MIEL FUKO

' RIJEI I STVARI

ARHEOLOGIJA HUMANISTIKIH NAUKA

NO LI

BEOGRAD

1971

Pozn a ti fra n cu sk i filo s o f l a n V a l g o v o rio je, 1962. go dine, da u nae v rem e p o s to je tri filo s o fije k o je se b ore za prevla st: d ija le k ti k i m a terija liza m , za tim dosta loe definisana kontinentalna filo s o fija u s v o jim raznim o b licim a : fe n o m e n o lo g ija ili egzistencijalizam , i najzad n eopozitivizam, svejedno ka ko ga zvali. Da je g o v o rio d ve-tri godine kasnije, V a l ne bi m ogao p re v id e ti strukturalizam , a n i k ritik e stru k tu ra lizm a upuene k o n tin e n ta ln o j filo s o fiji. R e n ije ovde, naravno, o stru k tu ra lizm u uopte, ako tako to uopte i p o s to ji, . o s tru k tu ra lizm u enevske kole sa P ija ze o m na elu, ili o stru k tu ra lizm u u izvesnim egzakt n im naukama, gde ga je oduvek b ilo ve sam o o pa ri kom s tru k tu ra lizm u gru pe teoretia ra iz raznih obla sti an tro p o lo g ije , k o ji se danas, uostalom , uglavnom o d riu tog naziva, je r je p o ja m v rlo brzo postao neodreen i izlizan snobizm om . M i e l F u k o ak tv rd i da su etik etu p ri ili stru k tu ra listim a o n i k o ji to nisu. P a ri k i stru k tu ra liza m je p o k re t na v rlo iro k o m fro n tu. I l i je to b a r doskora bio. O buhvatao je obla sti m is li i nauke o oveku, od m arksizm a i e tn o lo g ije do p o e zije 1, a neki od n je g o v ih predstavnika, L e v i Stros, na p rim e r, im a ju za sob om opus en cik lop ed ijsk og obim a. O v a j napis ne preten d u je na sveobuhvatnost, daleko od toga. B ie re i
1 K ao da je literatura osobito zahvalna za prim enu najrazliitijih metoda. Neopozitivizam je preobrazio anglo-saksonsku kritiku; fenom eno lo gija i egzistencijalizam su inspirisali fran cusku i nem aku kritiku. D anas je to sluaj sa strukturalizm om (k o ji se oslanja na ru sk i fo r m alizam ). O bn a vlja se i m arksistika kritika, k oja, svega, proim a svojom problem atik om neke druge. Poem a je na podobit oveka: otvorena, sprem na da odgovori na raznorodna pitanja. A kao i ovek, posle najtananijih analiza, i dalje zagonetna, neiscrpljcna, netaknuta, o m a za nove dijaloge.

jq

SR ET EN M ARI

samo o stavu nekih stru k tu ra lista lice m p rem a izvesnim , nazovim o ih filo s o fs k im p ro b le m im a : o n jih o v o m pokuaju da efiniu oveka, da ga s itu ira ju u svetu, odrede m u sm i sao ili besmisao, o tv o re m u nove ili zatvore stare vi dike. S tru k tu ra liza m se hoe naukom . V eli, m isao o oveku je dosad bila subjektivna, vie-m anje p ro iz v o ljn a , doksa. O tkako je lingvistika, izgradivi se u egzaktnu nauku, prok rila put, m ogue je da i ta m isao postane naukom , tim p re to je nauka o je zik u osnovna nauka o oveku. V a lja samo p rim e n iti njen e m etode, p rila g o d iti ih d ru g im disci plinam a, ove fo rm a lizova ti, m atem atizovati, i tako s tv o riti od n jih prave nauke. M e u tim , uprkos tom e, sta vovi jed nog L e v i S trosa il'F u k o a u neem u ipak od ud araju od sta vova e g z a k tn o g naunika. M od a zato to se bave p ita n je m oveka, k o je n ije nevino pita n je. A m oda i zbog ega drugog. Svejedno. E v o o em u je re : egzaktna nauka ne zna za v red n osti; u n jo j nem a subjekta k o ji razaznaje do b ro i zlo, p o e ljn o i n ep oeljno, ona je, nem a su m n je a-humana. T u sk oro je, nobelovac, b io lo g ak M o n o izazvao skandal izja vivi: N a u k a ne zna za vrednosti. K o n ce p cija vasione k o ju nam ona nam ee ne sadri nikakvu e tik u .2 M e u tim u delim a stru k tu ra lista nailazim o esto, sa toga gledita, na neoekivane izjave. K o d L e v i Strosa, na p rim e r: E tn o lo g ne pie d ru go do isp ovesti. I l i : R a z lo z i naeg in teresovanja za e tn o lo g iju nisu isto n a u n i. . . A k o Za pad p ro iz v o d i etnografe, m o ra da ga m u i zla s a v e s t. . . F u k o pak sa g ro h o tn im sm eh om kon sta tu je s m r t oveka , pie svoje delo as sa tih im sm eh om , as sa iro n ijo m , as sa sarkazm om . Za sve to se ne m oe re i da spada u

2 K ako lju d i bez nauke i m ogu, ali bez etike nikako. Mono nam predlae jednu novu etiku, koja bi zamenila dosaanje sistem e vred nosti, iji su osnovi porueni, a k o je nam m oderno drutvo propoveda, mada u n jih ne veru je. Predlae nam askezu naunog r a d a . . . k oji im plicira jedan sistem vrednosti, etiku saznanja. Istina, on i sam p ri znaje da nauka ne m oe ob jek tivn o dokazati valjanost te etik e i da je ona dosada prihvaena od m alog b roja ljudi. N o oigledno je da etika, gde bi Nauka zam enila Boga, n ije za obine smrtne, ve samo za askete nauke. N iti reava sm rtnike pro blem e. M ono ne objanjava kakav bi stav, po im perativim a te etike, va lja lo da im aju i sami njeni reci prem a naim svakodnevnim pitanjim a, a k n i onim koja nam nauka namee, recim o prem a pitanju atomske bombe. V eli da va lja ii kamo nas nauka vodi, znanje je vi e o d oveka. A li nauka n ije samo znanje, ona je i m o. K a o i svuda drugde, etika i u nauci nije, pitanje samo znanja i neznanja, ve p re svega odnosa m oi i nemoi, a m nogi b i rek li i pitanje ljubavi i slobode, dok M ono veli da je takva etika ve odavno umrla. K a o to se vid i, ako ne sm rt ove ka, ono bar sm rt toga bitnog, n jegove etike, jeste neto u ta su m nogi m isaoni lju di ubeeni. A m oda i ostali. Svaki na svoj nain.

E G Z IS T E N C IJA L N E

OSNOVE

STRUKTURALIZM A

o b je k tiv n o s t nauke k oja ne zna za vre d n o s ti. Egzaktne nauke nisu ispovesti, sarkazam i iro n ija su znaci lin o g vrednovanja, o n i su, kao i ispovesti, p od znakom dokse, iz one obla sti gde ak i sa is tim znanjem m oem o im a ti dru ga ije sudove, obla sti gde su znanja i vrednovanja in tim n o prepletena, uzajam no uslovljena, obla sti gde je na stav prem a iv o tu i s m rti od presudnog znaaja. N a z o v im o to pogled om na svet, ili filo s o fijo m . F ilo s o fi bi, moda, negodovali. Svaki od n jih trai i ka zuje nam istinu. A istina je jedna. Nezavisna od naih sta vova, vred novanja i slin ih subjektivtina. A li in je n ica je da p o s to ji jedna fizika, jedna hernija, a svako doba im a lo je, im a i danas, vie filo s o fija . L ju d i egzaktnih nauka bar o reenim p ita n jim a svoje nauke znaju isto to i n jih o v e kole ge, i esto dve ekipe na dva kraja sveta pronalaze iste nove istine u isto vrem e, i svi ih p rizn a ju za istine, dok ne znam k oja bi ta filosofsk a p ita n ja bila re e n a , n iti znam ijed n og filo s o fa k o ji bi b io zadovoljan da m u kaete kako pon a vlja m is li svog kolege, kako n ije originalan, originalan onako kao to je to u m etnik. I srea je to je tako, to uvek im a raznih m is li o fen om en u ovek, to nam se, sa s v o jo m ap solu tn om istin om , jedna filo s o fija ne nam ee u svako doba kao to to in i fizika, to nam se ne nam ee jedan sud o oveku i n je g o v o m p o lo a ju u vasioni, jedan sud o srei. iv e li b ism o p od te ro ro m .* N e m is lim o v im da p o tce n im filo s o fiju . N a p ro tiv . A k o je ona m isao o odnosu oveka i sveta, o znaaju oveka za svet i sm islu sveta za oveka, jasno je da jedna ista situ acija, ma k o lik o je o b je k tiv n o posm a tra li, u zavisnosti od ugla iz k o je g je p osm a tra m o i pogleda k o ji na n ju upra vim o, m o ra da d o b ije ra z liitu b oju . N astranu to situ a cije nisu nikad iste, pa n i p ita n ja k oja p osta vlja m o. B a r zasa da, jedna filosofsk a istina k oja b i bila svaija ne b i bila n iija. N u n o je za nju, da bi bila prava, da bude ista, da ne bude papazjanija raznih tuih istina. N aravno, svaki filosof, zato to se osea ovek, to tei n epristra sn oj m is li transcendentalnog subjekta, m ora da m is li svoju istin u kao univerzalnu i atem poralnu. K ad je ne bi tako m islio, ne bi uopte n i filo s o fira o , eventualno b i pisao lirske pesme. A li doba k o je n ije im a lo bar dve filo s o fije , n ije im a lo n ije d n u ; katkad, jedriu priznatu, a drugu kao zlu savest prve. L i V o r f
5 N ik o n etrp e ljiviji od filosofa. Danas Levi Stros likvidira Sartra, Sartr Levi Strosa.

12

SR ET EN M A R I

negde p rim e u je da kad b i nam se ceo svet ukazivao kao plav, ne bism o ga uopte v id e li d ru ga ije nego siva. N e o p hodne su bar dve b o je da se i jedna p rim e ti. Sam e p o sebi, s tru k tu ra lis tik e m etod e kao da nisu n a ro ito pod obn e za tota lizu ju e filosofsk e sinteze i vred novanja. T o tv rd i i ota c fra n cu sk og strukturalizm a, K lo d L e v i S tro s : N o rm a ln o p rim e n jiv a n , stru k tu ra liza m ne nosi nikakvu p oruku, ne p re te n d u je da fo rm u li e nikakvo novo shvatanje sveta pa n i oveka, on se d o b ro pazi da ne zasnuje nekakvu n ovu tera p iju , pa n i filo s o fiju . I drugde: N e p re te n d u je m da dam tota ln o ob ja n jen je. G o to v sam da p rih v a tim da u sklopu lju d sk ih delatnosti im a nivoa k o ji su stru k tu ra ln i i d ru gih k o ji to nisu. B ira m klase fen o mena, tip ove drutva gde se m etod a is p la ti. . . N e zahtevam da se iz toga izvlae defin itivn i zaklju ci o lju dskom duhu. N o u e lo m delu L e v i Strosa, su p rotn o ova k vim izjavam a, n e s tru k tu ra ln i n iv o i ili su sasvim ig n orisa n i ili tre tira n i kao e p ifen om en i stru k tu ra ln ih , pa u istom o v o m citira n o m tekstu on m a lo kasnije v e li: . . . kao i u svem u to sam pokuao, i ovde je u p ita n ju to da se u tv rd i kako fu n k cionie lju d s k i d u h , i sta vlja u zadatak etnologu, tj. sebi, d a o tk r ije ta jn e o p r u g e . . . k o je p o k re u lju d s k i d u h o t k rie k o je b i z a d o v o ljilo i n a ja m b icio z n ije g filosofa , ili u i n ilo filo s o fiju suvinom . Is to tako, on reava i s ta ri p ro b lem kultu re, p osta vlja gra n ice izm eu p riro d e i k u ltu re u oveku, to su sve, ba r za danas, em in en tn o filosofsk a p i tanja. N a s u p ro t tom e, F u k o se ne o d rie filo s o fije i p ola zei od uze ep istem olok ih p rob lem a , on raspravlja o bu d u n osti oveka i drutva, o b ja v lju je s m rt oveka i s m rt dosadanje filo s o fije , a i nae stare civiliza cije. A k o se stru k turalizam i neka da bude filo s o fija dananjice, on je, sva kako, njena a n tifilo s o fija , u o n om sm islu u k om e je izvestan rom a n a n tiro m a n , to jest, bar za one k o ji ga praktik u ju , danas jedina m ogu a m a n ifesta cija rom ana. N ije sluajno, uostalom , to izm eu n ovog rom ana i s tru k tu ra liz m a im a to lik o srod n osti u n ek im sta vovim a : odnos prem a vrem enu, p rem a jeziku, p rem a p ro b le m u lin osti, itd. U izvesnom sm islu stru k tu ra liza m je poku a j da se izvuku k r a jn ji z a k lju ci iz postulata one m od ern e m is li ko ja je, sa ra z liitih stajalita, stavila u p ita n je znaaj svesti i su b jek ta kao fa k to ra saznanja. M arks je u io da je svest u m n o g o m e lana svest, id eologija , m isao iz alijenisane si tu a cije k oja re fle k tira tu s itu a ciju ; N i e da je m o ra l

EG Z IS T E N C IJA L N E OSNOVE STRUKTURALIZM A

uvek laan m o ra l; F r o j da je individualna, a i kolek tivna svest uvek kriva svest. Istina, sva tro jic a su svaki iz svoje p ersp ek tive m is lili da ovek u datim uslovim a m oe da prevazie tu lanu svest i da se uzdigne do auten tine, lju d s k o j stva rn osti adekvatne. S tru k tu ra liza m ne sa m o to sm atra da je to nem ogue, nego i da je p ro b le m autentine svesti laan p rob lem . S lu ei se i n ekim argu m en tim a tr o jic e spom en u tih m islilaca, on, u stvari, vod i b orb u sa d ru g im p ro tiv n ik o m , b o rb u p r o tiv klasine evrop ske filo s o fije , filo s o fije svesti. O tu d i n jih o v uzgredni sukob sa S a rtrom . Od D ekarta naovam o, sve do H u serla i egzistencijalista, osnova filosofsk e m is li je Cogito. P osled n ja velika f i lo s o fija svesti, fen om en olog ija , jeste pokuaj da se svest, kao arite saznanja i tvora c sveta, o is ti od p ro iz v o ljn o s ti psihologizm a, da se izgradi m etod a sagledavanja svesti k oja e o m o g u iti v iz iju sutina i n a u iti nas da gledam o svet. A li se H u s e rlo v p o th v a t da filo s o fiju izgradi kao s tro g u na u k u pokazao uzaludnim . On n ije kao D ek a rt raspolagao B og om kao ja m s tv o m is tin ito s ti s v o jih in tu icija . In sp irisa o je m n oge: na n je g o v im osnovam a H ajdeger, S a rtr, M e rlo -Ponti, Fink, i to lik i d ru gi izgraivali su svoje sisteme, svoje estetike, svoje etike, a li ve sama in je n ica da su se oni, u k o lik o da lje u to lik o vie, i m edu sob om ra zlik ova li i od H userla distancirali, pokazivala je da fe n o m e n o lo g ija n ije uspela da izie iz s v o jih a porija , da o b in o g s m rtn o g su bjek ta p re tv o ri u transcendentalnog. Ona je n eob in o oboga tila nau svest o svesti, ali n ije postala s tro g a nauka. N a u ci je ekskluzivan c ilj da sazna jed in stvo stva rn og a ne ra zn oli kosti naih osveenja. F ilo s o fija svesti m ogla je opsta ti dok se jo znalo o k o jo j je svesti re, k o ji je ta j d ekartovski zdrav ra zu m i n jegove in tu icion isa n e oiglednosti, to je s t dok je bila u p i tanju, odnosno van pitanja, svest oveka zapadne k u ltu re sa re la tiv n im evid encijam a te kulture, d isciplinovanim , p ro i enim , filtr ir a n im kroz dve hilja d e godina neprekid nog d ija loga. N a jee im plicite, kod nekih, a n a ro ito kod H userla, explicite, u filo s o fija m a svesti re je is k lju iv o o to j lok a l n o j svesti, o evro p s k o j m is li n egovanoj vie-m anje u kon tin u ite tu od G rka naovam o. F ilo s o fija , shvaena oduvek kao universa ln a nauka sveukupnosti sveta, jed in stven og tota liteta k o ji obuhvata sve to je s te (H u s e rl) je is k lju iv o ta evropska filo s o fija . M e rlo -P o n ti, nastavlja Huserla, tvr-

14

S R ET EN M A R IC

die, u p red g ovoru je d n o j is to r iji filo s o fije , da osim evrop ske i nem a druge, da se u osta lim civ iliza cija m a radi o m u d ro s ti i m n ogo em u drugom , a da je filo s o fija sam o naa muka. T u on, uostalom , p o n a v lja H userla, za koga je na stanak i p o s to ja n je filo s o fije p ra fe n o m e n k o ji sa sp iritu alnog gledita karakterie E v ro p u . S itu a cija se. m enja u k o lik o evropski ovek sve vie stavlja u p ita n je i p o ja m sebe sama i sv o ju kultu ru , uko lik o se zaotrava k riz a evropske svesti. U p o tre b iv L evi S tro s o v izraz, v a lja lo bi rei da E v ro p a danas osporava svo ju vekovnu filo s o fiju cogita iz z le savesti,4 i n ije slu a j no da upra vo jedan etnolog, on a j k o ji ve p o svom p ozivu stavlja na istu ravan sve kulture, a p o s u b je k tiv n o m osea n ju i vred n ova n ju evropsku na najniu, postane odluan n ega tor huserlovskog postulata universalnog vaenja naeg tipa k u ltu re kao i filo s o fije cogita, koja se na n jo j tem elji. S druge pak strane, im p e ra tiv i razvoja evropske m isli zahtevali su m u ta ciju m etoda i u m is li o oveku. E vrop sk a filo s o fija nastala je kad i evropska nauka, dugo se od nje n ije n i razlikovala, pa su p rv i evrop sk i filosofi-p resok ra to v c i b ili ne m e ta fizia ri ve fiz i a ri i a stron om i. Razlaz m eu filo s o fijo m i naukom je n o v ije g datuma, a p o tp u n o odbacivanje nauke od filo s o fa je uglavnom d elo egzistencija lis ta i nekih fen om enologa. Sa p rili n o loom savesti, i sa izvesnim preten zija m a k o je takav stav n ije opravdavao, filo s o fija se tako udaljavala od puteva nauke i postajala sv o je vrste litera tu ra , dok su se ostale grane m is li o o veku kolebale negde na sred ok ra i izm eu egzaktnog i n je n in o g isp itiva n ja i dokse, pa su se za k lju ci, raznih m islilaca o je d n o m istom p ita n ju d ija m e tra ln o m o g li raz lik ova ti. Zn a n ja o oveku n i do danas nisu postala egzaktne nauke a m n o g i m isle da i ne m ogu. A k o se elela zadovo l j i t i p o tre b a uvia u jed in stvo stvarnosti, u huserlovski je d in s tv e n i to ta lite t svega to je s te , m n ogim a je izgledalo da se va lja o d re i p otra ge za s u tin a m a i tra iti drugde. A ve sam p o ja m stru k tu re kao da je otva ra o nove vidike. Sam p o sebi, ta j te rm in je, istina, p r ili n o sirom a a n , a njegova d e fin icija p o s ta v lja strane p ro b le m e , kako v eli p s ih o lo g s tru k tu ra lista Pijae, a li je i n eob in o privlaan. K o kae stru k tu ra kae sistem , k o h e re n tn o s t. . . to ta lite t
4 U tome su, uostalom, sloni i m nogi predstavnici filo s o fije svesti, Sartr isto tako kao i Levi Stros, Sartr, k oji je izrekao nem ilosrdne osude evropske civilizacije.

E G Z IS T E N C IJA L N E

OSNOVE

STRUKTURALIZM A

k o ji je n esvod ljiv na z b ir s v o jih d e lo v a (B u d o n ). U tv rd iti stru k tu ru u fe n om en im a lju d sk og ivota znailo bi najzad nai te to ta lite te , to jed in stvo, i to ih nai o b je k tiv n o , je r je struktura, p o d e fin iciji, za tvoren sistem , sam sebi d ovo ljan, znailo b i o s lo b o d iti se su b jek tivn osti, tog sa stanovita nauke p ro k le ts tv a svake m is li o oveku. K a d se ok ren em o sebi sam im a, m i ok re e m o lea is tin i, pisao je Balar, jo davno, dok je zam iljao jed n u e p is te m o lo g iju p riro d n ih na uka. A davno ve, takoe, nauke o ovek u tee da p rila god e ne sam o svoje m etod e ve i s v o j p re d m e t p red m etim a p r i rod nih egzaktnih nauka. K a rn a p je h teo da se b io lo g ija ra s tv o ri u fiz ik u i tako najzad m a tem a tizira ; a n tro p o lo g R e d k lif-B ro n p o z a jm ljiv a o je m etod e od biologa, e da bi tako is k lju io iz svoje d isciplin e tu p ro k le tu li n u jedna in u naunika. L e v i S tro s je od R ed k lifa -B ron a p rih v a tio p o ja m stru k tu re, ali je, um esto da se oslanja na b io lo g iju , p o tra io u zor u n o v o j nauci, u s tru k tu ra ln o j lin g v is tici ( p re teno u f o n o lo g iji), ija je p red n ost bila u tom e da je ne sam o stru k tu ra ln a ve i nauka o oveku. S o s ir je, kao to je poznato, iz obla sti govora izolova o jedan elem enat, jezik (lan gu e), podloan p u n o j fo rm a liz a c iji, nezavisan od su bjek ta, je r uglavnom nesvesno p rim e n jiv a n , zatvoren sistem izgraen u ig r i razlika, op ozicija , s im etrija , uzajam nosti. P o Jakobsonu, k o ji je L e v i S trosa in icira o u lingvistiku , te razlike su is k lju iv o binarnog karaktera, slin o b in a rn om sistem u sadanjih kom p ju tera , to bi, dakle, o m o g u ilo da se jezik e k o m b in a cije p od vrgn u k o m p ju te rs k o j raunaljki. L e v i S tro s p ola zi od sledee h ipoteze: A k o lju d s k i go v o r n ije b io nikada, n iti e ikad b iti rezu lta t svesne totaliza cije lin g v is tik ih za k on a . . . ako je je zik razum k o ji im a svoja p ra vila i svoje razloge k oje ovek ne poznaje, zato bi oveku kao ivo m biu bilo uskraeno to isto u svemu b it nom . I on je naao da su sve bitn e m anifesta cije oveka zaista s tru k tu rira n e kao jezik, na n ivou nesvesne m isli, na ig ri zakona dostu pn ih naunom istraivanju i ra cion a ln oj d edukciji. Lju d sk a ku ltu ra bi bila sklop s im b o lik ih siste m a gde bi, svuda, u osnovi b ilo u p ita n ju isto, razmena k oja zasniva d ru tvo i n jegovu k u ltu ru : jezik je sistem razm ene p oru k a ; e k o n o m ija sistem razm ene dobara; pra vila srodstva sistem razm ene ena; m ito v i sistem k om u n ik a cije oveka sa kosm osom . (Is tin a , tu od sistem a do sistem a k lju n i term in , razm ena, d ob ija uvek m alo d ru ga ije zna e n je ). S v i ti sistem i, sm atra L e v i Stros, u o n om to im je

S R ET EN M A R I

sutina, fu n k cion iu nesvesno, a to je za nauku neophodno. S v e s t se ja v lja kao ta jn i n e p rija te lj nauke o oveku, i to u d vostru k om vidu, u vid u spontane svesti im anentne pred m etu posm atranja, kao i u vid u refleksivne svesti svesti 0 svesti naunika. T i s im b o li k i sistem i su v rlo slin i je d n i dru gim , iz graeni ne e v olu ira n jem fu n k c ije u praksi, ve p o jed n om n e p ro m e n ljiv o m prakalupu, shodno fu n d a m e n ta ln im stru k turam a lju d sk og duha, ija se nesvesna a k tivn ost sastoji u n am etanju fo r m i izvesnom sadraju, fo r m i k o je su iste za sve duhove, drevne kao i m oderne, p rim itiv n e kao i civilizovane, dok je svaki sadraj, svako iskustvo, lin o, isto rijs k o , itd., sve to p ro la zi kroz te kalupe, sve to lju d i u tim kalupim a kazuju, sasvim sekundarno i p ro iz v o ljn o . Istina, osta je n eob ja n jivo p o re k lo tih n i im n e fo rm ira n ih fo rm i, a ipak na izvestan nain adaptiranih i s p o ljn o j stvar n o s ti i tim ireleva n tn im iskustvenim sadrajim a. L e v i S tros ih tu m a i fiz io lo k o m s tru k tu ro m naeg mozga. P o to je duh jedna s tva r, v e li L e v i Stros, t o nas fu n k cion isa n je te s tv a ri u i ta je p riro d a s tv a ri.* to b i znailo da b i ovek, bez oslon ca na s p o ljn je iskustvo, saznao sve zakone kosm osa kad b i b io d ob ro upuen u fiz io lo g iju mozga. O tu d L e v i S trosova elja, p osle Karnapa, da se ovek r a s tv o r i u he rniju, da se razlika izm eu duha i m a te rije to vie svede, to je s t da nauka d e h u m a n iz u je fen om en oveka. R e k li sm o da stru k tu ra lis tik a nesvesno ne li i na F ro jd o v o nesvesno, nastalo potisk iva n jem , sadraj k o ji u d eform isa n om , ili reform isa n om , o b lik u tei da se vra ti svesti. S tru k tu ra lis ti k e nesvesno je ista fo rm a , kalup u v e k p ra zn o ili, tanije, isto tako strano slikam a kao sto m ak hrani k o ja kroz n jega p r o la z i. . . O n o se ograniava da nam ee stru k tu ra ln e zakone k o ji is c rp lju ju n jegovu stvarnost, n ea rtiku lisa n im elem en tim a k o ji dolaze sa stra-

1 1 O d svih postulata strukturalne an tropologije, ovaj mehanicistiki, iako klju an, ini m i se n a jslabijim . On pretpostavlja i da je duh s tv a r i da je paralelizam funkcionisanje te stvari i sp oljn je g sveta apsolutan, i jo m nogo ta. P rak tino se m a k oji deo lju d sk o g iskustva m oe uzeti kao p rim e r za to da m olekularni do ga aji u m ozgu ne po kazuju, k ao takvi, m nogo slinosti sa fenom enim a, veli jed an o d p teoretiara psih o lokog stnikturalizm a, tvorac G e s ta lt psih ologije, V o lfga n g K eler. D anas se sve^ vie, kad p roblem duha postane nereljiv, p ribegava fiziolokim 1 slinim k alup im a kao objan jen jim a. T ak o ju n govac R olan K aenen veli da je Jungov p o ja m arhetipa p ro g ram a c ija naeg duh a pre ro e n ja od strane delija nosilaca poruke, p ro g ra m ira n ja k oje se m oe porediti sa naim biolokim stru k tu ram a. A li ovde p ro g ram a c ija p ro g ra m ira neto sasvim d ru go n o kod Levi Strosa. O n a prog ram ira prasadraje.

EG Z IS T E N C IJA L N E

OSNOVE

STRU KTU RALIZM A

ne, nagonim a, em ocija m a , predstavam a, u spom enam a (S li ka je ipak nezad ovoljavajua: stom ak ne p ropu ta samo hranu ve je p re ra u je i a sim ilu je, slui kao posrednik, predstave i uspom ene nisu n ea rtik u lisa n e). T o takvo nesvesno, strano svem d oivljen om , u stva ri je superra cion a la n in stru m en a t klasifik acije, in te le k t uvek id entian sa m o m sebi, za koga je sve apstraktna relacija, shema. S uti na oveka je spekulativna kom b in a torik a , rafinovan splet nesvesnih n o rm i i zakona: O b i a ji su dati kao sp oljn e n o r me, p re no to proizvod e ljudska oseanja, veze oveka i ivotin ja u to te m iz m u nisu izraz a fek tivn og odnosa oveka prem a svetu, n jih o v a ulna stvarnost dozvoljava da se nazru p o jm o v i i od nosi izgraeni od spekulativne m is li, n jih lju d i ne od a b ira ju zato to su b on n es m a n ger, ve zato to su b on n es p en ser. Sveden na fiziolok u fu n k ciju , m ozak neprestano k o m b in u je binarne sim bole, i on je p o p riro d i m etafizian. K a o kod elek tron sk ih maina, u ln i i d o iv lja jn i sadraj je irelevantan, isto kao shvatanja i svest posednika tog m ozga-m aine: vano je sam o on o to se da p o d v r i m a tem a tsk oj k o m b in a to rici. Z a to izm eu p sih o a n a litik og tretm ana i am anovog vraanja nem a razlike: O d m a log je znaaja to to am anova m ito lo g ija ne od go vara n ekakvoj o b je k tiv n o j s tv a rn o s ti. . . U p ita n ju je odnos sim bola i sim bolisane stvari, ili, da u p o tre b im o g o v o r lin g viste, odnos oznake i oznaenog. S u b je k tiv n i i in d ivid u a ln i fa k to ri ig ra ju u lju d sk om duhu u to lik o m a n ju ulogu, u stva ri nikakvu, to je kod n o r m alnog oveka, sve b itn o nesvesno, u strukturisano u kolek tiv. N o rm a ln a individualna ponaanja nikad nisu sim bo lina . . . S im b o lin a su samo anorm alna ponaanja . . . koja zato to su desocijalizovana o s tv a ru ju na individualnom planu ilu z iju a u ton om n eg s im b o lizm a . O no to se zove p s i holoka fo r m u la c ija samo je p revo en je na plan in d ivid u alnog psihizm a jedne u stva ri socioloke s tru k tu re . Za razliku od psihoanalize klasinog tipa, nesvesno tako p re staje da bude neiskazivo skrovite individualnih osobenos t i . .. k o je b i in ile od svakog od nas jed n o n eza m en ljivo bie. O n o se svodi na te rm in k o jim oznaavam o jednu fu n k ciju , s im b o lin u f u n k c iju ... k oja se kod svih lju d i vri shodno istim zakonim a. Da d opre do o b je k tiv n ih saznanja, naunik m ora ignorisati, elim in is a ti m n ogo sutinskog u oveku, kod sebe isto kao i kod posm a tra n og objekta, sve in ten cion ira n o, sve i
2

18

S R E T E N M ARIC

votn e procese k o j i nisu a n a liti n i. . . k o ji p o s to je sam o za su b jek t angaovan u v la s tito is to rijs k o p o s to ja n je . A k siom s tru k tu ra lizm a glasi: D a bi se doseglo do stvarnosti, va lja o d b a citi d o iv lje n o ; sam o takav stav e nas spasti od tra g in og rizika s u b je k tiv iz m a . Da je ta j spas v rlo sku p o plaen, p rizn a je katkad i sam L e v i Stros. Sa u kla n ja n jem tra g i n o g rizika s u b je k tiv iz m a lik v i diran je a u tom atski i d ru gi v e lik i r iz ik filo s o fije svesti: p ro b le m slobodne v o lje i slobod e uopte. U ta m n im region im a nesvesnog ta j p ro b le m se ne postavlja, sloboda je p o d e fin ic iji svestan izbor, dok su o b lic i k o ji se nesvesno nam eu raznim slu a jn im sadrinama, is ti za sve duhove, p o L e v i S tro s u svih vrem ena, p o F u k o u bar jedne epohe. T i o b lic i d iv lje m is li, kako ih naziva L e v i Stros, to je s t p riro d n e ljud ske m isli, univerzalne, o s tv a ru ju se, u ogra n ien om b ro ju , nesvesno, dakle prin u d n o, a neanaliti k i p ro ce s i: mata, in vencija, inspiracija, strast pred s ta v lja ju sam o povrinska titra n ja , igre pene nad dubinama. D okazati da je nesvesno sve, a svesno i slob od n o bez znaaja, k lju n i je p rob letn strukturalizm a. A k o b i se m o g lo d okazati, v e li L e v i S tros, da [ i u m it o lo g iji] p ro iz v o ljn i p riv id , tob on je slobod n o nastajanje i stvaranje, in ven tivn ost za k o ju b i se m o g lo ve ro v a ti da je bez prisile, p re tp o s ta v lja ju zakone k o ji delaju u je d n o m d u b lje m sloju, onda b i se neizbeno m o ra lo z a k lju iti da je duh, lice u lice sa sam im sobom , izbegav obaveze da se nagaa sa pred m etim a , sveden na to a sam sebe podraava kao p red m et . . . A li dosta nam je da steknem o ubeenje a, ako je lju d s k i duh determ inisan ak i u m ito v im a , onda on a fo r tio ri m o ra svuda b iti d eterm in isa n . O tud i, sasvim lo g i an, paradoksalan zakljuak da lju d i i ne m isle s v oje m i tove, nego da se m it o v i m isle u oveku, a da on to i ne zna, da se o n i m is le m e u sob n o. M isao, login a i fo r malna, u kru gu k o m b in a cija je p o bin a rn om m odelu, dok su a fe k ti sekundarni refleksi, o d g o v o r na rupe u telu m is li. Z a to je L e v i S tro s svoje d elo o m ito v im a kod d ivlja k a na zvao ne M ito lo g ije, ve M itologik e. L o g ik e bez ek sp licitn og smisla, p ri e k oje sv o je zna en je o tk riv a ju tek nauniku-etnologu posle desetak hiljada godina p ria n ja bez razum evanja. Za to v rem e m ito v i su se sam i p ria li, jedan m it p ro iz v o d io drugi, svaki za sebe bez znaenja, sm isao jed n og bivi u drugom , d ru gog u tre em , svaki sam o fra g m e n t o g ro m n e poem e, zakopane jo

E G Z IS T E N C IJA L N E

OSNOVE

STRUKTURALIZM A

p re no to je nastala u dubine univerzalne nesvesti, odakle ih etnolog, n a jvii arheolog, danas otkopava i sastavlja u sm islenu figu ru . O stalo b i da se za p ita m o zato L e v i S tros, k o ji esto tv rd i da je n je g o v m etod parcija la n , da on bira sam o one fenom ene i one tip ove drutva n a jp rim itiv n ije za k oje znam o g d e se m etoda is p la ti, p riz n a ju i i sam da im a u oveku b itn ih nivoa k o j i nisu s tru k tu ra ln i, v r i sa tako uskih nalaza tako sm ele ekstra p ola cije o lju d sk om duhu uopte, o oveku uopte. T a j duh lju d s k i k o ji je lic e u li ce sa sam im s o b o m , k o ji se n e nagaa sa p re d m e tim a , k o ji n a rcis tik i sa m sebe podraava kao p re d m e t, k oji, nesluajno, podsea na B udu u k on tem p la ciji, ne li i n i u em na duh k o ji znam o iz is to rije , iz iskustva, iz knjiga drugih naunika, i k o ji je duh sam o zato to je p ris ilje n na neprestano nagaanje sa pred m etim a . P ozn a ti a n tro p o lo g Leroa G uran tv rd i sasvim su p ro tn o : da je lju d s k i duh na stao i rastao u rv a n ju sa s p o ljn im svetom , u n a ju o j sara d n ji m ozga i ruke, nae velike posred n ice sa p re d m e ti ma, o em u, uostalom , g o vore ve i sta ri G rc i kao i rani hrianski pisci. O ru e i jezik su n eu rolok i m eusobno p ovezani, v eli L e ro a Guran, je d n o od dru gog su nerazlu n i u d ru tv e n o j s tru k tu ri oveanstva. Is to tako, m o ra m o se zapitati ta osta je od oveka kad se odbaci s u b je k t angaovan u vla stito is to rijs k o p o s to ja n je . M oda pus tinjak, m is tik i k on tem plativac, jed na v rlo kasna istorijsk a pojava, m u d ro s t odricanja. I najzad: M oe li se p rih v a titi da L e v i Stros, kad m i sli i g o v o ri o oveku, is k lju u je zaista i sam og sebe kao s u b je k ta angaovanog u vla stito is to rijs k o p o s to ja n je ; ako je tako, ta bi onda znaile n jegove tv rd n je da etn olog sam o pie sv o je ispovesti? ta je svesnije i s u b jek tivn i je, ta vie angaovano u v la stito p o s to ja n je od ispovesti? L e v i S tro s od bija , g o v o re i o oveku, da m is li istoriju. P o n je m u se sva drutva dele na v r u a i h la d n a . V r u a su iza b ra la is to r iju da se izraze, h la d n a su m ak sim alno o tp o rn a prem a n jo j, u va ju stru ktu ru . U is to r iji su mene, ra tovi, dogaaji, u n jo j je, u p u n om sm islu te rei, teko i g o v o r iti o stru k tu ri, p oto su uvek u p ita n ju jedinstveni, n e p o n o v ljiv i fenom eni, ona je iracionalna. G r k o u d o se desilo sam o jednom , i kao i sve jed instve no, m o g u e je sam o konsta tova ti ga, a li ne i o b ja s n iti ga. N je g o v a istraivanja i razm atranja, iz k o jih izvod i za k lju

20

SR ET EN M ARI

ke o oveku uopte, nikad ne u zim aju u o b z ir na jm n ogob ro jn iji, stvaralaki eo oveanstva, oveanstvo velikih civiliza cija , oveanstvo pism a i is to rije : drevne Grke, Jevreje, E v ro p u , K inu. L e v i S tros ne negira is to riju , a i kako bi. A li celo n je g o v o delo tei da je d evalorizira, a is k lju i ono to on zove m is tik o m is to r ije , ta j m it k o ji je naa civiliza cija u s v o jila . Is to r ija n ije sloboda, neprestano kretanje, sm isao oveanstva, ne za k on iti rast, ve sluaj, ona je m o, a li povrinska, tatina sveta. P o s to ji neka vrsta os novne a n tip a tije izm eu is to rije i sistem a, v e li L e v i Stros, k o ji se u o v o m b itn o ra zlik u je od M arksa, iako esto ko k etira sa n jim . Za M arksa je is to rija nauka p ar excellen ce, is to r ija je istinska p riro d n a is to rija o v e k a . . . M i zna m o sam o jed n u nauku, nauku is to r ije , v eli on, dok je za L e v i S trosa is to rija ono besm isleno s p oljn je, o kom e g o v o ri ve Sosir, rana na sistem u, n e s v o d ljiv a slu a jn ost bez k oje se uopte ne bi m ogla n i za m is liti n u n o s t; dogaaj je neto d oivljen o, svesno, dakle lano i nebitno. S tru k tu ra lizam ne m oe n i a shvati n i da ob u h va ti razvoj, rastenje, e volu ciju . Jezik je , v e li paradoksalno L e v i S tros, m o g a o nastati sam o od jed nom . S tv a ri nisu m og le da postepeno p o in ju a z n a e . . . D esio se prelaz od sta d iju m a u kom e nita n ije im a lo sm isla u sta d iju m gde je sve im a lo sm isla. to je sasvim lo g in o : ako je je zik stru k tu ra u k o jo j svaki elem enat p o s to ji sam o kao odnos sa svim d ru gim i sa celin om , n esh va tljivo je n astajanje tih elemenata. S tru k tu ra liza m je besk om p rom isn o antihegelovski, p ro tiv a n shvatanju is to rije kao razvoja apsolu tn og duha, k ritik a njen e jed n osm ern osti i n jen og ishoda u zapadnoj c iv iliz a c iji kao n a jn a p re d n ije m izrazu e v o lu cije ovean stva. Za L e v i S trosa razni drutveni sistem i, n a ro ito p r i m itiv n i, p re svega su p rim en a izvesnog b ro ja zakona lo g i ke, in v a rija n a ta , k o ji ine jed in stvo a n tro p o lo g ije . M e n e su log ik e varijante, i svako d rutvo je sam o p a rc ija l na rea liza cija izvesnog b ro ja m og u ih lo g ik ih kom bin a cija , pa je zato netano on o to tvrde H egel a za n jim i S a rtr da n a jn a p red n ije drutvo, tj. nae zapadno, sadri u sebi, prevazilazei ih, sva druga. Sve k u ltu re su m eusobno jed nake, u n iverzalnost oveka ne is k lju u je n jih o v u razn orod nost, na protiv. Da ipak p o s to ji izvesna e v o lu cija u p u n om sm islu te rei, L e v i S tro s ili p o b ija ili p rela zi utke p re k o nje. P o n je

