6.

Primjena derivacija (sa svim korekcijama)

101

6. poglavlje (korigirano)

PRIMJENA DERIVACIJA

U ovom poglavlju: Tangenta i normala Stacionarne toke funkcije Tablica monotonosti, ekstremi, konveksnost i konkavnost, infleksije L'Hospitalovo pravilo Taylorovi redovi

Uglavnom e nas interesirati primjena derivacija na kvalitativna svojstva funkcija y = f (x) , kao to su monotonost, ekstremi, konveksnost i konkavnost te toke infleksije. Naravno, kod definiranja derivacije ve smo rekli da je derivacija funkcije y = f (x) u toki x = a koeficijent tangente na tu funkciju u toki (a, f (a)) , pa emo vjebati i raun pronalaenja tangente i normale za danu funkciju. Nadalje, derivacija u okviru LHospitalovog pravila moe olakati raun sa limesima, pogotovo kada imamo u nekoj sloenoj funkciji nekoliko elementarnih funkcija razliite vrste, poput transcedentne i algebarske. Na kraju, najvanija primjena derivacija ogleda se u aproksimaciji sloenih i transcedentnih funkcija Taylorovim redovima.

6.1 TANGENTA I NORMALA

Ponovimo li definiciju derivacije sa poetka prethodnog poglavlja, lako dobivamo formule za jednadbu tantgente i normale na danu funkciju y = f ( x) u danoj toki x = a :
y f (a ) = f ' (a )( x a ) 1 y f (a) = ( x a) . f ' (a)

tangenta

t......

normala n......

Kako vidimo, koeficijent normale je suprotan i reciproan koeficijentu tangente, jer je normala pravac kroz toku (a, f (a)) koji je okomit na tangentu: n t f

102

Mervan Pai: Matan1 dodatak predavanjima za grupe GHI

RIJEENI PRIMJERI
U sljedeim zadacima pronai jednadbe tangenti i normala danih funkcija u danim tokama.

371. f ( x) = x 2 4 x, u x = 1; f (1) = 12 4 1 = 3; f '( x) = 2 x 4 f '(1) = 2 4 = 2; y f (1) = f '(1)( x 1) y (3) = (2)( x 1); 1 1 y f (1) = ( x 1) y (3) = ( x 1); f '(1) 2
Rjeenje: tangenta. y = 2 x 1 , normala y =
1 7 x 2 2 .

372. f ( x) = 3e x + 1, u x = 0; f (0) = 3e0 + 1 = 4; f '( x) = 3e x y f (0) = f '(0) = 3e0 = 3; y 4 = 3( x 0); 1 y 4 = ( x 0); 3 y f (0) = f '(0)( x 0) 1 ( x 0) f '(0)

1 Rjeenje: tangenta. y = 3x + 4 , normala y = x + 4 . 3

373. f ( x) = ln( x 2) 2 x 1, u x = 3; f (3) = ln(3 2) 2 3 1 = ln1 7 = 7; 1 1 f '( x) = 2 f '(3) = 2 = 1; x2 1 y f (3) = f '(3)( x 3) y (7) = 1( x 3); 1 1 y f (3) = ( x 3) y (7) = ( x 3); f '(3) 1
Rjeenje: tangenta. y = x 4 , normala y = x 10 .

6. Primjena derivacija (sa svim korekcijama)

103

374. Kolike odsjeke na koordinatnim osima odsijeca tangenta krivulje y =

2 x

povuena u

njenoj toki za koju je x = 1 ?

Rjeenje:
f (1) = 2 1 = 2;

1 1 1 1 f ' ( x) = ( 2 x 1/ 2 )' = 2 ( ) x 1/ 21 = 3 / 2 = f ' (1) = = 1; 2 1 x x3 y f (1) = f ' (1)( x 1) y 2 = 1( x 1) t....... y = x + 3; t Ox ..... y = x + 3, y = 0 t O y ..... y = x + 3, x = 0 0 = x + 3 x = 3 ; y = 0 + 3 y = 3 ;

Duljine traenih odsjeaka su jednake i iznose 3. x4 u tokama gdje dana x2

375. Nai jednadbu tangenti povuenih na funkciju f ( x) = funkcija sijee koordinatne osi. f Ox ..... y =

x4 x4 x = 4, y = 0 = f ( 4); , y=0 0= x2 x2 04 x4 = 2 x = 0, y = 2 = f (0); , x=0 y= f O y ..... y = 02 x2 1 ( x 2) ( x 4) 1 2 2 1 2 1 = f ' ( 4) = = , f ' ( 0) = = ; f ' ( x) = 2 2 4 2 4 2 ( x 2) ( x 2) 1 y f (4) = f ' (4)( x 4) y 0 = ( x 4); 2 1 y f (0) = f ' (0)( x 0) y 2 = ( x 0). 2 1 1 x 2 , druga tangenta t 2 ....... y = x + 2 . 2 2

Rjeenje: prva tangenta t1....... y =

ZADACI ZA VJEBU
376. Nai jednadbu tangente na funkciju f ( x) = x 3 5 x 2 + 1 u toki x = 1 . 377. Nai jednadbu tangente i normale na funkciju f ( x) = x 2 3x + 4 u toki gdje funkcija f (x) sijee os O y .

