methods in order to analyze of non-linear and non-stationary structures of financial time series. Key Words: Recurrence Plot Analysis, Recurrence Quantification Analysis, Financial Time Series, Embedded Space Technique. GR ktisadi zaman serilerinde temel dinamiklerin tehisinde geleneksel zaman serisi yntemleri ou zaman yeterli olmamaktadr. Geleneksel zaman serileri analizi, zaman serilerinin duraan olmasn gerektirir. zellikle iktisadi deikenlerin duraan hale getirilmesi, veri kaybna sebep olmakta ve serilerin uzun dnemli davranlarnn incelenmesini zorlatrmaktadr (Engle ve Granger, 1987: 251-276). Ayn zamanda iktisadi zaman serilerinin salkl analiz edilmesi ve temel dinamiklerinin elde edilmesi iin, serilerin olduka uzun bir zaman periyoduna sahip olmas gerekir. zellikle dorusal olmayan yntemler kullanldnda, veri setinin yeterli uzunlukta olmamas analizlerin sonularn tartmal klmaktadr. Yineleme haritalar analizi (recurrence plot analysis), veri saysnn yetersiz olduu, duraan ve dorusal olmayan zaman serilerine uygulanabilen bir yntemdir. Yineleme, dalc dinamik sistemlerin temel yap tadr. Dalc sistemlerde meydana gelen kk bir sapma stel olarak byr; fakat tamamen keyfi olarak tekrar eski durumuna gelebilir ve bu durum zaman boyunca srekli tekrarlanr (Eckmann vd., 1987). Yineleme haritalar analizi, bu gibi tekrarl srelerin grselletirilmesi iin gelitirilmitir. Yineleme haritalar analizinin teorik temelleri, Poincarenin Yineleme Teoremi ile atlmtr. Fakat 1970lerde kaos teorisinin ortaya kmasna kadar Poincarenin bu alanda yapt nc almalar deerlendirilmemitir. Gnmzde yineleme haritalar analizi, Packard vd. (1980: 712-716) ve Takens (1981) tarafndan gelitirilen faz uzaynn yeniden yaplandrlmas ve gmme uzay teknii temeline dayanmaktadr. Tek bir deikene ait zaman serisi kullanlarak sistemin genel karakterini ortaya karan metoda Gmme Uzay (Embedding Dimension) Teknii ad verilir. Bu metoda gre gzlenen tek bir deikene ait (tek boyutlu) zaman serisi gzlenmeyen tm dier deikenlere ait bilgileri ierir. Yineleme haritalar analizinin temel aralar Eckmann vd. (1987) tarafndan gelitirilmitir. Yineleme haritas, m boyutlu faz uzaydaki ekicinin yinelemeli davranlarnn iki boyutlu faz uzayda gsterimidir. Yineleme haritasnn her iki ekseni de zamandr ve haritada, i ve j gibi farkl iki zamanda, sistemin yineleme durumlar gsterilir. Zbilut ve Webber (1992: 199-203), yineleme haritalar analizini gelitirerek yineleme haritalarnn kantitatif analizi (recurrence quantification analysis) olarak bilinen yeni bir teknik gelitirmilerdir. Yineleme
+ *
Ara. Gr. Dr., D.P.., ..B.F., ktisat Blm, Ktahya Ara. Gr., D.E.., ..B.F., ktisat Blm, Buca-ZMR
279
Finansal Zaman Serilerinde Yineleme Haritalar Analizi: MKB rnei
Mehmet Yunus elik Kerim Eser Afar
haritalarnn kantitatif analizi, yineleme noktalarnn younluklar ve yineleme haritasnn diyagonal yapsn kullanarak grsel yineleme haritalarnn saysallatrlmasn mmkn klmaktadr. Yineleme haritalar analizi, tp bilimlerinden fen bilimlerine kadar geni bir uygulama sahasna sahiptir. Sosyal bilimler alannda ise psikoloji ve iktisadn bahsi geen teknii kullanmaya baladklar grlmektedir. Bu almann amac, kaos teorisi uygulamalar kapsamnda gelitirilen Yineleme Haritalar Analizi Yntemiyle, finansal zaman serilerindeki dzensiz periyodik davran kalplarnn incelenmesidir. Bu amala almann ikinci blmnde karmak dinamik sistemlerin analizinde kullanlan gmme uzay teknii ve faz uzaynn yeniden yaplandrlmas konusu ele alnmtr. almann nc blmnde yineleme haritalar analizinin teorik erevesi, temel yineleme harita tipleri ve yineleme haritalarnda ortaya kan izgi ve noktalarn yapsal zellikleri aklanmtr. Drdnc blmde Zbilut ve Webber (1992: 199-203) tarafndan gelitirilen yineleme haritalarnn kantitatif analizi incelenmitir. Yineleme haritalarnn kantitatif analizi, yineleme noktalarnn younluklar ve yineleme haritasnn diyagonal yapsn kullanarak incelenen sistemin temel zelliklerinin saysallatrlmasn salamaktadr. Bu blmde yineleme haritalarnn kantitatif analizi erevesinde elde edilen parametrelerden hareketle incelenen sistem hakknda ortaya konan bilgiler tartlmtr. almann son blmnde, 1986-2008 yllar arasndaki MKB 100 endeksi getiri serileri dnemlere ayrlarak yineleme haritalar elde edilmi ve yineleme haritalarnn kantitatif analizi parametreleri hesaplanmtr. almadaki tm hesaplamalar iin VRA 5.01 paket program kullanlmtr. Uygulama sonucunda, MKB 100 endeksinin tesadfi yry modeline uygun davranmad bulgusu elde edilmitir. GMME UZAY TEKN VE FAZ UZAYININ YENDEN YAPILANDIRILMASI Dinamik sistemlerin ou ok deikenli, baka bir ifade ile ok sayda serbestlik derecesine sahip sistemlerdir. Bu nedenle sistemlerin tm deikenlerine ait verileri toplamak ve bu verileri