E G Z IS T E N C IJA L N E

OSNOVE

STRU KTU RALIZM A

mu, m i i danas uglavnom m is lim o d iv lju m isa o. Izm e u n je i izvesne nae dananje m isli, tehnicistike, racionalno proizvoake, razlika je sam o u p rila go en osti; ta naa m isao je p r ip ito m lje n a d iv lja misao, u c ilju u in k a . 0 to m procesu p r ip ito m ljiv a n ja m n o g o ne govori. N a jed n om m estu on p rizn a je da p o s to ji ta k a gde m itska m isao prevazilazi sam u sebe i, s onu stranu slika k oje jo p ria n ja ju uz k on k retn o iskustvo, posm a tra svet p o jm o v a osloboenih od te zavisnosti, p o jm o v a iji se od nosi definiu s lo b o d n o . . . shodno uza ja m n im srod nostim a ili in k om p a tib iln ostim a u a rh ite k tu ri duha. A m i znam o gde se zbi va ta j s ilo v it p reob ra a j: na granicam a grk e m isli, tam o gde m ito lo g ija abdicira u k o ris t filo s o fije , k oja se p o ja v lju je kao p red u slov naune m is li. O to m s ilo v ito m p re o b ra a ju prelaska od m itosa na logos pisa li su i m n og i drugi, tu m a ei ga sasvim drugaije, kao jed n u od najzna a jn ijih re v o lu c ija u is to r iji oveka. L e v i S tro s p re k o njega brzo prelazi, iako uzgred p rizn a je da je to b io jedan n a p red a k . Takva is to rija silovitih , rad ikalnih preobraaja bila b i nepodobna za nauku, je r se o n jo j nita ne b i m og lo iskazati g e o m e trijs k im izrazim a . . . p o m o u opera cija k oje su ve jedna algebra . O tu d i ig n orisa n je i druge jedne m one m ito lo g ije , k oja sa g rk o m jo i danas p roim a nau misao, je v re js k e m ito lo g ije , gde, isto kao i u g rk o j, nem a m a tem a tike veze izm eu logike i k on k retn og karakteris tine za totem iza m , u k o jo j, uostalom , uopte i nem a totem izm a. Uz to su J e v re ji p rv i z a m is lili da je ljudska is to rija sm islena totalnost, i j i se sm isao da n azreti kroz sve uza stopne faze, od poetk a do kraja is to rije . P r v i hegelovci.
* * *

F u k o je m lai za n ek olik o d ecenija od L e v i S trosa ; za lju b lje n u sistem , on jo n ije dogradio svoj. O igled n o je da se m om en ta n o nalazi p red zid om k o ji m u valja zaobii ili p resk oiti. F ilo s o f u klasinom sm islu, on ne p rim e n ju je stru k tu ra lis tik e m etode, ra z v ija ju i spekulativno sv o ju m i sao ok o osnovn ih p rob lem a strukturalizm a. Z a to ga P ija e 1 naziva s tru k tu ra lis to m bez s tru k tu re , dok se on sam srd i to ga slove stru k tu ra listom . Izm e u njega i L e v i S trosa p o s to je razlike u shvatan jim a , p oev od osnovnih. Tako, na p rim e r, L e v i S tro s afir-

22

SR ET EN M A R I

m ie izvesnu ljud sku p riro d u , univerzalnost lju d sk og duha, u n iv e rza ln o g ovek a , dok F u ko, p rih v a ta ju i on o o p o tre b i ra s tv a ra n ja oveka, p o v la i k ra jn je konzekvence i tv rd i da je id eja o n eka kvoj lju d s k o j p r ir o d i prazna pria . Za njega nem a p o s to ja n ih elem enata lju d sk og duha, p o ja m oveka je laan p oja m . Da se ovek zapita kako to da da nas ovek u m ire kad nikad n ije n i p ostoja o. Uz to, kod dananjeg Fukoa p o s to ji jedan am algam stru k tu ra lis tik o -lin g v is tik ih teza i hajd egerijanstva i nieanstva, odsutan u s tro g o j m is li L e v i S tro s o v o j, a k o ji je, in i m i se, jedan od glavnih razloga n e p ro zirn o s ti m n ogih stranica dela toga b rilja n tn o g stiliste, je d n o g od n a jb o ljih ivih esejista F ra n cuske. V irtu o z re to rik e u d o b ro m sm islu te rei, kod koga esto s tro g o i elegantno izved en oj a rg u m e n ta ciji sledi sa svim n eek sp licira n i zakljuak, to izaziva o tp o r i bu d i pa nju, Za izvesne itaoce, otk a k o rom a n sve vie o d b ija da neto kazuje, takva dela, gde je m ogua diskusija, zamen ju ju nekadanji rom an-esej. D a le k i su im p re c i K irk e g o r, Kraus, B en ja m in , m edu inim . F u k o o v svet je d ru g i n o L e v i Strosov, a li su im os n o v n i p o s tu la ti v rlo b lisk i: p rim a t stru k tu ra ln e lin g v is ti ke, ravnodunosti prem a sem antikom , ign orisa n je svesnih in te n cija g ovoreeg subjekta. I kod F u k oa sve b itn o je na razini nesvesnog, a svesno sam o pena na p ervazim a talasa. Za njega je u isto vre m e stru k tu ra liza m poku a j d avanja ob lik a je d n o m sadraju k o ji ga preva zila zi, p ro b u e n a i uznem irena svest i savest m od ern og znanja, s ta v lja n je u p ita n je nae kulture, negacija hum anizm a i filo s o fije na ko j o j se on te m e lji. U R ecim a i stvarim a F u k o is p itu je fu n k cio n is a n je za padnog duha od Renesanse do danas, p ok u a va ju i da shva ti epohe nae k u ltu re na ta j nain to e izn eti na vid elo n e m i lje n e s tru k tu re p o jm o v n e m is li k oja u obliava shvatanja i ponaanja, neku vrs tu d iv lje m is li epohe, nesvesnih sistem a k o ji p od a stiru sva znanja jedne k u ltu rn e pe riode. T a j p r o s to r p o re tk a , a p rio ri is to rije je d n o g doba, F u k o naziva g rk o m re i epistem e. P re d m e t isp itiva n ja epistem e je is p itiv a n je zakona k o ji vladaju iskazim a i besedama doba, bez pozivanja na m a kakav s u b je k t besede. P o ja m takve besede u o p te o m o g u u je da se od red e od nosi iskaza v a n svakog ob zira n ja na svest pisaca. Naa dananja epistem a, i sama na um oru , dolazi p o sle epistem e Renesanse i epistem e klasinog perioda. E pi-

E G Z IS T E N C IJA L N E

OSNOVE

STRUKTU RA LIZM A

23

stem e Renesanse d oivljena je u znaku S lin osti, o b lic i n jen og znanja u p leten i su u podzem nu m reu srod n osti k oje vezu ju stva ri m edu sobom , i re i za stvari, u n jo j je p riro d a bila g ovor, a g o v o r stva r p rirod e. Ta epistem e se osniva na s im b o lik o -m a g ik o m shvatanju stva ri; re i i stva ri ive u h a rm o n iji, je zik je znak za deifrova n je kao sastavni deo velik e raspodele slin osti i signatura, sastavni deo p rirod e, n je g o v i elem en ti im a ju , kao ivotin je, b iljk e ili zvezde, svoje zakone srodnosti, svoje obavezne a n a logije. Jezik je p oezija i m agija. to F u k o tu g o v o ri o jeziku, t im p licite o p o e ziji, u to j k n jiz i u k o jo j je, zaudo, tako m a lo re i o u m etnosti, je n eob in o in spira tivn o. Teko je sa m o p rih v a titi izvesne ek sk lu zivn osti: za tra ja n ja jedne epi steme, sve besde su u n je n o j m rei, nem a izuzetaka, nem a s lu tn ji novog, nem a ind ivid u a ln og opiranja. B iv i nesvesna, ona nas d ri u to lik o s ig u rn ije to m i to m anje slu tim o. M e u tim i n estru n om ita o cu nam eu se m n o g i p r im e r i su protnog. R e c im o : R able je napisao rem ek-delo Renesanse da b i ism eja o to renesansno shvatanje re i; p ozn a ti istoria r Renesanse, E u g e n io G a rin daje p u n o p rim e ra renesan sne m is li k oja ne ulazi u kalup F u k oove epistem e, itd. K ra je m Renesanse idila izm eu re i i stva ri enigm atin o p re s ta je ; m esto sim ilituda, im a m o id en titete i razlike. Is tin a sada nalazi svoju m a n ifesta ciju i s v o j znak u o i g led n im i ja sn im opaanjim a, jezik se p o v la i iz sredine bia i ulazi u doba p ro z irn o s ti i neutralnosti. Itd . E legantna analiza doba racion a lizm a ne da se p re p ria ti. I ovde samo n a p om en im o da je epistem e tiranska kao kalup m is li; u n ju se utiska ceo sistem nauka. Is ta epistem e k o ja vlada je z i kom id e n tifik u je i poznavanje p riro d e kao i p o liti k e eko n o m ije , bila ona fiziok ra tsk a ili u tilita ris tik a : Pored a k u p r ir o d i i poredak u bogatstvim a im a za klasinu m isao isti nain bivanja kao i poredak predstava kakav se m a n ifestu je u r e c im a . . . A k o je d ob ro napravljena, p riro d n a is to rija , isto kao i m oneta, ako je d ob ro ureena, fu n k cion iu na nain jez ik a . S lobod a je nezam iljiva. K o lik o je ova te o rija tana, teko je rei. I p ored sve eru d icije, M u n en j o j p reb a cu je nepoznavanje lin g vistik e a D a g on je daje p rik a z klasine ta k s in o m ije bitn e za Fuk oovu te o riju k oja se nikako ne poklapa sa F u k oovom . S k o ro svi m u p re b a cu ju nam ernu k ru to s t teza. Za nas je to ovde od m a n jeg znaaja. Sama p o sebi, ideja epistem e, epistem olok og p o lja jed n og doba, n ije nova. N a la zim o je

24

SR ET EN M A RIC

u raznim kontekstim a. Za D ilta ja su to veltanauunzi, n ju prihvata lako i filo s o fija svesti, pa je tako nalazim o i u P u le o v o j k n jie v n o j k ritic i, gde je p ostulirana jedna shema d o iv lja ja vrem ena i p ro s to ra za svako doba. U u m etnosti, odgova ra ju e epistem e b ili b i V e lflin o v i s tilo v i sa is to rijo m u m etn osti bez imena. Itd .6 N o v o je apsolutna nesvesnost i p ris iln o s t epistem e, kao i njena a historinost. N a im e, iako epistem e p red sta vlja fazu u is to r iji besede jed n e kultu re na je d n o m terenu, ona se ne fo rm ira u vrem en sk om k o n ti nuitetu, razvojem , u rv a n ju sa praksom . D ola zi i nestaje neznano zato, e n ig m a ti n o . Otud, kod v rlo svesnog s tili ste kao to je Fuko, u p otreb a is k lju iv o p ro s to rn ih m eta fo ra za opis epistem e: sfera, plan, trijed a r, itd., nikad v re m enskih. V re m e ne p o s to ji kao d in a m ik i fa k tor, kao go m ila n je p rob lem a tik e, iskustva, znanja, p ro tiv re n o s ti. Dag o n je u delu K a ta lo g ivota objanjava p ra k tin u ek on om sku vanost ta k sin om ije k ra jem 18. veka i v o e tk o m sledeeg: ok o 1800. godine i ek on om sk i i p o liti k i je od izuzet nog znaaja za oveka da zagospodari m in era lim a , travama, ivotinjam a. O tu d u E v r o p i grozn ica doku m en ta cije. A li istovrem en o i jezik, tj. izgradnja stru n ih term ina, d ob ija vanost, bez re i nem a ideja, bez k la sifik a cije nem a p red stave. Im e n o v a ti, k lasifikovati, znai p re o b ra z iti ivot, teo rija je usko vezana sa praksom . O d svega toga n i re i kod Fukoa. K o d njega su lju d i p o e li da ta k s in o m ira ju nezna no zato, tako re i iz m e ta fizik o g razloga. O p rila g o en osti znanja stvarnosti, o istini ili neistini znanja takoe n i re i; b esed a vai sama p o sebi, p o m estu gde se nalazi na epi s tem olok om p o lju , ne p o s v o jo j adekvatnosti n e k o j stvar nosti. O tu d su epistem olok i p re lo m i, kako ih zove Balar, kod F ukoa sasvim bezrazloni. E p is te m e u ijo j se m re i m i jo i danas nalazim o na staje negde k ra jem 18. i p o e tk o m 19. veka. Tad se stvara n o v i e p is te m o lo k i p r o s to r. T u su id e n tite ti predstave p resta li da bez ustruavanja i bez reziuum a m a n ifestu ju poredak b ia . S ta ri sistem je nestao, i m i danas nita od njega ne razum em o. Sve se u znanju p ro m e n ilo , re i su i o p e t stekle sv o ju s ta ru g u stin u . Z n a n je se ne ukazuje vie na n ivou predstave, ve u n o v o j d im e n z iji: iva bia starih k la sifika cija sad se g ru p iu ok o fu n k cija ivota, b io
6 Zaudo, Fuko, umetnik pisac, kao da m isli da umetnost ne podlee epistem i. Valjda zato to struktura podlee umetniku.

E G Z IS T E N C IJA L N E

OSNOVE

STRUKTU RALIZM A

25

loka organizacija p osta je interni p rin c ip objan jen ja , eko n o m s k i p ro ce s i se kristaliu ne vie ok o razm ene dobara, ve o k o rada i p roizvod n je, k o ji sad obja n ja va ju i samu razm enu; stva ri se p o v in u ju zakonim a svog vla stitog p o stojanja, a ne vie zakonim a predstave. Razlika izm eu neorganskog i organskog p osta je od bitn e vanosti, to o m o guava nastajanje b io lo g ije sa n je n im p ro tiv re n o s tim a i vota i sm rti, ivih bia i sredine. I e k o n o m ija sa R ik a rd om , pokazuje oveka k o ji se b o ri p r o tiv sm rti. Za razliku od preth od n ih F u k o nam n o v i epistem olok i p r o s to r p rik a zuje kao svojevrsta n tragian p ro s to r, u kom e stiu prava graanstva n ieovsk i i h a jd egerovski egzisten cija ln i p o j m ovi. Z a r te tragike i ra n ije n ije b ilo? Is ti se e p is te m o lo k i p r e lo m deava i sa jezik om . On vie n ije beseda k o ja slui saznanju sveta, ve je i sam p re d m e t saznanja: filo lo g ija p rou a va is to riju rei, in te r p re tira n jih o v la ten tn i smisao, fo rm a liz u je n jih o v u strukturiranost, a li o d v a ja ju i re i od sm isla kako b i ih p r i silila da pokau samo ob lik e m isli. P ok u a j da se kroz dubinu jezika p ro d re do m is li k o ju on nosi, do supstrata znanja, zavrava se neuspehom : M arks, N i e i F r o jd p o kazuju da nem a adekvatnosti re i i stvari, one adekvatnosti u k o ju je verovala Renesansa. E p is te m o lo k o p o lje ras tura se tako u ra zn im p ravcim a, p re tv o riv i se u kabast p r o s to r, o tv o re n u tr i d im en zije: na je d n o j se nalaze m a tem atike i fiz ik e nauke, na d ru g o j nauke kao nauka o je ziku, o ivotu, o p ro iz v o d n ji i raspodeli. Ove dve d im en zije im a ju za jed n ik o u planu p rim e n e m atem atike na on o to se i u d ru g o j d im e n z iji da m a tem a tizira ti. T rea dim enzija jeste d im en zija filo s o fs k e m isli, k oja deli sa lin gvistik om , b io lo g ijo m i e k o n o m ijo m zajedniku ?nogunost da se na n jo j ja ve razne filo s o fije ivota, alijenisanog oveka, sim b o lik ih fo rm i. Sa m a tem a tik om filosofsk a disciplina im a zajed niko plan fo rm a liz a cije m isli. Iz tog e p is te m o lo k o g trije d ra isklju en e su nauke o oveku. One nisu nauke, je r se ne nalaze n i u je d n o j od spom enute tr i dim enzije, ve u n jih o v o m m e uprostoru. Z a to su nekoherentne, neiste, a i tetne, p rete da konta m in ira ju one prave. O tu d opasnost p s ih o lo g iz m a , s o cio lo gizm a , svega on o g to Fu ko naziva a n tro p o lo g iz m o m . Te pseudonauke o oveku p o z a jm lju ju svoje osnovne p o jm o v e ep is tem olok oj d im en ziji, na k o jo j se nalaze b iolog ija , p o litik a e k o n o m ija i lingvistika, a koje, p o Fukou, nikako ne

26

SR ET EN M ARI

spadaju u d om en nauka o oveku, je r se kod n jih p red m et znanja konstituie a da se s u b jek t k o ji ih k on stituie u n jim a ne nalazi: lin gvista p rou a va je zik nezavisno od o veka, b io lo g m oe da zaboravi da je i sam ovek, a ekono m ista da p re v id i da je istog soja kao i radnici. O b ja n jen je je p ro b le m a tin o , ali F u k o hoe p o svaku cenu da izbaci su b jek t sa k lju n ih p ozicija . Is to tako je isk lju en a i svest: p o jm o v i k o je nauke o oveku p o z a jm lju ju od p ra vih nauka rasporeeni su u tr i k a te g o rije : k a te g o riju fu n k c ije i n o r me, k a te g o riju sukoba i pravila, k a te g o riju znaenja i sis tema, i te k a te g o rije definiu naine u k o jim a se predstavi m ogu p ru iti e m p irik e pojave, ali u o b licim a k o ji u svesti nisu p ris u tn i: n i norm a, n i p ra vilo, n i sistem ne d aju se naoj svesti, o n i je p ro im a ju , ali o n i ne m ogu b iti p o t puno o s v e tlje n i reflek sivn im znanjem . N esvesno je, dakle, osnov k on stituisanja oveka kao p red m eta prouavanja. O tu d to lik i znaaj psihoanalize i e tn o lo g ije u m o d e rn o j k u ltu ri. Psihoanaliza Lakanova, e tn o lo g ija L e v i Strosa, ko je takoe nisu nauke o oveku, p oto ign oriu oveka kao p red m et znanja. One, v e li Fuko, m o g u da op eriu bez p o j m a ovek, bave se uvek o n im to su n jegove s p o ljn e gra nice . . . Z a obe se m oe re i on o to L e v i S tro s v e li za etno lo g iju : one rastvaraju oveka . I tu se op et p o ja v lju je egzisten cija ln i la jtm o tiv tragike i apsurda, p r ili n o d isharm onian sa ostalim , s tru k tu ra lis ti k im postu la tim a , tragike i apsurda, k o ji u F u k o o v im izla ga n jim a karakteriu sam o m od ern u epistem e, i p o tp u n o su od su tn i u dve prethodne. Psihoanaliza, v e li Fuko, trai da k roz svest p ro g o v o ri beseda nesvesnog, i u m u tn o j obla sti do k o je ona d op ire o c rta v a ju se tr i fig u re kroz k o je se ivot, sa s v o jim fu n k cija m a , zasniva na n e m o m p on a vlja n ju S m rti, su k ob i i pra vila na g o lo m o tv o ru elje, znaenje i sistem i na g o v o ru k o ji je isto v re m e n o Z a k o n . M od ern a epistem e nas vod i iz ra n ijih i tihih, ra cion a ln ih opisa Zna n ja u tam ne vilajete, gde se na granicam a svesti i nesvesnog su k o b lja v a ju snage k oje m rv e i o b e s m i lju ju svaki hum a n is tik i p oth va t. Sa n je n im op is o m p o ja v lju je se u F u k oovu delu jedna kovanica dananje francuske filo s o fije , egzisten c ija lis ti k a kovanica sa k irk eg ord sk im i h a jd egerovsk im p rizvu cim a , re finitud e, n e p re v o d ljiv a na srpski, neto to od govora donekle n em a k om E n d lich k e it, t o j n a jtv rd o g la v ijo j k a te g o riji razum a, kako v e li Hegel. S a m o dok je kod H egela, o p tim is ti k i, u p r ir o d i on og to je endlich (o g ra n i

E G Z IS T E N C IJA L N E

OSNOVE

STRUKTURALIZM A

eno, su p rotn o b e s k ra jn o m ) a n egira svoju n eg a ciju i a sam o postane b esk ra jn o, u p r ir o d i je fin itu d e da spreava svaki p ok u a j oveka da iz b ije iz s v o jih tm ina. Ona je prisu stvo nita u srcu ljudske s tv a rn o s ti, v eli filo s o fs k i renik. S m r t i nem isao vladaju iv o to m i m ilju . Z a r S m rt n ije on o to kao polazna taka om oguava znanje u op te, tv rd i Fuko, e lja on o to uvek ostaje n em iljen o u m i lje n o m , a nesvesni Z a k on -g ovor o n o u em u svako znaenje im a svoje p o re k lo d a lje od sebe sam a. Is tin a je da n jih nikad ne sreem o u e m p irijs k o m znanju, ali zato to su o n i u slovi svakog znanja o ovek u : K a d se G o v o r ukae go a li u zm iu i svakom znaenju, kao kakav v e lik i sistem , des p o ts k i i prazan, kad e lja vlada u d iv lje m s ta n ju . . . kad S m r t vlada svakom p s ih ik o m fu n k c ijo m i s to ji iznad n je kao njena n o r m a . . . onda spozn a jem o lu d ilo u n je g o v o m dananjem o b lik u , spoznajem o ga kao istinu savrem enog oveka, kao n je g o v d ru gi lik. E tn o lo g ija takoe trai danas s v o j p re d m e t u nesvesnim p rocesim a jedne kulture, i n ju m oem o d efin isa ti kao s is te m ku ltu ra ln ih nesvesnih, zato je ona, kao i psihoanaliza, nauka u p ra v o m sm islu, bez oveka, bez subjekta. Sve je to tako re ito i p esn iki da ita la c teko odoleva. N o ipak m o ra da se p ita zato b i to bila svojstva sam o m o d e m e epistem e. Z a r S m rt, e lja i Za k on ne vladaju o v e k o m otk a k o je ovek, ili bar otk a k o je civ liz a cije ; nisu li o n i ha ra li i u V a vilon u i u S o d o m i i G o m o ri i u A lek sa n d riji i R im u , i gde sve ne. P re b i se sloio sa L e v i S trosom , p o kom e to vrzin o k olo p o in je , kao i za Rusoa, otk a k o sm o iz i li iz id ile n eolitiku m a , ili sa K irk e g o ro m : od Adam a i E v e p osle raja. P r ili n o je teko p r a titi Fukoa kad g o v o ri o tnodern o j filo s o fiji. T u se analiza osniva na n je g o v o m shvatanju o p riro d i jezika, a on as uzim a je zik onako kako ga tre tira izvesna lin g vistik a kao p ro b le m rela cija elem enata stru k ture , as op et g o v o ri o b itk u jezika, to je m oda hajdegerovski, svakako ne stru k tu ra listik i. Uz to je u svem u tom e v rlo eluzivan, neizreen. B itn o je in i m i se ono to i sam F u k o p o d v la i: k ritik a su b jektivizm a, k oja se, veli, zasnovala ne sa D ek a rtom , kao to se ob in o m isli, ve negde sa K a n tom , na praznini, u o n o j ru p i izm eu b io lo g ije , ekonom ske m is li i filo lo g ije . K a k o te nauke im a ju za osnov oveka, tek one su om o g u ile da ovek postane p ro b le m

28

SR ET EN M A R IC

filo s o fije , p re d m e t znanja i, u isto vrem e, su b jek t k o ji saz naje. R a n ije, sm atra Fuko, ovek n ije b io o b je k t m isli. O n to p osta je otkad, za razliku od epistem e Renesanse i klasinog perioda, bia vie n e m a n ifestu ju s v o j identitet, ve sam o s p o ljn i odnos k o ji u sposta vlja ju sa lju d s k im bi e m . U ru p i to se iri izm eu ivih bia, p red m eta razm ene i rei, k o ji su n a p u stili predstave na ra vn i k oja je d otle bila n jih o v o b oravite i p o v u k li se u dubine s tva ri, izb ija lju d sk o bice. T u se takoe nam etnula svest o ogra n ien osti ( fin itu d e ) oveka, ogra n ien osti oznaene p ro s to rnou naeg tela, k o jim saznajem o m odus bia ivota, kao to nam je m odus p ro iz v o d n je dat tek sada! sa na om e ljo m , a m odus jezika naom tem poralnou. Is to v re m e n o je tu i k ra j m eta fizik e: K a d su em p i r ijs k i sadraji b ili o d v o je n i od predstave i u v ili se u na elo svog p ostoja n ja , m eta fizik a beskonanog je postala beskorisna. U m esto toga se ja v lja iskuenje da se izgradi m etafizika ivota, raa i jezika. N o to su iskuenja bez re zultata, je r tu m oe b iti re i sam o o m eta fizika m a m eren im konanou ovek a . Takva je, na p r im e r to n a ro ito pogaa M arksa m e ta fiz ik a rada k o ji oslobaa o veka, da b i se ovek onda, u naknadu, m ogao o s lo b o d iti rada. K r a j m etafizike F u k o ne kae koje, da li one koja p re tp o s ta v lja Boga? jeste sam o n e g a tiv n o lice m n ogo k om p lek sn ijeg dogaaja u zapadnoj m is li: p oja ve oveka . O n o m o g u u je dve vrste besede, k oje se uzajam no nepre stano p rep liu . Jed n oj je m od el u e m p irijs k o j istin i, iju genezu o p is u je kako u p r ir o d i tako i u is to r iji. T o je ge neza p o z itiv is tik o g tipa. D ru ga beseda a n ticip ira p o z itiv is tik u istinu, p o d s tie je izd a leka ; to je beseda eshatolokog tipa. U stv a ri, v e li Fuko, u p ita n ju je ne to lik o a ltern a tiva k o lik o klaenje svojstven o sva koj analizi koja vred n u je e m p iri k o znanje na nivou transcendentalnog. O gist K o n t i M arks su p o tv rd a in je n ice da su eshatolog i j a . . . i p o zitiv iza m a rh eolok i n e ra zd vojn i. U svem u tom e p r e k r iti k a naivnost vlada bez riva la . Da b i se spasla tih naivnih beseda, m od erna m isao je pokuala da izgradi besedu k oja bi dozvolila da se ovek m is li i analie kao subjekt, k oja bi u odnosu na kvazie s te tik u i na k v a z id ija le k tik u od igrala u logu ana litike besede. B ila je to analiza d oivljen og fe n o m e n o lo g ija .

E G Z IS T E N C IJA L N E

OSNOVE

STRUKTURALIZM A

A li i ta besea je dvosm islene i m eovite p riro d e ; ona je usko vezana sa m islim a p o z itiv is tik o g ili eshatolokog tipa, m edu k o jim a je m a rk siza m i p rv o m pla n u . P ra v o osporavanje p o z itiv iz m a i eshatologije n ije u vra a n ju d o iv lje n o m . . . [o n o /e] u je d n o m p ita n ju koje, nem a s u m n je , v e li Fuko, izgled a besm isleno, to lik o je nesaglasno sa o n im to je is to rijs k i u in ilo m o g u o m nau m isao uopte. T o p ita n je b i se sastojalo u tom e da se p i tam o da li ovek uopte p o s to ji. T v rd n ja o s m rti o v e k a je u osnovi F u k oove m isli. T a j paradoks je u izvesnom sm islu konsekventan zakljuak L e v i S trosove id eje o ra s tv a ra n ju oveka, i Lakanove o b ezlin osti govora. P o Fukou, on o to karakterie m od ern u epistem e jeste da svako te m e ljn ije p rou a va n je p rob lem a subjekta v o d i do dubina gde vie subjekta nema. I norm e, i pravila, i s tru k tu re jezika su nesvesni, ili, kako F u k o veli, on o n em iljen o to hrani misao, a o n i su istovrem en o i f i gu re fin itu d e bivstvova n ja oveka. Ta ko bi ovek b io samo p roizvod jed n og prelazn og p eriod a kad je g o v o r b io rasut u razne Besede, to n ije slu a j klasine m isli, k oja zato i n ije znala za o v e k a ;. ovek se ustanovio u pra zn om p r o s to ru trijed ra , u m e u p rostoru razbijena jezika. Sad lin g vistika vie ne g o v o ri o oveku, n i psihoanaliza, n i e tn o lo g ija ; sad s tv a ri doseu do p o s to ja n ja sam o u k o lik o m ogu da fo r m ir a ju elem ente jed n og sistem a znaenja. N a p i tanje N i e o v o K o g o v o ri? lin gvistik a danas odgovara mala rm eovsk i: S a m a re . R e bez oveka. Uzgred bud i reeno, i kad bi sve ovo b ilo tano a om sk i v e li da n ije, i oigled n o je da je zik k o ji ne zna za su b jek t i n ije d ru go do neutralan in stru m en a t ive re i ko ja zna z,a njega i kad bi sve ovo b ilo tano, ra d ilo bi se sam o o nestanku, o s m r t i p ojm a ovek, a ne o s m rti ovek a , o je d n o m filo s o fs k o m p rob lem u , a ne o egzisten cija ln om . A li F u k o nas osta vlja u dvosm islenom . ovek je p o s to ja o i p re oveka subjekta filo s o fije , esh atologije takoe, bar od p rv o g m esije naovam o. Za Fukoa kao da je sve to od ju e i danas m u je kraj. Danas se prede sudbina oveka, ali ona se prede n aopako, raspreda se. M i oseam o da se b lii k ra j nae epistem e; ona je p rv o ustanovila s m rt Boga, danas p ris u s tv u je m o s m rti oveka. V i e nego s m rt Boga ili, tanije, tra gom te s m rti i u d u b o k o j ko

30

S R ET EN M A RIC

re la c iji sa n jo m , on o to N ie o v a m isao n a ja v lju je jeste raspad lica ovek ovog u sm ehu i p ovra ta k m a sk i, apso lutna disperzija ovek a . A sa n jo m je k ra j i svih p o zitiv izama i svih eshatologija 19. veka, k ra j fu rije iz m a , sensim onizm a, p re svega m arksizm a: S vim a on im a k o ji jo hoe da g o v o re o oveku, n je g o v o m carstvu, n je g o v o j em ancipa c iji, svim a k o ji p o s ta v lja ju p ita n je ta je ovek u s v o jo j s u tin i. . . svim a tim o b licim a m i lje n ja m o ra se suprotsta v iti sam o filo s o fs k i smeh, to je s t stneh d elom n eu ja n . Danas je teko nai a u ten tin og m islioca k o ji bi verovao u id e ju napretka shvaenog kao nunost is to rije , kao fa ta ln i p u t oveanstva u u to p iju kroz ra zvoj egzaktnih na uka i tehnika, u p red n ost d rutvenih sistem a p o d v rg n u tih n jih o v im im p e ra tiv im a ; jo tee nekoga k o ji ne gleda v rlo k riti k im o k o m hum anistike te o rije devetnaestog stolea. O d M on ten ja , Rusoa i Engelsa svi m i n osta lgin o i rezigni rano sanjam o o p le m e n ito m d iv lja k u . N o v o je, moda, to da se b rilja n ta n pisac, h u m a n istik i visok o obrazovan, u im e nauke i tehnike o d rie svake b rige o oveku, o d b ija da m is li p ro b le m e odnosa oveka i sveta, p rob lem stvarnosti, p ro b le m u m e tn ik o g stvaranja. Zanesenost sistem om kao da je odvela filo s o fa tam o kam o n ije sm erao, pokazav na ta j nain da sa tim sistem om neto n ije u redu. N o ita la c tim e m n o g o ne gubi. Svuda gde je u k n jiz i m isao dosegla do jasnog izraza susreem o p ro d o rn u k ritik u u sta ljen ih ide ja, b rilja n tn e paradokse, su p tiln e analize. R ei i stvari su, kako bi rekao L e v i Stros, delo k oje bonne penser, inspira tiv n o d elo i kad izaziva.
* * *

O v a j p rik a z nekih osnovnih teza L e v i S trosa i Fukoa je nepotpun, pa prem a tom e i neadekvatan. K a k o sa b iti u n e k o lik o stranica m isao k o jo j je, da se izrazi, b ilo p o tre bno dvadesetak tom ova, gde je ona, kao i svaka prava m i sao, vijugala, taktizirala, zaletala se pa povlaila, ruila sla b ije prep rek e, m u d ro zaobilazila tvre. O pravdanje m i je da se inae n i o em ne bi m o g lo g o v o riti. S va ki p o ja m je i iskaz i iznevera, svaki na sud prela m a tuu besedu kroz nau p rizm u . N o , kakav-takav, o v a j p rik a z m oda je ipak pod oba n da nam p om og n e z a k lju iti ako ne o optem znaaju spisa o k o jim a je re, on o o n jih o v o j iv o tn o j uko-

E G Z IS T E N C IJA L N E

OSNOVE

STRUKTURALIZM A

31

ren je n o s ti i odnosu p rem a svetu, ili, kako bi se to nekad re k lo je d n o m re ju k o ju s tru k tu ra lis ti ne m are, o n jih o v o m veltanauungu. K ad b ism o sasvim p rih v a tili on o to tv rd i L e v i S tro s : da je stru k tu ra listik a a n tro p o lo g ija nauka, u sm islu egzak tnih nauka, onda b i te o rije o k o jim a je ovde re podlegale sam o je d n o m k rite riju m u p ro v e re : eksperim entu. A k o bi ih eksperim ent p o tv rd io , bile bi u n iverzalno vaee. A li naunost s tru k tu ra lis tik ih te o rija teko se da braniti, naunost u sm islu egzaktnih nauka. to se m a tem a tiza cije tie, ona je sta ri a nikad dos tig n u ti ideal m is li o oveku. V e P la to n za b ra n ju je nematem a tia rim a ulaz u A kadem iju, a sk oro svi m e ta fizia ri n o v ije g doba pokuavaju, kako v e li L a jb n ic, da p i u m a tem atski van m a tem a tik e. L a jb n ic je genijalan m a tem a ti ar, no to m u m n ogo ne k o ris ti kad teoretie o B ogu, o m onadi, o srei i slin om , a teta je to je tako divan p i sac i m islila c kakav je Spinoza ukalupio svoja shvatanja 0 oveku i n je g o v o j sudbini u ob lik e g e o m e trijs k e rasprave. N e za bora vim o da je i sam H u serl p o e o F ilo s o fijo m a rit m etike, pa je fe n o m e n o lo g ija ipak okrenula lea egzaktnim naukama. Is to tako, ne v id i se, to se tie m itova, ta nam pom ae da to razum em o L e v i S tro s o v a fo rm u la F x (a ) : F y (b ) ~ F x/ b : F a i ( Y ) , ak i kad ta fo rm u la ne b i bila, kao to tvrd e engleski ana litia ri, i lo g i k i besm islena i o p era tivn o n eu p otreb ljiva . U k o lik o je katkad i korisna, m a tem a tiza cija suava i dezinkarnira oveka to lik o a m u se g u b i sutina. I sam L e v i S tro s in sistira na to j d ehum anizaciji. U lanku ovek 1 m atem atika, u z im a ju i za p rim e r dem ografa s tru k tu ra li stu, on v eli a se o v a j b a v i sta n ovnitvom k oje im a v rlo daleke veze sa stva rn im s ta n o v n i tv o m . .. S tva rn o pona anje stanovnitva odgovara n eob in o m alo apstra ktn im m od elim a d e m o g ra fa . . . a ta se an tin om ija m an ifestu je i u drugim disciplinam a k o je t e e . . . naunoj strogosti m a tem atskog tipa. U Elem entarnim strukturam a srodstva, L e v i S tro s o v o m delti sa n a js tro im p retenzijam a, p ola zi se od p rin cip a : d a bi izgradio te o riju branih veza, m atem a tiaru n ije potreb n o ni da zna ta je b r a k . . . In tim n a p r i roda [b ra k a ] m oe da bude sasvim ignorisana. ovek se p ita ta ostaje od braka ako m u se ign orie ta in tim n a

32

S R ET EN M A R I

p riro d a . Osnovna slabost s tru k tu ra lizm a kad se oveka tie i jeste u p retera n om uproavanju i fo rm a lizova n ju . A ko je stru k tu ra on o za jed n iko i m a tem a tizova n om m o delu i stva rn om sistem u k o ji ta j m od el predstavlja, onda m i m oem o saznati od stva rn osti samo on o to je u n jo j analogno m odelu, to jest ne njen e konkretn e elem ente, ve samo i is k lju iv o odnose k o je m od el pren osi m atem atizuju i ih. N ije onda udno to svuda nailazim o na superracionalizam , svuda na sistem , kad sm o ve a p rio ri superracion a lizova li i sistem atizovali. Istin a , F u k o eli to uproavajue sistem atizovanje k oje a p riro ri elem inie oveka iz razm atranja o oveku. V e li da is tra iv a n ja k oja sainjavaju nauke o ovek u ne samo to rue klasinu id e ju o oveku (h u m a n iza m kao p oziva n je na oveka izvesne c iv iliz a c ije ) ve tee da uine beskorisnim , u istraivanju i u m isli, i sam u id e ju o ove k u . T a j paradoks n a u k e o o v e k u koja is k lju u je i samu id e ju o o v e k u jeste sm elo doterana do apsurda v o lja da se p o to -p o to lik v id ira zapadni hum anizam . Za zapadnja ke, to su i L e v i S tro s i Fuko, to se v r i najlake ako se lik v id ira ovek uopte. O slanjanje s tru k tu ra lizm a na lin g vistik u takoe je sve vie p ro b le m a tin o . P rv o , zato to lingvistika, ba r dosada, u p rk os tv r e n jim a L e v i Strosa, jo n ije p ostigla status eg zaktnih nauka, a drugo, zato to se s tru k tu ra lis ti slue lin g v is tik o m v rlo p ro iz v o ljn o , nenauno, a lin gvista A n ri M a rtin e tv rd i ak da lin g v is ti k i m o d e li. . . n e m ogu n i b iti p ro ire n i na druge nauke o o v e k u . . . P ro ire n je lingvis tik o g m od ela na ostale nauke u v e lik o j je m e ri izvreno p u te m m e ta fo re M e ta fore, to je s t ipak p oezije. N e m a sum nje, lin gvistik a je u in ila velika o tk ri a u s v o jo j oblasti, i ona ne p resta je da se i d alje razvija. A li danas ne p o s to ji u lin g v is tici o n a j consensus om nium , ka ra k teristia n za egzaktne nauke, na k o ji se L e v i S tro s p o ziva. M a rtin e v eli da im a to lik o s tru k tu ra ln ih m od ela ko lik o i lin gvista strukturalista, i dok om ski tv rd i da je stru k tu ra liza m prevazien, M a rtin e dokazuje da om ski uopte n ije lingvista.7 O n o to je s ta rijim izgledalo d efin i tivn o steeno, m lai uopte ne p rih va ta ju . Danas sm o u to j pa ra d oksa ln oj s itu a ciji da lin gvistik a i ne zna vie ta je
7 Da i ne govorim o o raznim strujam a u lingvistici k o je nemaju nikakve veze sa strukturalizmom.