104

Mervan Pai: Matan1 dodatak predavanjima za grupe GHI

378. Kolike odsjeke na koordinatnim osima odsijeca normala funkcije f ( x) = povuena u njenoj toki za koju je x = 1 .

1 1 + x2

379. Nai povrinu trokuta kojeg ine koordinatne osi Ox i O y , te tangenta funkcije

f ( x) = e x povuena u njenoj toki za koju je x = 1 .

380. U kojoj toki funkcije f ( x) = 1 x 2 treba postaviti njenu tangentu koja je paralelna sa pravcem y = 4 x + 3 ?

RJEENJA 376. t..... y = 7 x + 4.

377. t..... y = 3 x + 4,
379. P = 2 / e.

378. duljine su 3 / 4 i 3 / 2.

1 n..... y = x + 4. 3 380. x = 2.

6.2 STACIONARNE TOKE FUNKCIJA

Vanu ulogu u traenju ekstrema funkcija jedne varijable igraju takozvane stacionarne toke funkcije. Jednostavno reeno, stacionarne toke su toke gdje se funkcija odmara. Za precizniju definiciju potrebna nam je pretpostavka da funkcija ima derivaciju u svakoj toki svoje domene. Tada pod stacionarnim tokama funkcije y = f ( x) podrazumijevamo nultoke njene derivacije f ' ( x) , odnosno vrijedi:

x = a je stacionarna toka od y = f ( x)

f ' (a) = 0 .

Kao to emo vidjeti u sljedeoj toki, kao prvi korak u traenju ekstrema dane funkcije bit e pronalaenje stacionarnih toaka.

RIJEENI PRIMJERI
U sljedeim zadacima treba pronai sve stacionarne toke danih funkcija.

6. Primjena derivacija (sa svim korekcijama)

105

381. f ( x) = 2 x 3 + 3 x 2 12 x + 1; D( f ) = R; f '( x) = 6( x 2 + x 2) = 0 x1 = 2, x2 = 1;

Rjeenje: stacionarne toke su x1 = 2, x2 = 1 .

382. f ( x) = 2 x 3 + 15 x 2 + 36 x + 7; D( f ) = R; f '( x) = 6( x 2 + 5 x + 6) = 0 x1 = 2, x2 = 3;

Rjeenje: stacionarne toke su x1 = 2, x2 = 3 .

383. f ( x) = x 3 ln x; D( f ) = (0, ); f '( x) = x 2 (3ln x + 1) = 0 x = e 1/ 3 ;

Rjeenje: stacionarne toke su x = e 1/ 3 .

384. f ( x) = x 2 e x ; D( f ) = R; f '( x) = x e x (2 + 3 x 3 ) = 0
3

x1 = 3
2 , x2 = 0 . 3

2 , x2 = 0; 3

Rjeenje: stacionarne toke su x1 = 3

385. f ( x) =

x ; ln x

D( f ) = (0,1) (1, ); ln x + 1 f '( x) = =0 ln 2 x

x = e;

Rjeenje: stacionarne toke su x = e .

106

Mervan Pai: Matan1 dodatak predavanjima za grupe GHI

ZADACI ZA VJEBU
U sljedeim zadacima nai stacionarne toke.

386. f ( x) = x 3

15 2 x + 12 x 10. 2

387. f ( x) = x 4 2 x 2 + 5.

388. f ( x) = x ln x. 389. f ( x) = x 2 + x e x . 390. f ( x) = 2 arc ctg x + ln x. RJEENJA 386. stacionarne: x = 1, x = 4. 387. stacionarne: x = 1, x = 0, x = 1. 388. stacionarne: x = e 2 . 389. stacionarne: x = 2 / 2.
390. stacionarne: x = 1.

6.3 TABLICA MONOTONOSTI. EKSTREMI

Ekstremi dane funkcije y = f (x) su njene toke minimuma i maksimuma. Toka x = a je toka (lokalnog) minimuma funkcije y = f (x) ako u okolini te toke funkcija poprima lokalno najmanju vrijednost, odnosno vrijedi: postoji > 0 takav da je f ( x) f (a ) za sve x (a , a + ) . Toka x = a je toka (lokalnog) maksimuma funkcije y = f (x) ako u okolini te toke funkcija poprima lokalno najveu vrijednost, odnosno vrijedi: postoji > 0 takav da je f ( x) f (a ) za sve x (a , a + ) .