modellemek olduka zor, hatta imknszdr. nk sisteme ait tm deikenlerin eanl olarak belirlenmesi ve kaydedilmesi gerekir. Birok verinin yksek grlt iermesi ve verilerin gzlenememesi doru sonularn ortaya kmasna engel olur. Ayn zamanda bir sistemin tanmlanmas iin ka tane deiken gerektii de belirlenememektedir. Bu nedenle karmak sistemlerin modellenmesinde tek bir deikene ait zaman serisinden sistemin temel karakteri ortaya karlabilir. nk tek bir deikene ait zaman serisi, tm deikenlerin eanl etkileimlerinden ortaya kmtr ve bu nedenle sistemin tm zelliklerini bnyesinde barndrmaktadr. Tek bir deikene ait zaman serisi kullanlarak sistemin genel karakterini ortaya karan metoda Gmme Uzay Teknii ad verilir. Bu metoda gre gzlenen tek bir deikene ait (tek boyutlu) zaman serisi gzlenmeyen tm dier deikenlere ait bilgileri ierir. Gmme uzay tekniiyle yeniden yaplandrlan faz uzay, dinamik sistemin tm topolojik yapsn aynen barndrr (Takens, 1981). Bu nedenle sistemin korelasyon boyutu, entropisi, Lyapunov sls gibi sisteme ait tm bilgiler aynen muhafaza edilmektedir. Faz uzaynn yeniden yaplandrlmas, birbirinden bamsz olarak Packard vd. (1980) ve Takens (1981) tarafndan ilk kez ele alnmtr. Packard vd. (1980) bu metodun saysal gsterimini gerekletirmi, Takens (1981) ise metodun biimsel yapsn kurmutur. Menkul kymet borsalar, karmak dinamik sistemler grubuna girmektedir. Karlkl etkileimde bulunan ok sayda karar biriminin ilem yapt, alm-satm kararlarnn ok sayda faktr tarafndan etkilendii bir sistem olan menkul kymet borsalaryla ilgili en salkl ve grltsz veri borsa fiyatlardr. Bu nedenle borsa fiyatlarn kullanarak menkul kymet borsalarnn temel dinamiklerinin elde edilmesi gmme uzay tekniiyle mmkndr. Gmme uzayn elde edilebilmesi iin ncelikle dinamik sistemin iinde gzlenen tek bir deikene ait zaman serisi elde edilir. Bu deikene ait zaman serisinden dinamik sistemin tm yapsn karakterize edebilecek ekilde veriler gruplandrlarak vektrler oluturulur. Bu amala ka boyutlu vektr oluturulmas gerektiini yani gmme boyutunu ve yeniden yaplandrlacak faz uzaynn gecikme zamannn bilinmesi gerekir. Eer doru gmme boyutu ve gecikme zaman belirlenebilirse sistemin dinamii m boyutlu bir uzayda betimlenebilir ve modellenebilir. Sistemin davrann sergileyebilmek iin sistemin davran kalbnn iine gmld ablonu ortaya karmak gerekir.
Yt = {xt , xt d , xt 2 d ,...x n ( m 1) d }
(1)
Y(t), gerek sistemi betimlemektedir ve sistem gzlemlenen x(t) deikeni tarafndan temsil edilir. Yani Y(t)nin davran dinamikleri, gmme boyut (m) ve gecikme zaman (d) doru belirlenmise X(t)yi gzlemleyerek ortaya
280
karlabilir. Gecikme zamannn belirlenmesi iin ortak bilgi fonksiyonu yntemi, gmme boyut iin yanl en yakn komular yntemi kullanlmaktadr. Ortak Bilgi Fonksiyonu Yntemi Doru gecikme zamannn bulunmas iin Fraser ve Swinney (1986: 1134-40) in gelitirdikleri Ortak Bilgi Fonksiyonu yntemi kullanlmaktadr. Bu ynteme gre d olarak verilen gecikme zaman iin en iyi tahmin, sistemin mevcut durumunun {x(t)}, x(t+d)deki lm iin maksimum yeni bilgi iermesidir. En uygun gecikme zamannn bulunmas iin gecikme zaman sfrdan balanarak ortak bilgi fonksiyonu izilmektedir. Gecikme zaman arttrldka, ortak bilgi fonksiyonunun deeri azalmakta, sonra artmaktadr. Ortak bilgi fonksiyonun ilk kez minimuma ulat nokta en uygun gecikme zamann vermektedir. Yanl En Yakn Komular Yntemi Gmme boyutunun tam olarak bulunmas iin kullanlan yntem, Kennel vd. (1992: 3403-3411)in gelitirdii Yanl En Yakn Komular yntemidir. Bu yntem, verilen boyuttaki her bir noktann en yakn komu noktasn bulmakta ve bu noktalarn bir st boyutta hala en yakn komular olup olmadklarn aratrmaktadr.
X = ( x1 , x 2 , x3 ,...x n ) ve Z = ( z1 , z 2 , z 3 ,...z n )
Vektrler arasndaki uzaklk ( R ), z n +1
vektrleri n boyutlu bir uzayda birbirine en yakn komu
vektrlerdir. Sistem n+1 boyuta tandnda iki vektr arasndaki uzaklk ( R
= x n +1 z n +1
) hesaplanr.
x n +1 in tahminleyicisi olarak dnldnde lm hatasn verir. Eer
katsays
x n +1 x n
farkndan byk veya eit bir deer alrsa x ve z vektrlerinin en yakn komuluu yanl