EG Z IS T E N C IJA L N E

OSNOVE

STRU KTU RALIZM A

jezik. O p r ir o d i je z ik a , v eli om ski, . . . m ogu se in iti sa m o sasvim p re lim in a rn e hipoteze. U m n ogom e m i n ism o uspeli da dam o n i p re lim in a rn e o d g ovore na klasine p ro blem e. K a k o na tako p o k re tn o m tlu zid a ti glom azne kule drugih d isciplin a : a n tro p o lo g ije , filo s o fije ? ! U svakom slu aju, om ski je pokazao da je n em ogu e p o s m a tra ti jezik kao zatvoren sistem , to je osn ovn i p ostu la t starih stru k tu ralista; p o n jem u , ako se kad i o tk r ije ta p riro d a jezika, to e b iti u iv o j rei. U p otreb a jezika je novatorska, bez granina u s v o jo j ra zn ovrsn osti, v e li on. Tako otpada L e v i S trosova p retposta vka da je lju d s k i duh neto slin o kom p ju te ru , to b i se dalo d eifrova ti naim k om p ju terim a . P o om skom , in v e s ticije vrem ena, energije, novca u upo trebu elek tron sk ih raunara n iti su dale n iti m ogu dati kakvih rezultata. T e k ritik e su u in ile da se u F ra n cu sk oj nove genera c ije i sam ih s tru k tu ra lista sve vie d ista n cira ju od sta rijih . Jedan m lai a n trop olog , uenik L e v i Strosa, S perber, u ko le k tiv n o m delu o stru k tu ra lizm u , pie: P o to je N o a m om ski pokazao da je stru k tu ra liza m u lin g v is tici sam o jedna posebna te o rija k o ju on, uostalom , sm atra netan om a ne m etoda nauke, va lja se zapitati da li i u an tr o p o lo g iji nem a m o posla sa je d n o m te o rijo m , netanom ili ta n o m .8 I L e v i S tro s i Fuko, kao i osta li stru k tu ra listi, vie se p o ziv a ju na lin g v is tik u no to se stvarno na n ju oslanjaju. Za Fukoa je je zik te m e lj novih znanja zato to s to ji izvan i iznad go v oreeg subjekta, dok om ski tv rd i da ta j sub je k t svaki p u t iznova stvara jezik, stavlja ga u p ita n je i potvr u je. A li F u k o nikad ne pokuava da nam kae ta je je z ik ; on g o v o ri o n je g o v o m b itk u , to je liestru ktu ra lis tik i, je r stru k tu ra liza m ne zna za b ita k ; m esto ma kakvih b liih odredaba, on in sistira na n je g o v o j enigm atinosti. L e v i S tro s je p re ciz n iji, pa je otud m e ta fo ri n o s t n je g o v o g oslanjanja na lin gvistik u m n ogo jasnija. U p ita n ju su ekstrapolacije. N a poetku, on, analogno lin gvistici, ra la n ju je m it na m ite m e kao lingvista re na m o rfe m e da b i onda kom b in ova o te m ite m e na razne, esto v rlo ingeniozne, naine. D o izvesnog stepena m etod se ispla ivao, p om og a o je da se u tv rd i kakav-takav poredak u haosu p rim itiv n ih m itova . Sa n jim je stru ktu ra ln a a n trop olo8 S u d om skog je nijansiraniji, p a je ovo otro distanciranje utoliko sim ptom atinije.

34

SR ET EN M A R IC

g ija jo u s v o jo j p r e is to r iji, kako je tv rd io sam L e v i Stros, traei da se to j nauci m n o g o daje, ali da se od n je nita ne tra i. U ka sn ijim M itologik am a m etod razglaba n ja na m ite m e utke je naputen, m esto toga im a m o sasvim je re ti n u obradu m ito v a kao celina. K a o i kod Fu koa, uostalom , jo je m a n je potova n o sveto p ra v ilo stru k turalizm a, p ra v ilo ig n orisa n ja sm isla (n je g a se i sam i ling visti, i p ored n a jb o lje v o lje , re tk o p rid r a v a ju ). D a b i se razum eo m it, v eli engleski a n tro p o lo g N u r Jalm an, m i [p o L e v i S tro s u ] m o ra m o v o d iti rauna ne o p r i i ve o s tru k tu ri. A li ta stroga analiza n ije p rim e n je n a [ u M ito lo gik am a] . . . T u se L e v i S tro s obazire ne sam o na s in ta k tik i poredak ve isto to lik o i na sem a n tiko znaenje. U jed n om pasusu on i sam v eli da o b lik i sadrina ne m ogu b iti od v o je n i jedan od d ru g o g . Sa tim sm o daleko od strog og stru ktu ra lizm a . U p o s le d n jim s v o jim delim a, p o m o m m i lje n ju n a jzn a a jn ijim i n a jp riv la n ijim u n je g o v o m opusu, L e v i S tro s naputa svaku a n a logiju m ita sa je z ik o m , i p o vla i paralele izm eu m ita i m uzike, k oja je, veli, n a jvia tajna nauka o ov e k u . Z a to m uzika? Z a to to su i m it i m uzika m a in e za ukidanje vrem en a , i to je B o d le r d u b ok o p rim e tio da, iako svaki slualac osea m u zik o delo na s v o j nain, m uzika ipak sugerie sline id eje i ra zlii tim m o z g o v im a , to je, veli, slu a j i sa m ito m , p a tako m uzika i m ito lo g ija p o k re u kod onih k o ji ih sluaju zajed n ike m entalne s tru k tu re . Sve je ovo pu n o lep ih s lu tn ji, ali nauno z b ilja spornih. Z a to b i sam o m uzika i m it, a ne i poem a, b ili m a in e za ukidanje v rem en a ? (N a stranu to m n o g i o odnosu m uzike i vrem ena tvrde sasvim s u p ro tn o ). Ja lin o v e ru je m iz iskustva da sluaoci oseaju m u ziku na slian nain, a da im p rito m kroz glavu k ola ju najra z li itije ideje. Itd . Zaudo, o v a j naunik je na osnovu ovakvih p re tp o s ta v k i napisao je d n o od s v o jih najlepih dela. Pa onda da ovek v e ru je u m etod e!9
9 Sve sam vie ubeen da strukturalizam nita ne d o b ija koketu-

ju i sa lingvistikom , naukom koja je danas u silovitim mutacijama. Spom e nuli smo ve m iljenje lingviste Martinea. Drugi francuski lingvista, o r Munen, daje crnu listu onog to [poetak u lingvistici] nikako ne treba da ita: . . . ni Levi Strosa, zato to njegovo korienje fo n olog ije . . . p oiva na v rlo aproksim ativnom rukovanju pojm ovim a . . . ni Rolan'i Barta, je r su kod njega lingvistiki pojm ovi u potrebljeni bez strogosti, a esto i netano (n a pr'm er, u njegovim E lem en tim a s e m io to g iie . . . samo vrlo izveban i strp ljiv lingvista moe da izvri autopsiju potpuno naopake form ule, po kojoj je .sintagma vrlo bliska ivo j re i , i da razm rsi ta je potpuna banalnost, ta besmislica, a ta isto nerazumeva n je ), n i M iela Fukoa, ije su R e i i stvari izvanredna antologija X V I I

E G Z IS T E N C IJA L N E

OSNOVE

STRUKTU RALIZM A

35

E n g lesk i a n trop olozi, p o z itiv is ti kao i svi E nglezi, p re bacuju L e v i S tro s u a se n jegove tv rd n je ne m ogu nauno p o b ija ti, to je, kako znamo, znak nenaunosti. T o n ije svuda sluaj[ n i u a n tro p o lo g iji. L eroa Guran, pola zei o s tro g o p ro v e re n ih in jen ica , ra zvija s v o ju m isao do v rlo o p tih zakljuaka o p r ir o d i oveka, jezika i si. in jen ice kao da m u daju za pravo, ali b i se n je g o v i z a k lju ci v rlo lako m o g li p o b iti n o v im in jen ica m a ako iskrsnu. N o kako p o b iti L e v i S trosa kad u stvrd i da je je zik nastao od jednom , da je ovek preao o d jed n om iz sta d iju m a gde nita n ije im a lo znaenja u sta d iju m gde je sve im a lo zna en ja . I l i ta p r im e titi o v o j le p o j p o e ts k o j m is li: S v e se zbiva kao da ku ltu ra i dru tvo iz b ija ju od jed n om kod ivih bia kao dva dopunska od govora na p ro b le m s m rti: dru tvo da bi s p reilo iv o tin ju da sazna da je sm rtna, kultu ra kao reakcija oveka na svest da je s m rtn a . Leroa G uran nam m asom in je n ica pokazuje laganu e v o lu c iju i k u ltu re i jezi ka i oveka; s tru k tu ra liza m ne v o li geneze, za njega je nastajanje n e p o jm ljiv o . F ilosofski, takav stav je m ogu, kao i drugi, suprotan. K o lik o razum em , rekao bih da je L e v i S tro s o v o tum a en je m ito v a d ivlja ka znaajan d op rin os za razum evanje vanevropskog sveta.1 T i su m ito v i b ili za nas uglavnom bez 0 naajni, izgledali p rili n o besm isleni, bez one p o e tin o s ti i m isa on osti k o je karakteriu m editeranske m itove, ob ra i vane od gen ija ln ih pesnika. L e v i S tro s je pokazao, svodei ih na shem u i fo rm u le , da je u d iv ljim m ito v im a nekakva
i X V I I I veka, kao i lingvista X I X v e k a . . . ali oigledno iskorienih za dem onstraciju jed n e nelingvistike teze, i to tek poto ih je pisac podvrgao isk rivljen jim a i izopaavanjima u pitanjim a od kojih se ni jedno ne odnosi na dananju lingvistiku. Covek ostaje zam iljen pred tim tako nezajaljivim itaocem kakav je Fuko, k o ji ita Sosira i pripisu je mu rekonstrukciju jedne sem iologije koja, na podobit opte gram atike, definie znak vezom izmeu dve ideje [sic !], pred tim eruditom koji kao da iskreno veru je da klasina gramatika n ije znala za fonetiku i da je G rim prvi zam enio analizu pisanih slova analizom govornih znakova. Za Lakana, jed n og od najuglednijih strukturalista, ije se teorije o psiho analizi u svemu zasnivaju na lingvistici (Struktura nesvesnog je struk tura jezika ! Munen veh da n jegovi spisi razvijaju o psihoanalizi jednu teoriju koja verovatno nema nieg zajednikog sa sadanjom lingvistikom , osim injenice da m nogo govori o jeziku i o strukturalizmu . . . [ali] j e njegovo poznavanje Sosira uvek sasvim naopako. Za sve to tvrdi, Munen navodi vie no ubedljive prim ere. Dokaz vie da se danas lingvistika m oe koristiti u antropologiji samo m etaforino. 1 0 Velim : K o lik o razumem iz obazrivosti, iako sam u to lin o ubeen. Ali bio sam sklon da m islim da je najvei Levi Strosov doprinos njegova teorija o srodstvu dok nisam proitao izjavu poznatog engleskog antropologa Lia da je to delo divan prom aaj. K o o tom e da sudi osim etnologa? U svakom sluaju, M itoio gik e su inspirativno delo.

36

SR ET EN M ARIC

poruka, da i on i p o s ta v lja ju i reavaju fundam entalne lju d ske p ro b le m e porekla, d rutvenih ustanova, kosmosa, svega to je ivot. P ita n je je da li je tano da se te p ri e pune slika i s lik o v ito g sm isla p ri a ju ve m ile n iju m im a , a da im o n i k o ji ih p ri a ju sm isao ne razum eju, da ih p ri a ju kako to d ru ga ije o b ja s n iti kao opsesiju i kao sredstvo za savlaivanje opsesije, e k a ju i s trp ljiv o zapadnog an tro p ologa da ih najzad razrei. I l i su te p ri e ipak svest, svest svoje vrste, svest u slikam a, k o je ovde etn olog sam o p re vod i u na apstra ktn i nauni jezik, osirom a a va ju i ih. Is to tako, Fukoova te o rija epistem e je o z b ilja n p ok u aj da se d vra osnova m a g lo v itim te o rija m a o d u h u d ob a , s tilu epohe, veltanauungu ep o h e i slin om . P o sistem a tin osti pokuaja, on o to je on u in io u dom enu b e s e d e m oe se u p o re d iti sa o n im to su in ili V e lflin , a za n jim K a n ic i d ru gi u dom enu lik o v n o g izraza. V a lja lo b i u p o re d iti i videti, na p rim e r, u em u se V e lflin o v e epohe, to se h ro n o lo g ije tie, p ok la p a ju sa F u k oovim . D a i ne go v o rim o o znaenju s tru k tu ra lizm a u nauci o knjievnosti. I o n a j ko ne prih va ta n jih o v u esto n e trp e ljiv u ekskluzivnost m o ra p rizn a ti stru k tu ra lis tim a da su, sledei ruske form a liste, m n ogo u in ili da o tk r iju neke od ta jn i k n jiev nog dela. A li m a lo ko ita L e v i S trosa da b i se upoznao sa m i lju a u stra lijsk ih uroenika, a eruditsko-apstraktna izlaganja Fukoa, k o ji sk oro nikad i ne p o m in je velika im ena evrop ske m isli, p vie-m anje o p sk u rn im te o re tia rim a daleke p ro lo s ti teko su pristupana i sp ecijalistim a. O n o to je p riv u k lo panju to lik ih nestrunjaka, to je od teko p ri stupanih, h e rm e tik i pisanih s tru k tu ra lis tik ih dela u in i lo b e s ts e le re , a od s tru k tu ra lizm a in telek tu a ln u m od u ko ja je trajala n e k o lik o godina, kao p re toga m oda egzisten cija lizm a , jeste p re svega izvesna ivotna p oru k a s tru k tu ralizm a, n je g o v o sta vlja n je u p ita n je nae civiliz a cije , na ih d uhovnih vrednosti, njegova negacija naeg europocentri n o g su bjektivizm a , i jo radikalnije, nae m is li uopte. Jedna od on ih poruka, k oje se p osled n jih d ecenija dosta brzo s m e n ju ju uzajam no se n e g ira ju i u'prkos b itn im sli nostim a, jedna od onih k o je ba zato i n e m ogu b iti p o b ija n e to su izraz d o iv lja ja sveta i suda o n jem u , filo sofska p oruka. P oru k a k oja sledi jednu staru evropsku tra d ic iju sam oprekora. A ko su j o j o b lik i izvesni a rg u m en ti novi, sadraj j o j im a ve daleku p ro lo s t: ve je Ruso, p o

E G Z IS T E N C IJA L N E

OSNOVE

STRU KTU RALIZM A

sle M on ten ja , posta vio p ita n je vred n osti civ iliz a cije i dao odluno negativan od govor. D avno p re F u k o o v o g proglasa s m r ti ovek a , R u si su b ili p ro g la s ili E v ro p u d ra g im g ro b lje m , dok su m n o g i m eu n a jz n a a jn ijim pred stavni cim a njen e k u ltu re osuivali n je n narcisizam i egocentrizam i pred vi a li j o j krah: od M o n te n ja do M elvila , od N iea do vajcera, od R em boa do Gogena i ruskih sim b olista, i drugih. O vo m i lje n je o filosofsk o-p oetsk om znaaju dela koja p ro k la m u ju tr u ju m f m a tem a tiza cije i sistem a a s m rt subjektivizam a, m oe izgledati p ro iz v o ljn o . O n o n ije sam o m o je ; ak i neki od sledbenika i zastupnika stru k tu ra lizm a tvrde neto slino. T a analitika rasprava [ L e v i S tro s o v o S irovo i K u van o] je cela p ro d o r stvaralake m a te . . . Ona se p r o jic ir a na m esto gde se istina p o is to v e u je sa p oetsk om v rto g la v ico m , v e li L i. D ru g i jedan: K ad je najblie uspehu, stru k tu ra liza m se o tk riv a kao u m etn ost i iznova se d ejinie ne vie .kao nauka ve kao u m etn ost . . . On je estetska v izija sveta i dru tva . T re i opet, branei L e v i S trosa od onih k o ji m u zam eraju naune n etanosti i p ro iz v o ljn o s ti, v eli da su te zam erke apsurdne, je r se radi o p o e ts k o j vi z iji K o d Fukoa, takoe, kad m e fis to fe ls k i n a ja v lju je rasprskavanje lica ovek ov og u g ro h o tn o m sm ehu, re je o b a jro n o v s k i sarkastinom sudu vrednosti, to p riz n a ju i n je m u naklonjeni. O p o s le d n jo j F u k o o v o j knjizi, n je g o v p r i ja te lj Delez v e li da je ..mogue a on u o v o j a rh e o lo g iji izgrauje m a n je beseu o s v o jo j m e to d i a vie p oem u svog p reth od n og dela i tako dosee do take gde je filo s o fija nuno p o e z ija . N ik a k o da izi em o iz subjektivizm a, k o ji je, moda, naa evropska fatalnost. Sam L e v i S tro s v e li o svom delu: / tako je ova kn jiga o m ito v ip a i sama jedan m it. N o kako se, p o s tru k tu ra lis ti k o j d e fin iciji, m it sam p o sebi ne razum e, p o tre b n o je nae tum aenje tog n ovog m ita, k o je e o p e t b iti jedan m i t . . . Beskonaan lanac sub je k tiv n ih tum aenja o su b je k tiv n im tum aenjim a. P o e z ija i vizionarstvo, i p ored svih shema i tabela, ipak vie kod L e v i S trosa no kod Fukoa, ije je delo, za sada, p re svega radikalna kritika, do k ra jn jih konsekvenca, evropske m is li i evropskih vred n osti poslednja dva stolea, k ritik a evropskog hum anizm a onakvog kakvog ga je m is lio 19 vek, kao i kakvog ga m is li socijalizam , k ritik a bez perspektiva, n ihilistika, mada ne definitivna, je r F u k o u p osle n je vrem e ublauje neke svoje ekstrem ne sudove, k ri

38

SR ET EN M A R IC

tika p re svega negativna, je r nedovrena: Zasada, i ne znam jo dokle, m o ja beseda je daleko od toga da od red i m esto odakle g o v o ri; ona izbegava tle na k oje bi se m ogla oslo n iti. F u k o o v o proglaavanje s m r ti o v e k a izazvalo je re a k cije sa raznih strana, to m oe b iti udno kad se uzm e u o b z ir da on ponavlja, d a ju i j o j fra pa n tn u fo rm u lu i nove argum ente, jed n u m isao staru dva stolea, m isao N iea, K irk e g o ra , K a fk e i drugih. R e je kod njega ne o n e k o j apokalipsi, ve o s m rti najdrae zapadne m isli, o krahu hum anizm a, o n estajanju etike. H u m a n iza m je b io vera u vred nost oveka, u znaaj is to rije , tog zren ja oveka u vre menu, vera u razum, vera u re, k oja razum m a n ifestu je i ustanovljava optenje, vera u in d ivid u u k oja saznaje, op ti i preobraava svet i tako vre m e lju d sk o i m uku ljudsku in i b oga tstvom lju d sk im . B a r od osam naestog veka nao vam o is to rija i napredak su sin on im i, a ovek ce n ta r i je d in i fa k to r i napretka i is to rije . U tim fa u stovsk im shvata n jim a d o b ija svoje konane oblike, r u m is li i u iv o tn o j praksi, v eliin a i beda, tragika zapadnog oveka. Sa K a n to m kao i sa La m a rk om , hipoteza B o g p osta je nepo trebna, a s u b je k t granica svega. S m r u B o g a ovek je izgu bio svaki oslonac, sam postao m era svih stvari, nem a ju i vie im da m e ri on o to ga n em in ovn o prevazilazi, on o za to m u valja da bude g o to v rtv o v a ti sebe. U tom e su danas vie-m anje na Zapadu svi sloni, i m a lop re c itira n i p riro d n ja k M on o, kao i Fuko, p o kom e je za m od ern u m isao m o ra l n e m o g u .1 S m r t B og a , naravno, n ije n i 1 kako p ita n je n jeg ovog p o s to ja n ja ili nepostoja n ja , to je m is lio ve V o lte r, to znaju danas i neki teolozi; to je ne stanak m o g u n o s ti apsolu tn og im perativa. P o N ie u , isto kao i p o M arksu, hrianstvo je prevara, uguenje ivota, i s m rt B og a je p red uslov novih, neuvenih p oleta. A li N i e je d ija gn ozira o v id o v ito i neposredne posled ice tog
_ 1 Sve je to ve devetnaesti vek, kasni rom antiari, parnasov1 ci i drugi. I zato se pozivati samo na Niea? Jo dok je on bio dete, glavna tema pam asovaca bila je sm rt Boga i bogova, i smrt oveka. Kao kod Fukoa: jedno kao posleaica drugog. Oni su Boga ubijali sa puno ubeenja i plakali nad njim m rtvim zbog posledica. Spom enim o, meu tolikim drugim , poemu Lekonta de Lila: L ju d i ubice bogova, ili ove stihove Ban vila: . . . Les Dieux, enivrs d am broisie, s en vont et meurent, mais tu vas agoniser. (. . . Bogovi, pijani od am vrozije, odlaze i umiru, ali sad e i ti [ovee] da um re.) il L aforg je, u poem i P o s m rtn i mar za sm rt zem lje, najavio ne samo smrt oveka, ve i smrt zem liina ara, to je, rek lo bi se, ozb iljn ije proroanstvo.

E G Z IS T E N C IJA L N E

OSNOVE

STRU KTU RALIZM A

39

evropskog dogaaja: L u ta m o kao p o b esk ra jn om nita. Z a r ne oseam o dah praznine na svom licu? Z a r ne osea m o boansku trule? I b o g o v i se raspadaju. S vet bez n orm i, K osm os sveden na m ehaniku i ovek skuen na svo ju in d ivid ualnost ili, kao M u z ilo v ju n a k U lrih , p re tv o re n u elem enat jedne stru ktu re, slin o m itu kod L e v i Strosa, jed n og sistem a odnosa, gde je sve to se deava sam o sim b ol drugih deavanja, k oja se ob ja n ja va ju treim , itd. K irk egor ivi u p u s tin ji bez boga, F lo b e r u p u s tin ji drutva, M a la rm e u p u s tin ji svoga ja, K a fka u apsurdnom a m b ijen tu fo s iln ih im p era tiva a n on im n og zakonodavca. M o e
M
oh

dyuia,

i
peva B a ljm o n t, dok B e k e to v i kloa ri eka ju Godoa. M o g li bism o c itir a ti u beskraj, n o sve je to ve p ostalo banalno. Paradoksalno, no login o, sa nestankom transcenden talnog i sam su b jek t m era sebe i svih stvari, sve vie hlapi i nestaje. T o ieznue je litera tu ra , taj o s e tljiv re a ktor, ve pood a vn o oglasila. O d F lob era naovam o ju n a k rom ana je to sam o a n tifrazom , danas je ve sasvim iilio. K o d K a fk e ili posled njeg D ojsa, on je bezim en, kod Beketa ruina, kod N a ta lije S a ro t a n o n im n a m a te rija . M i p ris u s tv u je m o pola ga n oj a g o n iji jed n og sveta k o ji jo s to ji z a h v a lju ju i snagama privid a, i vie se n ik o ne b i usudio da tv rd i da, u dananjem stanju naeg znanja o oveku i drutvu, lin o s t rom ana n ije postala ista fik cija . T e se fik c ije valja o ta ra s iti, veli ro m a n s ije r Pengo. Sve je to arhipoznato, kao i ono to je d ovelo do da nanjeg o v e k a g o m ile , junaka bez lica : d ru tv o p o tr o n je , ra tovi, o rg ija n ja kolek tivn og sadizma itd., sve to to je ve u buroaskom drutvu p ro lo g veka sta vilo u p ita n je vred n osti p rok la m ova n e ak i u n je g o v im ustavim a, h u m a n istiko shvatanje oveka i drutva, na o p tim iza m nauke, na o p tim iz a m is to rije , zam iljene kao m ona reka, sa b e zb ro j p ritok a , reka k oja s vrem en a na vrem e p ro la z i s trm e vodopade nazvane revolu cija m a , a se, ira i ira, s lije u okean budue u top ije. Sve je to stavljano u p ita n je otkako je i posta vljen o, od Rusoa i R o m a n tizm a naovam o, a sa kataklizm am a naeg veka, sve o trije i jednodunije. O tk u d onda tolik a uzbuna, kad, s v o jim jezik om , u svom kontekstu, te iste stva ri pon a vlja Fuko. M oda je

40

SR ET EN M ARIC

tom e razlog ba sistem atska diskurzivnost F u k o o v e bese de. Danas poetska re ne izaziva okove, estetska dra sim bola i m eta fora tu p i snagu sam oodbrane, A m oda i zbog izvesne afiirane zluradosti. I E r ih F r o m proglaava s m rt oveka, ali m u nalazi kon k retn e razloge, pa dakle i leka. Za N ie a je s m rt Boga ipak radosna vest i isto rijsk i doga a j: ne s m rt bogova, ve m oda n jih o v o vaskrsenje, sam o s m rt Boga, s m rt o m rzn u to g hrianstva. K ad ovo sasvim nestane, kad m u les istru li, vra tie se, p o zakonu venog povratka, doba sam oprevazilaenja n ovog oveka, kroz strave a li i kroz ekstaze, u svetlost i m o. H ip e ra ris to k ra fska u top ija , ob etova n je za izuzetna, via bia, je r pra vi lju d i, to su filo s o fi, u m e tn ici i sve ci, v eli N ie, a li ko se kao ita la c ne osea viim biem . I za M arksa je p u t kroz m eandre klasne borbe p u t kroz teke a lijen a cije, ali sam p o ja m a lije n a cije otuenja, ukazuje i na m og u n ost aute n tizira n ja i d em istifik a cije, ka sve p u n ijo j svesti; i za M arksa je s m rt B oga obja va p rep orod a oveka: A teiza m je negacija B oga i tom n eg a cijom ateizam p osta vlja egzi s te n ciju oveka . N i e o v natovek p re tp o s ta v lja s ilo v itu su b jek tivn ost, M a rk sov em ancipovani ovek p ro d o rn u svest. Svega toga nem a kod Fukoa. P o s le s m rti Boga, s m rt oveka zatvara i p o s le d n ji p rozor. K o d njega n ije re o is to rijs k im situaci jama, vrem en sk im uslovljen ostim a , ve o k o n s ta ta ciji v re m en sk oj bezvrem enke in jen ice, o dananjem naunom nalazu d ve-tri discipline, k o je jed in e neto jo m ogu da ka u o ovek u ; a one, v e li Fuko, nigde ne nalaze tog fa m oz nog o v e k a ; u p s ih o lo g iji ga nema, je r je L a k a n pokazao [ kod n e u ro tia ra ] da on o to g o v o ri jesu stru ktu re, sistem jezika, a ne s u b je k t; i lin g vistik a dokazuje to isto, i L e v i S trosova etn ologija , i F u k oove epistem e. P re svake ljudske egzistencije, p re svake ljudske m is li ve p o s to ji je d n o zna nje, jedan sistem . o v e k u s v o jo j slobodi, u s v o jo j egzi s te n c iji i tu je nestao. N estao, ili nikad n ije n i p o stoja o? A k o je ta j fa m o zn i o v e k oduvek ili bar od n eolitik u m a on o to F u k o ka e, fik c ija nae m isli, pa ako je ipak vekovim a iveo sa je d n o m im p lic itn o m filo z o fijo m k a o da, kao da im a su tinu, bie, duu, svest, ili kako se to ve zvalo, zato bi se u n je g o v o m iv o tu neto p ro m e n ilo zato to su dve-tri h erm etin e d iscip lin e u tv rd ile da je to ilu zija ? V e p re Fu koa su izvesni m u d ra ci g o v o rili o to j ilu z iji to je ovek,

E G Z IS T E N C IJA L N E

OSNOVE

STRUKTURA LIZM A

4J

i to n eu p ore ivo p ris tu p a n ijim je z ik o m i u b e d ljiv ijim ar gum entim a, pa je svet ipak p ro d u io p o starom . N e govo rei nita o eventualnim is to rijs k im razlozim a s m r ti o veka, F u k o kao da ve ru je da e se, sa m im tim to su nove nauke u tv rd ile da je p o ja m ovek prazan p oja m , p ro m e n iti i cela naa drutvena praksa. P o n jem u , ako je izvesna f i lo s o fija u tvrd ila da nem a oveka, onda a u tom atski b iva ju lik v id ira n i u pra ksi svi h u m a n istik i p o th v a ti em ancipa c ije oveka. N e oslobaa se neto to n ije ; nem a alijena cije , ako je sloboda uopte neshvatljiva, pa se ne m oe n i p o jm iti neko znanje o oveku, tako da bi z a h v a lju ju i to m znanju o sam om sebi, ovek m ogao da opet, ili p rv i put, postane gospodar sam og seb e ; nem a budunosti neeg to ne p o s to ji. P re d tim filo so fsk im o tk ri e m sve se p o li tike m en ja ju , sva naa drutvena praksa. O tu d likvid a cija , sa svim osta lim esh a tolog ija m a devetnaestog veka, i M a r ksa i m arksizm a. M a rk siza m je , v e li Fuko, u m is li X I X veka kao rib a u vodi, svuda drugde on presta je da die. Uostalom , u d u b ok om nivou zapadnog znanja, m arksizam n ije u in io nikakav stva rn i presek . B itn o je rekao R ikardo. A nternativa izm eu R ik a rd o v o g pesim izm a i M a rk sovog revolu cion a rn og obeanja je bez znaaja, to su sam o dva m ogua stava iz iste perspektive, dva stava p rolosti,1 Da 2 nas, posle svega on og to se z b ilo u epistem e naeg doba, svim a on im a k o ji hoe da g o v o re o oveku, o n jeg ovom carstvu, o n je g o v o m o s lo b o e n ju . . . je d in o to se m oe u i n iti to je da im se su p rotsta vi filo s o fs k i smeh, to je s t meh d e lo m in o n eu ja n . F u k o s itu ira u odreeno doba i lik v id ira su b jek tivistiku filo s o fiju X I X veka, od Kanta, p re k o H userla do Sartra, p o s le d n je g m arksiste. A li s u b jek t filo s o fije je samo jedan p o ja m , a ovek je oduvek p ostoja o, oduvek zam i ljao e s h a to lo g ije , uveren u neke svoje su tin e. Is to v re m eno je ovek oduvek b io svestan svoje fin itu d e , nad k o jo m plau, otka d ve, i nae re lig ije , i nae filo s o fije i nae poezije. ta je pesma o G ilgam eu ako ne p la i svest o granicam a oveka. M isa o o oveku n ije od jue.
1 2 Fuko je kasnije pokuao da ispravi ove sudove protiv kojih su ustali i njegovi p rija te lji, pa je ustvrdio da je M arks uneo u istorijsko-politiku svest lju di radikalan presek i da je marksistika teorija drutva inaugurisala sasvim novo epistem oloke p o lje. N a stranu ono, za Fukoov sistem neoekivano, isticanje znaaja svesti, ovo tvrenje je protivno osnovnoj m isli R e i i stvari. Ali ut;caj marksizma je danas u Francuskoj tako velik i da mu se i Fuko povinuje.

42

SR ET EN M A R IC

S a m o je s m rt Boga, moda, od ju e. A li B o g hrianski n ije je d in i bog. I m n o g i d ru gi b o g o v i su p re njega u m ira li. I n ajlepi m eu n jim a : Pan. A. ovek se ipak, nekako, sna lazio, iz m i lja o druge. H u m a n iz m i su se takoe s m en jiva li kroz vekove. Istina, i sam Fuko, negde p r i k ra ju knjige, sasvim nieovski, a li neoekivano, o b ja v lju je : N o v i bogovi, isti, ve n ad im aju budui O kean. N o odm ah dodaje: o vek e n esta ti. K o ji ovek? ovek X I X veka? K o bi za n jim alio! A k o osta je veni, sta ri ovek, ta se b itn o m enja? A ko nestaje ovek uopte, kao to tvrde Lakan i ostali, ta e b o g o v i bez oveka? U m ira li bi od dosade, kao to je u m ira o je v re js k i bog, sam u tm in i nad bezdanom. K a tka d je F u k o p re ciz n iji, a li onda su pusto i tama p o tp u n i: S v i ti zahtevi lju d ske lin osti, egzistencije, apstra ktn i su, to je s t odseeni od naunog i teh n ik og sveta, k o ji je na stvarni s vet. L e v i S tros m is li sasvim su p rotno. N je m u se kosa die p r i p o m is li na na te h n i k i svet. JCad b i F u k o zb ilja m is lio da u istinu valja lik v id ira ti oveka i n jegove eshato lo g ije radi n a u n og sveta, sasvim bi bile opravdane o p tu be k o je su neki m la d i o k o S a rtra p o d ig li p r o tiv njega pa i p r o tiv L e v i S trosa : da su sa s v o jim s tru k tu ra liz m o m ide o lo z i teh n ok ra tije. ta bi b io inae, ako ne id e o lo g ija tehn ok ra tije, ta j svet z a lju b lje n u s is te m za k o ji je lju d s k o srce neto a p stra k tn o, svet predat izg ra d n ji sistema, ignori u i p o tp u n o zahteve lju d ske li n o s ti (F u k o ). N e m a su m n je da F u k o tako to ne eli. A li se im a utisak da uiva u paradoksu i da je g o to v na sve k ra jn o sti da bi u n itio h id ru su b jek tivizm a i hum anizm a. Z a to to s v i re im i Is to k a i Zapada p ro tu ra ju s v o ju lou robu pod zastavom h u m anizm a, va lja o d b a citi i sam p oja m , a onda i svaku b rigu o oveku. P ro b le m i odnosa oveka i sveta, p ro b le m stvarnosti, p ro b le m u m e tn ik o g stvarala tva . . . ne zasluuju da budu te o rijs k i p r o b le m i. . . N a sistem se apsolutno ne bavi n jim a . O d bacivanje hum anizm a i p o jm a ovek od re u je i F u k o o v o shvatanje nove litera tu re. V e su sta ri fo rm a lis ti is k lju ili iz razm atranja k a te g o riju prikazanog sveta. O tud zanem arivanje sem a n tin og sadraja. K o d Fukoa to se p re t vara u odba civa n je sm isla uopte, sm isla kao elem enta ko m u n ik a cije : savrem ena lite ra tu ra je odbacila svest, ve sa M a la rm e o m ona je is k lju ila iz dela pisca i itaoca. R e o sta je sama da kae sam o sebe. Pisana re nem a vie druge fu n k c ije do da tr e p e r i u s ja ju svog b ia . L ite ra tu ra se

EG Z IS T E N C IJA L N E OSNOVE S T R U K T U R A LI 7 MA

43

ve p o e tk o m X I X veka ( ! ) rekonstruisala u nezavisnom , teko p ristu p a n om obliku , zaplevi se u zagonetku svog roenja, usm erena na is ti in p is a n ja . . . ona vraa natrag je zik gra m a tike na razgolienu m o govoren ja , gde susree d iv lje bie rei. U tren u tk u kad govor, kao rasuta re, p o staje p re d m e t znanja, ona se p o n o v o ja v lja u sasvim sup ro tn o m m o d a lite tu : u tljiv o , op rezn o sta vlja n je re i na b elin u h a rtije , gde re ne m oe im a ti n i zvunost n i sagovornika, gde nem a ta d ru go da kae do sebe. N e v id im da bi se to to v e li m o g lo od n o s iti na lite ra tu ru p o e tk o m X I X veka, na Balzaka, Stendala, V ik to ra Ig a ili Pukina, ije re i im a ju zvunost, trae sagovornika i, kao prave rei, g o vore neto van sebe. Sa svim re m in iscen cija m a na Blanoa i M a la rm eova oajanja, F u k o ovde kao da pie pro g ra m za T e l Quel, i nudi nam litera tu ru , d ob ru ili lou svejedno, to uvek zavisi od pisca, svojevrsn u i novu, lite ra tu ru v rlo rafinovanu, iako m oda ja lovu, gde bi pisac, m a js to r zanata, k o ris te i se a n on im n om tako re i ren ik o m m o i rei, a li odsutan li n o iz svog dela, p ra v io vete kom b in a cije, o s ta v lja ju i ita oca da s n jim a radi ta m u je volja , da sam od toga p ra v i jezik, polazei, p o udi, od mase lite ra rn o nesvesnog da bi dosegao do line estetske svesti; tu sve to se zbiva zbiva se u h e rm e tik im m onadam a italaca, a ovek je ili ra s tv o re n , p osta je deo k osm ik e m a te rije , ili, ako nee da igra igru, is k lju u je sebe, kao Fuko, sa filo s o fs k im s m e h o m . N ik o ne o p ti n i s kim , sm isla nema. Fukoova p o ru k a je zasada sam o negativna, njegova m isao m u jo ne nalazi zakljuke. N a m od ern om te o r ij sk om p o lju danas se ne iz m i lja ju sistem i k o ji se ne daju doka za ti, v e li on, i dodaje: N ik a d nisam prikazao arhe o lo g iju [ te o riju o epistem e S. M .] kao kakvu nauku, ak n i kao p rv e osnove neke budue nauke. to je tano, bar donekle, iako se filo s o f F u k o neprestano poziva na izvesne nauke. R ei i stvari su, p re svega, k ritik a dosadanjih osno va svih sistem a i beseda starih nauka. K o lik o tu im a nauke a k o lik o v iz ije sveta i apokalipse, d ru go je pitanje. F u k o se poziva na naunika psihoanalitiara Lakana, ija je pa rola n a tra g F r o jd u . A li, da i ne g o v o rim o o d ru gim na unicim a ija su m i lje n ja sasvim suprotna L a k a n ovim i F u k oovim , sam F ro jd , i p ored sveg svog pesim izm a, ne daje im za pravo. Z a njega svest p o s to ji i on na n ju m n ogo polae, a nesvesno neurotiara, na kom e F u k o i Lakan za

44

SR ETEN M A R IC

snivaju svoje teo rije , sm a tra boleu. Za njega Das E s soli Ic h werden, nesvesno ono m ora p osta ti svesno ja, i tek tada se m oe g o v o riti o oveku. N a a terapeutika delu je p re tv a ra ju i nesvesno u svesno, je r svest definie o veka; nesigurna, uvek ugroena, ali bez n je ovek n ije o vek. Is to je to lik o sasvim p ro iz v o ljn a Fukoova tvrd n ja 0 k ra ju svih s h a to lo g ija , i o M arksu k o ji je u X X stoleu m rtv a riba. N ik a d na Zapadu n ije b ilo vie u to p is tik ih pokreta, bar m eu m ladim a, a M arks, m a ta ko o n jem u m islio, zapravo tek u X X stoleu p o in je da ivi. Sve silov itije . B a r na Zapadu nikad se M arks n ije to lik o ita o 1 izdavao kao danas, kad se na njega p o ziv a ju ne samo m lad i a p o k a lip ti a ri, ve i sta ri p rofe s o ri, i desni k o lik o i levi. S p ra v o m ili ne, izopa a va ju i ga ili ra zvija ju i, ve kako ko. M o d a ste, pod te re to m svega to ste rek li, u b ili B o ga, p o ru u je Fu ko lju d im a , a li ne m is lite da ete sa svim to ste re k li n a in iti oveka k o ji e iv e ti due nego B o g . ta e b iti sa Iju d im a -ivim leevim a k o ji e p ro d u iti da ivotare i posle svoje sm rti, on ne veli. I H egel je b io za m is lio m uan kra j is to rije i k ra j u m etnosti, a li je osta vio lju d im a da udobno ive kao is to rijs k i penzion eri. Fukoa, bar zasada, ljudske egzistencije i svesti m n ogo ne interesuju. S tra s t za sistem k o ji on p ro k la m u je m oe b iti sam o strast odabranih. U glavnom p rofesora filo s o fije . Svakako, on jo n ije rekao p osled n ju re. O v a knjiga je tu , veli, d a b i o tk lo n ila neke p reth od n e tekoe. N a velik o pita n je, k o je ipak n ik o ne m oe zaobii, pa n i sa m rtv im ovek om na rukama, o v e lik o j istorijsk o-tra n scen d en ta ln oj sudbini Zapada p o s to ji, veli on, s a m o p o liti k i od govor. Zasada taj o d g o v o r od la em o. A li m i sm o svi od M arksa bar jed n o n a u ili: kakva je te o rija , kakav je te o rijs k i odgovor, takva m o ra b iti i p o litik a , takav m ora b iti i p o liti k i od govor, pa je teko za m is liti kakav p o liti k i o d g o v o r m oe dati te o rija k oja od b ija da m is li p r o blem e odnosa oveka i sveta, p ro b le m stv a rn o s ti. N em a su m n je da e p o liti k i o d g o v o r m o ra ti da stavi u pitanje, pa i da se od ree od m n ogo ega ve reen og u F u k o o v o j te o riji, m n o g o ega bitnog. Pam etan kao to je, on to ve i p red vi a : N e m a s u m n je , veli, m n og i, kao ja, piu da ne b i im a li lika. N e p ita jte m e ko sam, ne re cite m i da ostanem kakav sam : to je m o ra l zvaninih lin ih podataka, on vai za nau lin u kartu. N eka nas ostavi na m iru kad

E G Z IS T E N C IJA L N E OSNOVE STRUKTU RALIZM A

je u p ita n ju p isa n je. Slaem se, im a pravo. P ra v o k oje m u n ik o nee p rizn a ti kad p on e da daje p olitik e odgovore.