Osnovni razultat koji koristimo u traenju ekstrema funkcije y = f (x ) je slijedei:

6. Primjena derivacija (sa svim korekcijama)

107 f ' (a) = 0 .

ako je toka x = a ekstrem od y = f ( x)

To znai da toke ekstrema treba traiti meu stacionarnim tokama. Naravno, nije svaka stacionarna toka ujedno i ekstrem. Meu stacionarnim tokama neke funkcije, osim ekstrema, odnosno toaka minimuma i maksimuma, nalaze se i toke infleksije, o kojima e biti rijei u slijedeoj toki 6.4. Osim stacionarnih toaka, koristit emo se i intervalima monotonosti, koje smo definirali na poetku 3. poglavlja. Umjesto da po definiciji ispitujemo intervale na kojima funkcija pada i raste, to je doista teko, mi emo se koristiti predznakom derivacije dane funkcije, odnosno: y = f (x) je rastua na [a, b] y = f (x) je padajua na [a, b] f ' ( x) 0 za svaki x (a, b) , f ' ( x) 0 za svaki x (a, b) .

Tablicu, u kojoj emo promatrati predznak derivacije f ' ( x) izmeu stacionarnih toaka funkcije y = f (x) , zovemo tablica monotonosti funkcije y = f (x) . U tom smislu, prvo treba odrediti domenu funkcije, pa stacionarne toke, a tek potom i tablicu monotonosti.

RIJEENI PRIMJERI
U sljedeim zadacima nai tablicu monotonosti te odrediti ekstreme danih funkcija.

391. f ( x) = x e x ; D( f ) = R, domena nema rubova; f '( x) = e x (1 x) = 0

Tablica monotonosti: f' f

x = 1 je stacionarna;
+ 1 -

Rjeenje: x = 1 je toka maksimuma. Radi vizualizacije, njen graf je:

108

Mervan Pai: Matan1 dodatak predavanjima za grupe GHI

3 2 1 -4 -2 0 -1 -2 -3 -4 0 2 x 4

392. f ( x) =

ln x ; x

D( f ) = (0, ) domena ima jedan rub x = 0; 1 ln x f '( x) = = 0 x = e je stacionarna; x2

Tablica monotonosti: 0 f' f Rjeenje: x = e je toka maksimuma. + e -

393. f ( x) = x ln x 2 ; D( f ) = (0, ) domena ima jedan rub x = 0; 2 + ln x f '( x) = = 0 x = e 2 je stacionarna; x

Tablica monotonosti: 0 f' f Rjeenje: x = e 2 je toka minimuma.
-

e 2 +

6. Primjena derivacija (sa svim korekcijama)

109

394. f ( x) = ( x 1)e1 x ; D( f ) = (,1) (1, ) f '( x) =

x x 1 x e =0 x 1

domena ima rub x = 1;

x = 0 je stacionarna;

Tablica monotonosti: f' f

0
-

Rjeenje: x = 0 je toka maksimuma. Radi vizualizacije, njen graf je:

1 -1 0 -1 -2 -3 0 1 x 2 3

395. f ( x) = arctg

ln x + 1 ; ln x 1 domena ima dva ruba x1 = 0, x2 = e; nema stacionarnih t.;

D( f ) = (0, e) (e, ) f '( x) = 1 =0 x(ln x + 1)

2

Tablica monotonosti: 0 f' f Rjeenje: nema ekstrema.

-

110

Mervan Pai: Matan1 dodatak predavanjima za grupe GHI

396. f ( x) = ln

x2 + x 2 ; x2 + x domena ima rubove x = 2, x = 1, x = 0, x = 1; x= 1 je stacionarna; 2

D( f ) = (, 2) (1,0) (1, ) f '( x) = 4x + 2 =0 ( x + x 2)( x2 + x)

2

Tablica monotonosti: f' f 2

-

1/ 2 -

0 +

Rjeenje: x =

1 je toka minimuma. 2 Radi vizualizacije, njen graf je:

4

-6

-4

-2

0 0 -2

-4

ZADACI ZA VJEBU
U sljedeim zadacima nai ekstreme i tablicu monotonosti.

1 397. f ( x) = 1 x 2 + arcsin x. 2
398. f ( x) = x + 2 e
x+2

399. f ( x) = arc tg

x2 + x + 1 .