olarak adlandrlr. Sistemin boyutu arttrldka hesaplanan yanl en yakn komuluk orannn en dk deer ald boyut says en uygun gmme boyutu verecektir. Takens (1981), gmme uzay boyutunun sistemin gerek boyutunun iki kat civarnda olmas gerektiini belirtmitir. YNELEME HARTALARI ANALZ ktisadi sreler, yinelemeli davran gsterirler. rnein periyodik dngler tipik bir yinelemeli davrantr. Fakat birok iktisadi sre periyodik davranlar gibi dzenlilik arz etmez. Kaotik veya dorusal olmayan determinist sistemlerin temel zellii olan yinelemeli davranlar tamamen keyfi ve ngrlemez bir biimde ortaya kmaktadr (Argyris vd., 1994). Yineleme, dalc dinamik sistemlerin temel yaptadr. Dalc sistemlerde meydana gelen kk bir sapma stel olarak byr; fakat tamamen keyfi olarak tekrar eski durumuna gelebilir ve bu durum zaman boyunca srekli tekrarlanr (Eckmann vd., 1987: 973-977). Yineleme haritalar analizi, bu gibi tekrarl srelerin grselletirilmesi iin gelitirilmitir. Yineleme haritalar analizi, daha nce ayrntl olarak bahsedilen Takensn (1981) gelitirdii faz uzaynn topolojik yaps ve yeniden inas temeline dayanr. RP analizinin temel aralar Eckmann vd. (1987) tarafndan gelitirilmitir. Yineleme haritas, m boyutlu faz uzaydaki ekicinin yinelemeli davranlarnn iki boyutlu faz uzayda gsterimidir. Yineleme haritasnn her iki ekseni de zamandr ve haritada, faz uzayda i ve j gibi farkl iki zamanda, sistemin yineleme durumlar gsterilir. R(i,j) sistemin yineleme durumunu gsterir. Epsilon eik deeri ve Heaviside basamak fonksiyonudur. Sistemin i ve j zamanlarndaki durumlar belli bir eik deerini at durum yineleme haritasnda siyah (koyu renk), eik deerinin altnda kald durum ise beyaz (ak renk) bir noktayla gsterilir.
R (i, j ) = ( x(i ) x( j ) )
(2)
Faz uzay yeniden ina edildikten sonra, her vektr iftinin birbirinden uzakl hesaplanr ve uzaklk, bir renkle betimlenir. Yineleme haritalar analizinde ak renkler vektrler arasndaki uzakln kk olduunu, koyu renkler ise, vektrler arasndaki uzakln byk olduunu gstermektedir. Kegen zerinde eksen deerleri birbirine eit olduu iin, vektr iftlerinin birbirine uzakl sfrdr. Bu nedenle yineleme haritalarnda diyagonal izgi beyazdr.
281
Finansal Zaman Serilerinde Yineleme Haritalar Analizi: MKB rnei Yineleme Haritalarnn Topolojik Yaps
Yenileme grafikleri topolojik yapsna gre drde ayrlabilir (Marwan ve Kurths, 2002: 299-307): 1. Homojen Yineleme Haritalar: Bu tip yaplar daha ok duraan ve otonom dinamik sistemlerde grlr. Yineleme haritalarnda belirgin bir yap grlmez. Zaman serileri tamamen rassaldr. 2. Periyodik Yineleme Haritalar: Eer zaman serileri periyodik salnm gsteriyorlarsa, yenileme haritasnda kareli ekiller oluur. Ayn zamanda bu tip haritalarda ana kegene paralel ve uzun izgiler belirir.
3. Srklenen Yineleme Haritalar: Kegene yakn blgeler ak renktedir ve kegenden uzaklatka renkler koyular. Bu tip haritalara sahip seriler duraan deildir. nk bir trend iermektedirler. 4. Sreksiz Yineleme Haritalar: Bu tip haritalarda, haritann bir ksm ak renkte, bir ksm ise koyu renktedir. Eer ak renklerin hakim olduu bir sistemde, koyu renkli blgeler olumusa, sistemde normal durumdan sapmalar ortaya kmtr. Bu blgelerde sistem geiler yaamaktadr. Bu tip bir yineleme haritasna sahip sistemler birim kke sahiptir.
ekil 1. Homojen Yineleme Haritas
ekil 2. Periyodik Yineleme Haritas
ekil 3. Srklenen Yineleme Haritas ekil 4. Sreksiz Yineleme Haritas
282
Yineleme Haritalarnda izgi ve Noktalarn Yaps Yineleme haritalarnda ortaya kan izgi ve noktalarn yaps da sistem hakknda nemli bilgiler verebilir. Tek ve balantsz yineleme noktalar : Bu noktalar sreklilik arz etmeyen ar bir dalgalanma durumunda ortaya karlar. Dolaysyla bu noktalarn ortaya kt durumda iki ihtimal ortaya kabilir: Sistem deimektedir veya sistemdeki grlt miktar artmtr. Eer haritada bu noktalardan ok sayda varsa, sistemin iinde iddetli dalgalanmalarn olduu sylenebilir. Diyagonal izgiler: Bu izgilerin olduu sistemlerde, izginin uzunluuna bal olarak sistem ekicisi farkl bir zamanda daha nce getii bir noktann yaknndan tekrar gemektedir. Kaotik zaman serilerinde diyagonal izgilerin boylar ok ksadr. Fakat periyodik bir sistemde diyagonal izgilerin boylar uzundur. Bu nedenle diyagonal izgilerin ortalama uzunluklar, kaosun varln gsteren en byk pozitif Lyapunov sl saysnn bir lmdr(Eckmann vd., 1987: 973-977). Dikey ve yatay izgiler: Yatay ve dikey izgiler, izginin uzunluuna bal olarak sistem durumunun deimedii anlamna gelmektedir. YNELEME HARTALARININ KANTTATF ANALZ Zbilut ve Webber (1992), yineleme haritalar analizini gelitirerek yineleme haritalarnn kantitatif analizi olarak bilinen yeni bir teknik gelitirmilerdir. RQA, yineleme noktalarnn younluklar ve yineleme haritasnn yapsn kullanarak incelenen sistemin dinamikleri hakknda bilgiler vermektedir. Yineleme haritalarnn kantitatif analizi kapsamnda Zbilut ve Webber (1992) tarafndan alt parametre gelitirilmitir; REC: Yineleme haritas zerinde, yineleme noktalarnn younluunu yzde olarak ler.
N
REC =
1 N2
i , j =1
R(i, j )
(3)
DET: Serinin determinizmini1 yada tahmin edilebilirliinin yzdelik ifadesidir. Rastsal sistemlerde ok az sayda kegen izgisi ve ok sayda bamsz nokta, determinist bir sistemde ise az sayda bamsz nokta ve ok sayda kegen izgisi bulunmaktadr.
DET =
l = lmin N
lP(l )
(4)
i , j =1
R(i, j )
l :diyagonal izgilerin uzunluunu P (l ) :diyagonal izgilerin uzunluklarnn frekans dalmn gstermektedir.

