Istorija srpskog naroda I

Centralno balkanske oblasti u doba poznog carstva U vreme Aurelijana oko 272 g. Rimljani naputaju provinciju Dakiju i evakuiu se na desnu obalu Dunava. Prvi rimski car iz balkanskih provincija bio je Maksimin Traanin (236 g.) Decije i Prob su poreklom iz okoline Sirmijuma a verovatno i Aurelijan, dok je iz podunavskih zemalja i Klaudije Gotski. Numerijan gine u sukobu sa Dioklecijanom u bitki na Moravi 285 g. Verovatno jo od vremena imenovanja za avgusta (308 g.) Licinijevo sredite je bilo u Sirmijumu. Bitka izmeu Magnencija i Konstancija kod Murse 350 g. Valentinijan i Valens su poreklom iz Cibala (Vinkovci) Prvi hriani u Podunavlju za koje zna literarna tradicija nalazili su se u vojsci Marka Aurelija u vreme rata sa Jazigima i pripadali su legiji dovedenoj sa istoka. 4 vek ilirski episkopi Ursacije iz Singidunuma i Valens iz Murse bili su najistaknutiji pobornici arijanstva i imali su znaajnu ulogu u njegovom razvoju nakon Nikejskog sabora 325 g. Velike hrianske zajednice su formirane tek posle Konstantina. Mundo je gotski saveznik (Atilin potomak roen u Sirmijumu prema nekim izvorima)

Doseljenje Slovena na Balkansko poluostrvo Istoni Goti se 488 g. pod vodjstvom kralja Teodoriha u masama povlae u Italiju Mundo je bio magister militum per Illyricum Mundo sada u slubi carstva gine u borbi sa Gotima oko Salone 535 g. Prokopije prvi belei podatak o jednom slovenskom napadu na balkansko poluostrvo za vreme vladavine Justina I (518-527). U pitanju su bili Anti koji su iveli u neposrednom susedstvu Sklavina u prostranim stepama severno od ua Dunava. Njihov napad odbija vojskovoa German. Napadi Anta i Sklavina na Trakiju bili su jo ei za vlade Justinijana I (527-565) Leva obala donjeg Dunava od ua do erdapa je ve u poetku vlade Justinijana bila zaposednuta Sklavinskim naseljima. Upadi Sklavina preko Dunava 545, 548 (stiu ak do Draa) 550 (u Trakiju) i 551 (sve do Nia) U Malu Skitiju, gde se 567 nalazilo sredite Avarskog Kaganata stiglo je Langobardsko poslanstvo traei savez protiv Gepida. - Kunimund (gepidski kralj) - Alboin (langobardski kralj) - Bajan (avarski kagan) Sirmijum gepidski komandant grada Uzdibad predaje carskom vojskovoi Bonu, to se proslavilo veoma sveano u Carigradu i car Justin II (565-578) nazvao se Gepidicus. Ovo je dovelo do 15 godinjeg rata izmeu carstva i Avara.

578/579 napadi Sklavina iz Vlake bili su tako snani da je pretila opasnost da e preplaviti Heladu, te je carska vlada stupila u pregovore sa Avarima nagovarajui ih da zarate protiv Sklavina. Jovan Efeski belei da su Sloveni opljakali celu Heladu (pre pada Sirmijuma u Avarske ruke), okolinu Soluna i Trakiju. Ovaj boravak Slovena na Balkanu trajao je najmanje 3 godine, jer isti autor belei da su tako ostali sve do dan danas tj. 583/584. Tek su se tada povukli preko Dunava. Sirmijum pada u ruke Avara 572, a posledice toga su bile dalekosene: zavladala je krajna nesigurnost (ak i u Dalmaciji). Posle poara u Sirmijumu (po Jovanu iz Efesa 583), pada Singidunum i niz gradova (Viminacium, Augusta dok je Anhijal na Pontu opsednut). Avari izbijaju na Crno more i car Mavrikije (582-602) void pregovore koji dovode do mira 585. Ovaj mir nije obavezivao Sklavine koji iste godine upadaju u Trakiju. Situacija se na severnim granicama carstva menja 591, kada carstvo i Persija sklapaju mir, pa je Mavrikije mogao da prebaci vojsku sa persijskog ratita na Balkan. 602 strada dunavski limes (pobuna carskih trupa). U vreme Foke (602-610), velikim godinjim dankom u zlatu obezbeivano je mirovanje Avara. Na Jadran Sloveni izbijaju oko 614, i kada je pala Salona centar provincije Dalmacije (misli se da je to bilo tridesetih godina 7 veka). Slovenski amci izdubljeni od stabala monoksili.

Istorija Beograda I
Beograd od poetka seobe naroda do doseljenja Slovena (375-602) Godinama nakon raspada hunskog plemenskog sveza, Singidunum sa okolinom se izvesno vreme nalazio pod vlau Sarmata iji voa Babaj potukao vizantijskog vojskovou Kamunda. Izmeu 470 i 488 Istoni Goti su drali Singidunum. Mundo uz poomo Teodorihovog vojskovoe Picija katastrofalno je porazio vizantijsku vojsku na Moravi 505, a 529 Mundo prelazi u carsku slubu. 504 Picije ve u prvom naletu oduzima Gepidima provinciju Pannonia secunda sa Sirmijumom. 510 mir izmeu Teodoriha velikog i Anastasija I Poetkom 6 veka kroz Panoniju se sa severa sputa germansko pleme Herula, koje car Anastasije naseljava 512 u istonom delu oblasti izmeu Save i Dunava, u neposrednoj blizini Singidunuma. Ovi su upadima i pljakanjem uznemiravali severne oblasti prefekture Ilirik, pa je Justinijan I 528 zaratio protiv Herula I razbio ih, posle ega se jedan njihov deo primivi hrianstvo naselio na teritoriji carstva u neposrednoj okolini Singidunuma. Narses? ih je 535 u jesen vrbovao kao plaenioke za ratovanje protiv Gota u Italiji. Prokopije kae da kraj oko Singidunuma dre Heruli i u vreme nastanka ovog podatka, oko 550. Da bi smirio prilike na itavom Balkanu Justinijan je 19-om novelom od 14. aprila 535 odvojio severni deo prefekture Ilirik kao posebnu arhiepiskopiju sa seditem u Justinijani Primi. Nova arhiepiskopija je pod svojom jurisdikcijom imala 5 provincija (Dacia Mediterranea, Dacia Ripensis, Moesia Superior, Dardania, Praevalis). Prokopije kaze da je Singidunum bio prvi grad koji su rimljani podigli na Dunavu. Justinijan podie veliki kastel Octavum (Vinjica). 2

Avari zauzimaju Sirmijum 582, a Singidunum 584, dravi ga nekoliko godina verovatno do 592, kada u grad ponovo ulaze carske trupe.

Istorija Crne Gore I

Provincija Prevalis osnivanje i poloaj provincije Prevalis Administrativna reforma carstva cara Dioklecijana (297) na 4 prefekture: Orient, Illyric, Italia, Galia, koje se dele na dijaceze. Prevalis je odvojena kao posebna provincija od provincije Dalmacije 297, ili neto kasnije 305/306 zbog tekih komunikacionih veza morem sa starim velikim centrom provincije Dalmacije Salonom. Od primorskih gradova obuhvatala je Ulcinj i Lje, a od kontinentalnih Duklju i Skadar (glavni grad).

Ureenje provincije U Skadru je upravnik provincije (prezes koji je biran iz vitekog konjanikog reda) on je imao administrativne i sudske funkcije ali ne i vojne. U Iliriku provincijama upravlja prezes sem u: Macedonia I, Dacia Mediterranea, Krit (njima je upravljao konzul), Ahaja (prokonzul). Prokonzuli, konzuli i korektori su bili iz vieg senatorskog reda. Prezes nosi titulu Vir Clarissimus (V.C) ili Vir perfectissimus (V.P) jo i Iudex, Rector ili Moderator. Ove reforme sproveo je Konstantin i 321. Reformama Dioklecijana i Konstantina I striktno su razdvojene vojne od civilnih vlasti u provincijama. Vojnim poslovima jedne ili vie provincija upravljao je iskljuivo dux.

Ekonomske prilike Od 3 veka sigurno su potojale vee latifundije, gde je vila rustika bila centralna zgrada veleposedstva. Najznaajnija vila rustika je iz Petrovca na moru (4 vek), skromnija vila rustika je Prevlaka kod Tivta (4/5 vek). Zidane su najee uz samu morsku obalu na najivopisnijem i od vetra zaklonjenom mestu. Na njima su obraivane masline, uzgajana je vinova loza. Devalvacija novca pod Dioklecijanom porez u naturi (annona). Poresku osnovicu inila je odreena povrina zemlje (iugum) i ovek (caput) koji je obrauje. Zemljarina i glavarina (iugatio i capitatio), s tim to se enska radna snaga raunala kao pola muke. Stoga je vlast teila da vee oveka za zemlju, ime je sloboda kretanja zemljoradnikog stanovnitva bila jako ograniena. Krajevi koji su bili stoarski plaali su porez u naturi po glavi oveka (capitatio humana) i po grlu stoke (capitatio animalium). U Prevalisu su stoari inili najbrojniji sloj stanovnitva. Porez u novcu optereivao je i gradsko stanovnitvo, trgovce i zanatlije, naroito veih gradova, i kao auri iustralis collatio naplaivan je u zlatu od Konstantina I. Korenite reforme poreskog sistema izvedene su za vreme vlade Anastasija I (491-518) i to u korist gradskog stanovnitva, a na tetu seoskog. Ukinut je auri iustralis collatio , ali zato annona vie nije skupljana u naturi, ve u novcu. Pokuaj reforme novca: Dioklecijana i Konstantina I. Novac dobija ime solid, kasnije perper i tei 4, 48 g. zlata. Reforma srebrnog novca je izvrena 313 kad se uvodi silikva (2, 24 g. 3

srebra) u nominalnom odnosu 1:24 prema zlatniku, te je zlato bilo 12 x skuplje od srebra. Trea reforma novca sprovedena je za vreme cara Anastasija 498. Njom je izvrena konsolidacija bronzanog folisa prema srebru. Najsitniji bronzani novac tada opada do 180 do 210 komada prema solidu, a kasnije do 288 komada, tako da se za funtu zlata (72 solida) dobija preko 20 000 komada najsitnijeg bronzanog novca (u Vizantiji na snazi sve do 11 veka). Goti i Prevalis Zapadni Goti dva puta na granicama Prevalisa (400 i 403) pod vodjstvom Alariha. Istoni Goti - prva pojava na granicama Prevalisa odigrala se 459 (Dvostruka bogato ukraena kopa sa poludragim kamenjem i glavama gotske mitske ptice (gipaete) Istono gotski nakit iz okoline Skadra. Posle ubistva cara Julija Nepa u Saloni 480 Odoakar germanski voa najamnikih trupa, suvereno je vladao Italijom i za dve godine 480-482 zauzeo je celu Dalmaciju. Otpor koji su pruile ubice Julija Nepa Ovid i Komes Vijator bio je kratkog veka. Po nagovoru Zenona Istoni Goti, pod Teodorihom, 488/489 kreu preko Panonije za Italiju, gde za kratko vreme unitavaju Odoakarovu dravu. Teodorih veoma lako i brzo zauzima celu Dalmaciju, gde je istoni car ostao samo nominalni suveren, i ukljuuju u svoju dravu zapadne pogranine oblasti Prevalisa oko Nikia i istoni deo Dalmacije (Boka Kotorska). Srednjevekovno ime Nikia je Onogot (Anagastum) izvedeno je od linog gotskog imena Anagast. Privremeno osvajanje Duklje 489 od strane istonih Gota. Vladari posle Teodoriha: Atalarih (526-534), Teodahad (534-536), Vitiges (536-540), Totila (541-552) i Teja (552-555). Prvi gotski episkop Ulfila je sastavio gotsko pismo i rukopoloen je za episkopa od strane arijanskog episkopa Evsevija Nikomedijskog (oko polovine 4 veka).

Crkvena organizacija Hrianstvo je od 1 pa do sredine 3 veka bilo samo sporadina pojava na Jadranu.

Kulturne prilike Vezane za doseljavanje Avara i Slovena.

Druga seoba Za sva slovenska plemena koja su naselila teritoriju dukljanske drave, a to su: Zahumljani, Travunjani, Konavljani i Dukljani, Konstantin Porfirogenit u spisu o narodima (De administrando impero) tvrdi da su Srbi, sa izuzetkom za Dukljane.

Georgije Ostrogorski Istorija Vizantije

I pohrianjena rimska imperija

Car je ne samo vrhovni zapovednik vojske, vrhovni sudija i zakonodavac ve i branilac crkve i prave vere. Vizantijski ceremonial, odraz kulta sakralne linosti cara, ima svoje korene u rimsko-helenistikom svetu. Na novcu, vie negoli na ratnoj snazi, zasniva se mo i ugled Vizantije, ija je sposobnost plaanja u najboljim vremenima bila skoro neiscrpna. Dioklecijanovim preureenjem provincijske uprave uinjen je kraj privilegovanom poloaju Italije, ukinuta je i razlika izmeu carskih I senatskih provincija, koja je ve odavno izgubila svaki znaaj. U vreme carstva bilo je oko 100 provincija, u 5 veku preko 120. Istovremeno je Dioklecijan podelio teritoriju carstva na 12 dijaceza, a pred kraj 4 veka njihov broj je porastao na 14 (iz istone dijaceze izdvojena je posebna dijaceza Egipat, a dijaceza Mezija je podeljena u dijaceze Dakija i Makedonija). Konstantin carstvo deli u prefekture, tako da svaka prefektura obuhvata nekoliko dijaceza, a svaka dijaceza vie provincija. Istona prefektura Egipatska, Istona, Pontinska, Azijska i Traka. Ilirska prefektura Dakija i Makedonija. Italijanska prefektura Italija, najvei deo latinske Afrike, Dalmacija, Panonija, Norik i Recij. Galska prefektura Galija, Britanija, Iberijsko poluostrvo i zapadni deo Mauritanije. Na elu prefektura nalazio se pretorijski prefekt. Prefekt istoka (u Carigradu) i prefekt Italije bili su najvii dostojanstvenici drave. Odvajanje vojne i civilne vlasti. Vikari su namesnici dijaceza. Rim i Carigrad imaju svoje gradske prefekte, posle pretorskih prefekata najvii rang meu dravnim inovnicima. Carigradski prefekt tj. eparh sudstvo, odravanje reda i mira, snabdevanje, privreda, zanatstvo i trgovina. Najuticajniji predstavnik centralne uprave magister officiorum. Zapovednik careve garde (scholae paltinae) dvorski ceremonijal (primanje stranih poslanstava, uopte odnosi sa spoljnim silama, potanski saobraaj od 4 veka). Quaestor sacri palatii pravosue, rediguje zakone i kontrasignira carske ukaze. Na elu finansijske uprave: ef dravne blagajne (fiscus) i privatne carske blagajne (res privatae). Sacrum cubiculum briga o privatnoj carskoj imovini, naroito o garderobi (sacra vestis). Njegov upravitelj (praepositus sacri cubiculi) jedan je od najviih i najuticajnijih dostojanstvenika carstva. Oni su bili mahom evnusi kao i ostala carska posluga. Carigradski senat (jo od Konstantina) u prvom redu je savetodavno telo, dok je senat u Rimu jaanjem carskog apsolutizma izgubio raniji znaaj. Senat sudeluje u zakonodavstvu i predlozima (senatus consulta), kojima je car ako je to smatrao za dobro davao snagu zakona. Prilikom promene vladara senat je imao pravo izbora i potvrivanje novog cara. Ponekad i vrhovno sudstvo po carevom nareenju. lanovi craigradskog senata su, po pravu nasledstva potomci rimskih senatorskih porodica. Pored njih u senat ulaze i carski inovnici iz 3 najvie klase: illustres, spectabiles, clarissimi uglavnom su bili bogati zemljoposednici. Sredinom 4 veka bilo je oko 2 000 senatora. Od sredine 6 veka najvii dostojanstvenici dobijaju nov naziv gloriosi. Pored senata postoji ui savet (sacrum consistorium) koji je nasledio nekadanji concilium principis. Njegovi stalni lanovi (comites consistorii) bili su mahom najvii inovnici centralne uprave. Konstantin posle bitke na Mulviskom mostu ukida pretorijansku gardu. Uvodi se exercitus comitatensis nova pokretna vojska.Vojnici graniari, stacionirani na limesu (limitanei) kao nagradu za slubu dobijaju zemljine posede. Magistri militum vrhovni vojni komandanti, pri emu je peadijom komandovao magister peditum a konjicom magister equitum. Kasnije na zapadu i istoku imamo dva vojna zapovednika istog vojnog ranga nazvanih magister equitum et peditum praesentalis. Na istoku imamo 3 zapovednika sa regionalno ogranienom 5

1. 2. 3. 4.

komandom: magistri militum per Orientem, per Thracias i per Illyricum. Pod njihovom komandom nalazili su se comitatenses, a njima su bili potinjeni komandanti (duces) pograninih trupa pojedinih provincija. Najvredniji element u carskoj vojsci su varvari, naroito Germani, a od stanovnika carstva Iliri. Od 4 veka ugledni varvari prodiru i u oficirski kadar. Sve vei znaaj u vojsci dobija konjica (zbog prilagoavanja naina ratovanja Sasanida koji su sebe smatrali naslednicima Ahemenida). Zidanje Carigrada poelo je novembra 324., odmah posle pobede nad Licinijem a ve 11. maja 330. nova prestonica zvanino je inaugurisana. U 4 veku Carigrad ima ve 500 000 hiljada stanovnika i nosi izrazito hrianski karakter. Sve do 379 carevi su zdrali titulu pontifex maximus (Gracijan). Prvi Vaseljenski sabor u Nikeji 325. Arije je odbio da prihvati jednakost Oca i Sina i stoga nije priznavao Hrista za Boga. Arijeva nauka je osuena, a usvojeno je da je Sin jedinosutan Ocu, i tako je formulisana dogma koja, sa dopunama drugog vaseljenskog sabora u Carigradu 381 ini simbol vere hrianske crkve. Konstancije (337-361) upravljao je istonim delom i po opredeljenju je bio arijanac. Rano poginuli Konstantin II (340) i mladi Konstans koji su vladali na zapadu, bili su pristalice nikejskog uenja. Sabor 343 u Serdici nije doneo izmirenje. 350 Konstans gine u borbi sa uzurpatorom Magnencijem, a 351 Konstancije pobeuje Magnencija u bici kod Murse, to oznaava trijumf arijanstva. Sabori u Sirmijumu i Riminiju dovede do toga da se arijanstvo proglaava dravnom verom 359. Upravo u ovo vreme pokrtavanje Gota. Ulfila prevodi Sveto pismo na gotski jezik i biva rukopoloen za episkopa. Julijan (361-363) poslednji predstavnik Konstantinovog doma bio je vatreni protivnik hrianstva i borio se za vraanje paganstva, meutim nakon njegove pogibije u borbi sa Persijancima sahranjeno je sa njim i njegovo delo tj. paganska rekcija.

II doba seobe naroda i hristolokih raspri

Jovijan (363-364) pourio je da sa Persijancima sklopi mir kojim je Vizantija izgubila izvesne oblasti u Mesopotamiji i Jermeniji. Braa Valentijan I (364-375) koji je vladao na zapadu (nikejac) i Valens (364-378) koji je vladao na istoku (arijanac). Ova suprotnost u verskom smislu bivala je vremenom sve vea a veza izmeu zapadnog i istonog dela Carstva sve labavija. Ali na spoljnom planu carstvo je suoeno sa Sarmatima i Kvadima na Dunavu, na Rajni sa Alamanima, dok u Britaniju upadaju Saksi i Irci. U to vreme zapadni Goti naputaju svoju postojbinu u junoj Rusiji pod pritiskom Huna i prodiru u velikim masama u dunavske pokrajne traei nova naselja. Naseljeni sa pristankom carske vlade u dijacezi Trakiji oni su uskoro poeli da pljakaju okolne zemlje. Njima se pridruuju vee grupe Huna i Istonih Gota, pa je cela Trakija bila preplavljena varvarima. Valens je sa persijskog ratita pojurio na Balkan gde je u bici kod Hadrianopolja (Jedrene) 9 avgusta 378 poginuo u bici sa Gotima. Nakon smrti Valensa arijanstvo slabi. Germanski problem sada izbija u prvi plan. Gracijan (378-383) sin i naslednik Valentijana i proglaava u Sirmijumu 379 Teodosija i za avgusta, poverivi mu upravu nad istonim delom carstva. Goti se povlae preko Balkana, a carevi sa njima sklapaju savez (foedus). Istoni Goti su nastanjeni u Panoniji, a Zapadni Goti u severnom delu trakijske dijaceze. Uivali su potpunu autonomiju, dobijali velike plate, a kao federati bili su duni da carstvu prue vojnu pomo. Varvarizacija vojske dostie vrhunac, velika veina carskih trupa sastojala se od Germana, a uskoro su Germani zauzeli u njoj vanije komandne poloaje. Na prelazu iz 4 u 5 vek proces vezivanja kolona za zemlju bio je uglavnom zavren u svim delovima carstva.

Za vreme Teodosija I hristijanizacija je konano zavrena. Pred svoju smrt on uspeva da jo jednom ujedini carstvo. 395 posle njegove smrti podela carstva na Istono (stariji sin Arkadije (395-408)), kojem su pripale dijaceze Makedonija i Dakija (prefekture Ilirik) i Zapadno (mlai sin Honorije (395-423)), kojem je ostala Panonska dijaceza. Stilihon je preko decenije vladao u ime Honorija. Zapadni Goti se diu pod Alarihom i pustoe Balkansko poluostrvo. Istono rimska vlada preputa komandu nad carskom vojskom u centralnom delu Balkana i on postaje magister militum per Illyricum. German Gajina zauzima poloaj zapovednika prestonikih trupa (magister militum praesentalis) i ulazi sa svojim trupama u Carigrad. Raste neraspoloenje prema Gotima pa je oko 400 godine dolo do preokreta koji je doveo na vlast antigermansku stranku. Vizantijska vojska je reorganizovana, Germani su iz nje potisnuti, ali su uskoro bili prinueni da ih vrate, pa su ovi sve do 7 veka sainjavali najvaniji i najjai elemenat u vizantijskoj vojsci, ali su oni sada vrbovani pojedinano kao najamnici i stavljani pod komandu carskih oficira. Alarih je sa svojim trupama krenuo za Italiju, pa je posle 3 opsade, 410 godine, zauzeo Rim. Teodosije II (408-450) je bio slab vladar. Njegova ena je bila Atenaida Evdokija pod ijim je uticajem 425 godine reorganizovana i proirena visoka kola iz vremena Konstantina osnovan je univerzitet u Carigradu (grki profesori su zastupljeniji od latinskih). Teodosijev kodeks (codex Theodosianus) objavljen je 438 i bio je prva zvanina zbirka carskih zakona izdatih posle Konstantina. Objavljen je kako na Istoku tako i na Zapadu u ime careva Teodosija II i Valentijana III (424-455). Posle ovoga su istonorimski carevi retko i izuzetno slali svoje zakone na Zapad, dok zapadnorimski carevi nisu ni slali svoje zakone na Istok. Ali se i u politikom i kulturnom pogledu Istok i Zapad se sve jae razilaze. U ovo doba pada i postonak nacionalne kulture u susednoj Jermeniji (vei deo pod Sasanidima), uvoenje jermenske azbuke i prevod svetog pisma na jermenski jezik. Huni pod Atilom stvaraju ogromno carstvo i poinju da napadaju Vizantiju. 40-tih godina 5 veka krstarei po Balkanskom poluostrvu, pljakaju i pustoe zemlju, rue mnoge gradove: Sirmijum, Singidunum, Naisus, Viminacijum, Petovijo, Emona. Balkan je potpuno razoren. Pri upadu u Galiju, Atila biva poraen od strane zapodnorimskog vojskovoe Aecija u bici na Jelisejskim poljima 451. 452 Huni strahovito pljakaju Italiju a naredne godine Atila umire i njegovo carstvo se raspada. U Italiji je posle ubistva Aecija 454 i Valentinijana III 455 zavlado haos, dok su se najvanije oblasti van Italije ve nalazile u rukama varvara. Sredinom 5 veka odluujui uticaj u Carigradu imao je Alan Aspar koji se oslanjao uglavnom na trupe germanskog porekla. Njemu je imao da zahvali za svoj izbor Markijan (450-457), a jo vie Lav I (457-474). Izgleda da je Lav prvi car u ijem je krunisanju uestvovao i carigradski patrijarh. Da bi se oslobodio Aspara i njegove gotske pratnje, Lav I se obratio ratobornom maloazijskom plemenu Isavrijanaca, iji je poglavica Tarasikodisa doao sa jakom etom u Carigrad, i uzeo grko ime Zenon. Posle Asparovog potiskivanja, Carigrad je usliio molbe za pomo zapadnorimske vlade i 468 poslao protiv Vandala u Africi veliku flotu od preko 1 000 laa, ali vetinom kralja Gejzeriha i nesposobnou carskog vojskovoe Vasiliska ovaj poduhvat je propao. Posle ovoga ponovo jaa Asparov uticaj. 471 Aspar i sin Ardabur su ubijeni, a njegov mlai sin Patrikije je teko ranjen, razveden od careve keri i lien cezarske titule. Pobeuje Zenonov uticaj; Isavrijanci zamenjuju Germane.

474 Lav I umire nasleuje ga Lav II, Zenonov i Arijadnin sin (erka Lava I), a Zenon je postavljen za savladara. Uskoro umire i Lav II a Isavrijanac Zenon postaje car (474-491; 474475 Vasilisk). Novi gospodar Italije Odoakar je izriito priznavao vrhovna prava istonorimskog cara i postavljen je za magistra militum per Italiam I formalno upravljao Italijom kao carev namesnik. Teodorih Strabon umire 481 (bio sa svojim trupama u Trakiji), a Teodoriha Amalijca carska vlada nagovara da krene protiv Odoakra, jer su se u meuvremenu zavadili. 493 Teodorih postaje vladar Italije. Istok se oslobodio Germana u ono isto vreme kada je i Zapad konano pao pod njihovu vlast. 491 stari dvorski inovnik Anastasije postaje car (491-518). Bio je dobar administrator, a naroito se brinuo o sreivanju dravnih finansija. Uvodi nov nain skupljanja poreza: brigu o tome je sa osiromaenih kurija preneo na organe pretorijske prefekture; ukida hrisargiron tj. staru auri lustralis collatio, ali su obaveze seoskog stanovnitva postale tee, jer se annona od sada plaala u novcu. Konsolidovao je bakarni novac follis I utvrdio njegovu vrednost prema zlatu I srebru. Justin I (518-527) je roen u malom selu Tauresiumu verovatno u oblasti Nia. Justinijan I (527-565), Justinov neak. Sa vojskom od 18 000 ljudi Velizar se 533 iskrcao u Africi i u najkraem vremenu osvojio dravu Vandala. Ve 535 Velizar kree u pohod protiv Istonih Gota u Italiju i ovaj rat poinje nizom uspeha. Jedan deo vojske ulazi u Dalmaciju, Velizar osvaja Siciliju, Napulj i Rim tada nastaje estoka borba. Uspeo je da prodre na sever i zauzme Ravenu. Pod Totilom Goti se opet diu. Velizar je pretrpeo nekoliko poraza ali Narzes slama otpor 555. Zauzeem jugoistonog dela panije zavrena su velika Justinijanova osvajanja. Sredozemno more ponovo postaje rimsko jezero, okrueno rimskim zemljama. Posledica ovoga je slabljenje odbrane na Dunavu i prema Persiji. Od prvih godina Justinijanove vladavine slovenska plemena u zajednici sa Bugarima su poela da stalno upadaju na balkanske pokrajne.

Kodifikacija rimskog prava Codex je izdat 529 a 534 izlazi dopunjeno izdanje (zbirka vaeih carskih zakona posle Hadrijana) Digestae izdate 533 (zbirka spisa klasinih pravnika). Institucije (prirunik za pravne studije) Novele (nove naredbe objavljene posle publikacije Codexa) Codex, Digestae i institucije su izdate na latinskom, dok je veina novela izdata na grkom. Ve 568 u Italiju upadaju Langobardi i za kratko vreme osvajaju njen vei deo. U paniji poinje kontra ofanziva Zapadnih Gota. 20- tih godina 7 veka su izgubljeni i poslednji ostaci Justinijanovih osvajanja u paniji. Mavrikije (582-602) sklapa mir sa Sasanidima, a veliki deo Jermenije pripada Romejima. U ovo vreme u Italiji i severnoj Africi nastaju vojna namesnitva: Ravenski egzarhat (preostali posedi u Italiji) i Kartaginski egzarhat (severno afrika obala). Njihovi upravnici su egzarsi i njima je potinjena vojna i civilna vlast. Poinje militarizacija vizantijske uprave.

Na Balkanu je haos, upadi Slovena su esti a Avari su zagospodarili Panonskom nizijom. Posle trogodinje opsade avarski kagan Bajan 582 osvaja Sirmijum, a dve godine kasnije privremeno i Singidunum. Iste godine (584) padaju Viminacijum i Avgusta. Sloveni na donjem Dunavu nisu bili pod avarskim suverenitetom i napadaju Solun 584 i 586 (izvor: Miraculi sancti Demetrii). Otpoinje naseljavanje pojedinih slovenskih plemena na Balkanu. 592 otpoinje rat u kome se reavala sudbina balkanskog poluostrva. U poetku su Romeji imali uspeha, vie puta su prelazili Dunav i odnosili pobede nad Slovenima i Avarima, ali to nije imalo veeg dejstva na ogromne mase Slovena. Dolazi do opadanja discipline u vojsci. 602 izbija pobuna, a pobunjeni vojnici proglaavaju za cara Foku (602-610), podoficira poluvarvarskog porekla i krenuli za Carigrad i Mavrikije je zbaen. Balkan je konano preputen Slovenima. Raspad starog politikog i drutvenog poretka pod Fokom. Po celom carstvu iri se graanski rat. Persijanci udaraju na carstvo svom silom, a na Balkanu se iri slovensko-avarska bujica. Nije mnogo pomoglo ni to to je Foka 604 poveao danak Avarima. Uskoro je celo balkansko poluostrvo bilo preplavljeno ogromnim slovenskim masama. Carstvo je bilo na rubu propasti. Kartaginski egzarh Iraklije ustaje protiv Foke, pridruuje mu se i Egipat. alje na Carigrad flotu pod svojim istoimenim sinom Iraklijem. 610 brodovi se pojavljuju pod zidinama Carigrada i Fokina vlada brzo pada. Iraklije prima carsku krunu iz ruku carigradskog patrijarha, Foka je pogubljen. Ovim se zavrava poznorimska odnosno ranovizantijska epoha.

Borba za opstanak i preporod Vizantijske drave (610-711) Prvih godina 7 veka otpoela je masovna slovenska kolonizacija, dok su se Avari posle pljakanja i razaranja uglavnom povlaili preko Dunava. Naroito estoki napadi na Solun. Sloveni su uspeli da se iskrcaju ak i na Krit. Teko je stradala i Dalmacija, razorena je Salona sredite rimski-vizantijske uprave u Dalmaciji, kao i gradovi: Singidunum, Viminacijum, Naisus, Serdika. Preostala uporita vizantijske vlade na Balkanu: Carigrad, Solun, Jader, Tragurium, Butua, Skodra, Lisus. Vie od 200 godina Sloveni su dominirali ak i na Peleponezu. Vizantijski Balkan se raspao u niz tzv. sklavinia. Vizantinci su uspeli da nateraju Persijance na povlaenje iz Cezareje 611 a 613 doiveli su teak poraz kod Antiohije. Nakon ovoga Persijanci napreduju I zauzimaju Damask, upadaju u Kilikiju zauzimaju Tars, istovremeno su Vizantinci potisnuti iz Jermenije, a 614 pada Jerusalim (sveti krst odnet u Ktesifon). U tim kritinim godinama poinje reorganizacija vizantijskog vojnog i upravnog sistema. U maloazijskim pokrajnama stvaraju se vojni okruzi theme i time se udara temelj sistemu tematsko ureenje nastavlja razvitak zapoet osnivanjem egzarhata pod Mavrikijem. Na elu tema stoje vojni komandanti stratezi koji imaju vrhovnu vojnu i civilnu vlast. Uz obavezu vrenja vojne slube, vojnicima su dodeljivani zemljinji posedi, koji se u kasnijim izvorima zovu stratiotska vojnika imanja. Vojnici povueni sa limesa naseljavani su u unutranjosti Male Azije. Uvoenjem tematskog ureenja znailo je jaanje domae vojske. Vojna snaga Vizantije se od 7 veka zasniva na stratiotama naseljenim na teritoriji carstva. U novi 9

vizantijski sistem postepeno se ulivaju i Sloveni koji se od sredine 7 veka prebacuju u Malu Aziju i naseljavaju kao stratiote. Stratiot pozvan u vojsku imao je dunost da se javi na konju i naoruan s tim da je primao minimalnu platu. Rat je otpoeo u atmosferi verskog zanosa kakvog ranije vreme nije poznavalo. Iraklije 619 sklapa mir sa Avarima po cenu visokih danaka. 622 kree u pohod u Malu Aziju i prodire u Jermeniju, odnevi pobedu nad persijskim vojskovoom ahrbarazom. 626 Persijanci prelaze u napad. Opsada Carigrada-odluku donosi nadmonost Vizantinaca na moru: u odlunoj bici 10. avgusta slovenske lae su stradale u sudaru sa vizantijskom flotom. U to vreme Iraklije sa vojskom u udaljenoj Laziki i stupa u dodir sa hazarskim carstvom. 627 velika ofanziva na jug, u decembru bitka kod Ninive gde je persijska vojska potpuno unitena. Nakon ovoga usledio je povratak svih oblasti koje su ranije pripadale Vizantiji: deo Mesopotamije, Sirija, Palestina, Egipat. Car vraa u Carigrad svet krst. U borbi protiv Avara Zapadni Sloveni pod vostvom Sama stvorili su u ovo vreme Veliki i jak slovenski plemenski savez. Neto kasnije oslobodio se avarske vlasti savez bugarskih plemena na severnom Kavkazu pod Kurvatom. Seoba Srba i Hrvata je usledila u sporazumu sa Vizantijom, a u borbi sa uzdrmanom avarskom silom. Zapoeta je i reorganizacija centralne uprave carstva. Mo pretorske prefekture nestaje. Finansijske kancelarije pretorske prefekture postali su samostalni organi iji su upravnici logoteti. Potpuna helenizacija i sve vea teokratizacija daju novo obeleje carstvu. Grki jezik, jezik naroda i crkve, postao je najzad zvanini jezik Vizantijske drave. Iraklije je prestao da se slui komplikovanom latinskom carskom titulaturom i uzeo narodni grki naziv Vasilevs. Istu titulu je dao svom sinu i savladaru, Irakliju Novom Konstantinu, kasnije i drugom sinu Iraklionu. Povratak istonih provincija ponovo uvodi problem monofizitizma. Patrijarh Sergije je pokuavao da uspostavi crkveni sporazum. Javljaju dva uenja: monoenergetsko (2 prirode Hrista, jedno delovanje) i Monotelitizam (2 prirode Hrista, 1 boanska volja). 638 car je obnarodovao monotelitizam pod nazivom ektesis naredivi da se taj edikt istakne u narteksu Svete Sofije.

Doba arabljanske invazije: Iraklijeve poslednje godine. Konstans II Uspon Arabljana; Persija je podlehla u prvom udaru, a Vizantija je izgubila istone provincije. 634 pod vodstvom kalifa Omara, velikog osvajaa, Arabljani upadaju u Vizantiju. 20. avgusta 636 u bici na Jarmuku Arabljani su razbili Vizantince, borba oko Sirije je reena, Antiohija i veina sirijskih gradova predaje se bez borbe, a jai otopor prua Palestina. 638 pada Jerusalim, u meuvremenu pada persijsko carstvo, vizantijska Mesopotamija 639/640. Odavde Arabljani prodiru u Jermeniju, istovremeno je pao i Egipat. Iraklije je u borbama protiv Arabljana nije uzimao skoro nikakvog uea. Nemilosrdna sudbina slomila je starog cara i fiziki i psihiki. Iraklije je imao 2 ene, jedna je bila Fabija Evdokija, sa njom je imao erku i sina, Iraklija Novog Konstantina, roen 612 kada umire Evdokija. Druga ena Martina bila je njegova sestriina to je izazvalo veliko ogorenju u Vizantiji. Martina je inae bila omrznuta u Carigradu. Sa njom je imao sina Iraklona. Iraklije umire 11. februara 641 i ostavlja presto obojici sinova, s time da je pod pritiskom naroda Martina morala da se povue bez ikakvog uea u vlasti. Razdor izmeu dve grane carske porodice posajao je sve dublji; stvorile su se dve stranke, jedna uz Konstantina, a druga uz Martinu i Iraklona. Konstantin III je imao vie pristalica, ali je vladao jedva 3 meseca (umire od tuberkuloze). Iraklona postaje samodrac, s time da je vlast u svoje ruke zaista preuzela njegova majka 1

Martina, ali krajem septembra 641 dolazi do prevrata kada je Martini odseen jezik a Iraklonu nos (prvi put u Vizantiji istonjaki obiaj seenja nosa). Senat prenosi vlast na 10-godinjeg sina Konstantina III, Konstansa II (641-668). Senat je povratio svoj znaaj i u 7 veku doivljava epohu naroitog uticaja-za vereme Iraklijeve dinastije vri vane funkcije kao vladarev savet i vrhovni sud. Vizantinske trupe 12. septembra 642 naputaju Aleksandriju, a u leto 646 arabljanski vojskovoa Amr ponovo ulazi u Aleksandriju. 649 napad na Kipar (pada glavni grad Konstanca), 654 opustoili Rodos, osvojili Kos, pljakaju Krit. 655 pod carevom komandom, blizu maloazijske june obale odigrala se prva velika vizantijsko-arabljanska pomorska bitka, koja se zavrila potpunim porazom Vizantinaca. Posle ovoga unutranji zapleti u kalifatu dozvoljavaju Konstansu II da 658 krene protiv Slovena na Balkan. Dolazi do preseljenja vee mase Slovena u Malu Aziju. 663 Konstans II, posle posete Rimu, osniva svoju novu rezidenciju u Sirakuzi (prestonica na Zapadu).

F. Gerke, Kasna antika i rano hrianstvo

I poeci (pre Konstantina) Promena stila celokupne antoninske umetnosti je presudnija od onog preloma posle Galijena. Nosioci umetnikog razvia postaju sarkofazi. Promena stila i kompozicije, pre svega tematike-raskidanje sa tradicijom. Prikazuje se ovek u svom ponosnom trijumfu, a u umetnosti se pojavljuje njegov protivnik. U umetnosti oko 250 prikazuje se ovek ija je fizionomija postala rastrgana, razrivena i esto bezoblina-slomljenost oveka i predodreenost za smrt. Umetnost se sada odnosi na oveka i njegovu smrt; enja za besmrtnou. Istorija umetnosti 3 veka se po glavnim temama plastike sarkofaga deli na 4 perioda. 190-220 Veliki sarkofag sa predstavom bitke. 220-250 Sarkofazi sa predstavom herojskog lova na lavove. 250-280 Sarkofazi sa filozofskom tematikom. 280-380 Sarkofazi sa narodnim scenama iz ivota pastira lovaca iribara. Tetrarhijska monarhija, suprotno od vremena vojnikih careva iziskivala je novo monumentalno graevinarstvo (ne zidanje hramova, ve carskih unutranjih palata). Spomenici sa stubovima i trijumfalni lukovi ostaju opet znaci carske moi. Purpur postaje iskljuivi i jedini simbol autokratora. Carski sarkofazi od porfira (sve do Justinijana), i portreti tetrarha od porfira.

1. 2. 3. 4.

Doba Teodosija 391 Teodosije ujedinjuje carstvo i vlada njime iz Carigrada i proglaava hrianstvo dravnom verom. Ve 382 paganski kultovi su bili zakonom zabranjeni. Od 403 glavni grad zapadnog rimskog carstva je Ravena. Amvrozije iz Milana kao pokreta hrianske umetnosti vodi borbu u rimskoj kuriji protiv Simaha pobornika antike. 398 Jovan Zlatousti postaje carigradski patrijarh. 405 Jeronim u Vitlejemu dovrava svoj prevod Biblije sa hebrejskog i grkog na latinski. 390 je spaljena najuvenija biblioteka antikog sveta, Serapejon u Aleksandriji. 425 osniva se hrianski

univerzitet u Carigradu. Teodosije II prenosi moti Jovana Zlatoustog u crkvu apostola u Carigradu u kojoj je poivao i car Konstantin. 438 codex Theodosianus, 451 sabor u Halkidonu-carigradski patrijarh se izjednaava sa rimskim episkopom. Procvat Trijera pod Gracijanom (367-382). Atributi careva Teodosijeve dinastije (Teodosije, Valentenijen, Honorije i Arkadije) su globus i crux invicta (nepobedivi krst). Likovi u 5 veku sve vie sraunati na eono posmatranje, ne pokazuje nikakve okrugline u profilu, a imaju sasvim ravan izgled sa lea. Viktorije na postoljima i stubovima obeleavaju carsku pobedu kao Hristovu pobedu. Car na novcu je predstavljen kao Christus Victor (Hristos Pobednik) sa crux hastata (dugaki krst) koji car nosi kao oruje. Pobedu i autoritet ne daje vie Victoria Romana, ve Manus Divina (boija ruka). Carigrad izmeu 413 i 447 dobija kopnene bedeme. Zlatna vrata su izgraena ve za vreme Teodosija Velikog. Prvi put je teodosijanovo graevinarstvo prenolo arhitektonsku plastiku i na sakralne objekte. Zabati su mogli biti ukraeni i mozaikom. Pored scena iz Biblije u ikonografije se upotrebljavaju alegorije sa jaganjcima, golubovima i vree vinove loze. Jedna od najranijih apsida istone grke umetnosti je ona u crkvi Hosios David u Solunu (sredina 5 veka). U 5 veku se javlja jedna sasvim nova grana hrianske umetnosti. Sudei po dananjem poznavanju materijala, ona nije postojala u konstantinskoj epohi, ali sada postaje vodea i bitno utie na istoriju umetnikog stila. To je hrianska umetnost u slonovoj kosti.

IV Doba Justinijana Sv. Sofija u Carigradu za vezivanje se nije upotrebljavao ni kreni asfalt, ve liveno olovo, koje je izliveno u fuge sapajalo kamenje. (Za detalje ekirajte Gerkea)

V Iraklijeva dinastija U vezi sa istorijskom situacijom u 7 veku nisu nastale nikakve hrianske velike graevine (ak ni u Carigradu). Devetoodajna crkva sa kupolom na kvadratnoj osnovi i sa upisanim krstom koja se prvo pojavljuje u Hosios Davidu u Solunu-postaje sada standardni oblik, a sa ovim malim crkvama zapoinje vizantijski srednji vek. Nosilac graevinskog razvitka je sve vie svetenstvo: u gradovima episkop, u manastirima i hodoasnikim kapelama monofizitsko kaluerstvo.