6. Primjena derivacija (sa svim korekcijama)

111

400. f ( x) = ln

x2 + 3 . x2 + 1

401. f ( x) = x 2 2 e x . 5 x 402. f ( x) = arc tg + ln x . 2 2

RJEENJA 397. ekstremi: xmax = 1/ 2,

1 f' f + 1/2
-

398. ekstremi: xmax = 1,

2 f' f + 1
-

399. ekstremi: xmin = 1/ 2,

f' f
-

1/ 2 +

400. ekstremi: xmax = 0,

f' f + 0
-

112

Mervan Pai: Matan1 dodatak predavanjima za grupe GHI

401. ekstremi: xmax = 2,

f' f
-

2 +

402. ekstremi: xmax = 1, xmin = 4,

0 f' f + 1
-

4 +

6.4 KONVEKSNOST I KONKAVNOST. INFLEKSIJE

Konveksnost i konkavnost funkcije y = f (x) na nekom intervalu [a, b] smo definirali na poetku 5. poglavlja. Meutim, nije lako po definiciji ispitivati konveksnost i konkavnost sloenih funkcija. Zbog toga, a uz pretpostavku da funkcija y = f (x) ima prve i druge derivacije, koje su definirane u svakoj toki njene domene, koristit emo slijedei praktian kriterij: y = f (x) je konveksna na [a, b] f ' ' ( x) > 0 za svaki x (a, b) , y = f (x) je konkavna na [a, b] f ' ' ( x) < 0 za svaki x (a, b) . Toka x = a , gdje funkcija mijenja konveksnost u konkavnost i obratno, zove se toka infleksije funkcije y = f (x) . Primijenimo li prethodni kriterij na konveksnost i konkavnost, slijedi da su toke infleksije nul-toke druge derivacije od y = f (x) . Obrat ne vrijedi. Vidi zadatak 412 dolje. Kod ispitivanja intervala konveksnosti i konkavnosti, slino kao i kod monotonosti, koristimo se odgovarajuom tablicom. Meutim, kod ove tablice konveksnosti i konkavnosti promatramo mijenjanje predznaka druge derivacije f ' ' ( x) izmeu nul-toaka f ' ' ( x) . U tom smislu, prvo treba odrediti domenu funkcije, pa nul-toke druge derivacije, pa tek potom tablicu (intervale) konveksnosti i konkavnosti.

RIJEENI PRIMJERI
U sljedeim zadacima nai tablicu (intervale) konveksnosti i konkavnosti te odrediti toke infleksije danih funkcija.

6. Primjena derivacija (sa svim korekcijama)

113

403. f ( x) = x 4 + 4 x3 18 x 2 + x 2; D( f ) = R, domena nema rubova; f ''( x) = 12( x 2 + 2 x 3) = 0

Tablica konveksnosti i konkavnosti: f '' f + -3

x1 = 3, x2 = 1;

Rjeenje: toke infleksije su x = 3 i x = 1 . Radi vizualizacije, njen graf je:

200 100 -10 -8 -6 x -4 -2 0 0 -100 -200 -300 2 4

404. f ( x) =

1 ; 1 + x2

D( f ) = R, domena nema rubova; f ''( x) = 2 + 6 x 2 =0 (1 + x 2 )3 x1 = 3 3 , x2 = ; 3 3

Tablica konveksnosti i konkavnosti: f '' + f

3 3 3 3

Rjeenje: toke infleksije su x = Radi vizualizacije, njen graf je:

3 3 i x= . 3 3

114

Mervan Pai: Matan1 dodatak predavanjima za grupe GHI

2 1.5 1 0.5 -4 -2 0 0 -0.5 -1 2 4

405. f ( x) = e x ; D( f ) = R, domena nema rubova; f ''( x) = 2e x (1 2 x 2 ) = 0

2

x1 = 2 / 2, x2 = 2 / 2;

Tablica konveksnosti i konkavnosti: f '' f

2 2 2 2

Rjeenje: toke infleksije su x = Radi vizualizacije, njen graf je:

2 2 i x= . 2 2
1 0.5

-4

-2 0 -0.5 -1 -1.5 -2

6. Primjena derivacija (sa svim korekcijama)

115

406. f ( x) =

x ; ln x

D( f ) = (0,1) (1, ), domena ima dva ruba x = 0, x = 1; 2 ln x f ''( x) = = 0 x = e2 ; 3 x ln x

Tablica konveksnosti i konkavnosti: 0 f '' f

1 +

e2

Rjeenje: toka infleksije je x = e 2 . Radi vizualizacije, njen graf je:

20 10

-4

-2

00 -10 -20

407. f ( x) = x ln x; D( f ) = (0, ), domena ima rub x = 0; f ''( x) = ln x 4 x3 =0 x = 1;

Tablica konveksnosti i konkavnosti: 0 f '' f Rjeenje: toka infleksije je x = 1 . + 1

116

Mervan Pai: Matan1 dodatak predavanjima za grupe GHI

ZADACI ZA VJEBU
U sljedeim zadacima nai toke infleksije i tablicu konveksnosti i konkavnosti.