L max: En uzun diyagonal izginin uzunluunu verir. L max parametresi, en byk pozitif Lyapunov sl saysnn tersine eittir (Eckmann vd., 1987; Trulla vd., 1996: 255-260). nk diyagonal izgilerin uzunluu, sistem yrngelerinin birbirine yaknsama derecesini gsterir. Dk L max. deerleri, sistemin kaotik olduunu gstermektedir. ENT: Diyagonal izgilerin uzunluklarnn frekans dalmn verir ve sistemin deterministik yapsnn karmakln betimler. Entropi sistemin karmaklk derecesini ifade eder. ENT parametresinin dk kmas, sistemin periyodik olduunu, yksek kmas ise kaotik olduunu gsterir (Atay ve Altnta, 1999: 6593-6598).
ENT = P (l ) ln P(l )
l =1
1
Nl
(5)
Determinizm kavram, yineleme haritalar analizinde serinin tahmin edilebilirliini ifade etmektedir.
283
TREND: Trend deikeni sistem duraanlnn derecesini hesaplar. Yineleme haritas zerinde homojen dalan noktalar olduunda TREND sfra yakn kacaktr. TREND deikeninin -5 ile +5 arasnda kmas sistemin duraan olduunu gstermektedir (Webber vd., 1995: 814-822). LAM: Sisteme ait yineleme haritasndaki dikey izgilerin sistem iindeki yzdesini gstermektedir. Bu orann yksek kmas sistemin uzun sre deimedii duraan durumu gstermektedir (Marwan ve Kurths, 2002: 299-307).
LAM =
v = vmin N
v.P(v)
(6)
v.P(v)
v =1
Hesaplanan parametreler kullanlarak atallama noktalar, zellikle kaosa gei noktalar tespit edilebilir. Yksek DET ve REC deerleri, dk L max ve ENT deerleri sistemin kaotik olduunu gsterir (Trulla, v.d., 1996: 255-260). YNELEME HARTALARI YNTEMYLE MKB 100 ENDEKSNN ANALZ almada yineleme haritalar ve yineleme haritalarnn kantitatif analizleri, 198620082 yllarn kapsayan MKB 100 endeksi gnlk getiri serisine uygulanmtr. almada kullanlan veriler TCMBnn internet sitesinden3 alnmtr. Finansal zaman serilerinde fiyatlar yerine getirilerin kullanlmasnn bir nedeni fiyatlara yansyan enflasyon etkisinin getiri serilerinde olumamas, ikinci nedeni ise getiri serilerinin trend barndrmamasdr. Ayn zamanda menkul kymet borsalarnda faaliyet gsteren iktisadi aktrler, mevcut fiyatlardan ziyade getirilerle ilgilenmektedirler. Bu nedenlerle MKB 100 endeksinin kapan fiyatlarna gre yzdelik artlar hesaplanarak getiri serileri oluturulmutur.
Rt =
Denklemde
Pt Pt 1 Pt 1
(7)
Pt , t zamanndaki kapan fiyatn, Rt ise t zamanndaki endeksin yzdelik getirisini gstermektedir.
almada kullanlan tm hesaplamalar iin VRA v. 5.01 program4 kullanlmtr. Yineleme haritalar analizinin sonularnn dnemler itibariyle karlatrlmas iin endeks beer yllk dnemlere ayrlarak ayrca analiz edilmitir. Yineleme Haritalar Analizi Sonular Uygulamann ilk aamasnda faz uzay yeniden yaplandrlmtr. Faz uzaynn yeniden yaplandrlmas iin gerekli olan optimum gecikme zaman iin ortak bilgi fonksiyonu yntemi, gmme uzay boyutunun belirlenmesi iin yanl en yakn komular yntemi uygulanmtr. Sonular Tablo 1de verilmektedir. Tablo 1 Getiri Serileri Optimum Gmme Boyutlar ve Gecikme Saylar GECKME GMME BOYUT SAYISI MKB 100 (19862007) MKB 100 (19861990) MKB 100 (19911995) MKB 100 (19962000) MKB 100 (2001-2005) MKB 100 ( 2006-2008)
2 3
12 38 9 17 17 19
4 2 1 3 3 1
2008 yl iin Nisan ayna kadar olan veriler kullanlmtr. http://evds.tcmb.gov.tr/ 4 Program, http://pweb.netcom.com/~eugenek/download.html internet adresinden cretsiz olarak temin edilebilir.
284
Tablo 1den grlebilecei gibi optimum gecikme says btn dnemler iin 3 ile 1 arasndadr. Yalnzca endeksin btn (1986-2008) iin gecikme says 4 olarak hesaplanmtr. Gmme boyut ise, 9 ile 38 deerleri arasnda deimektedir. Gmme boyut ayn zamanda sistemin karmaklk derecesinin bir gstergesidir. Gmme boyutun tm dnemler iin yksek deerler almas, MKBnin karmak bir dinamik sistem olduunu dorulamaktadr. kinci aamada gmme boyut ve optimum gecikme zaman belirlenen sistemler iin yineleme haritalar elde edilmitir. Sonular ekil 5te gsterilmitir. eklin sol panelinde zaman grafikleri, sa panelinde ise yineleme haritalar verilmitir. ekil 5. MKB 100 Endeksi Yineleme Haritalar ve Zaman Grafikleri
ekil 5.A. MKB 100 (1986-2008)
ekil 5.B. MKB 100 (1986-1990)
ekil 5.C. MKB 100 (1991-1995)
ekil 5.D.MKB 100 (1996-2000)
ekil 5.E. MKB 100 (2001-2005)
ekil 5.F. MKB 100 (2006-2008) Yineleme haritalarna bakldnda tm dnemler iin yineleme haritalar tipinin sreksiz yineleme haritalar ile periyodik yineleme haritalarna uyduu grlmektedir. ekillerde karesel bir yap n plana kmaktadr. Fakat karesel yaplar ok bariz deildir. Ayn zamanda uzun diyagonal izgiler de grlmemektedir. Bu nedenle sistemler kararsz periyodik yrngelere sahiptirler. ekillere biraz daha dikkatle bakldnda zellikle 1986-1990 arasnda diyagonal 285