. Bokovi, Arhitektura srednjeg veka

Paleohrianska epoha Katakombe (456); iznad njih su esto podizane memorijalne crkve. Ve u 1 veku poinju nicati na raznim stranama rimskog carstva katakombe, iji e broj u toku 2 i 3 veka biti sve vei. U Rimu imamo 42 katakombe (priscilla, domitilla, calisto, agnesa)- po imenima bogatih porodica koji su pomagali hriane. Katakombe se javljaju i u Aleksandriji, Palmiri, Kirenajci, Malti, Siciliji ... Nazamne prostorije katakombi obuhvatale se jedan ulaz koji je vodio u dvorite-atrium, opkoljenog porticima, tremovima sa stubovima, a odatle se ulazilo u veliku salu triclinium u kojoj se vrila zajednika ishrana. U dvoritu se nalazila esma za vrenje

abulucije-pranje ruku. Galerije su bile uske 0,80 do 1,00 m, a na pojedinim mestima ove su se zavravale malim prostorijama cubiculum sa plafonom useenim u stenu, u obliku svoda (kasnije su tu oltari). Sahranjivanje se obino vrilo u udubljenjima locus-u. Vieniji hriani i muenici su sahranjivani u vertikalno usecanim grobnicama u niama, zavrenim odozgo polukarotom tj. arcosolium. Plastinih dekoracija po katakombama ima vrlo malo. Motivi su uzimani iz hrianskog simbolizma-lozice, riba, dobri pastir, ili tzv. Molitava onih koji umiru (Nojev koveg, Danilo u lavovskoj peini itd). Kasnoantika hrianska arhitehtura-latinska i helenistika kola Edikt o potpunom ukidanju paganizma 346. Euzebije je hrianski istoriar iz sredine 4 veka. ak su i hramovi pretvarani u hrianske crkve: sala za sednice senata na forumu, Panteon (sv.Petar), hram Rome i Avgusta u Ankari dodavanjem 1 apside na istonoj strani pretvarani su u crkve. Crkva sv. ora u Solunu, koja je verovatno bila podignuta kao Galerijev mauzolej, Dioklecijanov mauzolej u Splitu takoe. Bazilika-grka re sa znaenjem-carska dvorana. Katihumeni- kandidati za prelazak u hrianstvo. asna trpeza je trpeza za kojom se odrala tajna veera, zatim Isusov grob, ali i presto na koji e Hristos da sedne kao strani sudija u doba svog drugog silaska na ovaj svet. Crkve je trebalo zidati brzo, tako da su one graene od opeke, ponekad sa redovima pritesanog kamena. Od 4 veka sve se crkve definitivno orijentiu od istoka ka zapadu. U centralnom delu tarnsepta (popreni brod), rezervisanom za bogosluenje, nalazi se i amvonpredikaonica, dok su njegovi boni delovi odreeni za horove. Severni deo transeptapastoforium kasnije proskomidija, odreen je za primanje, i posveivanje darova u hramu. Izmeu krajnih stubova triju brodova prema transeptu-stubova koji su esto zamenjeni zidanim stupcima, razapet je jedan veliki luk nazvan trijumfalni luk, koji nosi zid na koji nalee krovna konstrukcija. U istonom zidu transepta, prema srednjem brodu, a u irini ovog izraeno je polukrno proirenje-apsida. Ovo je jedini deo crkve koji je zasveden, i to polukalotom, tj. svodom u obliku lopte. Pod apside je neto izdignut od poda hrama, a ispod njega izgraena je kripta, tj. podzemna prostorija manjih ili veih razmera u kojoj se nalazi grob kakvog sveca ili muenika, ili bar kovei-relikvijar sa motima. U sredinjem delu apside nalazi se oltar tj. asna trpeza, iznad kojih je izgraen ciborijum, neka vrsta nebeskog svoda, pokrova od kamena na 4 stubia, a polukruni zid apside nosi kamena sedita od kojih je srednje odreeno za episkopa. Ceo oltarski prostor odvojen je od vernika niskim pregradama od kamena tj. parapetnim ploama, izmeu stubia povezanih meusobno arhitravnom gredom. Otvori izmeu stubia zatvarani su zavesama od tkanina, kasnije e zavese, specijalno u Vizantiji i na istoku, biti zamenjene ikonama iz ega e proizai kasnije ikonostas. Neke fasade (uglavnom opeka) su bile obloene, bar delimino mermernom oplatom ili mozaikom. Jedini plastini delovi od kamena u samim bazilikama bili su stubovi sa svojim kapitelima i stopama, ako izuzmemo oltarske pregrade, ciborijume i amvone, koji pre spadaju u crkeveni nametaj. Osnovna podela bazilika na latinske (zapadni deo carstva) i helenistike (istoni deo carstva). Helenistike bazilike se razlikuju od latinskih po tome to mnogi od njih nemaju tarnsept, mada takve sluajeve imamo i meu latinskim, a esto nedostaje i atrijum, dok je deo portika prislonjen uz zapadnu fasadu hrama, a odreen za katihumene sada ozidan kao zasebna prostorija i tako pretvoren u pripratu tj. narteks. Sem velike centralne apside, helenistike

bazilike esto imaju jo i dve manje, koje odgovaraju bonim brodovima. Ponekad su prostori ispred ovih apsida zatvoreni, tako da severni obrazuje proskomidiju, u kojoj se osveuju darovi, a juni akonikon ili sakristiju u kojoj se uvaju crkvene stvari. Kod veine helenistikih bazilika kada kapitel poduhvata luk a ne arihtravnu gredu izmeu kapitela i luka se ubacuje jedan prelazni leini zakoeni deo esto ornamentisan-impostkapitel. Latinske bazilike na zapadu, naroito u centralnoj Italiji (Rim) zahvaljujui snanoj tradiciji odranoj u rimskoj crkvi, podizae se sa izvesnim prekidima i u 7 i u 8 veku, pa sve do 11 kada postepeno prelazi u romanski bazilikalni tip. U istonom delu rimskog carstva one e biti daleko kraeg veka, one u 7 veku gotovo potpuno nestaju, odnosno one se pretvaraju u istonjaki zasvedeni tip bazilika. Latinske bazilike: Italija od 320-330 u Rimu S.Pietro, S.Paolo-fuori, S.Lorenzo, S.Agnesse, S.Clemente... Oko 300 S.Maria in Transterere i u Milanu: S.Ambrogio (386-389), u Dalmaciji: Solin 4 vek obnovljena u 5, u Marisincu i Manastirint na Krku iz 4-5 veka. Helenske bazilike: Jerusalimu: Konstantinova bazilika Vaskrsenja, Anastazis nad Isusovim grobom iz 326-336, u Vitlejemu 5-brodna bazilika hristovog roenja 320, Pergamu (4 vek), Kosu (5 vek), Aleksandriji: crkva sv. Marka (4-5 vek), Carigradu... Balkan: 4 bazilike Stobi, Herakleja i Suvodol kod Bitolja, u Studenitu kod Ohrida, Ulpiana, 3 bazilike Cariin grad. Ravena: S. Giovanni Evangelista iz 425-432, S.Giovanni Ballista iz 425-449, S.Apollinare Nuovo iz 500-520 i S. Apollinare in Classe iz 534-549 njima je bliska bazilika u Poreu.

Krstionice i grobne crkve Jednovremeno sa bazilikama, u isto doba na istoj teritoriji, a i na drugim mestima javljaju se krstionice-baptisteriumi i grobne crkve-martyrium memoriae. Krstionice su vezane direktno za hriansku dogmu, a njihovo podizanje obino uz velike episkopske bazilike uslovljeno masovnim pokrtavanjem. Grobne crkve su podizane nad grobovima pojedinih hrianskih muenika, ili na mestima na kojima je njihovo muenje izvreno. I krstionice i grobne crkve obino su manje graevine krunog, poligonalnog ili kvadratnog oblika sa upisanim trolistom ili etvorolistom u koje se esto ulazilo kroz predvorje. Arhitektura u doba pokuaja obnove robovlasnikog sistema-od kraja 5 do poetka 7 veka. Prokopije de aedeficius (o graevinama). Novi konstruktivni elementi, koji se sve vie poinju uptrebljavati-svodovi, a meu njima naroito kupole, odreuju arhitektonski sklop novopodignutih graevina. Ovo je uticaj Istoka. Crkva Svete Sofije u Solunu prelaz 5-6 vek. Crkva sv. Sergeja i Vakha u Carigradu oko 530, crkva sv. Irene u Carigradu 533, crkva sv. Sofije u Carigradu 532-537, nju je gradilo 10 000 radnika punih 5 godina pod rukovodstvom Antemija iz Trala i Izidora iz Mileta. Kube raspon 31 m, 55 m visina temena, ima 2-spratni narteks, jednu spoljnu podunu prpratu tzv. eksonarteks. Crkva sv.Apostola u Carigradu 536546, poruena 1453.

Arhitektonski delovi bazilike

Bazilika o poreklu ranohrianske bazilike u nauci su izneena razliita miljenja. Pojedini istraivai nastojali su da dokau da se ranohrianska bazilika razvila iz mitreuma, hrama u kojem se obavljao kult Boga Mitre (sunce, svetlost). Mnogi su dokazivali da se bazilika razvila

iz sinagoge. Postoji hipoteza da se ranohrianska bazilika razvila iz katakombi. Danas je, meutim prihvaeno shvatanje da ranohrianska bazilika vodi poreklo od rimske profane bazilike. U rimsko doba poznate su dve vrste bazilika: basilica forensis i basilica domus. Bazilika forensis prostrana graevina izduene osnove sa kolonadama stubova u unutranjosti i sa drvenom krovnom konstrukcijom, smetena na forumu ili blizu foruma bayilika forensis sluila je za potrebe sudstva, trgovine i druge javne poslove koji nisu mogli biti obavljani pod vedrim nebom. Najstarija rimska bazilika nazvana Basilica Porcia (po Marcus Portius Caton) podignuta je 184 p.n.e. i nije sauvana. Druga, gotovo savremena Basilica Aemilia i danas stoji na severnoj strani rimskog foruma. Najvea rimska bazilika bila je Basilica Ulpia, nazvana po rodovskom imenu cara Trajana. Imala je 5 brodova i bila je duga 130 m. Basilica Domus bila je dvorana u carskim palatama, kuama bogatih i u termama. Najpoznatije su u Hadrijanovoj vili u Tivoliju i dvorana u palati Flavijevaca na Palatinu. Naziv bazilika Rimljani su preuzeli od Grka koji su bazilikom nazivali dvoranu koja je sluila kao sudnica. Njen postanak najtenije je vezan za prvog hrianskog vladara za cara Konstantina Velikog (306-337), koji je posle pobede nad Maksencijem otpoeo graene Lateranske Bazilike. Ova bazilika smatra se osnovnim tipom raskone carske bazilike nazvane majkom crkava. Za razliku od grke i rimske hramovne arhitekture, kod bazilike je spoljanost veoma skromna, dok je unutranjost raskono obraena. Jedna velika ranohrianska bazilika konstantinskog vremena sastoji se od nekoliko glavnih delova (od istoka ka zapadu) : oltarska apsida, transept, glavni brod sa bonim brodovima, narteks, atrijum i baptisterijum. Apsida prostorija polukrune osnove nazvana po grkoj rei (apsis luk), sree se i naziv konha (konha-koljka) kao i eksedra to oznaava polukrunu dvoranu sa kamenim seditima. Pastoforije male boene prostorije ili samo nie koje se inae nazivaju proskomidija i akonikon, smetene severno i juno od oltarske apside. Do Justinijana pastoforije su se nalazile severno i juno od narteksa, dakle u zapadnom delu crkve. akonikon Mesto za uvanje bogoslubenih predmeta, odee, posua i knjiga. U akonikonu su se svetenici pripremali za vrenje obreda. Na zapadu, iz akonikona se razvila sakristija. Protezis ili proskomidija mesto gde su uvani i pripremani rtveni darovi: hleb i vino, od ega i potie naziv rtvenik. Glavni brod, naos je centralni prostor bazilike prua se u pravcu zapad-istok spajajui narteks sa glavnom oltarskom apsidom. iri je od bonih brodova i ima viu tavanicu. Transept je popreni brod koji je kod nekih bazilika umetnut izmeu apside i brodova, odnosno naosa. Narteks ili priprata je prostorija smetena zapadno od naosa, izmeu naosa i atrijuma. Za razliku od naosa u kojem su hriani prisustvovali verskim ceremonijama, u narteksu su bili smeteni katehumeni (nekrteni). Atrijum je pravougaono, kvadratno dvorite iz kojeg se ulazilo u nerteks. Oko otvorenog prostora sa zapadne, severne i june strane uzdizali su se tremovi. U sredini atrijuma nalazila se esma ili bunar zvani kantharus. Baptisterijum, krstionica je posebna manja graevina koja se moe nalaziti zapadno od atrijuma (Eufrazijeva bazilika), ili pored bazilike severno ili juno. Osnova je poligonalna ili kruna, a redovno je zasvoena. U manjim crkvenim graevinama krstionice nisu posebne zgrade, ve samo piscine izgraene u severnom ili junom brodu (Dabravina). asna trpeza je pravougaona kamena ploa na obino 4 stubia, postavljena u sredini apside, inei najvei deo oltarskog prostora.

Ciborijum je naroita nadstrenica postavljena iznad asne trpeze titei je i simbolizujui nebo. Episkopski presto je izdignuto sedite u srednjem delu apsidalnog polukrunog zida namenjeno episkopu, te se izrauje samo u episkopskim crkvama. Subselia je dvostepenasti banak du apsidalnog zida desni i levo od episkopskog prestola. Sluio kao polukruna klupa za svetenike presbitere, zbog eka je celi oltarski prostor nazvan presbiterijum. Oltarna pregrada, septum je delila prostor za vernike, naos, od presbiterijuma. Sastojala se od parapetne ploe (pluteja) i stubia. Amvon je podijum sa pultom sa kojeg je za vreme liturgije svetenik itao poslanicu i druge tekstove ili drao propovedi. Smeten je uglavnom brodu ispred oltara.

V.Kora, M.uput, Arihitektura vizantijskog sveta

Hrianska kultna graevina. Osnov rane vizantijske arhitekture Konstantin Veliki: Vitlejem, iznad peine roenja, oktogonalna graevina sa drvenom gornjom konstrukcijom. Ispred nje je sagraena 5-obrodna bazilika, a njoj u prostoru prethodi atrijum. Na mestu Hristovog groba podignuta je velika i reprezentativna graevina u osnovi slina prethodnoj. Prostor oko mesta groba zatvoren je graevinom krune osnove, ispred koje je takoe podignuta 5-brodna bazilika, sa atrijumom ispred ulaza. Na Maslinovoj gori je sagraeno 3-brodno veliko delo Konstantina u Jerosalimu-glavno kultno mesto je arhitektonski uokvireno u vidu beme ispred polukrune apside, a ukupan prostor graevine je imao oblik 3brodne bazilike. Iz Konstantinovog vremena su: crkve sv. Sofije i sv. Apostola u Carigradu, kao i crkve sv. Petra i sv. Jovana u Lateranu. Tipina hrianska bazilika se moe shvatiti kao velika pokrivena pravougaon aprostorija sa tremovima na bonim stranama. Prve hrianske bazilike sagraene na znamenitim mestima bile su krupnih razmera. Hrianska bazilika je delo gradske sredine. Hrianska religija je jedan od velikih pokreta u kasnoantikom svetu koji podrazumeva masovno i opte sastojanje radi zajednikog ina. Gradovi-njihovo mesto i njihov smisao u razvitku vizantijske arhitekture Po prokopiju Justinijan je samo u prestonici podigao 32 crkve. Sv. Sofija, crkva sv. Apostola, crkva sv. Irine, crkva sv.Sr i Vakha u Carigradu. Crkva sv. Jovana u Efesu,. Ravena: vizantijska od 540 do sredine 8 veka (do 751). Trobrodna bazilika sv. Apolina Novog iz prve 6 veka sagraena je kao Teodorihova dvorska crkva. Crkva sv. Vitala u Raveni, po koncepciji prostora veoma bliska sv. Sru i Vakhu u Carigradu, a to znai i Hrizotriklinosusveana imperatorska aula una podruju carske palate u Justinijanovo vreme. Sv. Vital je osveen u vreme episkopa Maksimijana 547. Nastala po koncepcijama vizantijske dvorske arhitekture. Istovremeno sa ovom sagraena je i reprezentativna bazilika sv. Apolinara u Luci (S. Apollinare in Classe), osveena 549. Sirija: bazilika iz 6 veka u Qualb-loze, episkopska palata u Bosri poetak 6 veka, manastir sv. Katarine u Sinaju-izmeu 5 i 7 decenije 6 veka, sagraena kao utvreni manastir radi zatite monaha od napada arabljanskih plemena. 1

, Strievi akonikon i protezis u ranohrianskim crkvama

Grki arheolog G. Sotriu prema svedoanstvima starih tekstova, presvega Testamentum Domini i Didascalia, zakljuio je da akonikonom u ranohrianskim crkvama nazivana jedna prostorija sa june strane ulaza u hram, tj. pored narteksa i da su tu vernici ostavljali svoje priloge u namirnicama od kojih je deo hleba i vina bio u toku bogosluenja odvajan i odnoen na rtvenik da se nad njim izvri tajna euharistije. Oni su sluili i kao skeofilakion tj. ostava u kojoj su uvani razni osveeni predmeti potrebni za bogosluenje kao i sv. Jevanelje koje je odatle uzimano i noeno u hram radi itanja. Pastoforije koje su sluile kao protezis, odnosno mesto sa koga je od strane akona uziman jedan deo priloenog hleba i vina, i odnoen u svetilite na rtvenik gde su upisivana imena prilonika, i, najzad kao mesto gde je uvana euharistika rezerva, prepoznaje Sotiriu u krilima transepta dok su se po njegovom miljenju, stolovi-proteze nalazili u glavnom brodu naosa, neposredno ispred beme, ee sa severne strane. Kada se razvojem velikih haritativnih ustanova u 6 veku institucija prilaganja namirnica za siromane lanove optine koja se dotad vrila u akonikonu, odvojila od bogosluenja i hrama, liturgija se modifikovala na taj nain to je za prenos hleba i vina bila ustanovljena ceremonija Velikog ulaza a protezis i akonikon su bili preseljeni u susedstvo svetilita, sa njegove severne i june strane. Sotiriu smatra da se ova promena desila 9 godine vladavine Justina II, tj. 574, dok bi najstariji spomenik na kome su protezis i akonikon postavljeni pored oltara bila crkva Hozios David u Solunu podignuta krajem 6 veka. Crkva D u Cariinom gradu ima s june strane atriuma ima jedno manje pravougaono odeljenje u kom su prilikom iskopavanja naeni ostaci zidne pei (?) i banka pored zida za koje je . Mano-Zisi misli da su bile vezane za odravanje agapa. U ovom odelenju su naeni fragmenti velikog broja keramikih sudova koji bi mogli biti prepoznati kao posude u kojima su vernici donosili svoje priloge u namirnicama. U jednom od kompartimenata sa severne strane narteksa bazilike A u Stobima naeni su ostaci mermernog stola. I ostale bazilike Stobija imaju pored narteksa ili atriuma jednu ili vie manjih prostorija koje bi mogle biti indentifikovane kao akonikon, ali na nalaze u tim prostorijama koji bi omoguili objanjenje njihove namene nije pri iskopavanju, naalost, obraeno dovoljno panje. Strievi smatra da deo Sotiriuove teorije, koji se odnosi na protezis, mnogo manje zadovoljavajui. Proteze se u pisanim izvorima uopte ne pominju, njihova funkcija se moe najbolje proceniti rekonstrukcijom obreda primitivne liturgije. Iz Testamentum Domini jasno proizilazi da su vernici dolazei u crjvu polagali svoje priloge u akonikon koji se nalazio desno od vrata koja su vodila u hram i mora se pretpostaviti da su prilozi polagani na neke stolove. U Testamentu Domini kae se samo da su ovi prilozi bili ostavljani u prostoriji desno od ulaza i to tako da bi mogli biti vieni. Izgleda da je i opis akonikona u Didascalia isticao ovaj momenat. Podatak o izlaganju priloga omoguava da se u stolovima na koji su vernici ostavljali nain kako to predlae Sotiriu, tj. da su sami vernici uzimali svoje priloge i stavljali ih na proteze koje su se po njegovom miljenju nalazile ispred beme ili u transeptu, postalo bi nejasno zato bi onda isti prilozi bili najpre ostavljani u akonikon to je, s obzirom na jasna svedoanstva Testamentum Domini i Didascalia, sasvim sigurno. akonikon u kom su ostavljani darovi vernika nalazio se desno od ulaza u crkvu, mesto za komemoracije imena prilonika imalo je da bude podignuto pored mesta za prezvitere koje se nalazio intra velum. Pisani izvori dakle omoguuju da se tvrdi da je u svom najstarijem obliku akonikon sadravao i funkciju protezisa, tj. da su proteze-stolovi za ostavljanje priloga vernika bile prvobitno smetene u akonikonu, sem toga, da se prilino odreeno rekonstruie, bar u glavnim crtama nain oblacija u ranoj crkvi. Tek kasnije se, 1

izgleda, mesto sa ovim protezama koje je dobilo po njemu ime protezis, odvojilo od akonikona u posebnu prostoriju tako da je akonikonu ostao samo jedan deo njegovih prvobitnih funkcija. U njemu se kasnije ,- a ta mu je namena ostala do danas, - uvani razni sveti predmeti potrebni za bogosluenje i Jevanelje. Kao to za ceremoniju unoenja Jevaelja koja se obavlja u prvom delu liturgije odrao naziv Mali ulaz, tako se sveanost prenosa za osveenje odabranih darova iz protezisa tj. prvobitno iz akonikona, u svetilite naziva Veliki ulaz. Sotiriu pokuava da utvrdi kada je izvreno formiranje trodelnog svetilita, tj. kada su poele da se grade crkve sa protezisom i akonikonom na istonoj strani graevine, pored oltara. Najstarija za sada poznati spomenik na kome je izvrena ova promena je crkva Hozios Davida u Solunu sa kraja 6 veka. Na osnovu jedne vesti Skilice engleski arheolog Freshfield dolazi do zakljuka da najstariji spomenik kod koga je primenjena ova inovacija je crkva Bogorodice Vlaherenske pored ijeg svetilita su 572 dodati protezis i akonikon. Meutim crkveni spomenici sna Balkanu pokazuju da se pojava postavljanja protezisa i akonikona pored oltara mora datirati svakako ve u sredinu 6 veka. To su crkva A u Cariinom gradu, mlaa bazilika u tzv. Elenskom manastiru kod Pirdopa (Bugarska) i bazilika iji su ostaci pronaeni u selu urlinama kod Nia. Kod sva tri objekta bona odelenja protezis i akonikon podignuti su istovremeno sa svetilitem. Za vreme datiranja najvanija je je crkva A Cariinog grada zato to je baptisterium ove bazilike koji je sa njom graen istovremeno, ima sauvane podne mozaike koji se mogu datirati prilino odreeno. Mozaici bazilike A mogu se datirati u period izmeu 548 565. Gotove sve poznate crkve 6 veka iz severnih balkanskih provincija imaju i sa severne i sa june strane narteksa po jedno manje odeljenje pravougaone osnove, a oba ova odeljenja su uvek neposredno vezana sa narteksom. U junom od takve dve male prostorije u crkvi Klise-kjoj, i severnom kompartimentu pored narteksa bazilike u Svinjarici, kao i u crkvi u Klisuri, naeni su vodovodni ureaji zbog ega su ova odeljenja smatrana krstionicama. Meutim mala krstoobrazna pisnica u apsidi severne prostorije pored narteksa trikonhalne crkve u Klisuri tako je malih dimenzija da se ne moe verovati da je sluila za krtavanje. Izgleda mnogo verovatnije da je mala pisnica u apsidi prostorije sa severne strane narteksa crkve u Klisuri, kao i slini ureaji u prostorijama pored narteksa crkava u Klise-kjoj i Svinjarici, sluila kao honeftirion koji je bio namenjen za pranje crkvenih posuda a koji je, kako Sotiriu pokazao na primeru bazilike A u Tebi Tesaliskoj, bio situiran u akonikonu. Jedan takav honeftirion otkriven je, moda, u odelenju pored narteksa crkve u Isperihovu kod Plovdiva. I kod najranijih bazilika u kojima je situiranje akonikona i protezisa pored svetilita ve bilo izvreno, ove dve prostorije su odvojene jedna od druge; protezis je verovatno u to doba ve bio postavljen sa severne strane oltara a akonikon sa june. Kod gotovo svih dosada poznatih crkava 6 veka u severnim oblastima Balkana postoji narteks flankiran sa dva manja odeljenja od kojih bi se jedno moglo indentifikovati kao protezis a drugo kao akonikon. Ovi spomenici pokazuju da u u poetku nije bilo jo strogo utvreno da li protezis treba da bude postavljen sa severne a akonikon sa june strane narteksa ili obrnuto. Bazilika A u Stobima jasno pokazuje da je u izvesnim sluajevima ovaj, verovatno ne suvie strog propis, mogao biti zaobien. Kod najstarijih poznatih spomenika sa protezisom i akonikonom pored oltara, ove dve prostorije imaju oblik malog pravougaonog odeljenja sa apsidom na istonoj strani, tj. oblik koji je i kasnije ostao takav. Spomenici Ilirika nastali u prvoj polovini 6 veka pokazuju da su ta dava odeljenja poela dobijati takav oblik jo u vreme dok su se nalazila u zapadnom delu crkve. Polukrunu apsidu na istonoj strani ima severno deljenje pored narteksa crkava u 1

Rujkovcu i Klisuri a juno kod crkava u C, D i E u Cariinom gradu, trikonhalne crkve kod Kurumlije i crkve u Klise-kjoj, dok crkva u Konjuhu ima i severno i juno odeljenje pored narteksa zavreno malim apsidama na istonoj strani. U sv. Sofiji u Sofiji se apside pojavljuju i na istonoj i na zapadnoj strani oba odeljenja narteksa. Narteks bez bonih prostorija ima bazilika u urlinama, mlaa bazilika u Pirdopu, bazilika u Belovu i, najzad, bazilika A u Duklji kod koje su nekom mlaem periodu dva manja odeljenja pored jugozapadnog dela naosa bila zazidana izgleda u isto vreme kada su pored svetilita dozidani protezis i akonikon.

L. Mirkovi Mozaici Eufrazijeve bazilike u Poreu

Pore Parentium Poreku baziliku podigao je Eufrazije, episkop Prencijuma (520-553) - Po Leklerku 539-543 - Po Gruberu 532-543 Najinteresantniji deo cele bazilike su 3 apside, na kojima je sauvan prvobitni mozaik. Tragovi mozaika su sauvani i na portalu i pavimentu. Na portalu bazilike donju zonu mozaika prekidaju tri prozora, na dva pilastra izmeu prozora su sedam utih svenjaka na nebesko plavom polju simbol sedam crkava Apokalipse. Na krajevima friza su mozaici dva sveca. Vie ove zone na zabatu je mozaik Isusa Hrista na zemaljskoj lopti, na breuljku iza koga kao da izviru etri reke, okruen krilatim anelima (4) i svetima (4). Slian apokaliptini simbol imamo i na mozaicima u apsidi bazilike sv. Kozme i Damjana (6 vek) u Rimu. Na trijumfalnom luku u sredini je jagnje, a pored jagnjeta s jedne strane su tri, a sa druge strane etiri apokaliptika svenjaka, i jo po dva krilata anela sa svake strane. Efrazije je na mramornim dovratnicima portala i na impostima svih kapitala u monogramu stavio svoje ime: Eufrasius. Eufrazije je video Ravennske mozaike, ali ih ne ponavlja ve trai novu ideju. U sobi episkopske palate sedi Eufrazije sa tonzurom, sa borama na elu, sa velikim oima, sa brkovima i kratkom okruglom bradom tako je Eufrazije prikazan na mozaiku u svojoj bazilici. Sedi nadnesen nad nad kodeksom latinskog Jevanelja pisanog na pergamentu i trai ideju za mozaike, koja bi odgovarala tome to je bazilika posveena Hristu. Eufrazije zastaje kod jevanelista Luke i ita poetak njegovog jevanelja, prvu i drugu glavu. U sredini apside, izmeu prozora u najniem redu mozaika je aneo sa loptom u rukama, na kojoj je krst, iz koje izlaze zraci (12) svetlosti. Severno, odmah do ovog anela je mozaik svetenika Zaharija kako ide u hram gospodnji da kadi, drei u desnoj ruci kadionicu na kojoj su 3 mala lika, a u levoj ruci kovei-laicu za tamjan-tamjanicu, poznati atribut starozavetnih svetenika. Dalje su, u istom redu odmah do Zaharije, prikazane Blagovesti prikaz veoma uplaene Bogorodice govorom Arhanela kako razmilja o velikoj sadrini anelskog pozdrava. Od straha je ispustila preu iz leve ruke koja se sputa u sud na zemlji, a lako nagnutom glavom na desno kaiprstom desne ruke na obrazu mozaista je izrazio razmiljanje i nedoumicu. Marija Djeva je obuena u donju haljinu (tunica) sa dve zlatne trake koje idu od ramena du haljine do dole. Arhanel Gavrilo prilazi i blagosilja Bogorodicu desnom rukom, a u levoj dri ezlo. Iza marije vidimo lau bazilike iz Nazareta (podignuta na mestu gde su se dogodile Blagovesti) sa prozorima na sredini lae, a du lae bazilike je portik sa stubovima.

Na baziliku je naslonjena katedra na kojoj sedi Marija Uticaj Palestine na mozaik Blagovesti u Eufrazijevoj bazilici! Odmah iza Blahovesti prikazana je poseta Bogorodice Jelisaveti. Sluavka koja stoji iza Jelisavete na pragu ulaznih vrata Zahrijine kue svedoi da je ovaj mozaik raen po uzorima Palestine i Sirije. Poev od 6 veka osnovna karakteristika slike Posete je zagrljaj, pa ak i celivanje Bogorodice i Jelisavete. Najstariji primeri ovoga su : na katedri Maksimijanovoj i na ampuli u Monci (Bogorodica i Jelisaveta se grle). Mozaici Blagovesti i posete Bogorodice Jelisaveti u Eufrazijevoj bazilici su dragoceni prikaz ovih tema u ranohrianskoj umetnosti. Odmah posle posete Bogorodice Jelisaveti vidimo mozaik Jovana Pretee sa krstom, koji sobom zamenjuje ceo opis svoga roenjau jevanelju. Kao nastavak mozaika iz najnieg reda apside imamo u konhi apside prikazanu Bogorodicu kao caricu na raskonom prestolu sa roenim Hristom kao Mesijom koji je doao na ovaj svet. Ka Hristu u krilu Bogorodice desni (gledaocu) Arhanel privodi po zelenom tlu saljiljanima 3 sveta lica sa nimbom, od kojih dvojica dre vence-pobedniku nagradu, a jedan kodeks. Prelog kae da su to 3 muenika, ova 3 lica e svakako biti muenici (sa vencem), odnosno sveti (sa Jevaneljem), iji je kult negovan u Parencijumu. Levi arhanel privodi sv. Muenika Maura-SCS MAVURVS sa vencem pobednikom nagradom, koji je u Parencijumu naroito potovan. Zatim Eufrazija EVFRASIVS EPS parencijskog episkopa sa modelom bazilike. Grabar kae da su portreti osnivaa (crkava) od 6 veka uvedeni u simboliku kompoziciju apside. Navodi kao primere San Vitale i Pore. I na kraju arhiakona Klaudija - CLAUDIVS ARC sa jevaneljem ukraenim dragim kamenjem. Izmeu episkopa Eufrazija i arhiakona Klaudija je mali Eufrazije EVFRASIVS FIL ARC sini arhiakonov sa dva svitka u rukama. Oblaii iznad Bogorodice pokazuju da se radnja dogaa na nebu,a iza oblaka Bog = Ruka boja sputa iznad Bogorodiine glave venac ukraen dragim kamenjem. Eufrazije, Klaudije i mali Eufrazije kao jo ivi nemaju nimba. Likovi trojice svetih desni i sv. Maura su ablonski isti, dok su likovi episkopa Eufrazija, arhiakona Klaudija i njegovog sina Eufrazija raeni po modelu. U povorku svetih koju aneli na nebu privode Hristu detetu na krilu Bogorodice, uneseni su i episkop Eufrazije, arhiakon Klaudije i njegov sin. Eufrazije je unesen u povorku kao ktitor bazilike-ime je zasluio carstvo nebesko, kao i Eklezije u San Vitale. Jedino pitenje se postavlja zato su u povorku ukljueni arhiakon Klaudije i njegov sin. Linost Hristova je pored Bogorodice u nekoliko neutralisana da bi se istakla glorifikacija Bogorodice, slino kao i u apsidalnoj konhi bazilike Sant Apollinare in Classe gde je Hristova linost neutralisana tako to je prikazana u obliku krsta, a linost apostola tako to su prikazani kao jaganjci, sve ovo zato da bi se istakla linost muenika Apolinarisa. Ova paralelna pojava u Raveni i Poarencijumu svedoi o jaanju kulta svetih, a naroito Bogorodice, u tom vremenu, za koju e od sada biti rezervisna nia apside. U konhi apside je spojeno: Raanje Hrista Mesije od Marije i glorifikacija Hrista i Bogorodice. Bogorodica na krilu dri Hrista kojeg proslavljaju aneli, muenici-muenitvom, svetipropovedaju jevanelja, ktitor-bazilikom, arhiakon takoe propovedanjem jevanelja, pa ak i mali Eufrazije-spisima koje dri. Bogorodica je proslavljena tako to je prikazana kao carica u nebeskom raju i mati Mesije, to Bog = Boja ruka nagrauje vencem kao nagradu to je posluila ovaploenju Mesije.

Eufrazije je dao mozaisti tekst Lukinok Jevanelja (glave 1 i 2) da ga prikae na mozaicima, a mozaista je za prikazivanje ovog teksta uzeo uzore iz Palestine-koja jepored Sirije igrala naroito znaajnu ulogu u razvitku ikonografije Novog Zaveta. Aneo je rekao pastirima da je Hristos Spasitelj, i kao takav prikazan je u temenu apsidijalnog luka, tano iznad prestola na kome se vri euharistija, mozaikom Jagnjeta sa nimbom, prinesenog na zaklanje u Raspeu i na krst kao na rtvenik. Hrista je aneo nazvao Spasiteljem zato to je Bog kroz Hrista rtvom na krstu iskupio ljude. Sa svake strane pored HristaJagnjeta na apsidijalnom luku su po 6 medaljona sa bistama muenica, zato to su u svom muenitvu podravale stradanje Hristovo i radosno pile njegovu au stradanja, da bi postale uesnice njegove slave. Ovde su uz Hrista-Jagnje prikazane samo muenice, bez ijednog muenika, da bi Bogorodica na Prestolu imala odgovarajuu pratnju. Na trijumfalnom luku je prikazan Hristos kao Gospod na zemaljskoj lopti, slino Hristu u konhi apside San Vitale u Raveni, kao ilustracija tree oznake Hrista u reima anela pastirima, koji je, poto je bio raspet (Hristos-Jagnje u temenu apsidijalnog luka), vaskrsao i uzneo se na nebo, na visine u slavi. Hristos desnom rukom blagosilja,a u levoj dri rasklopljeno jevanelje, na kome pie: EGO SVM LUX VERA. Sa svake strane hrista su 6 apostola:SCS PETRVS, ANDREAS, JACOBVS, BARTOLOMEVS, THOMAS, SIMON,a levo: SCS PAVLUS, IOANNES, FILIPPVS, MATTEVS, IAKOALFEI, IVDAS JACOBI. Apostoli proslavljaju Hrista kao gospoda pobednim vencima i propovedaju jevanelja. Apostol Petar dri kljueve, Pavle poslanice, a ostali apostoli naizmenino: svitak, kodeks i venac. Ova naizmeninost nije ikonografski obrazloena. Ouvani su samo delovi iznad crte koja bi se povukla preko grudi apostola, a sve ispod te crte je kasnija restauracija. IV Trijumfalni luk Hristos kao Gospod neba i zemlje, raspeti, vaskrsli i na nebo uzneseni. Proslavljaju ga apostoli pobednim vencima i propvedaju jevanelja. III Apsidijalni luk Hristos-Jagnje kao Spasitelj, prinesen kao rtva na krstu radi iskupljenja ljudi. Proslavljaju ga muenice svojim meenitvom. II Konha apside - Hristos roen od Marije je Mesija i car, koga proslavljaju muenici muenitvom, sveti propovedaju jevanelja, ktitor crkvom. Glorifikacija Bogorodice to je posluila ovaploenju Mesije. I Najnii red mozaika u apsidi Arhanel Gavrilo objavljuje roenje Jovana Pretee, koji e spremiti narod za dolazak Mesije. Arhanel Gavrilo objavljuje vest Mariji da e roditi sina Isusa Mesiju. Poseta Bogorodice Jelisaveti. Jovan u utrobi Jelisavete igranjem pozdravlja Hrista Mesiju u utrobi Marije. Marija zahvaljuje Bogu to ju je uzdigao na visoko dostojanstvo. Roenje Jovana Pretee. U Eufrazijevoj bazilici je interesantna traka sa atorima u apsidi ispod natpisa, a u visini vrhova apsidijalnih prozora, Koji je prekidaju B. Malajoli kae za njih da su dekorativni motiv ne tako est na pavimentu, a dosta est na zidnim mozaicima iz 4-6 veka. Prelog ga naziva dekorativna koljka. Interesantno je da su neki atori okrenuti obratno, tj. otvorom prema gore. Po jedan ator se nalazi iznad arhanela Gavrila, Zaharije i sv. Jovana Pretee. Ali oni se nalaze i iznad Blagovesti i posete Bogorodice Jelisaveti, i to 3 atora, od kojih je srednji okrenut otvorom nagore, a ne, kao obino, na dole. Postoji dvojako tumaenje ovih atora.

1. 2 atora sa otvorom dole iznad Blagovesti mogli bi se odnositi na arhanela i Bogorodicu, a onaj trei, u sredini okrenut je gore da bi se njegovo znaenje neutralisalo i da bi se oznailo da nema koga da pokriva.

2. Poto apsida bazilike oznaava nebo, to mozaici na njoj obino prikazuju nebo, carstvo nebesko sa Hristom kao centralnom linou u carstvu nebeskom. Eufrazije je bio svestan da svojim narativnim prikazivanjem teksta (Luk.gl. 1 i 2) na mozaicima apside i svojim velikim natpisom na apsidi donekle odstupio od tog obiaja. Da bi to na neki nain popravio i ukazao da apsida bazilike predstavlja nebo, carstvo nebesko i dom Oca nebeskog u kome ima mnogo stanova, atora, to je dao mozaisti da na apsidi izradi traku sa atorima okrenutim na dole i nagore, da bi naglasio da ela apsida, ispod i iznad trake, oznaava carstvo nebesko, dom oca Nebeskog u kome ima mnogo stanova, bez obzira na to ta mozaici apside prikazuju. U junoj maloj apsidi imamo na celom prostoru pavimenta, koji je okruen zidom apside, mozaik atora, koji oznaava da cela apsida i prostor apside iznad prikazuju nebo, stan u domu Oca nebeskog. Ovo dokazuju ostaci mozaika u ovoj apsidi na kojima je prikazan Isus Hristos na nebu u figuri do pojasa, kako stavlja pobedniki venac na glave dvojice svetih, od kojih onaj desno ima sauvanu samo re SCS, a onaj juno SEVRVS. Ova dva lika su sveti ravenski episkopi VRSVS i SEVRVS, ije portrete imamo izmeu prozora u apsidi bazilike Sant Apollinare in Classe u Raveni. Na isti nain u severnoj maloj apsidi prikazan je Isus Hristos kako polae venac na glave muenika Kozme i Damjana. Ovo je jedinstven sluaj sadrinskog i tematskog dopunjavanja mozaika. Mozaik poda u Eufrazijevoj bazilici je veoma slian onome u Sant Apollinare in Classe, u obe crkve na mozaiku poda upletene vijuge idu kruno, a u krugovima je isti ornament. Kapiteli stubova u Eufrazijevoj bazilici su po tipu ponavljanje nekih kapitela u San Vitale. To su kapiteli identinog stila svi od mramora iz Prokoneze. Izgleda da je jedna velika kola skulptora-dekoratera u Carigradu radila skulptorski ukras za crkve po celom Mediteranu, pa i kapitele teodosijevskog tipa sa impostom, koje nalazimo u Solunu, Raveni i Poreu. Specifinost Eufrazijeve bazilike u Poreu je pre svega narativna ilustracija jevaneljskog teksta na samoj apsidi, zatim to je unoenje domaeg i intimnog elementa.

I. Nikolajevi-Stojkovi, Ranohrianske krstionice u Jugoslaviji

Krstionice su veoma esto jednostavne utilitarne prostorije, bez elegancije i pravilnosti, rustine adaptacije za najnunije potrebe rituala krtavanja. U SFRJ je evidentirano oko 20 spomenika, ali je ovaj broj prevazien. J. Petrovi pie o krstionicama u Stobima (severna bazilika), o etvorolisnoj zgradi baptisterijuma, sa severne strane bazilike koja se u luiteraturi zbog toga nazivala crkva Jovana Krstitelja-Preteinog ili pak crkvom za krtavanja ali je nesumnjivo najtaniji naziv za ovu graevinu (zbog monumentalnog baptisterijuma) baldahin nad piscinom. Po Strabonu 479 Teodorih pljaka Stobi. Ovoj graevini prethode starije faze gradnje; poslednju fazu graevine treba datovati pre druge1/2 polovine 5 veka. Krstionica u bazilici episkopa Filpa u Stobima tzv. episkopska bazilika nalazi se sa june strane bazilike. Zapadno od narteksa bazilike episkopa Filipa otkopan je eksonarteks u vidu baptisterijuma u kome je kako je . Mano-Zisi konstatovao crnu plitku kamenu posudu, koja je sluila u ranovizantijskim episkopskim crkvama u prostoru baptisterijuma za osveenu vodu. Petrovi ovu posudu datuje u 9 vek, kada je monumentalna krstionica u Stobima bila u ruevinama, i ne smatra da pripada periodu hristijanizacije unutranjeg Balkana. Krstionica u Palikuri (blizu

Stobija). Graevinu postavljenu istono od apside bazilike u Palikuri Petrovi datuje u 4 vek smatrajui je krstionicom, iako u njoj nije otkrivena piscina. U Ohridu (Lychnidos) je otkopana krstionica u obliku trihonkosa, dozidane uz junu stranu vee centralne graevine. Piscina ukopana u sredini baptisterijuma ima oblik krsta i obloena je tankim mermernim ploama. Mozaini pod baptisterijuma ukraen je figuralnim ornamentima, simbolima 4 rajske reke i ilustracijama psalmi. V. Lahtov, na osnovu veliine centralne graevine, hvalitetom mozaika i dekorativne plastike smatra da se tu radi o katedralnoj crkvi episkopa Lychnidosa iz 4 ili 5 veka. Na osnovu krstionice veruje se da je ipak 5 vek. U okolini ohridskog jezera, u selu Studenitu otkopan je 4-strani baptisterijum (sa june strane) sa spolja krstoobraznom a iznutra sa 4-rolisnom piscinom ugraenom u pod, dok je u selu Oktisi (pored Studenita) u blizini Struge otkrivena krstoobrazna piscina u podu baptisterijuma dekorisanog mozaikom, a bila je smetena u junom delu narteksa bazilike. Obe crkve D. Kocov datuje u prve decenije 6 veka. U Herakleji kod Bitolja baptisterijum u srednjoj prostoriji ansambla bazilike A (M. anak Medi) prostor koji zauzima ova odaja prvobitno je pripadao portiku ili termama, ali kasnije ova prostorija je pretvorena u baptisterijum prvobitne episkopske bazilike, episkopske crkve Herakleje izgradnjom kanala za dovod i odvod vode u piscinu i datuje se u prvu polovinu 5 veka. Bazen, iji je prilaz za najmanje jedan stepenik izdignut od poda prostorije, krunog je oblika i imao je prenik oko 2 m. Mermerne ploice su iznutra bazena dubine 30-40 cm. Obim bazena debljine neto vie od 1 m izgleda da je bio oktogonalan sa kratkim kosim stranama. U ranu justinijansku epohu datovani su takoe jo nepublikovani ostaci ranohrianske crkve u Dojranu, u koje je otkriven deo krstionice od mermera, a istom periodu pripadaju ruevine crkve u Suvodolu (krajni jug BJRM), koja je u prostoriji severno situiranoj imala krstobraznu piscinu. Najistaknutije mesto u Srbiji zauzimaju ostaci monumentalne krstionice u Cariinom gradu. Krstionica u trikonhalnoj crkvi u Klisuri (kod Nia). Krstoobrazni plitki bazen smeten u severnom kompartimentu narteksa u podu apside na istonoj strani imao je male dimezije. Krstoobraznog oblika je piscina otkopana u junom kompartimentu izvan kastruma Remesijana: bazilika sa 2 faze gradnje, a krstionica pripada mlaoj od njih. 4-orolisna zgrada baptisterijuma na Gamzigradu. U Srbiji, naroito u justinijanskom periodu, podignut je niz utvrenih gradova u kojima su indentifikovani hrianski kultni objekti (Balajnac, Bregovina, Zlata), ali baptisterijumi u njima nisu otkriveni. U Ulpiani (Iustiniana Secunda) baptisterijum jo nije otkopan, kao ni u episkopskim gradovima (Viminacium, Naisus i Sirmium). Veliki Gradac, kod Donjeg Milanovca Castrum Taliata dunavskog limesa, otkrivena je u kuli utvrena piscina za krtavanje ovalnog oblika sa stepenicama za silaenje u pravcu istok zapad i ostacima oslonaca za baldahin (kraj 5 i prva polovina 6). Piscina za krtavanje iz Petrove crkve kod Novog Pazara krunog je oblika i potie jo iz ranohrianskog perioda, a u upotrebi je bila sve do 12 veka. Ureaj za krtavanje otkriven je i u blizini Duklje na lokalitetu Doljani gde je krstionica smetena u severnoj prostoriji narteksa oktogonalne crkve i ima piscinu u obliku krsta ugraenu u pod. Krstionica gradske bazilike (basilica urbana) u Saloni zauzima centralno mesto u Dalmaciji, nazvana je jo krstionicom ortodoksnih, posle otkria drugog baptisterijuma u Saloni (za Arijance). Rad E. Dyggve 1949 reviziono iskopavanje. U najstarijem periodu hrianstva u Saloni, obred kratavanja obavljan je u termama neposredno uz istonu stranu bazilike, ija prva faza izgradnje potie iz 4 veka. Severno od te bazilike poetkom 5 veka podignuta je zgrada prvog baptisterijuma, pravougaona prostorija sa 6-stranom piscinom. 2

Predpostavlja se da je u drugoj polovini 5 veka podignuta nova zgrada krstionice, 8-strana spolja, a kruna iznutra. Poslednja faza stavlja se u godine koje su predhodile drugoj polovini 6 veka (u unutranjosti baptisterijuma ubaen 7 stub, otvorena vrata prema prostazisu). Jonski kapiteli sa monogramom salonitanskog arhiepiskopa Petra koji je stolovao u Saloni od 554 do 562. Skulptovani ukrasi iz baptisterijuma u Saloni. Fragment okvira tranzene (riba na kojoj stoji ptica, dve ptice i etvoronona ivotinja jagnje). Druga krstionica u Saloni, Dyggve je pripisuje gotskim zavojevaima, Arijancima. Spolja je 8-strana, a iznutra kruna graevina kao i krstionica ortodoksnih, samo to nema unutranju kolonadu. Dyggve smatra da je krstionica Arijanaca (smatra se podignutom na samom poetku 6 veka) za oko veka starija od poslednjih pregradnji u krstionici ortodoksnih. U zalivu Salone, na lokalitetu Stombrata-Bijai otkriveni su ostaci baptisterijuma sa krstoobraznom piscinom (mogue da je pripadao ranohrianskoj epohi). Otok kod Sinja, Stari grad na Hvaru i Povlja na Brau su tipovi krstoobrazne piscine. Povlja-krstionica je samostalna centralna graevina postavljena severno od bazilike kojoj je kao baptisterijum pripadala. Krstionica je spolja kvadratna, a iznutra 8ugaona sa 4 dijagonolno postavljene nie. U podu baptisterijuma umetnuta je krstoobrazna piscina oplaena kamenom, sa stepenicima za silaenje u junom i severnom kraku. Baptisterijum je verovatno pripado nekoj starijoj fazi bazilike (kraj 5 veka?). Episkop Zadra je jedan od prvih stareina koji se pominje u Dalmaciji prisutan je 381 koncilu u Akvileji, pa se ve krajem 4 veka mogla pretpostaviti u Zadru izgradnja baptisterijuma. Kaatrijan tako i datuje krstionicu u Zadru koja je postojala uz katedralnu crkvu. Plan krstionice sainjavao je nepravilan 8-ugao spoljanjih zidova i pravilan 6-ugao unutranjih. U unutranjosti u trouglovima koje formiraju strane 6-ugla nalazile su se duboke polukrune nie koje su unutranji prostor znatno poveavale. One su bile zavrene kalotama. 6-krilni lepezasti svod, iji su krajevi poivali na pritesanim konzolicama, presvoavao je unutranjost krstionice. Episkopski centar u Osoru (Cres?), postojao je ve u 8 veku. Krstionica je pravougaona zgrada sa apsidom. Apsida baptisterijuma bila je odvojena kamenom pregradom od pravougaone prostorije u iji pod je ugraena piscina. Plan piscine je 6-stran sa luno uveenim stranama. Pod je ukraen mozaikom. Na ostrvu Ugljani, lokalitet Muline uz baziliku je s june strane dograen adneks u svojoj poslednjoj graevinskoj fazi imao je poligonalnu apsidu. U toj poslednjoj fazi ovog objekta koji M. Suji datuje u sredinu 6 veka, vidi se baptisterijum ija je apsida sluila kao prostor za krtavanje. Baptisterijum u Osoru kao i ovaj adneks, je mala 4-strana prostorija sa apsidom. Baptisterijum u Poreu je savremen preeufrazijanskom bazilici i datuje se u sredinu 5 veka. Baptisterijum na lokalitetu Gradac u Lepenici (zapadno od Sarajeva) Skari datuje u 5 ili 6 vek . Novija istraivanja pokazuju da se 4-lisne piscine, kakve su u osnovi obe otkrivene u Dradcu ne mogu datovati pre 6 veka, jer tipoloki potiu sa Istoka. Tipoloki analogna prethodnoj je piscina iz Dabravine, lokalitet istono od Lepenice. U prostoriji severno od naosa piscina je ugraena u pod, spolja krstoobrazna, a iznutra 4-lisa (prva polovina 6 veka ili poslednje decenije 5). Zidana piscina za krtavanje otkopana u Klobuku, hercegovina smetena je u podu prostorije severno od naosa. Sa spoljne strane je ovalna, dok unutranjost ima oblik krsta zaobljenih krakova, odnosno 4lista. Kao i piscina u Dabravini i ova ima 3 plitka stepenika. Sergejevski je datuje u drugu polovinu 5 veka, ali se to je mnogo verovatnije (s obzirom na unutranji oblik piscine) datuje oko sredine 6 veka. U BIH, piscine za krtavanje otkrivene su jo u sklopu kultnih objekata u Mujdiima kod Jajca, Nerezima (leva obala Donje Neretve) i Mogorjelu. Piscine sa ovih lokaliteta imaju i spolja i iznutra oblik krsta i time se vezuju za takve spomenike salonitanskog kruga.

irenje hrianstva i pokrtavanje u unutranjoj Dalmaciji verovatno bi trebalo povezati i sa funkcijom horepiskopa, crkvenih stareina manjih naselja ili manjih podruja koji su bili potinjeni episkopima gradova. Postojanje ovakvog ina dokumentovano je u Saloni na poetku 7 veka, ali se mora pretpostaviti da je postojalo i ranije. injenica da je krtavanje spadalo u domen i nieg svetenstva moe objasniti pojavu krstionica na naem podruju u 5 i 6 veku, u mestima sasvim blizu jedno drugog, npr: Mogorjelo i Nerezi (2 km), pa bi tako pojava krstionicama u Doljanima, u blizini episkopskog centra Duklje mogla da dobije svoje objanjenje a time i niz krstionica u okolini Salone i ohridskog jezera.