408. f ( x) = x 4 6 x3 24 x 2 + 7 x 4. 409. f ( x) = 1 5 8 3 x x 4 x + 5. 5 3

1 410. f ( x) = x ln x x 3 . 3 411. f ( x) = x 3e x . 412. f ( x) = arctg ln x.

413. f ( x) = e
1 x 1

RJEENJA 408. infleksije: x = 1, x = 4,

f '' f + 1

4 +

409. infleksije: x = 2, x = 0, x = 2,
f '' f

2 +

410. infleksija: x =
0 f '' f +
2

2 , 2
2

6. Primjena derivacija (sa svim korekcijama)

117

411. infleksije x = 3 3, x = 0, x = 3 + 3,
f '' f

0
+

3 3

3+ 3 +

412. nema infleksija,

0

e 1

f '' f

413. infleksija: x = 3 / 2,

1
+ +

3/ 2

f '' f

6.5 LHOSPITALOVO PRAVILO

U poglavlju 4 smo detaljno izloili problematiku traenja limesa u x = . Meutim, ukoliko je toka x = a konana ili ako je sloena funkcija od koje traimo limes kompozicija raznorodnih funkcija (poput kvocijenta polinoma i eksponencijalne ili slino) tada je dobro u raunanju limesa koristiti LHospitalovo pravilo: lim
xa

f ( x) 0 f ' ( x) = 0 = (ili = ) = lim . x a g ' ( x) g ( x)

Veoma je vano prije i poslije koritenja ovog jednostavnog pravila srediti danu funkciju na najmanji mogui izraz te izluiti izvan limesa sve funkcije koje nestvaraju neodreene oblike 0 ili . Ukoliko se ne budemo pridravali ovog savjeta, u odreenim zadacima, pri 0 uzastopnoj primjeni ovog pravila, moemo ui u slijepu ulicu. Vidi rijeeni primjer 423, dolje.

RIJEENI PRIMJERI
U sljedeim zadacima izraunati limese danih funkcija koristei L'Hospitalovo pravilo.

118

Mervan Pai: Matan1 dodatak predavanjima za grupe GHI

414. lim
x

ln x = x

= lim
x

(ln x) ' 1/ x 1 = lim = lim = 0. x 1 x x ( x) '

ex 415. lim 2 = x x
1 x

(e x ) ' ex = lim 2 = lim = x ( x ) ' x 2 x

(e x ) ' ex = lim = lim = . x (2 x ) ' x 2

1

416. lim x(e 1) = 0 = lim

x x

e x 1
1 x

(e x 1) ' = = lim 1 = x (x)'

0 0

= lim
x

e x ( x12 )
1 x2

= lim e x = e0 = 1.
x

417. lim x(arctgx ) = 0 = lim x x 2 = lim

1 1+ x 2 1 x x2

arctgx
1 x

(arctgx ) ' 2 = 0 = lim 2 = 0 1 x (x)'

x2 = lim = 1. x 1 + x 2 thx 1
1 x 2

418. lim x(thx 1) = 0 = lim

x x

= 0 = lim 0

(thx 1) ' = (1)' x

2

= lim

1 ch 2 x 1 x x2

x = lim = x chx

1 1 = lim = = 0. x shx
1 (ln x) ' = lim x 1 = lim x = 0. x 0 ( 1 ) ' x 0 x 0 x x2

419. lim x ln x = 0 = lim

x 0 x 0

ln x
1 x

= = lim

420. lim
x 0

sin x 0 (sin x) ' cos x = 0 = lim = lim = lim cos x = 1. x 0 x 0 x 0 x ( x) ' 1

2 2

1 2 2 tg x tg x (tg x) ' cos 2 x = 12 = 1. 421. lim 2 = 0 = lim = lim = lim 0 x 0 x x 0 x x 0 ( x ) ' x 0 1 422. lim
x 0

sin x x cos x 1 cos x 1 0 = 0 = lim = lim =0= 0 x 0 cos x cos x + x sin x x 0 x sin x sin x x cos x sin x cos x 1 = lim = 0 = lim = . 0 x 0 sin x + x cos x x 0 2 cos x x sin x 2

423. lim

1 1 2 tgx x 0 1 1 cos 2 x = 0 = lim cos x = lim = 1 lim(1 cos x) = 2. lim x 0 sin x x x 0 cos x 1 x 0 cos 2 x x 0 cos x 1 x 0

6. Primjena derivacija (sa svim korekcijama)

119

424. lim

sin 2 x 2 x cos x 0 2sin x cos x 2 x cos x sin x x = 0 = lim = 2 lim cos x lim = x 0 x 0 x 0 x 0 tgx x tgx x tgx x sin x x 1 = 2 lim = 2( ) = 1. x 0 tgx x 2

ZADACI ZA VJEBU ln 2 x 425. lim 2 . x x 426. lim ex . x x 4 x . x ln x x . ln x

427. lim

428. lim arctg

x

1 429. lim( x sin x). x x 430. lim sin 3 x . x 0 x3 sin x cos x . x 0 x( x + 2) cos x 432. lim
x 0

431. lim

sin x x .