paralel ksa izgiler gze arpmaktadr. Bunun anlam, sistem daha nce urad noktalarn tam zerinden ya da bu noktalarn ok yaknndan gemektedir. ekillerin hepsinde yatay ve dikey kaln izgiler sz konusudur. Bu dnemlerde sistemleri temsil eden vektrler, bu izgilerin getii zaman aralnda birbirinden uzaklamtr. Dolaysyla bu dnemde, sistemlerde dalgalanmalar sz konusudur. Ak renkli blgeler, sistemi temsil eden vektrlerin birbirine yakn olduunu gsterir. Bu nedenle bu blgelerde sistemlerin duraan bir konumda olduu sylenebilir. Dnemler arasnda normal durumdan sapmalar ve sistem geilerinin yaand dnemler, 1996-2000 ve 2006-2008 dnemleridir. En duraan dnem ise 1986-1990 dnemidir. MKB 100 endeksinde ortaya kan en ciddi dalgalanma yineleme haritasna gre koyu dikey bir izgiyle temsil edilen Kasm 2000 ve ubat 2001 arasndaki dnemdir. Yineleme haritasna gre 1990 Aralk dnemi ve 1994n ilk aylar dalgalanma gsteren dier dnemlerdir. Yineleme Haritalarnn Kantitatif Analizi Sonular MKB 100 endeksine yineleme haritalarnn kantitatif analizini uygulamadan nce, karlatrma yapabilmek amacyla baz fonksiyonel kalplar iin yineleme haritalarnn kantitatif analizi sonular elde edilmitir. Tablo 2de incelenen fonksiyonel kalplarn analiz sonular verilmitir. Tablo 2 Fonksiyonel Kalplar in Yineleme Haritalar Kantitatif Analizi Sonular Fonksiyonel Kalplar REC DET ENT L max LAM TREND Lorenz Tesadfi Yry Beyaz Grlt Lojistik Sins 0,027 0 0,040 23,879 5,522 73,652 4,300 -1 -1 9,168 -1 -1 2,739 220 -1 -1 28 996 15,445 -1 -1 0 51,432 0,012 0 0,003 0,202 -0,928
73,737 1,598
ncelenen btn fonksiyonel kalplarda yinelenen noktalarn yzdesini gsteren REC parametresi 0 ile 23,879 arasnda deimektedir. zellikle tesadfi yry ve beyaz grlt srelerinde yinelemeli bir davran gze arpmamaktadr. Serilerin tahmin edilebilirlik derecesini gsteren DET parametresi, Lorenz ve Sins fonksiyonlarnda en yksek deerleri almtr. Tesadfi yry ve beyaz grlt srelerinde ise beklenildii gibi bu oran -1 dir. Fonksiyonel kalplarn karmaklk derecesini gsteren ENT parametresi periyodik bir davran gsteren sins fonksiyonunda dk, kaotik bir sistem olan Lorenz fonksiyonunda ise beklentiler dorultusunda yksek kmtr. Lmax parametresi, sins fonksiyonunda en yksek deeri almaktayken tesadfi yry ve beyaz grlt srelerinde -1 deerini almaktadr. Dikey izgilerin younluunun yzdesini gsteren LAM parametresi, sins fonksiyonunda %25,432 gibi yksek bir deer, tesadfi yry ve beyaz grlt srelerinde ise -1 deerini almtr. TREND parametresine bakldnda, incelenen kalplarn hibirinde belirgin bir trendin olmad sylenebilir. Tablo 3 MKB 100 Serileri in Yineleme Haritalar Kantitatif Analizi Sonular Dnemler REC DET ENT L max LAM TREND MKB 100 (19862008) 23,632 26,398 6,036 MKB 100 (19861990) MKB 100 (19962000) 0,036 3,377 33,613 1,585 9,512 4,623 MKB 100 (19911995) 38,320 71,520 4,953 MKB 100 (2001-2005) 18,425 41,240 5,990 MKB 100 ( 2006-2008) 36,922 86,824 5,635 434 16 143 63 169 145 38,475 0 54,141 10,796 2,556 -0,163 -1,474 -0,331
40,946 -27,378 55,841 -58,999
286
MKB 100 Endeksinin dnemler itibariyle yineleme haritalar kantitatif analizi sonular Tablo 3te verilmitir. Yinelemeli davran kalbnn ls olan REC parametresi 1991-1995 ve 2006-2008 dnemleri arasnda en yksek deerleri almtr. Yineleme noktalarnn younluunun en az olduu dnemler ise 1986-1990 ve 1996-2000 dnemleridir. Genel itibariyle MKB 100 endeksine bakldnda yineleme noktalarnn younluu %23,632dir. Serilerin tahmin edilebilirliini gsteren DET parametresinin en yksek deerler ald dnemler 1991-1995 ve 20062008 dnemleridir. Endeksin olduka hareketli bir seyir izledii 1991-1995 yllar arasnda DET parametresinin yksek kmas, bu dnemde ortaya kan dalgalanmalarn dsal oklar kanalyla deil isel dinamiklerle ortaya ktn gstermektedir. En belirsiz dnem ise 1996-2000 arasndaki dnemdir. 1999 yl sonbaharndaki hzl ykseli ve 2000 ylnn sonunda ortaya kan sert dn bu dnemde ortaya kmas nedeniyle, sonu beklentilerle uyumludur. Sistemin karmaklnn bir gstergesi olan ENT parametresi, 1986-1990 dnemi dnda tm dnemler iin benzer deerler almaktadr. En uzun diyagonal izginin uzunluunu gsteren L max parametresi, dier parametrelere uyumlu olarak 1986-1990 ve 1996-2000 dnemleri dnda yksek kmtr. Sistem iindeki dikey izgilerin yzdesel younluunu gsteren LAM parametresi endeksin btn iin %38,475 olarak hesaplanmtr. 1991-1995 ve 2006-2008 dnemlerinde LAM parametresi en yksek deerlerini almtr. Sistemin duraanlnn bir gstergesi olan TREND deikenine bakldnda 2001-2008 yllar arasn kapsayan dnemlerde bir trend vardr. Dier dnemler, TREND parametresinin -5 ile +5 snrlar arasnda kalmas nedeniyle duraandr. 