N i filo s o fs k i s m e h n i s tra s t za s is te m M iela Fukoa ne u p u u ju n i na ta, p red n jim a je p on or. K o d L e v i Strosa, negacija evropskog hum anizm a ezne za nasluenim osmiIje n jim a . Iza fo rm u la i tabela s to ji pesnik i filo s o f, iza filo s o fa neto rede, neto to se nekada, u d revnim d o b rim vrem enim a, sreta lo p o svim naseobinam a i pustin ja m a E v ro p e : m udrac, o n a j i j i glas dopirae do m nogih, i m ladih i starih, danas v o x clam antis in deserto. N adam se da u u skoro za vriti s tu d iju o R usou u nae vrem e, gde e b iti dosta govora o L e v i Strosu, ueniku enevskog m udraca, n a jzn a a jn ijem p osle M e lv ila i T o ls to ja . O vde sam o neko lik o re i bez k o jih b i o v a j spis ostao krnj. K a o i za Rusoa, i za L e v i S trosa nesree i srozavanja oveka sk rivila je civiliza cija , naa evropska p re svega, zato to je naa i to je n a jm on ija , ali i svaka druga, neizbeno, zbog sveg to sa sob om nosi n eprirod e, izopaenja, alijena cije . P re svake m isli, p re svake nauke, stru k tu ra lis tik e ili druge, p o s to ji kod L e v i S trosa iv o tn o nesnalaenje, od vra t nost prem a o k oln om . N ije slu a jn o to etn ogra f retk o im a neutralan odnos p rem a s v o jo j d ru tven oj g r u p i. . . Im a m n ogo verova tn oe da se u n je g o v o j p rolosti nalaze m i to v i k o ji p ok a zu ju da je m a lo ili n im a lo p rilago en dru tvu u kom e je r o e n . . . On je fu n k c ija prezira, a katkad i n e p rija te ljs k o g stava, k oje u n je m u izazivaju o b i a ji na snazi u n je g o v o j sred in i. U sva koj d ru g o j on se osea b o lje i to le ra n tn iji. Anyw here o u t o f this w orld : iza naunika, kao lju d s k i razlog nauci mu, nalazim o staru rusoovsko-rom antiarsku nelagodnost, kom pleks bega. N e kao s im p to m bolesti, ve m oda zdravlja. K re n ite u svet, a n a ro ito kao etn olog m ed p osled n je ostatke lju d i drugaijih, ku ltu ra svojeb itn ih , k oje naa uroena n e trp e ljiv o s t nem ilosn o uni tava, pa ete nai na p retek hrane za takav prezir. Im a u naoj e v ro p s k o j civ iliz a ciji, sebinoj, svirep oj, osva ja k oj i n i te o j kao i svaka civiliza cija , neeg, in i m i se, speci fi n o n je n o g : ona je bolesno n e trp e ljiv a prem a svem u dru gaijem u svetu: p rem a veri, prem a ob ia jim a , prem a um etnosti. Sve svuda m o ra b iti isto, k la n ja ti se istim , je d in im

46

SR ET EN M A R IC

bogovim a, m is liti iste, jed in e istine. Postala je, bar na rei, neto tr p e ljiv ija tek od kad je prestala da v e ru je u sebe, a li danas sama naa tehnika au tom a tski sve nivelira. D ok n ije b ilo sile tehnike, E v ro p a je bila zem lja od u evljenih m isionara svih vera i nevera, k o ji su i n a jlep im kulturam a n a m eta li sv o ju b o fl duhovnu robu. Z a to je L e v i S tro s p o stao v e lik i p o b o rn ik koegzisten cije ra zn orod n ih svetova, prava p osled n jih ostataka dru gaijih da liv e s v o jim ivo tom . Sa o n im izra zito m a zoh istik im oseanjem krivice, k oje karakterie evropsku m isao im se, u s v o jo j m oi, sueljava i p o re d i sa d rugim a, nai genocidi, na danas m oda ve d e fin itiv n i raskid sa p riro d o m , jesu tem e k oje p od a stiru i sve te o rije L e v i S trosa o zakonim a d iv lje m i s li, jed in e prave, o egzogam iji, fa ta ln om tre n u tk u kad o vek iz b ija iz p riro d e u kultu ru , o m itu , m is li u k on k ret n im slikam a kosmosa. C iv iliza cija uopte je p rv o b itn i greh i pad; im ude u n ju, oveanstvo p o in je da sebi stvara drugu p riro d u ka ko bi isp u n ilo nesavladljivu distancu to ga odvaja od sveta k o ji opljakana i p o ro b lje n a P riro d a ve naputa. M i sm o u p osled n jem sta d iju te d egeneracije: K a o iv o ti n ja k oja sta ri i ija lju tu ra , sve deblja, stvara k oru k oja onem oguava disanje i ubrzava starenje, tako evropska z e m lja . . . O n o to evrop sk i p u tn ik p o svetu p rv o v id i je s u nae pogani baene u lice oveanstva. Naa c iv ili zacija, vie no ik o ja druga, jeste civ iliz a cija egocentrizm a, c iv iliz a c ija razularenih ja ; neeg to ne p o s to ji, je r n em a ja k o je ne bi b ilo deo jed n og M i, civ iliz a cija hom ocentrina, a h u m a n iza m p ra v iln o shvaen ne p o in je od m e ne, ve stavlja kosm os ispred ivota, iv o t ispred oveka, p o s to ja n je drugih p re s a m o lju b lja . G reh nae filo s o fije i jeste u tom e da, kako je to R uso ve video, n a m e rn o podstie antagonizam izm eu ja i d ru g og . Savrem ena filo s o fija tu L e v i S tro s m isli, p re svega, na S a rtra i egzisten c ija liz a m sa s v o jim uzdizanjem lin ih p re o k u p a cija na d ostoja n stvo filo s o fs k ih p rob lem a , p re ti da se zavri nekom v rs to m m eta fizik e za m id in e tk in je ; ona ne shvata da j o j je dunost da b i e razum e u odnosu na njega samog, a ne u odnosu na m o je ja . D a lek o sm o ne sam o od K anta ve i od Sokrata, pesi m izam L e v i S trosa im a k osm ik e razm ere. P o zakonu svog ivota, oveanstvo sve bre s rlja ka m rtv ilu bez raznoli k o s ti jed n e s tru k tu re k o ja se stin ja va ; da b i napredovali,

EG Z IS T E N C IJA L N E OSNOVE STRUKTURALIZM A

lju d i m o ra ju da sarauju, a li u tok u te saradnje d o p ri nosi n jih o v e poetn e ra zn olik osti se p oistoveu ju , a ba ta ra zn olikost je i in ila n jih o v u saradnju p lo d n o m i nu n om . . . ak i kad se sve zbiva pod p ris ilo m , i kad su eksploatisani, p a rtn e ri neizbeno p osta ju la n ovi iste zajednice, a sistem je neprestano guran ka in e r c iji od strane jedne stvarne sociolok e e n tro p ije . E n tro p ija je la jtm o tiv L e v i S trosove m is li o ku ltu ri. U fiz i k o m procesu k o ji nosi kosm os ka m la k o j sm rti, o vek je aktivan suradnik, maina m oda savrenija od dru gih, koja radi na rasapu p rv o b itn o g poretka, g u ra ju i sna no organizovanu m a te riju ka sve v e o j in e rc iji, in e r c iji ko ja e jed n og dana p osta ti d e fin itiv n a . Sve tom e slui: nae nauke i sam stru ktu ra liza m , kao zavrna faza jed n og razvoja nae tehnike, nai im p e rija liz m i, sam o su u b r zanja fa ta ln og toka. to god ovek radi otkako p o s to ji, otk a k o ob ra u je p o lja i die gradove, sve o s im kad se p lo d i, jeste v e s e lo rastvaranje m ilija rd e s tru k tu ra ; c iv ili zacija je b a sn oslovn o kom pleksan m ehanizam . . . ija je fu n k cija da p ro iz v o d i ono to fiz i a ri nazivaju e n tro p ijo m . N e u m itn o m zakonu sve je podlono, u k o s m ik im razmeram a m a terija , u lju d s k im i sam duh, kao i n jegov nosilac govor. S ta v lja ju i m aginu m o re i ne, kao Fuko, u R e nesansu, ve u sve poetke, L e v i S tro s v e li: U k o lik o su re i postale stva r svih, u k o lik o je n jih o v a fu n k cija znaka zam enila n jih o v o svojstvo vrednosti, g o v o r je d oprineo, za jed n o sa naunom civ iliz a cijo m , osirom a en ju opaaja, odu-' zim a n ju recim a n jih o v e a fektivne estetske i m agine im p lik a cije , sh em atizovanju m is li. I rei, u p otreb lja va n e i zlo u p otrebljavane, hlape. O tud rezign ira n i zakljuak svih raz m i lja n ja : N e a n tro p o lo g ijo m , ve a n tr o p o lo g ijo m treba lo b i nazvati naunu d iscip lin u k oja se posvetila n a jviim m an ifesta cija m a to g procesa raspadanja. U to m kontekstu, vrem e vie n ije sam o n e p rija te lj s tru k tu re ; on o n ije pozitivna, stvaralaka sila, m e d iju m na pretka, kao to tvrd e filo s o fi, ve m era u m ira n ja sveta, p r i rode, oveka. S m isao vrem ena je k reta n je kosmosa ka in er c iji, zakon e n tro p ije je zakon vrem ena. Otud, moda, kod L e v i S trosa to lik a a n tip a tija prem a vrem enu, da je ak i iz s v o jih te o rija o braku izbacio tertia pars, c ilj i sm isao braka dete. M oda ne zato to ne bi voleo decu, a li dete u bezvrem ensku ra u n icu srod n ikih sp lita n ja unosi d ija lek tik u vrem ena, i to stvaralakog. Jedan tum a v e li da

48

S R ET EN M A R IC

je za L e v i S trosa dete s im b o lin a vred n ost nula, on o nem i lje n o i isk lju en o kao etnolog. S p o m e n im o da je F ro jd o v a te o rija civ iliza cije , sa n je g o v im n a g o n o m s m rti, bliska, u izvesnom pogledu, L e v i S tro s o v o j te o r iji e n tro p ije : nae nesree dolaze od nae individualnosti, od in je n ice da sm o lju d i, nae su b lim a cije p o te n c ira ju razaraku snagu suzbijenih nagona i jed n og dana sve m o ra da eksplodira, tim p re to nas na n a jd u b lji in s tin k t vraa natrag u p rv o b itn o anorgansko stanje, tam o odakle sm o p o li: N e iv o je b ilo p re iv o g , v e li F ro jd , p od ra zu m eva ju i da e b iti i posle. Sve vue L e v i S trosa ka p rv o b itn o m , ka dalekim p o ecim a, p re civiliza cija , p re pronalaska pism a, p re is to rije , tog sam ounitavanja oveka ovekom , k u ltu re ku ltu rom . A m e ro in d ijs k a plem ena, kod k o jih je u m la d osti p ro v e o n e k o lik o m eseci, sred tropske ume, plem ena na s a m o j gra n ici izm eu p riro d e i kulture, gde je ovek jo m n o g o p r i roda, tek neto kultura, p re d s ta v lja ju za njega uzorne za jed nice, m a lo b ro jn e pa zato, kako je to R uso ve shvatio, pod obn e da ive u p u n o j solid a rn osti s v o jih lanova m eu sobno i svih sa p riro d o m , neposredno p ris u tn ih sebi sa m im , svaki lan na dom aku re i svakog drugog, bez s m rt nog greha kidanja spona sa kosm osom , bez ua u riva n ja u ilu zo rn o ja. T u je razum eo da zapadni ovek nikad n ije bio b li i no to je sad, na k ra ju ova posled n ja e tir i veka, da shvati da je tim e to je sebi p ris v o jio p ra vo da p o tp u n o 'o d v o ji oveanstvo od ivotin jstva , d a ju i p rv o m sve to je oduzim ao drugom e, o tv o rio jedan u k le ti krug, i da e m u ta ista granica, neprestano pom erana, p o s lu iti da o d v o ji lju d e od d ru gih lju d i, da p reten d u je, u k o ris t sve uih ma njina, na p riv ile g ij jed n og hum anizm a, izopaenog i m 'j e nastao zato to je traio u s a m o lju b lju svoje naelo i svoj p o ja m . Za oveanstvo bi b io spas da je znalo da se zaustavi na n ek om od ranih stupnjeva razvoja, n a jb o lje m oda na n eolitik u m u , k o ji je i d o v o ljn o kultura i jo uvek priroda. Tada su lju d i ve b ili u in ili sva o tk ri a neophodna za n ji hovu bezbednost: zem ljora d n ju , g rn a riju , i dr., ali jo nisu o t v o r ili u k le ti krug, jo su se nalazili, kako bi rekao Ruso, u zla tn o j sred in i izm eu in d olen tn osti p rim itiv n o g stanja i neobuzdane a k tiv n o s ti naeg s a m o lju b lja . Istina, n i tada ovek n ije b io slobodan, ali, v e li L e v i Stros, b io je rob sam o sv o je o v e n o s ti. . . u izvesn oj m e ri oslobo en ro p

E G Z IS T E N C IJA L N E OSNOVE STRUKTURALIZM A

49

stva ublaavajuim ja stu k om s v o jih snova. N e o lits k i ovek n ije znao za v e lik o zlo civ iliza cije , n ije jo b io pronaao pism o. K a o to S o s ir ne trp i p is m o u lin g v is tici, L e v i S tro s sm atra da je on o jedan od u zron ika i p ra tila c svega nega tivn og u c iv iliz a c iji. P re svega, netano je a je on o slu ilo iren ju i rastu znanja: O d pronalaska pism a zapadni svet je iveo nekih 5000 godina, za k o je su vrem e znanja vie flu k tu ira la nego to su se uveala; u n e o litik u je o veanstvo u in ilo bez pism a dinovske korake, sa p is m o m su is to rijs k e c iv iliz a c ije Zapada sta gn ira le. Ova paradoksalna tvrd n ja ukazuje k olik a je L e v i S trosova averzija prem a istor iji: za njega je pism o, p re svega, p oslu ilo da se u te m e lji is to rija kao eksploatacija oveka od strane oveka. J e d in i fen om en k o ji ga je vern o p ra tio jeste stvaranje gradova i carstava, to je s t in teg ra cija u p o liti k i sistem velik og b ro ja individua i n jih o v e 'h ije ra rh iz a cije u kaste i klase. I danas je na Zapadu alfabet izai ja masa, u vo en je obaveznog ko lovanja, u u sk oj vezi sa obaveznom v o jn o m slubom i sa p ro le ta riz a c ijo m m asa; op ism en ja va n je i ja a n je vla sti idu uporedo. P o to sm o u dom enu p o e z ije i m u d rosti, gde je sve prola zn o sam o s im b o l, kako v e li Gete, svejedno je da li L e v i S tro s m a lo s ilu je injenice. Da je znanje za pet hiljada godina, otk a k o je prona eno pism o, sam o flu k tu ira lo i stalo opet da n a pred uje tek u devetnaestom veku, m oe da tv rd i stru k tu ra lista k o ji u besed a m a v id i dokum enat o m en ta l n o j s tru k tu ri a zanem aruje znaaj pism a u nauci: prenoe n je i g o m ila n je znanja i istina kroz generacije. V id e ti u p i sm u sam o jed n u stranu, sam o in s tru m e n t eksploatacije, a za n em a riti n je g o v o drugo, em a n cipa torsko lice, lo g in o je ako se negira dvosm isleni znaaj i same is to rije : i p ro k le t stva, i m ogu eg spasa, i bede i veliine. R uso je nedostini uzor, u it e lj s v iju n a s; sledei njega, L e v i S tro s nalazi p ra vog oveka u d o b ro m d iv lja ku. Za a m e rin d ijs k o p lem e k o je je poznao, N am bukvare, on v e li da su p ra v i d iv lja ci pa, dakle, dobri, hvali n jih o v u o g ro m n u dobroud nost, n jih o v u duboku bezbrin ost, id ilu n jih o v ih odnosa, Iju te i se grd n o na druge etnologe to tv r de da je ba to p le m e jed n o od n a jz lijih i n a jisk va ren ijih k o je su susreli. A li L e v i Stros- im a savesnost evropskog na unika, pa p ored s v o jih utisaka i sudova kazuje i in je n ice k o je je konstatovao, a iz tih se in je n ica d n a slu titi da ti N a m b u k va ra d iv lja ci, ako nisu gori, nisu n i b o lji od civ i-

50

SR ET EN M AR IC

lizovanih: dru tvo k o je se is tre b lju je u ratovim a , drutvo nasilja, izdaje, uzajam nih trova n ja i uoptenog zloina, svo je vrste Ita lija iz doba Cezara B ord ije, u dungli. A k o i ne znaju za is to riju u sm islu razvoja, o n i je trp e kao nepre kid ni niz mena, potresa, padanja u haos i re s tru k tu rira n ja . N e znam kakva je n jih o v a organizacija, ali su, v e li sam L e v i Stros, ok o n jih druga plem ena m in u ciozn o h ije ra rh izovana u sistem kasta. Z b ilja se ne v id i u em je stvarna pred n ost tog tra d icio n a ln o arh a ikog ivota tih au ten tin ih drutava, nasuprot naima, gde su nesavreno i n ep otp u n o autentine grupe organizovane u iri sistem k o ji takoe pa ti od n ea u te n tin o s ti.1 3 L e v i S tro s je rusoista, ali kao i uvek kad je re o o r i ginalnom m isliocu , u zor je preudeen prem a v la s titim sklo nostim a. On sa R u soom d eli lju b a v prem a d o b ro m d ivlja k u i m r n ju na civ iliza ciju , u zron ik u sviju zala, ali m u p rip is u je i m noge id eje dananjeg stru k tu ra liste, sasvim strane k o n tra d ik to rn o j fig u r i pisca k o ji je o tv o rio eru m o d ernog subjektivizm a. O n od autora Isp ovesti p ra v i p rv o g p ro tiv n ik a filo s o fije svesti, on og k o ji je d op rin eo da se s je dine ja i drugi, najzad oslob o en i od antagonizm a k o je je sam o filo s o fija iza zva la .. ,u U stvari, ja nisam ja , ve n a js la b iji od svih d ru g ih . T o je o tk ri e R u soovih Isp ove sti, tv rd i L e v i Stros, i dodaje da je p rin c ip R u soovih m is li o d b ija n je p oistoveen ja sa sam im s o b o m . M ogue. Im a svega u Rusou. A li, ako S an jaren ja usam ljenog etaa nisu p o is to v e e n je sa sam im s o b o m , onda u e v ro p s k o j litera tu ri uopte i nem a su b jek tivizm a ; ako R u so n ije in sistira o na sa m od ra vlju svoga ja, n ije niko. Z a r n jegove Isp ovesti ne p o in ju o n im slavnim v je ru ju p ro v o k a tiv n o g s u b je k tiv i zm a: Ja nisam sazdan kao ik o ji drugi ovek koga sam ikad vid eo; usuujem se da v e ru je m da sam onakav kakav n ije n ik o od svih lju d i k o ji p ostoje. A k o ne v red im vie, bar sam d ru gaiji. N isu se bez razloga u ili kod Rusoa K ant, rom a n tika , su b jek tiviza m X I X i X X veka. Zna L e v i S tro s da m u je glas glas va p iju eg u p u s tin ji c iv iliza cije , da e b u jica is to rije ubrzo od n eti i p osled njeg p ra vog divljaka, da je p ria o a u ten tin im lju d im a i dru
1 Na stranu pitanje da li ta plemena, poslednji ostaci nekadanjih 3 civilizacija, im aju neke slinosti sa plemenima starog neol tikuma. 1 N ik o ne veru je vie u m o rei od strukturalista, k o ji ignoriu 4 smisao rei. Za Fukoa e otkria etnologije i psihoanalize preobraziti nau politiku, za Levi Strosa na subjektiyistiki individualizam usam ljen og velegraanina izazvala je samo filosofija.

E G Z IS T E N C IJA L N E OSNOVE STRUKTURALIZM A

5J

tvim a san o izg u b ljen om raju, k o ji, kako sam veli, n it je ispred, n iti iza nas, ve u nama. N a m b u k va re i d ru gi m ogu nam sam o p o m o i da n a slu tim o ta bi m ogla b iti n e p o k o le b ljiv a osnova p ra vog lju d sk og d ru tva , da p o zn a m o na u p ra vu p riro d u p re no to je v r tlo g m ehanike civiliza c ije . . . zanavek ne unakazi. N o sva lutanja i traganja za izgu b ljen im m ogu sam o da nas ob od re da n a slu tim o m o gunost kakva-takva spasa za nas danas, ili bar za etnologa, onog k o ji je saznao: S v e t je p o e o bez oveka i zavrie se bez n jega . O n tu m u d rost ipak ne nalazi kod divljaka ivotne situ a cije su isuvie ra zliite ve u m is li sa kraja dugog is to rijs k o g iskustva, u m is li Dalekoga istoka, idealu ne-delatnosti v e lik o g uenja Tao. K a o i strukturalizam , i bu dizam o d rie sm isao svetu, on je jo p re 2500 godina o tk rio je d in o ta jn o p ris u s tv o , on o g d e nestaje razlike izm eu sm isla i odsustva sm isla, v eli L e v i Stros, k o ji u budizm u slavi aseksuiranu re lig iju m ira, bez interd ikta , ensku, ili bolje, androginu, re lig iju vraanja u u tro b u m aterinu, re lig iju ne-znanja, odnosno uzajam nog isk lju en ja bitka i znanja, re lig iju i j i je v rh o v n i c ilj da u b ije u oveku ono m rsk o ja , da ga naui da iz m e u m i i nita za ja nem a m esta. Ona je v rlo bliska m arksizm u, m is li L e v i Stros, i jedna i druga su m e ta fiz i k i o d g o v o r na p ro b le m lju d sk og op h o en ja . Iz m e u m arksistike k ritik e koja oslobaa oveka nauivi ga da p riv id n i sm isao n jeg ovog pona anja nestaje im on pristane da p ro iri p red m et k o ji ispi tu je i b u d istike k ritik e koja dovrava osloboenje, ne ma p ro tiv re n o s ti. B u d istik a m udrost, a li i estetska m u d rost oveka k o ji je razum eo da je sve svetovno tatina i da je za iv o t v i talna ansa da, prek in u v sv o ju d e lo tv o rn o s t u d ru tven oj konici, spozna sutinu onog to je b io i to je sad, s ovu stranu m is li i s onu stranu drutva, u k o n te m p la ciji jednog m inerala lepeg no sva naa dela, u m iris u krina u en ijem od svih naih knjiga, ili u m igu oka otealog od s trp ljen ja , vedrine i uzajam nog oprotaja, k o je nam n e h o ti n i m eu sobno razum evanje dozvoljava da u p u tim o je d n o j m a k i. T u su estetska kon tem p la cija i T a o isto. A li kao takvi i jedan i druga b lisk i m is tici, katkad ista m istika, to jest ne s ovu stranu svesti, u nesvesnom, ve s onu stranu: u ekstazi, p lo d u svesne discipline.

52

SR ET EN M A R I

N a k ra ju koja lin a opaska: F u k o m i se in i konsekv e n tn iji u p ore en ju sa dvosm islenom , viem islen om besed om L e v i Strosa, kidanom izm eu im pera tiva s tru k tu ra lizm a i religiozn e sam ilosti, b olne solid a rn osti sa lju d im a i k o s m ik im silama, u koleb a n jim a izm eu s tru k tu ra ln og in telektu a lizm a k o ji elim in ie a fe k te i kom pleksa kafkinski neprilago enog k o ji na a fek tim a izgara. F u k oova v ir tuozna re to rik a m e zabavlja, a li ne zanosi, dok im a trenu taka kad oseam kako re etnologa, kroz sve la v irin te ue nih kabinetskih form u la , o d je k u je kao vapaj tebanskih pustinjaka. I p ored sveg v ita ln o g optim izm a , svojstva svih k o ji ive, i L e v i S trosa verovatno, to je s t nekako ipak slu tei, p o to ve ivim , da se iveti moe, im a kod L e v i Strosa stranica koje, kao apokalipsa, od jed n om o tv a ra ju oi, pa vam se in i da e u brzo je re m ija d e zapadnog etnologa i n je m u slin ih izgledati preblage. N o ovde n ije m esto m o jim jerem ija d a m a . Da za klju im : gla vn i nedostatak s tru k tu ra lizm a in i m i se da je n je gova jed n ostra n ost: h te ti re i sutinu i sudbinu oveka uzi m a ju i u o b z ir sam o n je g o v o nesvesno, kad je ovek o i gledno i on o svesno i on o nesvesno u n jem u , i neprestana igra m eu n jim a . T a k vom ekskluzivnou i ogra n ia va n jem postie se, kao i u egzaktnim naukama, esto v r lo m nogo, to ipak ne d ozvoljava ek stra p ola cije do tota ln ih sudova. ovek je sloeno bie, i p a rcija ln e d efin icije, ne obu h va tiv sve, prom a e bitno. P ozn a ti a m e rik i psih oa n a litia r Betelh a jm definie oveka kao znajue bie, k oje se od svih iv o tin ja ra zlik u je p o tom e to je svesno c ilja i sm isla s v o jih dela u o k v iru tr i kantovske k ategorije. S m a tra m da je svojstven o sam o oveku da d oivi sa u be en jem : to sam u in io, m o ja radnja je to izm e n ila . I to je m oda jed n o strano, a li je jo vie jed n ostra n o kad se is k lju i svest. S tru k tu ra lis tik a jed n ostra n ost previa tota. Da spo m en em o sam o jed no: s tru k tu ra lis ti vrem e sm eta; on ga ne negira, a li ne zna ta b i s n jim . U n je g o v o m sistem u, gde je re sam o o nesvesnom, takav odnos prem a vrem enu, ak i kad n ije nameran, jeste nem in ova n : nesvesno ne zna za vrem e, nesvesno je vanvrem ensko, pa se vrem e ne m oe n i susresti ta m o gde ga nema. F ro jd , na koga se s tru k tu ra lis ti esto poziva ju , v e li da je je d n o od b itn ih svojstava

E G Z IS T E N C IJA L N E OSNOVE STRUKTURALIZM A

53

nesvesnog njegova atem pora ln ost. T o zn a i, v e li on, d a p s ih ik i nesvesni p ro ce s i nisu rasporeeni u vrem en sk om redu, da n jih vre m e n i u em ne m enja, da se na n jih ne m ogu p rim e n iti k a te g o rije vrem ena. R e je o negativnim svojstvim a tih procesa, k o je m oem o tano shvatiti samo p oredei nesvesne psihike procese sa svesnim psihikim procesim a. Otud, m eu in im , kod stru k tu ra lista i ign orisanje p rin cip a stvarnosti, k o ji je nerazdvojan od svesti, ka te g o rije vrem ena. M oda F u k o im a p ra vo kad tv rd i da su lin g v is tik a i izvesna psihoanaliza na dnu oveka nali samo bezline m ehanike sistem e i a u tom a tizm e fro jd o v s k o g ono, da u dubini nem a oveka, da tu ovek u s v o jo j slob od i i egzi s te n c iji n esta je. A li zato tu tra iti oveka, zato se ig ra ti sa m e ta fo ro m dubina. ta ako d u b in e oveka treba tra iti u n je g o v im v is in a m a , tam o gde je Es p ostalo Ich, gde je njegova m isao i njegova svest, ili u o n im p o lu ta m n im di m enzijam a gde se sile visina bore sa silam a dubina, gde Es p osta je Ich, Ich Es. A to se tie svesti o finitude, to m p ris u s tv u nita u srcu ljudske stv a rn o s ti, k oja p roim a m isao L e v i S trosa kao i Fukoa, n ije li ona i la jtm o tiv evropske lite ra tu re od rom a n tik e naovam o, i n ije li re nita najee u p o tre b ljivan te rm in i od izvesne k o n tin e n ta ln e filo s o fije ? A rgu m e n ti su drugi, z a k lju ci srodni. S reten M A R I

Ova knjiga nastala je zahvaljujui jednom Borhesovom tekstu. U onom smijehu koji pri njegovom itanju potresa sve fam ilijarnosti misli nae misli, one koja ima nae godine i nau geografiju razdrmavajui sve ureene povrine i sve planove koji u obilje bia unose mudrost, obesnaujui i unosei nemir u nae hiljadugodinje praktikovanje Istog i Drugog. Taj tekst citira iz vjesnu kinesku enciklopediju u kojoj pie da se ivotinje dijele na: a) one koje pripadaju Caru, b ) miriljave, c) pri pitomljene, d) male svinje, e) sirene, f ) udovita, g) pse na slobodi, h) one koje su ukljuene u ovu klasifikaciju, i) koje se uzbuuju kao luaci, j ) bezbrojne, k ) nacrtane tankom kiicom od devine dlake, 1) et caetera, m ) koje su slomile krag, n) koje iz daljine lie na muhe. Zadivljeni tom taksinomijom, istoga asa shvatamo, zahvaljujui be zazlenoj prii o egzotinom armu jedne druge misli, ogra nienost nae misli: golu nemogunost da se to misli. ta je to nemogue m isliti i kakva je nemogunost u pitanju? itavom tom nabrajanju moemo dati precizan smisao i odrediti mu sadraj; neke stavke se odnose na fantastina bia udovita i sirene; ali upravo time to im daje posebno mjesto, kineska enciklopedija lokalizuje njihovu mo dodira; ona briljivo razlikuje stvarne ivo tinje (k o je se uzbuuju kao luaci ili koje su slomile kr ag) i one iji je zaviaj u imaginarnom. Opasna mijeanja su iskljuena; ivotinje sa grbova i iz basana dobile su svo je visoko mjesto; nema ni neshvatljivih amfibija, ni krila sa kandama, ni odvratne koe u ljuskama, nema ni onih polim orfnih i demonskih lica, ni daha vatre. Monstruoznost

60

RIJECI I STVARI

ovdje ne m ijenja stvarno tijelo niti bestijar imaginarnog; ona se ne krije u nekoj neobinoj moi. Ona ak ne bi bila ni predstavljena u ovoj klasifikaciji da je ne susreemo u itavom praznom prostoru, u itavom meuprostoru koji dijeli bia jedna od drugih. Nemogue ovdje nije udo vite, je r je ono oznaeno kao takvo, nemogue je to to se ono nalo svrstano uz pse na slobodi ili uz ivotinje koje iz daljine lie na muhe. Ono to prevazilazi svaku imaginaciju i misao uopte, to je njihov alfabetski poredak (a,b,c,d) koji meusobno povezuje pojedine kategorije. Ipak, nije u pitanju bizarnost neuobiajenih susreta. Poznato je koliko iznenaenja krije u sebi bliskost kraj nosti ili bliskost u koju su iznenada dovedene stvari bez meusobnog odnosa; nabrajanje koje ih suoava ima samo po sebi oaravajuu snagu: Vie nisam natate, kae Eusthnes. Za itav dan bie poteeni m oje pljuvake: As pics, Amphisbnes, Anerudutes, Abedessimons, Alarthraz, Ammobates, Apinaos, Alatrabans, Aractes, Asterions, Alcha rates, Arges, Araines, Ascalabes, Attelabes, Ascalabotes, A em orrodes... A li svi ti crvi i zmije, svi ti stvorovi tru lei i ljigavosti vrve, kao slogovi koji ih imenuju, u Eusthnesovoj pljuvaki: tu je njihovo zajedniko mjesto, isto onoliko koliko u operacionoj sali kiobranu i maini za i vanje. Ako neobinost njihova susreta dolazi do punog izra aja, to treba zahvaliti ovim i, u, na, ija postojanost i evidentnost garantuju mogunost jukstapozicije. Svakako je bilo nemogue da se hemoroidi, pauci i larve pomijeaju meu Eusthnesovim zubima, ali ipak u tim gostoljubi vim i prodrljivim ustima oni su se m ogli svi sm jestiti i nai dvorac svoje koegzistencije. Monstruoznost koju Borges provlai kroz to nabraja nje sastoji se u injenici da je zajedniki prostor tih susreta poruen. Nemogue vie nije susjedstvo stvari, nego je nemogue boravite u kome bi one m ogle biti zajedno. G dje bi se ivotinje i) koje se uzbuuju kao luaci, j ) bez brojne, k ) nacrtane tankom kiicom od devine dlake mo gle nai zajedno osim u nematerijalnom glasu koji izgovara njihovo nabrajanje, osim na stranici na kojoj su ispisane? Gdje se one mogu nai zajedno osim u odsutnosti jezika? Ali i jezik koji ih razvija otvara samo jedan prostor koji se ne moe misliti. Centralna kategorija ivotinja ukljuenih u ovu klasifikaciju ukazuje dovoljno, eksplicitnim poziva njem na poznate paradokse, da se nikad nee moi defi-

PREDGOVOR

61

nisati odnos izmeu svake pojedine skupine i odnos koji ih sve zajedno povezuje kao sadraj i sadritelj: ako se sve rasporeene ivotinje nalaze bez izuzetka u nekoj od rub rika ove podjele, da li i sve druge nisu u njoj? I u kome prostoru se nalazi ova podjela? Apsurd unitava ono i iz nabrajanja, predstavljajui kao nemogue ono u u kome su rasporeene nabrojane stvari. Borges ne dodaje nijednu figuru atlasu nemogueg; on nigdje ne iznosi na vidjelo bljesak pjesnikog susreta; on izbjegava najdiskretniju ali i najinsistentniju nunost; on izostavlja lokaciju i nijemo tlo na kome bia mogu biti jukstaponirana. To je prikri veno iezavanje, ili neznatno naznaeno abecednom seri jom koja treba da bude nit vodilja (jedina vid ljiva) za nabrajanja u jednoj kineskoj en ciklopediji. .. Oduzeta je samo slavna tabela operacija; i vraajui Ruselu onaj mali dio onoga to mu uvijek dugujemo, upotrebljavamo rije tabela u dva paralelna smisla: kao tablu poniklovanu, gumenu, bijelu, blistavu pod suncem koje prodire sjenke onu na kojoj se za trenutak, ili moda zauvijek, nalaze zajedno kiobran i maina za pletenje; i tabelu koja omoguava da misao izvri rasporeivanje bia, raspodjelu na klase, da nominalno grupie oznake njihovih slinosti i razlika onu na kojoj se iz dubine vremena jezik ukrta sa prostorom. Taj Borgesov tekst me je dugo nagonio na smijeh ne bez izvjesne nelagodnosti koju je teko savladati. Mo da zato to se na njegovom tragu javljala sumnja da po stoji i gori nered nego to je pogrean poredak ili onaj koji se pribliava onome to ne odgovara; to bi bio nered u kome blistaju fragmenti velikog broja moguih pore daka bez zakona i geometrije, fragmenti heteroklitnog. Tu bi rije trebalo shvatiti u njenom etimolokom znaenju: tu su stvari polegle, postavljene, rasporeene na tako razliitim mjestima da im je nemogue pronai zajedniku taku i definisati njihov locus communis. Utopije nas tje e: ako nemaju stvarnog mjesta, one se ipak odvijaju u divnom i sasvim glatkom prostoru; one otvaraju gradove sa irokim avenijama, zasaenim vrtovima, zemljama u ko jim je lako ivjeti iako im je pristup himerian. Heterotopije uznemiruju sigurno zbog toga to one tajno mini raju jezik, je r spreavaju da se imenuje ovo ili ono, jer razbijaju zajednike imenice ili ih isprepliu, jer unaprijed razbijaju sintaksu, i to ne samo onu koja konstruie re

62

RIJECI I STVARI

enice nego i onu koja se m anje ispoljava i koja dri za jedno (jedne uz druge ili jedne prema drugim) rijei i stvari. Zbog toga utopije omoguavaju raanje basana i govora: one su na pravoj liniji prema jeziku, u sutinskoj dimenziji fabule; heterotopije (kakve se esto nalaze kod Borgesa) sue govor, zaustavljaju rijei, osporavaju od sa mog korijena svaku mogunost gramatike; one razrjeavaju mitove i ine sterilnim lirizam fraze. Izgleda da duhovi pogoeni afazijom ne uspijevaju da na koherentan nain klasiraju niti raznobojne vune koje pred njima stoje na povrini table, kao da takav etverougao ne bi mogao da poslui kao homogen i neutralan prostor u kome stvari ispoljavaju i kontinuiran poredak njihovih identinosti i njihovih razlika kao i semantiko polje njihovih naziva. U tom jedinstvenom prostoru te niti obrazuju mnogoobraznost sitnih fragmentalnih domena u kojim se slinosti bez imena spajaju sa stvarima u obliku diskontinuiranih ostrvaca; na jednu stranu takvi duhovi stavljaju svjetlije niti, na drugu crvene, na jedno mjesto razvrstavaju one koje sadre vie vune, na drugo naj due ili one koje su vie ljubiaste ili koje su pak manje smotane u klupko. Ali im se napravi skica tih grupisanja, ona se odmah razbija, je r prostor identinosti na kojem poivaju, ma kako bio uzan, odve je rastegnut da ne bi bio nestabilan; i tako u beskraj, skupljanje i razdvajanje, gomilanje razliitih slinosti i ruenje najevidentnijih, ras privanje identinosti, isticanje razliitih kriterija, uzbue nja, ponovo otpoinjanje, uznemirenost i najzad pribli avanje tjeskobe. Nelagodnost koja nas podstie na smijeh kad itamo Borgesa svakako je u vezi sa dubokom neprijaznou onih iji je jezik uniten: onih koji su izgubili zajedniko i m jesto i ime. Atopija, afazija. Ipak, Borgesov tekst ide i u drugom pravcu; toj zbrci u klasifikaciji koja nas spreava da o njoj mislimo, toj tabeli bez koherentnog prostora, Borges, kao mitsku domovinu, odreuje preciznu oblast ije samo ime za Zapad predstavlja ogromnu rezervu uto pija. Zar Kina u naim snovima nije upravo to privilegovano m jesto u prostoru? Za na imaginarni sistem, kineska kultura je naj briljivi je ureena, sa najstroom hijerarhi jom , najneosjetljivija na vremenske dogaaje, najvie ve zana za puko odvijanje prostornosti; .mi na nju mislimo kao na neku civilizaciju brana i nasipa pod vjenim licem