433. lim

sh x sin x . x 0 ch x cos x
cos x 2 . x 1

434. lim
x 1

435. lim

sin x 3 x . x 0 x x

120

Mervan Pai: Matan1 dodatak predavanjima za grupe GHI

436. lim

1 cos3 x . x 0 1 ch 3 x
2

tg x sin x 437. lim . x 0 th x sh x th x x 438. lim . x 0 tg x x RJEENJA

425. 0. 426. . 427. . 428.
3

2 433. 0. 434. . 435. . 436. 1. 437. 1. 438. 1.

6.6 TAYLOR-OVI REDOVI I POLINOMI

. 429. . 430. 1. 431.

1 . 432. 0. 2

Jedno od najmonijih analitikih orua u inenjerstvu predstavljaju Taylorovi redovi. Osnovna ideja je da se poznate ne-algebarske funkcije prikau u obliku beskonane sume. Time se sloene ne-algebarske operacije mijenjaju s jednostavnim operacijama zbrajanja i potenciranja, koje se lako realiziraju na strojnom nivou u raunalu. Naravno, beskonane se sume u Taylorovim redovima nee raunati, nego se zamjenjuju pripadnim konanim, takozvanim Taylorovim polinomima. Pri tome, greka pri aproksimaciji beskonanih suma sa konanim sumama je dana i potpuno izraunljiva, te stoga i predvidiva. Navedimo neke klasine primjere Taylorovih redova:

ex =

n =0

x2 x3 xn = 1+ x + + + ........ , za sve x R ; 2! 3! n!
n

sin x =

(1)
n =0

x 2 n +1 x3 x5 x7 = x + + ........ , za sve x R ; (2n + 1)! 3! 5! 7! x 2n x2 x4 x6 =1 + + ........ , za sve x R ; (2n)! 2! 4! 6!

cos x =

n =0

(1) n

sh x =

x 2 n +1 x3 x5 x7 = x+ + + + ........ , za sve x R ; 3! 5! 7! n = 0 ( 2n + 1)!

ch x =

x 2n x2 x4 x6 =1+ + + + ........ , za sve x R . 2! 4! 6! n = 0 ( 2n)!

6. Primjena derivacija (sa svim korekcijama)

121

U formalnom smislu (bez pitanja konvergencije), svaku funkciju y = f (x) koja ima derivacije svakog reda, moemo razviti u pripadni Taylorov red (red potencija) u okolini neke toke x = a , i to po sljedeoj formuli:

f (x) =

(n)

n=0

(a) f ''(a ) ( x a ) n = f ( a ) + f ' ( a )( x a ) + ( x a ) 2 + .... n! 2!

Pri tome toku x = a biramo tako da je u njoj lako izraunati sve derivacije funkcije y = f (x) . U radu sa Taylorovim redovima i polinomima postoje etiri vrste problema: i) formalno razviti funkciju u njen Taylorov red; ii) aproksimirati funkciju njenim Taylorovim polinomom; iii) ocjena greke pri aproksimaciji funkcije njenim Taylorovim polinomom; iv) dokaz konvergencije Taylorovog reda. Pokaimo da se iz gornje formule, specijalno za a = 0 , lako mogu dobiti Taylorovi redovi za, na primjer, funkcije f ( x) = e x i f ( x) = sin x . Samo je potrebno derivirati ove funkcije beskonano mnogo puta, te u dobivene derivacije uvrstiti a = 0 .
439. Neka je f ( x) = e x i neka je a = 0 . Slijedi raun:

f ( x) = e x
x

f (0) = 1 ;
x

f ' ( x) = (e )' = e

f ' ( 0) = 1 ; f ' ' (0) = 1 ; .. f ( n ) ( x) = e x f ( n ) ( 0) = 1 .

f ' ' ( x) = ( f ' ( x))' = (e )' = e x

Uvrtavajui sada ove podatke u gornju formulu za Taylorov red, dobivamo Taylorov red x2 x3 xn = 1+ x + + + ........ . funkcije f ( x) = e x oko toke a = 0 , odnosno: e x = 2! 3! n = 0 n!

440. Neka je f ( x) = sin x i neka je a = 0 . Slijedi raun: f ( x) = sin x f (0) = 0 ; f ' ( x) = (sin x)' = cos x f ' (0) = 1 ; f ' ' ( x) = ( f ' ( x))' = (cos x)' = sin x f ' ' (0) = 0 ; f ' ' ' ( x) = ( f ' ' ( x))' = ( sin x)' = cos x f ' ' ' (0) = 1 ;.