2001-2008 yllar arasnda MKB 100 Endeksinde srekli bir ykseliin olmas nedeniyle bu durum beklentilerle uyumludur. Geleneksel finans teorisi, etkin piyasa hipotezi dorultusunda menkul kymet fiyatlarnn ve getirilerinin tesadfi yry modeline uygun davrandn, fiyat hareketlerinin nceden ngrlebilmesinin mmkn olmadn savunmaktadr (Mandelbrot ve Hudson, 2007). Yineleme haritalarnn kantitatif analizi sonularna gre ise MKB 100 endeksinin tesadfi yry modeline uygun davranmad grlmektedir. Uygulamadan elde edilen parametre deerleri, tesadfi yry sreci iin elde edilen parametre deerlerinden farkldr. SONU Yineleme haritalar analizi, yeni bir bilim paradigmas olarak kabul edilen kaos ve karmaklk kuramlarnn bir uzantsdr. Menkul kymet borsalarnn karmak dinamik bir sistem olarak ele alnmas, geleneksel finans teorisinin bulgularndan farkl sonularn ortaya kmasna ve geleneksel teorinin gelimesine katk salamaktadr. Bu almada, yineleme haritalar ve yineleme haritalarnn kantitatif analizleri MKB 100 endeksi gnlk getiri serilerine uygulanmtr. almann sonularna gre MKB 100 endeksi getirilerinin teoride ngrld gibi tesadfi yry modeline uygun sonular retmedii grlmtr. Faz uzayda yeniden yaplandrlan MKB 100 serisinin yineleme haritasnda yineleme noktalarnn younluu %23,632, tahmin edilebilirlik yzdesi ise %26,398 bulunmutur. Bu sonulara gre endeks hareketlerinin yaklak %25i isel dinamiklerle ortaya km ngrlebilir dinamiklerdir. MKB 100 endeksine dnemler itibariyle bakldnda 1991-1995 ve 2006-2008 dnemleri, determinist eilimlerin en youn olduu dnemler, 1996-2000 dneminin ise MKB 100 dnemleri iindeki ngrlebilirlii en zayf olan dnem olduu grlmtr. MKB 100 iin, 1986-2000 yllar arasnda belirgin bir trend yoktur. Dolaysyla bu dnem duraandr. 2001-2008 dneminde ise gl bir trend ortaya kmtr. Borsa endekslerinin dzensiz salnmlardan oluan temel davran dinamiklerinin analiz edilmesi, borsa teknik ve temel analizlerinin tesinde, yatrm karar mekanizmalar ve menkul kymet borsalar fiyat dinamiklerinin yorumlanmasnda daha gereki ngrler sunma potansiyeline sahiptir. KAYNAKA ARGYRS, J. H., & FAUST, G., & HAASE, M. (1994). An Exploration of Chaos. Noth-Holland: Amsterdam. ATAY, F. M., & ALTINTA, Y. (1999). Recovering smooth dynamics from time series with the aid of recurrence plots. Physical Review E, 59(6), s:6593-6598. FRASER, A. M., & SWNNEY, H. L. (1986) Independent Coordinates For Strange Attractors From Mutual Information. Physical Review A, 33(2), s:1134-1140. 287
ECKMANN, J., & KAMPHORST, S. O., & RUELLE, D. (1987). Recurrence Plots of Dynamical Systems. Europhysics Letters, 5, s:973-977. ENGLE, R. F. AND GRANGER, C. W. J. (1987). "Co-integration and error-correction: Representation, estimation and testing". Econometrica 55: 251276. MARWAN N., & KURTHS, J. (2002). Nonlinear Analysis of Bivariate Data with Cross Recurrence Plots. Physiscs Letters A, 302, s:299-307. MANDELBROT, B & HUDSON, R. L. (2006). Finans Piyasalarnda Sakl Dzen Risk, k ve Kazanca Fraktal Yaklamlar. Gncel Yaynclk, stanbul. PACKARD. W. S., & CRUTCFELD, J. P., & FARMER, J. D., & SHAW, R. S., (1980). Geometry From a Time Series. Physical Review Letters, 45(9), s: 712-716. KENNEL, M., & BROWN, R., & ABARBANEL, H. (1992). Determining Embedding Dimension For Phase- Pace Reconstruction Using A Geometrical Construction. Physical Reviews A, 45, s: 3403-3411. TAKENS, F. (1981). Detecting Strange Attractors in Turbulance. Springer: Berlin. TRULLA L. L., & GULAN, A., & ZBLUT, J. P., & WEBBER C. L. (1996). Recurrence quantification analysis of the logistic equation with transients. Physics Letters A, 223, s: 255-260. WEBBER, C. L., JR., SCHMDT, M. A., & WALSH, J. M. (1995). Influence of isometric loading on biceps EMG dynamics as assessed by linear and nonlinear tools. Journal of Applied Physiology, 78, 814-822. ZBLUT, J. P., & WEBBER, C. L. (1992) Embeddings and Delays as Derived from Quantification of Recurrence Plots. Physics Letters A, 171, s: 199-203.
288
DP Sosyal Bilimler Dergisi Yazm Kurallar 1. Makaleler, bilgisayar ortamnda Winword 6.0 ya da st versiyonda yazlm olmaldr.
2. Makale metni, A4 kada soldan 5 cm, sadan 4 cm, st ve alttan 5 cm olarak yazlmaldr. Yaz, izim ya da grafiklerin yazm alan iinde olmalarna dikkat edilmelidir. 3. Makale metni kadn n yzne, 11 punto ve Times New Roman yaz karakteri ile tek satr aral kullanlarak yazlmaldr. 4. Makale ismi stte ve ortada olacak ekilde, bold ve 11 punto harflerle yazlmal. Yazarn ismi, nvan ve kurumu, makale isminin altna ortaya gelecek ekilde yazlmaldr. 5. Makale, ilk sayfada Trke ve ngilizce balklar ve zetler ile bu zetlerin altna yerletirilmi en az 4 ve en fazla 7 kelimeden oluan anahtar kelimeler iermelidir. zet blm 9 punto ile yazlmal ve 150 kelimeyi gememelidir. 6. Makale ierisindeki balk ve alt balklara herhangi bir numara verilmemelidir. Ana balklar byk harfle ve bold, alt balklar ise sadece ilk harfleri byk harf olmak zere bold ve italic olarak yazlmaldr. 7. 8. Makale metninde paragraf ba yaplmamal, paragraf aralar bir satr boluk braklarak belirginletirilmelidir. Alnt yaplan eserlere atfta bulunulduunda aadaki metod uygulanmaldr:
a) Belirli bir cmle, kavram ya da paragrafa gnderme; ........... (Tek, 2004: 12) b) Bir makale veya kitabn btnne gnderme; ........... (Odaba, 1998) veya Odaba (1998)nn belirttii gibi ..... c) Yazar says iki olan yayna gnderme; .......... (Aktan ve Vural, 2001: 3037) d) Yazar says ikiden fazla olan yayna gnderme; . (Kara vd., 1991:29) veya Kara vd. (1991:29)ne gre ........ e) Ayn gnderme ayr yaynlara yapldnda; ........... (Ylmaz, 2002: 3740; Bozkurt, 2005: 29) f) Ayn gnderme ayn ylda ayn yazarn iki yayna yapldnda; ........... (Birlik, 2002a: 24-30; b:120-130) g) Ayn yazarn iki ayr yaynna gnderme; ........... (Demircan, 1999:12; 2000: 3840) h) Soyadlar ayn olan iki yazarn yaynna gnderme; ........... (Kara ve Kara, 2001: 51) ) Yazar belli olmayan yayna gnderme (yayna bal yazlarak gnderme yaplr); ........... (Pazarlama Kuram, 2008:12) i) Anonim yayna gnderme; ........... (Anonim, 1998: 16)
289
j) Grmeye gnderme; .......... (A. Karaaslan, grme, 18 Kasm, 2008) k) Gazetede yaynlanm yazarsz makaleye gnderme; .......... (hracatmz Geen Yla Oranla % 50 Artt, Sabah, 12.10.2008) l) Yazar belli internet yayml makaleye gnderme; ........... (Akman, 2008) m) Kuruma gnderme; ........... (Devlet Planlama Tekilat, 2007) n) web adresine gnderme .(www.kayadibi.com.tr, 2008) veya (www.die.gov.tr, 2007) o) Yayn tarihi belirsiz yayna gnderme; . (Erylmaz, t.y.: 25-30) 9. Makalelerde yararlanlan eserler, metnin sonunda yer alacak KAYNAKA blmnde aadaki ekilde belirtilmelidir: Kitaplar ALPAY, G. (1983). Holding Ynetimine Gelince. stanbul: Beta. Makaleler KABASAKAL, H. ve BODUR, M. (2002). Arabic Cluster: A Bridge Between East and West, Journal of World Business, 37: 4054. 10. Makaleler 20 sayfay gemeyecek ekilde yazlmal ve 3 nsha kt ve CD ile birlikte dergi sekreterliine teslim edilmelidir. Teslim edilecek 3 nshann 2 tanesinde yazarnn isim ve kurumu yer almamaldr. Yukardaki formatta teslim edilmeyen eserler ierik asndan deerlendirilmeye tabi tutulmayacak ve editr tarafndan yazarna iade edilecektir.
290
NDEKLER
1) KOBlerde hracat Performansn Belirleyen Unsurlarn ncelenmesi: neglde Faaliyette Bulunanletmeler zerinde Bir Alan Aratrmas Aydn Kayaba ,Hakan Kirac, Zafer Kanberolu,Ahmet Ouz 2) Trkiyede Turizm Gelirleri le Byme Arasndaki likinin Analizi Elin AYKA ALP 3) Trke retmeni Adaylarnn Eletirel Dnme Eilimleri zerine Bir Aratrma Erhan DURUKAN, Sedat MADEN 4) Regional Disparity and Clusters in Turkey: A Lisa (Local Indicators of Spatial Association) Analysis Fatih ELEBOLU 5) Yneticilerin Yeniden Yaplanma Srecinde novasyona Bak As: Kardemir rnei Gven MURAT, Halime GKTA KULUALP 6) Nurettin Topuda Milliyetilik Ve Anadolu Milliyetilii Hasan DURAN, Aydn POLAT 7) A Postcolonial Analysis of JM Coetzees Two Novels: Waiting for the Barbarians and Life and Times of Michael K Hatice Elif Diler, Derya Emir 8) Yerel Ynetimlerde rgt Kltrnn rnek Olay Kapsamnda Deerlendirilmesi Hmeyra TAIOLU 9) Ekonomik Byme le Vergi Gelirleri Arasndaki liki: Snr Testi Yaklam smet Ger, Mehmet Mercan, ahin Bulut, M Metin Dam 10) Gzel Sanatlar Eitimi Blm rencilerinin Mesleki Kayg Dzeylerinin ncelenmesi M.Kayhan KURTULDU, Abdullah AYAYDIN 11) Antik Lykaoniada Ynetim ve ehirleme Mehmet KURT 12) Mteri likileri Ynetimi (CRM) ve Ulam Sektrnde Bir Uygulama: letme alanlarnn Mteri likileri Ynetimine ve Mterilerine Bak Alarnn Belirlenmesi Mberra YURDAKUL, Mehmet Ozan KARAHAN 13) Sektrel Kmelenmelerde alma Koullarnn Alglanmas: Sultanahmet Turizm Kmelenmesi rnei Ouz Trkay 14) Hasta Gvenlii Kltrnn Salk alanlar Tarafndan Alglanmasna Ynelik Bir Aratrma Orhan ADIGZEL 15) XVI Yzylda Ktahya Sancanda Yrkler Sadullah Glten 16) Kriz Ortamnda Kobilerin Muhasebeci Seimini Etkileyen Faktrler: Ktahya Aratrmas Seluk YALIN 17) Avrupa Birlii Btesi Gelir Kalemlerinde Yaanan Deiim Srecinin Analizi Semih BLGE, Ferdi ELKAY 18) Lisans Dzeyinde Eitim Gren rencilerin Trk Mutfann Tantm Ve Pazarlanmasna likin Grleri (Anadolu niversitesi Turizm ve Otel letmecilii Yksekokulu rnei) Sibel GLER, Serkan OLGA 19) Sanayi letmelerinde Toplam Kalite Ynetimi Ve ISO 9000 Uygulamalarnn Performans zerine Etkisi Songl KUTLU, Cengiz DURAN 20) Osmanl Dneminde Trk Milliyetilii deolojisinin Kaynaklar Turgay UZUN 21) Kredi Kart Kullanclarnn Memnuniyet ve Gelecekte Kullanma Niyeti Deikenlerine Gre Kmelendirilmesi Veysel YILMAZ, Hlya EN, Fisun KAKIR 22) Dviz Finansal Zaman Serilerinde Yineleme Haritalar Analizi: MKB rnei Mehmet Yunus elik, Kerim Eser Afar