PREDGOVOR

63

neba; vidim o je rasprostranjenu i okamenjenu na itavoj povrini jednog kontinenta okruenog zidinama. N i njeno pismo ne im itira let glasova u horizontalnim linijama; ono nie stupce nepokretnih slika stvari koje se jo mogu pre poznati. Na taj nain kineska enciklopedija koju citira Bor ges i taksinomija koju ona predlae vode ka misli bez prostora, ka rijeim a i kategorijama bez oznake i mjesta, ali koje se oslanjaju na jedan sveani prostor pretrpan kompleksnim figurama, izukrtanim putevima, neobinim skrovitima, tajnim prolazima i nepredvienim komunika cijama; reklo bi se da na drugom kraju zem lje na kojoj ivimo postoji kultura posveena ureivanju prostora, ali koja obilje bia ne rasporeuje prema domenima u ko jim bi bilo mogue imenovati, govoriti, misliti. Kad m i napravimo jednu razumnu klasifikaciju, kad kaemo da pas i maka lie manje nego dva hrta, bez obzira da li su oba pripitom ljena ili namirisana, bez obzira da Ii tre kao luaci, ili su razbili krag, kakva je onda osnova na kojoj takvu klasifikaciju moemo utvrditi sa punom sigurnou? Prema kakvoj smo tabeli i kakvom prostoru identinosti, slinosti, analogija stekli naviku da razvrsta vamo toliko razliitih i srodnih stvari? Kakva je to kohe rentnost za koju odmah vidimo da nije determinisana ni apriornom ni nunom povezanou, niti je nametnuta sadrajima koje neposredno moemo osjetiti? Jer nije u pitanju vezivanje posljedica, nego zbliavanje i izolovanje, analiziranje, podeavanje i ukroivanje konkretnih sadr aja; nita nije opipljivije ni vie em pirijsko (ili manje prividno) od pravljenja reda meu stvarima; nita ne zahtijeva tako otvoreno oko i jzik vjeran i lijepo obliko van; nita ne zahtijeva sa toliko insistiranja da se prepu stimo obilju osobina i oblika. A ipak, pogled koji ne bi bio dobro naoruan mogao bi pribliiti sline figure i napra viti distinkciju izmeu drugih zbog ove ili one razlike: u stvari, ak ni za najnaivnije iskustvo ne postoji nikakva slinost niti distinkcija koja ne proizilazi iz neke precizne operacije i prethodne primjene odreenog kriterija. Za uspostavljanje i najjednostavnijeg poretka neophodan je sistem elemenata definisanje segmenata u kojima se mogu javiti slinosti i razlike, tipovi varijanata kojima ti segmenti mogu biti obiljeeni, najzad, sam prag iznad koga se nalaze razlike a ispod koga su slinosti. Poredak je isto vremeno i ono to se u stvarima daje kao njihov unutra

64

RIJECI I STVARI

nji zakon, tajna mrea koja povezuje njihove meusobne poglede i ono to postoji samo na osnovu pogleda, panje, jezika; samo u praiznim predjelim a te mree manifestuje se poredak, kao da je ve tu i bio, oekujui u tiini tre nutak kad e biti najavljen. Fundamentalni kodeks jedne kulture onaj koji upravlja njenim jezikom, njenim perceptivnim shemama, njenom razmjenom, tehnikama, vrijednostima, hijerarhijom njene prakse fiksira na samom poetku za svakog ov jeka em pirijski red na koji e se on pozivati i u kome e se pronalaziti. Na drugom kraju misli, naune teorije ili interpretacije filozofa objanjavaju zato uopte postoji neki opti poredak, kom je optem zakonu on podvrgnut, kakav princip nam moe pruiti sliku o njemu, iz kakvih razloga je ustanovljen upravo takav poredak a ne druk iji. A li izmeu te dvije razmaknute regije protee se jedan domen koji, iako ima samo posredniku ulogu, nije manje fundamentalan: on je konfuzniji, mraniji, manje lagan za analizu. U njemu kultura, oslobaajui se neosjetno em pirijskih poredaka koje jo j propisuju primarni kodeksi, uspostavljajui prvi razmak izmeu sebe i njih, i zanema rujui njihovu poetnu providnost, prestaje da im se pa sivno preputa i odvaja se od njihove neposredne i nevid ljive moi, oslobaajui se pri tome do te m jere da moe konstatovati kako poreci nisu moda ni jedini mogui ni n ajbolji; tako se ona nalazi pred grubom injenicom da i iznad spontanih poredaka postoje stvari koje se same u sebi mogu dovesti u red, da pripadaju jednom nijemom po retku, ukratko da poredak postoji. Pri tome kao da kultura, oslobaajui se djelomino svojih lingvistikih, perceptivnih i praktinih mrea, prim jenjuje na njih neku vrstu po mone mree koja ih neutralie, a u njihovom meupro storu ih istovremeno i istie i iskljuuje, dovodei ih pred samo bie poretka. U ime tog poretka kodeksi jezika, per cepcije i prakse su kritikovani i parcijalno obesnaeni. Na osnovu tog poretka, koji se smatra pozitivnim temeljem, izgradie se opte teorije o uspostavljanju poredaka i in terpretacije koje proizilaze iz tih teorija. Na taj nain izmeu pogleda obuhvaenog kodeksom i refleksivnog saz nanja postoji jedna sredinja regija koja razotkriva po redak u samom svom biu: tu se poredak pojavliuje, u zavisnosti od kulture i epohe, kao kontinuiran i stepenovan, razm rvljen i diskontinuiran, vezan za prostor ili kon-

PREDGOVOR

65

stituisan u svakom trenutku nanosom vremena, vezan za neku tabelu varijabli ili definisan odvojenim sistemima koherentnosti, sastavljen od slinosti koje su sve blie ili se odraavaju kao u ogledalu, organizovan oko sve veih razlika itd. Tako se ta sredinja regija, u onolikoj m jeri ukoliko ispoljava naine bivanja poretka, moe smatrati kao najhitnija: ona prethodi rijeima, percepcijama i gestovima koji treba da tu regiju izraze sa manje ili vie tanosti ili sree (zbog toga to iskustvo poretka, u svom prvo bitnom i masivnom biu, igra uvijek jednu kritiku ulo gu ); ona je solidnija, arhainija, uvijek tanija od teo rija koje pokuavaju da se zaodjenu u eksplicitne forme, ili da se ispolje kao iscrpna primjena i filozofski temelj. Tako u svakoj kulturi, izmeu upotrebe onog to bismo mogli nazvati kodeksom koji rasporeuje i refleksije o poretku, postoji golo iskustvo o poretku i njegovim nai nima bivanja. U ovoj studiji eljeli bismo da analiziramo upravo to iskustvo. Treba pokazati ta je to iskustvo, jo od X V I vi jeka, m oglo postati u naoj kulturi; na koji je nain naa kultura ispoljila poredak u jeziku onakvom kakav je bio govoren, prirodnim biima kakva su bila posmatrana i sa kupljena i razmjeni kakva je bila praktikovana, kao i na koji nain su iz modaliteta tog poretka proizilazili zakoni razmjene, regularnosti ivih bia, veza i reprezentativna vrijednost rijei; koji su modaliteti tog poretka bili priz nati, postavljeni, povezani sa prostorom i vremenom, obra zujui pozitivni pijedestal saznanja obuhvaenih u grama tici, filologiji, istoriji prirode i biologiji, u prouavanju bogatstva i u politikoj ekonomiji. Jasno je da takva ana liza ne zavisi ni od istorije ideja ni istorije nauka: takvo prouavanje je prije okrenuto prema pronalaenju prvo bitnog osnova na kojem su se mogli form irati i saznanja i teorije; usmjereno je ka traenju prostora u kome se moglo konstiuisati znanje, ka traenju one istorijske apriornosti i onog elementa pozitiviteta na kojima su se mogle javiti ideje, konstituisati nauke, gdje su se mogla reflektovati iskustva u filozofijam a i gdje su se mogle form irati racionalnosti, kako bi se, moda, ponovo, rasformirale i uskoro nestale. Stoga nee biti govora o opisu saznanja u njegovom stremljenju ka objektivitetu u kome bi se dana nja nauka mogla prepoznati; ono to bismo htjeli iznijeti na vidjelo to je epistemoloko polje, pistm, u kome saz

66

RIJECI I STVARI

nanja, posmatrana izvan svih kriterija koji se pozivaju na njihovu racionalnu vrijednost i njihovu objektivnu for mu, uvruju svoj korijen pozitiviteta i tako potvruju jednu istoriju koja nije istorija njihovog rastueg savr enstva, nego upravo istorija uslova njihove mogunosti; u ovom poduhvatu treba da dou do izraaja u prostoru znanja one konfiguracije iz kojih su nastali razliiti oblici em pirijskog saznanja. Stoga je vie rije o jednoj arheo lo g iji* ) nego o istoriji u tradicionalnom znaenju rijei. Ova arheoloka anketa ukazala je na dva velika diskontinuiteta u pistme zapadne kulture: onaj kojim za poinje doba klasicizma (oko sredine X V I I vijek a) i onaj koji poetkom X IX vijeka oznaava prag naeg modernog doba. Poredak na ijoj osnovi mi mislimo nema isti nain postojanja kao i poredak klasicizma. Nama se uzalud ini da se ratio neprekinuto razvija u evropskoj misli jo od renesanse do naih dana, uzalud mislimo da Lineova kla sifikacija, manje ili vie sreena, moe i dalje imati izvje snu vrijednost, da se teorija vrijednosti kod Kndijaka moe jednim dijelom pronai kod marginalista X I X vije ka, da je Kejns (Keynes) dobro osjetio srodnost svojih analiza sa analizama Kantijona (Cantillon), da stavovi Opte gramatike Por-Roajala (kako ih nalazimo formulisane kod autora iz Por-Roajala ili kod Bozea) nisu tako daleko od nae savremene lingvistike sav taj kvazikontinuitet na nivou ideja i tema predstavlja samo povrinski efekat; na nivou arheologije, pak, moe se uoiti da je sis tem pozitiviteta korjenito prom ijenio tok na prelasku iz X V I I I u X IX vijek. T o ne znai da je misao uinila napre dak, nego je nain bivanja stvari i poretka po kome su one rasporeene i ponuene znanju doivio duboke promjene. Ako se Turneforova, Lineova i Bifonova istorija prirode odnose na neto drugo osim na same sebe, one se ne od nose ni na biologiju ni na Kivjeovu uporednu anatomiju, niti na Darvinov evolucionizam, nego upravo na Bozeovu optu gramatiku, na analizu monete i bogatstva kakvu nalazimo kod Loa (L a w ), Verona deForbonea ili kodTirgoa. Moda saznanjima uspijeva da .proizilaze jedna iz drugih, idejama da se transformiu i da djeluju jedne na druge (a li kako? istoriari to do sada jo nisu rekli); sigurna je
*) Problemi metoda koje postavlja takva arheologija bie razma trani u jednom slijedeem djelu.

PREDGOVOR

67

samo jedna stvar: arheologija, obraajui se optem pro storu znanja, njegovim konfiguracijama i nainu bivanja stvari koje se tu javljaju, definie sisteme simultanosti kao i sve serije prom jena nunih i dovoljnih za ocrtavanje pra ga jednog novog pozitivi teta. Na taj nain analiza je mogla pokazati koherentnost koja je tokom itavog klasicizma postojala izmeu teorije predstave i teorija o jeziku, o prirodnim porecima, bogat stvu i vrijednosti. Ta se konfiguracija poev od X I X vi jeka u cijelosti m ijenja; teorija predstave iezava kao opti osnov za svaki moguni poredak; jezik kao spontana tabela i prvobitni okvir stvari, kao neophodan relej izmeu predstave i bia, takoe nestaje; u srce stvari prodire du boka istorinost, ona ih izoluje i definie u njihovoj vlas titoj koherentnosti, namee im oblike reda koje implicira kontinuitet vremena; analiza razmjene i monete ustupa mjesto prouavanju proizvodnje, analiza organizma potis kuje istraivanje taksiriomijskih osobina; naroito jezik gubi svoje privilegovano mjesto i ponovo postaje figura koherentne istorije sa itavim zaleem svoje prolosti. Ali to se stvari vie zatvaraju same u sebe, traei princip svoje razumljivosti jedino od svog trajanja i naputajui prostor predstave, ovjek, sada prvi put, stupa u polje za padnog znanja. Izgleda neobino da ovjek ije sazna nje u oima naivnih vrijedi kao najstariji tragalaki podu hvat od Sokrata ne predstavlja nita drugo osim jedne pukotine u poretku stvari, konfiguraciju nastalu novim rasporedom koji je nedavno dobio unutar znanja. Tu su ro ene sve himere novog humanizma, sva lakoumna shvatanja o antropologiji shvaenoj kao opta, polupozitivna poIufilozofska, refleksija o ovjeku. Ipak, djeluje utjeno i duboko umirujue kad pomislimo da je ovjek otkrie sko ranjeg datuma, figura koja nema ni dva vijeka, obina brazda u naem znanju i koji e ieznuti im ovo znanje nae neki drugi oblik. Vidim o kako ovo istraivanje pomalo, poput odjeka, odgovara projektu za pisanje istorije ludila u klasino do ba;*) i ludilo ima iste artikulacije u raznim vremenskim periodima, poinjui sa krajem renesanse i dopirui, na prelazu u X I X vijek, do praga modernog doba, iz koga
*) Autor je objavio delo: Histoire e la folie l ge classique, Pion, Paris, 1969. Prim. prev.

68

RIJECI I STVARI

jo nismo izili. Dok je u istoriji ludila bilo u pitanju ispi tivanje naina na koji jedna kultura u masivnoj i optoj form i moe postaviti razliku koja je razgraniava sa osta lim, ovdje se radi o posmatranju naina na koji ona osjea bliskost stvari, iju tabelu srodnosti uspostavlja kao i po redak prema kome se treba kretati. U stvari, u pitanju je istorija slinosti: to jest, pod kojim uslovima je misao kla sicizma mogla odraziti odnose slinosti i ekvivalentnosti meu stvarima koji opravdavaju i na kojim se temelje same rijei? Na bazi kakve istorijske apriom osti je bilo moguno definisati veliko polje distinktnih identinosti koje nastaje na zbrkanom, neodreenom, bezlinom i go tovo indiferentnom fondu razlika? Istorija ludila je isto rija Drugog onoga to je za jednu kulturu istovremeno i unutranje i strano, dakle to treba iskljuiti (da bismo sveli njegovu dvojnost); istorija poretka stvari je istorija Istog onoga to je u jednoj kulturi istovremeno i ras preno i povezano, to jest to treba razlikovati na osnovu obiljeja i okupiti u okviru identinosti. I ako uz to pomislimo da je bolest u isto vrijem e i nered, opasna dvojnost u ljudskom tijelu i u srcu samog ivota, ali i prirodni fenomen koji ima svoje pravilnosti, svoje slinosti i svoje tipove uoavamo svu vanost koju moe dobiti arheologija medicinskog pogleda. Od graninog iskustva o Drugom do konstitutivnih oblika medicinskog znanja, a od ovih do poretka stvari i misli o Istom, ono to se prua arheolokoj analizi ini cjelinu klasinog zna nja ili, bolje rei, prag koji nas odvaja od misli klasicizma i konstituie nae moderno doba. Na tom pragu prvi put se pojavila ta neobina figura znanja koja se zove ovjek i koja je otvorila prostor svojstven humanistikim naukama. Pokuavajui da osvijetlim o tu razliku na planu za padne kulture, mi pravimo pukotine u samom naem tlu, utljivom i naivno nepokretnom, vraamo mu njegovu ne stabilnost i njegove rascjepe; a ono se ponovo uznemirava pod naim nogama.

GLAVA

PRVA

PRATILJE

I
Slikar je malo odmaknut od platna. Baca pogled na model; moda je u pitanju dodavanje posljednjeg poteza, moda ni prvi jo nije povuen. Ruka u kojoj dri kist savijena je ulijevo, prema paleti; za trenutak je nepokre tan izmeu platna i boja. Ta vjeta ruka oslonjena je na pogled, pogled se, zauzvrat, odmara na zaustavljenom gestu. Izmeu otrog vrha kista i elinog pogleda spek takl e osloboditi svoj volumen. A li ne bez jednog suptilnog sistema eskiviranja. Na malom odstojanju slikar je stao kraj djela na kome radi. To znai da se za gledaoca koji ga sada posmatra nalazi na desnoj strani slike dok je ova na krajnjoj lijevoj strani. Tom istom gledaocu slika je okrenuta leima: vidi se sa mo nalije sa ogromnim tafelajem na koji je postavljena. Slikar je, meutim, savreno vid ljiv itavom figurom; u svakom sluaju, nije zaklonjen visokim platnom koje e ga moda ve idueg trenutka apsorbovati kad mu se primakne i ponovo pone da radi; bez sumnje, upravo tog asa, izla zei iz tog velikog nestvarnog kaveza koji povrina na ko jo j slika projicira unazad, slikar i pada u oi gledaocu. Sad se moe vidjeti, u jednom trenutku predaha, u neutral nom sreditu te oscilacije. N jegov tamni stas i svijetlo lice stoje na granici vidljivog i nevidljivog: izlazei iz tog platna koje izmie naem pogledu, on nam izbija pred oi; ali uskoro, kad uini korak udesno, zaklanjajui se od naeg pogleda, on e se nai suoen sa platnom koje upravo slika; on e stupiti u onu oblast u kojoj e njegovo platno, zanemareno za trenutak, ponovo postati vidljivo, bez sjen-

72

RIJECI I STVARI

ki i bez preutkivanja. Kao da slikar ne moe istovremeno biti gledan na slici na kojoj je predstavljen i vidjeti sliku na kojoj nastoji da neto predstavi. On vlada na pragu izmeu te dvije netrpeljive vidljivosti. Slikar posmatra, licem lagano okrenutim i glave nag nute prema ramenu. On fiksira jednu nevidljivu taku ali koju mi, gledaoci, moemo lako odrediti jer ona oznaava nas same: nae tijelo, lice, oi. Prizor koji on posmatra, dakle, dva puta je nevidljiv: zato to nije predstavljen u prostoru slike i zato to se nalazi upravo u onoj slijepoj taki, u onom sutinskom skrovitu u kome se krije na pogled dok posmatramo. Ali, pri svem tom, kako bismo m ogli izbjei da vidim o tu nevidljivost, tu pred naim oima, poto ona sama ima ,na slici svoj osj etilni ekviva lent, svoju zapeaenu figuru? M oglo bi se, dodue, pogo diti ta slikar gleda ako bi bilo mogue baciti pogled na platno oko koga se on trudi; ali od platna primjeujem o samo potku, vodoravne i uspravne poprenice i kosinu tafelaja. Visoki monotoni pravougaonik koji zauzima i tavu lijevu stranu stvarne slike i koji predstavlja nalije naslikanog platna, nadoknauje, u vidu povrine, duboku nevidljivost onoga to umjetnik posmatra: to je onaj pro stor u kome smo mi i koji smo mi. Od slikareva oka do onoga to on gleda zacrtana je neizbjena linija koju ne bismo smjeli zaobii, mi koji gledamo: ona prolazi kroz stvarnu sliku i spaja se, ispred povrine slike, s onim m je stom odakle vidim o slikara koji nas posmatra; ta nepre kinuta linija neminovno nas dotie i vee za predstavu slike. Prividno, to mjesto je jednostavno; sazdano je od pu kog reciprociteta: mi gledamo sliku odakle slikar, opet, posmatra nas. Samo jedno suoenje, susret oiju, pravi pogledi koji se ukrtaju i postavljaju jedan iznad drugog. Ipak, ta tanka linija vidljivosti obuhvata itavu jednu kompleksnu mreu neizvjesnosti, razmjene i prikrivanja. Slikar usmjerava svoj pogled samo u onolikoj m jeri uko liko se mi nalazimo na mjestu njegovog modela. A mi, gledaoci, mi smo samo dodatak. Dok nas taj pogled prima, on nas i tjera, zam jenjuje nas za ono to se tu, pred nama, nalazilo oduvijek: sam model. Ali i obrnuto, slikarev pog led upuen izvan slike, u prazninu s kojom je suoen, pri hvata onoliko modela koliko ima i gledalaca; na tom tano odreenom ali indiferentnom mjestu gledalac i gledani se

PRATILJE

73

stalno izmjenjuju. Nijedan pogled n ije stabilan ili, bolje, u neutralnoj brazdi pogleda koji platno probija okomito, subjekat i objekat, gledalac i model izmjenjuju svoje uloge do u beskonanost. A veliko platno, vraeno na krajnju lijevu stranu slike, upravo tu vri svoju drugu funkciju: uporno nevidljivo, ono sprjeava da se ikad otkrije ili de finitivno utvrdi odnos pogleda. Neprozirna nepominost koja oko nje vlada ini nestabilnom igru metamorfoza ko ja se u centru odvija izmeu gledaoca i modela. Poto vi dimo samo to nalije, ne znamo ni ko smo ni ta radimo. Ili smo vieni ili vidimo? Slikar sada fiksira jedno mjesto koje ne prestaje da iz asa u as m ijenja sadraj, oblik, lice, identitet. Ali paljiva nepominost slikarevih oiju upu uje nas u drugom pravcu, kuda su one ve prole i kuda e se sigurno ponovo vratiti: to je pravac nepokretnog plat na na kome je zacrtan potez koji se vie nikad nee izbri sati. Na taj nain slikarev suvereni pogled pravi jedan virtuelni trougao koji, u svom prostiranju, definie to plat no na slici: na vrhu jedna vidljiva taka umjetnikove oi; na osnovi, s jedne strane, nevidljivi poloaj modela, a s druge vjerovatno skicirana figura na okrenutom platnu. U trenutku kad gledalac dospije u njihovo vidno polje, slikareve oi ga epaju i prisile da stupi u sliku, odreuju mu istovremeno privilegovano i obavezno mjesto, preuzi maju njegovo blistavo i vidljivo odlije i projiciraju ga na nepristupanu povrinu okrenute slike. Gledalac vidi kako njegova nevidljivost postaje vidljiva za slikara i, transponovana u sliku, definitivno nevidljiva za njega samog. To iznenaenje je poveano i jednom dodatnom zamkom. Na desnoj strani slika dobija svjetlost kroz prozor koji je, vi en u perspektivi, vrlo uzak; vidi se samo prozorski okvir; tako snop svjetlosti koji se iri obasjava istovremeno i s istom dareljivou dva susjedna prostora, ukrtena ali nesvodljiva: povrinu platna sa itavim volumenom koji obuhvata (to jest slikarev atelje ili salon u koji je insta lirao tafelaj) i, ispred te povrine, stvarni volumen koji zauzima gledalac (ili pak irealni poloaj modela). Prodirui kroz prostoriju zdesna nalijevo, snana pozlaena svjetlost odnosi gledaoca prema slikaru i model prema platnu; obas javajui slikara, ona ga ini vidljivim za gledaoca i, poput mnotva zlatnih linija, odslikava u oima modela okvir zagonetnog platna na kome e njegova transponovana sli

74

RIJECI I STVARI

ka biti zatvorena. Taj krajnji prozor, parcijalan, jedva naz naen, oslobaa jednu cjelovitu i mijeanu svjetlost koja slui kao opte m jesto za predstavu. Ona, na drugom kraju slike, uravnoteuje nevidljivo platno: isto kao to ovo, okrenuto leima gledaocu, prema slici koja ga pred stavlja i, nadnosei svoje nalije nad povrinom slike-nosioca, stvara mjesto za nas nevidljivo na kome blista Slika u pravom smislu; isto tako i prozor, puki otvor, otva ra prostor otkriven onoliko koliko je onaj drugi skriven; isto toliko blizak slikara, licima, modelima, gledaocima ko liko je onaj drugi usamljen (je r ga niko ne gleda, pa ak ni slikar). S desne strane razliva se kroz jedan nevidljiv prozor isti volumen svjetlosti koja ini vidljivom svaku predstavu; na lijevoj strani prua se povrina koja prikri va, s druge strane svoje odve vidljive potke, predstavu koju nosi. Svjetlost, ispunjavajuu scenu (hou da kaem i prostoriju i platno, prostoriju prikazanu na platnu i pro storiju u kojoj je smjeteno platno), obavija linosti i glegaoce i, pod slikarevim pogledom, odnosi ih prema mjestu gdje e ih on kistom predstaviti. A li to mjesto za nas je skriveno. M i sebe gledamo vieni slikarevim pogledom, a u njegovim oima smo uoljivi zahvaljujui istoj svjetlosti pomou koje ga vidimo. I u trenutku kad shvatimo da nas je rukom prenio na platno kao u ogledalu, od tog lika mo emo dokuiti samo tamno nalije. Nalije ogledala. Meutim, upravo pred licem gledaoca pred nama samim na zidu koji predstavlja pozadinu prostorije, au tor je izradio itavu seriju slika; jedna od tih objeenih slika sija neobinim sjajem. N jen okvir je iri i tamniji od ostalih; meutim, jedna tanka bijela linija protee se du okvira s unutranje strane i zrai itavom povrinom svjetlost koju je teko odrediti, je r ne dolazi niotkud osim, moda, iz nekog unutranjeg prostora. Iz tog neobinog svjetla izbijaju dvije siluete, a iznad njih, malo unazad, teka grimizna zavjesa. Na ostalim slikama vidi se samo poneka blijeda m rlja na granici bezdane noi. Ova slika, naprotiv, otvara se prostorom izmaknutim unazad, u kome su razgovjetni oblici postavljeni jedni iznad drugih u svjet losti koja pripada samoj slici. Izmeu svih tih elemenata koji su namijenjeni stvaranju predstave, ali je osporavaju, prikrivaju i izbjegavaju svojim poloajem ili rastojanjem, ova slika je jedina koja sasvim poteno djeluje i omogu ava da se vidi ono to mora pokazati. Uprkos njenoj uda-

PRATILJE

75

Ijenosti, uprkos sjenci koja je okruuje. A li to nije slika: to je ogledalo. Ono najzad izraava onu radost dvojnika koju su odbijale i udaljene slike i svjetlost iz prvog plana. Od svih predstava koje prikazuje slika, to je jedina vidljiva, ali je niko ne gleda. Stojei kraj svog platna, sa usredsreenom panjom na motiv, slikar ne moe vidjeti to ogledalo koje blago sija iza njega. Veina drugih figura na slici takoe je okrenuta prema onome to treba da se dogodi u prednjem planu prema sjajnoj nevidljivosti koja oiviuje platno, prema tom balkonu svjetlosti gdje njihovi pogledi treba da vide one koji njih gledaju, a ne prema onoj tamnoj upljini kojom se zatvara soba u kojoj su prikazani. Im a nekoliko glava vienih iz profila, ali ni jedna nije dovoljno okrenuta da bi mogla gledati, u dnu sobe, to tuno ogledalo, mali svijetli pravougaonik koji predstavlja samu vidljivost, ali koju nijedan pogled ne moe uhvatiti, ni aktuelizovati, ni uivati u naglo sazrelom plodu ovog spektakla. Treba priznati da nita nije ravno indiferentnosti tog ogledala. Ono, u stvari, ne odraava nita od onog to se nalazi u istom prostoru u kome i ono samo: ni slikara koji mu okree lea, ni lica sa sredine scene. U njegovoj svijetloj dubini ne ogleda se vidljivo. U holandskom slikar stvu ogledalo je, po tradiciji, igralo ulogu podvostruavanja: ono je ponavljalo ono to je ve jednom da to na slici, ali sada u okviru jednog irealnog, izmijenjenog, sue nog i prelom ljenog prostora. U njemu se vidjelo ono isto to i na samoj slici, ali dekomponovano i sazdano prema nekom drugom zakonu. Ovdje ogledalo ne kae nita od onoga to je ve bilo reeno. N jegov poloaj, meutim, ipak je gotovo sredinji: njegova gornja ivica je tano na liniji koja poprijeko presijeca sliku nadvoje; na zidu u pozadini (ili bar na onom dijelu zida koji je v id ljiv ) nje gov poloaj je sredinji; ono bi, dakle, moralo biti presje eno istim linijam a perspektive kao i sama slika; moglo bi se oekivati da se u njemu razmjeste u istovjetnom razmjeru i slikar i atelje i platno: ono bi moglo biti savren dvojnik. Ali u njemu se ne vidi nita od onog to sama slika predstavlja. N jegov nepomini pogled uperen je ispred sli ke, u onaj nuno nevidljivi dio koji ini vanjsko lice, u lica koja su tu rasporeena. Umjesto da se okree oko vidljivih predmeta, to ogledalo prelazi preko itavog polja

76

RIJECI I STVARI

predstave, zanemarujui ono to bi moglo uhvatiti i vraa vidljivost onome to se nalazi izvan svakog pogleda. Ali ta nevidljivost koju ono nadvisuje nije nevidljivost skrivenog: ono ne zaobilazi ni prepreku ni perspektivu; ono se obra a onome to je istovremeno nevidljivo prema strukturi slike i prema svom postojanju kao likovnoj tvorevini. Ono to se u njemu odraava to je ono to sve linosti na platnu upravo fiksiraju prav pogled usmjeren ispred sebe. To je, dakle, ono to bi se moglo vidjeti ako bi se platno pro duilo naprijed i silo nadolje, obuhvatajui osobe koje slikaru slue kao model. Ali istovremeno, poto se platno tu zaustavlja i omoguava da vidim o slikara i njegov ate lje, to je i ono to je izvan slike, u onoj m jeri u kojoj i sama slika, to jest pravougaoni segment linija i boja, od reeno da neto predstavlja u oima svakog mogueg gle daoca. U dnu prostorije, zanemareno od svih, neoekivano ogledalo obasjava figure koje gleda slikar (slikar u svojoj objektivno predstavljenoj stvarnosti umjetnika na poslu); ali i figure koje gledaju slikara (u toj m aterijalnoj stvar nosti koju su na platnu stvorile linije i b o je). Te dvije figure su podjednako nepristupane, ali na razliit nain: prva, kompozicionim efektom koji je svojstven slici; druga, zakonitou prema kojoj se upravlja postojanje svake slike uopte. Ovdje se igra predstavljanja sastoji u dovoenju jedne na mjesto druge, u nestabilnu superponiranost tih dviju form i nevidljivosti, a zatim u njihovoj projek ciji na drugom kraju slike, tom naj uzvieni je predstavljenom po lu: to je dubina odsjaja u upljoj praznini slike. Ogledalo omoguuje metatezu vidljivosti koja istovremeno pogaa prostor predstavljen na slici i njegov karakter predstave; ono omoguava da se na platnu vidi ono to je na slici dva puta nuno nevidljivo. Ovo je neobian nain da doslovno primijenimo, ali u obrnutom smislu, savjet koji je stari Pachero* ), izgleda, dao svom ueniku dok je radio u ateljeu u Sevilji: Slika treba da izlazi iz okvira.

II
Ali moda je vrijem e da imenujemo tu sliku ko i a se ja vlja u dnu ogledala i koju slikar posmatra ispred platna. Moda je bolje da ve jednom fiksiramo prisutna i nazna* ) Francisco Pachero (1571 1654), panski slikar, Velaskezov uitelj. Priin. prev.

PRATILJE

77

ena lica, da se ne bismo zaplitali do beskonanosti u tim lelujavim oznaavanjima, pomalo apstraktnim, uvijek spre mnim na dvosmislenost i zamjenu: slikar, lica, m ode li, gledaoci, slike. Umjesto da nastavimo beskrajno jedan jezik fatalno neadekvatan onome to je vidljivo, do voljno bi bilo rei da je Velaskez naslikao sliku, da je na toj slici predstavio samog sebe, u svom ateljeu ili u ne kom salonu Eskurijala, slikajui dvije osobe koje je infantkinja Margerita dola da posmatra, okruena guvernan tama, pratiljama, dvorjanima i patuljcima; da se licima u toj grupi mogu tano utvrditi imena: ve po tradiciji prepoznaje se dona Maria Agustina Sarmiente, u pozadini Nito, u prvom planu Nicolaso Pertusato, talijanski bufon. Trebalo bi jo dodati da dvije osobe koje slue kao model slikaru nisu vidljive, bar ne direktno; ali moemo ih vidjeti u ogledalu i, bez sumnje, to su kralj Filip IV i njegova ena Marijana. Ta vlastita imena bi nam pruila korisne orijentire i pomogla da se izbjegnu dvosmislena oznaavanja; ona bi nam, u svakom sluaju, kazala ta gleda slikar i sa njim veina lica na slici. Ali, odnos jezika i slike je beskrajan. N e stoga to bi rije bila nesavrena i, pred vidljivim , u deficitu koji uzalud pokuava da nadoknadi. Jezik i slika su nesvodljivi jedno na drugo: uzalud je ponavljati ta se vidi, je r ono to se vidi ne prebiva nikad u onome to se kae i uzalud je pokuavati na slikama prikazati metafore i poreenja koje upravo izgovaramo, je r mjesto na kome one blistaju ne otkrivaju oi nego ga definiu sintaktike sukcesije. Meutim, vlastito ime u toj igri samo je izvjetaenost: ono omoguava da se pokae prstom, to jest da se kriom pree iz prostora u kome se govori u prostor u kome se gleda, to jest da ih komotno zatvorimo jedan uz drugi kao da su adekvatni. Ali ako elimo odrati otvo renim odnos izmeu jezika i vidljivog, ako elimo govoriti ne uprkos nego poev od njihove netrpeljivosti, tako da ostanemo bliski i jednom i drugom, onda moramo izbrisati vlastita imena i odrati se u beskraju naeg zadatka. Mo da e pomou tog sivog, anonimnog, uvijek briljivo oda branog i ponavljanog to jest odve opirnog jezika slikarstvo, malo pomalo, razbuktati najzad svoj sjaj. Treba se, dakle, pretvarati da ne znamo ko e se odra ziti u dnu ogledala i ispitivati taj odraz na nivou njegova postojanja.

78

RIJECI I STVARI

Prije svega, to je nalije velikog platna na lijevoj stra ni. Nalije ili lice, jer prikazuje s lica ono to platno skriva svojim poloajem, tavie, taj odraz suprotstavljen je pro zoru i istie ga. Kao i prozor, on je opte mjesto i za sliku i za ono to je izvan nje. Ali prozor djeluje kontinuiranim pokretom svjetlosnog mlaza koji, zdesna ulijevo, povezuje paljiva lica, slikara i platno sa prizorom koji posmatraju; ogledalo, pak, svojom estinom, trenutnim djelovanjem i pukim iznenaenjem, trai u prednjem planu slike ono to se gleda, ali to nije vidljivo da bi ga, na ivici fiktivne dubine, uinilo vidljivim ali indiferentnim za sve poglede. Ispresijecana linija koja se odmah namee i koja je povu ena izmeu odraza i onoga to odraava, vertikalno pre sijeca boni mlaz svjetlosti. Najzad i to je trea funkcija ogledala ono je paralelno sa vratima koja su takoe smjetena u zidu. I vrata, takoe presijecaju jedan svijetli pravougaonik ija priguena svjetlost ne blista u ateljeu. To bi bila samo pozlaena ravan da nije izdubljena s vanj ske strane na ta upuuje i izrezbareno krilo vrata, po vijena zavjesa i sjenka nekoliko stepenika. Tu poinje hod nik; ali, umjesto da se gubi u tmini, on se razbija u jednom utom bljesku u kome se svjetlost, ne ulazei u atelje, ko vitla i odmara. Na tom dnu, istovremeno bliskom i bez granica, izdvaja se visoka silueta ovjeka; on stoji iz pro fila, jednom rukom pridrava zavjesu, a nogama je oslonjen na dva razliita stepenika, koljeno mu je savijeno. Moda e i ui u atelje; moda samo radoznalo gleda ta se deava unutra, zadovoljan to svakog moe iznenaditi a da ga niko ne prim ijeti. Kao i ogledalo, on gleda scenu s nalija, ali ni na njega niko ne obraa panju kao ni na ogledalo. Ne zna se odakle dolazi; moe se pretpostaviti da je nekim neodreenim hodnicima zaobiao atelje gdje su skupljene linosti i gdje radi slikar; moda je pak i on maloas bio u prednjem planu slike, u tom nevidljivom prostoru u koji su uprte sve oi sa slike. Kao i likovi koje prim jeujem o u dnu ogledala, moe se desiti da je i on neki glasnik tog oevidnog ali skrivenog prostora. Postoji, meutim, jedna razlika: on je tu, od krvi i mesa; on izbija spolja, na pra gu naslikanog arita; on je nesumnjivo tu ne kao vjerovatni odraz nego kao uljez. Ogledalo odraava i prosto)' izvan zidova ateljea, to jest ono to se deava ispred slike, i tako u svojoj dubinskoj dimenziji naizmjenino projicira i unutranje i vanjsko: noga na stepenicama, tijelo sasvim

PRATILJE

79

iz profila, dvosmisleni posjetilac koji istovremeno ulazi j izlazi, u svom nepominom njihanju. On u mjestu ponav lja, ali u tamnoj stvarnosti svog tijela, trenutne kretnje slike koje prelaze preko scene, prodiru kroz ogledalo, tu se odslikavaju i iz njega izbijaju kao vidljive forme, nove i identine. Blijede, siune, te su siluete pomraene viso kim i snanim stasom ovjeka koji se pojavio u otvoru vrata. Ali treba se vratiti iz zadnjeg u prednji plan slike; treba napustiti taj kruni hod ijom smo krivuljom upravo poli. Polazei od slikareva pogleda koji na lijevoj strani ini izdvojeno sredite, najprije prim jeujem o nalije pla tna, zatim izloene slike sa ogledalom izmeu njih, zatim otvorena vrata, opet platna, ali zbog otre perspektive vi dimo samo njihove debele okvire; najzad, u krajnjem des nom uglu prozor ili, bolje, otvor kroz koji kulja svjet lost. Ta koljka u obliku elise nudi nam itav ciklus pri zora: pogled, paleta i kist, platno netaknuto znakovima (to su materijalni instrumenti predstave), slike, odbljesci, stvar ni ovjek (dovrena predstava, ali osloboena svojih ilu zornih ili istinitih sadraja koji je prate); zatim se odvija predstava: vide se samo okviri i ta svjetlost koja spol ja kupa slike ali koju one moraju transformisati u sebi podo bnu vrstu, kao da svjetlost dolazi s drugog kraja, prolazei kroz okvire od tamnog drveta. A tu svjetlost upravo vidim o na slici kao da izbija iz upljine okvira; odatle ona pada na elo, jabuice, oi, slikarev p o g led . . . Tako se zatvara kri vulja, ili, bolje, tom se svjetlou ona otvara. Taj otvor nije isti kao u pozadini slike, gdje su otvo rena vrata; to je itava irina slike a pogledi koji su tamo usmjereni ne dolaze do dalekog posjetioca. Friz u prvom i drugom planu platna obuhvata ubrojivi i slikara osam lica. Petoro njih, manje ili vie nagnute glave, okre nute ili naklonjene, gledaju u smjeru okomite ose slike. U centru grupe je mala infantkinja, u svojoj irokoj sivoj i ruiastoj haljini. Princeza okree glavu udesno, dok njena bista i veliki volani njene haljine lagano klize na lijevu stranu; pogled je, meutim, odluno okrenut u pravcu gle daoca koji je ispred slike. Sredinja linija koja bi dijelila platno na dva jednaka dijela prola bi tano izmeu oiju tog djeteta. Njeno je lice na treini visine itave slike. N e ma sumnje da upravo tu poiva glavna tpma kompozicije; tu je i sam predmet slike. Kao da je to htio dokazati i jo

80

RIJECI I STVARI

vie istai, umjetnik je pribjegao tradicionalnoj figuri: po red sredinje linosti on je stavio jo jednu koja klei i koja je gleda. Kao darodavac na molitvi, kao aneo koji pozdravlja Djevicu, guvernanta na koljenima prua ruke prema princezi. Njeno lice nam nudi savren profil. Ono je u visini djeijeg lica. Guvernanta gleda princezu i nita drugo. Malo udesno jedna druga pratilja, i ona okrenuta prema infantkinji, lagano nagnuta nad njom; ali s oima upr tim naprijed, gdje ve gledaju slikar i princeza. Najzad, dvije grupe po dvije linosti: prva je malo povuena, a dru ga, sastavljena od kepeca, sasvim u prednjem planu. U oba para po jedno lice gleda naprijed, a drugo desno ili li jevo. Po svom poloaju i visini, te dvije grupe se poduda raju i ine dublete: pozadi dvorani (ena na lijevoj stra ni gleda udesno); naprijed kepeci (dijete na krajnjoj desnoj strani gleda prema unutranjosti slike). Ta skupina lica tako rasporeenih moe form irati, ve prema panji s kojom gledamo sliku ili prema centru interesovanja koji izaberemo, dvije figure. Jedna bi bila u obliku velikog slo va X : na gornjem lijevom vrhu bio bi slikarev pogled, a na desnom pogled dvoranina; na donjem lijevom kraku je ugao platna naslikanog s nalija (jo tanije, noga tafelaja), na desnoj strani kepec (sa cipelom koju je stavio na lea psa). Na raskru tih dvaju krakova, u sredini slova X pogled infantkinje. Druga figura predstavljala bi jednu opsenu krivulju: njene ivice bi se protezale od slikara, na lijevoj strani, do dvoranina na desnoj to su najvii i najudaljeniji krajevi te krivulje; ostali dio krunice, mno go zbijeniji, podudarao bi se sa licem princeze i pogledom koji jo j upuuje guvernanta. Ta lelujava linija ocrtava kru nicu koja u sreditu istovremeno zatvara i oslobaa prostor na kome je ogledalo. Zavisno od gledaoeve panje koja leti s jednog kraja na drugi, postoje, dakle, dva centra oko kojih se organizuje platno. Princeza je nasred krsta sv. A ndrije*) koji oko nje krui, u vrtlogu dvorana, pratilja, ivotinja i bufona. Ali to kruno kretanje je ukoeno. Ukoeno jednim prizorom koji bi ostao potpuno nevidljiv da te iste linosti, odjednom nepokretne, ne pruaju mogunost da se, u ogledalu kao u dnu ae, vidi neoekivani dvojnik koji posmatra skupa' s njima. U smislu dubine, princeza je iznad ogledala; u prav
* ) K rst u obliku slova X . Prim . prev.