Kao to vidimo, svaka derivacija parnog reda u a = 0 je jednaka nuli, dok neparne mijenjaju predznak broju jedan. Ovo se formalno moe zapisati ovako: f ( 2 n ) (0) = 0, f ( 2 n +1) (0) = ( 1) n . Uvrtavajui sada ove podatke u gornju formulu za Taylorov red, dobivamo Taylorov red x3 x5 x7 + + ........ . funkcije f ( x) = sin x oko toke a = 0 , odnosno: sin x = 1 3! 5! 7! U kompjuteru se beskonana suma u Taylorovom redu ne rauna, nego samo nekoliko prvih lanova, odnosno kao u sljedeim primjerima: 4 19 2 2 23 e2 1 + 2 + + = 3+ 2+ = ; 3 3 2! 3!

122 sin 2 1

Mervan Pai: Matan1 dodatak predavanjima za grupe GHI

23 25 4 4 1 + =1 + = . 3! 5! 3 15 15

Zato su mogue ovakve aproskimacije, govori nam sljedei rezultat: Teorem 11. (Taylorov teorem srednje vrijednosti) Zadane su toka a i funkcija y = f (x) koja ima neprekidne derivacije prvog, drugog, i sve do m+1 reda na nekom intervalu I oko toke a . Tada za svaki x iz tog intervala I postoji toka (a, x) takva da vrijedi: f ( m +1) ( ) f ( x) = Tm ( x) + ( x a) m +1 , (m + 1)! gdje je Tm (x) m-ti Taylorov polinom funkcije y = f (x) oko toke a : Tm ( x) = f (a ) + f ' (a) f ' ' (a) f m (a ) ( x a) + ( x a ) 2 + ... + ( x a) m . 1! 2! m!

To znai da gornje aproksimacije moemo napisati u obliku pripadnih Taylorovih polinoma izraunatih za dotine funkcije oko toke a = 0 : 2 2 23 19 e 2 T3 (2) = 1 + 2 + + = ; 2! 3! 3 23 25 1 sin 2 T5 ( 2) = 1 + = . 3! 5! 15 Openito, za ove transcedentne funkcije moemo napisati njihove Taylorove polinome m-tog stupnja oko toke a = 0 : e x Tm ( x) =

n =0

x 2 x3 xm xn =1+ x + + + ...... + , za sve x 0 ; n! 2! 3! m!

m

sin x Tm ( x) =

n =0

(1) n

x 2 n +1 x3 x5 x7 x 2 m +1 = x + + .... + ( 1) m , za sve x 0 . (2n + 1)! 3! 5! 7! (2m + 1)!

Kolika je tonost ovakvih aproksimacija, govori nam sljedei rezultat, koji je direktna posljedica Teorema 11. Teorem 12. (ocjena greke) Zadane su toka a i funkcija y = f (x) koja ima neprekidne derivacije prvog, drugog, i sve do m+1 reda na nekom intervalu I oko toke a . Tada za svaki x iz tog intervala I vrijedi: max | f ( m +1) (t ) | | f ( x) Tm ( x) | tI | x a |m +1 . (m + 1)! Kao to vidimo, preciznost aproksimacije neke funkcije y = f (x) sa pripadnim Taylorovim polinomom Tm (x) ovisi o ponaanju maksimalne vrijednosti derivacije m+1-og reda dane funkcije. Isto tako, zbog lana 1/(m+1)! aproksimacija bi trebala biti bolja ukoliko uzmemo za broj m veu vrijednost, to naravno ovisi o glatkoi funkcije y = f (x) .

6. Primjena derivacija (sa svim korekcijama)

123

441. Pronaimo ocjenu greke pri aproksimaciji broja e1/ 2 sa T3 ( 1 ) u okolini toke a = 0 , 2 i to na intervalu I = [0,1] . Uvrtavanjem danih podataka u formulu za ocjenu greke pri aproksimaciji funkcije njenim Taylorovim polinomom (Teorem 12) dobivamo da je:
t[ 0 ,1]

| e T3 ( x) |

max | (e x ) ( 4) (t ) | 4!
1 | |4 2
t[ 0 ,1]

| x |4

|e

1/ 2

1 T3 ( ) | 2

t[ 0,1]

max | (e t ) ( 4) | 4!

max e t 4!

e 1 = 0.007 . 4 2 3 27

Na kraju jo trebamo rijeiti pitanje kada Taylorov red neke funkcije konvergira. Znamo da, kada uvrstimo konkretnu vrijednost za varijablu x u Taylorov red, dobivamo jedan konkretan red realnih brojeva, pa je smisleno pitanje za koje je sve x dani red konvergentan. Odgovor je direktna posljedica Teorema 11.