Arhitektura baptisterija Na podruju SFRJ moe se podeliti u 2 grupe: sa

1. Samostalne, najee centralne graevine iji se planovi podudaraju vie ili manje osnovama nekih baptisterijuma na irem podruju Balkana. 2. Na baptisterijume sagraene u sklopu arhitekture kojoj pripadaju.

Baptisterijumi u SFRJ su situirani u odnosu na glavnu kultnu graevinu, crkvu, najee sa severne strane, ali ih nalazimo podignute na jugu pa ak i na istoku. Piscine za krtavanje su najee krstoobrazne pravih ili zaobljenih krajeva, zatim ovalne, krune i poligonalne. Smetaj stepenica u piscinama, najee u krakovima krsta ne zavisi oigledno od propisa rituala krtavanja, jer u otkrivenim piscinama stepenici su smeteni u sva 4 ili 3 kraka krsta, kao i u naspranim kracima.

M. Prelog Pore, grad i spomenici

III Spomenici A. Sakralna arhitektura 1. Eufrazijeva bazilika i ostaci ranijih sakralnih objekata Komplent sakralnih graevina 6 veka zajedno sa ostacima kultnih objekata prostire se uz severni rub poluostrva. Bazilika orijentisana u smeru zapad-istok (paralelna sa decumanusom antikog grada). Uz severoistoni ugao bazilike nadovezuje se trolisna memorijalna kapela mauzolej i kasnije prigraene sakristije, a uz njenu junu stranu niu se 3 pravougaone kapele, izgraene u 17 i 19 veku. Pred zapadnom stranom bazilike, iza uskog narteksa nastavlja se prostrani, 4-ugaoni atrijum, a na zapadnu stranu atrijuma nadovezuje se 8-ugaoni baptisterijum. Severno od atrijuma prema moru, snetena je zgrada biskupije koja u svojoj osnovi potie iz 6 veka. Ispod novog ciglenog poda bazilike 6 veka, koji je postavljen prilikom restauracije (1937), nalaze se mozaici ranije bazilike iz 5 veka. Ispod severnog broda bazilike nalaze se 2 sloja mozaika, donji pripada jednoj sakralnoj graevini, koja je nastala pre velike bazilike iz 5 veka, a ispod sakristije nalaze se ostaci mozaika i zidova ranijih graevina. Narteks bazilike oblikovan je kao relativno uski pokriveni prolaz ispred njene zapadne strane, a iz njega se pristupa u baziliku na troje vrata. Nastao je iz jednog dela rimske ulice, koja je jo u

5 veku prilikom gradnje velike predeufrazijevske crkve pretvorena u njeno predvorje (mozaici na podu). Svoj konani oblik narteks dobija u 6 veku istovremeno sa izgradnjom atrijuma, njegova zapadna strana ujedno je i istona strana atrijuma. Graen je od grubo obraenog kamena povezanog debelim slojem maltera. On je jednostavne izduene pravougaone osnove, a narteks se lagano suava od juga ka severu. Atrijum bazilike predstavlja otvoreno poploano kvadratno dvorite okrueno sa sve 4 strane porticima, zapadna strana je usko povezana sa konstrukcijom baptisterijuma. 8-ugaoni baptisterijum je smeten u osovini bazilike, odnosno atrijuma. Osnova baptisterijuma tako predstavlja jednostavni pravilni 8ugaonik, ija je zapadna i istona strana gotovo potpuno rastvorena irokim otvorima koji se zatvaraju recentnim drvenim vratima. U sredini unutranjeg prostora nalazi se 6-strani bazen (piscina) za krtenje i imerzijum. (h = 70 cm R = 160 cm). Bazilika je longitudinalna graevina sa jednom irokom sredinjom apsidom. Zapadna strana-u donjem delu su simetrino rasporeena 3 ulaza u baziliku. Sami otvori ulaza zavravaju se karakteristinim proirenim lukom, a u njih su postavljeni profilisani mermerni dovratnici i nadvratnici. U sredini prostranih nadvratnika urezani su krstevi, a srednji nosi medaljon sa monogramom biskupa Eufrazija.

Lj. Karaman Nova knjiga o ranohrianskoj Saloni (E. Dyggve, History of salonitan christianity)
E. Dyggve je dokazao da je Salona naselje grkog porekla (u sredini urbs antiqua) i da se u dva maha irila i prema zapadu i prema istoku, i time Salona dobija upadljiv duguljasti oblik, koji je naao odraz u poznatom izrazu pesnika Lukana longae Salonae. U vreme kasnog carstva ili u ranohriansko doba unutranje zidine izmeu ova 3 dela grada, u svom junom delu bile su ostranjene i ostale su samo u severnom delu sa vratima Porta Caesarea (istona kapija) i Porta Graeca, po svoj prilici bile su u vezi sa vodovodom koji je kroz ta vrata prolazio. Salona tek u ranohriansko doba dobija vee znaenje i graditeljski zamah. Ranohrianski kvart, do severnih zidina grada, u kojem su u vremenskom razmaku od 3 veka, redom bile graene 3 bazilike. U njegovoj blizini ostala je sauvana zgrada u kojoj su se u vreme progona pod Dioklecijanom hriani potajno okupljali pod vostvom biskupa muenika sv. Dujma. Dyggve usvaja Bulievo nagaanje da su se u vreme biskupa Dujma hriani okupljali u zgradi privatnog kupatila (tzv. Dyggveov oratorijum A). U pravougaonu prostoriju ove zgrade vernici su jednostavno ugradili polukruni zid za klupe iza oltara (subsellia). Prema Dyggveu ovde su prvi hriani u vreme progona i pre izgradnje bazilike i krstionice obavljali obred krtenja. Misli da je za to mogla sluiti mala prostorija sa bazenom u spomenutim privatnim kupatilima, a nagaa da je izpoetka obred mogao biti obavljan u javnim termama (pojava krstova na 2 kamena pilastra u tepidarijumu iz 4 veka). Za najstariju baziliku, koja se po natpisu CONSTANT... obino datuje u 4 vek, Dyggve samo uslovno misli da je starija graevina, smatrajui da je ona i dalje postojala uz novu crkvu, pruajui nam tako najstariji primer u Saloni tzv. paralelnih crkava (ecclesiae geminatae). Simferija i Esihija bazilika imala je 3, a ne 5 brodova (po Eggeru), a polukruni zid u svetilitu bazilike je temelj klupe za kler (subsellia) a ne zida, koji je iao do krova i navodno stvarao iza oltara hodnik (ambulacrum). Zgrada severno od bazilike nije bila privatna kua sa prodavnicama na ulici, ve biskupska palata (episcopium). U ovoj su palati, uz sobe za stanovanje i kapale za obavljanje pobonosti postojale prostorije za skladitenje vina i za kamenice sa uljem.

Prema Dyggveu prenoenje grobalja iz okoline gradova, gde su ona bila bez izuzetka u rimsko doba, u same gradove i gradske crkve, utirao se put u prvom redu kultu muenika i elje vernika da poivaju u blizini moi muenika (mo = mot). Bazilike unutar gradskih zidina koje je otkopao Dyggve za vreme svojih viekratnih boravaka u Solinu: bazilika u junom delu grada, do morske obale (basilica iuxta portum), prema Dyggveu 5 vek, bazilika u istonom delu grada (basilica orientalis). Prema Dyggveu 4 vek, bazilika nedaleko od amfiteatra u zapodnom delu grada (basilica occidentalis) prema Dyggveu 6 vek. Basilica iuxta portum je prosean tip salonitanske bazilike na 3 broda sa narteksom ispred broda, te sa akonikonom i protezisom do svetilita. Basilica orientalis bone prostorije do svetilita ove bazilike su prostrane i relativno daleke od svetilita, pa Dyggve misli da je bila graena na osnovu tzv. T krsta (a ne akonikon i protezis). To bi uz baziliku u Lateranu u Rimu bio jedan od najstarijih primera takve osnove na zapadu, a isto je tako konfesija tj. grob za moti, ispod oltara ove bazilike jedini takav grob u gradskim crkvama stare Salone. Naroito je po svojoj osnovi zanimljiva basilica occidentalis koja pokazuje u zametku motiv polukrunih apsida svetilita, koji e postati osobina ranosrednjevekovnog graditeljstva. Dyggveovo otkrie, bazilika u sredini grada, i do nje druge krstionice u Saloni (krtavanje vernika bilo je u prvo vreme iskljuivo stvar biskupa, pa je ova druga krstionica - ortodoksnih uz baziliku dala piscu povoda za nagaanje da se radi o bazilici i krstionici arijanskog biskupa). Dyggve se bavio i ranohrianskim masovnim grobljima ureenim izvan gradskih zidina i bazilikama podignutim na tim grobljima. Dyggve ih navodi 7 u neposrednoj blizini Salone. U publikaciji o groblju Pet muenika u Kapljuu, Dyggve je izrazio miljenje da je ovo groblje bilo naputeno jo tokom 6 veka i da su kosti muenika, poetkom 7 veka bile iz toga doba prenesene u crkvu, koju su posle prve provale Avara i Slovena u Solinsko polje vernici bili obnovili u ogranienom opsegu na mestu transepta? velike bazilike u Manastirima. Dyggve objanjava pojavu dvojnih crkava kultom muenika: u prvo doba hrianstva gradske su crkve, za razliku od crkava na grobljima izvan grada imale samo jedan oltar i to bez moti svetih muenika. Rastui kult muenika izazvao je meutim uskoro odredbu da i oltar u gradskoj bazilici mora sadrati moti muenika, ali je ostala na snazi zabrana da se u istoj crkvi die novi oltar; tek je relativno kasno bilo doputeno dizati vie oltara u jednoj crkvi u gradu. U meuvremenu, iz elje vernika za veim brojem oltara pojavile su se dvojne crkve, pokraj glavne koja je sluila optim potrebama vernika. Podignuta je i posebna memorijalna crkva za sahranu moti nekog muenika. On navodi 2 sluaja dvojnih crkava u staroj Saloni: tzv. basilica urbana, koju su biskupi Simferije i Esihije podigli oko 400 godine, severno od starije crkve iz 4 veka i velika bazilika sa krstastom osnovom, koju je na mestu ove poslednje u 6 veku verovatno podigao biskup Honorije. On smatra da su bazilika iz 4 veka Simferije-Esihije i basilica urbana uporedo stajale jedna pored druge i time predstavljale najstariji primer basilicae geminatae u Saloni. Salonitanske dvojne crkve ne daju se objasniti kultom muenika. One su poseban sluaj u skupu dvojnih crkava. Ve po tome to nisu nastale u jedno vreme, nego su se uzastopce u toku vie vekova dizale i pregraivale, ruile i obnavljale na istom prostoru. Postoje naime samo 2 mogunosti gradnje, vie pravilno orjentisanih graevina (u starohriansko vreme crkve su orijentisan zapad-istok) na istom prostoru tj. jedna graevina se die pored druge ili iza druge; a ovo poslednje u Saloni spreava ve okolnost, da su istono od bazilika bile velike javne terme, koje su vrile vanu funkciju u ivotu grada. Dvojne crkve u Akvileji i Parencijumu

Nesumnjiva je veza izmeu krstionice biskupske bazilike u Saloni i mauzoleja cara Dioklecijana u Splitu. Krstionica i mauzolej graeni su u obliku oktogona, koji je u unutranjosti oivljen niama; u jednoj i u drugoj graevini se ispred unutranjeg zida die dvostruki red stubova. Dyggve je utvrdio da je izmeu krstionice i biskupske bazilike u Saloni bila kao i ispred splitskog mauzoleja pokrivena prostaza, a ne otvoreni atrijum. U ranohriansko doba bilo je pravilo da srednji brod ne prekorauje bitno irinu dveju bonih brodova, ali npr. u Saloni (Simferije i Esihije), srednji brod u napadno velikoj irini. Sve bazilike u Saloni imaju polukrunu apsidu. Nekropola u Manastirima se razvila oko trobrodne bazilike koja je bila podignuta nad grobom jednog od najpoznatijih salonitanskih muenika, episkopa Danija. Na njenim ruevinama je episkop Gajan, poetkom 5 veka sagradio novu baziliku, na temeljima starije je podigao transept svoje crkve uz koju je sa strane sagradio polukrunu apsidu, a sa druge strane 3 broda (stari naos postaje tarnsept) plus narteks. Uz desni boni zid Gajanove graevine su zadrane i 2 starije memorijalne kapele. Ispod transepta su naeni ostaci kripti i ozidanih raka. Sa ove nekropole su se sauvala dva sarkofaga.

I. Nikolajevi-Stojkovi, Skulptura srednjevekovnih crkava BIH

Od svih republika BIH su najsiromanije spomenicama srednjevekovne monumentalne umetnosti. Osmolisna crkva u Rogaiima, u centralnoj Bosni-verovatno 12 vek. Oltarske pregrade u Zenici, Dabravini, Lepenici, Sv. Sru u Brezi sa kojima je veoma tesno povezana i skulptura crkve u Dikovai kod Imotskog. Zenica dvojna crkva tzv. basilica gemminata (Truhelka). U severnoj prostoriji crkve naeni su in situ temelji oltarske pregrade, a u narteksu, koji je zajedniki za obe prostorije, po Truhelki za obe crkve ostaci parapetnih ploa i stubia, koji su zatim prelazili u okrugle stubove i zavravali se bogato i raznovrsno ukraenim kapitelima (lisne loze, kantaros i srcoliki ornament, kapiteli sa stilizovanim listovima, volute koje formiraju zmije uvijene u spirale, ivotinjski protomi, ptice sa rairenim krilima). Izmeu stubova su stajale ploe koje su se delile u 2 grupe: 1. Veoma rustino klesane ploe, (razne ivotinje, krst, ljudska figura-dobri pastir po Truhelki). Jedna ploa je uokvirena stilizovanom lisnom lozom, koja se kao karakteristian motiv pojavljuje i na oltarskim pregradama u Dabravini, Sv. Sru i Dikovai. Ova crkva u Zenici ne moe biti starija od sredine 6 veka. Kapiteli srednjeg veka se teko mogu sloiti u sisteme, jer su njihovi oblici nastali sasvim povrnim kopiranjem klasinih uzora, pa tako imaju samo prividnu slinost sa oblicima antike. Zbog toga se kapiteli analogni primercima iz Zenice ne mogu sresti u ranohrianskom periodu, dok su naprotiv njegove paralele u skulpturi mlaeg srednjevekovnog perioda veoma este. Oblici kapitela iz Zenice ukazuju dakle da se oni, kao i cela oltarska pregrada ne mogu staviti u kasno rimski period, ve u odmakli srednji vek. Sem toga , datovanju u ranohriansko vreme protivi se pojava ljudskog lika na ploama oltarske pregrade. Predstava ljudskog lika pojavljuje su u skulpturi u osvit romanike pojedinano, da bi neto kasnije bila uvedena u kompozicije ilustrativnog karaktera. Figura dobrog pastira po izvesnim stilskim elementima i po nainu obrade neobino je bliska slinim predstavama iz Dalmatinske umetnosti i nastala je svakako u periodu negovanja takvog stila u 10 ili 11 veku.

Povoljni uslovi za razvoj crkvene umetnosti u ovim krajevima mogu se oekivati verovatno krajem 9 i poetkom 10 veka kada su slovenska plemena poela da se pokrtavaju. Neretljani su bili konano pokrteni tek oko 880, a dalmatinski Hrvati samo neto ranije tj. poetkom istog veka. Pojava spomenika ove umetnosti u Zenici moe se, autor veruje, dovesti u vezu sa politikim potinjavanjem bosanskih zemalja zetskom vladaru i sa tim uslovljenim potinjavanjem bosanske episkopije barskom arhiepiskopu (1089). Ti dogaaji stvorili su uslove za razvoj monumentalne crkvene umetnosti i u to vreme upuuju pokuaji datiranja skulptura iz Zenice na osnovu njihovih ikonografskih i stilskih karakteristika. Skulpturi oltarne pregrade iz Zenice po celokupnom izgledu veoma je bliska pregrada otkrivena u bazilici u Dabravini. Sergejevski smatra da je ona nastala istovremeno kad i bazilikapoetkom 6 veka. Oltarska pregrada iz Dabravine se sastoji iz 4 stupia sa stubovima nad njima i kapitelima i 2 ploe koje su stajale izmeu stupia ponavljaju se delimino motivi koje smo susreli u Zenici: kapiteli sa ivotinjskim protomima, kapiteli sa pticama rairenih krila ispod uglova abakusa, a ornament ivice oltarne ploe druge grupe iz Zenice ponavlja se na arhitravu nad ploama u Dabravini. Fasadne strane stupia i 2 stuba bili su dekorisani vinovom lozom, dok su druga dva stuba bila tordirana. Kapiteli su imali u donjoj zoni ivotinjske protome ovna i vola, a u gornjoj glave ptice i volutice. Izmeu ivotinjskih protoma isklesane su male dopojasne ljudske figure ili samo ljudske glave ili ak malene glave jelena. Ploe oltarske pregrade iz Dabravine izdeljene su na dva polja. Na jednom od ovih polja se nalazi stojea figura sveca koji dri u levoj ruci knjigu, a desnom blagosilja (vrlo est motiv u skulpturi ranoromanskog i romanskog perioda), a na drugoj je predstavljen krst na ijim kracima stoje 2 ptice. Ispod kraka su 2 jagnjeta sa nimbovima (oreolima) oko glava, okrenuti prema krstu. povezanost sa Zenicom. Sa plastikom iz Zenice i Dabravine sasvim su srodni nalazi iz Breze sa lokaliteta sv. Sr. Osim odlomaka rimskih nadgrobnih spomenika na ovom lokalitetu zabeleeni su nalazi skulpture koji su po motivima identini sa nekim delovima iz Zenice. Datovanje orovi se drao prvobitnog Truhelkinog miljenja i datuje plastiku na Sru u 9 11 vek. Dekorativana plastika otkrivena u Lepenici kod Fojnice je stilski srodna prethodnim.

I. Nikolajevi-Stojkovi, Beleke o nekim problemima ranohrianske arhitekture u BIH

Truhelka je jedan od pionira arheolokih istraivanja u BIH (kraj 19 veka). Ishodite teorije o gotskoj graevinskoj umetnosti na podruju Dalmacije bilo je otkrie alfabeta, runa, grafitom ispisanog futharka na jednom stubu malih dimenzija, sluajno otkrivenog u Brezi. Germanisti H. Arntz (Arnc) i H. Zeiss (Cais) na osnovu tipa runa zakljuili da one pokazuju iskljuivo nemaki karakter, pa su zbog toga naklonjeni da futhark iz Breze pripiu Alemanima, ali i to sa ograivanjem, dok se ne doe do potpunog izvetaja. Postoje dve glavne teze za tumaenje nalaza sa ovog lokaliteta: 1. Istonogotska remonik, Abrami ne zbog runa ve zbog fragmenata plastine skulpture: stubovi i kapiteli ija se plastika uporeuje sa duborezom. 2. Ilirska Segejevski, Karaman nije naila na jai odjek.

N. Cambi, Starokranska salonitanske metropolije

crkvena

arhitektura

na

podruju

Salonitanska mitropolija pokrivala je celu rimsku provinciju Dalmaciju.

Tipovi starohrianskih crkava u Dalmaciji na osnovu osnove A. Longitudinalni oblici 1 a. Longitudinalana bazilika sa istaknutom apsidom (Iuxta portum 5 vek). Ovakva jednostavna kultna graevina javlja se na itavom Mediteranu, a u Dalmaciji predstavlja daleko najei tip. Karakteristike su mu pravougaoni brod za vernike, te presbiterijum (oltarski prostor) sa istaknutom najee polukrunom apsidom na istoku. Narteks se redovno pojavljuje, pa makar i kasnije dodan. Ovaj tip graevine javlja se kao vea 3-brodna bazilika ili kao manja jednobrodna crkva. Zajednika karakteristika je podela prostora za vernike stubovima ili pilonima, tako da je srednji brod 3 puta iri od svakog pobonog. to se pak tie odnosa irine prema duini graevine, nema opte pravilnosti, ali on najmanje 1 : 1, 25 a obino je 1 : 2. To su bazilike u veim centrima: Salona, Narona, Jader, Aenona, ali i u manjim naseljima. to se pak manjih crkava tie-preteno ruralne sredine i to u unutranjosti: Cecela kod Drnia, Katia Bajami u Biskupiji, uz obalu: Ston, Split Poljud, ostrvima ipan, Sutvara, Gubavac, Lunjak, Novalja. Vie od odnosa 1 : 2 posvud u Dalmaciji, ak i gradovi: Brbanj (Dugi otok), sv. Andrija u Zadru, Klapavica kod Klica.

1 b. Longitudinalne bazilike sa istaknutom apsidom i transeptom Manje omiljena u Dalmaciji od prethodne. Ona je identinih karakteristika s time da u visini presbiterija ima popreni brod. U nekim sluajevima transept stri izvan pravougaonika spoljnih zidova, dajui graevini T oblik, dok je u drugim sluajevima on smeten unutar prostora crkve, a odreuju ga samo stubovi ili piloni (npr. Manastirine u Saloni).

2 a. Longitudinalna bazilika sa upisanom apsidom Nije tako omiljen oblik u Dalmaciji, kao u Istri i zapadnim krajevima SFRJ. Imaju upisanu apsidu unutar pravougaonika svojih perimetralnih zidova. Apsida svojim temenom dodiruje unutranje povrine istonog zida crkve. Prostori koji se nalaze sa strana apside obino su iskoriteni za protezis i akonikon. Pred proeljem, crkve ovog tipa imaju u najveem broju sluajeva narteks. Npr. bazilika na junom groblju u Saloni, u Stobreu. Ovde su 3-brodne, ali ima i jednobrodnih npr. u Gaju kod Novalje (Pag). Duvno (Bosna) jedini (za sada) primer izvan primorskog pojasa Dalmacije. Isti odnos irine prema duini kao kod 1 a i 1 b.

2 b. Longitudinalna bazilika sa upisanom apsidom i transeptom Razlikuje se od prethodne po tome to dobija transept koji izlazi izvan pravouglog perimetra graevine, tako da ona dobija krstoliki ili T oblik. Npr. Povlja (Bra), Poljae (Mljet).

3 a. Longitudinalna trikonhalna bazilika sa meusobno odvojenim apsidima

Ima normalan pravougli brod a na istonom delu 3 apside, meusobno odvojene perimetralnim zidovima objekta. Apside se otvaraju u severnom, istonom, junom zidu crkve, a meu apsidama se nalaze uglovi pravouglog broda. Npr. Bilice kod ibenika, Tepljuh kod Drnia, sv. Martin u Pridrazi kod Zadra, u Topolici kod Bara (Prevalis) otkrivena je jedna crkva istog tipa.

3 b. Longitudinalna bazilika sa apsidama u obliku trolista I ova bazilika ima pravougli brod, samo umesto meusobno odvojenih apsida ona ima 3-lisno povezane apside. Npr. Sutivan (Bra), Cimu (Mostar) i Zaloje II (Bosna). I ona se javlja kako na obali tako i u unutranjosti provincije. Varijanta 3 b za razliku od prethodne 3 a pojavljuje se i kao 3-brodni objekat (Zaloje). Najmanji odnos je 1 : 1, 25 kao i kod drugih longitudinalnih oblika. Svi longitudinalni tipovi osnova su morali imati normalni drveni krov na 2 vode iznad srednjeg broda, a poloeni krov na jednu vodu iznad pobonih. Osvetljavanje srednjeg broda izvedeno je pomou empora nad stubovima i prozorima u njima. Kupola je mogla postojati samo kod reenja osnova sa transeptom, ali i tada u reim sluajevima kasnijih graevina 6 veka.

B Centrali oblici 4. Oblik grkog krsta Dosta redak na podruju salonitanske mitropolije. Takvi su: Honorijeva bazilika u Saloni, skromna crkva sv. Martina (Cres). Honorijeva bazilika je 3-brodna, a sv. Martina jednobrodna. Honorijeva bazilika je imala popreni krak posve jednak kao i uzdini, dok je u crkvi na Cresu popreni neto ui od uzdunog. Ne vae ranije spominjani odnosi duine i irine objekta, jer je to primer centralne osnove. Odnos meu brodovima je identian kao i kod longitudinalnih osnova. Verovatnije je da je kupola ipak postojala.

5. Kvadratne graevine Jedina takva graevina je crkva u Gradini u Saloni za koju se obino mislilo da je preromanika, ali je bez sumnje ranovizantijska (pored starohrianskog pronaen je i preromaniki dekor enterijera). Priblino je kvadratne osnove sa istaknutom nepotpunom polukrunom apsidom. U sredini prostora za vernike poreano je u formi 8-ugaonika 8 stubova, a u uglovim agraevine nalaze se 4 daljnja stuba. Oito da je 8-ugao podravao centralnu kupolu. Spoljni zidovi sa unutranje strane ralanjeni su malim niama.

Razlike u graditeljskoj praksi crkvene arhitekture na podruju salonitanske mitropolije Na crkvenu arhitekturu u Dalmaciji najvei uticaj je imala graditeljska praksa Salone. Salonitanski tip bazilike, koji se kao takav moe nazvati samo u sluaju kada se radi o primerima iz Dalmacije obuhvata tipove 1 a i 1 b, te 2 a i 2 b, ali je daleko najkarakteristiniji i najei 1 a. To je tip osnove Dyggve ponekad naziva normalnim bazilikalnim planom.

Graditeljska praksa Narone odstupa u nekim detaljima od salonitanske. Razlike: u stilskim interpretacijama, rasporedu sporednih prostorija i posebnom karakteru unutranjeg dekora crkve. Naronitanska bazilika ima znatno vei broj sporednih prostorija i one su relativno pravilno rasporeene uzdu oba bona zida kultne graevine. Bazilike ovakvih karakteristika javljaju se i u BIH: Mogorjelo, Nerezi, Klobuk, Mokro, itomisli..., ali i drugde u Dalmaciji: Otok kod Sinja, Biina Polae kod Vrane, Danilo kod ibenika, ali i u Istri, Sloveniji, Austriji. Pojava poligonalne apside u Dalmaciji predstavlja uticaj iz severne Italije i Istre, gde je ona najkarakteristinija, s tim da u Dalmaciji preovlauju polukrune. Primer poligonalnih apsida u Dalmaciji: Mokro polje (Knin), sv. Lovre (Cres).

Hronologija sakralne arhitekture u salonitanskoj mitropoliji Prvi tragovi kultnih objekata otkriveni su u Saloni. U prvoj polovini 4 veka hrianstvo se naglo razvija, tada se grade prve hrianske bazilike u Rimu i Svetoj zemlji. U Saloni se prvi vei kultni objekti pojavljuju ve oko sredine 4 veka, a to su crkve u tzv. episkopalnom centru i Kapljuu. Tek poetkom 5 veka poinje izgradnja veih objekata.

Grupa autora, Arheoloko blago Srbije

Ostava crkvenih predmeta iz Gamzigrada (6 vek).

1. Polielej, bronza, livenje, prolamanje: bronzani obru probijen na 4 mesta prstenovima koji su primali staklena kandila (za osvetljenje). 2. Kadionica, bronza, livenje, upredanje: 6-ugaona kadionica sa profilisanim ivicama na bazi i 3 noice izbaene na spoljnju stranu. 3. Svenjak, bronza, livenje: sastavljen iz 3 dela. 1 deo postolje sa 3 noice u obliku tela delfina izmeu kojih su listovi vinove loze; drugi deo stablo sa horizontalnim rebrima; 3 deo usadnik sa trnom za sveu. Ostava crkvenih predmeta iz Gamzigrada naena je u kuli starijeg utvrenja, gde je mogla da bude sklonjena krajem 6 veka pred naletom Varvara. U to vreme tu su postojale 2 crkve koje su morale imati brojnije i luksuznije predmete. U to vreme Gamzigrad je bio sredite vee crkvene optine. Polielej orihalk, livenje, prolamanje, nalaz iz Cariine crkve koptski proizvod 6 veka. Polileji inae pripadaju grupi pokretnih crkvenih predmeta koji se pojavljaju u stalnoj upotrebi od 4 veka posle zvaninog prihvatanja hrianstva. Sluili su za osvetljavanje crkava pri itanju specijalnih liturgija nou i u zoru. Velike crkve Rima i Carigrada krasili su brojni, bogato ukraeni polileji od zlata i srebra, najee sa ruicama za kandila izraenim u obliku delfina. Kneevski grad Ulpiana. Narukvice Santendre tipa srebro, livenje, iskucavanje (7 vek) - Stejanovci kod Sremske Mitrovice. Narukvice sa levkasto zavrenim krajevima, ukraene iskucanim ornamentom, rasporeenim u pojasevima: S motiv u nizu, uplje granule i rombovi sa takom. Naziv Santendre po prvom nalazu na nekropoli u Sentandreji u Maarskoj. Osim u Maarskoj, poznate su sa nalazita u ehoslovakoj, a uglavnom na teritoriji Panonije. Najjuniji nalaz na

ovoj teritoriji za sada je grob otkriven u Stejanovcima. One predstavljaju lokalnu vizantijsku proizvodnju u Panoniji, a njihovi nalazi uz novce Konstansa II (641-668) i Konstantina IV (668-685) svedoe o trajanju uticaja vizantijske materijalne kulture u Panoniji u vreme prevlasti Avara. Grobni nalaz iz Stejanovca, pored izloenih narukvica sadri jo: srebrni prsten, komad srebra i srebrni novac Konstansa II oko 659. Nalaz iz konjanikog groba Novi Kneevac (kraj 6, sredina 7 veka) 1. Rozete (34 komada) zlatni lim sa bronzanom osnovom, otiskivanje matricom (2, 3 cm). Rozete okovi konjske orme. 2. Rozete (8 komada) zlatni lim sa bronzanom osnovom, otiskivanje matricom (2, 1 cm). 3. Jezici (5 komada) zlatni lim, otiskivanje matricom; jezici okovi konjske orme. 4. Jezici (4 komada) zlatni lim, otiskivanje matricom jezici sa remena konjske opreme, ukraeni prepletom. 5. Jeziak zlatni lim, otiskivanje matricom, sa pojasa ukraen stilizovanim biljnim ornamentom i usredini u krunom medaljnju krstoobrazni grki monogram. 6. Okov zlatni lim, otiskivanje matricom. Dvojni okov ukraen stilizovanim listovima. 7. Okovi (4 komada)- zlatni lim, otiskivanje matricom. Okovi pojasa ukraeni stilizovanim listovima. 8. Kopa bronza sa pozlatom, livenje. Ovalna preica sa profilisanim trnom. arnirom spojena sa okovom u obliku tita.

Ovo su nalazi iz perioda I avarskog Kaganata Nalazi iz Novog Kneevca se po nainu izrade i ornamentici mogu smatrati vizantijskim proizvodom, to potvruje i krstoobrazni monogram APE najverovatnije monogram zlatara Grka. Fibula sa maskom iz Velesnice (7 vek) Fibule sa maskom ili prstaste fibule (bronza, livenje)je luna fibula sa polukrunom glavom oko koje je rasporeeno 7 krakova i stopom sa antropomorfnom maskom. Ukraena je stilizovanim biljnim ornamentom i ptiijom glavom. Smatraju se karakteristinom potvrdom najranije slovenske proizvodnje nakita, krajem 6 i poetkom 7 veka. Pretpostavlja se da je oblik preuzet iz gotskog zlatnog nakita, sa tim to su prilagoene mogunostima slovenske lokalne proizvodnje, livenju u bronzi, kao i nainu odevanja slovenskih ena (po jedna fibula za zakopavanje ogrtaa). Po mestima gde su nalaene, teritorija njihove upotrebe iri se od srednjeg toka Dnjepra i Krima preko Balkana sve do Panonije. Ovakve fibule kod nas su naene jo u okolini Kladova, Korbova, Negotina i Cariinog grada. Slovenski lonac Mihajlovac, lokalitet Kula (7 vek) Rukom raen lonac, ravnog dna, naglaenog ramena i blago razvraenog oboda. Ovaj tip keramike je poznat sa irokih prostora naseljenih Slovenima kao prvi vesnik njihovog prisustva. U ekoj nazvan praki, a u Rusiji korak.

Slovenski lonac Mihajlovac, lokalitet Kula (7 vek) Rukom raen lonac, ravnog dna, jajastog tela i blago razvraenog oboda. Na ramenu ornament urezanih pojaseva horizontalnih linija u kombinaciji sa talasastom linijom. Spad u istu grupu rane slovenske keramike 7 veka. Grobni nalazi iz avarske nekropole Slankamen, lokalitet arevci (8 vek) 1. Muki grob 20; okovi za pojas, bronza, livenje, pozlata, kopa, 7 okova sa grifonom ( 2 bez priveska), gojka, 2 male i 5 veih ploica, veliki jeziak iz 2 dela i 4 dvostruka jezika. U ornamentici okova zastupljeni su stilizovani biljni motivi i predstave ivotinja. Naeni su jo gvozdeni no i kresivo. 2. enski grob 29; par naunica, srebro, livenjem, pozlata, staklena pasta, naunice sa bonim kolencima i vertikalnim priveskom od zelene staklene paste, dodaci na gornjem delu karike i iznad vertikalnog priveska nedostaju. Naen je i bikonini prljenak za vreteno. 3. Lonac zemlja sa vrstom, izraen slobodnom rukom, manji lonac ravnog dna, grubo modelovanog tela i neto razvraenog oboda.

Ovu nekropolu je radio Jovan Kovaevi i ona pripada vremenu II avarskog Kaganata (8 vek). Beogradska kameja (75) sardoniks-15 x 19 x 2, 5 cm. Pronaena u okolini Mladenovca Kusadak 325-330. Sauvani trouglasti fragment kameje od sardoniksa na kojoj je predstavljen imperator na konju na levo sa kopljem u uzdignutoj ruci, spreman za hitac. Imperator odeven u kratku tuniku preko koje je prebaen plat koji lepra. Na nogama kratke izme. Car jaui na konju u dinaminom galopu gazi pokorene varvare, u ovom lsuaju oigledno Germani.

I. Nikolajevi-Stojkovi, Sahranjivanje u ranohrianskim crkvama na podruju Srbije

U Rimskom carstvu zbog veoma rasprostranjenog shvatanja, formulisanog takoe i u pravnim odredbama, nekropole su se morale nalaziti izvan gradskih zidina. Grobovi su grupisani po porodinoj pripadnosti, a pritom konfesionalna pripadnost nije igrala nikakvu ulogu pa se tako najraniji hrianski grobovi nalaze na paganskim nekropolama. U poetku hrianstva liturgija se nije sluila na grobljima, ve su se samo itale odreene molitve za upokojene. Meutim kult muenika koji se brzo odvojio od optih pogrebnih poasti premostio je tu razliku. Malo po malo crkve postaju groblja. Ispunjenje 2 elje pokojnih vernika: veiti odmor blizu relikvija muenika smetenih u unutranjosti oltara uz stalne molitve ivih koji su dolazei u crkvu prolazili kroz groblje. Ostaci hrianske arhitekture iz Srbije sa grobnim konstrukcijama potiu sa podruja van gradskih zidina, ali ima ih izgraenih i u unutranjosti bedema. Najbrojnije ostatke pruila nam je nekropola Jagodin Mala (Ni). Najpoznatija je grobnica sa sauvanom freskodekoracijom likovima apostola i simbolinim hrianskim predstavama, dok o grobljanskoj crkvi na ijoj je zapadnoj strani bila izgraena odavno poznata i sada dobro konzervirana kripta. Iz jednog ozidanog groba koji je imao arkosoloje sauvana je natrulela toga, cipele i fragmenti svitka u ruci obavijenoj togi (6 vek). Grobljanska bazilika je takoe otkrivena izvan bedema Remesiane (Bela Palanka), episkopskog sedita sv. Nikite. Imala je masivne temelje, zanimljivu fijalu u predvorju i zidane grobnice u bonih zidova. Izvan bedema Ulpiane, grada koji je Justinijan obnovio i nazvao ga Iustiniana Secunda, otkrivene su 2 nekropole, severna i zapadna. Na 3

severnoj je otkopana bazilika sa velikim brojem uzidanih grobnica i ukopanih grobova. Na istoj toj nekropoli, u njenom centralnom delu, otkriveni su ostaci memorie sa ukopanim mermernim sarkofagom. Graevina je imala i portik, a pod je bio oslikan mozaikom. Na ulaznom pragu sauvan je natpis iz koga se saznaje da je memoria obnovljena posle nekog poara. Na zapadnoj nekropoli Ulpiane oltkrivena je takoe grobljanska graevina sa bonim konhama. Grobljanskoj arhitekturi pripadale si i 2 graevine, u selu Bela Crkva, lokalitet Ki u Metohiji. Jedno je 3-brodna crkva sa grobnicom sainjenom od 2 prostorije ispod centralnog naosa, a drugo memoria sa grobnicom. Datovane su u 6 vek. Neto starijoj eposi izgleda da pripada crkva sa grobnicama od kojih jedna obuhvata substrukciju apside na nekropoli u Banjici kod Pei. Grobnicu je imala u substrukciji i crkvica na nekropoli u Trgovitu (Pazarite). U jugozapadnoj Srbiji na lokalitetu Dvorine-Kolovrat (kod Prijepolja) crkva sa grobnicom koja je verovatno pripadala nekropoli kasnoantikog naselja. Do sada spomenuti primeri crkava sa grobnicama u substrukciji uglavnom su datovani u 5 i 6 vek, a potiu sa nekropola izvan gradskih zidina. Primeri arhitekture sa grobovima i grobnicama podignutim u crkvama naselja zatienih bedemima: crkva juno od akropolja u Cariinom gradu 3-brodna bazilika sa narteksom i otvorenim portikom, 2 groba u narteksu i 2 u zapadnom delu cenztralnog broda bazilike. Grob na junoj strani u naosu sadrao je kameni sarkofag ija je unutranjost imala antropomorfni izgled. Poklopac sarkofaga je ravan i ukraen krstom u plitkom reljefu. U grobovima nije bilo priloga. U unutranjosti bedema kasnoantikog utvrenja na lokalitetu Karata na Dunavu otkopana je substrukcija zgrade koju su istraivai nazvali martirijumom, u stvari radi se o kripti ukopnaoj u zemlji. U ruevinama ove zgrade naene su 2 mermerne parapetne ploe od kojih je jedna cela a druga fragmentovana (identine su sa nekoliko mermernih ploa iz Sirmiuma). Orijentacija kripte je istok-zapad, isto kao i hrianska kripta iz grobljanske bazilike u Niu (iste po dimenziji i unutranjem rasporedu). Sa gradine na Jelici otkriven je mali srebrni relikvijar ispod neke kripte u kojoj su otkriveni skeleti. Relikvijari u grobovima su bili vrlo rasprostranjena pojava. Relikvijar sa Lopuda od srebrnog lima bez natpisa u obliku minijaturnog sarkofaga (okolina Nia) i fragmenti bronzanog relikvijara sa scenama uda Hristovih iz jednog groba kod alme u Sremu.

I. Nikolajevi-Stojkovi, Ranovizantijska dekorativna plastika u Srbiji, Makedoniji i Crnoj Gori

Pionirski radovi Valtrovia, Brunmida, Vasia, Petkovia, Hahna, Heuzeya, Evansa... Duklja: Munro, Anderson, Milne, Harerfield. Cariin grad: V. Petkovi (1911). Stobi: za vreme I svetskog rata Hald i Dragendorf.

Stobi i ostali spomenici 5 veka iz Makedonije Stobi je pod ovim imenom poznat u Istoriji od 4 veka p.n.e., a 168 p.n.e. podpada pod rimsku vlast. Sedite episkopa i grad iz koga je Teodosije I izdao 388 zakon protiv sektatva. Sedite provincije Macedonia Secunda. Poslednje vesti izvora odnose se na njegove episkope Jovana i Margarita sa kraja 7 veka. Sem pozorita, ostale dosad (1957) otkrivene zgrade, prozvane i kultne spadaju po miljenju naunika u 4 6 veka, period koji se izmeu ostalog karakterie 3

ozakonjenom upotrebom starieg graevinskog i dekorativnog materijala u funkcionalne ili dekorativne svrhe. Vein apronaenih objekata pripada periodu 4 i 5 veka. Na vie mesta su konstatovani kapiteli korintskog tipa: pozorite, sinagoga, jedan kapitel na ijem su abakusu umesto cveta isklesane maske, Parteniosovoj palati. 3 primerka iz pozorita, za sada najstariji spomenici te vrste u Stobima, 2 vea i 1 manji, koji Dyggve datuje oko 300 (hronoloki im je blizak kapitel iz atrijuma bazilike sa krstionicom). 2 kapitela iz privremenog lapidarijuma i 2 druga, sada naalost izgubljena primerka (druga polovina 4 veka). Reduciranje ukrasa i uproavanje strukture kapitela karakteristini su za kapitele sa kraja 4 i poetka 5 veka. Period 5 veka u ovom pogledu znai potpuni preokret. To je vreme razvijanja novih oblika i shvatanja, koje su oslanjajui se sve manje na klasinu tradiciju dola do izraaja u prestonici i svim provincijama carstva. Meu korintskim kapitelima u Stobiju posebnu grupu ine kapiteli koji su u sekundarnoj upotrebi naeni u atrijumu tzv. Sinagoge. To su 2 primerka sa akantusovim liem i 3 sa sasvim neobinim biljnim ornamentom za koje za sada nema bliih analogija. Arhitektonska dekorativna plastika u Makedoniji, Srbiji i Crnoj Gori iz ranovizantijskog perioda deli se u 2 prilino nezavisne celine. Prva obuhvata vreme do sredine 5 veka, a druga vreme oko 550. I u jednom i u drugom periodu ova umetnost dobija posticaje spolja. U prvom periodu iz Soluna, a u drugom iz Carigrada. Kako je taj uticaj velikih centara postepeno slabio idui prema zapadu pokazuje sliuaj Sirmiuma i Docleae. G. Cvetkovi - Tomaevi, Ranovizantijski podni mozaici Ranovizantijska umetnost od 313 (330) do kraja 6 ili poetka 7 veka. Ranovizantijski podni mozaici u Makedoniji i Novom Epiru (najznaajniji su u istonom Iliriku) nalazili su se na Via Egnatia, deonici najkraeg puta koji je u ranovizantijsko doba povezivao Rim sa Carigradom, od Dirahiona do Bosfora. U 4 veku rimske (paganske) mozaike smenjuju ranohrianski. Sa 7 vekom zavrava se u Istonom Rimskom carstvu istorija podnih mozaika duga skoro 1 500 godina. O mozaicima kod nas raspravljaju . Mano-Zisi i o ranovizantijskim, posebno o mozaicima u Stobima, koje razmatra i E. Kicinger. Cariin grad V. Petkovi, F. Mesesnel i Mano-Zisi. Naroito bogata mozaicima je Sirija. Antiohija prua do sada neviinu koncentraciju mozaikih podova.

Osvrt na vanija istorijska i crkvena zbivanja Daka dijaceza: dve Dakije (Ripenzis i Mediteranea), Mezija, Dardanija (izdvojena iz provincije Dakija Mediteranea) i od kraja 4 veka Prevalitana. Makedonska dijaceza: Makedonija, Stari i Novi Epir, Prevalitana (do kraja 4 veka), Tesalija, Ahaja i Krit. Macedonia Secunda je ukinuta izmeu 535 i 545. Najznaajniji gradovi Dardanije su Skupi (sedite provincije do 535) Ulpiana i Iustiniana Prima (sedite provincije od 535). Sedite Macedonie Salutaris Stobi, sedite Macedonie Prime Solun, sedite Novog Epira Dirahium.