PRATILJE

81

cu visine, njen odsjaj je iznad njenog lica. Ali perspektiva ih ini veoma bliskim jedno drugom. Od svakog od njih odbija se po jedna neizbjena linija: jedna, koja ide od ogle dala, presijeca itavu dubinu slike (pa ak i vie, jer ogle dalo probija zid koji je u pozadini i otkriva jedan drugi prostor iza njega); druga je kraa i polazi od oiju djeteta i presijeca samo prvi plan. Te dvije linije u obliku strijela konvergiraju pod vrlo otrim uglom, a taka njihovog ukrtanja izlazi izvan slike i nalazi se ispred platna, tamo otpri like odakle ga mi posmatramo. To je sumnjiva taka jer je mi ne vidimo, ali neizbjena i savreno definisana taka jer je uslovljena tim dvjema glavnim figurama i uz to po tvrena jo i drugim pomonim pravcima koji polaze od slike i od nje se udaljavaju. ega najzad ima na tom savreno nepristupanom mjestu koje se nalazi izvan slike ali koje je odreeno svim kompozicionim linijam a slike? Kakav je to prostor, koja su to lica koja se ogledaju u dnu infantkinjinih enica, a zatim i u oima dvorana i slikara i, najzad, u dalekoj svjet losti ogledala? Ali pitanje se odmah udvostruava: lice koje se ogleda je ono koje gleda ogledalo; ono to gledaju sve linosti slike jesu osobe u ijim oima su oni samo scena za gledanje: platno u cijelosti posmatra scenu za koju je i ono samo scena. Ogledalo izraava isti reciprocitet gledajueg i gledanog, i ta dva momenta su razluena u dva ugla slike: na lijevoj strani okrenuto platno zbog koga je sve ostalo samo obian prizor; na desnoj strani lei pas jedini elemenat slike koji niti gleda niti se mie, zato to je stvoren da, svojim izrazitim obrisima i svjetlou koja se igra u njegovoj svilenkastoj dlaci, bude predmet za gledanje. Taj prizor-u-pogledu otkriva nam pri prvom pogledu od ega je sastavljen. To su vladaoci. Pogaamo to u snishodljivom pogledu prisutnih, u uenju kepeca i djeteta. Prepoznajemo ih u pozadini slike kao dvije male siluete koje svjetlucaju u ogledalu. Usred tih paljivih lica i tih ukraenih tijela, oni predstavljaju najbleu, najnestvarniju i najogoljeniju od svih slika: jedan pokret ili malo svjet losti bilo bi dovoljno da ih izbrie. Od svih tih linosti na predstavi, oni su takoe najvie zapostavljeni, jer niko ne obraa panju na taj odbljesak koji se provukao iza osta lih figura i tiho prodire u prostor u koji niko ne sumnja; onoliko koliko su vidljivi, oni su najkrhkija i najudaljenija

82

RIJECI I STVARI

form a stvarnosti. Nasuprot tome, poto su nevidljivi bu dui izvan slike oni su uvueni u sutinsku nevidljivost, oni diriguju itavim prizorom; njima su okrenuti pogledi, njim a se svi okreu, njima je predstavljena princeza u sve anoj haljini; od okrenutog platna do infantkinje i od ove do kepeca koji se igra na. krajnjoj desnoj strani, izvija se krivulja (ili donji krak slova X ) da bi raspored slike bio podeen za njihov pogled i da bi tako doao do izraaja pravi centar kompozicije, kome su i pogled infantkinje i sli ka u ogledalu definitivno potinjeni. Taj centar je u ovom sluaju simbolino uzvien jer ga zauzimaju kralj Filip i njegova ena. Ali on je uzvien i zbog trostruke funkcije koju vri u odnosu na sliku. Pre ma njemu je okrenut pogled modela, gledaoca koji posma tra scenu i slikara dok komponuje sliku (ne onoga koji je predstavljen na slici, nego onoga koji je pred nama i o kome govorim o). Te tri funkcije gledanja sjedinjuju se u jednoj taki izvan slike: to jest u idealnoj taki u odnosu na ono to je predstavljeno, ali savreno realnoj je r upravo s njom slikanje postaje mogue. U samoj toj stvarnosti ta taka ne moe a da ne bude nevidljiva. A ipak ta real nost se projicira u unutranjost slike projicira i razlama u tri figure koje odgovaraju trima funkcijama te idealne i realne take. To su tri sljedee figure: na lijevoj strani slikar sa paletom u ruci (autoportret autora slike); na desnoj strani posjetilac, stojei na stepenitu, spreman da ue u atelje: on iskosa gleda scenu, ali kraljevski par gleda pravo u lice; najzad, u centru, odbljesak kralja i kraljice, uparaenih i nepokretnih, vid ljiv na strpljivim modelima. Taj odbljesak naivno predoava i to u sjenci ono to svi gledaju u prvom planu. On magijski nadoknauje ono to nedostaje svakom pogledu: slikarevom model koji na platnu kopira njegov naslikani dvojnik; kraljevom portret uoblien na platnu na kome se ne moe razaz nati gdje kralj stoji; gledaoevom stvarno sredite scene ije je m jesto nasilno zauzeo. Moda se ipak to velikoduno ogledalo samo pretvara i moda krije isto toliko, ako ne i vie, nego to prikazuje. Mjesto na kome sjedi kralj sa kra ljicom istovremeno je i m jesto na kome stoji umjetnik i gledalac: u dnu ogledala moglo bi i trebalo bi da se pojavi i anonimno lice nekog prolaznika i Velaskezovo lice. Jer funkcija tog ogledala je u tome da uvue u sliku ono to ie njoj strano: pogled koji ju je organizovao i pogled

PRATILJE

83

koji je otkriva. Ali poto su prisutni na slici, desno i lijevo, ni umjetnik ni posjetilac ne mogu biti predstavljeni u ogle dalu: isto kao to se i kralj ja vlja u dnu ogledala samo onoliko koliko nije prisutan na slici. U velikom luku povuenom nad itavim prenikom ateljea, od slikarevog pogleda, njegove palete i ruke do zavrenih platna, raa se i dovrava predstava da bi se ponovo razbila u svjetlosti; ciklus je zavren. Nasuprot to me, linije koje prolaze kroz dubinu slike su nepotpune; svakoj od njih nedostaje po jedan dio duine. Taj nedo statak je prouzrokovan odsustvom kralja odsustvo koje je jedan umjetnikov trik. Ali taj trik prekriva i oznaava jedno odsustvo koje je neposredno dato: to je odsustvo slikara ili gledaoca dok gleda ili slika sliku. Moda na tom planu, kao i na svakoj uoblienoj slici iju tako rei su tinu ono izraava, duboka nevidljivost onoga to se vidi postaje solidarna sa nevidljivou onoga ko gleda uprkos ogledalu, odsjaju, im itaciji i portretu. Svud oko scene su razmjeteni znaci i poredane form e samog prizora; ali dvostruki odnos izmeu prizora i modela, prizora i suve rena, prizora i autora, kao i onoga ijem je pogledu izloen, taj odnos je nuno prekinut. Nikad on ne moe biti prisu tan bez ostatka, ak ni na slici koja bi sama predstavljala spektakl. U dubini koja presijeca platno i fiktivno ga pro dubljuje, projicira izvan samog platna, nemogue je da u punoj svjetlosti na slici budu predstavljeni i m ajstor koji slika i suveren koji je nacrtan. Moda na tom Velaskezovom platnu postoji predstava klasine predstave i definicija koju ona otvara. Prizor pred stavljen na slici pokuava da se ispolji u svim svojim vi dovima, slikama, pogledima koje privlai, licima koja ini vidljivim , gestovima po kojim postoji. Ali ba u tome, u toj disperziji koju slika eli sakupiti i izloiti u cjelini, sa svih strana se ukazuje sutinska praznina: nuno iezava nje onoga na em je ta disperzija zasnovana ieza vanje onoga na koga ona lii i onoga u ijim oima je ona samo slinost. Upravo taj subjekat koji je isti izo stavljen je. t, najzad, slobodno od tog odnosa koji je spu tavao, predstavljanje moe postati ista predstava.

GLAVA

DRUGA

PROZA SVIJETA

I ETIRI SLINOSTI Do kraja XVI vijeka slinost je igrala graditeljsku ulogu u znanjima zapadne kulture. Ona je dobrim dijelom rukovodila egzegezom i interpretacijom tekstova; ona je organizovala igru simbola, omoguavala saznanja o vidlji vim i nevidljivim stvarima i upravljala umjetnou koja ih je predstavljala. Svijet- se zatvarao nad samim sobom: zemlja je imitirala nebo, lice se ogledalo u zvijezdama, a trave u svojim stabljikama skrivale tajne koje su sluile ovjeku. Slikarstvo je imitiralo prostor. A predstavljanje bilo kao sveanost ili kao znanje izdavalo se za ponav ljanje: pozorite ivota ili ogledalo svijeta to je bilo od lije svakog jezika, njegov nain oglaavanja i formulisanja svog prava na govor. Treba se malo zaustaviti na tom vremensk >m periodu kada se slinost oslobodila potinjenosti znanju i iezla, bar djelomino, sa horizonta saznanja. Kako je, krajem XVI, pa ak i poetkom X VII vijeka slinost bila miljena? Kako je ona mogla organizovati figure znanja? I, ako je istina da je broj slinih stvari beskonaan, mogu li se bar ustanoviti oblici prema kojim se odreuje stepen njihove meusobne slinosti? Semantika osnova slinosti u XVI vijeku vrlo je bo gata: Amicitia, Aequalitas (contractus, consensus, matrimonium, societas, ei similia), Consonantia, Concertus, Continuum, Paritas, Proportio, Similitudo, Conjunctio, Copula (1). A ima jo i drugih pojmova koji se meusobno, na povrini misli, ukrtaju, nadjahuju, pojaavaju ili ograni avaju. Zasada em o samo naznaiti njihove glavne figure

86

RIJECI I STVARI

koje propisuju vezu sa znanjem o slinosti. Ima ih etiri koje su sigurno bitne. Prije svega convenientia. Istinu govorei, ta rije oz naava mnogo jae bliskost mjesta nego rije slinost. Odgovarajue su one stvari koje, pribliavajui se jedna drugoj, stanu jedna uz drugu; one se dotiu svojim rubo vima, njihove krajnje ivice se mijeaju, kraj jedne ozna ava poetak druge. Tako se pokret prenosi dalje; kao i uticaji i strasti i svojstva. Na toj dodirnoj taki stvari jav lja se slinost. Ona je dvostruka im pokuamo da je raz luimo: slinost mjesta i poloaja gdje je priroda posta vila te dvije stvari, dakle slinost njihovih svojstava; u tom prirodnom sadraju, to je svijet, susjedstvo nije vanjska relacija izmeu stvari, nego znak bliskosti, makar i neja sno izraene. A zatim, iz tog dodira dolazi do razmjene novih slinosti; namee se jedan novi reim; nad poddarnou kao pukim razlogom susjedstva T die se slinost kao vidljivi efekat blizine. Dua i tijelo, na primjer, dvo struko su primjereni jedno drugom, ali je trebalo da gri jeh uini duu neprozirnom, tekom i zemaljskom da bi je bog usadio usred same materije. Ali zbog te bliskosti dua preuzima pokret tijela i asimilira se sa njim, dok se tijelo mijenja i korumpira strastima due (2). U ogrom noj sintaksi svijeta, razliita bia se podeavaju jedno drugom; biljka komunicira sa ivotinjom, zemlja sa mo rem, ovjek sa svim to ga okruuje. Slinost iziskuje susjedstva koja osiguravaju nove slinosti. Mjesto i sli nost se prepliu: vidimo kako mahovina raste na leima koljke, biljke na rogovima jelena, razne vrste trava na ovjekovom licu; i neobini zoofit sadri u sebi, mijea jui ih, svoja svojstva zbog kojih je slian biljci koliko i ivotinji (3). Toliko je znakova podudarnosti. Convenientia je slinost vezana za prostor u obliku od bliskog ka bliskom. Ona spada u red povezanosti i usaglaenosti. Stoga ona manje pripada samim stvarima nego svijetu u kome se nalazi. Svijet je univerzalna podu darnost stvari: u moru ima toliko riba koliko i na zemlji ivotinja ili predmeta koje je stvorila priroda ili ovjek (zar ne postoje ribe koje se zovu Episcopus, a druge Catena ili Priapus?); u vodi ili na zemlji ima isto toliko bia koliko u nebu onih kojima odgovaraju; najzad, u svemu to je stvoreno ima ih onoliko koliko ih je suvereno sadrano u bogu, sijau ivota, vlasti, saznanja i ljubavi (4). Na taj

PROZA SVIJETA

87

nain ispreplitanje slinosti i prostora, snagom te podu darnosti koja pribliuje sve ono to meusobno lii i po istovjeuje ono to je meusobno blisko, svijet zatvara lanac sa samim sobom. U svakoj dodirnoj taki poinje i zavrava se jedna karika koja lii prethodnoj kao i slije deoj; i, iz kruga u krug, slinosti se nadovezuju drei krajnosti (Boga i Materiju) na odstojanju, pribliavajui ih tako da volja Svevinjeg prodre do najskrivenijih uglova. To je onaj ogromni lanac, zategnut i titrav, lanac podudar nosti koji evocira Porta u jedn.om tekstu svoje Prirodne ma gije: U vegetativnom pogledu biljka odgovara gruboj zvije ri, a po svom osjeanju zvijer odgovara ovjeku koji se, po svom umu, izjednaava sa ostatkom zvijezda; ta se veza tako jasno izvodi da lii na vezu povuenu od prvih uzro ka do najsitnijih stvari kao reciprona i kontinuirana veza; na taj nain, irei svoje zrake, Svevinja vrlina dospijeva do take na kojoj pri svakom dodiru njenih krajeva drhti i stavlja u pokret sve ostalo (5). Drugi oblik slinosti je aemulatio (nadmetanje): neka vrsta podudarnosti, ali koja je osloboena zakona mjesta, i koja igra, nepomina, na rastojanju. Kao da je prostorno sauesnitvo prekinuto a razbacani beouzi lanca kao da ponovo stvaraju svoje krugove, daleke jedne od drugih, vezane slinou bez dodira. Ima u nadmetanju neeg po put odbljeska i ogledala: razasute po svijetu, stvari nad metanjem daju jedna drugoj odgovor. Iz daleka, lice je takmac neba, i kao to ovjekov um reflektuje, u nesavr enoj formi, mudrost boansku, tako isto i dva oka, sa svo jom ogranienom svjetlou, odraavaju veliko svjetlo ko jim u nebesima zrae Sunce i Mjesec; usta su Venera, jer tu se raaju poljupci i ljubavne rijei; nos prua umanjenu sliku Jupiterova ezla i Merkurova tita (6). Takvim srav njivanjem stvari se mogu podraavati s kraja na kraj vaseljene bez povezanosti i bliskosti: svojim povostruenjem u ogledalu svijet naruava rastojanje koje mu je svojstveno; on tako likuje nad mjestom koje je odreeno svakoj stvari. Ali koji je prvi od tih odsjaja to prolaze kroz pro stor? Gdje je stvarnost, a gdje projicirana slika? esto to nije moguno rei, jer nadmetanje je neka vrsta prirodne dvojnosti stvari; ona nastaje iz nabora bia ije se strane odmah sueljavaju. Paracels uporeuje to sutinsko podvostruenje svijeta sa slikom blizanaca koji savreno lie

88

RIJECI I STVARI

a da nije mogue utvrditi koji je od njih dao drugome svoju slinost (7). Ipak nadmetanje ne ostavlja inertnim dvije sueljene figure koje se ogledaju i suprotstavljaju. Deava se da je jedna slabija i da primi snaan uticaj one koja se ogleda u svom pasivnom ogledalu. Zar zvijezde ne nadmauju zemaljsku travu, iji su one model bez promjene, neizmi jenjen oblik, i nad kojom im je dato da vre beskrajni niz uticaja? Tamna zemlja je ogledalo zasijanog neba, ali u toj borbi rivali nisu ni iste vrijednosti ni istoga ugleda. Svjet losti trave, bez nasilja, odraavaju isti oblik neba: Zvije zde su, kae Krolijus, pramjere svih trava i svaka zvi jezda na nebu samo je duhovna prefiguracija trave onako kako je predstavlja, i kao to su i trave i biljke zemaljske zvijezde koje gledaju nebo, tako je i svaka zvijezda nebe ska biljka u duhovnom obliku i od zemaljske se razlikuje samo po sastavu. . . biljke i trave nebeske okrenute su prema Zemlji i direktno gledaju trave koje su stvorile ulivajui im poneku osobenu vrlinu (8). Ali deava se da borba ostaje otvorena i da mirno ogle dalo odsijava samo sliku dvojice razljuenih boraca. Slinost tada postaje sukob jednog oblika protiv drugog ili sukob istog oblika rastavljenog od sebe teinom mate rije ili razmakom. Paracelsov ovjek je, kao i nebeski svod obasut zvijezdama, ali nije za njega vezan kao lopov za galiju ili ubica za svoj toak, riba za ribara ili divlja za lovca, ovjekovo nebo je slobodno i snano, ono ne slua nikakvu zapovijest, njim ne upravlja nikakvo drugo stvorenje. Njegovo unutranje nebo moe biti samostalno i oslanja se iskljuivo na sebe, ali pod uslovom da svojom mudrou, odnosno znanjem, postane slino svjetskom po retku, da ga u sebi preispita i preseli u svoje unutranje nebo, ono na kome blistaju vidljive zvijezde. Tada e, za uzvrat, ta mudrost ogledala obuhvatiti u sebe svijet u ko me se i sama nalazila; njen veliki prsten okretae se do dna neba pa ak i dalje; ovjek e otkriti da u sebi nosi zv ije z d e ... i samo nebo sa svim njegovim uticaj ima (9). Nadmetanje se najprije ispoljava u vidu prostog od raza, kratkotrajnog i dalekog; zatim u tiini prevaljuje prostore svijeta. Ali razmak koji prelazi nije anuliran nje govom suptilnom metaforikom; ono ostaje otvoreno za vidljivost. I u tom duelu dvije se sukobljene figure doe paju jedna druge. Slino obuhvata slino koje ga okruuje

PROZA SVIJETA

89

da bi, moda, opet bilo obuhvaeno nekim podvostruenjem koje ima m o da se nastavlja do u beskonanost. Karike nadmetanja ne povezuju se u lanac kao elementi podudarnosti, nego kao koncentrini krugovi rivali koji se jedan prema drugom ogledaju. Trei oblik slinosti je analogija. Stari koncept poznat jo i grkoj nauci i srednjovjekovnoj misli, ali ija je upo treba sigurno postala drukija. U analogiji su udrueni i convenientia i aemulatio. Kao i ovi, ona omoguava ude sni sukob slinosti kroz prostor; ali i ona govori o pode avanju, vezama i sklopovima. Njena m o je ogromna, jer slinosti o kojim ona vodi rauna nisu ove, vidljive, ma sivne, slinosti samih stvari; dovoljno je da to budu sup tilnije slinosti odnosa. Tako olakana, ona moe proiriti, s jednog istog mjesta, beskonaan broj srodnosti. Odnos koji postoji meu zvijezdama na nebu, gdje sijaju, postoji i izmeu trave i zemlje, ivih stvorova i kugle zemaljske na kojoj stanuju, minerala, dijamanata i stijena u kojima su ovi zakopani, ula i lica na kome se izraavaju osjeaji, pjega po koi i tijela koje one potajno obiljeavaju. Staru analogiju biljke i ivotinje (biljka je ivotinja koja dri oborenu glavu, usta ili korijena zabijenih u zemlju) Sezalpen (Csalpin) niti kritikuje niti odbacuje; on je tavie pojaava, mnoi je sa samom sobom kad utvruje da je biljka uspravna ivotinja, iji se proces ishrane od vija odozdo prema vrhu, du stabljike koja se izduuje kao tijelo i zavrava glavom buketom, cvijetom, liem: su protan ali ne kontradiktoran odnos sa prvom analogijom, prema k ojoj je korijen donji dio biljke a stablo gornji, jer i kod ivotinja krvna mrea se grana poev od donjeg di jela trbuha, a glavna vena se die prema srcu i glavi (10). Ta reversibilnost, kao i ta polivalentnost, daje analo giji univerzalno polje primjene. Po njoj se sve figure na svi jetu mogu pribliiti. Ipak, u tom prostoru izbrazdanom u svim pravcima, postoji jedno privilegovano mjesto: ono je zasieno analogijama (svaka u njemu moe pronai jedan od svojih oslonaca) i, prolazei kroz njega, odnosi promi jene mjesto a pri tom se ne izmijene. Ta taka je ovjek; on je proporcionalan nebu kao i ivotinjama i biljkama, kao zemlji, metalima, stalaktitima ili organima. Uspravljen izmeu razliitih lica svijeta, on stoji u odnosu prema nebu (njegovo lice se odnosi prema tijelu kao izgled neba prema eteru; u ilama mu kuca b'ilo kao to zvijezde krue

90

RIJECI I STVARI

po vlastitim putanjama; sedam otvora na licu predstavlja sedam nebeskih planeta); ali sve te odnose on naruava i ponovo ih nalazimo, pribliene, u analogiji ljudske ivo tinje sa zemljom na kojoj prebiva: njegov put je plodna zemlja, njegove kosti stijene, njegove ile velike ri jeke; njegov mjehur more, a sedam glavnih dijelova njegova tijela sedam metala koji se kriju u dnu rud nika (11). ovjeije tijelo uvijek je moguna polovina jed nog univerzalnog atlasa. Poznato je kako je Pjer Belon (Pierre Belon) do u detalje opisao slinosti ovjeijeg i ptiijeg kostura: Krilce nazvano dodatnim proporcionalno je sa krilom kao palac sa akom; kost ptiije noge odgo vara naoj peti; i kao to mi imamo etiri prsta na nozi tako i ptice imaju etiri prsta od kojih je posljednji pro porcionalan sa naim palcem (12). Ali Belonova deskripcija odnosi se samo na pozitivna . saznanja koja mu je omoguilo njegovo doba. Ona nije ni racionalnija ni uenija od nekog Aldrovandijevog zapaa nja kad on uporeuje sramne dijelove tijela sa zagaenim mjestima na svijetu, sa Paklom, njegovim mrakom, sa osu enicima koji su kao izmet vaseljene (13); ona pripada istoj analogijskoj kozmografiji kao i uporeenje, ve klasino u vrijeme Krolijusa, izmeu apopleksije i munje: oluja po inje kad se vazduh zgusne i uskomjea, a kriza u trenutku kad misli postaju preteke i uznemirujue; zatim se gomi laju oblaci, trbuh se nadima, grom puca i mjehur puca; svjetlosne strijele se razlijeu, oi blistaju stranim sja jem, kia pada, usta pjene, grmljavina se razlijee dok koa puca od duhova; najzad, vrijeme se ipak proljepa i bole sniku se vraa razum (14). Prostor analogija je u sutini proces zraenja. Sa svih strana ovjek je okruen samim sobom i, obrnuto, taj isti ovjek prenosi slinosti koje prima od svijeta. On je veliko sastajalite proporcija centar na koji se oslanjaju svi odnosi i od koga se opet svi ire. Najzad, etvrti oblik slinosti proizilazi iz igre anti patija. Tu nikakav put nije unaprijed odreen, nikakva distanca nije predviena i nikakav slijed propisan. Simpa tija se u slobodnom stanju poigrava u dubinama svijeta. Ona za trenutak prevaljuje najudaljenije prostore: od pla nete do ovjeka kojim upravlja, simpatija stie iz daljine kao grom; ona, naprotiv, moe da se rodi i iz jednog jedi nog kontakta kao one rue alosti kojim emo biti po-

PROZA SVIJETA

91

slueni na pogrebu, od kojih e, jedino zbog blizine smrti, svako ko udie njihov miris biti tuan i smrti predan (15). Ali takva je njena m o da joj nije dovoljna to izbija iz jednog jedinog kontakta i to prelijee prostore; ona izaziva pokret i dovodi do zbliavanja najudaljenijih stva ri u svijetu. Ona je princip mobilnosti, ona privlai teke ka tekom tlu, a lagane ka eteru bez teine; ona gura ko rijenje prema vodi i prema sunevoj putanji okree ve liki uti cvijet suncokreta, tavie, privlaei stvari jednu drugoj vanjskim i vidljivim pokretom, ona tajno podstie jedan unutranji kret pomjeranje kvaliteta koji se na izmjenino smjenjuju: vatra, zato to je topla i lagana, die se uvis, kuda neumorno stremi plamen; ali ona gubi svoju vlastitu suvou (koja ju je vezivala za zemlju) i prima vlanost (koja je vee za vodu i vazduh); tada ie zava kao lagana para u obliku plavog dima, poput oblaka: ona postaje vazduh. Simpatija je jedna instanca Istog, tako snana i tako nestrpljiva da se ne zadovoljava da bude jedna od formi slinog; ona ima opasnu m o da asimiluje, da stvari uini identinim, da ih mijea, da ih istrgne iz njihove individualnosti da ih, dakle, uini stranim onom to su bile. Simpatija transformie. Ona mijenja, ali u pravcu identifikacije, tako da kad njena mo ne bi bila iznevjerena, svijet bi se sveo na samo jednu taku, na jednu homogenu masu, na mrzovoljnu figuru Istog: svi dijelovi bi se drali jedan za drugi i meusobno komunicirali bez rascjepa i razmaka, kao objeeni metalni lanci privueni magnetom (16). Stoga simpatiju kompenzira njena bliznakinja anti patija. Ova dri stvari u njihovoj izolovanosti i onemogu ava asimilaciju; ona zatvara svaku vrstu u njenu upornu razliitost i njenu tenju da ustraje u onom to ona jest: Dosta je poznato da se biljke meusobno mrze . . . kau da maslina i loza mrze kupus; krastavac izbjegava maslinu . . . Poto one rastu zahvaljujui sunevoj toploti i vlazi zemlje, nuno je da svako deblo i neprozirno stablo bude neprija teljski raspoloeno prema drugima, a naroito prema oni ma koji imaju vie korjenova (17). I tako do beskona nosti, kroz vremena, mrzie se bia u svijetu i uprkos sim patiji zadovoljavae svoje divlje apetite. Indijski pacov je neprijateljski raspoloen prema krokodilu jer mu ga je Priroda udijelila kao neprijatelja; tako kad se ovaj opaki stvor izleava na suncu, pacov mu sprema zasjedu i smrto

92

RIJECI I STVARI

nosno lukavstvo; primjetivi kako krokodil sa zadovolj stvom spava razjapljene eljusti, on mu se uvlai kroz prostrano grlo u trbuh i grize utrobu dok najzad ne izae iz trbuha uginule ivotinje. Ali i pacova vrebaju njegovi neprijatelji: on se ne slae sa paukom, na primjer, a esto, borei se protiv zmije, i sam ugine. Pomou te igre antipatije koja ih rastavlja ali i uvlai u sukob, inei ih ubicama dok i sami ne budu ubijeni, stvari i ivotinje i svi zemaljski stvorovi ostaju ono to jesu. Identinost stvari, injenica da one mogu liiti na druge i pribliiti im se, ali ne utapajui se u njih i uva jui svoju osobenost to je konstantno osciliranje izmeu simpatije i antipatije. Ono objanjava da stvari rastu, raz vijaju se, mijeaju, iezavaju, umiru, ali se i neodreeno pronalaze; ukratko, da postoji prostor (koji ipak nije bez odredita i ponavljanja, bez luke slinosti) i vrijeme (koje ipak omoguava da se ponovo jave iste figure, iste vrste, isti elementi). Ma kako da su etiri elementa (voda, vazduh, vatra, zemlja) sama po sebi jednostavna i razliitih kva liteta, ipak, poto je Tvorac naredio da elementi budu sas tavljeni od prostih tijela, njihove podudarnosti i raznorod nosti su znatne, to se ogleda i u njihovim svojstvima. Elemenat vatre je topal i suv, on gaji antipatiju prema elementu vode, koji je hladan i vlaan. Topli vazduh je vlaan, hladna zemlja je suva, i to je antipatija. Izmeu vatre i vode, da bi ih izmirio, nalazi se vazduh, a voda izmeu zemlje i vazduha. Dok je topal, vazduh se dobro slae sa vatrom, a njegova vlanost prilagoava se vla nosti vode. I ponovo, ukoliko je vlanost umjerena, ona ublauje toplotu vatre i od nje prima pomo, kao to se, s druge strane, svojom neznatnom toplotom pribliava vla noj hladnoi vode. Vlanost vode se zagrijava toplotom vazduha i ublauje hladnu suvou zemlje (18). Suverenost para simpatija-antipatija, pokret i disperzija koji iz njega slijede, prua mogunost svim oblicima slinosti. Tako su obnovljene i objanjene tri prve slinosti. itav volumen svijeta, sva lica podudarnosti, sve odjeke nadmetanja, sve nizove analogije podnosi, odrava i podvostruava pro stor simpatije i antipatije, koji ne prestaje da pribliava stvari i da ih dri na odstojanju. Po toj igri, svijet ostaje identian; slinosti nastavljaju da budu ono to jesu, i da meusobno lie. Isto ostaje isto i zatvoreno u sebe.

PROZA SVIJETA

93

II OBILJEJA Ipak sistem nije zatvoren. Ostaje jedan otvor: igra slinosti izlae se opasnosti da kroz njega pobjegne sama od sebe ili da ostane u tami ako neka nova figura slinosti ne bi dovrila krug uinivi ga istovremeno savrenim i oiglednim. Convenientia, aemulatio, analogija i simpatija kazuju nam kako svijet treba da se povue u sebe, da se podvo strui, da se u sebi odraava ili da se povee kako bi stvari mogle da lie jedna na drugu. One nam pokazuju puteve slinosti i mjesta kuda ovi prolaze, a ne mjesto gdje se slinost nalazi, ni nain na koji je primjeujemo, ni obi ljeje po kome je prepoznajemo. Stoga bi nam se moglo desiti da proemo kroz to divno obilje slinosti a da ne pomislimo kako je ono odavna pripremljeno poretkom svijeta, i to za nae najvee dobro. Da bismo saznali da jedi lijei one bolesti ili da prerezan orah sa alkoholom lijei bolesti glave, treba da nas neto na to upozori: inae bi ta tajna,ostala zauvijek nepoznata. Da li bi se ikad saz nalo da izmeu ovjeka i njegove planete postoji odnos dvojstva ili odnos suparnitva kad na njegovom tijelu ili u borama njegova lica ne bi postojao znak po kome bi se moglo zakljuiti da je on rival Marsa ili miljenik Saturna? Skrivene slinosti treba da budu istaknute na povrini stva ri; za nevidljive analogije potrebna su vidljiva obiljeja. Zar svaka slinost nije istovremeno i ono to je najmanifestnije i ono to je najskrivenije? Ona stvarno nije sastavlje na od jukstaponiranih dijelova od kojih su jedni identi ni, a drugi razliiti: ona je od jednog jedinog dijela, no sei u sebi slinost koju vidimo ili ne vidimo. Ona bi tako bila bez kriterija da u njoj iznad ili izvan nje ne po stoji presudni elemenat koji preobraava njen sumnjivi sjaj u jasnu izvjesnost. Nema slinosti bez obiljeja. Svijet slinog mora biti obiljeen. Nije to volja boija, kae Paracels, da ostane skriveno ono to je stvoreno za dobrobit ovjeka i to mu je podaren o. . . A ak ako je izvjesne stvari i sakrio, bog nije nita ostavio bez vanjskog vidljivog znaka sa poseb nim obiljejima isto kao to ovjek koji zakopa blago obiljei miesto da bi ga kasnije mogao pronai (19). Uo avanje slinosti zasnovano je na prepoznavanju znakova i njihovom deifrovanju. Nepotrebno je zadravati se na

94

RIJECI I STVARI

posmatranju kore biljke da bismo upoznali njene osobine; treba ii pravo na njena obiljeja na sjenu i sliku boiju koju sobom nosi ili na unutranju vrlinu koju jo j je podarilo nebo kao prirodni d a r . . . vrlinu, kaem, koja se ipak prepoznaje po obiljeju (20). Sistem obiljeja izvre odnos vidljivog i nevidljivog. Slinost je nevidljiva forma onoga to, iz utrobe svijeta, ini stvari vidljivim; ali da bi ta forma izbila na svjetlo, treba da postoji neka vidljiva figura koja je izvlai iz njene duboke nevidljivosti. Stoga je lice svijeta prekriveno grobovima, pismenima, iframa, nejasnim rijeima hijeroglifima, govorio je Tarner (Turner). Prostor neposrednih slinosti postaje velika otvo rena knjiga; ona je iarana grafikim znacima; po itavim stranicama vide se neobine figure koje se ukrtaju i po nekad ponavljaju. Treba ih samo deifrovati: Zar nije tano da sve trave, biljke, drvee i ostalo to potie iz zemljine utrobe sainjava veliku knjigu magijskih znako va? (21) Veliko mirno ogledalo u ijem se dnu stvari ogle daju i meusobno odraavaju svoj lik, ispunjeno je, u stvari, rijeima. Nijemi refleksi praeni su rijeima koje ih oznaavaju. I, milou posljednjeg oblika slinosti koji obuhvata sve ostale i zatvara ih u jedinstven krug, svijet se moe porediti sa ovjekom koji govori: Isto kao to se skriveni pokreti njegova shvatanja manifestuju glasom, zar isto tako ne izgleda da i trave govore udnom ljekaru njihovim obiljejima, otkrivajui mu . . . njihova unutranja svojstva skrivena pod velom prirodne tiine (22). Ali treba se malo zadrati na samom tom jeziku. Na znakovima od kojih je formiran. Na nainu kojim ti znaci upuuju na ono to oznaavaju. Izmeu jedia i oiju postoji simpatiki odnos. Ta nepredviena srodnost ostala bi nepoznata da na samoj biljci ne postoji obiljeje, znak, kao rije koja kae da je jedi dobar za oi. Taj znak je savreno itljiv na zrnima te biljke: to su sitne tamne kuglice uvijene u bijele ljuske koje otprilike lie na one kapke (23). Isti je sluaj srod nosti izmeu oraha i glave; rane na lubanji lijei debela zelena kora koja pokriva kosti ljusku ploda: ali unu tranje bolesti glave spreava sama jezgra ploda koja pot puno upuuje na mozak (24). Znak bliskosti i ono to ga ini uoljivim jest naprosto analogija; ifra simetrije na lazi se u proporciji.