Teorem 13. (konvergencija Taylorov reda) Zadane su toka a i funkcija y = f (x) koja ima neprekidne derivacije svakog reda na nekom intervalu I oko toke a , te neka je toka (a, x) proizvoljna. Ako : f ( m +1) ( ) ( x a ) m +1 = 0 , za sve x I i (a, x) , m ( m + 1)! tada Taylorov red funkcije y = f (x) oko toke a konvergira za sve x I . Pri tome, u svakom x I pripadna suma poprima vrijednost f(x) odnosno vrijedi: f ( n ) (a) ( x a ) n = f ( x) . n! n =0 lim

442. Pokaimo da je Taylorov red funkcije y = e x oko toke a = 0 konvergentan za bilo koju vrijednost realnog broja x (0,1) . Raunamo:

( f ( m +1) ( ) (e x ) ( m +1) ( ) ex m +1 ( x a ) m +1 = ( x 0) m +1 x m 0 (m + 1)! (m + 1)! (m + 1)!

m

lim

f ( m +1) ( ) ( x a ) m +1 = 0 , za sve x (0,1) . ( m + 1)!

To znai da su ispunjeni uvjeti Teorema 13 pa je Taylorov red konvergentan. Naravno konvergenciju smo mogli pokazati i bez upotrebe Teorema 13, odnosno direktnom f ( n ) ( 0) n x n x = : primjenom DAlembertovog kriterija uzimajui da je opi lan an = n! n! an +1 = an
x n+1 ( n +1)! xn n!

| x| (n + 1)

lim

an +1 1 =| x | lim = 0 = L < 1. n n + 1 an

Budui da je L<1 za sve realne x, dokazali smo da Taylorov red funkcije y = e x konvergira za sve x, to je bolji rezultat od prethodnog .

124

Mervan Pai: Matan1 dodatak predavanjima za grupe GHI

443. Pokaimo da je Taylorov red funkcije y = sin x oko toke a = 0 konvergentan za bilo koju vrijednost realnog broja x (0,1) . Raunamo:

( f ( m +1) ( ) (cos x) ( m +1) ( ) 1 ( x a) m +1 = ( x 0) m +1 | x |m +1 m 0 (m + 1)! (m + 1)! (m + 1)!

m

lim

f ( m +1) ( ) ( x a ) m +1 = 0 , za sve x (0,1) . ( m + 1)!

Naravno, pomou DAlembertovog kriterija smo mogli dobiti potpuniji zakljuak, odnosno konvergenciju Taylorovog reda za sinus funkciju za sve realne brojeve: an +1 = an
x 2 n+1 ( 2 n +1)! x ( 2 n 1)!
2 n 1

| x |2 (2n + 1)2n

lim

an +1 1 =| x |2 lim = 0 = L <1. n a n ( 2n + 1) 2n n

ZADACI ZA VJEBU
444. Pokai da za Taylorov red funkcije y = ln( x + 1) oko toke a = 0 vrijedi formula:

ln(1 + x) =

n =0

(1) n

x n +1 x 2 x3 x 4 = x + + ........ , za sve 1 < x 1 . n +1 2 3 4

445. Pokai da za Taylorov red funkcije y = arc tg x oko toke a = 0 vrijedi formula:

arc tg x =

(1)
n =0

x 2 n +1 x3 x5 x7 = x + + ........ , za sve 1 x 1 . 2n + 1 3 5 7

446. Dokazati konvergenciju Taylorovog reda funkcije y = ln( x + 1) oko toke a = 0 : i) koristei DAlembertov kriterij; ii) koristei Teorem 13.
447. Odrediti trei Taylorov polinom T6 ( x) oko a = 0 za funkciju y = sin 3 x 2 .

448. Odrediti Taylorov polinom T4 ( x) oko a = 0 za funkciju y = cos 2 x . 449. Izraunati ocjenu greke za aproksimaciju cos1 T4 (1) . 450. Dokazati konvergenciju Taylorovog reda funkcije y = arc tg x oko toke a = 0 : i) koristei DAlembertov kriterij; ii) koristei Teorem 13. 451. Razviti u Taylorov red oko a = 0 funkciju y = e x .
3

6. Primjena derivacija (sa svim korekcijama)

125 1 1 T2 ( ) . 2 2

452. Izraunati ocjenu greke za aproksimaciju arc tg

453. Pokai da za Taylorov red funkcije y = ln(1 x) oko toke a = 0 vrijedi formula:

ln(1 x) =

x n +1 x 2 x3 x 4 = x ........ , za sve 1 x < 1 . 2 3 4 n =0 n + 1