U gradu u kojem je bilo sedite provincije, bilo je i sedite arhiepiskopije (mitropolije). Arhiepiskopijama su bile potinjene episkopije u ostalim gradovima provincije. U mnogim gradovima ovih oblasti ve u drugoj 4 veka postoje episkopije. Vreme od 324. do 610. bilo je doba prelaza antike rimske drave u srednjevekovnu Vizantiju. Na ranohrianskim podnim mozaicima, figuralni motivi poznati iz paganske umetnosti, nalaze se u jednom drugom, novom nama nepoznatom kontekstu. Oni nisu povezanim nekim shvatljivim sadrajem-istorijskim, mitolokim ili iz svakodnevnog ivota, niti je tu vidljiv neki drugi smisao, ve je svaki motiv sam za sebe, svaki predstavlja odvojenu, nezavisnu jedinku. Umesto u prirodnim odnosima i situacijama iz ivota, oni se nalaze u geometrijskom rasporedu ili redu, postavljeni simetrino ili u jednakim razmacima u nizu, ili su kao posejani po povrini. Krug motiva koji se predstavljaju je ogranien. Iste ili sline figuralne slike sastavljene od istorodnih motiva ponavljaju se na vie primera, u istim ili slinim meusobnim odnosima. Neke kompozicije se sastoje od nekoliko takvih slika postavljenih ili koncentrino, jedna oko druge, ili pravolinijski ili uporedo, jedna iznad druge, ili se u kompoziciji nalaze zajedno i one postavljene koncentrino i one pravolinijski. Ostale figuralne slike izdeljene su na pojedine motive iz svoga sastava, a ovi rastureni u odeljke ili poljaca geometrijski ili biljnih mrea. Figuralni motivi prikazani su povrinski, u dve dimezije, bez plastinosti, kao presovani. Prostor nije dat ni kao dimenzija, ni kao ambijent sve se odvija na praznoj, beloj pozadini, kao na listu bele hartije. Slika u celini deluje apstraktno, van realnosti. iva bia ornamentalno su stilizovana. Slike u paganskoj umetnosti, predstavljaju veinom sadraje iz ivota ili mita, motive povezuje meusobno neka radnja ili pria. Trea dimenzija doarava se slikanom perspektivom, a oblici senenjem. Na zidovima ranohrianskih crkava slikaju se narativni ciklusi koji ilustruju hriansku nauku i biblijske prie. Oni obrazuju niz sadrajem povezanih odeljaka. Na kupolama, svodovima i apsidama nema ovih pria, tu se u sreditu nalazi Bog, a okolo aneli, apostoli i svetitelji.

Dardanija Cariin grad 1. Episkopska bazilika, srednji brod - od motiva predstavljenih u poljacima nazire se korpa sa plodovima, ptica, jedna ivotinja koja miruje i druga u trku ? i ornament. 2. Krstionica episkopske bazilike, istona konha (nazire se zec, divojarac, pa drebe i delfin zajedno, ptica, pela i plodno drvo 6-ugaona poljaca; ara svastike pokriva krstasta poljaca). 3. Episkopska bazilika, krstionica, zapadna konha - slabo ouvana (fazan stoji pored pehara sa plodovima?, pela, zmijice, plod). 4. Episkopska bazilika, krstionica, juna konha (ista kompozicija u iste 3 okvirne zone kao na prethodna 2 primera, ara parova pelta pokriva polukrunu zonu). 5. Episkopska bazilika, krstionica, severna konha (mozaik isti kao prethodan). 6. Episkopska bazilika, krstionica, sredini prostor (mozaik pokriva pojas kvadratan po obimu, krstast po unutranjoj ivici. 3 okvirne zone: spoljnja i srednja opisuju kvadrat, unutranja se sastoji od 4 kvadratna odeljka obrazovana izmeu krakova krsta). 7. Bazilika u donjem gradu, svetilite (apsida ispred apside. Kompozicija u apsidi sastoji se od jedne polukrune ara parova pelta jedne okvirne zone razmaknuti strukovi i etvorolist. Kompozicija ispred apside jedna pravougaona jedna okvirna zona. Simetrina slika ouvala se noga neke ivotinje, jelen?, u donjem desnom uglu). 8. Bazilika u donjem gradu, srednji brod (3 kompozicije, 2 manje bono od septuma pregrade, dok 3 zauzima ostalu povrinu. U 4

odeljka velike kompozicije, predstavljena je jo po jedna manja kompozicija, tj. jedna snovna i 4 kompozicije u kompoziciji. 2 manje kompozicije su indentine jedna pravougaona zona u ari od uzajamno preseenih 8-ugaonika, i jedna okvirna - talasasta traka sa lotosom. Osnovna kompozicija: jedna pravougaona podeljena po duini na 3 dela: ara od parova pelta, i dve okvirne zone. Izmeu dva niza pravougaonih poljaaca povezanih meandrom, u kojima su naizmenino predstavljeni ptice i plodovi. Po jedan veliki kvadratni odeljak sa figuralnom predstavom nalazi se na istonom kraju bonih delova, jedna kompozicija u kompoziciji na ostaloj povrini severnog, a 3 kopozicije u kompoziciji na ostaloj povrini junog dela. U severnom odeljku ovek lovac?, bori se sa mekom koja se ranjena povlai sa meetom dok krv iklja iz rane. Iza scene drvo sa bogatom kronjom. U junom odeljku - lovac u borbi propada kopljem lava. Severna kompozicija u kompoziciji jedna pravougaona i jedna okvirna zona. Pravougaona je izdeljena na odeljke, okvirna sadri ue ivice. Odeljci su kvadrati, zarubljenih uglova, po 2 u 9 redova, dakle 18, ouvalo se 13, od kojih 10: ivotinje koje miruju i scene borbe krava i bik prvi red odozgo, konj koga juri divlja maka drugi red, 2 naoruana ratnika trei red, 2 kentaura jure toljagama jedan na drugog etvrti red, dve amazonke na konjima u trku peti red, ostala 3 reda su geometrijski motivi. Prva juna kompozicija u kompoziciji zauzima odeljak pored amvona. Sastoji se od kvadrata i okvirne zone. oban sa stadom, jedna zgrada sa stubovima u kvadratu, a niz trouglova u okvirnoj zoni. Druga juna kompozicija u kompoziciji zauzima takoe odeljak pored amvona. ara od uzajamno preseenih 8-ugaonika pokvira pravougaonu zonu. Trea juna kompozicija u kompoziciji zauzima ostalu povrinu junog dela osnovne zone i sastoji se od pravougaonika i okvirne zone. Mrea kvadratnih poljaaca pokvira pravougaonik, po 4 ih je u 8 redova. Rozete u svakom drugom poljacu; po jedna korpa, ptica ili vaza poreane su po kosini u ostalim poljacima. 9. Bazilika u junom gradu, interkolumnije. 10. Bazilika u junom gradu, narteks (sastoji se od 2 pravougaonika i jedne okvirne zone. Jedan pravougaonik zauzima skoro svu raspoloivu povrinu, a drugi manji deo uz junu stranu. Preplet etvorostranih karika deli veliki pravougaonik u zonu na poljaca redovi krunih i 8ugaonih poljaca, po 4 u 18 redova, sauvalo se 21. U krunim poljacima po jedna ptica, a u 8-ugaonim poljacima po jedna vaza, korpa ili pehar. Dve dijagonale dele mali pravougaonik u zonu na 4 trougaona odeljka, u svakom je predstavljena po jedna simetrina slika, i to ista: vaza izmeu dve ptice). 11. Terme, atrijum, sredinji prostor ( sastoji se od jedne kvadratne i dve okvirne zone. Mrea kvadrata pokriva ue unutranju okvirnu, a meandar spoljnju okvirnu zonu. Poljaca je 16 po etri u etri reda, sauvalo se 8. U njima su predstavljene ptice ili ivotinje u trku, gonjene i one koje gone: Barska ptica prvi red odozgo, neka ptica i fazan sa vrpcom oko vrata u drugom redu, gazela u trku i guska u 3, a tele? kako stoji i lane u trku u 4 redu. 12. Trikonhos, van bedema, brod (simetrina slika u pravougaonoj i niz pravougaonih poljaaca povezanih meandrom u okvirnoj zoni. Vaza sa lozom izmeu 2 pauna obrazuje simetrinu sliku, a ptice i plodovi se naizmenino reaju u poljacima). 13. Trikonhos, narteks ( sastoji se od jedne pravougaone zone sa arom parova pelta i jedne okvirne zone u vidu ueta razmaknutih strukova, kruii izmeu strukova ukraeni su krstovima). 14. Trikonhos, severni aneks (sastoji se od 4 koncentrine zone, jedne kvadratne i tri okvirne. Srednja okvirna se sastoji od 4 trougaona poljaca dobijena upisivanjem kvadrata okrenutog po dijagonali. 4 iste simetrine slike predstavljene su u ovim poljacima orao rairenih krila, a jo jedna peta mogla je biti u sreditu, sada unitena. Trostruka traka opasuje sredinji, a ara uzajamno

preseenih krugova spoljnji kvadrat. Ulpiana (Iustiniana Secunda) Nalazi se na putu Naisus Lisus, nedaleko od dananjeg Lipljanja. Bila je episkopija. Posle Justinijanove obnove, sredinom 6 veka, grad je nazvan Iustiniana Secunda. Iskopavanja od 1954-1959 (E. erkov i Lj. Popovi) u izvetajima se spominju 4 podna mozaika: dva pripadaju niem, rimskom kulturnom sloju, trei je iz 4 veka (u memorii), etvrti je moda pozniji ranovizantijski (u junom delu grada), nazvan mozaik sa paunom. Objavljena je fotografija jednog pauna u kvadratnom odeljku, pa se moe pretpostaviti da je to samo jedan iz mree kvadratnih odeljaka, koja je mogla pokrivati pravougaonu zonu kompozicije.

Makedonija Heraklea Linkestis U rimskoj provinciji Macedonia Prima, ranije u Makedonskoj oblasti Linkestidi Via Egnatia povezuje Herakleju i sa istonim i sa zapadnim i sa junim krajem Balkana, a put preko Stribere, Stobija i Skupija sa severnim. Ve u prvoj polovini 4 veka u njoj je episkopija. Iskopavanaj 1935-1938 (Grbi) i 1959-1974 (G. Cvetkovi-Tomaevi) pronaeno je ukupno 14 ranovizantijskih podnih mozaika. Mala bazilika, eksonarteks dve pravougaone kompozicije postavljene po duini poda. Zona u vidu slova L sa dve strane obuhvata zapadnu kompoziciju. Istonoj kompoziciji je uniten severni deo, a sastoji se od jedne pravougaone i dve okvirne zone. U pravougaonoj zoni kvadratna poljaca postavljena pravo sadre po jednu vazu, praznu korpu ili ornament. Ovih poljaaca moglo je biti 42, po 3 u 14 redova, a sasuvala su se 32: vaze, ornamenti, korpe, etvorolist, solomonov vor, cik-cak ara ili rozete. U spoljnjoj okvirnoj zoni, odeljaka je moglo biti 42 ili 44 (po 7 na kraim stranama, a po 14 ili 15 bez ugaonih na duim, sauvao se 31 odeljak). Na severnoj strani svi uniteni. Juna strana je odvojena linijom od istone i zapadne: simetrina slika-korpa sa jabukama izmeu dve jarebice i dva tetreba: sve ptice su okrenute srednjem odeljku; po jedna korpa sa krukama-u krajnje ugaonim odeljcima. Po jedna ptica je predstavljena u odeljcima istone i zapadne strane ove zone i to reklo bi se bez nekog reda: dva tetreba i nekoliko pataka i gusaka na istonoj, a jedan tetreb, roda i po nekoliko pataka i gusaka na zapadnoj strani. Zapadna kompozicija se sastoji od pravougaone i okvirne zone. Pravougaonu zonu pokriva mrea poljaca u vidu 8-ugaonika udubljenih strana, po 2 u 18 redova (36). Dva niza etvorostranih karika opletena sa 3 ueta, ocrtavaju ovu mreu. Po jedna ptica i po jedan plod naizmenino su predstavljeni u poljacima, sem u onima prvog reda, gde je po jedan plod u oba. Ptice: 4 tetreba, 4 vrapca(?), 9 golubova(?); plodovi jabuka i kruki. Zona u vidu slova L sa istone i severne strane opasuje zapadnu kompoziciji. Sadri samo simetrine slike: kantaros izmeu dva pauna u prvoj, izmeu lavice i zeca u skoku u drugoj, izmeu dve patke u treoj, buni izmeu dva paeta u etvrtoj, a korpa sa plodovima izmeu dva paeta u severnom kraku. Sa svake strane kantarosa izrasta po jedan akantusov list. Velika bazilika, narteks kompozicija se sastoji od etri zone: ovalna zauzima sredite pravougaone, koju deli na pola, dve zone je opasuju. Ovalna zona simetrina slika: ptice i drvee; pravougaona, odnosno njene polovine prirodno drvee, ptice, cvee i ivotinje u borbi i lovu. Unutranja okvirna-ara vrh talasa, a spoljnja niz 8-ugaonih poljaaca 3

povezanih meandrom i u njima ribe i drugi stanovnici voda. U simetrinoj slici kantaros sa vinovom lozom postavljen je izmeu srne, srndaa i dva pauna, okolo rue u cvetu, krinovi i brljan, golubovi u letu okieni crvenim vrpcama. Na levoj polovini: kedar, trenja, jabuka, maslina i kiparis; a na desnoj: nar, smokva, dunja i kiparis. Predstavljene su i ivotinje: divojarac u trku, lav i bik skau jedan na drugog leva strana. Crkveni pas iskeenih zuba vezan za smokvu (Kerber?) i leopard kako rastre gazelu oborenu na leadesna polovina ove zone. Velika bazilika, predvorje kapele kompozicija se sastoji od jedne prepolovljene pravougaone i jedne okvirne zone. Mrea kvadrata sa upisanim rozetama pokriva junu, a simetrina slika i vinova loza sa pticama severnu polovinu zone. Na ovoj slici kantaros sa lozom postavljen je izmeu jelena i koute sa lanetom i izmeu dva goluba i dva pauna. Manastir, odaja sa apsidom (triklinijum) kompozicija u apsidi se sastoji od polukrune zone u ari riblje krljuti i okvirne u vidu ueta. Kompozicija u brodu se sastoji od jedne pravougaone i tri okvirne zone. Pravougaona je popreko podeljena na etri takoe pravougaona dela, a ovi dalje prepolovljeni, to je dalo po dva kvadratna odeljka u etri reda. Ista predstava nalazi se u oba odeljka jednog reda, sem u etvrtom redu. U prvom redu skoro dve iste simetrine slike: vodoskok izmeu parova srndaa, gusaka i paunova u junom, a izmeu medveda i bika idve patke u severnom odeljku. Dve skoro iste predstave nalaze se i u dva odeljka drugog reda: kiparis obavijen vinovom lozom, lav goni srndaa i dve predstave psa koji goni srnu i zeca u junom, a jabuka puna plodova izmeu dva manja drveta, lav goni divljeg vepra i pas goni srnu u severnom odeljku. Dve iste predstave treeg reda voda oznaena talasima i ribe, delfini, sipe, oktopodi, patke i guske razbacane po povrini u asarotos stilu, a u severnom odeljku i jedno morsko udovite. Dve razliite predstave nalaze se u dva odeljka etvrtog reda ara uzajamno preseenih krugova u severnom, a simetrina slika u junom: kantaros sa vinovom lozom izmeu srne i srndaa. Od okvirnih zona, unutranja sadri ue razmaknutih strukova, srednja aru vrha talasa, aspoljnja niz od dvadeset 8-ugaonih poljaaca povezanih meandrom: rozeta (2), kantaros (1), vodena bia (13), ptice (3), zec jede grozd u jednom a pas u trku u drugom. Manastir, odaja 2 kompozicija se sastoji od jedne pravougaone i tri okvirne zone. Simetrina slika zajedno sa slikom ograenog rajskog vrta zauzima pravougaonu zonu: vodoskok izmeu dva jelena i dva laneta. Voda iklja iz iarke na vrhu dugake cevi usaene u kantaros i pada nazad u sud pun vode, iznad kojeg su se dva delfina praaknula. Ograda rajskog vrta postavljena je uz donju ivicu zone. Ima izgled oltarske pregrade: po 2 parapetne ploe uglavljene izmeu stupia levo i desno od prolaza. ara riblje krljuti ukraava jednu, a koso postavljena kvadratna mrea drugu plou. Od okvirnih zona, spoljnu ukraava preplet, srednju meandar, unutranju pletenica. Suvodol selo Suvodol 18 km istono od Herakleje. Nalazi se u Linkestidi u Macedonia Prima, na putu koji je vodio od Herakleje preko Morihova za vardarsku dolinu. Iskopavanja 1931-1933 sproveo Mesesnel (otkrivena je ranohrianska 3-brodna bazilika, a samo je na podu u svetilitu mozaik sauvan po Mesesnelu poetak 6 veka). Bazilika, svetilite dve kompozicije. Istona pokriva polukruni pod i apsidu i deo pravougaonog poda ispred apside. Zapadna pokriva proireni pravougaoni deo do oltarske pregrade. Istona kompozicija se sastoji od polukrune i pravougaone zone u zajednikoj okvirnoj zoni. Polukruna je skoro potpuno unitena ostaci barske ptice (patke?) simetrina slika. Pravougaona zona niz rombova, a ara uzajamno preseenih krugova u okvirnoj zoni. Zapadna kompozicija sastoji se od pravougaone zone sa arom riblje krljuti 4

i okvirne koju pokriva niz pravougaonih poljaaca povezanih meandrom. Od 14 sauvalo se 11 poljaaca: plodovi (dinja, 2 jabuke, 2 nara, 2 tikvice, dinja, 2 jabuke, 2 tikvice, 2 nara, 3 kruke, 2 tikvice i 2 kruke). Stobi prvobitno u istonoj Peoniji, a po dolasku Rimljana u zapadno makedonskoj oblasti. Od 4 veka u Makedoniji Salutaris. Krajem 5 ili poetkom 6 veka postaje glavni grad Macedonie Secunde. Ve od prve polovine 4 veka je episkopija. 518 stradao je od jakog zemljotresa (Prokopije). Od ranohrianskih graevina: 4 bazilike (episkopska, severna, civilna i centralna) i 7 palata (Poliharmosova ili letnja palata od skora nazvana kua psalama, Peristerijina ili zgrada sa 2 apside, Teodosijeva koja zajedno sa Partenijusovoom ranije zvana Partenijusova ili Velika palata, Partenijusova palata, episkopski dvor, kockarnica, i tkanica. Od 18 podnih mozaika iskopanih u Stobima, 12 je u ovom radu. Dve palate Teodosijeva i Partenijusova zauzimaju celu jednu insulu, i to Partenijusova (manja) jugo-istonu insule, a Teodosijeva sve ostalo. Episkopska bazilika, juni brod, donji pod 2 kompozicije zauzimaju istoni deo broda; na svakoj po jedan natpis posvete. 1 kompozicija jedna pravougaona i dve okvirne zone, pravougaona je izdeljena na 4 odeljka, po 2 u dva reda. Sauvao se samo deo jednog odeljka, dole levo, i u njemu ostaci geometrijskih ukrasa. Spoljnja okvirna zona talasasta brljenova lozica, a unutranja lanac od dva niza prepletenih trostranih karika, izmeu njih je niz kruia ukraenih sa po jednim cvetom. Na zapadnoj strani ove zone je tabula ansata sa posvetom (prevod sa staro-grkog: zaveta radi Matroni, najpobonija monahinja u eksedri je izradila mozaik). Druga kompozicija okvirna zona ukraena talasastom brljanovom lozicom i jedna prepolovljena pravougaona zona: zapadnu polovinu prekriva mrea kvadratnih poljaaca upisanih u 4-krake zvezde. Posveta zauzima poljae uz zapadnu ivicu (prevod sa staro-grkog: zaveta radi nainio je Peristerije). Istona polovina ove zone preteno je unitena, kao da je sadrala kompoziciju u kompoziciji sastavljenu od pravougaone i okvirne zone. Sauvao se samo deo okvirne, ukraen lancem trostranih karika, istih kao u prvoj kompoziciji. Episkopska bazilika, juni brod, gornji pod sadri ostatke dve pravougaone kompozicije. Na istonom delu ovog poda smetena je jedna mala popreno kompozicija du istone ivice. Druga velika kompozicija smetena je duinom broda. Predpostavlja se da je bila jo jedna mala kompozicija du zapadne ivice (simetrinost). Mala kompozicija okvirna zona: talasasta brljenova lozica, a u pravougaonoj zoni: mrea krunih i 8-ugaonih poljaaca udubljenih strana. Velika kompozicija jedna okvirna zona, u vidu ueta, i pravougaona zona izdeljena na mreu kvadratnih odeljaka, po 2 u jednom redu. Ouvali se delovi 2 odeljka jednog reda (prvi na istonoj strani). Severni odeljak voda oznaena talasima, ribe i morska bia u asaroto stilu. Juni odeljak uma i borbe ivotinja rasporeenih u nekoliko redova: divlji vepar napada jelena (dole), dva geparda (leoparda?) se bore u srednjem redu. Slika se posmatra sa june strane, dolazei iz krstionice. Episkopska bazilika, narteks kompozicija zauzima srednji deo narteksa. Jedna pravougaona i dve okvirne zone unutranja sadri ue, spoljnja dva niza prepletenih trostranih karika udubljenih strana i niz krunih poljaaca izmeu karika, koja sadre: ptiicu, plod (kruka, jabuka, dunja), cvet, scene lova (pas i zec), zver i plen (gonjeni konj), zmijica, barska ptica, sipa. Pravougaona zona izdeljena na mreu kvadratnih odeljaka, po 4 u 2 reda (8). Jedan je uniten, tri pokriva geometrijska ara, a etri sadre po jednu kompoziciju u kompoziciji-trei odeljak sa leva u zapadnom delu pokriva mrea kvadratnih poljaca, naizmenino ukoso oko krstova useenih krajeva: u sredinjem poljacu kantaros, 4

u levom donjem ptiica, a u svim ostalim geometrijske are. Kompozicija u kompoziciji u prvom istonom odeljku od tri koncentrine zone: jedna kruna i dve okvirne od kojih je unutranja prstenasta, a spoljnja ugaona opisana kvadratom oko kruga. Medved i bik u borbi. Kompozicija u kompoziciji u prvom zapadnom odeljku od tri koncentrine zone: jedne krune i jedne okvirne, od kojih je unutranja prstenasta, a spoljnja ugaona, opisana kvadratom. Kruna sadri simetrinu sliku-pehar izmeu dve koute. Kompozicija u kompoziciji u drugom istonom odeljku-dve ovce predstavljene u krunoj, po jedna simetrina slika u 4-ugaona poljaca, a u spoljnjoj okvirnoj zoni, onog izmeu krakova zvezde i uglova kvadrata. Kantaros izmeu dva pauna u dve naspramne simetrine slike, kantaros izmeu dve patke i druge dve. Episkopska bazilika, krstionica mozaik pokriva pod u vidu prstenastog pojasa, sa 4 polukruna dodatka po obimu. Ovaj pojas podeljen je na 4 jednaka i simetrina dela, na koje su postavljene 4 iste kompozicije. Prstenasti pojas sa polukrunim dodatkom u osovini. Po dve naspramne kompozicije skoro su iste meusobno: vodoskok u vidu pehara izmeu dve koute i dve barske ptice i jedan noj, a izmeu srne i srndaa i dve barske ptice u severozapadnoj simetrinoj slici: vodoskok u vidu kantarosa izmeu dva pauna i dve patke u druge dve simetrine slike. Voda iklja iz iarke na vrhu cevi usaene u pehar ili kantaros. Poliharmosova palata (kua psalama), odaja sa apsidom (triklinijum) kompozicija u apsidi-od polukrune zone u ari riblje krljuti i od okvirne, iji deo due osnove polukruga pokriva niz kosih kvadrata, a deo po obimu polukruga niz pravih kvadrata, izduenih zrakasto. Kompozicija u brodu od tri zone, jedne pravougaone i dve okvirne od kojih je unutranja u vidu ueta, a spoljnja u vidu lanca. Pravougaona zona je popreno podeljenja na tri dela u tri reda. U prvom redu odozgo je simetrina slika: vodoskok izmeu dva jelena i dve patke. Iza jelena na levoj strani je drvo kruke puno plodova, a drvo jabuke iza jelena na desnoj strani. Deo ove zone u drugom redu deli se na tri odeljka barske ptice i vodeni cvetovi u bonim i patke i guske meu lokvanjima, a 8-ugaona piscina i etri ribice okolo, u srednjem. Deo u treem redu pokriva mrea kvadratnih poljaca upisanih u 4-krake zvezde. Bilo ih je dvadeset, po etri cela i jedna polovina u etri reda, ouvalo se etrnaest: plodovi (nar, kruka), cvee, jarebice i vaze. Poliharmosova palata, odaja 5 jedna pravougaona i dve okvirne zone od kojih je spoljnja u vidu talasaste brljenove lozice, a unutranja u vidu ueta. Pravougaona zona popreno je podeljena na pet delova, a svaki od njih na jo tri kvadratna poljaca. U svakom delu predstavljena je simetrina slika, ali razloena na tri poljaca: korpa sa plodovima izmeu dve jarebice u prvom i petom, pehar sa plodovima izmeu dve jarebice u drugom i treem, a izmeu dve patke u etvrtom redu. Poliharmosova palata, istoni portik peristila od tri zone: kvadratna u ari riblje krljuti zauzima sredite i deli pravougaonu zonu na polja, uzano jednobojna traka je opasuje, a mrea rombova pokriva. Peristerijina palata, odaja sa apsidom (triklinijumom) od pravougaone i okvirne zone u arti ueta razmaknutih strukova. Pravougaona zona je popreno podeljena na tri dela u tri reda, a ovi dalje na po tri odeljka. U srednjem odeljku treeg dela predstavljena je jo jedna kompozicija. Simetrina slika zauzima desni odeljak u prvom redu odozdo: kantaros sa vinovom lozom izmeu dva jelena, okolo lete ptice. Natpisi su u srednjem i levom odeljku. Od onog u srednjem sauvale su se dve rei (Peretona i Helpidija moda enska imena). Natpis u levom odeljku glasi (prevod sa staro-grkog: Rufinos (sin?) Peristerijin za venu 4

potvrdu nade Jovanu (u ast) Aurelijanus (sin?) Peristerijin). Voda oznaena talasima, ribe i srodna bia u asarotos stilu pokrivaju bone odeljke u drugom redu, u odeljku levo ribar sa trozupcem. 8-ugaona piscina nalazi se na mestu srednjeg odeljka. Lav kako goni jelena predstavljen je dvaput, ali razloeno na etri poljaca levog odeljka u treem redu, po jedna ivotinja u svakom poljacu, isto kao i srodna scena-lav goni divojarca u desnom odeljku istog reda. Kompozicija u kompoziciji se sastoji od tri zone: kruna u sreditu, prstenasta oko nje, a oko ove zona pravougaona po obimu. Partenijusova palata, odaja S od pet koncentrinih zona: jedna kvadratna i etri okvirne. Geometrijski motivi, ue u treoj i talasasta brljenova lozica u etvrtoj okvirnoj zoni.

Novi Epir Ohrid (Lychnidus) u oblasti Dasareta u rimskoj provinciji Novi Epir. Lihnid je, moda, poetkom 6 veka (519) prikljuen provinciji Prevalitana. Draka mitropolija je imala pri kraju ovog razdoblja pod svojom jurisdikcijom i episkopije Prevalitane i Novog Epira. Lihnid je ve 343 bio episkopija (Sabor u Serdici). Odupro se najezdama Teodorihovih Gota 478, a Prokopije kae da je nastradao od velikog zemljotresa 518. Iskopavanja V. Lahtova 1959-1964 12 podnih mozaika u ranohrianskoj crkvi. Istoni deo je u vidu tetrakonhosa, a zapadni u vidu jedne rudimentovane bazilike: trikonhalna krstionica sa june strane. Tetrakonhos, trikonhalna krstionica mozaik pokriva pojas sa spoljne strane oivien kvadratom na kome su tri polukruna i jedan pravougaoni dodatak, a sa unutranje oivien krstastom piscinom. Kompozicija se sastoji od dve koncentrine zone. Spoljna u vidu ueta, uz samu ivicu. Unutranja zauzima svu ostalu irinu pojasa. U njoj se reaju tri simetrine slike naizmenino sa etri glave personifikacije rajskih reka. Vodoskok izmeu dva divojarca i dve guske obrazuje simetrinu sliku u severnoj konhi, izmeu dva divojarca i dve jarebice u junoj, izmeu dve ovce i dva fazana u istonoj konhi. Vodoskok je sloen od nekoliko delova: cev sa iarkom na vrhu usaena je u pehar, pehar na visokoj nozi, a ovj u piscinu: piscina je krstasta u istonoj simetrinoj slici a 8-ugaona u ostale dve. Glave mladia sa travom kosom personifikuju reke raja. Iz njihovih usta istie voda u mlazovima. Pored svake je napisano ime Geon u severozapadnom uglu, Fison u severoistonom uglu i Eufrat u jugozapadnom uglu. Tigar bi bio u jugoistonom uglu, ali nije sauvan. Studenite Na periferiji dananjeg Ohrida. 1959 Koco bazilika (3-brodna sa krstionicom, kraj 5 poetak 6 veka). Radolite selo u okolini struge (Patrae), a ova u oblasti Dasareta, te potpada pod ohridsku episkopiju. D. Koco 1959 bazilika (3-brodna, kraj 5 poetak 6veka). Oktisi okolina Struge. 3-brodna bazilika i krstionica, kraj 5 poetak 6 veka. Motivi i kompozicije predstave na ovim mozaicima ili su figuralne, odnosno predmetne, ili geometrijske, pleterne, odnosno biljne. Predstava moe biti samostalna, van kompozicije, ili su dve ili vie njih sloene u kompoziciju. U jednoj kompoziciji moe postojati jo jedna, dve ili vie manjih kompozicija (tzv. Kompozicija u kompoziciji). Pojava i priroda predstava na ranohrianskim podnim mozaicima uopte, nisu jo uvek razjanjeni pretpostavljamo da imaju neko skriveno, nama nepoznatno znaenje. Predstavljeni motivi:

1. Simetrine slike 2. Plodno drvee, vinova loza, ptice, cvee, ivotinje koje miruju. 3. Simbolini motivi: ograda raja, tribelon, arkade, reke raja i krst. 4. Borba i lov. 5. Voda, ribe i drugi stanovnici voda. Znaenje simetrinih slika, nije poznato, te su tumaene na razliite naine vodoskok i izvor znae izvor ivota, a drvo puno plodova i vinova loza drvo ivota. Jeleni su simbol vernika, tanije neofita (oni koji prilaze novoj veri), barske ptice, delfini, ptice i paunovi u najirem smislu oznaavaju boija bia, pitoma i blaga na zemlji, u vodi i u vazduhu. Simetrina slika, statina i hijeratina, mogla je simbolisati samo najuzvienije ideje i sadraje. Simetrian raspored slui da istakne vrhunsku vrednost onoga to je predstavljeno u osovini predstavlja isto to i izvor ivota i drvo ivota, tj. Boga i veru, Hrista i hrianstvo. Plodno drvee, ptice, cvee i ivotinje koje miruju deo su idilinog predela, tj. hrianskog raja. Raj, ograeni vrt na slikama najee ima izgled drvoreda, etalita, aleje vonjaka ili parka sa cveem i pticama u letu. Uvojci loze sa grozdovima i pticama takoe simboliu raj. Tribelon sa kandilima i arkade sa vazama predstavljaju ogradu svetilita, svetilite ima znaenje raja. Predstava kubinog i predstava sfernog kosmosa kompozicije u kojima su simboline predstave pojedinih oblasti hrianskog kosmosa pravolinijski i uporedo postavljene, odraavaju kubinu strukturu kosmosa, kakva je prikazana na crteima Kozme Indikoplova (univerzum ima oblik sanduka, u kome se oblasti reaju jedna iznad druge). U 4 veku preovlauju ilustracije biblijskih pria u stilu slika iz grke i rimske mitologije. U prvoj polovini 5 veka preovlauje nefiguralni ukras geometrijske, biljne i preplet are prostiru se bez poetka i kraja. U drugoj polovini 5 veka preovlauju predstave kosmosa u vidu kompozicija od tri ili etri simboline slike postavljene koncentrino, jedna oko druge, a u 6 veku u veini se predstavljaju geometrijske, pleterne ili biljne mree koje su ispunjene motivima izdvojenim iz ovih simbolinih slika: samo jedna slika ostaje jedinstvena, i to najee simetrina. Mozaici na Balkanu, veina kraj 5 do kraja 6 veka.

V. Popovi Pregled topografije i gradske strukture Sirmiuma u doba kasnog carstva

Sistematska arheoloka istraivanja Sirmiuma od 1957. 6 vekova postojanja. 583 grad nestaje u plamenu Avari. Grad je osnovan na prometnoj arteriji koja je spajala Istok i Zapad. Sa istone, zapadne i june strane bio je dobrim delom branjen movarnim terenom, odnosno Savom. Ogranienii prostor na kome je Sirmium mogao da se razvija, kao i u drugim rimskim gradovima, jedino reenje mogli su pruiti gusto zbijeni i relativno visoki stambeni blokovi insulae. Koncentracija trgovako-zanatskih i stambenih etvrti u pristaninom i pribedemskom rejonu, dok se javna i administrativna delatnost morala odvijati u centralnoj zoni grada. Grad je bio opasan bedemima i rovovima. Naseljenu

gradsku povrinu odreivale su pored gradskih bedema, movarni predeli i nekropole. Movare: istono, zapadno i severno od gradskih bedema. Izmeu puta za Cibalae (Vinkovci) i movarne povrine (paganska nekropola 2-3 vek) se nalazi martyrium (4 vek) posveen mueniku Sinerotu. Zapadna nekropola rake sa opaljenim zidovima. Juni bedem je podignut na poetku 4 veka. Istona kapija Porta Fossiensis. Ostaci istonog bedema predstavljaju jednu stariju fazu gradskog odbranbenog sistema, pre nego to je istoni suburbium ukljuen u uu gradsku teritoriju. Sa unutranje strane junog bedema pruala se trgovako-zanatska, pristanina etvrt. Trgovako-zanatske etvrti u rimskim gradovima su bile orijentisane prema glavnim arterijama i gradskim kapijama, u ijoj su blizini postojali manji trgovi. Carska palata Rekonstrukcija plana hipodroma pokazuje da je njegova duina dostizala 400 450 m. Podignut neposredno uz carsku palatu, isto kao i u Carigradu, Solunu, Antiohiji i Milanu, ili Maksencijevoj palati u Rimu, sirmijski hipodrom je u gradskom sklopu imao za uzor Circus Maximus. Luksuzna etvrt- u najpogodnijoj i najbezbednijoj zoni grada, udaljena od severnog bedema, u blizini reke. Graevine monumentalno, javnog karaktera, pokrivale su po svemu sudei sredinji deo Sirmiuma; monumentalne javne terme, 5-brodna graevina (javna itnica) horreum publicum. Jo jedna graevina (civilna bazilika?) uzdie se na ruevinama stare arhitekture (2 3 vek). Poklapanje starijih graevinskih nivoa sa mlaim ogleda se prvenstveno u saobraajnim arterijama. Poetak obnove grada u vreme Dioklecijana i Galerija (verovatno); prilino iz istog perioda su i horreum publicum, carska palata, Licinijeve terme, juni bedem, hipodrom i itav niz drugih lokaliteta i izolovanih zidova u junom delu grada. Proces obnove u severnom delu imao je izgleda manje drastian karakter. Potpuna hristijanizacija grada nije u Sirmiumu ilustrovala znaajnijim spomeninim ostacima. Sirmijum kao gradska aglomeracija nije do sada pruio sigurnih podataka o prodoru novog naina ivota unutar grada. Dobro poznato formiranje hrianskih etvrti u blizini bedema, ukljuujui tu i katedralnu crkvu sa aneksima, kao posledica ve obavljene kadastracije, nije jo dobilo arheolokih potvrda. Znaaj Sirmiuma kao upravnog i crkvenog centra posle Valensove smrti 378 potpuno nestaje. Poslednje emisije novca u opticaju u Sirmiumu pripadaju Arkadiju (395-408). Uspostavljanje vlasti u Sirmiumu za vreme Justina II 567, samo je poslednji trzaj u dugotrajnoj agoniji. Graevinski ostaci iz doba gradske dekadencije retki su i skoro beznaajni. Vizantijci diu nov bedem. Srednje vekovno naselje nicalo je neravnomerno na rimskim ruevinama, kao i najkasnije rimsko naselje, srednjevekovni grad se razvija u junom delu Sirmiuma. Avarski konjiki grobovi ukopani u podove kua zapadno od javnog kupatila svedoe samo o prisustvu novog gospodara i o pustoi koj aje nastala u gradu. Na desnoj obali Save, otkrivene su 3 kultne graevine iznad rimskog martyriuma. Arheoloki i numizmatiki nalazi na skoro itavom prostranstvu budueg kasnocarskog grada, u to vreme arhitektura je uglavnom drvena; Sirmium postaje Colonia Flavia. Municipijalno ustrojstvo, verovatno tek od Domicijana. Izgleda meutim sigurno da je u prvim decenijama 3 veka, kao i mnogi drugi gradovi carstva, doivljavao znatno ekspanziju. Moda je upravo u to vreme opasan prvim bedemima. Najsnanija ekspanzija grada, od poetka 4 veka do Valensove smrti (378). Povrina do 1 000 metara kvadratnih i 1 200 metara kvadratnih u pravcu sever jug i istok zapad. Moni bedemi, monumentalni karakter, masivna arhitektura.

V. Kondi V. Popovi Cariin grad, utvreno naselje u vizantijskom Iliriku

1920. Vladimir R. Petkovi otkriva prve komplekse ovog grada, istraivanja od 1912. 1937. sa Mesesnelom. Od 1947 Aleksandar Deroko i Svetozar Radoji. 1948 preuzima ore Mano-Zisi. Nalazi se 28, 5 km od Leskovca i 7, 5 km od Lebana, postavljen na raskru dva vana antika puta. U oblasti severno od Dardanije (deo Makedonije i Kosovo) obnovljeno je ili podignuto, po Prokopiju, 138 utvrenja; od 39 kastela u oblasti Naisusa, 32 su novo izgraena. Iustiniana Prima je u prvinciji Dardaniji. U crkvenom pogledu ova provincija je potinjena arhiepiskopiji u Iustiniani Primi. Justinijan je 11 novelom od 14. 04. 535. razgraniio crkvene jurisdikcije Soluna i Iustiniane Prime po kome su provincije koje su obuhvatale uu Srbiju, istoni Srem, zapadnu Bugarsku, severnu Makedoniju, Kosovo i Crnu Goru potpale pod jurisdikciju ove druge. Po Prokopiju Justinijan je svoju zadubinu podigao pored svog rodnog mesta Taurisiona. Struktura grada Na najuzvienijem delu akropolj, nepravilnog poligonalnog oblika, priblino 100 x 100 m. Oko akropolja se prostire gornji ili srednji grad (u pravcu severozapad-jugoistok skoro 300 m, irina oko 230 m u severnom delu, odnosno 100 m u junom). Donji grad je manje vie pravilan nastavak viih delova utvrenog naselja, duine 200 230 m, a irine 100 120 m. Ukupna povrina gradskog naselja je oko 7 ha. Sve tri celine (akropolj, gornji i donji grad) opasane su posebnim bedemima sa kulama plus dva duga i paralelna odbrambena rova ispod junog bedema donjeg grada (najugroeniji deo). Kruni trg i glavne ulice delile su gornji grad na etri vee zone nejednakih povrina. Uz trg i ulice sa porticima podignute su graevine stambenog, trgovakog, kultnog i verovatno upravnog karaktera. Ulica akropolja je irine neto vie od 7 m, prostire se u pravcu jugozapad severoistok i deli akropolj na dva nejednaka dela. Sa severne strane je episkopska palata, a sa june episkopska crkva sa piscinom u atrijumu, baptisterijumom i konsignatorijumom (?), plonik od nepravilnih kamenih blokova, odvodni kanala i otvoreni tremovi sa pravougaonim stupcima na obema stranama ulica. Episkopska crkva (Bazilika A) Velika 3-brodna i 3-apsidalna bazilika sa narteksom i atrijumom, duga 64 m ili 37 m bez atrijuma, iroka 22 m. Stepenasto rasporeena sedita za svetenstvo (subsaellia), priklonjena uz unutarnje lice glavne apside. Oltar nije naen. Severno i juno od oltarske pregrade, u produetku bonih brodova crkve nalazila se po jedna manja pravougaona prostorija (protezis i akonikon), a povezane su otvorima sa oltarskom apsidom i bonim brodovima. U naosu su naeni masivni kompozitni kapiteli, identini sa onima iz baptisterijuma. Najee se smatra da su brodovi bili izdvojeni kamenim stubovima, meusobno povezani lucuma. Najvei broj istraivaa danas smatra da su centralni i boni brodovi bili pokriveni ravnom tavanicom. Oltarski prostor poploan opekama, verovatno je atrijum, dok su centralni brod (moda i boni) pokriveni mozaicima pletenice i geometrijski motivi, ptice, pehari, korpe sa voem postavljeni u kvadratna poljaca. I u narteksu mozaian pod. Zidovi u unutranjosti crkve takoe ukraeni ivopisnim mozaicima. U sredinjem delu atrijuma, okruena porticima sa stubovima, nalazila se velika piscina useena u stenu (9, 5 x 6, 5 x 3 m). U njoj su naene baze, stabla i jonski impost kapiteli stubova portika atrijuma meusobno povezani lucima. Prostor atrijuma bio je ukraen vidnim mozaicima. Tehnika zidanja bazilike: opeka, lomljeni kamen, malter. Normalna debljina zidova oko 0, 8 m. Episkopska crkva se prikljuuje

ranovizantijskim crkvama, od kojih su neke podignute u prvom periodu vlade Justinijana (San Apollinare in Classe Ravena, bazilika B u Filipima, najblia analogija je sa 3brodnom bazilikom iz Pirdopa Bugarska i donekle geografski bliim bazilikama u urlinama i Prokuplju). Masivni kompozitni kapiteli sa redovima akantusovog lia i ivotinjskim protomima na mestu vrhova voluta, ostaju manje ili vie izolovani u ranovizantijskoj umetnosti. Jonski impost kapiteli identini sa onima konstatovanim u bazilici sa kriptom i u drugim crkvama ire oblasti Cariinog Grada, takoe su proizvod lokalne klesarske kole. Stilizovane volute ne podvlae se ispod imposta, kao to je uobiajeno kod vizantijskih kapitela, ve u velikoj meri prelaze preko njih. Na uoj, spoljnjoj strani kapitela, uklesan je krst izmeu akantusovog lia. Od drugih ukrasnih elemenata kamene plastike nailazimo samo na stubove sa krstom u reljefu. Baptisterijum Iz junog broda crkve ulazi se na trem na zapadnoj, monumentalnoj strani baptisterijuma, tako da obe graevine ine jednu arhitektonsku celinu. Baptisterijum je skoro kvadratna graevina, sa 17, 5 m dugim stranama (juna kraa za 0, 8 m). Zidovi su graeni od opeke i maltera. Unutranji deo graevine je tetrakonhalan. Na zapadnoj strani nalazio se monumentalni portik sa stupcima ili stubovima. Pod poploan opekama, dijagonalno rasporeenim u poljima. Iz trema se direktno ulazilo u zapadnu konhu i dve pravougaone prostorije. Stubovi su pridravali kupolu, iji su delovi isto kao i delovi zasvedenih konhi nalaeni tokom iskopavanja. Zidovi baptisterijuma su bili oplaeni (ostaci mermernih ploa zelene boje) u donjim delovima, dok su u gornjim bili ukraeni freskama i mozaicima. Podovi ugaonih prostorija poploani su opekama, a u konhama su zateeni relativno dobro ouvani podni mozaici. U severnoj i junoj konhi motivi su geometrijski, a u istonoj i zapadnoj geometrijski motivi su kombinovani sa biljnim i ivotinjskim (oktopod, jelen, zec, drebe, kozorog...). U prostoru ispod kupole, dosta oteena piscina (2 x 1, 85 x 0, 45) u obliku krsta, Dnopoploano opekom, a zidovi obloeni mermerom. Episkopska palata Graevinski kompleks objanjen kao palata prua se na duini od preko 70 m uz severni portik ulice akropolja. Sastoji se od tri izdvojene celine (zapadna, centralna i istona). Centralna graevina, duina 25 m, irina oko 20 m, u tipinoj vizantijskoj tehnici naizmeninih redova opeke i lomljenog kamena. Fragmenti mozaika i fresaka sa geometrijskim motivima podovi i zidovi bogato ukraeni. Krovni pokriva verovatno od olovnih ploica. Izmeu centralne i istone graevine nalazilo se poploano dvorite sa zatvorenom prostorijom na jugu. Istona graevina (oko 15 x 15m) sastoji se od dve prostorije nejednakih dimenzija, manja prostorija verovatno radionica (pe). Zapadna graevina sastojala se od nekoliko manjih prostorija. U centralnoj graevini nalazila bi se sveana sala, dok bi istoa i zapadna graevina bile namenjene crkvenim radionicama, odnosno svetenikim i gostinskim stanovima. Episkopska rezidencija mogla se nalaziti na gornjem spratu, iznad velike sale. Od ukupno est olovnih peata sa povelja iz Cariinog Grada, jedan naen upravo u palati, 2 u episkopskoj crkvi, dva u kompleksu graevina uz bedem akropolja. Iz palate potie ruka koja blagosilja (slonovaa), moda deo amuleta ili pikside. Gornji grad Bedem nije posebno istraivan. esma (?) visoko ouvani zid esme, podignut od opeke nije iskljueno da je zid direktno vezan za bedem i da predstavlja deo kule, tj. vodovodnog kolektora (castellum aquae). Juna kapija na junu kapiju izbijao je put za Ulpianu, a juna ulica gornjeg grada spajala je kapiju sa krunim trgom. Sa obe strane je flankirana simetrinim 5-ugaonim kulama, koje na bonim stranama, prema