Arastirmax 3519 PP 119-132

Hochgeladen von

Dokumentinformationen

Originaltitel

Copyright

Verfügbare Formate

Dieses Dokument teilen

Dokument teilen oder einbetten

Freigabeoptionen

Stufen Sie dieses Dokument als nützlich ein?

Sind diese Inhalte unangemessen?

Copyright:

Verfügbare Formate

Arastirmax 3519 PP 119-132

Hochgeladen von

Copyright:

Verfügbare Formate

ISSN - 1302 - 1842

Sosyal Bilimler Dergisi

Dumlupnar University Journal of Social Sciences December 2010 No:28

SOSYAL BLMLER DERGS

HAKEM KURULU LSTES

Aydn Kayaba Hakan Kirac Zafer Kanberolu Ahmet Ouz

Aydn Kayaba Hakan Kirac Zafer Kanberolu Ahmet Ouz

Aydn Kayaba Hakan Kirac Zafer Kanberolu Ahmet Ouz

Aydn Kayaba Hakan Kirac Zafer Kanberolu Ahmet Ouz

50,5 49,5 100

-4,2 23,2 1,1 5,3 1,1 3,2 1,1 -61,1 --100

14,481 29,489 ,813

11,383 40,872 ,849

10,511 51,383 ,812

10,308 61,692 ,754

7,669 69,360 ,621

Aydn Kayaba Hakan Kirac Zafer Kanberolu Ahmet Ouz

Aydn Kayaba Hakan Kirac Zafer Kanberolu Ahmet Ouz

Aydn Kayaba Hakan Kirac Zafer Kanberolu Ahmet Ouz

Aydn Kayaba Hakan Kirac Zafer Kanberolu Ahmet Ouz

Aydn Kayaba Hakan Kirac Zafer Kanberolu Ahmet Ouz

Dr., e-mail: aykace@gmail.com

Trkiyede Turizm Gelirleri le Byme Arasndaki likinin Analizi

Elin AYKA ALP

Elin AYKA ALP

Elin AYKA ALP

(1) olarak tanmlanmtr. t=1,,T ve I{.} gsterge olduu varsaylmaktadr. Baz

xt 1 = ( yt 1 rt yt 1 ... yt k ) i.i.d . terimlerini ifade eden et

aralnda yer almaktadr. Bu aralkta

P( Zt 2 ) = 2 < 1 ilikileri yazlabilmektedir.

Veriler T.C.M.B.ndan (www.tcmb.gov.tr) elde edilmitir.

Trkiyede Turizm Gelirleri le Byme Arasndaki likinin Analizi Analizde

Elin AYKA ALP

bileenleri birbirinden ayr incelenmi ve bu parametrelere ait vektrler,

parametresinin EKK tahmini

deerinin minimizasyonu ile bulunmaktadr;

de birim kkn varlndan

standart Wald istatistii olmakta ve bu durumda da

olmaktadr. RT istatistii standart Dickey - Fuller istatistiinin iki parametreye genelletirilmi

duraan deikeni ile yazlabilmektedir.

(1 + 1 )(1 + 2 ) < 1 ise model duraandr (Caner, Hansen, 2001). <0

1 < 0 ve 2 = 0, H2 : yada = 0 ve < 0. 2 1

sreci bir rejimde birim kk gibi hareket ancak

Elin AYKA ALP

parametreleri iin t oranlardr. H1 ve H2

olan tek tarafl Wald istatistii, (7)

y1t y 2 t M yit Yt = n 1t n2t M n jt

Bu blmde byk lde Bildirici, Alp, Bakrta (2010) almasndan yararlanlmtr.

Trkiyede Turizm Gelirleri le Byme Arasndaki likinin Analizi

Elin AYKA ALP

Elin AYKA ALP

t2 Duraanlk testi t1 Duraanlk testi

Trkiyede Turizm Gelirleri le Byme Arasndaki likinin Analizi

Elin AYKA ALP

Trkiyede Turizm Gelirleri le Byme Arasndaki likinin Analizi

Elin AYKA ALP

Trkiyede Turizm Gelirleri le Byme Arasndaki likinin Analizi

Elin AYKA ALP

Trkiyede Turizm Gelirleri le Byme Arasndaki likinin Analizi

Elin AYKA ALP

Trke retmeni Adaylarnn Eletirel Dnme Eilimleri zerine Bir Aratrma

Ar. Gr. Erhan DURUKAN Ar. Gr. Sedat MADEN

Trke retmeni Adaylarnn Eletirel Dnme Eilimleri zerine Bir Aratrma