PROZA SVIJETA

95

Ali kakvo obiljeje treba da nosi sama proporcija da bismo je mogli prepoznati? Kako bismo mogli znati da li nije na dlanu ili bore na elu oznaavaju ono to u tkivu ovjekova ivota predstavljaju sklonosti, sluajnost ili ne srea? Jedino tako to podrazumijevamo da simetrija po vezuje tijelo i nebo i prenosi kretanje planeta na ovje kovu sudbinu. Uz to i kratkoa jedne linije odraava pro stu sliku ivota, a ukrtanje dviju bora suoavanje sa preprekom, uzlazni luk bore ovjekov uspon ka uspjehu. irina bora je znak bogatstva i vanosti; kontinuitet ozna ava sreu, diskontinuitet nesreu (25). Ta ogromna analogija tijela i sudbine potvrena je itavim sistemom ogledala i privlanosti. Simpatije i nadmetanja upravo uka zuju na analogije. A i nadmetanje se moe prepoznati po analogiji: oi su zvijezde jer ire svjetlost po licu kao zvijezde u noi i zato to je slijepcima u svijetu kao i ljudima s oima usred mrkle noi. Nadmetanje moemo prepoznati i po srodnosti: zna se od vremena Grka da su krajevi udova snanih i hra brih ivotinja iroki i dobro razvijeni, kao da im je snaga prela u najudaljenije dijelove tijela. Isto tako lice i ruka ovjeija nose u sebi slinost due za koju su vezani. Pre poznavanje najupadljivijih slinosti vri se, dakle, na osno vu pronaene podudarnosti meu stvarima. I ako pomi slimo da podudarnost nije uvijek definisana ni striktno lokalizovana, nego da se podudaraju mnoga bia koja su inae rastavljena (kao to je sluaj sa boleu i njenim lijekom, ovjekom i njegovom zvijezdom, biljkom i tlom koje jo j je potrebno), bie potreban i jo neki znak podu darnosti. Ali kakva druga oznaka postoji koja bi svjedo ila da su dvije stvari vezane jedna za drugu osim to se one meusobno privlae kao sunce i cvijet suncokreta ili voda i vrijea krastavca (26), osim to izmeu njih postoje odreen afinitet i simpatija? Tako se krug zatvara. I odmah vidimo uz pom o kak vog sistema podvostruavanja. Slinost zahtijeva obiljeje, jer ne bi bila zapaena da nije jasno oznaena. Ali koji su to znaci? Po emu se, meu tolikim aspektima svijeta i tolikim brojem figura koje se ukrtaju, prepoznaje da ovdje postoji takav karakter na kome se treba zadrati zato to ukazuje na skrivenu i sutinsku slinost? K oji je to oblik koji u sebi nosi specifinu vrijednost znaka? To je slinost. Taj znak stvarno znai u onolikoj m'jeri uko

96

RIJECI I STVARI

liko lii na ono na ta ukazuje (to jest na priblinu podu darnost). Ali on nije samo homologija na koju nas upu uje, jer njegovo bie-obiljeje nestalo bi u onome iji je on znak; on je druga slinost, bliska podudarnost drukijeg tipa, koja slui da se prepozna ona trava, ali koju otkriva tek trea. Svaka linost dobij a obiljeje, ali to obiljeje je samo granini oblik iste slinosti. Na taj nain cjelina zna kova dodaje jednom krugu slinosti jo jedan koji se tano poklapa sa prvim, osim tog neznatnog pomjeranja zbog koga znak simpatije ostaje i u analogiji, a znak analogije u nadmetanju i znak nadmetanja u podudarnosti, koji, opet, da bismo prepoznali, zahtijeva oznaku simpatije . . . Obilje je i ono to ono oznaava potpuno su iste prirode; oni se samo podvrgavaju normama razliite raspodjele; pre sjek je isti. Oblik koji obiljeava i koji je obiljeen jesu slino sti, ali postavljene jedna uz drugu. I po tome je, bez sum nje, slinost u nauci XVI vijeka najuniverzalnija katego rija; istovremeno i najvidljivija, ali koju treba otkriti jer je najskrivenija; ona determinie oblik saznanja (jer je saznanje moguno tek putem slinosti) i garantuje mu bo gatstvo i sadraj (jer, im se otkriju obiljeja i im se razmotri na ta ona ukazuju, ostaje da se rodi, blistava u svojoj vlastitoj svjetlosti, sama Slinost). Nazovimo hermeneutikom zbir saznanja i tehnika po mou kojih se otkriva govor znakova i utvruje njegov smisao; nazovimo semiologijom zbir saznanja i tehnika koji omoguavaju da se razaznaju znakovi, da se definie ono to ih konstituie kao znakove, da se utvrde njihove veze i zakonitosti njihovih sklopova: XVI vijek je vezao semiologiju i hermeneutiku po obliku njihove slinosti. Tra iti smisao znai objelodaniti ono to slii. Traiti zakon znakova znai otkriti stvari koje su sline. Gramatika bia je njihova egzegeza. A jezik kojim oni govore ne sadri nita drugo osim sintakse kojom su vezana bia. Priroda stvari, njihovo koegzistiranje, sklop veza i meusobnog komuni ciranja, nisu razliiti od njihove slinosti. A ova se ispoIjava samo u sistemu znakova koji se susreu s kraja na kraj svijeta. Priroda je zahvaena u uskom podruju ko jim su meusobno povezane semiologija i hermeneutika; ona je misteriozna, zaogrnuta velom, otvara se saznanju koje ponekad zavodi na krivi put samo u onolikoj mjeri ukoliko ta vezanost nije praena i odreenim rasko

PROZA SVIJETA

97

rakom u slinostima. Jer jasnost se odmah gubi, vidljivost je pomuena od prvog koraka. Javlja se tamni predio koji e trebati postepeno osvijetliti. I upravo to je priroda i to e trebati nastojati da spoznamo. Sve bi bilo nepo sredno i oevidno kad bi se hermeneutika slinosti i semiologija obiljeja podudarale bez i najmanjeg odstupanja. Ali poto postoji rupa izmeu slinosti od kojih je sazdan grafizam i onih od kojih je graen govor, znanje i njegov neizmjerni napor situiraju se upravo na tom prostoru koji im je svojstven: oni e taj meuprostor izbrazdati bezbroj nim cik-cak putanjama od slinog do onog to mu je slino. III GRANICE SVIJETA Takva je, u svojoj najoptijoj skici, epistem XVI vi jeka. Ta konfiguracija ukljuuje i izvjestan broj posljedica. Prije svega prezasien i sasvim siromaan vid tog znanja. Prezasien jer je beskrajan. Slinost ne ostaje nikad stabilna u sebi; ona je postojana tek kad upuuje na neku drugu podudarnost, koja, opet, izaziva nove; na taj nain svaka slinost vrijedi prema broju drugih nago milanih slinosti, a itav svijet treba razmotriti da bi se i najmanja slinost mogla opravdati i uzeti kao izvjesnost. To je, dakle, znanje koje mora i treba da proizilazi iz bes krajnog gomilanja dokaza lanano povezanih. I stoga je takvo znanje od poetka na nesigurnim temeljima. Jedini moguni oblik vezivanja elemenata tog znanja jeste sabi ranje. Otuda ti ogromni stubovi, otuda njihova monotonija. Stavljajui slinost kao vezu izmeu znaka i onoga to on oznaava, znanje XVI vijeka osudilo je sebe da uvijek saz naje istu stvar i da je sazna na nedokuivom stepenu bes krajnog procesa. I upravo tu stupa u dejstvo veoma poznata kategorija mikrokozma. Taj stari pojam bio je, u srednjem vijeku i poetkom renesanse, sigurno oivljen izvjesnom neoplatonistikom tradicijom. Ali u nauci XVI vijeka ovaj pojam je igrao kljunu ulogu. Nije vano da li je to bila, kao to se nekad govorilo, vizija svijeta ili Weltanschauung. U stva ri, kategorija mikrokozma podrazumijeva dvije precizne funkcije u epistemolokoj konfiguraciji tog doba. Kao ka tegorija miljenja, ona primjenjuje na sve oblasti prirode princip igre podvostruenih slinosti; ona svakom istrai
7

98

RIJECI I STVARI

vanju garantuje da stvari uvijek, na jednom viem stepenu, pronalaze svoj odraz i svoju makrokozmiku potvrdu; ona takoe tvrdi da se vidljivi poredak najviih sfera ogleda u najmranijim dubinama zemlje. Ali shvaena kao opta konfiguracija prirode, ona postavlja realne i gotovo opiplji ve granice neumornom slijedu slinosti koje se smjenjuju. Ona ukazuje da postoji jedan veliki svijet i da njegov prenik obiljeava granicu svih stvorenih stvari; da na drugom kraju postoji privilegovano stvorenje koje reprodukuje, u smanjenom obliku, ogromni nebeski poredak, zvijezde, pla nine, rijeke i oluje; i da se u stvarnim granicama te kon stitutivne analogije odvija igra slinosti. Prema tome, rastojanje od mikrokozma do makrokozma uzalud je ogrom no, ono nije beskrajno; bia koja u njemu borave uzalud su mnogobrojna, mogla bi se, u krajnjem sluaju, izbrojati; pa prema tome i slinosti, koje se igrom znakova koje zahtijevaju oslanjaju jedne na druge, nisu izloene opasnosti da se nadovezuju do beskonanosti. Da bi se oslonile i uvrstile, one imaju jedno savreno zatvoreno podruje. Priroda, kao igra znakova i slinosti, zatvara se sama u sebe prema dvostrukoj figuri kozmosa. Stoga se treba paziti da ne zamijenimo odnose. Nema sumnje, ideja mikrokozma je, kao to se kae, vana u XVI vijeku; izmeu svih formulacija koje bi se mogle registrovati u jednoj anketi, ona bi, vjerovatno, bila naj ea. Ali ovdje nije u pitanju studija mnijenja, koja bi se mogla izraditi jedino uz pom o statistike analize pisa nog materijala. Ako, meutim, znanja XVI vijeka ispitu jem o na nivou arheologije, to jest onoga to ga je uinilo mogunim, odnos makrokozma i mikrokozma izgleda kao puki povrinski efekat. I ispitivanje svih analogija u svi jetu nije preduzeto stoga to se vjerovalo u takve odnose, nego stoga to ie u samom znanju postojala jedna nunost: trebalo je uskladiti beskrajno bogatstvo jedne slinosti, koja je uvedena kao trea izmeu znakova i njihova smi sla, i monotonije koja je nametala identian odnos slinosti prema onome to znai i onome to je oznaeno. U epistemi u koioi se znaci i slinosti reciprono nadovezuju prema krivulji bez kraja trebalo je u odnosu mikrokozma i ma krokozma misaono fiksirati garanciju takvog znanja i gra nicu njegovog ispoljavanja. Po istoj nunosti to znanje je moralo prihvatiti na istom planu i magiju i erudiciju. Izgleda nam da su znanja

PROZA SVIJETA

99

XVI vijeka bila sazdana na nestabilnoj mjeavini racional nog saznanja, pojmova proizilih iz magijske prakse i ita vog kulturnog nasljea, kome je otkrie starih tekstova umnoilo autoritet i mo. Tako zasnovana nauka tog doba izgleda da se odlikuje slabom strukturom; ona je samo liberalni medij sukoba izmeu vjernosti Starima, smisla za udnovato i ve probuenog interesa za suverenu raci onalnost u kojoj se mi prepoznajemo. I ta trodjelna epoha reflektuje se u svakom djelu i svakom podijeljenom duhu . . . U stvari, znai da XVI vijek ne pati od nedostatka struk ture. Naprotiv, vidjeli smo kako su do u sitnice precizirane konfiguracije koje definiu prostor tog znanja. I ba ta strogost diktira odnos i prema magiji i prema erudiciji ne kao prihvaenom sadraju nego kao formi koja se trai. Svijet je prekriven znakovima koje treba deifrovati, a ti znaci koji otkrivaju podudarnosti i veze predstav ljaju samo oblike slinosti. Saznati, prema tome, znai in terpretirati: krenuti od vidljivog obiljeja ka onome to je iskazano u tom obiljeju i to bi bez njega ostala nije ma rije, uspavana u mraku stvari. Mi, ljudi, otkrivamo sve ono to je skriveno u planinama prema znacima i vanj skim podudarnostima; na taj nain mi otkrivamo i sva svojstva bilja i sve to se nalazi u kamenju. Nema nieg u dubinama mora niti u visinama nebeskog svoda to ov jek ne bi bio sposoban da otkrije. Nema tako velike pla nine koja bi od ovjekova pogleda sakrila ono to u sebi krije; pogled to otkriva pomou odgovarajuih znakova (27). Proricanje nije konkurentski oblik saznanja; ono je tijesno vezano za samo saznanje. Ali znaci koje interpre tiramo oznaavaju skriveno samo onoliko koliko mu lie; i nema djelovanja na vanjska obiljeja a da se pri tome istovremeno ne izvri uticaj "i na ono to ta obiljeja tajno indiciraju. Stoga biljke koje imaju oblik glave, oiju, srca ili jetre efikasno djeluju na te organe; stoga su i same ivo tinje osjetljive na znakove kojima su oznaene te-biljke. Reci mi, kae Paracels, zato zmija u Helveciji, Algoriji i Svediji razumije grke rijei Osy, Osya, O s y ... U kak voj su ih koli nauile da bi, im uju te rijei, odmah okrenule rep kako ih ne bi ponovo ule? im uju te rijei, uprkos svojoj prirodi i svojem duhu, zmije se umire i ni kog ne ujedaju otrovnim ugrizima. I da se ne kae da je to samo zvuni efekat izgovorenih rijei: Ako u po godno vrijeme napie te iste rijei na pergamentu ili pa
7*

100

RIJECI I STVARI

piru i ako ih prui zmiji, ona nee ostati manje nepo kretna nego da si ih glasno izgovorio. Plan Prirodnih ma gija koji zauzima dosta mjesta krajem XVI vijeka i pro tee se sve do sredine X VII vijeka nije samo rezultat talo enja evropske svijesti; on je oivljen kao to izriito kae Kampanela (28) i iz sasvim savremenih razloga: su tinska konfiguracija znanja upuuje obiljeja i slinosti na meusobni odnos. Magijska forma bila je inherentna na inu saznavanja. Iz istog razloga je to bila i erudicija: jer u nasljeu koje nam je ostavila antika, jezik je vrijedan kao znak za stvari. Nema razlike izmeu onih vidljivih obiljeja koja je Bog ostavio na povrini zemlje da bismo preko njih upoznali tajne njene unutranjosti i napisanih rijei koje su Biblija ili antiki mudraci, obasjani nekom boan skom svjetlou, ostavili u knjigama koje nam je tradicija ouvala. Odnos prema tekstovima iste je prirode kao i odnos prema stvarima; i u jednom i drugom sluaju u pitanju su znaci koje treba tumaiti. Da bi izvjebao na razum, i sm Bog je posijao prirodu figurama koje treba deifrovati (u tom smislu saznanje treba da bude divinatio proricanje), dok su Stari dali ve interpretacije koje mi moemo samo prihvatiti; koje bismo ak morali samo prihvatiti kad ne bi trebalo nauiti njihov jezik, itati tek stove i shvatiti ta kazuju. Antiko nasljee je kao i sa ma priroda ogromni prostor koji treba interpretirati; i u tom nasljeu i u prirodi treba otkriti znakove i poste peno ih osposobiti da govore. Drugim rijeima, Divinatio i Eruditio predstavljaju jednu istu hermeneutiku. Ali ona se razvija prema slinim figurama na dva razliita nivoa: prva figura polazi od nijemog obiljeja ka samoj stvari (i ona prisiljava prirodu da govori); druga se kree od ne pominog grafizma prema jasnoj rijei (ona vraa ivot usnulim jezicima). Ali isto kao to su prirodni znaci vezani za ono to indiciraju dubokim odnosom slinosti, tako je govor Starih adekvatan onome to saoptava; ako on za nas ima vrijednost dragocjenog znaka, to je stoga to je u dubini svog bia primjeren samim stvarima; on je nji hovo ogledalo i njihov uzor; prema vjenoj istini odnosi se kao znakovi prema tajnama prirode; prema stvarima koje otkriva on posjeduje iskonsku bliskost. Stoga je ne potrebno pitati za osnove njegova autoriteta; on je trezor znakova vezanih slinou za ono to oni mogu oznaiti.

PROZA SVIJETA

101

Jedina razlika je u tome to je u pitanju trezor drugog reda, koji upuuje na zapise prirode, koji, opet, nejasno izraavaju istu sutinu samih stvari. Istina svih oznaka bilo da ih nalazimo u prirodi ili da se redaju na papirusu i u bibliotekama svuda je ista: isto tako arhaina kao i boanska institucija. Izmeu oznaka i rijei ne postoji razlika kao izmeu posmatranja i prihvaenog autoriteta ili izmeu onoga to se moe provjeriti i tradicije. Svuda postoji samo ista igra, igra znaka i onog to mu lii, i zato se priroda i rije bes krajno ukrtaju, obrazujui tako, za onog koji zna da ita, veliki jedinstven tekst.

IV RUKOPIS STVARI U XVI vijeku jezik nije jednoobrazan i dotjeran zbir nezavisnih znakova u kome bi se stvari odraavale kao u ogledalu da bi tu iskazale svoje pojedinane istine. Jezik je vie tajanstvena, neprozirna, u sebe zatvorena masa, fragmentirana i enigmatina, mijeajui se ovdje-ondje sa figurama svijeta i isprepliui se sa njima: na taj nain one sve zajedno pletu mreu oznaka u kojoj svaka moe igrati, i stvarno igra, ulogu sadraja ili znaka, tajne i otvorenog ukazivanja. U svom sirovom istorijskom biu, jezik XVI vijeka ipak nije proizvoljan sistem; on je situiran u svi jetu i s njim ini cjelinu istovremeno stoga to i same stvari kriju i otkrivaju svoju zagonetnost kao i jezik, i stoga to se rijei nude ovjeku kao stvari koje treba deifrovati. Velika metafora sadrana u knjizi koju otvaramo, sriemo i itamo da bismo upoznali prirodu, predstavlja samo vidljivo nalije jednog drugog, mnogo dubljeg preno enja koje prisiljava jezik da ostane na strani svijeta, meu biljkama, travama, kamenjem i ivotinjama. Jezik je dio velikog sistema raspodjele slinosti i obiljeja. Prema tome i on mora biti prouavan kao stvar prirode. Elementi, kao i ivotinje, biljke ili zvijezde, imaju svoje zakone o privlanosti i podudarnosti, svoje obavezne analogije. Ramus je dijelio svoju gramatiku na dva dijela: prvi je bio posveen etimologiji, to ne znai da je ispitivao izvorni smisao rijei nego upravo sutinska svojstva slo va, slogova i itavih rijei. Drugi dio obraivao je sin taksu: njegov cilj bio je da proui meusobno graenje

102

RIJECI I STVARI

rijei prema njihovim svojstvima; sintaksa se sastojala od skoro iskljuive podudarnosti i meusobnog proima nja svojstava, kako imenice sa imenicom ili glagolom, tako i priloga sa svim rijeima uz koje se prilae, i veznika u naporednom odnosu veza (29). Jezik nije ono to jest jer ima smisao; njegov reprezentativni sadraj koji e imati toliko vanosti za gramatiare X VII i X VIII vijeka i koji e im sluiti kao vodi u njihovim analizama, ovdje ne igra nikakvu ulogu. Rijei su sastavljene od slogova, a slo govi od slova, zato to se u njima nalaze svojstva koja ih pribliuju ili razdvajaju isto kao to se u svijetu obiljeja meusobno suprotstavljaju ili privlae. Prouavanje gra matike u XVI vijeku oslanja se na iste epistemoloke dis pozicije kao i nauka o prirodi ili ezoterine discipline. Je dina razlika je u tome to ima samo jedna priroda, a vie jezika; u ezoterizmu svojstva rijei, slogova i slova otkri vaju se drukijim govorom, koji ostaje tajan, dok u gra matici rijei i fraze iz svakodnevnog ivota same iskazuju svoja svojstva. Jezik je na pola puta izmeu vidljivih figura prirode i tajnih podudarnosti ezoterinog govora. To je izdrobljena priroda, razdijeljena protiv svoje volje i izmije njena; ona je izgubila prvobitnu providnost; u sebi nosi tajnu, a na povrini su oznake onoga to hoe da izrazi i koje treba deifrovati. Jezik je istovremeno i prikriveno otkrovenje i otkrovenje koje se ponovo uzdie u rastuoj svjetlosti. U svom prvobitnom obliku, kada je ljudima bio poda ren od boga, jezik je bio apsolutno izvjestan i providan znak stvari zato to im je liio. Imena su bila utisnuta u predmetu koji su oznaavala kao to je snaga upisana u tijelu lava, kraljevski stav u pogledu orla, ili kao to je uticaj planeta obiljeen na elu ljudi: sve je to omogueno zahvaljujui obliku slinosti. Da bi ljudi bili kanjeni, ta prozirnost bila je unitena u Vavilonu. Jezici se podijelie i postae netrpeljivi u onolikoj mjeri u kolikoj je bila izbri sana njihova slinost 'sa stvarima, koja je bila prvi razlog postojanja jezika. Sve jezike koje poznajemo mi danas govorimo samo na osnovu te izgubljene slinosti i u pro storu koji je ona ostavila praznim. Postoji samo jedan jezik koji uva uspomenu na tu slinost, jer direktno proizilazi iz tog prvog rjenika, sad ve zaboravljenog; jer bog nije htio da vavilonska kazna padne u zaborav; jer je taj jezik trebalo da poslui kao svjedok starog saveza izmeu

PROZA SVIJETA

103

boga i njegovog naroda; jer se, najzad, bog na tom jeziku obratio onima koji su ga sluali. Hebrejski jezik nosi u sebi, kao olupine, obiljeja prvobitnih naziva. I one rijei koje je Adam izgovorio nameui ih ivotinjama ostale su bar djelimino, odnosei ipak sa sobom u svoj mrak dio svog nijemog znanja, kao nepomina svojstva bia: Tako je roda, toliko hvaljena zbog svog milosra prema rodi teljima, na hebrejskom nazvana Chasida, to znai dobro udan, milosrdan, obdaren milou ... Konj, nazvan Sus, izraavao je smisao glagola Hasas, koji znai uzdizati se, ako ve sam glagol nije izveden od imenice, jer izmeu svih ivotinja na etiri noge, konj je jedini ponosan i hrabar kako je opisan u X X X IX glavi knjige o Jovu (30). Ali to su samo fragmenti spomenika; drugi' jezici su izgubili te izvorne slinosti koje je jedino hebrejski jezik sauvao da bi pokazao kako je to nekada bio zajedniki jezik boga, Adama i ivotinja na prvobitnoj zemlji. Ali ako jezik vie ne lii neposredno na stvari koje imenuje, on ipak nije odvojen od svijeta; on u drugom obliku nastavlja da bude mjesto za otkria i da predstavlja prostor u kome se istina istovremeno ispoljava i iskazuje. Dodue, on vie nije priroda u svojoj izvornoj vidljivosti, ali nije ni misteriozni instrumenat iju bi mo poznavali samo privilegovani. On je prije figura jednog svijeta koji se iskupljuje i koji najzad oslukuje pravu rije. Zato je bog i elio da se latinski, jezik njegove crkve, rairi po itavoj zemaljskoj kugli. Zato i svi jezici na svijetu stva raju zajedno sliku istine. Prostor u kome se ire kao i nji hovo preplitanje oslobaaju znak spasenog svijeta isto kao to su prva imena liila na stvari koje je bog dao Adamu na rukovanje. Klod Dire (Claude Duret) primjeuje da Jevreji, Kananejci, Samariani, Haldejci, Sirijci, Egipani, Punci, Kartaginjani, Arapi, Saraceni, Turci, Mauri, Persijanci i Tatari piu zdesna ulijevo slijedei tako tok i dne vno kretanje prvog neba koje je savreno, prema miljenju velikog Aristotela, i pribliava se jedinstvu; Grci, Gruzinci, Maroniti, Jakoviti, Kopti, ervijanci, Poznanjci i, naravno, Latini i svi Evropljani piu slijeva udesno slijedei tok i kretanje drugog neba, sastavljenog od sedam planeta; Indijci, Kateni, Kinezi i Japanci piu odozgo prema dolje u skladu sa poretkom prirode koja je ljudima dala glavu gore a noge dolje; nasuprot ovim, Meksikanci piu ili odozdo prema gore ili u spiralnim linijama kakve ispisuje

104

RIJECI I STVARI

sunce na svojoj godinjoj putanji po Zodijaku. Tako su sa ovih pet razliitih naina pisanja, tajne i misterije ras kra svijeta i oblik krsta zbir ovala neba i zemlje , potpuno formulisane i izraene (31). Jezici se prema svi jetu nalaze vie u odnosu analogije nego znaenja; bolje reeno, njihova vrijednost znaka i njihova funkcija podvostruavanja se nadovezuju; one izraavaju nebo i zemlju, ije su slike upravo one; u svojoj najmaterijalnijoj arhitek turi one reprodukuju krst, iji dolazak najavljuju dola zak koji potvruju Pismo*) i Rije. U jeziku postoji i jedna simbolika funkcija: ali nakon vavilonskog razdora ne tre ba je vie ni traiti osim u rijetkim izuzecima (32) samim rijeima, nego upravo u postojanju jezika, u njego vom totalnom odnosu prema totalitetu svijeta, u ukrtanju njegovog prostora sa sferama i figurama kozmosa. Otuda i potie projekat enciklopedije, kakav se pojavio krajem XVI vijeka ili poetkom XVII vijeka: ne odraa vanje onoga to se zna u neutralnom elementu jezika upotreba abecednog reda, proizvoljnog ali efikasnog, pojavie se u enciklopediji tek u drugoj polovini X VII vijeka (33) nego konstituisanje poretka svijeta na osnovu po vezanosti rijei i njihovog rasporeda u prostoru. Taj pro jekat nalazimo kod Gregoara (Grgoire) u njegovoj Syntaxeon artis mirabilis (1610), kod Alstedijusa (Alstedius) u njegovoj En.cyclopaed.ia (1630) ili kod Kristofa de Savinjija (Christophe de Savigny) u djelu Tableau de tous les arts libraux, koji uspijeva da spiritizuje saznanje istovre meno pom ou kozmikog oblika, nepominog i savrenog kruga i pomou zemaljskog, tronog, mnogostrukog i od vojenog od svog izvornog stabla; takav projekat nalazimo i kod La Kroa di Mena (La Croix du Maine), koji zamilja prostor otvoren uz pom o Enciklopedije i Biblioteke, pro stor koji bi omoguavao da se pisani tekstovi rasporede prema figuri susjedstva, srodnosti, analogije i potinjenosti koju propisuje sam svijet (34). U svakom sluaju, takvo preplitanje jezika i stvari u prostoru koji bi im bio zajed niki, pretpostavlja apsolutnu privilegiju napisanog. Ta privilegija dominirala je tokom itave renesanse i sigurno je bila jedan od velikih dogaaja zapadne kul ture. tamparija, pojava istonjakih rukopisa u Evropi,
*) Misli se na Sveto Pismo. Prim, prev.

PROZA SVIJETA

105

nastanak literature koja vie nije bila namijenjena za us meno prenoenje ili izvoenje niti uslovljena tim ciljevima, poetak interpretacije religijskih tekstova o tradiciji i ma gisteriju crkve sve to svjedoi, mada se pri tome ne moe voditi rauna o posljedicama i uzrocima, o primar nom poloaju koji je na Zapadu zauzela Pisana Rije. Od sad je osnovno svojstvo jezika da bude napisan. Glasovi samo predstavljaju prolazan i nestalan izraz jezika. I sam bog je svijetu ostavio pisane rijei; i Adam, kad je dao prva imena ivotinjama, samo je itao njihova vidljiva i utljiva obiljeja; i zakon je najprije bio napisan na tab licama, a ne povjeren pamenju ljudi; pravu rije treba traiti u knjizi. I Viner (Vigenre) i Dire (35) su govorili i to gotovo istim rijeima da je pisana rije uvijek prethodila usmenoj, u prirodi sigurno, a moda i u ljud skom znanju. Jer sasvim je mogue da je i prije Vavilona i prije Potopa postojalo pismo sastavljeno od samih zna kova prirode, tako da su ti znaci mogli imati snagu da di rektno utiu na stvari, da ih privlae ili odbijaju, da izra avaju njihova svojstva, osobine i tajne. O tome primarnom prirodnom pismu izvjesna ezoterika znanja, a prije svega kabala, sauvala su razbijenu uspomenu i sad pokuavaju da vaspostave svoju odavna usnulu mo. Ezoterizam u XVI vijeku je fenomen pisane, a ne govorne rijei. U svakom sluaju, ova posljednja je liena svoje vlasti, ona je ka u Viner i Dire samo enski dio jezika, kao njen pasivni intelekt; pisana rije je aktivni intelekt, muki princip jezika. Samo ona uva istinu. To primarno mjesto pisane rijei objanjava naporedo postojanje dviju nerazdvojnih oblika znanja u XVI vijeku, uprkos njihovom prividnom suprotstavljanju. U pitanju je, prije svega, nerazlikovanje onoga to se vidi i to se ita, izmeu posmatranog i obje lodanjenog, dakle o konstituisanju jedinstvene i izgraene platforme na k ojoj se do beskonanosti ukrtaju pogled i jezik; i obrnuto, u pitanju je isto tako i neposredno raz dvajanje svakog jezika koji prati beskonano pothranji vanje komentarom. Bifon e se jednog dana zauditi kad pronae kod jed nog prirodoslovca poput Aldrovandija nerazmrsivu mjea vinu tanih opisa, prenesenih citata, nekritiki usvojenih pria, primjedaba koje se odnose'na anatomiju, heraldiku, postojbinu, mitoloke vrijednosti ivotinje, i napomena o njihovoj moguoj primjeni u medicini ili magiji. I zato

106

RIJECI I STVARI

kad konsultujemo knjigu Historia serpentum et draconum, nailazimo na poglavlje O zmiji uopte, koje je podijeljeno na slijedee odjeljke: dvosmislenost (tj. razliita znaenja rijei zmija), sinonimi i etimologija, razlike, oblik i opis, anatomija, narav i navike, temperamenat, parenje i genera cija, glas, pokreti, mjesta, ishrana, fizionomija, antipatija, simpatija, naini hvatanja, smrt i ujedi zmije, naini i znaci trovanja, lijekovi, epiteti, nazivi, uda i predznaci, udovi ta, mitologija, bogovi kojima je posveena, apologija, ale gorija i misterije, hijeroglifi, amblemi i simboli, izreke, novac, uda, enigme, devize, heraldiki znaci, istorijske i njenice, snovi, slike i kipovi, upotreba i ishrana, upotreba u medicini, razliite upotrebe. I Bifon kae: neka se sad prosudi koliki se dio prirodne istorije moe nai u takvoj pisanoj zbirci. Sve to nije opis, nego legenda. Zaista, za Aldrovandija i njegove savremenike sve je to legenda = stvari koje treba itati. Ali razlog nije u tome to Vie dr imo do autoriteta ljudi nego do tanosti pogleda bez predubjeenja, nego u tome to priroda, u sebi samoj, pred stavlja neprekinuto tkanje rijei i obiljeja, pria i karak tera, govora i formi. Kad treba da izradimo istoriju jedne ivotinje, nepotrebno je i nemogue izabrati izmeu poziva prirodoslovca i kompilatora: treba sakupiti u isti oblik zna nja sve to je vieno i uveno, sve to je bilo ispriano od strane prirode ili ljudi, jezikom svijeta, tradicije ili pjes nika. Poznavati neku ivotinju, ili biljku, ili bilo koju stvar na zemlji, to znai sakupiti itav sloj znakova koji se na laze u njoj i na n joj; to takoe znai pronai sve konste lacije oblika u kojima ti znaci dobijaju vrijednost grba. Aldrovandi nije bio ni b olji ni loiji posmatra od Bifona; nije bio lakovjerniji od ovog, ni manje vezan za vjernost pogleda ili racionalnost stvari. Jednostavno, njegov pogled nije bio vezan za stvari na osnovu istog sistema, ni istog rasporeda epistem. Aldrovandi je savjesno posmatrao pri rodu koja je u cijelosti bila napisana. Znati, dakle, znai prenijeti iz jezika u podruje je zika; ponovo obrazovati jedinstveno polje rijei i stvari; svemu dati priliku da govori. To jest, iznad svih obiljeja omoguiti raanje pom onog govora komentara. Svoj stvo jezika nije ni u gledanju ni u dokazivanju, nego u interpretaciji. Komentar Biblije, komentar Starih, komen tar onoga to su otkrili putnici, komentar legendi i basni: ne trai se od svakog od tih govora da interpretira svoje

PROZA SVIJETA

107

pravo na iznoenje istine; od njih se trai da govore o sebi. Jezik u sebi sadri svoj princip grananja. Vie ima posla oko interpretiranja interpretacija nego stvari; i vie je knjiga napisano o knjigama nego o bilo kom drugom predmetu; mi nita drugo i ne inimo, nego se samo me usobno objanjavamo (36). To, uopte, nije konstatacija o propasti jedne kulture zakopane pod vlastitim spome nicima nego definicija neizbjenog odnosa koji je jezik XVI vijeka odravao sa samim sobom. S jedne strane taj odnos omoguava beskrajno talasanje jezika, koji ne prestaje da se razvija, da se ispravlja i da se obnavlja sukcesivnim formama. Tako se, moda, prvi put u zapadnoj kulturi otkriva ta apsolutno otvorena dimenzija jezika, koji se vie ne moe zaustaviti jer, poto nikad nije sputan definitiv nom rijeju, on svoju istinu izrie tek u nekom buduem govoru, sav predan onome to e tek rei; ali ni taj govor ne zadrava pravo da se zaustavi i ono to izrie oblikuje ga kao obeanje, ostavljeno u nasljee nekom drugom go voru . . . Zadatak komentara, po definiciji, ne moe nikad biti zavren. A ipak, itav komentar je okrenut prema za gonetnom dijelu, prema onome to se apue, onome to se krije u komentarisanom govoru: on raa ispod posto jeeg govora jedan drugi, bitniji i primarniji, koji nas toji da ovaj ponovo vaspostavi. Jer nema komentara ako se ispod jezika koji itamo i deifrujemo ne nalazi suve reni autoritet nekog primarnog Teksta. I taj tekst koji ini osnov jezikog komentara obeava mu, kao nadoknadu, njegovo konano otkrie. Na taj nain nuno proirivanje egzegeze svedeno je na odreenu mjeru i idealno ograni eno, a ipak se stalno obnavlja u svom utljivom aktu. Jezik XVI vijeka shvaen ne kao epizoda u istoriji je zika, nego kao globalno kulturno iskustvo naao se bez sumnje u toj igri, u sjecitu primarnog Teksta i beskraja Interpretacije. ovjek govori na bazi pisane rijei, koja je tijesno vezana za svijet; beskrajno govori o toj rijei i svaki od njegovih znakova postaje ponovo pismena osnova za novi govor; ali svaki govor se obraa toj izvornoj pisanoj rijei iji povratak istovremeno i nagovjetava i odlae. Jasno je, dakle, da iskustvo jezika pripada istoj arhe olokoj mrei kao i saznanje o stvarima prirode. Spoznati te stvari znailo je otkriti sistem slinosti koje ih ine bli skim i solidarnim; ali slinosti su se mogle utvrditi samo utoliko to je zbir obiljeja, na njihovoj povrini, obrazo

108

RIJECI I STVARI

vao pismeni tekst sa nepobitnim indikacijama. Ali i ti znaci bili su samo igra slinosti i oni su takoer upuivali na beskonaan, nuno nedovren zadatak identifikovanja slinog. Jezik, na isti nain, ali uz jednu inverziju, stavlja sebi u zadatak da obnovi apsolutno izvoran govor, ali on ga moe iskazati samo ako mu se pribliava, ako pokuava da o njemu kae neto to mu lii i ako tako uspije da obrazuje beskrajni niz vjernosti bliskih i istorodnih sa in terpretacijom. Komentar beskrajno lii na ono to komentarie a to ne moe nikad iskazati; isto kao to i pozna vanje prirode pronalazi uvijek nova obiljeja za slinost, zato to se slinost ne moe upoznati sama po sebi a to obiljeja ne mogu biti nita drugo osim slinosti. I kao to ta beskrajna igra prirode nalazi svoju vezu, svoj oblik i svoju granicu u odnosu mikrokozma i makrokozma, isto tako se beskrajni zadatak komentarisanja tjei obeanjem stvarno napisanog teksta koji e interpretacija jednog dana u cijelosti odgonetnuti. V BIE JEZIKA Jo od stoicizma u zapadnom svijetu je vladao trojni sistem znakova jer je sadravao ove elemente: oznaujue (signifiant), oznaeno (signifi) i okolnost ( tyx vov ) Poev od X VII vijeka, meutim, raspored znakova postaje dvojni, jer je, kao i u Por-Roajalu*), definisan vezom izme u oznaujueg i oznaenoga. U Renesansi je organizacija drukija i mnogo kompleksnija: ona je trojna, jer se poziva na formalni domen znakova, na sadraj na koji oni ukazuju i na slinosti koje vezuju znakove za oznaene stvari; ali poto je slinost istovremeno i oblik znakova koliko i nji hov sadraj, tri razliita elementa u takvoj raspodjeli raz rjeavaju se u jednoj jedinstvenoj figuri. Takav raspored, zajedno sa igrom koju omoguava, ali u obliku inverzije, nalazi se i u iskustvu jezika. A to iskustvo zaista postoji, prije svega u svom sirovom i primarnom biu kao prosta, materijalna forma, pismo biljega na stvarima, oznake rairene po svijetu, forma koja se sjedinjuje sa svojim neizbrisivim figurama. U jednom smislu taj sloj jezika je jedinstven i apsolutan. Ali on smje sta raa dva druga oblika govora koji ga uokviruju: iznad
*) Jansenistika opatija u Francuskoj, koja je okupljala uene ljude X V II vijeka. Prim. prev.

PROZA SVIJETA

109

tog sloja je komentar koji ponavlja date znakove u novom iskazu, a ispod njega tekst kome komentar pripisuje pri marni karakter, skriven ispod obiljeja vidljivih za svakog. Otuda ta tri nivoa jezika, zasnovana na jedinstvenom biu pisma. Ta igra, e, meutim, ieznuti, krajem renesanse. I to na dva naina: prvo stoga to e figure koje beskrajno osciliraju izmeu jednog i tri termina biti konano fiksirane u dvojnom obliku koji e ih stabilizovati; i stoga to e jezik, umjesto da postoji kao materijalno pismo stvari, nai svoj prostor u optem reimu reprezentativnih znakova. Taj novi raspored povlai za sobom i nastanak novog problema, dotle nepoznatog: postavlja se pitanje kako raspoznati da neki znak oznaava upravo ono to on znai; poev od X VII vijeka, postavlja se pitanje kako znak moe biti vezan za ono to znai. Na to pitanje klasicizam e odgovoriti analizom predstave, a moderno doba anali zom smisla i znaenja. Ali u osnovi, jezik e postati samo poseban sluaj predstave (za klasicizam) ili znaenja (za nas). Tako je duboka vezanost jezika za svijet konano pre kinuta. Primarni karakter pisane rijei je odbaen. Iezava i onaj jednoobrazni sloj u kome su se beskrajno ukrtali ono to je vieno i ono to je proitano, to se moe vidjeti i to se moe iskazati. Stvari i rijei e se rastaviti. Oko e biti namijenjeno gledanju i nita vie; uho samo sluanju. Govor e imati zadatak da kae ta je, ali e biti samo ono to kae. To je ogromna reorganizacija kulture u kojoj klasici zam predstavlja prvu, a moda i najvaniju etapu, jer je on odgovoran za taj novi raspored koji obuhvata i nas poto nas upravo epoha klasicizma odvaja od jedne kulture u kojoj znaenje znakova nije postojalo, jer je ono bilo apsorbovano u vrhunskoj kategoriji Slinog; ali u kojoj je zagonetno, monotono, uporno, izvorno bie znakova blistalo u beskrajnoj disperziji. Ni u naem znanju ni u naoj misli nema vie nieg to bi nas moglo podsjetiti na to bie. Nita, osim moda literatura i to vie u obliku aluzija ili posredno nego direktno. U izvjesnom smislu moe se rei da literatura, onako kako je konstituisana na pragu modernog doba, uka zuje na ponovnu pojavu ivog bia jezika, i to tamo gdje ga nismo oekivali. U XVII i XVIII vijeku izvorno posto janje jezika, njegova stara postojanost stvari, zapisane u samom svijetu, bili su razbijeni funkcionisanjem predstave;

110

RIJECI I STVARI

svaki jezik vrijedio je samo kao govor. Vjetina govora bila je nain da se napravi znak to jest da on neto znai i da oko neega rasporedi znakove: ukratko, vjetina koja imenuje i hvata to ime, zatvara ga i krije dok ga ne oznai drugim imenima koja izraavaju samo njegovo odgoeno prisustvo, pomoni znak, figuru ili retoriki aparat. Meu tim, itavim tokom X IX vijeka i jo do naih dana od Helderlina do Malarmea i Artoa literatura je postojala u svojoj autonomiji odvojivi se od svakog drugog jezika dubokim jazom samo zahvaljujui nekoj vrsti kontragovora i vraajui se tako od reprezentativne ili znaenjske funkcije jezika ka njegovom sirovom i zaboravljenom biu. Postoji uvjerenje da dosiemo samu sutinu knjiev nosti ako je vie ne ispitujemo na nivou onoga to kae nego u njenoj znaenjskoj formi: u tom sluaju ostajemo pri klasinom konceptu jezika. U moderno doba knjievnost je ono to kompenzuje (a ne to potvruje) znaenjsko funkcionisanje jezika. Kroz takvu knjievnost ponovo blista bie jezika na, granici zapadne kulture i u njenom srcu jer je ono, jo od XVI vijeka, postalo potpuno strano toj kul turi; ali isto tako ono je u centru svega to je ona otkrila. Stoga sve vie knjievnost izgleda kao neto to treba mi sliti; ali to, iz istog razloga, ni u kom sluaju ne moe biti miljeno na osnovu teorije znaenja. Bilo da je analiziramo sa stanovita oznaenoga (onoga to ona hoe da kae, nje nih ideja, onoga to obeaje ili za ta se zalae) ili sa stanovita oznaioca (uz pom o shema pozajmljenih iz ling vistike ili psihoanalize) stvar se mnogo ne mijenja: to je samo jedna epizoda. U jednom kao i u drugom sluaju traimo je izvan mjesta na kome, za nau kulturu, nije prestala ve stoljee i po da se raa i da ostavlja traga. Takav nain deifrovanja upuuje na klasinu situaciju je zika onakvu kakva je vladala u XVI vijeku, kada je reim znakova postao dvojni i kada se znaenje odraavalo u obli ku predstave; tada je knjievnost bila sazdana od oznaujueg i oznaenoga i zasluivala je da bude analizirana kao takva. Poev od X IX vijeka, knjievnost vraa jezik njegovom biu: ali ne onakvom kakav je izgledao krajem renesanse. Jer sad vie nema one izvorne rijei, apsolutno poetne, koja je zapoinjala i ograniavala beskrajni pokret govora; odsad e jezik rasti bez poetka, bez ogranienja i obeanja. I upravo ulaenjem u taj uzaludni i sutinski pro stor ispisuje se svakodnevno tekst literature.