otvoru kapije imaju masivna kvadratna ojaanja od kamenih blokova. Iznad ulaza kapije nalazio se svod. Novija istraivanja pisanih izvora, pogotovo Prokopija i anonimnog Vizantinca, pokazuju da su 5-ugaone kule uvedene u sistem fortifikacije u ranijem periodu vladavine Justinijana. Istona kapija, na nju je izbijao moravski put iz Naisusa. Osnova kapije je potkoviasta, a sa obe strane je flankirana etvrtastim isturenim kulama. Potkoviasta osnova kapije dozvoljava da se u njenim viim delovima zamisli monumentalna konha sa niama. Imala je trijumfalni karakter. Kruni trg Nalazi se na preseku ulica sever-jug (Cardo) i istok-zapad (Decumanus). R priblino 22 m, dok su pokriveni tremovi iroki oko 3 m. Trg je poploan velikim, priblino pravilnim kamenjem. Prilazi krunom trgu su bili zasvedeni. U sredini krune povrine kruga konstatovan je kameni podupira stuba na kome je bila postavljena statua cara, osnivaa grada. Ulice Glavne saobraajnice sever-jug i istok-zapad, oznaene kao cardo i decumanus, seku se na krunom trgu. irina ulice izmeu 6, 16 i 6, 90 m, tremova izmeu 3, 02 i 3, 35 m. Sporedna ulica iroka 4, 80 m (oko 15 stopa). Sve ulice poploane velikim kamenim blokovima nepravilnog oblika, dok su peake zone pokrivene opekama. Istona ulica (od istone kapije do krunog trga) duga 37 m. Zapadna ulica (od kapije akropolja do krunog trga) duga oko 20 m. Juna ulica (od june kapije do krunog trga) duga oko 165 m. U zapadnom tremu, u blizini 5 stupca, raunajui od trga, pronaeni su ostaci drvene kolibe sa tragovima lepa i ognjita, a u njenoj neposrednoj blizini nalaz slovenske fibule pontskog porekla. Graevina jugoistono od trga Sastoji se od 8 nejednakih prostorija u dva niza. Uz zidove graevine naeni fragmenti mermerne oplate. Graevina severoistono od trga Priblino pravougaone osnove, maksimalne duine oko 40 m, irine oko 13 m, podeljena na 10 nejednakih prostorija, rasporeenih u dva niza. U jednoj prostoriji je magacin sa pitosima (br. 8), u drugoj pekarska pe od opeke poploana kamenjem (br. 5), a isti je sluaj sa prostorijom br. 9. Arhivolte iznad ulaza i brojni nalazi fragmenata meuspratne punjevine sa plevom spratna konstrukcija. Tavanica od drvenih greda, sa krovom od crepova (tegulae) i eramida (imbrices). Podignuta je na principu rimske insulae, sa radionicama i ostavama u prizemlju istambenim prostorom na spratu. Graevine jugozapadno od trga Sastoje se od graevine sa arkadama i poetnih prostorija niza uz junu ulicu. Graevina sa arkadama je pravougaone osnove (priblino 17, 5 x 15, 5 m) sa dve vee prostorije na istonoj i dve manje na zapadnoj strani. Kamen plus opeka, a dovratnici, luci i podovi podignuti iskljuivo od opeke. Graevine severozapadno od trga Sastoje se od pravougaone izduene graevine sa stupcima, podignute uz zapadni portik severne ulice i nekoliko kasnih konstrukcija izmeu ove i bedema akropolja. graevina sa stupcima je duga oko 29 m, iroka oko 9 m, podeljena na vie odeljenja, nejednakih dimenzija. Bazilika sa kriptom (Bazilika C) Nalazi se izmeu severne ulice, graevine severoistono od trga i ulice koja se prua uz bedem sa istonom kapijom. Ima tri osnovna dela: atrijum, crkva u pravom smislu i prizemni deo ispod crkve tj. kripta. 3-brodna bazilika sa spolja trolanom i iznutra polukrunom apsidom u osi centralnog broda. Iz brodova se ulazi u trodelni zapadni prostor (narteks) sa zidovima debelim 0, 9 m, koji nije bio zasveden. Srednja i najprostranija odaja (6, 3 x 5, 5 m) podeljena je na dva jednaka dela zidanim, naknadno dodatim stupcima. Konstrukcija kripte oslanja se na istoni zid 4

atrijuma, podignut u meovitoj tehnici, sa alternacijom kamena i 5 redova opeka. Ostaci stepenita nisu nigde ustanovljeni kripta nije komunicirala sa crkvenim prostorom na spratu. Crkva i kripta su dve funkcionalno odvojene celine. U kripti nisu naeni ni najmanji tragovi pogrebljavanja. Ona i nije bila podzemna konstrukcija, ve su se njeni zidovi zajedno sa ulazima, visoko uzdizali nad okolnim terenom i nije imala prozore. Unutranjost crkve na spratu (18, 10 x 15, 40 m) bila je izdeljena na 3 broda koje reflektuje dispozicija zidova kripte. U ovoj su naeni ostaci ukupno 6 stabala stubova, od kojih je jedno celo, bez ijedne baze, ali sa 5 jonskih impostkapitela. Brodovi su po svoj prilici bili pokriveni ravnom tavanicom. Izgleda da crkva nije imala galerije, dok nalazi fresaka i raznobojnih kockica podnih i zidnih mozaika svedoe da je crkva bila bogato ukraena. Sa zapadne strane crkve atrijum (17 x 15 m) sa tremovima i poploanim sredinjim prostorom. Krstoobrazna crkva (Bazilika B) Nalazi se na istonoj strani june ulice. Osnova crkve je u obliku grkog krsta, sa spolja i iznutra polukrunom apsidom na istonoj, i atrijumom na zapadnoj strani (17, 5 x 15, 5 m, atrijum 17, 5 x 13 m). U zapadnom delu crkve nalazi se trolani narteks sa centralnim ulazom prema atrijumu, u ijem je severoistonom i jugoistonom uglu postavljena po jedna kvadratna odaja nepoznate namene. Atrijum je okruen otvorenim tremovima sa tri strane (istok, jug i sever). Po dva kamena stuba sa jednostavnim impost kapitelima, ukraenim medaljonima sa krstom, nosili su krovnu konstrukciju tremova. Dva manja kapitela sa stilizovanim akantovim liem mogla su pripadati oltarskoj pregradi ili ciborijumu. Prilaz atrijumu je stepenast, najblie paralele ovoj crkvi su crkve u Ivanjani i Klise-Kjoj (Bugarska). Bazilika u podnoju akropolja (Bazilika F) Nalazi se na vetaki nivelisanoj terasi izmeu zapadnog bedema i kompleksa arhitekture uz junu ulicu. 3-brodna bazilika zdepastih proporcija, sa narteksom, pastoforijama i otvorenim tremom na zapadnoj strani. Ukupna duina crkve, sa narteksom i tremom je 24, 80 m. Duina naosa je 17, 40 m, irina 14, 60 m, sa odnosom skoro 2:1 izmeu irine srednjeg (5, 60 m) i bonih brodova (2, 40 2, 60 m). Sa pastoforijama, narteks je dug 21, 20 m, a trem oko 18, 20 m. Zidovi od opeka sa kamenim tremovima. Krov imbricesi i olovne ploe. Oltarska apsida ima sa unutranje strane kameni sokl koji se uzdie 0, 50 m iznad nivoa poda. U produetku narteks a podignute su kvadratne prostorije, sa severne strane protezis, a sa june akonikon. Narteks poluobliasti svod. Sva tri broda zasvedena, ravne tavanice. Sve prostorije crkve poploane su opekama. U centralnom brodu i narteksu naena su ispod poda po 2 groba ukopana severno i juno od ulaza u naos. Drveni sanduci, sem pokojnika u jugozapadnom uglu centralnog broda, sa rukama na karlici, koji je sahranjen u kamenom sarkofagu (2, 50 x 1, 20 x 1 m) sa predstavom velikog latinskog krsta na poklopcu. Pronaeni su delovi stubia i parapetnih ploa. Izgleda da su trem i narteks bili oplaeni mermernim ploama. Prisustvo jednog novia despota Stefana Lazarevia (15 vek) u ruevinama trema, samo po sebi potvruje postojanje srednjevekovnog horizonta stanovanja i sahranjivanja. Ovo je u osnovi bazilika tzv. helenistikog tipa. Njena 3-brodna dispozicija sa polukrunom oltarskom apsidom i pastoforijama uz narteks, odraava predjustinijansku koncepciju rasprostranjenu u grkim oblastima. Paralele sa bazilikama iz Nea Anhialosa (kod Tebe), Nikopolisa, Stobija i Suvodola. Pretpostavlja se da je pripadala grkom delu stanovnitva, moda trgovcima naseljenim u Cariinom Gradu. Ovo je jedina kultna graevina unutar gradskih bedema u kojoj su konstatovana sahranjivanja moda mesto rezervisano za veni pokoj gradskih episkopa (?). Stambena kua ili vila (Villa urbana, Domus ecclesiae ili Domuscuriala)

Donji grad Bedem i juna kapija, odbrambeni rovovi, istona kapija, istona ulica, juna ulica. Cisterna kvadratne osnove (?), postavljena je neposredno uz zapadni bedem, na liniji pruanja akvedukta. Kupatilo neposredno uz zapadnu kulu june kapije gornjeg grada. Sobzirom na prezidanu istonu konhu i grob u blizini ulaza sa dva stuba, zakljueno je da su terme u kasnijoj etapi razvoja naselja pretvorene u objekt hrianskog kulta. Dvojna bazilika (Bazilika G) Nalazi se u uglu koji zaklapaju juna i istona ulica Donjeg grada. Sastoji se iz dve dugake sale (duina preko 19 m i 18 m, irina oko 5, 7 m i 5 m) sa apsidalnim zavrecima na istoku i pravougaonim predvorjem sa zapadne strane. Sale su meusobno komunicirale vratima u sredinjem zidu, u blizini apsida. U severnoj Sali pruaju se, uz oba poduna zida, kamene klupe. U prilog kultnoj nameni dvojne bazilike, bar u kasnijem periodu, svedoe kako elemnti arhitekture, tako i drugi nalazi. Nalaz mermernih menzi, fragmentovane parapetne ploe sa latinskim krstom i bronzanog nosaa kandila, podupiru sa svoje stranu iznetu pretpostavku. Dvojne crkve iz 4 6 veka dobro su poznate u severnoj Italiji, alpskim oblastima i zapadnom Iliriku, ukljuujui tu i Panoniju. Bazilika sa transeptom (Bazilika D) 3-brodna crkva sa narteksom i atrijumom, duine 45 m (30 m bez atrijuma), irine 18, 5 m. Unutranjost graevine izdeljen aje na brodove sa dva niza od po 6 stubova povezanih lucima, i sa stilobatima. Brodovi su imali ravnu tavanicu, a krov raen od tegula i imbreksa, a delimino i olovnih ploa. Srednji brod bogato ukraen podnim mozaicima. Boni brodovi i boni prostori narteksa poploani opeka. Priblino na sredini centralnog broda naeno je kameno postolje amvona u obliku slova . U oltarski prostor ulazilo se niskim stepenicama. Gornji delovi transepta i boni brodovi bili su pokriveni freskama, dok je u centralnom brodu naosa naen vei broj kockica raznobojnih zidanih mozaika (zlatne). Na zapadnoj strani crkve veliki atrijum (18, 5 x 15 m). Spoljnji fasadni zidovi narteksa i atrijuma oplaeni mermernim ploama. Zidani i obraeni bunar nalazio se priblino u sredini atrijuma. Iz junog i severnog portika atrijuma, sa njihove istone strane, ulazi se u dve manje pravougaone prostorije (akonikon i protezis). Mozaici u naosu, izvedeni od kockica u 9 boja, postavljeni su na malterskoj podlozi koja sadri tucanu opeku. Mozaik u narteksu sastoji se od prepleta u ijim su poljima predstavljene ptice i crkvene posude. Juno polje, sa radijalno rasporeenim rajskim motivom, 4 hidrije (odnosno 4 izvora) iz kojih se izliva voda i pticom sa svake strane, nesumnjivo dodato kasnije. Povrina u jugozapadnom delu srednjeg broda ukraena je pticama i crkvenim posudama u dijagonalnim nizovima. Pored amvona, posebno se istie predstava dobrog pastira sa ovcama. Na severnoj strani reaju se nizovi pravilnih polja uokvirenih pletenicama, koja sadre pojedinane predstave ratnika, kentaura, amazonki i krupnih ivotinja. Dva najvea polja ispred presbiterijuma ine jednu celinu. U severnom polju lovac ubija maku sa mladunetom, a u junom lovac ubija lava. Mozaik u oltarskom prostoru skoro je potpuno propao, sauvala se predstava noge jedne ivotinje, verovatno ovce. Slinost mozaika sa onima u katedralnoj crkvi najraniji period Cariinog Grada. U naosu se nalaze jonski inpost kapiteli. Uz stubove tribelona naena su 2 kapitela. Na kapitelu junog stuba tribelona uklesan je latinski monogram cara Justinijana, dok je na severnom pandanu predstavljena rozeta. Kako se u carigradskim crkvama zajedno javljaju grki monogrami Justinijana i Teodore, zakljueno je da je bazilika podignuta posle cariine smrti, dakle u periodu izmeu 548 i 565. Uoeno je da rozeta podsea na grko slovo ili na latinsko T u krugu (od Teodora?). Bazilika D okarakterisana je u celini kao bazilika tzv. helenistikog tipa sa trodelnim transeptom, amvonom na junoj strani naosa i

tribelonom. Pored toga u njoj se susreu i istoni elementi, kao to je izbaena i spolja trolana oltarska apsida. Spomenici izvan grada Akvedukt Voda je priticala sa Petrove gore, udaljene od Cariinog Grada oko 17 km. Dno kanala poploano je opekama. Kupatilo Nalazi se van bedema Donjeg grada, nedaleko od istone kapije. Graevina sadri sve elemente ranovizantijskih termi, sa prostorijama za svlaenje, mlaku vodu, preznojavanje i topla kupanja. Pada u oi relativno skuen prostor za hladna kupanja (otre klimatske prilike u severnom Iliriku?). Trikonhalna crkva (Bazilika E) Jugoistono od Gornjeg grada, na oko 80 m od krune ugaone kule. Sastoji se od jednobrodnog naosa sa oltarskom apsidom i bonim konhama. Oltarska apsida je trolana, a iznutra polukruna. Bone konhe neto su plie od istone apside. U junoj je otkrivena zidana grobnica sa ispreturanim ostacima skeleta; sve tri konhe su bile zasvedene. Pod unutranjosti crkve bio je u celini pokriven mozaikom, a ouvan je samo deo ispred glavnog ulaza u naos (motiv meandra kombinovan sa predstavama voa i ptica, dok se u polju nalazila vaza sa lozomi paunovima, od kojih su samo repovi sauvani. Kao i portici atrijuma i aneksa, zidovi naosa bili su ukraeni freskama i zidnim mozaicima. Pored ove poznati su trikonhosi iz Kurumlije i Klisure kod Nia. Kao to su raniji istraivai ve pretpostavili, bazilika E verovatno predstavlja mauzolej neke istaknute linosti Cariinog Grada, iji su se posmrtni ostaci nalazili u junoj konhi. Jednobrodna crkva (Bazilika J) Udaljena oko 350 m od junog bedema Donjeg grada. Sastoji se od jednobrodnog naosa sa oltarskom apsidom na istonoj strani, predvorja (narteks) sa pastoforijama i atrijuma. U visini sporednih ulaza, ali neto pomeren prema jugu nalazi se amvon od trapezastih opeka i kamena sa osnovom u obliku slova . Zidovi bar delimino ukraeni mozaicima. Ravna tavanica naosa. Zapadno od naosa nalazi se narteks (4, 73 x 3, 10 m) sa aneksima (skoro kvadratne osnove protezis i akonikon). Iz atrijuma se ulazilo u narteks. Ona ima sasvim rustian izgled, nepravilne je osnove, a gradnja je neujednaena. Vii delovi zidova naosa sadravali su loe peene opeke, bledoute boje. Ona ne pripada Cariinom Gradu, u najuem smislu; moda je bila namenjena jednom ili vie sela niklih na junim prilazima gradu. Jednobrodne paleovizantijske crkvice sa naosom sline osnove, istina bez atrijuma i pastoforija, naene su na nekoliko mesta u Istri. Blia i dalja okolina Oblast centralnog i severnog Ilirika obiluje utvrenim naseljima, utvrenjima, crkvama i drugim postrojenjima iz ranovizantijskog perioda. Utvrenje sa crkvom sv. Ilije U neposrednoj blizini Cariinog Grada unutar bedema mala jednobrodna crkva. Ranovizantijski kastel. Osmatranica na lokalitetu Kulite ili Jezero Na najuzvienijem breuljku u neposrednoj blizini Cariinog Grada. Crkva u Svinjarici 3-brodna bazilika, sa narteksom i apsidom. Crkva u Kaljaji kod Radinovca 3-brodna, oltarska apsida je iznutra polukruna a spolja trolana kao kod veine crkava Cariinog Grada. U podnoju brega vidljivi su ostaci termi. Crkva u Sjarini Mala krstoobrazna crkva, oltarska apsida je spolja trolana, a u unutranjosti crkve vide se polukrune nie u zidovima i kamene klupe. Uvrtena je u ranovizantijskog tipa anadolske crkve.

Utvreno naselje u Zlati Dugo je oko 500 m i sastoji se izgleda iz Donjeg i Gornjeg grada ili citadele. Jo uvek su vidljivi tragovi odbrambenih rovova koji su opasivali naselje. Pominju se tragovi bazilika sa mozaicima. Utvreno naselje sa crkvom u Bregovini 3-brodna bazilika je sa istone i severne strane uklopljen au bedeme utvrenja. Naos je bio izdeljen na brodove kamenim stubovima sa bazama i jonskim impost kapitelima. Izmeu stubova su parapetne ploe. Crkva u Rujkovcu 1-brodna bazilika, oltarska apsida spolja trolana, iznutra potkoviasta. Sa spoljnje strane poduih zidova nalaze se po 4 masivna pilastra. Crkva iz urlina U oblasti Nia. Velika 3-brodna bazilika duine 37 m zajedno sa tremom, oltarska apsida spolja je trolana, a ispred nje je pravougaoni travej odeljen od naosa pomou 2 stupca. Uz oltarski prostor sa njegove severne i june strane, podignute su pastoforije sa uskim apsidama koje su spolja trolane. Crkva u Prokuplju 3-brodna bazilika sa 3 apside na oltarskoj strani. Crkva kod Kurumlije Trikonhalna graevina, jonski impost kapiteli. Crkva u Klisuri kod Nia Trikonhalna graevina.

Grupa autora Gamzigrad Kasnoantiki carski dvorac

Arheoloka istraivanja Baron Herder, Feliks Kanic od 1860. Nalazite u Crnoj Reci. Organizovanje provincije Mezije oko 86 godine. Tokom prva dva veka rimske vladavine u celom timokom basenu podignuto je, ini se samo jedno vee naselje kod dananje Ravne (verovatno Timacum minus). U viim podrujima Crne Reke manja rudarska naselja formirana su tek u prvim decenijama 3 veka, a u njenim niim predelima, ak i posle ovog vremena, postojala su samo seoca vici, naseljena domorocima. Krajem 3 veka ta slika se iz osnova menja, tj. u Crnoj Reci i celom timokom basenu zapoinje nagli uspon kulture. Taj veliki kulturni i ekonomski preobraaj otpoeo je 70 godina 3 veka, odmah posle povlaenja Rimljana iz Dakije (oko 272). Crna Reka sa dolinom Velikog Timoka ukljuena je u provinciju Priobalna Dakija Dacia Ripensis. Naziv, izgled i poloaj Za sada je najprihatljivija pretpostavka P. Skoka (1971) da je Gamzigrad imperativna sloenica od osnove gam iz praslovenske leksike, iz koje su izvedene srpske rei gamziti i gmizati (gamzilo mnotvo zmija). Sistematska istraivanja od 1953. I dananji i srednjevekovni i antiki putevi mimoilaze Gamzigrad. Kulturna stratigrafija Gamzigrad naputen moda ve oko 615. Kao praistorijsko naselje (sredina 3, kraj 2 i prva polovina 1 milenijuma p.n.e). Kao rimsko poljsko imanje villa rustica. Kao carski dvorac (kraj 3 i prva decenija 4 veka). Kao crkveno dobro i zbeg u sutonu antikog sveta (druga polovina 4 veka i prva polovina 5 veka). Kao ranovizantijsko naselje (od sredine 5 do prvih decenija 7 veka). Kao srednjevekovni grad (11 vek). U sutonu antike (. Jankovi) krajem 4 veka gamzigradski dvorac je ponovo nastanjen. Graevine graevinska delatnost se moe podeliti u dve faze, iji meusobni odnos nije sasvim jasan. Bazilika 1 najstarija bazilika izgraena je u junom delu palate 1, a kasnije poto je sruena, iznad nje podignuta je nova. Ugraena je u sveanu dvoranu D, koja je poev od zapadnog dela, podeljena na 3 broda. Duin abonih brodova je 24 m, srednjeg 27, 5 m, apsida polukruna unutranjeg prenika 4, 5 m. U prvoj fazi, bazilici je svakako pripadao

prostor istono od apside sa kojom je bila neposredno spojena, a verovatni i 8-ugaona prostorija E na jugu. U baziliku je ukljuena i zapadna dvorana C, a moda i ulazna dvorana A. U narednoj fazi dozidan je na istonoj strani novi zid, pa su tako dobijene dve prostorija na severu i jugu pastoforije. Verovatno je podignuta u poslednjoj deceniji 4 veka, ini se da je najslinija bazilika sv. Dimitrija u Solunu, nastala ugraivanjem prostrane apside u antiko kupatilo. Bazilike sa pastoforijama pored apside datuju se uglavnom od kraja 4 do sredine 5 veka, a pretpostavlja se da su nastale u Siriji. Uz ovu baziliku nije postojala posebno graena krstionica. Da je krtavanje verovatno vreno u priprati u dvorani C, pokazuju dve ovde naene fragmentovane posude, jedna od kamena i jedna od bronze, sa natpisima hrianskog sadraja. Zgrada 1 Zidana malterom, u njenom sastavu se nalazila i mala dvorana sa apsidom koja je prepravljena u crkvu, tako da je zgrada stalno opravljana. U sreditu graevine formiran je atrijum sa 8 stubova. Povrina zgrade 24 x 20 m. Zgrada 2 Sa 3 prostorije, raena od kamena i krenog maltera. U njoj je smetena radionica za topljenje oblikovanje stakla. Zgrada 3 Kupatilo palate 1 u celini je korieno i krajem kasne antike. Takoe radionica za oblikovanje stakla. Zgrada 4 Dvorana sa apsidom palate 2 u celini je koriena krajem kasne antike. Zgrada 5 Vea koliina grnarije i drugi predmeta. Zgrada 6 Penjak (oni se ne javljaju pre kraja 4 veka, jer ih iskljuuje upotreba hipokausta). Groblje Nekoliko kasnoantikih grobova otkriveno je na levoj obali Draganovog potoka, oko 400 m jugozapadno od utvrenja. Grobovi od opeke, rijentisani ka istoku na samoj obali potoka. Pronaena su 4 pokojnika od kojih je 4 grob u celini ouvan. U grobu je naena velika bronzana kopa, na kojoj se sa donje strane bio zalepljen novac Valentijana I. Kopa ima ovalnu preicu i 4-ugaoni okov jednostavno ukraen (4 ili prva polovina 5 veka). Grobna konstrukcija od opeke na 2 vode (uobiajena za 4 6 vek). Istorijske okolnosti i stanovnitvo Episkop Akvisa (Prahovo), pod ijom je jurisdikcijom svakako bio i Gamzigrad, pominje se ve 343. Teodosije I, 382 uspeva da vojnim pobedama primora Gote na mir. Zatim su Goti naseljeni u tvrave du granice pored Dunava, kao federati, gde su i naeni predmeti gotskog porekla. Gamzigrad ponovo naseljen najkasnije poetkom poslednje decinije 4 veka, u vreme Teodosija I. Bazilika 1 spada meu najstarije crkve u Gornjem Timoku, ako ne i najstarija. Neke oblasti priobalne Dakije stradale su 409 kada su Skiti pod vostvom Uldisa, opljakali Castra Martis. Huni 441-442 osvajaju niz gradova i tvrava du Dunava. 447 Atila zauzima I Meziju i Priobalnu Dakiju i II Meziju sve do Nove. Tada strada i Gamzigrad koji opljakan i spaljen. Ranovizantijski Gamzigrad Od sredine 5 veka i ranog 7 veka formirano je nekoliko kulturnih slojeva (5; A-E). Graevine Kao i u kasnoj antici, kue iz 6 veka bile su prilagoene ostacima starijih zgrada. Zidane su kamenom, povezanim glinom i blatom, a sasvim izuzetno i krenim malterom. Gradili su i brvnare. Bazilika 2 iznad bazilike 1 podignuta je nova bazilika, takoe 3-brodna ali veih dimenzija. Duina (sa apsidom) 31, 5 m i irine (sa krstionicom) 27, 2 m. Oltarski prostor, sa spoljnje strane je 5 ugaon, ne zna se tano datovanje. Zgrada 1 sa atrijumom i crkvom zgrada sa atrijumom, izgraena krajem 4 veka dobila ju razdoblju posle hunske najezde novu namenu. Sve odaje oko atrijuma koriene su do

poetka 7 veka. Pregradnjom apside, nekadanja dvorana sa hipokaustom pretvorena je u jednobrodnu crkvu. Sve pregradnje vrene su kamenom i opekom. U nekadanjoj prostoriji radionice za obradu tkanina, izgraena je krstionica. Naena su 3 jednostavna bronzana krsta. Najvei je naen u brodu, a dva manja krsta priveska u krstionici i prostoriji zapadno od atrijuma. Ti krstovi se datuju u 6 vek. Zgrada 2 U njoj je naena imitacija folisa Justina I, svirala od kosti, iak. Zgrada 3 naenaje grnarija, kosir, klju, drvodeljski alat, zvono, 2 Anastasijeva folisa i 2 semifolisa Justina II (Carigrad 570-571). Naene su i 2 fibule od kojih je jedna nedovrena. Zgrada 4 grnarija, ostava gvozdenog orua (2 lopate, crtalo pluga, trnokop, list pluga, struga za drvo, dleto itd). Zgrada 9 ostava novca. Istorijske okolnosti i stanovnici 534-535 Justinijan je utvrdio obalu Dunava novim tvravama u oblasti Katarakta (erdap) i u Priobalnoj Dakiji. Poznato je vie takvih tvrava zidanih na isti nain po istom planu. U isto vreme Akvis dobija nove bedeme, a i sve stare tvrave du dunava su obnovljene. Tada je Akvis uzdignut u sredite velike oblasti, koja je obuhvatala sliv Timoka i obalu dunava, izmeu ua Timoka i erdapa. Oblast Akvisa je obuhvatala 38 utvrda (po Prokopiju), a od njih je samo Timatohijo iznova podignut. U Gamzigradu: grnarska radionica, radionica za izradu kotanih predmeta, kovaka radionica. Prvi slovenski prodor dolinom Timoka dogodio se 550 kada se Sloveni iz donjeg Podunavlja pojavljuju kod Nia. Meu vizantijskom keramikom ima i ranoslovenskih lonaca koji pokazuju da su u poslednjoj 6 veka Gamzigrad naseljavali i Sloveni.

M. Milinkovi, Gradina na Jelici

1865 Janko afarik, Feliks Kanic (smatrali su da se radi o rimskom kastelu). Prva iskopavanja 1984 (sondana iskopavanja, arheoloki institut Beograd). Od 1986 sistematska iskopavanja. Gradina na Jelici nalazi se oko 8 km jugozapadno od aka. Objekat 1 (Uz sam vrh gradine), dimenzije 12, 70 x 5, 40 m, raen od lomljenog i pritesang kamena vezanog malterom, mestemino i opekom. Objekat je podeljen na 3 prostorije nejednakih veliina. Oko 19 m jugozapadno, ispod vrha gradine, otkrivena je 3-brodna bazilika (bazilika A), dimezije 14 x 22 m; grobovi u njoj i oko nje. Bar dve faze u izgradnji bazilike. 1 jednobrodna graevina sa polukrunom apsidom na istoku; 2 boni brodovi sa polukrunom apsidom + trodelni narteks. Raena je od lomljenog pritesanog kamena i delimino opeke. I spolja i iznutra apside su polukrune. Uz unutranje lice centralne apside nalazio se subselium. Iz presbiterijuma se ulazilo u juni i severni brod. Podovi u brodovima i narteksu su raeni od maltera. Nema tragova mozaika i fresko dekoracije. Fragmenti latinskih natpisa na kamenu (24 fragmenta), rasuti su u utu severnog dela presbiterijuma, i po svojim paleografskim odlikama ne pripadaju 6 veku ve su stariji (spolije?; prva faza crkve?). 4 mortarijuma razliitih veliina naena uz spoljno lice apsida bazilike. U bazilici A dosad 11 grobova, a 2 groba istraena istono od nje, orijentacija u pravcu istok-zapad, u rakama bez grobne konstrukcije. Ploaste fibule sa ptiijim glavama 5

rasprostranjene su nairokom podruju od Kavkaza do zapadne Evrope, nalaene u Burgaskoj, Maarskoj, Austriji, Italiji Gepidi, Istoni Goti, Langobardi. Srebrni relikvijar oblika sarkofaga sa latinskim natpisom na jednoj od duih bonih strana (Sci Petri Sci Pauli Sci Iohanni). I. Nikolajevi datuje ga u 6 vek. Bazilika A je analogna bazilici u Prokuplju, datovanoj u drgu polovinu 6 veka.

M. Milinkovi, Arheoloka istraivanja Gradine na Jelici u 1987 i 1988

Gradina predstavlja vieslojan lokalitet, sa praistorijskim nalazima iz perioda starijeg gvozdenog doba i sa brojnom srednjevekovnom grnarijom, datovanom okvirno u vreme 10 11 veka. Nije sigurno da li je bazilika A unutar ili van bedema. Ispred presbiterijuma je oien rov ljeb za fundiranje kamene oltarske pregrade: omalterisan, bio je oko 0, 40 m irok i oko 0, 20 m dubok. Otkriveno daljih 8 grobova u bazilici A. Do sada 21 grob (2 van bazilike, 15 odraslih, 8 dece, 2 dvojna groba). Jednostavne rake, poloeni na lea, veim delom sa rukama opruenim uz telo ili ree savijenim u laktovima. Pokojnici sahranjivani u bonim brodovima i u narteksu, na mestima gde pod danas nije sauvan. Oko 220 m zapadno od bazilike A nalazi se crkva i okolna nekropola oznaena kao bazilika B (oko i unutar nje 31 grob). Ona ima naos sa aneksom na severnoj strani i narteks (dozidan u 2 graevinskoj fazi), apsida spolja i iznutra-polukruna (17, 50 x 12 m??). Zidana od lomljenog i pritesanog kamena slaganog u nepravilne redove i vezanog malterom. Juno, zapadno i istono i najverovatnije severno od bazilike, prostire se nekropola. Za sada je otkriveno 29 grobova koji se nalaze van bazilike, najveim delom sa june strane. Od 31 groba, 14 su deiji, grobovi orjentisani ka istoku, sa glavom na zapadu. Pokojnici su polagani u jednostavne rake, uglavnom bez ikakve konstrukcije, a u nekolicini sluajeva ustanovljeno je polaganje lomljenog kamena i ulomaka opeke oko pokojnika. Pokojnici su polagani na lea, sa rukama ispruenim uz telo ili povijenim u laktovima. Samo u 3 sigurna sluajeva su konstatovani prilozi deiji broj br. 4 (2 jednostavne minue-kariice izraene od bronzane ice, krunog preseka, plaviasti stakleni privezak, naen kod lobanje noen je pojedinano okaen oko vrata). Iz poremeenih grobova moda i gvozdeni stilus, bronzana traka ukraena poprenim urezima i fragmentovani dvoredi kotani ealj. 20 m zapadno od bazilike B nailo se na grobnicu zidanu na svod (ulomci grnarije i solid Justina II kovan 567-578 u Carigradu naen uz severozapadni ugao grobnice). Grobnica je bila iroka oko 3, 60 m, dugaka 4, 40 m, unutranje visine oko 1, 30 m. Graena od lomljenog i pritesanog kamena vezanog malterom. Unutranja strana zidova je omalterisana. U kontekstu bazilike B je i graevina pravougaone osnove na oko 15 m jugozapadno od nje. Bazilka C Nalazi se na severozapadnoj padini gradine udaljena 230 m od bazilike A, a 430 m od bazilike B. Graena je od lomljenog i pritesanog kamena i opeke, stim da su prilikom zidanja koriene i spolije(kameni blok sa latinskim natpisom koji se datuje u 2-3 vek). Na istonoj strani spolja i iznutra polukruna apsida; aneksi pravougaone osnove konstatovani su uz zapadni deo naosa. U severozapadnoj prostoriji ostali su sauvani delovi freskoslikarstva. Podovi su malterni. Delovi stubova i ulomci reljefno ukraenih parapetnih ploa. Delovi septuma stubi jednostavno ukraen pravougaonim okvirom i sredinjom trakom sa prednje i zadnje strane. Fragmentovani pluteji uobiajeni motivi krsta sa proirenim kracima, krst u kliteusu, postavljeni u pravougaona polja uokvirena plastinim rebrima. Ostaci fresaka u jugozapadnom uglu severozapadnog aneksa; sauvana je donja 5

ornamentalna bordura, sokl u visini od oko 0, 60 m iznad nivoa poda; stilizovan floralni motiv izveden crvenkastomrkom bojom na beliastoj podlozi, ukvirenoj paralelnim tamno plavim linijama (podsea na imitaciju mermera). Sauvani su samo neznatni delovi polja sa zelenom podlogom, postavljenog iznad pomenutog ornamenta. Na sitne ulomke freskomaltera nailazilo se i u drugim prostorijama bazilike, naroito u oltarskom prostoru. Iz sloja uta, pored ulomaka staklenih posuda skupni nalaz iz severoistonog aneksa: bronzano zvono sa klatnom kalotastog oblika, gvozdeni katanac sa lancem, gvozdeno dvostruko nazubljena alatka, 2 slitka od olova i 4 gvozdene alke razliitog prenika (naeni na prostoru manjem od 1 m, na gotovo istoj dubini). Na oko 0, 60-0, 70 m ispod nivoa supstrukcije u zapadnom delu severoistonog aneksa, nailo se na 3 skeleta groba odraslih osoba ukopani u jednostavne rake, oprueni na lea sa rukama du tela ili blago savijenim u laktovima; orijentisanim ka istoku sa glavom ka zapadu (bez priloga). Na osnovu pokretnih nalaza, a naroito na osnovu plastinih ukrasa, bazilika C se moe posmatrati kao jednovremena sa bazilikom A i B. Bedem je zidan na uobiajen nain, za ranovizantijska utvrenja u zaleu limesa: lica su formirana od krupnog lomljenog kamena slaganom uglavnom u nepravilne redove, dok je ispunu inio mahom sitniji kamen zaliven malterom (debljina bedema 1, 07 1, 3 m). Vreme 6, poetak 7 veka, nije posvedoen kontinuitet ivota kompleksa posle 614/615. Visok procenat sahranjene dece u grobovima bazilike A i B i na nekropoli oko bazilke B ukazuje na preteno civilni karakter naselja.

M. Milinkovi, Arheoloka istraivanja Gradine na Jelici u 1989 i 1994

Bazilika C (Bazilika sa krstionicom, jednobrodna) Severozapdni aneks predstavlja krstionicu. Nalazila se unutar bedema (intra muros), udaljena oko 260 m od najvie take utvrenja. Duina 22, 35 m a irine 14, 55 m. Graena od lomljenog ili pritesanog kamena, skoro uvek vezanog malterom uz upotrebu spolija i opeke. Malterni podo je ouvan samo negde u oltarskom prostoru, naosu (u obe prostorije sa crvenim premazom), kao i u jugozapadnom aneksu. Ima vie graevinskih faza. Analogija sa crkvom u selu Orman kod Skoplja (5 6 vek) i na ostrvu Golem grad na Prespanskom jezeru (4 - 5vek). Krstoobrazna piscina u severozapadnom aneksu, koja ga je odredilo kao krstionicu, sa spoljne i unutranje strane premazana crvenkastim vodootpornim malterom. Zidovi baptisterijuma su bili ukraeni freskama, dok baptisterijum bio direktno povezan sa naosom. U crvenkastomrku zemlju ukopavani su i grobovi koji su nalaeni u crkvi i oko nje. U njoj su naeni i stubovi krunog preseka raznih dimenzija, baze i kapiteli, delom celi a delom fragmentovani, stim da najvei broj potie iz istonog dela bazilike ili iz zone uz spoljnju stranu oltara. Plastika bazilike je najveim delom izgraena od 3 vrste lokalnog kamena, parapetn eploe od peara, baze i kapiteli od beliastog krenjaka i stubovi od dekorativnog plaviastog kamena nalik mermeru. Spolije: sa spoljnje strane oltara baza

za stub na ijem je gornjem delu ostao sauvan deo natpisa posveen Dijani, dok je u severoistonom aneksu pronaen sa obe bone strane pritesan deo are, postavljene od strane konzularnog beneficijara Leg XI (?) Gemina. ini se da je najvei deo bazilike, ako ne i cela bazilika, oslikan u fresko ivopisu u sklopu jedne od graevinskih faza. Fragmenti keramike (dobrim delom lonci), fragmenti stakla, gvozdeni klinovi, vrhovi strela i jedan bronzani novi. Providni, zelenkasto ili zelenkastouto tonirani ravni ulomci stakla, iroki oko 1 mm delovi okulusa (prozorskih okana), ukraeni urezanim linijama u organizovanom rasporedu. U znatno manjem broju sreu se fragmenti staklenih pehara ili drugih posuda. Ostava (iz uta) severoistonog ugla jugoistonog aneksa; sa 24 predmeta, uglavnom poljoprivrednog i drvodeljskog alata. Ostava je po svoj prilici bili upakovana u tekstilnu ili konu torbu, iji je jednostavni kotani mehanizam za zatvaranje ostao sauvan neposredno ispod same ostave. Iz sloja uta su i 2 vrha gvozdenih strela, jedna je trobridna sa trnom za usaivanjem, a druga pravougaonog preseka sa tulcem. Bronzani novi od 5 numija kovan u Carigradu za vreme Justinijana (oko 526-537), naen u srednjem junom naknadno dodanom aneksu. U bazilici i njenom do sada istraenom neposrednom okruenju naeno je 12 grobova, 8 u crkvi (u narteksu, i 2 severne bone prostorije) i po 2 sa spoljnje strane zapadnog i istonog zida bazilike (uglavnom odrasli); sahranjeni u jednostavnim rakama, sa rukama pored tela ili poloenim na krilo bez priloga. Bazilika C se datuje u 6 vek. Na Gradini na Jelici ima ukupno 5 bazilika.

M. Milinkovi, Ranovizantijsko utvrenje na Tupom Kru i okolna utvrenja u tutinskoj oblasti

Smeten je uz dolinu Gornjeg Ibra u teko pristupanom planinskom kraju. Bedem irok 1, 05 m; lica bedema su zidana od pritesanog kamena slaganog u nepravilne redove i vezanog beliastim krenim malterom. Na jugozapadnj strani uoen objekat graen u tehnici suhozida: zidovi od krupnog nepritesanog kamena vezani blatom; dosta fragmenata keramike; moe se pretpostaviti da sauvana konstrukcija od suhozida ini podlogu za nadgradnju od drvene konstrukcije. Fragmenti keramike i staklenih posuda, gvozdeni luk od torbice sa kopom i povijenim krajevima (germanski?), bronzani stilus, kameni prljenak, za vreteno od crnog kamena, ukraen sa obe strane paralelnim krunim urezanim linijama (6 vek). Osnova utvrenja je priblino lunog oblika, koji se formira tako to trasa bedema na 6 mesta skree pod blagim uglovima. Dimenzije utvrenja su 33 x 47 m. Severna i severozapadna strana nisu bile branjene bedemom, a to sa obzirom na apsolutnu nepristupanost i nije bilo potrebno. Kapija irine oko 1, 5 m na jugozapadnom delu trase bedema. Odsustvo kula. Zida se promiljeno i ekonomino. Ovo utvrenje uklopilo bi se u 3 grupu ranovizantijske fortifikacije po D. Ovarovu, u koju on ubraja novoizgraene utvrde. Za ove burgi ili fruria (utvrenja malih dimenzija), on smatra da su prvenstveno imali da vre zadatak izvianja i osmatranja, kao i da organizuju presretanje eonih jedinica nadirueg neprijatelja (ne sme se iskljuiti i refugijalna funkcija Tupog Kra). 5

Utvrenje na lokalitetu Litice u selu Dobrinja (1022 m), neposredno iznad Ibra, 55 x 35 m. Lokalitet Zlostup u selu Ostrovici (oko 1000 m), 4 km severozapadno od Tutina (6 vek). Lokalitet Gradovi u selu aronje (oko 1330 m), oko 24 km severozapadno od Tutina. Lokalitet urevica u selu erekare (1470 m). Posle pregleda utvrenja 6 veka u okolini Tutina stie se utisak da su ona podignuta u okviru jednog ireg vojnog-graevinskog zahvata, upravo onog kojeg je opisao Prokopije u delu o graevinama (De aedificiis). Oigledno je da su prikazane utvrde izgraene po istom, gore ve opisanom principu fortifikacije.

P. Petrovi, Ni u antiko doba

Pregled istorijskih dogaaja od sredine 3 do kraja 6 veka Od sredine 3 veka pa do kraja antike natpisi, izuzev nekoliko hrianskih gotovo potpuno nestaju. Goti u okolini Naisa. 269, posle opsade Vizanta, organizovane ete varvara (Skiti, Heruli, Peuki i Goti) kreu prema planini Atosu. Dolazi do bitke u okolini Nia, kada car Klaudije uspeva da pogubi oko 50 000 neprijatelja. Nakon toga dodeljen mu je poasni epitet gothicus. Naisus predstavlja rezidenciju careva 4 veka. Galerije upravlja Ilirikom iz Sirmijuma. Oblasti veih gradova kao to su Nais, Serdika i Paultalija (ustendil) ine sada sredozemnu Dakiju (Dacia Mediterranea). Konstantin je iz Naisa druga decenija 4 veka, borba za vlast izmeu Konstantina i Licinija. Konstancije Hlor (otac) roen je u dardanskim krajevima gornje Mezije, moda ba u okolini Naisa. Njegova majka carica Helena, Konstancijeva konkubina bila je stabularia (krmarice), poreklom iz Bitinije. Borba izmeu uzurpatora, Magnencija i Konstancija II, imale su delom svoj epilog u Naisu. 350 zapovednik podunavske vojske (magister peditum), proglaen za cara u Sirmijumu, ali je iste godine na sastanku sa Konstancijem u Niu, poloio insignije carske vlasti. 351 u bici kod Murse Konstancije pobeuje Magnencija. Prilikom pohoda protiv Konstancija II, izvesno vreme se u Naisu zadrao i Julijan otpadnik. U grad je stigao u drugoj polovini 361. Posle 1. 12 . 361. na vest o smrti cara, Julijan je napustio Nais i ve 11. 12. 361. stigao u Konstantinopolj. Valentijan i Valens boravili su Medijani 365. Hunska opsada i zauzee Naisa 441. Po Jordanesu 471 gotski vladar Tjudimer prelazi Savu i opseda Ni, prvi grad u Iliriku, odatle alje sina Teodoriha za Ulpianu. Cirkulacija novca u gradu prestaje sa Iraklijem. Izmeu 612-614, to e verovatno biti datum koji predstavlja kraj antike u Naisu. Nekrople Nije poznato gde se nalazila najstarija nekropola rimskog Naisa sa kamenim spomenica. Jagodin Mala radovi od 1933 (Slaveti). Od 1956 Grbi, N. Petrovi i Lj. Zotovi. Ova nekropola je u upotrebi od 4 do 6 veka. Nekoliko 100 arheoloki istraenih grobova, vrlo su raznolikih oblika: od slobodno ukopanih i jednostavnih konstrukcija ograenih kamenom, do grobnica veih razmera pravougaone ili kvadratne osnove, sa poluobliastim svodom ili kalotom dekorisanih raznobojnim mermerom i freskama. Grobnice sa freskama Do sada poznate 3 takve grobnice. Iz 1933 jedna pravougaone osnove sa poluobliastim svodom. Njena unutranjost dekorisana je freskama sa biljnim ornamentom izvedenim crvenom bojom, a tu su i hristogram i drvo ivota, elementi koji se sreu i u drugoj grobnici sa freskama. Prem ajednom noviu Anastasija I (491-518), ovaj objekat se datuje u 6 vek. Druga grobnica je iste konstrukcije, a njena unutranjost takoe je ornamentisana biljnim motivima crvene, zelene i braon boje. Najznaajnija grobnica 5

otkrivena je 1953. Pravougaone je osnove, poluobliasto zasvedena (2, 63 x 2, 23 m, visine 1, 78 m) unutranjost grobnice podeljena je pregradnim zidovima na 3 ili 4 groba u obliku kovega bez poklopca. Graena je od opeke, sa unutranje strane oblepljena je tankim slojem maltera. Slikana dekoracija al fresco zahvata celu unutranjost grobnice, delom pregradne zidove, do temena svoda. Datuje se na kraj 4 vek. Ad Herculem (itoraa) 14 milja juno od Naisa. Konstatovani ostaci utvrenja na levoj obali Toplice, sa graevinama u njegovoj unutranjosti od lomljenog kamena i opeke. Naen je rimski novac i drugi sitni nalazi. Hammeum (Prokupje) 6 milja na zapad od itorae. Konstatovano utvrenje kao i kasnoantike grobnice sa prilozima. Znaajna je ostava pronaena u Prokuplju: bronzana antropomorfna posuda, pozlaen prsten i krstasta fibula (2-3 vek). Iz Prokuplja je i jedan rtvenik iz 234 posveen Jupiteru. Ad Fines (Kurumlija) 20 milja od Prokuplja na zapad. U oblinjoj kurumlijskoj banji konstatovane su terme i 2 rtvenika (jedan posveen boginji Dardaniji-Dea Dardania, drugi nimfama). Miljokaz, uz cestu na jug stub od krenjaka valjkastog oblika visine oko 1 m.

L. Mirkovi, Starohrianska grobnica u Niu

U jagodin Mali nalaze se ostaci rimskih zgrada i 4 stare hrianske crkve. Grobnica otkrivena 1953 Hristov monogram okruen vencem od palminih grana nalazi se iznad ulaza (istoni zid), a na suprotnom zidu uoava se jedna mala nia (npr. U Solunu, Sofiji i Saloni Marusinac). Nika grobnica u svom arhitektonskom obliku ima svoje prauzore u Siriji i Mesopotamiji. Figure bez nimba (pored vrata sveti apostoli Petar i Pavle? posred raja obueni u tuniku i beo pallium sa sandalama), kao i sve ostale na slikama u ovoj grobnici. Ispod nivoa tj. bordure na kojima stoje ova dva lika u samim grobovima je naslikana ograda iza koje je rastinje. Slike na zapadnom zidu odgovaraju po kompoziciji onima na istonom, sa tom razlikom to je ovde jedna mala nia. Na ovom zidu je isti monogram Hristos sa apokaliptinim slovima AP okruen vencem od palminih grana i nimbom. Severni zid iznad samog groba koji je uz severni zid grobnice oslikan je svetlo sivom ogradom oivienom rumenom linijom. Juni zid isti je kao severni. Na zidovim agrobova spolja naslikano je ono isto to i na svodu tj. loza sa pticama. Na osnovu monograma sa apokaliptinim slovima Ap moemo grobnicu datovati u vreme 360 451. U 5 veku svitak je definitivno zamenjen knjigom. Hermule na ogradi raja u nikoj grobnici nisu oranti, tj. ne prikazuju umrle, ve su to samo ukrasne antike hermule. Vinova loza spada u najstarije alegorije u hrianskom slikarstvu. Grobnica se datuje u kraj 4 veka.

D. Srejovi A. Simovi Portret vizantijske carice iz Balajnca

Lokalitet Kulina Balajnac. Prvi je ovaj lokalitet obilazio Kanic. Pronaeni su bronzani sud sa natpisom, reljef trakog konjanika i Justinijanov bronzani novac. Lokalitet je udaljen oko 300 m zapadno od sela Gradita. Bedem je zatvarao skoro pravilnu etvorougaonu povrinu od oko 4200 m. Pronaeni su ostaci velike 4-ugaone graevine. Bronzana glava je naena tano u centru gradskog platoa, na mestu gde su se morale sei glavne ulice (nalaza Dragomir Veljkovizemljoradnik). Glava je pripadala uplje livenoj statui, priblino prirodne visine. Glava je masivno izlivena sa ukrasom na glavi: specijalna frizura, 5

kapa i dijadema. Predstavlja jednu od vizantijskih carica, (mlada ena dvadesetih godina) 5 ili 6 veka, ali nije precizno datovana. Jednu od najbliih stilskih analogija predstavlja nesumnjivo bronzana vaza u obliku enskog poprsja iz konzervatorske palate u Rimu (ista radionica ?). Znaajna je injenica da se gotovo svi spomenici bliski balajnakoj glavi vezuju za orijentalne radionice, tj. pokazuju jasne aleksandrijske ili sirske uticaje. Neoklasicizam tj. renesans antikih oblika u starim helenistikim centrima. Ovaj portret je izraen 520-530 u nekom od umetnikih centara na Istoku ili barem po njegovim uticajem. Eufemija?, ena Justina I ili Teodora? koja 527 postaje zvanino vizantijska carica. Za sada nije poznat nijedan spomenik na kome bi bio sauvan Eufemijin lik.

Grupa autora, Arheoloko blago erdapa

Rimska i ranovizantijska utvrenja na erdapu (V. Kondi i Lj. Zotovi). U prvim decenijama 1 veka poinje sistematsko utvrivanje granice praene izgradnjom prvih logora i komunikacije. U prvoj polovini 3 veka, posle upada Gota, Sarmata i Karma uoavaju se prve faze obnove. Druga faza vezuje se za Dioklecijana, a trea za Konstantina. Na prelazu iz 4 u 5 vek, u vreme Teodosija i Arkadija utvrenja bivaju postepeno naputana. Tek u vreme Anastasija osea se potreba za ponovnim utvrivanjem ovog dela granice, tako da u vreme Justinijana imamo iz osnove obnovljenu i dopunjenu prvobitnu graninu liniju. Rimska straara kod Gospoinog Vira u njoj boravili delovi 4 Skitske i 5 Makedonske legije, 1 vek nove ere. Uniten Tiberijev natpis na Lepenskoj steni kod sela Boljetina indicira postojanje vojnog logora. Iz 1 veka je i Lepena vojni logor sa zidanim bedemima. Utvrenje Mali Gradac kod Donjeg Milanovca, u ijoj blizini neto kasnije, ali jo uvek u 1 veku izgraen castrum Taliata. Tokom 1 veka podignuta su utvrenja i kod Brnjice, ezave, Salduma, Velikog Gradca, a verovatno i u Tekiji. Trajanov most je konstruisao Apolodor Damaska, raspona je 1100 m povezivao je Pontes (Kostov) i Drobetu (Turn Severin). Logori su naputeni u vreme osvajana Dakije. Sigurno je da su vea utvrenja kao Veliki Gradac (Taliata) i ezava (Novae) zadrali i dalje svoje posede, verovatno smanjene. Za vreme Aurelijana (270-272) naputena je provincija Dakija i reorganizovane su provincije u ovom delu imperije. Provincije Gornja i Donja Mezija su reorganizovane. U prvi mah su formirane dve nove provincije Moesia Prima i Dacia Ripensis, kasnije njihova meusobna granica nalazila se na Porekoj reci. Posle 8 godinjeg hiatusa, tj. vremena kada su tvrave na erdapu bile naputene (Teodosije-Arkadije) dolazi najverovatnije ve u vreme Anastasija I do postepenog obnavljanja utvrenja na limesu. Moda su ve tada, bar delimino popravljeni objekti na ezavi, Boljetinu, Hajdukoj Vodenici. Tek Justinijan uspeva da stvori veoma jaku graninu liniju. Skoro svi kasteli spomenuti u prethodnom izlaganju oiveli su ponovo u prvim decenijama 6 veka. Podruje erdapa u srednjem veku Sa ostrva Sapaje (kod Banatske Palanke) potiu istono gotske fibule i liksuzni zlatni okov almandinskim ulocima i fragmentovana mamuza tzv. vandalskog tipa (5 vek). Pronaene su 3 germanske cikada fibule i to 2 iz Kostola (Ad Pontes) i 1 sa oznakom Trajanovog mosta (Kostol?), iz 5 veka. Iz Rama potiu 2 zlatne naunice, jedna sa priveskom u obliku piramide, a druga sa priveskom uplje kugle Avari tj. I avarski kaganat 6-7 vek. Veliki Gradac pronaena zlatna naunica sa priveskom u obliku uplje kugle iz grob 6

asrednjevekovne nekropole (11-13 vek), sekundarna upotreba. Prvi avarski kaganat 6 i 7 veka srebrna luna fibula sa antropomorfnom maskom na nozi i dva fragmentovana primerka slinih bronzanih fibula iz Velesnice, kao i jedna manja bronzana fibula istog tipa sa nepoznatog nalazita kraj Negotina (Pontski import).

. Jankovi, Podunavski deo oblasti Akvisa u 6 i poetkom 7 veka

Dnanji Klju i Krajina pripadali su severozapadnom delu kasnoantike provincije Priobalne Dakije (Dacia Ripensis). To je bio strateki znaajan deo vizantijske granice obuhvaen oblau Akvisa, koja se nalazila u slivu Timoka.

Obala Kljua i Krajine u istorijskim izvorima (vesti o putevima) Ratiaria = Arar. Moe se pretpostaviti da su u 6 veku korieni sledei putevi u oblasti Akvisa, izloeni po svom znaaju: a) Obalski put du Dunava b) Put iz doline Morave za severoistonu Bugarsku c) Timoki put d) Putevi izmeu dolina Timoka i Poreke reke. a) Izgraen uz Dunav, a spajao Priobalnu Dakiju sa Prvom Mezijom i Panonijom. Iskljuivo ga koristile vizantijske vojske. b) Ovaj put je spajao Iliriju i Trakiju, kao i Prvu Meziju i sredinju Dakiju sa Priobalnom Dakijom. esto korien u 6 veku, naroito od strane Slovena i Avara (Avari iskljuivo koriste ovaj put prilikom svojih pohoda). c) Poinjao u blizini Prahova, spajao ga sa Ravnom (Timacum minus), a od nje se ravao n aput prema Niu i dalje za Solun i put koji je izbijao na put Ni-Sofija kod rimskog mesta Tures (Pirot).

Vesti o tvravama, utvrenjima, utvrenim pribeitima i gradovima Prokopijev De Aedificiis, objavljen oko 554, a posle Justinijanovog utvrivanja granica. U Justinijanovoj noveli je Akvis, grad (civitas), a za utvrenje njegove oblasti upotrebljava se izraz castellum. Tvrave Utvrde isto vojne namene, zaposednute iskljuivo vojskom. Nalaze se na izloenim poloajima, brane granicu i puteve. Zidane su po jednom nacrtu, 4-ugaone osnove sa okruglim kulama na uglovima. U temelju su zidane kamenom i malterom, a u gornjem delu samo opekom, ili i kamenom i opekom koji su vezivani malterom sa tucanom opekom. Straare Jae utvrena kula ili slino, sa malobrojnom posadom. Nalaze se na izloenim mestima sa dobrim pregledom u pravcu grada ili neke tvrave i utvrenja. Osnovni zadatak im je bio da osmatraju pravce koji nisu pregledni iz odgovarajueg grada, tvrave, utvrenja ili pribeita. Utvrena pribeita utvrena sklonita seoskog stanovnitva nalaze se na povoljnim odbrambenim poloajima, u blizini puteva. Koriena su za privremena sklanjanja seoskog stanovnitva, koje je inae stanovalo van bedema. Imaju nepravilnu 4-ugaonu osnovu, sa isto tako nepravilnim 4-ugaonim kulama na uglovima. Obino su graene samo kamenom i beliastim malterom.

Utvrenja Utvrenja naselja stanovnitva razliitih zanimanja i drutvenih poloaja. Nalaze se na povoljnim odbrambenim poloajima, po strani od glavnih puteva. Njihov osnovni zadatak je odbrana nevojnikog stanovnitva. Nepravilne su osnove, prilagoene podlozi, a kule su 4-ugaone osnove. Graena su obino samo kameno vezivanim beliastim malterom. Ponekad se za utvrenja iskoriene velike rimske tvrave, povrine vee od 1 ha. Grad Grad u antikom smislu rei podrazumeva utvreno privredno, crkveno, vojno i upravno sedite, sa manje ili vie razvijenim gradskim ivotom.

Tvrave na obali Dunava Kantabaza Saldun (turski prelaz) Nalazila se na mestu Saldum u blizini sela Dobre, na samoj obali Dunava. 4-ugaone je osnove sa krunim kulama, podignuta na rimskim ostacima. Kampsa Bosman Sagraena neposredno uz vodu, pravougaone je osnove sa krunim kulama. U temelju zidane kamenom, a iznad sokla opekom i kamenom. Taliata Donji Milanovac U vreme istraivanja udaljena od Dunava 300 m, 4-ugaone je osnove (130 x 140 m). U 6 veku su prizidane kule krune osnove na uglovima, bedem je popravljen. Smornes moda Malo Golubinje Dukepratum Hajduka Vodenica 4-ugaone je osnove sa bedemima produenim do Dunava, i krunim kulama na uglovima (45x45m). Zerna Orava Kaputboes Tekija (rimski Transdierna). Zanes Karata nepravilne pravougaone osnove postavljene okomito na tok Dunava. Bedemi zauzimaju povrinu od oko 190x120 m, tako da meu tvravama u erdapu, Kljuu i Krajini ima najveu povrinu. Zanes je nastao ve u 1-2 veku, a trajao do poetka 7. Pontes Trajanov Most Kostol (rimski izvori Trans Drobeta). Bedemi zidani kamenom i opekom (70x50 m). Teodora, Teodoropolis Turn Severin (rimski izvori Drobeta) Tvrava je 4-ugaone osnove (oko 137 x123 m ), sa tim da na bedemima i kulama nisu vreni vei graevinski zahvati u 6 veku. Mareburgo Glameja Rtkovo? 4-ugaona tvrava podignuta oko stare rimske kule (45x45 m). Susiana Korbovo? U blizini obale (50x50 do 100x100m) naeni ulomci grnarije i drugi predmeti 6 veka. Armata Vajuga (90x60 m) Timena Milutinovac (50x50 m). Stiliburgo Glameja Ljubievac? Neposredno na obali, 4-ugaone osnove (50x50 m) Alikaniburgo ue Slatinske reke? 4-ugaone osnove (50x50 m) Akvis Prahovo Dobio naziv po nekoliko izvora koji se nalaze na obali Dunava ispod grada. Bedemi Akvisa obuhvatali su prostor oko 850 x 450 m, odnosno blizu 29 ha. Oko

njega se nalazio prostrani rov sa izgleda jo jednim bedemom. Sa Dunavom povezan utvrenim pristanitem. Utvrenja i utvrena pribeita u unutranjosti Kljua i Krajine U spisku utvrda u oblasti Akvisa Prokopije nabraja 37 obnovljenih utvrda i jednu novu Timatohion. Petres Mokranjska Stena (Petra=stena) utvrenje nepravilne osnove prilagoene podlozi, sa viestrukim bedemima vidljive duine preko 700 m. Na uglovima su 4ugaone kule raene od kamena i belog maltera. Tvrave na Dunavu za koje Prokopije kae da su iznova podignute, ne prate nikakvi prikazi i sve su manje povrine, priblino oko 2 000 m sa bedemima i kulama krune osnove zidanim kamenom i opekom. Justinijanova novela 11, iz 535 (u Akvisu se obnavlja episkopija kao odraz novog stanja na Dunavu).

Vesti o napadima Varvara Izgleda da je posle 585/586 Akvis, kao i drugi gradovi na Dunavu, stupio u neke posebne odnose sa Avarima nezavisno od Carigrada. Ovi novi odnosi posredno se potvruju u izvorima (T. Simokata). Smatra se da su Nais i Serdika, pa i drugi gradovi Ilirije, naputeni ili osvojeni oko 614/615, njihove izbeglice su stigle ak do Soluna. Opticaj novca bronzani novac je naroito znaajan od 538, kada poinju da se obeleavaju i godine careva koji ih izdaju, a posebno za vremena o kojima nemamo drugih podataka iz pisanih izvora. Nain utvrivanja Tvrave su podizane neposredno na obali Dunava i to na takvim rastojanjima i poloajima da su se meusobno mogle osmatrati. Tamo gde su ta rastojanja bila suvie velika praznine su dopunjavane straarama ili utvrenim pribeitima. Sve tvrave podignute u vreme Justinijana, uglavnom na mestu ranijih utvrda, sa tim da imaju uglavnom priblino kvadratnu osnovu sa krunim kulama na uglovima.

Pokretni nalazi i zanatska proizvodnja Izgleda da je rimski novac korien umesto vizantijskog kojeg nije bilo dovoljno, naroito posle Justina II. Vein apokretnih nalaza moe da se podeli na dve osnovne grupe, na vreme izmeu 535 i 585/586 i na vreme posle te godine, do u 7 vek. Grnarski proizvodi najei i najbrojniji nalazi. 1. Grnarija z asvakodnevnu upotrebu koristi se za pripremanje hrane, prinoenje i jelo (lonci, zdele, duboke zdele, poklopci i krazi). 2. Grnarija za uvanje tenosti i rasutih stvari (pitosi, veliki lonci, amfore). 3. Penjaci-korieni za ugraivanje u pei. Grnarija za svakodnevnu upotrebu pravljena do 585/586. Lonci vrsta sa obodom prelomljene gornje povrine. To su niski zdepasti lonci sa naglaenim vratom i ramenom, prenik trbuha je vei od visine suda; bez drke, dno ispupeno od dobro preiene zemlje sa peskom. Sive boje, ali i crvenkasto mrki i tamno sivi varijateti. Jo od 4 i 5 veka (Klju i Krajina). Vrsta luno povijenog oboda niski zdepasti sa

naglaenim ili ne naglaenim vratom i ramenom. Povrina trbuha je priblino jednaka visini suda, obino sa drkom oblog preseka od dobro preiene zemlje sa peskom. Crnosive i mrkosive boje od prve polovine 5 veka. Vrsta pravog oboda zdepasti sa naglaenim ili nenaglaenim vratom i ramenima, obod razgrnut i prav, ponekad sa drkom obino trakastom, od odlino proiene zemlje sa peskom, sivo peene. Javlja se jo u 4 i 5 veku. Vrsta sa obodom prelomljenim nagore zdepasti lonci sa blago naglaenim vratom i bez ramena. Kao ukras imaju jedan ili vie snopova vodoravnih utisnutih linija. Oni su jedini poznati lonci pravljeni do 585/586 koji imaju ukras, koji se inae javlja kasnije. Zdele vrsta sa naglaenim vratom i ramenom niske, iroke zdele sa naglaenim vratom i ramenom. Po pravilu ima dve drke sa ljebovima koje poinju od oboda a sa telom se spajaju iznad dna. Ponekad na ramenu imaju ukras od vodoravnih utisnutih crti, raene od preiene zemlje sa peskom, ravnomerno peene u sivoj boji. Glaana grnarija meu glaanom grnarijom preovlauju krazi, ali se u sitnim ulomcima javljaju i drugi oblici, pre svega lonci i zdele. Povrina im je uglaana cela ili delimino, ukras je sastavljen od glaanih crta a ponekad i od vodoravno utisnutih. Raen od preiene zemlje do odlino preiene zemlje, ali se javljaju i komadi pravljeni sa vrstom. Obino su sive boje do crne, ali postoje i crvenkasti komadi. Grnarija za uvanje tenosti i drugih rasutih stvari pitosi, veliki lonci, amfore. Na nalazitima du samog Dunava preovlauju amfore, dok su u unutranjosti ei pitosi. Pitosi visine od 0, 30 0, 80 m, jajastog oblika sa dugmetastim ili ravnim prstenasto proirenim dnom. Obod je debeo i vodoravan odozgo, ili blago nagnut na unutranju stranu. Na obodu i ramenu nalaze se kao ukras i valovnice, a na obodu ukras izveden peatom. Od loe preiene zemlje sa dosta vrsta, spolja mrko i sivo peene, raene na sporom vitlu. Vode poreklo iz prethodnih vekova, a esti su u toku celog 6 veka. Amfore vrsta ukraena eljem najvee amfore do 0, 70 m, a prenika do 0, 50 m. Na gornjem delu su ukraene nizom otrih ljebova, koji u preseku daju cik-cak crtu sa vrhovima okrenutim nanie. Na samom dnu se nalazi mali, dugmetasti zavretak, manje ili vie naglaen. Dve drke ovalnog preseka, ponekad na vratu i gornjem delu ramena natpis (verske ili namenske prirode). Od odlino preiene zemlje na brzom vitlu, beliasto ukaste povrine, a u retkim sluajevima crvene. este u Podunavlju i crnomorskom primorju (tokom celog 6 veka, pre i posle 585/586). Vrsta ukraena ljebovima i rebrima. Vrsta ukraena rebrima najee je visine 0, 45 0, 60 m, a irine 0, 20 0, 30 m, imaju dve elebljene drke koje se od sredine vrata sputaju na rame, ukraene rebrima koja se kruno sputaju oko valjkastog tela. Rebra se na ramenu i pri dnu dodiruju a prema sredini amfore, razmak se meu njima poveava. Raene su na brzom vitlu sa mnogo peska, ponekad i vrstom. Povrina hrapava, ali se javljaju i sa glatkom povrinom, obino beliasto ukaste boje. Prvi put se javljaju u prvoj polovini 5 veka, rairene u Podunavlju i crnomorskom primorju, a u Kljuu i Krajni do poslednje 6 veka. ee se javljaju natpisi, oznake ili skraenice izvedene tamno crvenom bojom. Vrsta vretenastih amfora manje, duguljaste amfore, visine oko 0, 40 m, a prenika oko 0, 10 m. Telo je valjkasto a dno se postepeno suava. Imaju po dve sasvim male drke, pripijene uz vrat. I one imaju skraenice ili ukras izveden tamno crvenom bojom. Raene od zemlje sa dosta peska, uglavnom beliaste boje sa sivim i utim prelivima celo Podunavlje 6 vek. Vrsta valjkastih amfora - visoke oko 0, 40 m, a prenika priblino 0, 20 m, pravljene su nepravilno a lebljene drke su grubo spojene sa vratom i telom. Neukraene ili ukraene naizmeninim rebrima i ljebovima i kruno

utisnutom crtom, raene na vitlu od dlino preiene zemlje, dobro peene u mrkoj i tamno sivoj boji. Samo 6 vek Podunavlje i crnomorsko primorje. Vrste izduenog jajastog oblika visine oko 0, 35 m, prenika priblino 0, 18 m. Imaju dve nepravine drke i debele zidove. Raene od dobro preiene zemlje crvenkaste boje samo 6 vek. Vrsta velikih vretenastih amfora nemaju vrat, a obod je zadebljan i nenaglaen. Javljaju se u donjem Podunavlju i crnomorskom primorju. U Kljuu i Krajni je izgleda u upotrebi izmeu 535-585. Vrsta malih amfora visine oko 0, 35 m, a prenika oko 0, 15 m tankih zidova sa drkama i telom razliitog oblika. Spolja beliaste boje a u prelomu crvenkaste samo 6 vek. Vrsta irokog otvora samo jedan primerak, visine oko 0, 40 m, prenika 0, 31 m, jajastog oblika sa irokim vratom koji se postepeno iri na gore. Nenagleenog oboda, na ramenu i telu plitki ljebovi, dve drke zaobljenog preseka, svetlo ukasto peena posle 585/586. Natpisi, oznake i skraenice na amforama sve itljive oznake, skraenice i natpisi pisani su grkim. To je sa jedne strane odraz uvoza i uticaja grkog govornog podruja, a sa druge strane dokaz upotrebe grkog jezika i grkog stanovnitva u oblasti Akvisa. Penjaci ugraivani u pei za zagrevanje prostorija, njihova namena je da poveaju grejnu povrinu pei, odnosno da zagrevaju prostorije. Celim telom su bili ugraeni u pe, tako da im se samo otvor nalazio na povrini zida pei. Najstarija utvrena pojava penjaka je iz prve polovine 5 veka. Poetkom 6 veka penjaci se prave samo u naseljima koja su se odrala posle hunske najezde, kao to je Akvis. Njihova sporadina pojava u tvravi kod Kladova i u pribeitu kod Sipa pokazuje da nisu korieni iskljuivo za pei, ve i kao posude. Grnarske radionice - izgleda da je grnarija pravljena iskljuivo u veim sreditima, kao to je Akvis, Teodoripolis, Zanes... Glavna osobina koja ovu grnariju razlikuje od one 4 i 5 veka je dui obod, a od one pravljene do hunske najezde razlikuje se jo ispupenim dnom i naglaenim vratom i ramenom na loncima, koji se javljaju krajem 5 i poetkom 6 veka. Posle 585/586 grnarija dobre izrade mahom nestaje, ravnog dna, nenaglaenog vrata i ramena koje se stapa sa trbuhom, a koji su se pojavili neto ranije. Pojavljuje se grnarija raena na sporijim vitlima, pa ak i bez vitla. Stare vrste lonaca nestaju i javljaju se potpuno nove. Amfore su jedini oblik grnarije koji se javlja sa istim osobinama na irem prostoru. Neke amfore su izgleda iskljuivo uvoene, jer ih je malo naeno (velike vretenaste, moda i vrsta sa liskunom). Poreklo grnarije i strani oblici grnariju zapadnog porekla treba povezati sa avarskim osvajanjima i napadima. Vei deo glaane grnarije pripada mesnoj proizvodnji naseljenih Germana. Od grnarije koja se moe pripisati Slovenima naena su dva ulomka u tvravi kod Kladova. Upotreba vrnika, kao i upotreba topki (koriene su pri ognjitu), ukazuje na Slovene. I topke i vrnike kao i lonci i crepulje obino se pripisuju kunoj, enskoj proizvodnji kod Slovena. Pored toga upotreba sporih vitala i grnarije pravljene bez vitla, takoe ukazuju posredno na Slovene. ici njihova rasprostranjenost podudara se sa rasprostranjenou amfora. Pravljeni u Akvisu i drugim veim mestima u radionicima opremljenim kalupima za izradu iaka. ici ukraeni bobicama od odlino preiene zemlje, beliasto peene, oko diska su ukraeni bobicama (5 i 6 vek). iak ravne ivice iak sa irokom ivicom oko otvora na kljunu. Raen od odlino preiene zemlje svetlo mrke boje. Na disku naglaen ispupen ukras u vidu srca, a oko diska su zrakasto rasporeene crtice u vizantijskom Podunavlju, od sredine 6 veka. Beliasti ici od preiene zemlje, beliasto peene sa nagalaenim ispupenim ukrasom. Primerak iz Prahova ima drku u vidu krsta a na

disku 4-kraku zvezdu preko etvorolista. Primerak iz pribeita kod Sipa ima drku u vidu ljudskog lica sa bradom, a na disku naizmenine polukrugove izmeu dva kruga postavljena oko otvora. esti su u vizantijskom Podunavlju tokom 6 veka, a javljaju se i drugde na Balkanu. ici grube izrade od loe preiene zemlje, mrko peene i grube izrade. Ukras je slian ali manje ispupen. est je u vizantijskom Podunavlju, od 585/586 do prve polovine 7 veka. Fibule gvozdene fibule su nestale sa oivljavanjem rudnika i trgovine i pojavom bronze, odnosno do obnove utvrene grance (limesa) oko 535. Sa obnavljanjem gradova i tvrava dolo je do pojave nove vizantijske donje podunavske fibule (livene su u dvostranom kalupu sa prolamanjem. Igla sa oprugom i osovina su od gvoa, na bonim stranama osovine namotana je bakarna ica koju zatvaraju bronzane loptice). Vrsta sa lukom pravougaonog preseka to su fibule sa 11 lanih navoja i urezanim geometrijskim ukrasom, duge oko 5, 5 cm. Rasprostranjena od Crnog mora do Bosne. Poreklom iz Male Skitije ili Druge Mezije (prva polovina 6 veka, oko 535). Vrsta sa trapezastim presekom luka duge izmeu 6 i 7 cm sa 8 lanih navoja, a na luku utisnut ukras od niza takica, valovnica i kruia, a na stopi 2 poprena rebra. Izliveni primerci naeni u Turn Severinu, Akvisu i drugim mestima pravljene od oko sredine 6 veka do vlade Justina II. Vrste sa lukom polukrunog preseka iste su veliine kao i prethodna vrsta (6 7 cm) sa 8 do 11 lanih navoja. Na luku je ukras od urezanih izduenih pruga, koje ponekad prate utisnuti kruii u Akvisu od vlade Justina II do kraja sedamdesetih godina 6 veka. Vizantijske varvarizovane fibule posle tekih razaranja podunavskih gradova 585/586 poinju da se izrauju varvarizovane fibule. Osnovna razlika izmeu njih i prethodnih fibula je u izradi. Nove fible se prave u prostijem, jednostranom kalupu i potom se savijaju u konaan oblik. Imaju prave navoje, a na glavi je S zavretak ili rog. Ukras je izveden livenjem, utiskivanjem i urezivanjem. Do varvarizovanja je dolo jer su zanatlije stradale (ubijeni ili odvedeni u ropstvo). Kope, preice i okovi pojasa Suidava kope i okovi su najei, javljaju se uporedo sa vizantijskim fibulama i istovremeno poinje njihova proizvodnja u Akvisu 535. Liju se u jednostranim i dvostranim kalupima sa prolamanjem. Traju do kraja 6 veka, a poznate su na gotovo svim veim nalazitima 6 veka na Balkanu, a posebno u gradovima i tvravama du Dunava. Od kopi sa U okovom poznat je u crteu zlatan jeziak koji je bio deo pojasa. Umesto cvetnog ukrasa ima urezan ukras u vidu lica, koji ga povezuje sa Suidava kopama. Ova vrsta pojaseva potiu iz prve polovine 7 veka, a primerak iz Prahova moe se opredeliti u poslednju 6 veka zbog slinosti sa Suidava kopama. Vrsta Salona-Histrija kraj 6 i prva polovina 7 veka. Primerak iz Prahova (bronza, na okovu 2 ptiije glave ispod kojih se vezivao remen, na trnu i okovu utisnuti kruii). Primerak iz Sipa sluio za vezivanje torbice o pojas. tapii sa predstavom goluba od bronze, okruglog preseka, dugi oko 20 cm, sa izjedno livenom predstavom goluba na jednom kraju i alkom na drugom. Golub ima sklopljena krila i obino je ukraen kruiima. Ovi tapii su noeni okaeni oko vrata i svojim sadrajem su zamenjivali krst? prpadnici Bonosove jeresi? U ranom 6 veku u Kljuu i Krajni su naseljeni i Heruli koje je ve Anastasije pustio u gradove 512, a potom je i Justinijan neke Herule naselio kao saveznike i pokrstio, izgleda upravo u oblasti Akvisa. Poetkom 6 veka zapadni deo Priobalne Dakije ponovo je ukljuen u privredni ivot Vizantije, a Akvis je tada dobio i najstarije poznate bedeme, u vreme Anastasija ili Justinijana I. Do 535 Akvis se razvija u jedan od najveih gradova Podunavlja, a granica u njegovoj oblasti utvrena je

nizom novopodignutih tvrava. Od 540/541 Akvis poinje da osea slovenske napade koji su vreni u Trakiji, te je smanjivan i povremeno prekidan dotok novca u grad.

D. Vajzman, Stobi vodi kroz antiki grad

Veina graevina antikog Stobija orijentisana je u pravcu jugoistok-severozapad. Najstariji sauvani pisani izvor o Stobima belei pobedu Filipa V, kralja Makedonije, nad Dardancima u blizini Stoba, u Peoniji, 197 godine p.n.e. (Livije). Izgleda da je grad podignut u helenistiko doba, ne mnogo pre Filipa V. Najverovatnije da su Stobi osnovani posle rata koji je Filip II vodio protiv Peonaca 359 p.n.e. Intezivno irenje grada moe se povezati sa podizanjem statusa grada u rang municipiuma, koji su Stobi svakako posedovali 69, kada je u Stobiju poeo da se kuje novac raznih tipova sa natpisom municipium Stobensium. Stobi je nastavio da kuje svoj novac barem do ranog 3 veka. Hram Nemeze u pozoritu najistaknutiji vidljivi spomenik rimskog grada je pozorite, sagraeno u 2 ili poetkom 3 veka. Tokom 4 i 5 veka sagraene su barem 3 hrianske bazilike u samom gradu, od kojih su dve imale krstionicu, dok su barem dve sagraene izvan grada. Gradski bedem podignut u 3 veku, dok je unutranji bedem du istone strane bio verovatno podignut u kasnom 4 veku. Verovatno je da su u gradu radile kole umetnika, slikara i mozaiara. Prilino bogata jevrejska zajednica postojala je u Stobima ve u 3 veku, kada je Poliharmos otac sinagoge, sagradio jevrejski hram skoro u samom centru grada. Sinagoga je unitena u poznom 4 veku a na njenim ostacima podignuta je hrianska bazilika otprilike u vreme posete Teodosija I, koji je u Stobima juna 388 izdao dva edikta kojim se zabranjuje okupljanje jeretika, kao i bilo kakva javna diskusija o religiji. Moda su Stobi postali glavni grad provincije Macedonia Salutaris u drugoj polovini 4 veka, kada je ta provincija organizovana. Stobi su svakako bili glavni grad Macedonia Secunda, nastele u 5 veku prekrojavanjem provincijskih granica. 472 Stobi se spaavaju unitenja otvaranjem kapija Teodemiru, kralju Ostrogota. 479 ga je opljakala vojska Teodoriha, sina Teodemira. Veliki zemljotres 518. Najkasniji novii pronaeni u slojevima unitenja, u kuama na akropolju kao i u crkvenim zgradama juno od episkopske bazilike, potiu iz 5 godine vlade Justina II (569/570). Posle 6 veka u Stobima nema tragova gradskog ivota. Spomenici severna bazilika sa severne strane bazilike nalazi se mala etvorolisna krstionica, poploana opekama i mermenim ploama. Piscina je u obliku krsta, ukraena inkrustacijama od mermera, a na njenoj ogradi bila su 4 stubia od crvenog porfira, koja su nosila ciborijum. Korintski kapiteli nalaze se izmeu glavnog i bonih brodova. Vezuje se za kasni 5, rani 6 vek. Civilna bazilika 3-brodna bazilika sa narteksom, nalazi se izmeu severne bazilike i sinagoga bazilike. Thermaeminores (malo kupatilo) u severozapadnom uglu zgrade. Sinagoga bazilika 3-brodna bazilika, deo osnove ikonostasa jo je sauvan in situ. Vezuje se za pozni 4 ili rani 5 vek, rekonstruisana barem jo jednom i to krajem 5 veka, verovatno posle gotskih pustoenja grada 479. Mozaiki pod sinagoge je 1, 5 m ispod naosa (rani 3 vek). Ispod naosa je pronaena ostava srebrnog novca. Novii su kovani tokom perioda od 211-125 p.n.e. (506 denara, 1 Victoriatus, i 1 atika tetradrahma) novac je bio pohranjen u dva suda, krag grublje izrade i mali lekitos, koji su bili sakriveni u jami ne mnogo nie od nivoa Poliharmosove sinagoge. Kua psalama Poliharmosova palata rezidencija crkvenih velikodostojnika. Sukcesivno sluila jevrejskoj i hrianskoj zajednici u Stobima. Via Axia (iroka oko 4, 5 m) jedna od glavnih ulica grada prua se od istoka ka 6

zapadu. Magnae Thermae (veliko kupatilo) bilo je u upotrebi u poslednjoj fazi ivota grada, u kasnom 6 veku. Peristerijina kua (zgrada sa dve apside, vie rezidencija gde je ivela jedna vea familija, pozni 4 rani 5 vek) Via Principalis Inferior. Via Theodosia ova avenija (iroka oko 4, 5 m) paralelna je sa Via Axia i odvaja Peristerijinu kuu od Teodosianske palate. Ulica je bila poploana oblucima i kamenim ploama. Teodosianska palata rezidencija oblika latinskog slova L, dugaka oko 58 m, najvee irine 23, 5 m. Imala je 3 ulaza. Njeno dvorite okrueno je kolonadama sa severne i zapadne strane i prapetnim zidom sa june. Vezuje se za 5 vek. Kua Partenija - rezidencija juno od Teodosijanske palate sa 2 ulaza, dvorutem sa fontanom, bazenom i kolonadom na severnoj i istonoj strani. Manja je od Teodosijanske palate sa kojom ima zajednike zidove, pa prema tome mora da je sagraena u isto vreme. Nazvana je po imenu sa peata u obliku toka pronaenog u njoj. Via Principalis Superior - skoro paralelna sa Via Principalis Inferior. Domus Fullonica (valjaonica sukna) grupa meusobno povezanih zgrada ija je arhitektonska istorija trajala skoro 6 vekova. U malom dvoritu je pronaena velika koliina purpurnih koljki, koje pokazuju da je tu u 5 veku bila radionica za bojenje i valjanje tkanina. Episkopska rezidencija ova zgrada je u 4 veku sluila kao hrianski oratorijum, a u 5 veku je pretvorena u episkopsku rezidenciju (. Mano-Zisi). Polukruni trg kolonada ga odvaja od manjih odaja, verovatno radnji. Baza velikog spomenika delimino je sauvana u sreditu trga. Smatra se da je na njoj nekada bila statua oca imperatora Teodosija I na konju. Via Sacra od severne strane polukrunog trga do kapije Porta Heraclea, u duini od 78 m. iroka je 4, 85 m, poploana kamenom i sa obe strane uokvirena kolonadama iznad kojih se nalaze arkade. Njeni trotoari iroki po 2, 85 m, bili su (po arheolozima koji su je otkopali) prekriveni svodovima. Episkopska bazilika podignuta na velikoj vetakoj terasi, istono od Via Sacra, preko puta polukrunog trga. Nivo poda ove impozantne dvospratne crkve lei vie od 4 metra iznad podova graevina istog perioda. Razlika u orijentaciji ove graevine (u odnosu na ostale) je moda bila rezultat elje da se osovina crkve postavi prema izlasku sunca na dan patrona crkve. Narteks ima na severnoj strani vrata koj avode u kompleks od dve odaje, i do stepenica za gornji sprat. U naos vodi irok sredinji ulaz iz narteksa. Atrijum je nepravilnog oblika da bi se preko njega iz Via Sacra ulazilo u narteks crkve. U nadvratnik iznad ulaza u naos urezan je natpis koji kae da je crkvu podigao episkop Filip. Opus Sectile tehnika oblaganja podnih ili zidnih povrina ploicama od kamena razliitih boja da bi se dobila efektna dekoracija enterijera. Krstionica 4-orolisna sa malim apsidama u uglovima, upisana u etvorougao. Na svakom od uglova krstionice je ulaz. Krstionica se nalazi sa june strane bazilike. Velika okrugla piscina (unutranjeg prenika 2, 4 m) je u sredini prostorije, imala je ogradu od opeke a na njoj je bilo 6 malih svetlo obojenih stubova koji su nosili baldahin. Pod krstionice bio je ukraen mozaikom. Delimino zazidan ulaz u veliku zasvoenu kriptu koja je sagraena u potpornom zidu bazilike, pored samog severozapadnog ulaza u krstionicu. Kripta, opljakana jo u antici, bila je verovatno grobnica nekog od gradskih episkopa (moda ktitora Filipa), ili nekog muenika. Krstionica sagraena u poznom 4 ili ranom 5 veku. Zakrpe na mozainom podu, piscini i zidovima oblinje prostorije, kao i prikrivanje orginalnih fresaka svedoe da je tokom 5 i 6 veka vren itav niz prepravka. Porta Heraclea gradska kapija na jugozapadnom kraju Via sacra. Verovatno je tu poinjao drum koji je vodio u Heraclea Lincestis. To je dipilon, tj. dupla kapija, razmak izmeu pragova dveju kapija iznosi skoro 9 m. Zapadno groblje od kasnog prvog veka p.n.e. do 4 veka (prekid u poznom 2 i ranom 3 veku). Pozorite

sagraeno u 2 ili ranom 3 veku. Glavni delovo pozorita: gledalite, orkestra i zgrada scene, sagraeni su odvojeno jedan od drugog. Zgrada scene nema pozornicu, ve savreno izraenu fasadu koja je sluila kao pozadina predstavama koje su se davali u orkestri. Gledalite, od dva dela, je od sivkasto belog mermera. Donji deo 8 stepenica u 17 redova sedita. Gornji deo 15 stepenica u 19 redova sedita. Prema proceni Biljema B. Dinzmora Juniora 7638 gledalaca. Kockarnica. Extra muros grobljanska bazilika oko 250 m jugozapadno od Porta Heraclea. Naos ima dve polukrune koncentrine apside, narteks, naos, 2 bona broda. Dobro sauvana podzemna kripta, verovatno martirium, juno od narteksa. Bazilika u Palikuri oko 2 km juno od Porta Heraclea. Apsida prodire na istoku u malo dvorite, u ijem se severoistonom uglu nalazi 8-ugaona krstionica unutar graevine sa kvadratnom osnovom. Bazilika je sagraena u 5 veku, sredinom 6 pretrpela je velike promene. Crkva u Konjuhu (kod Kumanova) Svetozar Radoji predlae datovanje u 6 9 vek. Osnova crkve ima spolja oblik nepravilnog pravougaonika koji skoro prelazi u trapez (23x17 m). Centralni oltarski prostor (bema). Zapadni deo: mala priprata i dve bone kapele. Apsida spolja pravougaona iznutra polukruna. Episkopska katedrala catedra episcopalis. Centralni prostor je krune osnove, potkoviastog oblika. Krug je iroko otvoren prema oltaru. U severozapadnom delu hodnika (zidovi oslikani freskama) nalaze se uska vrata koja stepenicama vode na sprat, a u jugozapdnom delu mala nia. Kapiteli (deo) imaju pored biljnog ornamenta i natpis domatrirs (domus martyris kua muenika). Crkva odgovara oblicima martiriuma. Pripada tipu centralnih graevina sa kupolom, veoma slina sa Okruglom crkvom u Preslavu (5 ili 6 vek). Izuzetna vanost Konjuha lei u tome to se u njemu nalaze ostaci od 3 do 14 veka.

I. Mikuli, Kasnoantika utvrenja u Makedoniji

Vie od 300 utvrenih mesta, izgraenih ili obnovljenih u toku kasne antike (4 6 vek), kao i blizu 130 ranohrianskih crkvi. Ni u jednoj ranijoj ili kasnijoj epohi nije bilo toliko novca u opticaju na ovom podruju kao i u kasnoj antici. Istorijski momenti za zemlje istonog i srednjeg Balkana duboko znaenje imale su prve gotske provale i pustoenje gradova u 6 i 7 deceniji 3 veka. Makedonsko podruje stradalo je uglavnom 268 i 269, kada su stradali gotovo svi gradovi i gradii, a najvei broj nije vie ni obnavljan. Za Makedoniju je bila katastrofalna 447, kada je Atila prokrstario Istoni i Srednji Balkan do obale Egejskog mora i Termopila na jugu. Veina balkanskih gradova koji su tada jo postojali, najmanje 70, bilo je srueno. U 6 veku sve ei upadi Bugara, Slovena i Avara na Balkan. Siloviti avarsko-slovenski naleti u 8 i 9 deceniji 6 veka, oni stiu ak do Soluna. Niz ostava novca ukopanih za vreme 5 godine vlade Mavrikija obeleavaju kraj antikog ivota u ovim krajevima (sve do poetka 7 veka).

Vojska u Makedoniji kategorija kasnoantikih utvrenja. Kastel manja forma od castruma. U ranohriansko vreme imao je klasinu etvrtastu formu i sluio za smetaj jedne ili udvojene kohorte, ili nekog manjeg dela kohorte. Od Dioklecijana i Konstantina kasteli menjaju dotadanju klasinu formu i poziciju, a gube i najsvetiji centralni element tj. pretorijum (u rimskom vojnom logoru ovo je centralni ator ili stan glavno komandujueg oficira, a u doba carstva glavno sedite vladara i njegove garde). Osnova im se deforimeu u skladu sa reljefom tla i prvacima iz kojih su vie ugroeni, a pronalaze se i druge novine.U odbrambenoj koncepciji postavljaju se na sve tee pristupanim pozicijama na vrhovima brda i visokih stena odakle kontroliu neki znaajni put, pristup znaajnom naselju ili gusto naseljenom regionu, ili rudnicima. Zidovi nisu vie primarni odbrambeni faktor, ve kule. Javljaju se nove forme potkoviasta (sa zaobljenim elom) ili trougla i petougla (vrlo este za vlade Justinijana I). Tehnika zidanja je uglavnom incertum, odnosno emplekton sa nalivenim jezgrom od sitnijeg kamena sa mnogo maltera. Kre je svee gaen i upotrebljavan odmah, tako da se lepi na kamenje i ostavlja brojne upljine u unutranjosti (elastinost). Ispred zidova se podiu predzidovi (proteichisma). Kopaju si odbrambeni rovovi ili eorpe, podzidane kamenom. Menjaju se i kapije, poetkom kasnorimskog perioda kao novina u ovimkrajevima javljaju se isturene dvostruke kapije (tip dipilona), koje imaju izgled velike kule (Stobi, Bargala i vei opidumi 4 i 5 veka). Kod nekoliko utvrenja 6 veka uoavaju se kapije koje su uvuene iza linije odbrambenog zida. Zavrna forma je uvueni polukrug flankiran isturenim kulama (opidum na Vodnu iznad Skoplja). Kategorije utvrenih objekata kasteli, gradii (Oppida). U kastelima: domi, tecta et aedificia kua za stanovanje, javne zgrade i dravni fortifikacioni objekti. Opidumi su bez sumnje oni znaajniji kasteli uz koje se naseljava i civilno stnovnitvo, neki od njih e prerasti u prave manje gradove. Ima ih oko 90, polovina od njih su mali (oppidula), u svojim zaetnim fazama. Ostali su znatno vei ili sasvim veliki, sa jasnom urbanom strukturom. Graeni su bolje od ostalih utvrenja, najee planski, imaju kule a ponekad polukule i bastione. Na najvioj poziciji izdvojen je moni akropolj a ispod njega se iri civilni deo kastela (donji grad, koji je takoe obuhvaen zidovima). Skoro u svim opidumima postoje tragovi ranohrianskih crkvi. Od oko 130 crkvi 5 i ranog 6 veka, daleko najvei broj je lociran u utvrenjima, dok su ostale manastirske i seoske. U dvadesetak opiduma su evidentirane i cisterne za vodu. Opta odlika opiduma je zbijena struktura, najmanji meu njima zauzimaju povrinu 1, 5 - 3 ha, vei od 4 - 6 ha. Davina kod uera blzu Skoplja ima ak 9 ha unutar zidova i jo 4-5 izvan njih. Kasteli strae (speculae) po obimu mali ili sasvim mali objekti postavljeni na izrazito dominantnim punktovima, odakle su kontrolisali ue ili ire okolno podrueje. Oko 60 utvrenja. Jaki zidovi u opusu od maltera i obino imaju jednu kulu, ree vie. Kontrolisali su puteve na granicama provincija. Ili primarnih regiona, na planinskim prelazima, u blizini rudnika ili neposredno iznad velikih naselja. Pretstavljaju isto vojne objekte. Uz 30-ak ovih kastela evidentirane su i kasnoantike nekropole, a u njima i grobovi ena i dece (porodice vojnika). Zbegovi (refugia) i utvreni zaseoci (pagi murati) redovno su podizani na zabaenim ili tee pristupanim mestima. Za razliku od kastela ovi su skriveni, otkrivaju se obino sa male dinastije. Veina zbegova ima vrste kamene zidove u malteru, a manji broj je obzidan na suvo. Zidovi su povueni uz rubove strmine i najee naleu na strminu kao podzid, nemaju kule, ispred njih je probijen rov. Gradili su ih i branili civili, a ne vojni strunjaci . Ima ih oko 120, njih 30-40, najskrivenijih i ostalo je do kraja antikog doba u 7

prvobitnoj funkciji zbega. U ostalima su se oigledno trajno naselili okolni stoari i planinski zemljoradnici (mnogo grnarije, crepa, osnova kua i nekropole uz njih). Utvreni zaseoci povrine najvie do 1 ha, a esto i nekoliko puta manji. Utvrena sela (vici murati) povrine 2-3 ha, podignuti u pitomim dolinama reka i potoka, na manjim uzvienjima, obino veoma vidljivi. Nemaju kule, a zidovi nepravilno prate reljef tla. Ima ih oko 40-ak, u veini konstatovane i ranohrianske crkve.

Zlatarske tehnike
Livenje uz pomo kalupa. Iskucavanje. Graviranje urezivanje linija, formi, znakova, ukrasa ili likova udubljenjem u tvrdoj povrini (u metalu, kamenu, drvetu...). Graviranje u metalu (ukrasi, peati, novci, medalje - toreutika). Granulacija ukras od metalnih, naroito od srebrnih ili zlatnih zrnaca na metalnoj podlozi. esto prati ukras od srebrnih ili zlatnih ica (filigran). Filigran tehnika upotrebe zlatnih ili srebrnih (ree bakarnih i gvozdenih) ica, za komponovanje ornamentalnih motiva, esto kombinovana sa granulacijom. ice savijaju meusobno veu, tako da se formiraju komplikovani linearni motivi. Tauiranje tehnika umetanje ice od srebra, zlata ree bakra i mesinga ili tankog metalnog lima u gvozdenu, elinu ili bronzanu osnovu, najee primenjivana pri ukraavanju oruja. Naziva se i damasciranje, po gradu Damasku, gde je ova tehnika bila naroito razvijena. Nielo - tehnika ukraavanja skupocenih predmeta od metala. Na povrinu predmeta najpre se uree crte, a u udubljenja se unosi tamna smesa sastavljena od srebra, bakra, olova i sumpora. Emajl staklasta prozirna ili neprozirna masa, bezbojne ili obojene. Tom se masom prekrivaju keramiki (glazura) ili stakleni predmeti zbog ukrasa, a metalni predmeti i posue da bi se zatitili od re. Kloazoniranje privrivanje metalnih traka na metalnu podlogu i ispunjavanje elijastih meu prostora emajlom. Konture crtea raene su trakama ili icama. Emajl bolje prijanja uz zlato i bakar nego uz srebro. Rovaenje urezivanje geometrijskih ornamenata vrstim predmetom u drvo, keramiku i metal.

Z. Vinski, Epoha seobe naroda

Filigran primenjuju Varvari u prvom dodiru sa antikom civilizacijom ve u rimsko carsko dobal. 2-4 vek, ukraavanjem plemenite kovine granulama i icom, primenivi uz to u 4 i 5 veku iskucavanje srebrnog lima, a kasnije i utiskivanje matricom na lim. Tada se poeo razvijati tzv. polihromni stil i tzv. rovaeni stil (350-550). Za polihromiju su znaajni bljetavi efekti postignuti ulaganjem poludragog kamenja, najee crvene boje (almandin) ili staklene paste na zlatnu podlogu. Polihromija se razvija na prostoru Crnog mora odakle su je u Evropu doneli Huni, Alani i Goti, i u Siriji odakle je preneena u Italiju. Rovaeni ukras (motivi su vitiasto-spiralni i uglasto geometrijski) je zapadno rimska provincijalana tehnika 4 veka, koja se od 5 veka poela primenjivati na proizvodima varvarizovanokasnoantikog i varvarskog nakita.

Z. Vinski, Kasnoantika batina u grobovima ranog srednjeg vijeka kao injenica i kao problem
U 5 veku su antike radionice na panonsko-podunavskom tlu oblikovale nakit za germansku upotrebu ukraen kvalitetnim rovaenjem.

Z. Vinski, Osvrt na maeve ranog srednjeg vijeka u naim krajevima

Klasifikacija maeva seobe naroda (spata) se najbolje moe odrediti prema obliku, a donekle i po ukrasu balaka. Najbolje sauvana spata je iz Rakovca, sa ouvanom duguljastom narebrenom jabuicom od bronze, te otvorom korica od srebrnog, spreda pozlaenog lima i delom srebrnog ljeba od korica (elik iz Damaska). Ilok spata od elika iz Damaska sa ostatkom ouvane jednostavne jabuice. Gvozdene spate: Netin, Zemun, 2-Sremska Mitrovica, Kormadim. Vana nekropola u Kranju 6-7 veka (Langobardi) sadri vie primeraka oruja seobe naroda, meu spatama naroito se istie dobro raen primerak sa tauiranom otricom. Pored spata imamo i uske jednosekle gvozdene maeve, palai (veoma srodan sa sabljom) i kord (nomadskog, azijskog porekla). Kod palaa donji deo seiva je naotren sa obe strane. Sloveni su koristili sablje i palae. Dugi ili krai bojni no (sax i scramasax), naroito rairen na merovinkom podruju, obino jednosean sa irokom otricom. Razvojni oblici spata se mogu najbolje odrediti prema balaku. Osnovna je tipoloka klasifikacija Petersona. Kod junih Slovena su u upotrebi uglavnom spate karolinkog tipa, koje su uostalom opte evropsko oruje, neene i u Kijevskoj Rusiji. Pored karolinkog postoji i vikinki tip.

Z. Vinski, Orlovske kope iz Jugoslavije

Nakit seobe naroda 5 i 6 veka, obeleen je nizom stilskih oblika, npr. polihromija (umetanje poludragog kamenja u elije na zlatnu ili pozlaenu podlogu), tehnika rovaenja, kao i primena motiva tzv. ivotinjsakog stila (fantastine ivotinje, kao i ptice grabljivice, uglavnom na kopama, fibulama, iglama itd.). Motive ivotinja moemo pratiti na osnovu izraevina preteno istonogotske i gepidske pripadnosti. To su npr. kopa iz Karavukova, igle iz Zmajeva, fibula iz okoline Subotice, kope i fibule iz Kranja. ivotinjski motivi imaju simbolino znaenje, a njihovo blie poreklo valja traiti u skitsko-sarmatskoj tradiciji (crnomorske radionice). Odavde su ti motivi preneeni za vreme hunske dominacije u Evropu. Primena rovaenog ukrasa na nakitu 5 i 6 veka, rairenija je od primene motiva ptice grabljivice, prvenstveno na livenim lunim fibulama i kopama za pojas. Ova ukrsna tehnika predstavlja kasnoantiku zaostavtinu. Orlovske kope iz

Jugoslavije su sluajni nalazi. Jedna je naena u Kovinu, a druga je sa nepoznatog lokaliteta (moda severna Srbija ili Srem). Obe su priblino iste veliine (10 cm), raene od livene bronze sa vitiastim ornamentom izvedenim u tehnici rovaenja i ostacima pozlate. Obe su nekad imale umetnute almandine ili staklenu pastu u elijama koje su danas prazne. Obema kopama su unitene preice sa trnom, na koi iz Kovina nedostaje sredina ploice, a na drugoj je naknadno dodata zakovica. Stil i tehnika obeju su isti dok je razliita modelacija vrata i kljuna ptice. Orlovske kope sainjavale su sastvani deo enske nonje i noene su privrene na pojasu. U Srednjoj i Zapadnoj Evropi uopte nema orlovskih kopi (prisutne fibule i kope ukraene sa po vie manjih glava ptica grabljivica. U maarskoj konstatovana 3 primerka u Potisju, a u Rumuniji 2. Najvie nalaza orlovskih kopi potie iz Ukrajne (severna obala Crnog mora, 32 primerka), a njihove radionice treba traiti u Keru (Pantikapej). Glavni krimski lokaliteti sa orlovskim kopama su: Suuksu, Gursuf, Artek, a one se pripisuju krimskim Gotima 5-7 veka. Kopa iz Kovina j epo tipologiji oblikovanja kljuna orla najblia primercima iz Potisja.Kako su Banat naseljavali Gepidi, a posle smrti Atile 453 pa do pogibije Kunimunda 567 ovde je postojala njihova dravna tvorevina, primerak iz Kovina treba pripisati Gepidima (uz odreeni oprez jer su u Bakoj i Sremu sreu i istonogotski i gepidski nalazi). Kopa sa nepoznatog lokaliteta, prema oblikovanju orlovske glave ima nalogije sa onima iz Kera i Gursufa. Ako pretpostavimo da je ova orlovska kopa iz severne Srbije, istorijski su mogui samo Istoni Goti, a u sluaju da potie iz Srema uz njih dolaze u obzir i Gepidi. Obe orlovske kope Pripadaju nesumnjivo skupini nakita crnomorskog porekla, i verovatnije da su crnomorski import, nego da su raene u nekoj od lokalnih podunavskih radionica 5 i 6 veka.

Z. Vinski, Okov Teodorihova vremena s ostrva Sapaja na Dunavu

Okov je pojedinaan nalaz raen od finog zlata tehnikom kloazoniranja. Prednja strana ispunjena gusto nanizanim preteno geometrijsko oblikovanim elijama, u koje su uloeni tanki ploasto brueni jarko crveni almandini. Sa donje strane okova nalemljena je zlatna glatka ploica, na avu sa obrubom sitnih pseudogranuliranih zrna. Na vrhu okova sauvana je zlatna zakovica, a na njegovom donjem delu uoljive su 2 rupe za zakovice (duine 3, 8 cm, debljina 0, 28 cm, teine 6 g). Datovanje: ranije vreme vlade Teodoriha Velikog (472-488), tj. u vreme neposredno pre odlaska Istonih Gota u Italiju.Tzv. polihromni stil seobe naroda dva stilska smera polihromije. 1. Sa vidljivom zlatnom podlogom gde je u veim ostojanjima smeten almandin i razno poludrago kamenje u elijama, ispupeno ili ploasto brueno. 2. Obino podrazumeva elije sa almandinima koji su najee brueni tankim ploicama. U 5 veku pojavljuju se u Podunavlju oba stilska smera, i to prvi nastaje u 4 veku i ee u ranom 5, kada nastaje drugi, koji se katkad preplie sa prvim, ali je ipak tipiniji za kasniji 5 vek. Okov iz Sapaje pripada drugom stilu. Verovatno pripadao luksuzno ukraenom oruju i sluio kao ukras na najdonjem delu metalnog obruba korica luksuzno raene spate? Proizvod je podunavskih zlatara? Kopa iz Kruevca (prva polovina 5 veka ) je jedinstveni primerak kloazoniranog nakita seobe naroda sa obzirom na oitu povezanost oblika preice prve polovine 5 veka sa retkim etvorougaonim kloazoniranim okovom druge polivine 5 veka, smatara se da je i ona proizvod podunavskih majstora?

Z. Vinski, O rovaenim fibulama Ostrogota i Tirinana u Saloni

7

Salona osnovali su je Grci u 3 veku p.n.e. Sredinom 2 veka p.n.e. osvajaju ga Dalmati, a 78/76 p.n.e. Rimljani. 9 godine postaje glavni grad provincije Dalmacije. Poseban uspon doivljava za vreme Dioklecijana, a od 4 veka postaje episkopski centar. Izmeu 449-458 grad su napali Huni i Goti. 613 razaraju ga Avari i Sloveni. Tirinka iz Splita ova fibula je pronaena u 19 veku unutar gradskih bedema Salone. Fibula je srebrna sa pozlatom, ukraena rovaenim ornamentom. Glava je oblikovana poput dveju suprotnih lukula. Vrat je irok i neznatno zaobljen, noga je romboidnog oblika, oteena, bez zavretka. Ova fibula je nesumljivo germanske pripadnosti. Poznatija je kao fibula u vidu kljeta (zbog glave). Izmeu ostalog predstavlja specifinu seriju tzv. tirinkih fibula seobe naroda. Druga tipoloka serija ovih tirinkih fibula jeste sa glavom u obliku naspramno postavljenih glava ptica grabljivica. Tirinke fibule ni jedne ni druge serije ne mogu se povezati ni sa jednom ostalom tipolokom i regionalnom serijom germanskih fibula seobe naroda. Ovaj tip je nastao u srednjoj Evropi, verovatno pod markomanskim uzorima 5 veka (eka). Tip sa glavama ptica nastaje pod istono germanskim uticajem. Oba tipa fibula su pravljena na podruju tirinke drave krajem 5 i poetkom 6 veka. 531 Tirinani padaju pod franaku vlast. Analogija fibuli iz Salone jeste fibula iz Novih Banovaca u Sremu. Ona ima istu zaglavnu ploicu kao ona u Saloni. Dva primerka tirinkih fibula konstatovana su i na lokalitetu nekropola Kranj iz 6 veka. Jedan primerak predstavlja samo nogu, rovaene fibule od pozlaenog srebra. Drugi nalaz predstavlja pozlaenu bronzanu rovaenu fibulu sa ovalnom nogom. Po svemu sudei fibule pripadaju zlatarskim radionicama u Triginiji, to pokazuje slinost sa fibulama pronaenim na lokalitetima Weimar i Stossen, gde su smetena najznaajnija tirinka groblja. Ovakve fibule su izraivane u Triginiji u prvoj polovini 6 veka, a panonski Langobardi ih ubrzo prihvataju. Izolovan nalaz jeste nalaz iz germanskog kneevskog enskog groba u Ulpiani (Lipljan), sa bogatim prilozima nakita, datovanog prema solidusu cara Justinijana I izmeu 538-565. Naena fibula raena je tehnikom livenja sa rovaenjem, staklenom pastom od srebra sa pozlatom. Potie najverovatnije iz anglosaksonskih radionica iz 6 veka. Smatara se da se radi o grobu pratilje tirinkog vojvode koji je u svojstvu plaenika u borbi sa Gepidima boravio u poseti caru Justinijanu u Ulpiani 551. U nekropoli u Kninu konstatovano je 218 grobova na redove iz 6 veka (stanovnitvo Knina u to vreme uglavnom romanizovano). Konstatovano je meu tim grobovima i nekoliko germanskih grobova iz 6 veka u kojima je konstatovana jedna S fibula, koja je pripadala Ostrogotima. S fibula predstavlja oblik zapadno germanskog nakita i po svemu sudei ovamo je dospela iz srednje Evrope. Nalazi iz Salone i Novih Banovaca predstavljaju redak tirinki nalaz u jugoistonoj Evropi. Fibula iz Novih Banovaca kao siromanije raeni enski nakit uporeuje se sa ranim tirinkim fibulama sa nekropola Praha-Podbaba i Stossen (stim u vezi ona se datuje u kasni 5 vek). Rovaena fibula iz Salone prema stilskom obeleju pripada vremenu procvata tirinkog zlatarskog stvaralatva prve polovine 6 veka. Kao paralele navodimo fibule sa lokaliteta Weimar, Artern... Razlika izmeu fibula iz Salone i gore pomenutih fibula je to ona ima rombinu nogu, a ne nogu u obliku ptiijeg repa. Rombian oblik noge verovatno je nastao pod istono germanskim uticajem, tj. posredstvom Ostrogota. 526 posle smrti Teodoriha, nasleuje ga Agalarih (doba mira i prosperiteta). 535 velika ofanziva Velizara protiv Ostrogota. 600 Salona pada. 510 Teodorihova neaka Amalaberga udala se za tirinkog vladara Hermilafrida, i tako je stvoreno ostrogotsko-tirinko saveznitvo. to se tie ostrogotskih nalaza treba spomenuti tipian Teodorihov solidus sa likom Anastasija I (491-518), koji je naen na lokalitetu Muhlshausen. Pored nalaza novca treba spomenuti nalaze srebrnih kaika (one

predstavljaju mediteranski kulturni uticaj iz severne Italije). Tako imamo srebrne kaike na lokalitetu Weimar koje potiu iz ostrogotske Italije. Kod nas su ovakve kaike konstatovane n alokalitetu Cibalae (Vinkovci) i Viminacium (6 7 vek). Pored kaika i novca, tu je jo i lem tipa baldenhajn, koji je otkriven na groblju u Stossenu, datiran u 6 vek..

Z. Vinski, Krstoliki nakit epohe seobe naroda u Jugoslaviji

Krst kao starohrianski oblik koristio se u zlatarstvu, ne samo u kultne svrhe, ve i u funkciji nakita, ali ne pre 5 veka. Na kasnoantiko-ranosrednjevekovnom nakitu u relativno veem broju je zastupljen oblik tzv. grkog krsta od oblika tzv. latinskog, iako t arazlika u obliku krsta tada nije imala ono znaenje koje je poprimila znatno kasnijim crkvenim raskolom. Nalaze krstolikog nakita delimo u dve grupe prema tipolokom i stilskom kriterijumu, a samo donekle po hronolokom, jer je vremenska razlika meu njima neznatna, odnosno delom su te grupe istovremene (1. 5 i 6 vek, 2. 6 i 7 vek). Prva grupa prsteni i pektoralni krstovi od zlata sa ulomcima almandina i granuliranim ukrasom datovani u 5-6 vek. a) Prstenje Stobi iz sloja uta u episkopskoj palati naen zlatni prsten od pletene ice, glava u obliku krsta sa 4 uloka ploastog bruenog almandina, stim da uloak u centralnoj krunoj eliji nedostaje (5 vek). b) Pektoralni krstovi (encolpia) sluili kao enski nakitni privesci sa funkcijom amuleta. Gornje Turbe Painac kod Travnika (Bosna) nalaz iz starohrianske nadsvoene porodnine grobnice ispred bazilike. Radi se o zlatnom nakitu, koji se sastoji od niza krunih aplika (sauvano 18 komada), zlatnog krsta sa ulomcima ploasto bruenog almandina. Krstoliki nakit druge grupe: fibule, privesci, aplike, agrafe i kope od srebra i bronze iz 6-7 veka. a) Fibule iz grobova Ulpiana krstolika bronzana fibula iz enskog groba sa ukrasom koncentrinih krugova, igla je sauvana lokalini proizvod? (6 vek). a2) sluajni nalazi fibula Salona - 2 primerka, prvi srebrna fibula sa krunim provincijalnim ornamentom i konveksno ispupenim almandinom u centralnoj eliji, srebrn aigla. Drugi fibula od bronze ukraena dvostrukim crtama, igla nije ouvana (6 vek). Batoina kod Kragujevca bronzana fibula sa krunim provincijalnim ornamentom. b) privesci, aplike... iz grobova i drugih arheolokih celina. Ni bronzana igla pribadaa u obliku stilusa, a na igli je laniem privrena krstolika bronzanao agrafa sa obrubom centralne elije kojoj nedostaje uloak od paste (6 vek). Iustiana Prima 2 krstolike neukraene aplike od bakra , jedna oteena pronaene u naosu 4 bazilike (6, rani 7 vek). Novi Banovci (Burgenaje) aplika odnosno agrafa od bronze sa tragom otpalog obruba centralne elije (6 vek). c) kope sa krstolikim okovom. Brka Vrh, kod Motovuna u sklopu nekropole iz 7 veka. muki grob 19, pronaena masivna dvodelna bronzana kopa sa ovalnom preicom. Profilikon trn sa znakom (monogram?) na proirenoj bazi, i arnir za krstoliko oblikovan okov, ukraen krunim provincijalnim ornamentom (7 vek). Druga grupa ima relativno naglaen varvarski karakter nosilaca tog nakita, takoe u obliku neredovne upotrebe plemenitog nakita, i delimino rustinoj izradi krstolikih artefakata. Ona se po obeleju, nonji i nainu sahrane nosilaca tog nakita vie pribliava ranosrednjevekovnom svetu, iako sa izriitom kasnoantikom tradicijom. Krstolikih fibula uopte nema u velikom broju merovinkih grobova, a taj nakit se pojavljuje u grobovima 7 veka isto kao mediteranski uticaj iz langobardske Italije. Na podruju Alpa (Austrija, Bavarska, vajcarska) krstoliki nakit, kao i drugi ukrasni oblici sa hrianskim simbolinim znacima i grobljima na redove, ne uoava se pre 7 veka, a traje i u 8 vek, tj. hronoloki se podudara sa ve utvrenim stanjem na 7

franakom naseobinskom podruju (Bajulari su pokrteni u 7 veku). Krstolike fibule su najzastupljenije u Italiji. Pre 550 nije dokazana upotreba krstolikih fibula u grobljima na redove nigde u Evropi. Krstolike fibule iz Jugoslavije pripadaju vremenski i po popratnim nalazima osvitu ranoga srednjeg veka, a ne mogu se ustanoviti ve u kasno carsko vreme. Tipoloki srodne fibule sa svastikom (crux gammata), poznate s niza lokaliteta na rimskom limesu u Srednjoj Evropi i karpatskoj kotlini, uglavnom pripadaju kasnocarskom dobu (3-4 vek). SFRJ: Ptuj, Osijek, Novi Banovci (6 kom.). Raene su od bronze, ponegde sa ostatkom arnira i igle na poleini. Svastike predstavljaju izrazito sitnu umetnost varvarizovane antike na dunavskom limesu. enski grob iz Ulpiane bronzana krstolika fibula dokaz upotrebe krstolike fibule na Balkanu oko 550, pre nego u Italiji langobardskog vremena.

Kranj na Lajhu
enski grob 104/ 1907 nekropole u Kranju (na Lajhu) srebrna fibula sa pozlatom sa ulokom. Krstolika fibula (pozlaeno srebro, uloak nedostaje) provincijalna narukvica sa naglaenim zavrecima (par?) i dve nejednake S fibule, koje po svojim stilskim osobinama datuju ovaj grob u panonsku fazu Langobarda. Grob se datuje posle 550 a pre 568. Kranj na Lajhu. Inae u ovoj velikoj nekropoli na redove u Kranju brojno najvei procenat treba pripisati romanskim starosedeocima u utvrenom naselju Carnium i oko njega, koje je u 6 veku imalo manju istono gotsku posadu do 540, a uskoro nakon toga brojno jau langobardsku posadu od 546/548 do oko 600. Nekropolu valja datovati takoe po vremenu opticaja novca u grobovima, od oko 500 600. Pomenuti enski grob je najstariji langobardski grob sa krstolikom fibulom uopte (po svoj prilici fibula izraena negde na panonskom tlu, dokle su dopirali uticaji Sredozemlja, a sigurno nije import iz Italije. enski grob br. 114 sa nekropole Knin-Greblje sadri fibulu u obliku krsta (oko 550- druga polovina 6 veka). enski grob br. 29 sa nekropole Mihaljevii kod Sarajeva sadri krstoliki privezak na erdanu (polovina 6 veka). Kope tipa suidava reprezentuju hronoloki najstariju tipoloku grupu vizantijskih kopi, zapravo jo istono-rimskog vremena datovane uvrk u drugu polovinu 6 veka (Mihaljevii, Knin-Greblje, Kranj na Lajhu, Cariin Grad, Salona, Doniko Brdo).

G. Miloevi, Rano vizantijska arhitektura na Svetinju u Kostolcu

Ostaci ranovizantijske arhitekture na Svetinju u Kostolcu opredeljeni su u 3 horizonta: 1. horizont bedem, pe na zidanom banku, graevina br. 8, 2 i 3 horizont naselje dokumentovano sa 8 kua, kovanicom i manjim objektom uz bonu stranu june kule. Bedem utvren sa 2 kule, prua se pravcem sever-jug, zamiljen kao pregrada izmeu reke Mlave i rukavca Dunava, inae lei na starijem antikom sloju. Bedem je bio debljine 2, 90 3, 00 m, zidan tehnikom alternacija lomljenog kamena i opeke (opus mixtum), stim da se opeka javlja u 5 redova, itavom debljinom bedema, sa malternim slionicama. Deo bedema zidan kamenom raen u tehnici trpanca. Prelaz izmeu zidanja kamenom i zidanja opekom izveden je ubacivanjem lomljenog kamena. U nivou sokla bedem je zidan od 7

tekih kamenih kvadera. Temelj bedema raen je od trpanca i preseca antiki sloj i fundiran je na nivou zdravice, na dubini od oko 1, 6 m. Vizantijske opeke razlikuju se od antikih po veliini, kvalitetu i nainu obeleavanja. Vizantijske opeke su kvadratnog ili pravougaonog oblika (36 x 28 cm) sa oznakama koje su uglavnom krstolike. Kule etvrtastog oblika bile su postavljene na severnom i junom delu bedema, na rastojanju od oko 60 m jedna od druge, zidane na isti nain kao i bedem. Sa unutranje strane zidova konstatovana su mesta nalaza svodova koja govore da je sa unutranje strane zid bio olakan postavljanjem zasvedenih nia koje su predstavljale prostor za strelce. Kako su se nalazile u gornjem delu bedema do njih se dolazilo stepenitem. Visina bedema prema analogijama bedema u Carigradu, Serdici itd. bila je oko 10 m. Smatra se da je ulaz bio uz junu kulu jednostavan i luno zasveden, premda nije otkriven. 2. horizont predstavlja naseobinski sloj koji je formiran uz bedem, sa njegove spoljanje i unutranje strane. Ovaj horizont je opredeljen u vreme vladavine Justina II (567-584) i pripisuje se gepidskom stvralatvu. Dokumentovanje sa 7 osnova kua. 6 kua nalazi se uz severni bedem, a samo jedna u junom delu. Od pokretnih nalaza pronaeni su samo tegovi. Otkrivena su otvorena ognjita sa podom od opeka. Na osnovu rasporeda jama od drvenih direka, i od tragova izgorelih podeonih stubova, moemo pretpostaviti da je kua raena u tehnici gradnje bondruk sa ispunom od pletera za zidove. Donji pojas konstrukcije inili su grede temeljae, poloene na zemlju, na pojedinim mestima podglavljene kamenom i opekom. Zidovi su ojaani unutranjim direcima. Gornji deo konstrukcije inile su grede paralelne temeljaama, istih dimenzija. Krov je bio na dve vode. Sa june strane bonog bedema otkriveni su ostaci neke radionice, u kojoj su naeni komadi gvoa i zgure (kovanica znak pitanja). Otkrivene kue 2 i 3 horizonta karakteriu naselja kao seosko koje se obrazovalo uz bedem. Kue oba horizonta sline su po veliini, upotrebljenom materijalu i konstrukciji. Bondruk je skeletni sistem sa ispunom za zidove, koja moe biti pleter, drvo ili erpi i predstavlja jedinstveni sistem u nainu postavljanja konstrukcije i utedu drvene grae. Zidovi kua bili su od pletera oblepljenog blatom sa obe strane zida.

D. Mrkobrad, Arheoloki nalazi seobe naroda u Jugoslaviji

Vreme hunske dominacije (375-454) 375 Huni prodiru kroz Vrata naroda i iste godine u stepama osnivaju moan plemenski savez vojnog karaktera, u koji prvo ulaze plemena Gota i Alana na obalama Ponta. Koristei pokorena germanska plemena oni sada napadaju i Gepide koji ve 418 ulaze u sastav novo stvorene zajednice. Tako je Hunima put ka Panoniji i Podunavlju bio otvoren. Do konane konsolidacije hunske drave dolazi za vreme Atile (434-453). Od vremena kada je Panonia Secunda pripojena Istonom Carstvu (437), a kako je na severnim granicama Vizantija imala vrlo neprijatnog suseda poelo se misliti o Sirmiumu kao vanom stratekom mestu. To je verovatno dosta uticalo na odluku da se sedite prefekture Ilirik preseli iz Soluna u Sirmium. Vrhunac Hunske moi vezuje se za etrdesete godine 5 veka kada oni u nezadrivom naletu razaraju i pljakaju oko 60 veih i manjih gradova (Sirmium, Naisus, Singidunum, Margum, Viminacium). Pred kraj

ivota, iz centra drave, negde u trouglu Senta-Subotica-Segedin Atila predvodi svoje trupe na Galiju u do tada najveu hunsku ofanzivu, strahovito je pustoi i sabira ogroman plen. No, posle poraza na Katalonskim poljima 451 (senator Aecije) Huni bivaju primorani na povlaenje. Posle Atiline smrti 453, dolazi do stvaranja velike antihunske koalicije sa gepidskim kraljem Ardarikom na elu. Do odluujueg okraja dolazi na jo ne utvrenoj reci Nedao u Banatu 454, u kome antihunska koalicija slavi pobedu osloboenja, po Jordanesu, a Huni bivaju prosto desetkovani. Jo oko 10-15 godina zadravaju se ostaci Huna na ovom terenu, sada u sklopu novonastale Gepidske drave, da bi pod Atilinim sinom Ernakom definitivno otili na obale Ponta (469), odakle su i poli na Panoniju. Nakit tzv. polihromnog stila, kao vid materijalne kulture u Panoniju i uopte u Evropi doneli su jo Sarmati i Alani, ali tek dolaskom Huna dolazi do sve vee popularizacije. Dolaskom u Panoniju, a i pod uticajem kasnoantikih radionica poinje izrada nakita u tehnici otiskivanja matricom do rovaenja. Hunski ratnici nikada ne nose fibule kao Germani, ve preko kaftana nose samo opasa a ponekad i pojas sa 3 jezika, ali to tek dolaskom u Panoniju.(J. Werner). Naoruanje: dugi ma sa nakrsnicom iranskog porekla, uska prava sablja (pala), stepski refleksni luk sa kotanom oplatom i tobolac sa trobridnim strelama. Karakteristian bi-nagajka. Ponekad i mukarci nose polumeseaste minue, veoma karakteristine za Hune. Poloaj i izgled naselja nepoznat. Avari I kaganat od 567/568 70 ili 80 godina 7 veka, tj. vreme od zauzimanja Panonije pa do dolaska nomada drugog talasa. Pojedini autori ovaj period dele na dve faze. Po D. Dimetrijeviu: rana faza (568-626) i srednja faza (626-670) avarske dominacije. Ona uvodi i pojam prelaznog perioda izmeu prvog i drugog talasa (oko 670- poetak 8 veka) tj. do izvesne stabilizacije drugog talasa. Izmeu ostalog dele i drugi talas na dve faze, prva faza 8 vek (tanije do sedamdesetih godina), a druga faza obuhvata sam kraj 8 veka. Na kraju imamo zavrni horizont drugog talasa, koji ne pripada Avarima u uem smislu ve obuhvata period neposredno posle propasti i politikog sloma drave, a traje jo i u prvim decenijama 9 veka. Za period (568-626) prve faze I avarskog kaganata u panoniji je karakteristino sledee: Pojedinani kneevski grobovi sa bogatim inventarom. Nekropole su po pravilu brojano male. Grobovi putujuih zlatara sa odgovarajuim alatom i ostave matrica za otiskivanje. Nakit raen u tehnici otiskivanja matricom u zlatnom, srebrnom i bronzanom tankom limu. U enskom nakitu javljaju se minue tipa Sentendre, zatim grivne, erdani sa areno okcastim perlama, naunice sa priveskom oblika kugle (nosili su je i mukarci). Od oruja se istiu ma sa P uicama dok se drke zavrava okruglom alkom, koplja oblika lista trske, uzengije sa oblim stopalima i pravougaonom ili omega petljom, kotana oplata refleksnog luka sa uskim krajevima, lemovi sa uhobranima. Nalazi orua su ei. Sahranjivanje konja bez jahaa ili simbolino sahranjivanje konjske orme. Keramike posude pored grubo gnjetenih sadre i finije oblike na kojima se osea kasnoantiki i germanski uticaj. Nalazi predmeta tzv. martinovske kulture i to uglavnom lune fibule sa antropomorfnom maskom na nozi. Po nekim autorima nalazi martinovske kulture bi mogli biti prvi sigurniji tragovi slovenskog naseljavanja, no ima i miljenja da su pomenute fibule germanska kulturna zaostavtina. Period (626 - oko 670) unutranjih politikih borbi i smanjenog avarskog uticaja karakterie se u sledeem materijalu: kneevski grobovi su retki. Nekropole su sada brojano vee, ali inventar je u proseku mnogo skromniji. Grobovi putujuih zlatara i ostave matrica se ne javljaju. Jo uvek se primenjuje tehnika otiskivanja matricom, ali je 7

zlato prilino retko, a ee se upotrebljava srebrni i bronzani lim. U enskom nakitu preovlauju minue sa okruglim alkama i privescima oblika kugle ili staklenih bobica. Pojasni jezici i okovi sa tamgama nestaju. U oruju nema bitnije promene. Vizantijski i germanski uticaji su mnogo manje izraeni. esto se pojavljuju bogato dekorisani kotani predmeti. Nalazi sa karakteristikama martinovske kulture iezavaju. Nalazi vizantijskog novca su retki. Prelazni period (oko 670-poetak 8 veka) je vreme stabilizacije drugog talasa i centralno azijskih klanova, a osnove karakteristike ovog horizonta su: Materijal je jo skromniji. Tehnika otiskivanja matricom se gubi, izuzev na konjskoj ormi. Pojava pojasnih garnitura od glatkog iskucanog lima. Poinje pojava pafti (dvodelne kope) u tehnici otiskivanja matricom. Kope dobijaju izduene pravougaone okove od lima. U mukim grobovima pojava igli za perin. enski nakit karakteriu male zlatne minue izvedene granulacijom, srebrne sa loptastim privescima i grozdolike sa krunim alkama. Pojava livenih pojasnih garnitura (okovi i jezici) pomeanih sa onim glatkim limenim, a to ukazuje na meanje ranijih tradicija sa novim elementima. Novine u oruju bi bile sablja i bojna sekira i luk sa proirenim krajevima. U konjskoj opremi upotreba uzengija sa uglastim tabanima i vala sa vertiklanim plasijama (emovima). Za keramiku su karakteristine posude tzv. Podunavskog tipa, pored i dalje grubih primerika i pojava sudova sa siscima i izlivnicima. Vreme pozne faze avarske dominacije (oko 720-oko 800) tj. vreme drugog talasa u uem smislu je karakteristino po velikim nekropolama sa skeletnim sahranjivanjem na redove, koje se dele na nekropole sa konjanikim grobovima i izazitno mongoloidnim rasnim odlikama i na nekropole bez konjanikih grobova u okviru kojih su se sahranjivali, prema antropolokim podacima, i ostali narodi pod avarskom dominacijom u Panoniji. Pri izradi pojasnih garnitura upotrebljava se iskljuivo tehnika livenja u bronzi ili loem srebru, dok je zlatno izuzetno retko. U dekoraciji dominiraju vree, lozice, grifoni, borbe ivotinja, ljudske figure u vezi sa amanistikim kultom. U enskom nakitu dominiraju grozdolike naunice sa ovalnim alkama, grivne razliitih oblika, pafte, pafte sa ulocima od staklene paste, niske sa perlama od staklene paste oblika semenske lubenice. Od predmeta svakodnevne upotrebe najee su iglenice, bikonini prljenci i noevi. U keramici poinje pojava ute keramike, dok se podunavski tip masivno upotrebljava. Pojava sablje sa romboidnom nakrsnicom i luka sa priborom. Vie nema vizantijskog novca i u upotrebi je, moda ak i kao plateno sredstvo, stari bronzani, a ree srebrni kasnoantiki novac. Zavrni horizont drugog talasa (do prvih decenija 9 veka). Velike nekropole sa i bez konjanikih grobova sa veoma bogatim pojasnim garniturama u pojedinim grobnim celinama. U dekoraciji preovlauju floralni motivi (vree, palmete, stilizovani listovi, krinovi, motivi u vidu krljuti) i ornamenti tzv. blatnikog tipa. Tehnika livenja se sada koristi sa naglaenim prolamanjem no ranije u vidu punog livenja sa granuliranjem i punktiranjem osnove. U keramici se javljaju grube posude u tehnici gnetenja kao i uta keramika. Za I kaganat su karakteristini evropeidni (mediteranski), a za II kaganat mongoloidni rasni tipovi. U vremenu pred kraj avarske dominacije i sukobu sa Francima primeuje se upotreba hrianskih simbola (krst) u njihovim grobovima. Pojasne garniture vrlo znaajan deo nonje, kao i kod svih nomadskih naroda. Po alanjiju razlikujemo 3 pojasa: 1. donji z apridravanje remenja pantalona, 2. gornji za pridravanje oruja i 3. paradni. Prema . Laslu Avari su imali samo 2 pojasa za svakodnevnu upotrebu i sveane prilike. Jednostavniji pojas imao je znake klanskog dostojanstva, a drugi raskoniji je vlasnik stekao verovatno zaslugama u ratu. Delovi pojasa

(jezici, okovi, privesci, kope, gajke) nisu samo ukras ve nam njihov broj, oblik, izrada, materijal daju odreeno znaenje za poloaj linosti unutar klana. O stepenu dostojanstva govori nam materijal od kojega su pomenute garniture izraene. U sastav pojasnih garnitura dolaze: pojasni jezici, pojasni okovi razliitih oblika (srcoliki, ploasti, oblik elise), privesci, pojasne kope, preice, zakovice i gajke. Pojasni jezici prvog talasa pojasni jejezici bez dekoracije raeni su uglavnom od srebra. Jedina dekroacija je ira kanelovana traka na gornjem zadebljanom delu ispod koga se nalaze perforacije za zakovice. Ima ih i bez ikakvih ukrasa. Poznati nam sa nalazita Mokrin, Svilojevo, Aradac, Bako Petrovo selo... Jezici ukraeni geometrijskim elementima. Oni sa geometrijskim elemntima u vidu prepletenih traka poznati nam iz Selene, Osijeka i Mokrina. Manje se koriste motivi stilizovanih oblika kao u Malom Iou, Aradcu i oki. Jezici sa monogramom. U konjanikom grobu u Novom Kneevcu naena je pojasna garnitura, iji najvei jeziak ima grki monogram (ita se aretas) zlatar je bio Grk. Primerak je nastao otiskivanjem matricom, to dokazuje da je pravljen u seriji ad usum barbarorum, ili je bio sastvani deo vizantijske nonje, a u varvarski posed dospeo pljakom. Jezici sa tamgama (klanski znak). . Laslo jezici ili privesci pojasnih garnitura ne predstavljaju samo ukras, ve njihov broj, izrada, materijal i oblik pokazuju odreene namere unutar klanske hijerarhije i to su ustvari klasni znaci-tamge. Nalazi iz Aradca, Mokrina, Cariinog Grada, Sonte i aavice. J. Kovaevi dokazuje da tamge svoj koren vuku iz totemizma i nomadsko-ivotinjskog stila. Na osnovu analogija datuje ih u vreme 6 i poetka 7 veka, izraene u tehnici otiskivanja matricom sa prepletom ili floralnom dekoracijom. Kasnije kada klanske veze postaju labavije znaci su stilizovaniji (najee ptica i grifon). Pojasni jezici drugog talasa prvobitna tehnika otiskivanja matricom polako nestaje, prelazi se (8 vek) na tehniku livenja, bilo da je u pitanju puno livenje ili ono sa prolamanjem i rovaenjem, koje daje izgled grube ipke. Bronza potiskuje zlato i srebro, umesto geometrijskog motiva koji je vrlo karakteristian za prvi talas, sada se pojavljuju floralne, zoomorfne i antropomorfne dekoracije. Jezici ukraeni geometrijskim motivima geometrijski motivi u drugom talasu javljaju se jako jako stilizovani. Jezici bez dekoracije tokom drugog talasa veoma retko da je ceo jeziak neukraen. Ipak takvi primerci su nam poznati iz Vrbasa, Brestovca. Jezici sa floralnim motivima najee je prisutna obina vrea i pljosnati list sa otvorom, neto manje vrea sa naglaenim motivom slova S, motivi srcoliko komponovane vitice, neto manje vinove loze, krina, palmete i ljiljana. Ovde ubrajamo i jezike sa predstavama stilizovanog drveta ivota, kao i one tipa Blatnica, hronoloki najkasnijeg. Jezici sa S vreom od druge polovine 8 veka pa nadalje dekoracija se sastoji takoe u vrei ali sa naglaenim slovom S (Ritopek, Panevo, Sremska Mitrovica). Jezici sa srcoliko komponovanim viticama datovane kao obine vree tokom svog trajanja II avarskog talasa. Smatra se da je poreklo ovog ukrasa Istok (Persija). Jezici sa motivom vinove loze prilino su retki, a datuju se od sredine 8 veka pa nadalje. Naen je samo u Sremskoj Mitrovici. Jezici oblika lista sa malim otvorima datuju se od sredine 8 veka pa nadalje. Jezici sa motivom krina, palmete i ljiljana ree su u upotrebi, naeni u Malom Iou, Slankamenu i Zemunu. Jezici sa predstavom drveta ivota verovatnije se radi o stilizovanoj predstavi drveta ivota no o geometrijskom ornamentu riblje krluti. Jezici tipa Blatnica poetak 9 veka (Vinkovci, enej, Mali Io). Jezici sa motivima grifona - dva osnovna tipa, tzv. trei i leei poloaj. Jezici sa antropomorfnim predstavama njihovo ikonografsko reavanje zadaje najvie potekoa. Kovaevi smatra da postoje dve osnovne teme, od kojih jedna nastaje

pod uticajem grke mitologije (scene Dionisijevog i Heraklovog kulta), a druga svoje korene vue iz centralnoazijskih legendi i scena amanistikog verovanja (Panevo, Knin, Vrbica). Jezici sa predstavama portreta Zemun Polje, Lijeve Bare kod Vukovara na kojima se pojavljuju ljudske predstave po ugledu na kasnoantike biste i portrete (puni 8 vek). Pojasni okovi prvog talasa isti materijal, tehnika izrade, dekoracija kao i kod jeziaka, odnosno tehnika otiskivanja matricom. Imamo neukraene primerke kao i primerke dekorisane geometrijskim motivima. Pojasni okovi drugog talasa - etvrtastog, srcolikog, zoomorfnog, oblika priveska sa alkom, oblika stilizovane potkovice, krunog oblika... Okovi etvrtastog oblika za vreme drugog talasa najkarakteristiniji i najbrojniji su pojasni okovi etvrtastog oblika raeni u tehnici livenja sa prolamanjem i dekorisanim motivima grifona sa priveskom. Okovi krunog oblika sa alkom postoje i okovo sa alkom za privezak ukraeni zoomorfnim detaljima ili geometrijskim ukrasima. Okovi oblika kresiva njihovi krajevi se zavravaju stilizovanim i konfrontiranim glavama fantastinih ivotinja, a ukraeni su vreama (Panevo, Mali Io, Odaci). Okovi oblika elise sluili su za veanje kanije i noa. Tokom prvog talasa njih nema u upotrebi, a u kasnijoj fazi nalaeni su prilino esto. Okovi tipa Blatnica - zavrno vreme drugog avarskog talasa karakteristian je ukras tipa Blatnica (Dubovac, Zemun, Surduk, enej). Pojasne gajke uglavnom od tanjeg lima ili bronze, u zavisnosti vremena nastanka, a ukraene jedino nitnama, mada ima i reih sluajeva floralne dekoracije. Pojasne kope prvog talasa alke su obino eliptinog ili trapezoidnog oblika sa trnom koji je malo zatupast, dok je okov kao funkcionalni deo, sa ili bez ukrasa i moe biti dekorisan nitnama, floralnim motivima, geometrijskim motivima ili prolamanjem. Za prvi talas karakteristine su kope nastale pod vizantijskim uticajem i verovatno pontske produkcije. Pojasne kope drugog talasa semkopi sa neukraenim okovom, poznate su nam i one ukraene floralnim motivima vree palmete i grifonima. Pojasne kope bez dekoracije pored elipsoidnih i krunih alki u ovom periodu se vie pojavljuju i one trapezoidnog oblika. Kope srcolikog oblika ukraene floralnim motivima. Naene samo u Sremskoj Mitrovici i Malom Iou. Kope jeziastih okova ukraene vreama kope ovakvih oblik ai dekoracija naeno je najvie. Kope sa motivima palmete raene su tehnici livenja sa prolamanjem. Kope sa predstavama grifona naene jedino na okovima kopi iz Malog Ioa i Vojke. Preica one su poslednji deo koji ini celinu pojasnih garnitura. Obino su izravane od gvoa, ree od drugog materijala. Nakit i ukrasni predmeti naunice, narukvice, perle, ogrlice, privesci, prstenje, stim da samo u prvom talasu postoje fibule, a za kasnije faze vezuju se nalazi ukrasnih igli za perin i kopi-pafti. Upotrebljava se i granulacija, tako da postoje primerci otisnuti matricom u tankom limu, spojeni lemljenjem i potom dekorisani tehnikom granulacije (pafte iz Draa, Vrbasa, Bogojeva i Odaka). Neto manje koristio se filigran kao ojaanje malih alki, koji do savrenstva dovodi romansko stanovnitvo 6 i 7 veka na prostoru oko Blatnog jezera. Ova tehnika se neto vie koristi pri izradi pafti tj. kod spajanja i uvrivanja ploica od raznobojnog stakla u metalni lim. Naunice od svog nakita prvog talasa najvie je pronaeno naunica, koje moemo podeliti na osnovu oblika priveska, na one oblika piramide i na one sa priveskom oblika uplje lopte i kugle. Za razliku od njih kasnije faze karakteriu primerci iji privesci imaju oblik grozda ili u veini sliajeva bobice od staklene paste. Naunice sa oblikom priveska 8

obrnute piramide veoma luksuzni primerci raeni od zlata u kombinaciji tehnika otiskivanja matricom, iskucavanjem, lemljenjem i granulacijom raen pod ranovizantijskim uticajem, od strane putujuih zlatara (Velika Kladua, Ram, Majdan, Kula, Banatsko Aranelovo). Primerci iz Vrbasa Aradca i aavice pripisuje se slovenskom etnikom elementu. Naunice sa priveskom oblika uplje kugle zlatne (Ram, obe, Kostolac, Kredin, D. Milanovac, Erdevik); srebrne (Vrbas, Veliki Gaj, Aradc, Vajska...); bronzane (Vrbas, Vajska, Odaci, oka). Interesantno je da su ovakve naunice nalaene u grobovima oba pola, za razliku od onih oblika obrnute piramide. Vinski ih putem analogije datuje u vreme sa kraja 6 i poetka 7 veka. Naunice sa priveskom oblika grozda i bobice od staklene paste karakteristiane za drugi talas avarskog naseljavanja. Uglavnom su bronzane, ree srebrne sa pozlatom. Narukvice nema bitnih razlikameu narukvica prvog i drugog talasa, ali su za prvi talas karakteristine one limene sa trubastim zavretkom, tordirane i one koje nastavljaju kasnoantike tradicije, dekorisane geometrijskim ornamentima. Drugi talas karakterie livenje, razliita profilacija preseka, ukraene po krajevima ili sasvim jednostavne. Prstenje uglavnom od bronze i to tokom oba talasa, izuzimajui srebrni primerak iz Malog Ioa. Fibule sa antropomorfnom maskom na nozi najverovatnije import sa Ponta, a datuju se u kraj 6 i rani 7 vek. Obino su raene u tehnici livenja, glava im je sa 5 ili 7 krakova i ukraene su geometrijskim motivima u plitkom reljefu (Dubovac, Novi Banovci, Cariin Grad, Zagreb, Velesnica). O etnikoj pripadnosti nosioca ovih fibula postoje vie teorija. Najvie pristalica ima hipoteza o slovenskoj atribuciji i vezuje se za tzv. martinovsku kulturu i ranu fazu avarske dominacije u Panoniji. Nalaz iz Vrbasa Pripada tzv. dnjeprovskom tipu, datovanom u 7 vek i bez analogija u Podunavlju i junoj Rusiji. Pafte u dekorativne predmete kasnijih faza spadaju i dvodelne kope ili pafte. Obino su bronzane oblika rozete sa malom petljom, ukraene raznobojnom staklenom pastom i raene tehnikama lemljena i filigrana (Bogojevo IV, Adorijan II, Vrbas, OdaciV). Poznate su i srebrne sa pozlatom iz Draa. Misli se da su noene na grudima, i pored u dekorativne svrhe sluile su za zakopavanje koulja i bluza. Ukrasne igle ako su pafte tipino enski ukras, ukrasne igle za kosu (perin) sreemo preteno u mukim grobovima kasnijeg perioda. Raene su u bronzi u tehnici livenja i uglavno bogato dekorisani gustom vreom (Mali Io i Odaci V). Oruje i ratna oprema po Pseudo Mavrikiju (Strategikon) avarski ratnci upotrebljavaju ma, koplje, luk sa strelama, bojnu sekiru, a u bojnu opremu ubrajamo jo i tobolac, ree oklop, lem i tit. Konjanici su obino naoruani lukom i priborom, a uopteno Avari ree nose koplja i ma, a kasnije sablju. Maevi nosili ih ratnici vieg poloaja i ranga u drutvu, a najraniji tip bi bio onaj dvosekli, iji se balak zavravao eliptinom alkom (Manelos), dok se kanija maa privezivala za pojas pomou tzv. P uica. Vlada miljenje da je to oruje istonjakog porekla i da na neto kasnijim primercima, jo uvek vezanim za prvi talas, nedostaje eliptina alka a uice na kaniji ostaju iste (Manelos, Bako Petrovo Selo, Stapar, Boar, Mokrin, Sombor). U kasnijoj epohi novodoli klanovi donose sa sobom novu vrstu oruja sablju (Kovilj, Podsused, Slankamen, Apatin). Trozupci trozubac iz Popovca, mada bi se za njega moglo rei da predstavlja amanski rekvizit imajui u vidu nalaze istih sa Kavkaza i Ponta.

Uzengije za prvi talas karakteristini primerci sa oblim stopalima i pravougaonom ili omega petljom za kaji naeni u Feketiu, Malom Iou, Vrbasu, Boaru, oki... Za drugi talas karakteristine uzengije sa uglastim tabanima i etvrtastom petljom, obino su livene i neukraene izuzev zmajevakih koje su dekorisane tauiranjem u srebru i u Panoniji nemaju svojih bliih analogija. Falere i razvodnici samo tokom drugog talasa u upotrebi su falere stavljene na grudi, glavu i sapi konja. Raene su tehnikom livenja sa prolamanjem ( Dalj, Bogojevo IV, Sremska Mitrovica). Predmeti svakodnevne upotrebe keramike posude 1. Posude raene rukom 2. posude raene na vitlu 3. tzv uta keramika (8 vek). Kao i u prvom, tako se i za drugi talas vezuju 2 tipa keramike, tzv. Podunavska i uta keramika. Raene su na vitlu od slabo proiene zemlje, relativno dobro peene, sivo-crne ili crvenkaste boje, malo jajolikog oblika sa obodom koji je naglaeenije profilisan no ranije. Od ukrasa javljaju se horizontalne kanelure ili talasaste linije, a mogu biti i nedekorisane. Metalne i staklene posude u Lovencu naen je kotao od bronzanog lima, a iz Selene potie bronzani sud (prvi talas). Za vreme drugog talasa vezuje se srebrna posuda dekorisana motivom palmete, na gornjoj povrini drke iz Ade. U Beeju naena je manja bronzana posuda na 3 zoomorfne noice. Iz oba talasa imamo po jednu staklenu posudu Aradc (prvi talas); Mali Io mali pehar zelenkaste boje ukraen plavim nitima (drugi talas). U avarskoj upotrebi bio je i riton iz Srbobrana za koji se smatra da je proizvod inostranih radionica. Zlatarske alatke kod nas su kalupi ili matrice naeni samo u Aradcu (bronzani kalupi iz groba zlatara), a ostalo su sluajni nalazi (Panevo, Sisak, Aradac i velika ostava iz biskupije-Split). Matrica iz Paneva, Aradca i Knina su sluile za izradu pojasnih garnitura, a one iz Siska i Biskupije za izradu konjske orme.

Lj Zotovi Nekropola iz vremena seobe naroda sa ue gradske teritorije Viminacija

Lokalitet Burdelj 45 grobova, nekropola na redove, grobovi su orijentisani zapad-istok (najvei grob ukopa 35) do jugozapad-severoistok. Prema nainu ukopavanja razlikuju se 4 vrste grobova: 1. grobovi slobodno ukopanih pokojnika-najbrojniji, 2. grobovi sa konstrukcijom od opeka i tegula (6 komada), 3. patosani grobovi pokriveni daskom (3 komada), 4. grobovi sa kovegom od izdubljenog debla (1 sluaj). Bogatstvo priloga ili njihovo potpuno odsustvo nemaju nikakve veze sa nainom sahrane. Pokojnici poloeni na lea, ispruenog stava, sa rukama opruenim pored tela. 38 odrsalih individua i 7 dece. 14 grobova je bez priloga, ni u jednom sluaju keramiki materijal nije bio zastupljen u grobnom inventaru. Svi prilozi registrovani u grobovima ove nekropole predstavljaju predmete vezane za najuu linu upotrebu. Analiza priloga nakit (minue, perle, privesci, ogrlice, narukvice, prstenje...). Funkcionalni i ukrasni delovi odee - (fibule, pojasne kope, remenje i preice za obuu, jezici i dugmeta). Lini predmeti svakodnevne upotrebe (noevi, eljevi, ogledala, kresiva,kremenje, prljenci). Minue su pronaene u grobovima: 6, 14, 16, 26, 34, 36, 51, 63. Sve minue su raene u bronzi, izuzev srebrnih iz grobova 51 i 63. Pripadaju tipu minua sa poliedarskim ukrasom. Narukvice pronaene su dve narukvice obe iz groba 8

29. Prstenje konstatovano u 5 grobova, tipoloki veoma razliiti (jedan gvozden, dva bronzana dva srebrna). Fibule pojedinano ili u parovima, konstatovane u 12 grobova. U grobovima 3, 7, 40, 46, 62. naena po jedna fibula. U grobovima 14, 16, 28, 29, 33, 34, 38 naen po par fibula. Radi se i o enskim i o mukim grobovima. Najbrojnije su gvozdene lune fibule (5 i prva polovina 6 veka). $ spiralna navoja na glavi, visok naglaeni nekada tordirani luk i izduena noga s aploastim draem za iglu, koji ee obuhvata celu duinu noge a ree 2/3 njene duine. Istom tipu pripada i par bronzanih fibula iz groba 29. Bronzana fibula iz groba 46 ima ravnomerno iroku nogu koja se zavrava stilizovanom ivotinjskom glavom. Noga je ukraena poprenim urezima. Na polukrunoj glavi su 3 profilisana dugmetasta ukrasa. Ploa glave je ukraena ornamentom radiala koji je izveden tehnikom dubokog rovaenja. Ovaj tip fibule je prema Khnu opredeljena u vreme 450500. Prema M. Milinkoviu druga polovina petog poetak 6. Istom periodu pripadaju i fibule iz grobova 16 i 62. U grobu broj 16 naena je cikada fibula (druga polovina 5 veka). eljevi dvoredni kotani eljevi naeni u 9 grobova, nijedan u deijem grobu. Ogledala naena su dva ogledala u enskim grobovima broj 29 i 38. Ogledala raena od bronze. Materijal ukazuje pozni 5 vek, tj. na period koji sledi posle raspada hunske drave. Radi se zapravo o Istonim Gotima. U grobovima nema keramike kao ni oruja.

S. Ercegovi-Pavlovi Istonogermanski grob iz Mavanske Mitrovice

Lokalitet Zidine, u neposrednoj blizini mosta koji spaja Sremsku sa Mavanskom Mitrovicom. Grob broj 149 je delimino sauvan, orijentacije zapad-istok. Prilozi: na levoj strani grudnog koa pronaena je oteena gvozdena fibula; 6 perli od jantara i jedna od kalcedona, u predelu pojasa kopa livena od srebra sa tragovima pozlate, spiralne vitice izvedene rovaenjem; ispod nje fibula livena u bronzi. Kopi je najblia ona kopa iz Karavukova, tako da ona pripada karavukovskoj nakitnoj grupi, i vezuje se za drugu polovinu 5 veka. Ova kopa iz Mavanske Mitrovice namaju almandine, a na zavretku okova nazire se pojednostavljeno oponaane ivotinjske glave. Trn je oteen i nema upotrebe niella. Smatra se da je radioniki centar izrade ovog tipa kopi bio u srednjem Podunavlju. Nalazi iz Sremske Mitrovice. Na lokalitetu 3 na kome nailazimo na nakit karavukovske grupe. Grob na lokalitetu 3 u Pukinovoj ulici (svi arheoloki prilozi naeni su pored lobanje, dakle nisu leali in situ). Pronaen je par lunih fibula, raene od srebra sa pozlatom (kasni 5 vek). Posebno je zanimljiv nalaz bronzane lune fibule sa pravougaonom glavom, i izduenom romboidnom nogom iz groba 149 u Mavanskoj Mitrovici. Glava i noga su ornamentisane gustim koncentrinim kruiima. Pronaena je i gvozdena fibula tip fibule sa povijenom nogom (jo od Sarmata). Ovaj grob se datuje u prvu polovinu 6 veka.

V. Popovi Ukrasni delovi nonje i nakit od srebra u periodu seobe naroda

Ranom istonogermanskom talasu naseljavanja u Srbiji pripada i par srebrnih fibula naenih u Vajugi kod Kladova (grob devojice). Po svojim morfolokim odlikama, dimenzijama, ornamentalnim motivima i tehnici, srebrne fibule sline su itavom nizu 8

primeraka iz Podunavlja i june Rusije (400-450). Ove fibule su zapravo srebrne sa pozlatom izlivene na osnovu istog modela. Trougaone su glave, lunog vrata i noga u obliku nepravilnog izduenog romba. Moda su izraene u rimskoj radionici, ali ali pripadaju gotskom kulturnom krugu. Dve srebrne fibule sa posuvraenom nogom iz razruene nekropole (?) kod Ostrunice, mogle bi eventualno da se datuju u vreme posle dolaska Huna u Panoniju. To su trakaste lune fibule (Bugelfibel) sa posuvraenom nogom. Trakasta povrina luka i noge ukraena je po osovini nizom maltekih krstova izvedenih tehnikom utiskivanja (kod jedne), a kod druge su na gornjoj povrini luka i noge urezani elipsasti ornamenti sa crtom po sredini, a izmeu elipsi utisnut je po par kruia (5 vek). Par fibula iz Ostrunice (poremeeni grob). To su srebrne fibule sa pozlatom i almandinima (?), raene tehnikom livenja sa rovaenjem i primenom inkrustacije (druga polovina 5 veka). Ostrogotske ili gepidske lune srebrne fibule sa pozlatom. Slovenskom kultunom krugu pripadaju 2 fibule otkrivene u najkasnijem vizantijskom sloju Cariinog Grada. Jedna je srebrna i pripada tipu Sarmizegetusa-kiskoros. Obe fibule, srebrna i bronzana, ukrajinskog su porekla i mogu se pripisati Antima dospelim u Panoniju sa Avarima. Fibula je raena od loeg srebra, tehnikom livenja sa rovaenjem (7 vek). Masivna luna fibula sa stopom u vidu maske (Bugelfibel mit Maskenfuss). Glava je lepezastog oblika sa 5 prstastih dodataka na polukrunom obodu. Polumeseasti ispusti uokviruju sa svih strana rombinu nogu. Paralelne plastine linije ukraavaju glavu i nogu. Crte ljudskog ili ivotinjskog lika sumarno su prikazane na stopi. Ona pripada slovenskom (antskom?) kulturnom krugu, odnosno tipu I G po Werneru????????

V. Popovi, Albanija u kasnoj antici

U kasnoj antici obuhvatala je deo Prevalitane, zajedno sa Crnom Gorom, Novim Epirom i delom Starog Epira, iji delovi zadiru u Grku. Pisani izvori govore da je Anastasije darovao svom rodnom gradu, Drau, Hipodrom i trostruki venac bedam. Granina linija izmeu dva jezika, koju su naunici iz 19 veka stavljali uz reku Drim (Jiriek), pruala se otprilike du kumbija i Via Egnatiae. Slovenske najezde dovele su do dubokih promena u albanskim provincijama. Prvi talas Sklavina dopreo je do Draa 548. Tek su kasnije provale, s kraja 6 i iz 7 veka, dovele do unitenja velikog broja ranovizantijskih gradova u Prevalisu i oba Epira. Trei talas Slovena, do koga je prema novijim rezultatima dolo najranije 30 godina 7 veka, oznaio je pojavu dukljanskih Srba u Crnoj Gori. Dok su brojna antika naselja Prevalisa i oba Epira nestala u vreme slovenskih najezdi, vizantijska vlast se kako tako odrala u 7 i 8 veku u priobalnom pojasu i zaleu Draa. Materijalna kultura 7 i 8 veka, rasprostranjena na suenoj teritoriji dveju severnih provincija (Prevalis i Novi Epir, najbolja nam je poznata prema sadraju nekropola tipa Komani-Kroja. Kultura KomaniKroja je urbana, postantika, retardirana rimsko-vizantijska i prevashodno hrianska. Otkrie grobova sa identinim sadrajem van drake oblasti , npr. U Afioni na Krfu ili u Kaiu i Stonu u Dalmaciji svedoi o njenoj iroj rasprostranjenosti od podruja koje su zauzimali srednjevekovni Arbanasi, te se stoga ne moe zakljuiti da je ona bila vezana za jednu etniku grupu, pogotovo ne za protoalbansku ili albansku. Grobovi najee od kamena pokriveni velikim ploama. Orijentacija skeleta varira, ali preovlauje zapad-istok, ruke u razliitim poloajima, ponekad prekrtene na grudima. Prilozi u vidu keramikih ili staklenih posuda jo uvek su prisutni u znatnom broju grobova. Oblici ornamentike grnarije su ranovizantijskog porekla, kao i stakleni pehari na nozi. Ukrasni predmeti odee 8

i orue dobro su zastupljeni. Kao posebnu kategoriju mogue je izdvojiti uvezene predmete, npr. ragocene naunice ukraene filigranom, pojasne kope razliitih tipova, diskoidalne fibule (Scheiben fibel) sa hrianskim motivima, prstenje sa ugraviranim krstevima ili grkim natpisima i drugo. Svi ovi predmeti importovani su iz Draa, bilo da su tu izraeni, bilo da su potekli iz sicilijanskih, juno italskih ili grkih zanatskih radionica. Ranovizantijski import brojniji je u Ljeu i Kroji i neposrednom zaleu Draa, nego u kontinentalnim delovima Albanije. Takoe je uvoz dosezao i do najzabaenijih krajeva, ovde preovlauju osiromaene lokalne kopije ili predmeti inspirisani ranovizantijskim proizvodima, u prvom redu naunice sa zvezdolikim priveskom i masivne fibule sa posuvraenom nogom i irokom lunom ploom. Izvesni predmeti specifini su samo za Komani-Kroju, a odraz su odavno usahle ilirske tradicije. Od orua su najbrojnije sekire, oruje, inae retko-maevi i vrhovi kopalja, najblie paralele u zapadnomerovinkom, prvenstveno italo-langobardskom svetu. Iako poeci kulture Komani-Kroja moda zadiru u poslednje decenije 6 veka, odma posle velikih slovenskih provala 80 godina 6 veka, ranovizantijski uvezeni predmeti ukazuju da je ona doivela svoj vrhunac u 7 veku. Trajanje kulture Komani-Kroja, moda sve do poetka 9 veka, odnosno u istorijskom smislu do osnivanja drake teme (neto pre 855). Izuzevi nekropole u Afionu na Krfu, kod Ohrida (sv. Erazmo, Radolite) i u Prilepu, u grkom kulturnom krugu podruje irenja kulture Komani-Kroja u severnoj Albaniji i Crnoj Gori podudara se sa teritorijom na kojoj se latinski govorio u ravnicama i u renim dolinama. U nosiocima ove kulture se bez ustezanja moe prepoznati jedna romanizovana ili proto romanska populacija. to se tie kontakta kulture Komani_Kroja i Slovena, koji se mahom svode na pojavu tzv. prstastih fibula (fibule sa maskom), oni nisu u potpunosti sigurni (treba potpunija analiza). Protoromanski ili predromanski karakter kulture Komani-Kroja u Albaniji i Crnoj Gori potvruju relativno esti toponimi latinskog porekla u ovoj oblasti. Posmatrani u celini, vidi se da su latinski toponimi najbrojniji u oblasti Skadarskog jezara dolinama Drima i Fandija, du starog rimskog puta Lje Ulpiana, ali su prisutni i u dolinama Matija i Crnog Drima. Ova oblast se dobro razlikuje od teritorije juno od kumbija, gde je primetna jaka koncentracija slovenskih hidro-,oro- i toponima, ak i onda kada se od ovih poslednjih uzmu u obzir samo oni koji se odnose na naputene antike gradove. Arbanasi se pojavljuju na istorijskoj pozornici u 11 veku.

M. Cunjak, Prilog prouavanju prisustva Gepida u Podunavlju

U 1 veku kada su Rimljani vodili ofanzivnu politiku na severnim granicama, Margum je zauzimao strateki vaan poloaj (u njenu u 1 veku smetena IV Flavia). Nakon zauzea Dakije znaaj Marguma opada. Tokom izrade drenanog kanla na prostoru sela Dubravice kod dananjeg Oraja uoeno je vie grobova. Tokom kasniji zatitnih istraivanja naeno je 35 grobova, svrstanih u 4 horizonta. Od ukupnog broja grobova na ovoj nekropoli koji su svrstani u 2 horizont, jedino grobovi br. 15, 16, 17 i 18 predstavljaju ukope u zdravicu bez grobne konstrukcije, koji su opredeljeni kao gepidski. Grobovi su orijentisani zapad-istok, pokojnici su polagani na lea, sa rukama pored tela i ispruenim nogama. Grobovi su merei od savremenog nivoa bili ukopani na dubini od oko 1, 5 1, 6 m, udaljeni na po 2 m jedan od drugog. U grobu br 15. pronaena je posuda tipa manjeg lonca pehara, 8

loptastog recipijenta sa blago izvijenim vratom, raena od dobro preiene i dobro peene zemlje tamno-sive boje. Na gornjem delu trbuha nalaze se utisnuti romboidni peati. U istom grobu pronaeno je gvozdeno koplje sa konusnim tulcem i telom oblika vrbovog lista, duine 37 cm. U grobu br. 16 naena je keramika posuda tipa boce, loptastog trbuha, izduenog levkastog vrata i blago razgrnutog oboda. U grobu br. 17 naena je dvosekla spata raena od damasciranog gvoa. Trn rukohvata je klinastog oblika na ijem kraju se nalazi jagodiasti bronzani zavretak. U oteenom grobu br 18. naena je fragmentovana keramika posuda, ravnog dna sa prstenastim postoljem. Sve posude iz gepidskih grobova u Margumu raene su na vitlu od dobro preiene zemlje, ukraene romboidima. Posuda iz groba br. 15 po obliku i nainu ukraavanja veoma je slina posudama iz Svetinje kod Kostolca, Batajnice, Surina, D. Milanovca. Keramike posude tipa boca retko se sreu kod nas, ipak sline su poznate iz Svetinje i Cariinog Grada. Kako se oruje kao grobni prilog sree u grobovima ratnika, dolazimo do zakljuka da se u grobovima 15 i 17 nalaze gepidski ratnici. Najblia analogija koplju iz groba br. 15 jesu primerci iz JakovoKormadina, Boara, Batajnica. Primerak spate iz groba br. 17, kao i primerci iz Zemuna S. Mitrovice, Batajnice, i Rakovca predstavljaju spate jednostavne izrade. Shodno grobnim prilozima nekropola u Margumu (Dubravici) datovana u polovinu 6 vek

K. Simoni, Dva priloga o istraivanju germanskih nalaza seobe naroda u Jugoslaviji

Gepidski grobni nalazi u severoistonoj Srbiji - u selu Kamenovu kod Petrovca na reci Mlavi, otkrivena su sluajnim kopanjem 1960 dva groba. Grobovi su naeni u neposrednoj blizini, jedan kraj drugog. Ova teritorija nikada nije bila u posedu Gepida. Moda se ovde radi o gepidskim izaslanicima 566 ili o gepidskim izbeglicama, nakon katastrofe gepidske drave 567. U grobu 1 bila je sahranjena enska individua, dok je ugrobu 2 sahranjena muka individua. Grob 1. naen je eljezni no sa ravnim hrptom, drka nedostaje jer je bila od organske materije. No je dobro sauvan i od kvalitetnog eljeza je izraen. Naen je fragment eljeljeznog predmeta neodreene funkcije, moda alat ili okov. eljezna alka preice ovalna oblika, neto je suena na mestu gde bi bio zavretak trna. Bronzana fibula sa povijenom nogom, nedostaje igla. Bronzana luna fibula livena, veoma pljosnata, igla nedostaje. Na polukrunoj glavi ima pet nastavaka. Kratki luk fibule prelazi u izduenu nogu. Glava i noga fibule ukraene su koncentrinim krugovima tj. kruga s tokom u sredini. Prljen os smee-crnkaste peene zemlje, bikonian. Grob 2. eljezno koplje u obliku lovorovog lista, dosta dugo. Koplje ima lagano naglaeno rebro po sredini. Strelica donekle oblika lovorovog lista. eljezni bojni no (scramasax) jednorezan sa kratkim i nepotpunim trnom. eljezni noi sa dugim trnom, vrh nedostaje. eljezni noi moda alatka, dobro sauvan. Ukrasno zrno, okruglo, od zelene staklene paste. Posuda od sivkaste keramike raena na vitlu. Rame i trbuh ukraeni suz ornamentom igosanih rombova, koji se ispunjeni mreastim rafiranim ukrasom. Rombovi su nepravilni, a njihov raspored na posudi nije precizan. Koplja su est prilog u gepidskim ratnikim grobovima. Analogija za koplje iz Kamenova je nalaz koplja na lokalitetu Jakovo-Kormadin u Sremu, Boar kod Kikinde u Banatu gdje je naeno ukupno 9 komada,

zatim nalaz koplja u kneevskom grobu u Batajnici (Srem). Bojni no (scramasax) nije est prilog u gepidskim ratnikim grobovima. U Jugoslaviji je poznat jo samo jedan nalaz ovakvog noa iz Boara. Nalazi ovakvog tipa noa neto su brojniji u Maarskoj. Strelice su est prilog u ratnikim grobovima mnogih germanskih plemena. Analogija strelici iz Kamenova je opet nalaz strelice u nekropoli Jakovo-Kormadin kao i nekoliko nalaza iz Maarske. Uglavnom svi nalazi iz Kamenova tipoloki odgovaraju nalazima nekropole Jakovo-Kormadin. Zkrasno zrno tj. perla od zelene staklene paste bila je najverovatnije privezak na mau ili nou. U nekropoli Szentes Kokenyzug u grobu 68, koji pripada ratniku, pronaena je u visini drke maa jedna perlica. Fibula iz enskog groba u Kamenovu pripada vizantijskom tipu i vezuje se za justinijansku epohu i predstavlja najkasniju razvojnu fazu ovog tipa fibula (sredina 6 veka). Uoeno je da se fibule sa povijenom nogom esto javljaju sa kopama tipa sudikava koje se datuju od 550-600. Osvrt na nalaze germanske igosane keramike na tlu SFRJ pronaeno je 9 itavih posuda i vei broj fragmenata posuda, od kojih se mogu u potpunosti rekonstruisati jo 2. Znaajna osobina svih keramikih posuda je karakteristian ornament. Ukraene su motivom igosanih reetkastih rombova. Nije uoeno da je na jednom lokalitetu pronaeno vie od jedne posude, izuzev fragmenata iz Vranja kod Sevnice, od kojih su rekonstruisane dve cele posude. Idui od juga prema severu i od istoka prema zapadu, posude su evidentirane na sledeim lokalitetima: Veliki Gradac Taliata (kasnoantiko utvrenje na Dunavu), Beograd Singidunum, tvrava, Donji grad (iznad rimske graevine), Boar kod Kikinde (iz unitenog groba), Batajnica (kneevski, ratniki grob), Belegi (ratniki grob), Kuzmin (sluajni grobni nalaz), Sremska Mitrovica Sirmium (fragmenti posuda iz urbane naseobine), Vinkovci Cibalae (jedan fragment moda iz groba, ostali fragmenti iz naselja), Vratolom u Gorjancima (dva fragmenta jedne posude, kasnoantiki refugij), Vranje-Ajdovski Gradec kod Sevnice (fragmenti dve posude, kasnoantiko naselje), Rifnik (posuda iz enskog groba), Kranj Carinum (fragment posude verovatno iz groba) i posuda bez podataka o lokacije na kojoj je naena, uva se u Narodnom muzeju u Beogradu. Re je o posudama preteno malih dimenzija izmeu 9 i 20 cm, krukastog i trbuastog oblika raene na vitlu.

I. Popovi, Zlatni avarski pojas iz okoline Sirmiuma

Pojas sa 5 pseudo kopi iz okoline Sirmiuma spada u grupu najluksuznijih nalaza ovog tipa (najblia analogija je kaganski pojas iz Kunbabonja i kneevski grob iz Boe). Sastoji se iz 10 delova: kope, 5 pseudo kopi, velikog jezika, malog jezika gajke sa danas razdvojenim titastim priveskom krunog pojasnog okova i okova za ramenje. Specifian deo, gajka pojasni okov sa titastim priveskom, po svojoj konstrukciji za sada nepoznat segment avarskih pojaseva. Datuje se u period 630-670.

F. Barii, Proces slovenske kolonizacije istonog Balkana

8

Prema Prokopiju (Historia Ancana), posledice pljakakih provala, koje su u provincijiama istonog Balkana izvrili Huni, Sloveni i Anti izmeu 527 i 551 bile su strahovite. 548 vojska Slovena prelazi Dunav (srednji ?), provaljuje u Ilirik sve do Draa. U prolee 550 vojska Slovena od najvie 3 000 ljudi provaljuje u Trakiju i zauzima najvaniji grad u trakom primorju Toper i nakon toga odlazi preko Dunava, sa vie desetina hiljada zarobljenika. Postaje vie nego verovatno da je sporadino slovensko naseljavanje zabaenijih i opustelih seoskih reona u izvesnim oblastima ve otpoelo. Po Prokopiju mnotvo Slovena provaljuje u Ilirik i sa jeseni 551 tu se zadrava veoma dugo vremena, a Gepidi ih prevoze preko Dunava. Menandar: prvih meseci 578 oko 100 000 skupljaju se u Trakiji i odatle prodiru dalje, obaveten o njihovoj provali i pljakanju Helade i nemoan da poalje vojsku, Cezar Tiberije se obraa Bajanu koji sa jeseni 578 ili poetkom 579 sa oko 60 000 konjanika upada u Dakiju. Ova Kaganova ekspedicija, po svemu izgleda, doprinela je da se slovenski napadai ubrzo, svakako tokom 579 povuku sa romejskog zemljita. Jovan Efeski: provala je izvrena negde izmeu septembra 580 i septembra 581. Trajala je neprekidno 4 godine i godine 895 po Seleukidskoj eri kada Jovan zavrava istoriju, tj. od 1. 10. 583. do 30.09. 584. jo uvek je u toku, na irokom prostoru od Dugog zida do Helade Sloveni ve 4 godine pustoe pale, rue i pljakaju. Slovenska opsada Soluna 584/586, oko 5 000 Slovena (Miracula s. Demetrii, knjiga II). Osnivanje prvih makedonskih Sklavinija nastaje prilikom velike provale dakijskih Slovena 681. Avarsko-slovenko naseljavanje Peleponeza traje 587-805. Izmeu 614-616 Draguviti, Sagudati i druga u Makedoniji ve nastanjena slovenska plemena najpre monoksilima pljakaju itavu Tesaliju i ostrva oko nje i Helade, pa jo i Kikladska ostrva i itavu Ahaju, Epir i najvei deo Ilirika i deo Azije, a posle toga oko 616 opsedaju Solun pod vostvom Hacona (u sadejstvu sa Avarima).

V. Popovi Kuvrat, Kuver i Asparuh

U selu Malaja Pereepina kod grada Poltave sluajno je 1912 otkriven grob sa prebogatim srebrnim i zlatnim nalazima. Prema J. Werneru radi se o Kuvratu, kaganu Bugara. Pronaena je ogrlica sa 69 ranovizantijskih solida, od kojih je 18 najmlaih iskovano u Carigradu za vreme Konstansa II (641-668) i pripadaju emisiji lakih 20-karatnih carigradskih solida kovanih 641-647. Posebnu panju privlai so sada najvea i najtea poznata ranovizantijska zlatna pojasna kopa, sa diskretnom predstavom hrianskih simbola. Radi se o kopi konog, paradnog pojasa irokog 5, 7 cm, sa nomadskom sabljom i masivnim srebrnim jezikom. Drugi pojas pripadao je sablji ukraenoj granulacijom i poludragim kamenjem. Ukrasni delovi srebra sa antitetikim (naspramnim) lavovima i polupalmetama koje sreemo i na masivnom jeziku paradnog pojasa. 2 vizantijska prstena sa grkim monogarmima. 1. Xoo 2. Xoo o. Kuvrat je bio poglavar huno-bugarskih Onogura, iz ijeg se imena kasnije razvija naziv za Ugre. Onogursko podruje prostiralo se izmeu Kubana, pontske Meotide (Azovsko more) i Dnjepra, zahvatajui na zapadu teritoriju naseljeno Kutrigurima (Zapadni Bugari) verovatno sve do Krima, iju je onogursku episkopiju ba Kuvrat osnovao. Kuvart je umro aprila 642 ? Poraz koji je Kuvrat naneo avarskom kaganu 634/635 oznaavao je prekretnicu u avarskoj istoriji. Konstantin Porfirogenit (De administrando Impero) nas izvetava o dolasku Hrvata, a malo kasnije i Srba u nekadanju provinciju Dalmaciju, deo Prevlisa i Dardanije, kao poduhvatu sprovedenom voljom cara Iraklija. Oslanjajui se na pisane izvore, istoriari su doli do 8

zakljuka da su iliriki gradovi, meu njima Serdica, Nais i Iustiniana Prima pali u ruke Avara oko 615. Kuvrat je ima 5 sinova. Ubrzo posle njegove smrti i posle kratkotrajne vladavine najstarijeg sina Bajana oni se razdelie. Bajan je ostao u staroj postojbini i njemu se preavi Don pridruio drugi sin Kotrag. Ovako razdeljena i oslabljena, Kuvratova Bugarska postala je lak plen Hazara. Svakako pod pritiskom nadiruih Hazara 3 sin Asparuh prelazi Dnjepar i Dnjestar i naseljava se u mestu zvanom O. 4 i 5 sin ija imena Niifor Patrijarh i Teofan Ispovednik ne spominju, preli su Dunav ili Istar. Prvi je ostao u Panoniji, potinjen avarskom kaganu, a drugi je otiao u severnu Italiju tanije u Pentapolu (izmeu Ravene i Rima). Rat izmeu Bugara i Vizantinaca 679-680 zavrio se mirom izmeu Konstantina IV i Asparuha u leto 681. Izgleda da je Asparuh 668-669 zaposeo deltu Dunava. 4 Kuvratov sin koji je odveo Onogure u zapadne delove karpatskog basena (Kuver), preavi Dunav Kuver i Sermezijanci (ime dolazi od Sirmium) naselili su se na Karamezijskom polju kod Prilepa izmeu Herakleje i Stobia (678-681). Ostava iz Vrapa, na Desnoj obali kumbija u Alabaniji, otkrivena 1901 jedina je koja sadri livene pojasne garniture od srebra i zlata, raene u stilu II avarskog kaganata. J. Werner je dovodi u vezu sa dolaskom Kuverovih Bugara i Sermezijanaca na Karamezijsko Polje. Postoji jo jedna ostava iz Albanije naena 1894 u mestu Erzeke blizu grke granice. Ona sadri ak dve ostave kasnoavarskog tipa sa livenim srebrnim i zlatnim predmetima. Istorijski izvori i natpis iz Madar ukazuju da je pohod Justinijana II protiv Bugara i Sklavina prduzet krajem 688 ili verovatnije 689, oznaavao kraj kratkotrajne Kuverove onogurske drave u Makedoniji (opracija je zavrena pre septembra 692).

J. Kovaevi Avarski Kaganat

U mestu Tepe kod Debrecina otkriven je kaganski grob, najbogatiji i najstariji od svih avarskih kneevskih grobova (Bajanov? 568-582). Kneevska grobnica iz Sent Endre u kojoj je sahranjen voa veoma visokog ranga sa enom i erkom (poetak 7 veka). Uz nju je nekropola njegovog klana, moda se radi o najstarijem Bajanovom sinu? (582-601 kaganov poraz od Priska kod Titela). Njega nasleuje mlai Bajanov sin koji je vodio opsadu Carigrada. U Kumbabonju kod Kekemeta otkriven je kneevski grob (630-670) koji je pripadao oveku starijem od 60 godina-mlai Bajanov sin? Posle pada Bajanove dinastije Kaganat se deli na Istoni (od severnog Kavkaza i Azova do Poltave i ZapadniPanonija). Period 626-661 je doba unutranjih previranja u kaganatu, pobuna potlaenih naroda i doseljavanja novih avarskih klanova. Pobune se nastavljaju i kasnije sve do 680685. Oko 626, moda malo ranije eka i Moravska plemena poinju da se oslobaaju avarske vlasti. Velika koalicija Germana, pod vostvom franakog kralja Dogoberta zapoela je ofanzivu protiv Samovog saveza (franaki trgovac koga su Sloveni izabrali za vou), ali su pretrpeli poraz 631 kod Vogastisburga. Po Konstantinu Porfirogenitu Hrvati dolaze neto pre Srba pod vostvom oca kneza Porge, dok po njemu Srbi naselili sledee oblasti koje su ostale puste od Avara: Srbija, Paganija, Zahumlje, Travunija, Konavli i bili su potinjeni Irakliju. Drugi avarski Kaganat period izmeu 70 i 80 godina 7 veka obileili su veoma vani dogaaji meu Avarima i u kaganatu drugi avarski talas. Arheoloki avarski materijal deli se na dve grupe: 1. Karakteriu ga metalni delovi avarskog pojasa i konjske orme raene u tehnici otiskivanja matricom u tankom limu esto zlatnom i srebrnom koji su ukraavani geometrijskim ornamentom. Minue sa priveskom u obliku obrnute piramide, najee od 9

srebra sa bogatom granulacijom. Naunice sa kuglastim zavretkom, koje su nosili i mukarci. U kneecskim grobovima za ovu grupu su karakteristini pojasevi od zlatnih pseudo kopi. Oruje ma sa dve otrice, sa drkom koja se zavrava okruglom alkom, sa kanijama na sebi. Ima metalne P uice za kai za noenje maa o ramenu itd. itava ova grupa datira se nalazima vizantijskih zlatnika u kraj 6 i 7 vijek. Najmlai novac u grobovima jesu zlatnici Konstansa II (642-668). Na ovu grupu se nadovezuje bez osetnih hronolokih razlika, jedna grupa pojaseva iji su okovi i jezici od neukraenog srebrnog lima. 2. karakteriu ga metalne pojasne garniture raene u tehnici livenja, bronza, ree sasvim loe srebro, sasvim retko pozlata. Metalni delovi pojaseva su ukraeni stilizovanom vinovom lozom, predstavama stilizovanih povorki ivotanja ili borbi ivotinja. Najee se javlja Grifon, zatim razne antropomorfne predstave iz amanistikog kulta. enski nakit: paftice ispod grla sa umetnutom staklenom pastom i naunice sa visuljkom od stakla u obliku suze. U grobvima se javlja nova keramika, tzv uta keramika, nepoznata u grobovima prve grupe. Vie nema vizantijskog novca nego se kao nakit, ili ak plateno sredstvo upotrebljava stari bronzani, retko srebrni, na terenu naeni rimski novac. Avarske nekropole su organizovane u manje-vie utvrenim redovima, koji se niu od istoka na zapad, i kako se prva grupa materijala nalazi n aistonoj strani nekropole ona je samim tim starija od druge grupe. Utvrena je i smena rasnog tipa na avarskim nekropolama. Starija grupa stanovnitvo sa preteno evropeidnim rasnim karakterom (5 tipova), a od 80 godina 7 veka i u 8 veku smenili su ih mongoloidni rasni tipovi (5 tipova). Do prvog sukoba izmeu Avara i Bavaraca dolo je oko 700- Avari su teko porazili Bavarce. Prvi sukobi izmeu Avara i Franaka odigrali su se 782 na reci Ensi-neuspeno po Avare. Kontakti izmeu Kaganata i Carstva obnavljaju se tek 678. Od kraja 7 veka i tokom 8 veka, Kaganat ne predstavlja znaajan faktor na Balkanu. U istorijskoj literaturu propast avarskog Kaganata vezuju se za franako-avarske ratove koji su otpoeli 791. Posle 805, kada je franako-avarski rat bio realno okonan, stvorena je neka vrsta vazalne avarske drave od Bea do Dunava i do Rabe, ali ogromna prostranstva izmeu Rabe i Dunava, Dunava i Tise, Tise i Karpata nisu dola po franaku vlast. Istone delove kaganata-Banat i jugozapadne delove Karpata osvojili su Bugari (Krum). Avarski Kaganat nije propao samo usled franake osvajake ekspanzije, ve zbog naglog porasta moi nove bugarske drave. Poslednji Kagan se pominje 811 u Ahenu-Kagan Isak. Prema tome u doba propasti kaganata vladala su 3 Kagana sa hrianskim imenima: Teodor, Abraham i Isak, koji su svi vazali cara Karla i od njega su dobijali investituru. Opta podela avarskog drutva arheoloke podatke za drutvenu analizu avarskih nekropola daje pre svega metalni avarski pojas. Njegovo bogatstvo u plemenitim metalima sa poludragim kamenjem, odreeni oblici ukrasa i drugi elementi znaci su odreenog ranga u klanskoj hijerarhiji. Avarski klan se delio na slobodne i neslobodne, a neslobodni su bili u mnogo manjem broju (sahranjivani su po pravilu bez priloga). Posebnu kategoriju neslobodnih ena inile su sarmatske konkubine koje su sahranjivane u suprotnom pravcu od Avara, ali sa bogatim sarmatskim materijalom u grobovima. Najelementarnija oznaka slobodnog Avara je pravo noenja noa o pojasu. Nekropola u Kikere-Vagohid saharnjeno 7 ratnikih klanova. Nekropola u uri takoe 7 klanova. Kneevi se sa svojom najbliom porodicom sahranjuju van klanske nekropole na ijem elu stoje. Kneevski grob od priloga sadri metalne delove nonje, oruje, posue, nakit u periodu od kraja 6 do 70 godina 7 veka, a od zlata ili srebra sa jakom pozlatom u 8 veku. Najpotpuniju zbirku insignija sadri kaganski grob iz Kunbabonja kod Kekemeta zlatni presto od koga

su se sauvale srebrne folije kojima je drvena konstrukcija bila obloena, 3 zlatne pojasne garniture, od kojih je najsveanija od tzv. pseudo kopi. Na pojasu su visili: sablja, ije su korice bile okovane zlatom, zlatni pehar, zlatni riton, tobolac optoen zlatom. Kneevski grob II avarskog kaganata iz Brestovca kod Slavonske Poege. Autohtono romansko stanovnitvo se najdue odralo na priobalnom pojasu Blatnog jezera. Tradicionalna materijalna kultura ovog stanovnitva doivela je procvat od druge polovine 6 veka oko Kasthelja i Fenekpiste. Srbi Konstantin Porfirogenit opisuje prapostojbinu Srba: nekrteni Srbi, zvani Beli, koji stanuju sa one strane Maarske u oblasti Bojka, i njima je u susedstvu Franaka i Bela Hrvatska. Na osnovu 2 arabljanska putopisca, Masudija i Al-bekrija, moe se pretpostaviti, da su postojale dve grane Srba: Saksonski i Polapski Srbi, koji nisu u celini emigrirali do Balkana. Predanje zabeleeno kod Konstantina Porfirogenita koje kazuje da je jedan od dvojice brae pokrenuo pola naroda ima neke osnove, jer tzv. Fredegarova hronika zna da su se Srbi pod vostvom Dervana 631 prikljuili Samovom savezu. Najvei broj toponima koji su izvedeni od rei Sarb i zabeleeni u Fredegarovoj hronici nalazi se izmeu Baltika, odre i Visle. Pljaka kao privredna grana celokupan iznos danka koji je Avarima plaalo Carstvo od 558-626 iznosio bi priblino 6 000 000 solida (1 solid 4, 48 zlata) to je priblino 27 tona zlata. Keramika najprimitivnija rukom raena avarska keramika nazvana je nomadska ili potiska (Begej, M. Mitrovica), preteno se javlja u grobovima sa kraja 6 i iz 7 veka. U ovo razdoblje spada i tzv. siva keramika, koja se takoe javlja samo u grobovima skraja 6 i iz 7 veka. Raena brzo-rotirajuem vitlu, pa ima veoma tanke i jednake zidove. Ornament najee predstavljaju zone paralelnih ili talasastih linija urezanih pre peenja ili je bez ornamenta. U epohi II Avarskog Kaganata, priblino posle 680, izdvajaju se 2 vrste keramike tzv. podunavska keramika (jajolikog oblika, raena na runom vitlu od loe preiene zemlje) i tzv. uta keramika. Crno-sive ili crno-crvene boje peenja, obod je izvuen i jae profilisan, ornamentika: paralelno urezane ili talasaste linije, na dnu se javljaju grnarski znaci: krug, krst u krugu i sl. uta keramika boja je ciglasto crvena. Javlja se u grobovima zajedno sa podunavskom keramikom i livenim pojasnim garniturama sa grifonom i lozicama, pa se datira u 8 vek raena na brzo rotirajuem vitlu, tankih zidova od kvalitetne zemlje koja je odlino peena. Dva matina podruja u kojima se proizvodi: 1. desna obala Dunava u Baranji 2. Potisje oko ua Moria i Kerea u Tisu vue svoje korene iz Sedmoreja, iz keramike, ali i metalne produkcije posuda iz Persijske provincije Sogdijane u 8 veku (Odaci IV i Horgo). Dakle z aI Kaganat se vezuje nomadska (Potiska) siva keramika, a za II Kaganat Podunavska uta keramika.

V. Bitrakova-Grozdanova Starohrianski spomenici na tlu Makedonije

Region ohridskog jezera Polikonhalna crkva u Ohridu formiraju je naos 4 konhalnog oblika, narteks, atrijum, boni aneksi, katehumenum i baptisterijum. Sve 4 strane centralnog broda prelaze u apsidalna proirenja. Juno od narteksa kompleksa za krtenje. Najverovatnije je prostorija sa apsidom prema jugu sluila kao katehumenum. Trolisni baptisterijum ima krstastu piscinu. U velikom presbiterijumu bila je kripta dubine 0, 8 m. Mozaici prisutni u svim

prostorijama crkve. Mozaik u naosu (geometrijski, biljni i ivotinjski motivi). Mozaik krstionice, izuzetna ikonografska predstava (4 rajske reke, 4 ljudska lika i fontana ivota). Dve faze u zidanju ovog spomenika (prva-4/5 vek, druga- druga polovina 5 veka). Studenita 3-brodna bazilika na 2 km istono od Ohrida. Preko dvojnog atrijuma i narteksa ulazi se u 3-brodni naos. Na severu narteksa je aneks sa apsidom na istonoj strani. Na jugu narteksa je katehumenum sa apsidom na junoj strani i kvadratni baptisterijum sa krstastom piscinom. Podovi bonih brodova severnog aneksa i krstionice obloeni su opekom. Centralni brod, narteks i katehumenum dekorisani su mozaikom geometrijske, biljne i zoo ornamentike (5, poetak 6 veka). Sv. Erazmo 3-brodna bazilika na 5 km severozapadno od Ohrida, nazvana po mueniku Erazmu iz Antiohije koji je ovde boravio krajem 3 veka. Prostrani atrijum imao je otvoreni portik sa june strane i vodio je prema narteksu i 3.brodnom naosu sa apsidom. Oltarni prostor zatvoren presbiterijskom ogradom imao je kriptu. Severno od narteksa izveden je 4ugli aneks, a sa njegove june strane 2 druga prostora. Jedan je najverovatnije katehumenum, a drugi kvadratni baptisterijum sa ovalnom piscinom. Radolita trobrodna bazilika kod sela Radolita, 1 km zapadno od Struge. Otkriven je 3 brodni naos sa apsidom, narteks, aneksi severno i juno od bazilike (kraj 5 poetak 6 veka). Bitoljski region Heraklja, bazilika A (mala bazilika). Bazilika se sastoji od 3 prostora koji se nadovezuju u pravcu istok-zapad, i prema nalazima ini se da nisu nastali u isto vreme. Preko 2 ulaza prve zapadne prostorije pravougaone osnove, ulazilo se u kompleks bazilike. Na severu od nje prostire se mala 4-ugaona prostorija. Zatim sledi novi 4-ugaoni prostor. U centru je smeten kruni bazen (krstionica?). Zatim trodelni ulazi koji vode u 3-brodni naos. Bazilika se na istoku zavrava polukrunom apsidom sa unutranje strane (2 polovina 5 veka). Herakleja, bazilika C (velika bazilika). Trobroni na istoku se zavrava polukrunom apsidom, koja je spolja ojaana sa 3 kontrafora. Ispred naosa je jednodelni narteks, u koji se ulazi sa zapadne strane gde je izveden portik, egzonarteks. Od severne strane narteksa, jedan ulaz vodi u 2 bona aneksa (protezis i akonikon). Sa june strane, prema oltarnom delu, smeteni su katehumenum i krstionica sa ovalnom piscinom. Okolina Stobija Bargala ranohrianska bazilika nedaleko od sela Gornji Kozjak, 12 km severoistono od tipa. Otkrivena bazilika je 3-brodna sa presbiterijumom i kriptom. Ulaz u baziliku bio je sa zapadne strane. Preko 5 redova stepenika ulazi se u egzonarteks, narteks, zatim 3 ulaza vode u naos. Sa severne strane bazilike bilo je izgraeno 4 prostorije, od kojih je jedna baptisterijum sa polukrunom apsidom iznutra. Piscina iznutra krstastog oblika, spolja sa apsidalnim udubljenjima u svakom kraku.