GLAVA

TREA

PREDSTAVA

I DON KIHOT Sa svojim obrtima i trikovima, avanture Don Kihota oznaavaju granicu: u njima se dovrava stara igra slinosti i znakova. Don Kihot nije ekstravagantan ovjek nego vie savjestan hodoasnik koji se zaustavlja pred svim znacima slinosti. On je junak Istog. Kao to ne uspijeva da se uda lji iz svoje uske provincije, tako ne moe da ode ni iz do bro poznate ravnice koja se iri oko Analognog. On bezbroj puta prelazi preko nje, ne prekoraivi nikad jasnu granicu razlike i ne dospjevi do srca identiteta. On sam, meutim, lii na neki znak. Dug, mrav grafiki znak poput slova, kao da upravo izlazi iz otvorene knjige. itavo njegovo bie jeste samo jezik, tekst, odtampani listii, ve prepisana pria. Sainjen je od izukrtanih rijei; to je rukopis koji luta po svijetu meu slinim stvarima. Ali ne sasvim to: jer kao siromani hidalgo on moe postati vitez samo slu ajui iz daleka vjekovnu epopeju koja stvara zakon. Knji ga je manje njegovo postojanje nego njegov zadatak. On je stalno mora konsultovati da bi znao ta treba da radi ili kae i kakve znakove treba da d sebi i drugima kako bi pokazao da je on iste prirode kao i tekst iz koga je proizaao. Viteki romani su jednom zauvijek dali recept za nje govu avanturu. I svaka epizoda, svaka odluka i svaki podvig bie znac da je Don Kihot zaista slian svim tim oznakama koje je kopirao. Ali, ako hoe da im bude slian, to je stoga to ih m o ra dokazati, to ve znaci (itljivi) ne lie vie na bia (vid

112

RIJECI I STVARI

ljiva). Svi ti napisani tekstovi, svi ti ekstravagantni romani su upravo bez premca: nita im na svijetu nije nikad liilo; njihov beskrajni jezik ostaje u neizvjesnosti, nikakva sli nost ih ne moe ispuniti; oni mogu zapaliti sve i svi izgorje ti a da lice svijeta zbog toga ne bude izmijenjeno. Liei na tekstove iji je on svjedok, predstavnik i analogna stvar nost, Don Kihot mora pruiti dokaz i iznijeti nepobitnu tvrdnju da oni govore istinu, da su oni jezik svijeta. Na njemu je da ispuni obeanja koja su dale knjige. Na njemu je da ponovo stvori epopeju, ali u obrnutom smjeru: ova je priala (ili tvrdila da pria) o stvarnim podvizima, na koje se uva uspomena; Don Kihot, pak, treba da ispuni realnou znakove bez sadraja. Njegova avantura je deifrovanje svijeta: savjesno puteestvuje s ciljem da na i tavoj Zemlji oive figure koje pokazuju da knjige kau isti nu. Taj podvig treba da bude dokaz: on se ne sastoji u stvarnom trijumfu zbog toga pobjeda u osnovi nije ni velika nego u transformisanju stvarnosti u znak. U znak po kome se utvruje da znaci jezika odgovaraju samim stvarima. Don Kihot ita svijet da bi dokazao knjige. I jedi ni dokaz koji o sebi daje to je svjetlucanje slinosti. itav njegov put je potraga za slinostima: najsitnije analogije su pozvane kao usnuli znaci koje treba probuditi da bi ponovo poeli govoriti. Stada, sluavke, krme, po znaju jezik knjiga u onolikoj mjeri ukoliko lie na dvorce, dame ili armije. To je uvijek razoarana slinost koja tra eni dokaz pretvara u podsmijeh i ostavlja beskrajno up ljom rije u knjigama. Ali i neslinost ima svoj model koji ropski oponaa: ona ga nalazi u metamorfozi arobnjaka. Na taj nain bi svi pokazatelji ne-slinosti, svi znaci koji ukazuju da pisani tekstovi ne govore istinu, liili na igru arolije koja lukavstvom unosi elemente razlike u podruje neosporne slinosti. I poto je ta magija bila predviena i opisana u knjigama, iluzorna razlika koju ona uvodi bie samo zaarana slinost. Dakle, samo dopunski dokaz da zna kovi lie na istinu. Don Kihot ocrtava negativnu stranu renesansnog svi jeta; pisana rije je prestala da bude proza svijeta; sli nosti i znaci razvili su svoj stari savez; slinosti razoara vaju, tendiraju ka viziji i deliriju; stvari uporno ostaju pri svom ironinom identitetu: one su samo ono to jesu; rijei kreu u avanturu bez sadraja, bez slinosti koja bi ih is punila; rijei ne obiljeavaju vie negoli stvari; one drije

PREDSTAVA

113

maju meu listovima knjiga, u praini. Magija, koja je omo guavala odgonetanje svijeta otkrivanjem tajnih slinosti ispod znakova, slui samo da bi bezumno objasnila zato su analogije uvijek razoarane. Erudicija, koja je prirodu i knjige itala kao jedinstven tekst, svedena je na svoje himere: razasutim po poutjelim listovima knjiga, znacima jezika ostaje jo kao vrijednost jedino fikcija onoga to predstavljaju. Pisana rije i stvar vie ne lie. Izmeu njih, Don. Kihot polazi u avanturu. Jezik ipak nije postao sasvim nemoan. On odsad ima novu mo, koja je samo njemu svojstvena. U drugom di jelu romana, Don Kihot susree linosti koje su itale prvi dio teksta i koje priznaju njega, realnog ovjeka, za junaka knjige. Servantesov tekst se pribira u sebi, udubljuje u svo ju vlastitu gustinu i postaje za sebe predmet svoje vlastite prie. Prvi dio avantura igra u drugom dijelu ulogu koja je u poetku pripadala vitekim romanima. Don Kihot mora biti vjeran toj knjizi jer je i sam stvarno postao knjiga; da bi je zatitio od greaka, on ima na raspolaganju falsifi kate, apokrifne nastavke; on mora da dobije isputene de talje; on mora Ja obgrli istinu. Ali sam Don Kihot nije i tao tu knjigu i ne treba da je ita, jer on je knjiga od mesa i kosti. On, koji stalnim itanjem postaje lutajui znak u svijetu koji ga ne prepoznaje, on, evo, postaje uprkos sebi i ne znajui to knjiga koja sadri svoju istinu; on sumira sve to je uinio, rekao, vidio ili mislio; omoguava da ga najzad prepoznamo jer toliko lii na sve te znakove koje je za sobom ostavio u obliku neizbrisive brazde. Iz meu prvog i drugog dijela, u sjecitu ta dva toma, i jedino njihovom snagom, Don Kihot je postao realan. Tu svoju realnost on duguje samo jeziku i ona iskljuivo ostaje in herentna rijeima. Istina Don Kihota nije u odnosu rijei prema svijetu, nego u toj tankoj i konstantnoj vezi koju verbalna obiljeja ispredaju sama po sebi i za sebe. Izne vjerena fikcija epopeje postaje reprezentativna mo jezika. Rijei se zatvaraju u svojoj prirodi znaka. Don Kihot je prvo moderno djelo jer u njemu susre emo beskrajnu igru okrutnog razuma identinosti i raz lika u znacima i slinostima; jer u njemu jezik raskida svoju staru vezu sa stvarima da bi uao u onu suverenu usamljenost, iz koje se vie nee vratiti, u svoje strmo bie, koje je postalo literatura; jer njegova slinost ulazi tu u fazu koja za nju znai bezumlje i imaginaciju. Kad su ve

114

RIJECI I STVARI

jednom dati slinost i znaci, mogu se konstituisati dva is kustva i dva lica se suoiti. Luak, shvaen ne kao boles nik, nego kao konstituisano i odravano odstupanje, kao neophodna kulturna fikcija, postaje u zapadnjakom isku stvu ovjek divljih slinosti. Takav lik, kakav je ocrtan u romanima ili u pozoritu baroknog doba, i kakav se poste peno institucionalizovao do psihijatrije X IX vijeka, to je lik koji se alijenirao* u analogiju. On je neuravnoteen igra Istog i Drugog. On smatra stvari onima to nisu, a lju de zamjenjuje jedne drugima; on ne poznaje prijatelje, a prepoznaje strance; on vjeruje da skida maske a sam stav lja masku. On izvre sve vrijednosti i sve proporcije jer vjeruje da u svakom trenutku deifruje znakove: on u odrpancu vidi kralja. U kulturnoj predstavi koja je vladala o luaku do kraja X VIII vijeka, on je razliit samo ukoliko ne zna za razliku, on svuda vidi samo slinosti i znake slinosti; za njega svi znaci lie i sve slinosti vrijede kao znaci. Na drugom kraju kulturnog prostora, ali bliskom prema zakonu simetrije, pjesnikom se smatra onaj koji, iz nad imenovanih svakodnevno predvienih razlika, prona lazi zapretanu srodnost meu stvarima, nj.hove razasute bliskosti. Ispod utvrenih znakova i uprkos njima, on slua drugi govor, mnogo grublji, koji podsjea na vrijeme kada su rijei svjetlucale u univerzalnoj slinosti stvari: suvere nost Istog, tako teka za iskaz, brie u svom jeziku razlike u znacima. Otuda, sigurno, u modernoj zapadnoj kulturi suoava nje poezije i ludila. Ali to vie nije platonovska tema o inspirisanom deliriju. To je znak novog iskustva o jeziku i o stvarima. Na marginama znanja koje odvaja bia, znakove i slinosti, da bi ograniio svoju mo, luak vri funkciju homosemantizma: on prikuplja sve znake i ispunjava ih slinou koja ne prestaje da se razgranava. Pjesnik vri su protnu funkciju; on ima alegorinu ulogu; ispod jezika zna kova i ispod igre njihovih razlika, jasno ocrtanih, on oslu kuje drugi jezik, jezik bez rijei i govora, jezik slinosti. Pjesnik priziva slinost do samih znakova koji je izriu, luak sve znakove ispunjava slinou koja ih naposljetku potire. Stoga i pjesnik i luak, na vanjskoj ivici nae kultu re i sasvim blizu njenih sutinskih presjeka, zauzimaju po loaj na granici marginalnu poziciju i duboko arhai*) Alijenacija u francuskom jeziku, pored ostalog, oznaava i stanje poremeene psihe. Prim. prev.

PREDSTAVA

115

nu siluetu gdje njihove rijei bez prestanka pronalaze snagu neobinog i izvor svog osporavanja. Izmeu njih se otvorio prostor znanja u kome, uslijed sutinskog raskida u zapadnom svijetu, nee vie biti govora o slinosti, nego o identinosti i razlici. II RED Status diskontinuiranih stanja nije lako uspostaviti za istoriju uopte. Sigurno je jo i tee za istoriju misli. e limo li napraviti neku podjelu? Svaka granica je samo pro izvoljan presjek u jednoj neodreeno mobilnoj cjelini. e limo li podijeliti jedan period? Ali, imamo li pravo da izme u dvije vremenske take stavimo simetrine pukotine ka ko bi se izmeu njih pojavio kontinuiran i jedinstven sis tem? Otkud se oijda taj sistem konstituie, zatim blijedi i iezava? Kakvom bi reimu m oglo da bude podvrgnuto njegovo postojanje i njegovo iezavanje? Ako on u sebi sadri princip koherencije, odakle se moe pojaviti strani elemenat koji ga moe osporiti? Kako misao moe izbjei ono to ona nije? ta uopte znai: ne moi vie misliti neku misao? A ta znai zapoeti neku novu misao? Diskontinuitet injenica da za nekoliko godina jedna kultura prestane da misli kako je to dotle radila i pone da misli o drugim stvarima .i na drugi nain otvara se zaista prema spoljanjoj eroziji, onom prostoru koji je za misao sa druge strane, ali u kome ona nije prestala da misli od poetka. U krajnjoj liniji, problem koji se postav lja jeste problem odnosa misli i kulture: kako je moguno da misao zauzme mjesto u prostoru svijeta, da tu nalazi svoje porijeklo i da ne prestaje da ovdje-ondje uvijek iz nova zapoinje? Ali moda jo nije vrijeme da se postavi taj problem; treba, vjerovatno, saekati da se arheologija mi sli bolje uvrsti, da bolje odmjeri ta moe direktno i p o zitivno opisati, da definie pojedinane sisteme i unutranje sklopove kojima se obraa da bi odluila da obuhvati ita vu misao i da jo j postavlja pitanja iz onog domena u kome sama sebi postaje neuhvatljiva. Neka za ovaj put bude dovoljno prikupljanje tih diskontinuiteta u empirijskom poretku koji je istovremeno oevidan i nejasan. Poetkom X VII vijeka, u periodu koji se, s pravom ili ne, naziva barok, misao prestaje da se kree u mediju sli
8*

116

RIJECI I STVARI

nosti. Slinost vie nije oblik znanja, nego prije prilika za greku, opasnost kojoj se izlaemo kad ne ispitujemo slabo osvijetljeno mjesto konfuzija. esta je navika, kae Dekart u prvim redovima djela Regulae, da kad otkrijemo izvjesnu slinost izmeu dvije stvari, pripiemo i jednoj i drugoj, ak i u onim takama u kojima su one u stvarno sti razliite, ono to smo utvrdili kao tano samo za jednu od njih (1). Period slinog upravo se time zatvara. Iza nje ga ostaju samo igre. Igre ija arobna m o izrasta iz nove srodnosti izmeu slinosti i iluzije; svuda se ocrtava ju himere slinosti, ali zna se da su to himere; to je po vlaten trenutak varljivog izgleda, komine iluzije, pozorita koje se podvostruava, zabuna, snova i vizija; to je vrijeme varljivih ula; to je vrijeme u kome metafore, poreenja i alegorije definiu pjesniki prostor jezika. I sto ga znanje XVI vijeka ostavlja deformisano sjeanje o mi jeanom saznanju i bez pravila, u kojem su se sve stvari na svijetu mogle pribliiti sluaju iskustva, tradicije ili lakovjernosti. Odsada e lijepe stroge figure slinosti biti zaboravljene. A znaci koji su ih obiljeavali bie smatrani za sanjarenja i aroliju znanja koje jo nije postalo ra zumno. Ve kod Bekona nalazimo kritiku slinosti. To je em pirijska kritika, koja nije uperena protiv odnosa poretka i jednakosti stvari, nego protiv tipova duha i oblika ilu zije kojima su mogli biti potinjeni. U pitanju je, dakle, doktrina zamjene uloga. Bekon ne razbija slinosti na os novu oevidnih dokaza i njihovih pravila. On ih prikazuje kako titraju pred oima, iezavaju kad im se pribliimo, ali se ubrzo ponovo obrazuju malo dalje. To su idoli. Pe inski idoli, ali oni iz pozorita, uvjeravaju nas da stvari lie na ono to smo nauili i na teorije koje smo formulisali; drugi idoli nas uvjeravaju da stvari lie meusobno. Ljudski duh je po prirodi upuen da pretpostavlja kako u stvarima ima vie reda i slinosti nego to ih on sam na lazi; i dok je priroda puna izuzetaka i razlika, duh svuda vidi harmoniju, sklad i podudarnost. Otuda se pojavila fikcija da sva nebeska tijela u svom kretanju opisuju sa vrene krugove; takvi su idoli plemena, spontane fikcije duha. Njih prate kao posljedice, a ponekad kao uzroci jezike konfuzije: jedno jedino i isto ime pripisuje se bez razlike stvarima koje nisu iste prirode. To su idoli fo ruma (2). Jedino ih obazrivost duha moe razbiti. Ako se

PREDSTAVA

117

odupre prirodi i prirodnoj lakoumnosti, on bi postao pro doran i uoio razlike svojstvene prirodi. Kartezijanska kritika slinosti je drugog tipa. To vie nije misao XVI vijeka, uznemirena pred samom sobom, koja poinje da se odrie svojih najbliih figura; to je kla sina misao koja slinost iskljuuje kao fundamentalno is kustvo i primarni oblik znanja, otkrivajui u njoj zbrkanu mjeavinu koju treba analizirati prema kategorijama iden tinosti i razlike, mjere i reda. Ako Dekart opovrgava sli nost, to ne znai da on iz racionalne misli iskljuuje postu pak poreenja, niti da ga nastoji ograniiti, nego, napro tiv, on ga univerzalizuje i na taj nain mu daje najistiji oblik. Jer, zapravo poreenjem mi pronalazimo figuru, prostornost, pokret i ostale sline elemente to jest, jedinstvenu prirodu na svim mjestima gdje oni mogu biti prisutni. A s druge strane, u izvoenju tipa: svako A je B, svako B je C, dakle svako A je C, jasno je da duh meusobno uporeuje traeni i dati termin, tj. A i C, u takvom odnosu gdje i jedan i drugi jesu B. Prema tome, ako ostavimo po strani intuiciju nekih izolovanih sluaje va, moemo rei da do saznanja dolazimo meusobnim uporeivanjem dviju ili vie stvari (3). Meutim, istin sko saznanje mogue je jedino pomou intuicije, to jest u posebnom aktu iste i paljive inteligencije, i pom ou de dukcije koja meusobno povezuje oevidne dokaze. Ali, ka ko uporeenje koje iziskuju skoro sve vrste spoznaje i koje, po definiciji, nije ni izolovana oevidnost ni deduk cija moe dozvoliti raanje prave misli? Skoro sav trud ljudskog uma sastoji se u tome da omogui tu ope raciju. (4). Postoje dva oblika poreenja, i ne vie od dva: poreenje mjere i poreenje reda. Veliine i umnoci mogu se mjeriti, to jest kontinuirane i diskontinuirane veliine; ali u oba sluaja operacija mjerenja pretpostavlja da se, za razliku od rauna koji ide od elemenata ka cjelini, prije svega uzima u obzir cjelina, a da se zatim dijeli na dijelo ve. Takva podjela zavrava se jedinicama od kojih su jedne konvencionalne ili pozajmljene<? (za kontinuirane velii ne), a druge (za umnoke ili diskontinuirane veliine) su aritmetike jedinice. Uporediti dvije veliine ili dva umno ka znai primijeniti na analizu jednog i drugog zajedniku jedinicu. Na taj nain, analiza sprovedena mjerenjem svodi se u svakom sluaju na aritmetike odnose jednakosti i ne

118

RIJECI I STVARI

jednakosti. Mjerenje omoguava analiziranje slinog pre ma proraunljivom obliku identiteta i razlike (5). to se tie reda, on se uspostavlja bez pozivanja na neku vanjsku jedinicu: Ja odista prepoznajem kakav red postoji izmeu A i B, ne razmatrajui nita drugo, osim ta dva ekstremna pojm a; red stvari se ne moe upoznati izolovano u njihovoj prirodi, nego jedino otkrivajui najjedinstveniju prirodu, zatim onu koja jo j je najblia, da bi se tako stiglo do najkompleksnijih stvari. Dok je uporeivanje mjerenjem zahtijevalo diobu, a zatim primjenu za jednike jedinice, ovdje uporeivanje i rangiranje znae istu stvar: uporeivanje rangiranjem je jednostavan in koji omoguava da se pree sa jednog pojm a na drugi, za tim na trei itd., i to kroz apsolutno neprekinuto kreta nje (6). Tako se uspostavljaju serije u kojima prvi pojam postaje priroda koju moemo dokuiti intuicijom, nezavis no od svake druge reference; u njemu su drugi pojmovi rasporeeni prema rastuim razlikama. To su, dakle, ta dva puta uporeivanja: prvi analizira po jedinicama da bi uspostavio odnose jednakosti i nejed nakosti; drugi uspostavlja elemente, i to najjednostavnije, i rasporeuje razlike prema najslabijem stepenu. Meu tim, moguno je svesti mjerenje veliina i umnoaka na utvren red; aritmetike vrijednosti se uvijek mogu raspo rediti u okviru neke serije: umnoak jedinica moe se, da kle, rasporediti prema nekom redu kao to je tekoa i koji pripada poznavanju mjerenja, ali zavisi jedino od po retka (7). I upravo metoda i njen napredak sastoje se u ovo me: svesti svako mjerenje (svako odreivanje pomou jednakosti i samu jednakost) na uvrtavanje u seriju koja, polazei od jednostavnog, iznosi na vidjelo razlike kao stepene kompleksnosti. Slinost, poto je bila analizirana pre ma zadatoj jedinici i odnosima jednakosti i nejednakosti, analizira se prema evidentnoj identinosti i razlikama: razlikama koje mogu biti miljenje i kao inferencije. Ipak taj rad ili generalizovano uporeenje uspostavlja se samo prema sklopu spoznaje; apsolutni karakter koji se priznaje svemu to je jednostavno treba shvatiti i ponovo vaspostaviti one modifikacije koje su izmijenile i samo znanje na prvobitni nivo, koji ini mogunim saznanje i nain postojanja onoga to treba saznati.

PREDSTAVA

119

Te modifikacije se mogu rezimirati na sljedei na in. Prije svega, analiza dolazi na mjesto analogijske hijerharhije: u XVI vijeku postojao je globalni sistem su glasja (zemlja i nebo, planete i lice, mikrokozam i makrokozam) i svaka pojedina slinost bila je ukljuena u okvir tog opteg odnosa; odsada, meutim, svaka e slinost biti podvrgnuta poreenju, to jest, ona e biti prihvaena tek kad bude pronaena mjerenjem, zajednikom jedinicom ili, jo radikalnije, na osnovu svog reda, identiteta i serije razlika. Osim toga, igra slinosti bila je nekad beskonana; uvijek je bilo moguno otkriti nove, jedinu granicu pred stavljala je ogranienost stvari, konanost svijeta pritijenjenog izmeu makrokozma i mikrokozma. Odsada e, me utim, biti moguno kompletno nabrajanje: bilo u obliku iscrpnog popisa svih elemenata koji ine cjelinu koju is traujemo, bilo u obliku kategorizacije prouavanog do mena, bilo, najzad, u obliku analize izvjesnog ali do voljnog broja taaka uzetih iz itave serije. Uporeivanje, na taj nain, moe doi do savrene izvjesnosti: nikad dovren i uvijek otvoren prema novim eventualnostima, stari sistem slinosti mogao je uzastopnim potvrivanjima postati sve vie i vie vjerovatan; ali nikad nije mogao biti izvjestan. Potpuno nabrajanje i mogunost prelaska sa bilo koje take na slijedeu, omoguava apsolutno izvjesno sa znanje identinosti i razlike: Jedino nam nabrajanje mo e dozvoliti, bez obzira kakvim pitanjem se bavili, da o njemu uvijek donesemo istinit i izvjestan sud (8). Du hovna aktivnost i to je etvrta taka nee se vie sa stojati u meusobnom pribliavanju stvari, u traenju sve ga onog to u njima moe otkriti srodnost, privlanost ili tajno podijeljenu prirodu, nego naprotiv, u razaznavanju: to jest uspostavljanju identinosti, a zatim u nunom pre laenju na sve stepene koji se od nje udaljavaju. U tom smislu, razaznavanje namee uporeivanju primarno i fun damentalno istraivanje razlike: intuicijom odrediti jasnu predstavu o stvarima i tano shvatiti nuni prelaz od jed nog elementa iz serije do onog koji mu neposredno slijedi. Najzad, posljednja posljedica, poto .je saznavanje isto to i razaznavanje, istorija i nauka e biti razdvojene jedna od druge. S jedne strane e biti erudicija, itanje autora, igra njihovim shvatanjima; ova igra moe ponekad biti modikativna manje zbog slaganja nego zbog neslaganja: Kad se radi o tekom pitanju, prirodnije je da postoji

120

RIJECI I STVARI

mali broj onih koji mogu otkriti pravu istinu. Nasuprot tome, i bez zajednike mjere sa njim, nalaze se sigurni su dovi koje moemo donijeti intuicijom i njenim sklopovi ma. Oni jedino i iskljuivo ine suinu nauke, i kad bi smo ak proitali sva umovanja Platonova i Aristotelova... ne bismo uopte nauili neku nauku, nego izgleda samo istoriju (9). Od tog trenutka tekst prestaje da pripada znacima i oblicima istine; jezik vie nije jedna od figura svijeta, niti obiljeje utisnuto u stvari jo iz dubine vre mena. Istina nalazi svoj izraz i svoj znak u jasnoj i oe vidnoj percepciji. Zadatak rijei je da izraze istinu ako mogu; ali rijei vie nemaju pravo da budu njeno obiljeje. Jezik se izvlai izmeu bia da bi stupio u podruje pro zirnosti i neutralnosti. To je opti fenomen kulture X VII vijeka, i ak optiji od jedinstvenog uspjeha kartezijanizma. Treba, naime, razlikovati tri stvari. S jedne strane je postojao mehanizam koji je za jedan dosta kratak period (druga polovina X VII vijeka) predloio teorijski model za izvjesne domene znanja kao to su medicina ili psihologija. Postojala je i tenja, vrlo razliita u svojim oblicima, za matematizacijom empirijskog svijeta; ta tenja je bila kon stantna i kontinuirana u domenu astronomije i jednog di jela fizike; u drugim oblastima bila je samo sporadina ponekad samo neki pokuaj (kao kod Kondorsea), ponekad predloen kao univerzalni ideal i horizont istraivanja kao kod Kondijaka ili Destita (Destutt), ponekad, opet, od baena u svojim osnovama (kod Bifona, na prim jer). Ali ni tu tenju ni pokuaje mehanizma ne smijemo brkati sa odnosom koji je itavo klasino znanje, u svom najoptijem obliku, odravalo sa mathesis, shvaenom kao univer zalna nauka o mjeri i redu. U obliku praznih rijei, op skurno maginih, pod kartezijanskim uticajem ili njutnovskim modelom, istoriari ideja obiavaju da mije aju te tri stvari i da klasini racionalizam definiu kao pokuaj da se priroda uini mehanikom i proraunljivom. Drugi poluvjeti nastoje da pod tim racionalizmom otkriju igru suprotnih sila, i to prirodnih i ivotnih sila koje ne dozvoljavaju da budu svedene ni na algebru ni na fiziku kretanja i koje tako, usred klasicizma, odravaju izvor svega to se ne moe racionalizovati. Ta dva oblika analize podjednako su nedovoljna. Jer, za klasinu epistem, osnovno nije ni uspjeh ili krah rpehanizma, ni pravo ili

PREDSTAVA

121

nemogunost matematizacije prirode, nego upravo odnos prema mathesis, koji do kraja X VIII vijeka ostaje kon stantan i nepromijenjen. Taj odnos ima dvije bitne karak teristike. Prva: odnosi meu biima bie miljeni u obliku reda i mjere, ali uz tu sutinsku neravnoteu da se pro blemi mjere mogu uvijek svesti na probleme reda. Na taj nain odnos svakog saznanja prema mathesis ispoljava se kao mogunost uspostavljanja uredne sukcesije meu stva rima, ak i onim koje se ne mogu mjeriti. U tom smislu analiza e ubrzo dobiti vrijednost univerzalne metode; a Lajbnicov projekat o stvaranju matematike kvalitativnih redova nalazi se u samom srcu klasine misli; oko njega ona sva gravitira. Ali, s druge strane, taj odnos prema mathesis, kao optoj nauci reda, ne znai apsorbovanje znanja u okviru matematike, niti oslanjanje svakog mogu eg saznanja na njene principe; naprotiv, u korelaciji sa traenjem jedne mathesis, javlja se izvjestan broj empirij skih domena koji do sada nisu bili ni formirani ni definisani. Ni u jednom od tih domena, ili gotovo nijednom, nije moguno pronai tragove mehanizma ili matematiza cije; a ipak, svi su se konstituisali na bazi jedne mogue nauke o redu. Ako openito pripadaju Analizi, njihov po sebni instrumenat nije algebarska metoda, nego sistem zna kova. Tako su se pojavile opta gramatika, prirodna istorija, analiza bogatstva, nauka o redu u oblasti rijei, bia i po treba; a svi empirizmi, novi u epohi klasicizma i koekstenzivni sa njenim trajanjem (oni kao hronoloka uporita imaju Lanseloa (Lancelot) i Bopa, (Bopp), Reja (Ray) i Kivijea (Cuvier), Petija (Petty) i Rikarda (Ricardo), prve pisce oko 1660. i sekundarne autore iz 18001810), nisu se mogli konstituisati bez odnosa koji je itava epistem za padne kulture odrala sa univerzalnom naukom o redu. Taj odnos prema Redu je isto tako bitan za klasino doba kao to je za renesansu bio odnos prema Interpreta ciji. I kao to je interpretacija XVI vijeka, potpomognuta semiologijom i hermeneutikom, bila u osnovi spoznaja slinosti, isto tako utvrivanje reda pom ou znakova stva ra empirijska znanja kao saznanja o identinosti i razlici. Svijet slinosti, istovremeno nedefinisan i zatvoren, pun i tautoloki, podijeljen je i kao otvoren u sredini; na jed nom kraju nalazimo znakove koji su postali instrumenti analize, obiljeja identinosti i razlike, principi zavoenja reda, kljuevi za jednu tksinomiju; a na drugom em

122

RIJECI I STVARI

pirijsku i rjeitu slinost stvari, onu podmuklu slinost koja ispod misli prua beskrajni materijal za diobe i ras podjele. S jedne strane opta teorija Znakova, podjela i klasifikacija; a s druge problem neposrednih srodnosti, spontanog pokreta imaginacije, ponavljanja prirode. Izme u toga imamo nova znanja koja nalaze svoj prostor u tom otvorenom rastojanju. III PREDSTAVLJANJE ZNAKA

ta je znak u epohi klasicizma? Jer, u prvoj polovini XVII vijeka, i to zadugo moda sve do naih dana promijenio se itav reim znakova i uslova pod kojim oni vre svoju udnu funkciju; a to je ono to im, izmeu toliko drugih stvari koje znamo ili vidimo, odmah daje obiljeje znaka; to je samo njihovo bie. Na pragu klasi cizma znak prestaje da bude figura svijeta i prestaje da bude vezan vrstim i tajnim vezama slinosti ili afiniteta za ono to obiljeava. U klasicizmu znak se definie pom ou tri promjenlji ve veliine (10). a) Porijeklo veze: znak moe biti prirodni (kao to odbljesak u ogledalu oznaava ono to se odra ava) i konvencionalni (kao to neka rije, za odreenu grupu ljudi, moe da oznaava ideju), b) Tip veze: znak moe pripadati cjelini koju obiljeava (kao to je vedar izraz lica rezultat dobrog zdravlja, koje se na taj nain ispoljava) ili biti odvojen (kao to su figure iz Starog Zavjeta daleki znaci otjelovljenja i iskupljenja), c) Sigur nost veze: znak moe biti tako stalan da se moemo po uzdati u njegovu vjernost (kao to disanje oznaava ivot); ali moe biti i samo vjerovatan (kao bljedilo za trudnou). Nijedan od tih oblika veze ne ukljuuje nuno slinost, ni sam prirodni znak je ne zahtijeva: krik je spontani znak straha, ali mu nije i analogan; ili, kao to kae Berkli (Ber keley), vizuelni utisci su znaci dodira koje je stvorio bog, a ipak mu ni na kakav nain ne lie (11). Te tri promjen ljive veliine zamjenjuju slinost da bi definisale efikas nost znaka u domenu empirijskog saznanja. 1. Znak, poto je uvijek izvjestan ili vjerovatan, mora nai svoje mjesto u okviru saznanja. U X V I vijeku sma tralo se da su znaci utisnuti u same predmete kako bi lju di mogli objelodaniti njihove tajne, njihovu narav ili nj i-

PREDSTAVA

123

hove vrline; ali to otkrie bilo je samo krajnji cilj znako va, opravdanje njihova prisustva; to je bila njihova m o guna upotreba i sigurno najbolja; ali njima nije bilo po trebno da budu poznati da bi postojali: ak i ako su osta jali utljivi i ako ih niko nije primjeivao, oni nisu nita gubili od svoje konsistencije. Znaenjsku funkciju njima nije dodjeljivalo saznanje, nego sam jezik stvari. Poev od XVI11 vijeka podruje znaka se dijeli izmeu izvjesnog i vjerovatnog: to znai da vie nema nepoznatog znaka niti nijemog obiljeja. Ali ne stoga to ljudi posjeduju sve mogune znakove, nego zato to se znak objelodanjuje tek kad se sazna da je moguan odnos zamjene izmeu dva ve poznata elementa. Znak ne oekuje mirno dolazak onoga koji ga moe prepoznati: on se konstituie jedino u aktu saznavanja. Na toj taki znanje kida staru vezu sa cLivinatio (pro roanstvo). Ovo posljednje je uvijek pretpostavljalo znako ve koji su mu prethodili: tako je itavo saznanje bilo smje teno u procjepu otkrivenog znaka ili ve potvrenog ili tajno prenesenog. Zadatak tog saznanja bio je da otkrije prvobitni jezik koji je bog proirio po svijetu; u tom smi slu saznanje je u svojoj sutini prorokovalo, i to proroko valo boanski dar. Od tog vremena i ubudue znak e do biti svoje znaenje tek u samom saznanju; od saznanja e znak preuzeti svoju izvjesnost ili svoju vjerovatnou. I ako se bog jo koristi znakovima da bi nam govorio kroz prirodu, on se slui naim saznanjem i vezama koje se uspostavljaju izmeu utisaka da bi u naem duhu vaspostavio odnos znaenja. Takva je uloga osjeanja kod Malebrana (Malebranche) ili osjeaja kod Berklija (Berke ley): u prirodnom sudu, osjeanju, u vizuelnim utiscima, u percipiranju tree dimenzije, povrina, nejasna, ali pri sutna, neizbjena i prisna saznanja slue kao znaci za dis kurzivnu spoznaju, kojoj mi poto nismo puki duhovi ne moemo ili nemamo prilike da ovladamo snagom naeg duha. Kod Malebrana i Berklija znak koji je bo gom dan udruuje u sebi, na lukav i susretljiv nain, dva razliita saznanja. Tu vie ne postoji cLivinatio uvrta vanje saznanja u zagonetni, otvoreni i sveti prostor zna kova; postoji samo kratkotrajno saznanje, svedeno na vla stite okvire: saimanje dugog niza sudova u brzu figuru znaka. Tako vidimo kako se saznanje, jednim retrograd nim pokretom, sada otvara vjerovatnoi poto je zatvorilo

124

RIJECI I STVARI

znakove u svoj vlastiti prostor. Od jedne impresije do dru ge odnos e biti kao izmeu znaka i onog to je oznaeno, to jest odnos koji se, poput onog u sukcesiji, odvija od najmanje vjerovatnoe do najvee izvjesnosti. Povezanost ideja ne implicira odnos izmeu uzroka i posljedice nego samo odnos izmeu pokazatelja ili znaka i oznaene stvari. Vatra koja se vidi nije uzrok bola koji osjeam kad joj se odve pribliim: ona je samo pokazatelj koji me upo zorava na takav bol (12). Na mjesto saznanja koje je na sumce pogaalo apsolutne znakove doao je splet znako va izgraen postepenim saznavanjem vjerovatnog: Hjum (Hume) je tako postao mogu. 2. Druga promjenljiva veliina znaka: oblik veze onim to oznaava. Igrom konvencije, nadmetanja, a na roito simpatije, slinost je u XVI vijeku trijumfovala nad prostorom i vremenom; jer funkcija znaka bila je da svede i ujedini. U klasicizmu, naprotiv, znak se karakterie svo jom sutinskom disperzijom. Kruni svijet konvergentnih znakova zamijenjen je irenjem u beskraj. U tom prostoru znak moe zauzimati dva poloaja: ili da, kao elemenat, i ni dio onoga to obiljeava, ili da je od toga stvarno tre nutno odvojen. Istinu govorei, ta alternativa nije radikal na; jer znak, da bi mogao vriti svoju funkciju, mora isto vremeno biti uvrten u ono to oznaava i odvojen od nje ga. Da bi znak zaista bio ono to jeste, trebalo je da bude dat saznanju istovremeno kad i ono to on oznaava. Kao to primjeuje Kondijak (Condillac), zvuk nee za dijete nikad postati verbalni znak stvari, ako ga nije bar jednom ulo u trenutku kad je tu stvar uoilo (13). Ali da bi ele menat percepcije mogao postati njen znak, nije dovoljno da on bude njen dio; treba da se, kao elemenat, razlikuje i odvaja od globalnog utiska za koji je bio nejasno vezan; treba, dakle, da taj utisak bude razdijeljen, da se panja usredsredi na jedan od isprepletenih dijelova koji ga sa injavaju i koji su od njega izolovani. Konstitucija znaka je, dakle, nerazdvojna od analize. On je njen rezultat jer bez nje se ne bi mogao ni javiti. On je, takoe, i njen instrumenat, jer, jednom definisan i izolovan, moe biti pre nesen na nove utiske: i u tom sluaju prema utiscima on igra ulogu reetke. Poto duh vri analizu, javlja se znak. Poto duh raspolae znakovima, analiza ne prestaje da se nastavlja. I razumljivo je zato su se od Kondijaka do Destit de Trasija i Geranda (Gerando) opta doktrina zna

PREDSTAVA

125

kova i definicija analitike moi miljenja udruile u istoj teoriji saznanja. Kada je u Logici Por-Roajala reeno da znak moe biti inherentan onome to oznaava ili odvojen od njega, onda je istaknuto da u klasicizmu znak nije imao ulogu da iz razi svijet blizak sebi i inherentan svojim vlastitim oblici ma, nego upravo da ga otvori, da ga rasporedi prema nedefinisanim povrinama i da, poevi od tog svijeta, na stavi beskrajno irenje supstituta u kojima je on miljen. I na taj nain svijet je izloen analizi i kombinatorici; on je u cjelosti potinjen redu. Znak u klasicistikoj misli ne potire odstojanja niti ukida vrijeme: naprotiv, on omogu ava da se oni razviju i da se postepeno savladaju. Po mou znaka stvari postaju uoljive, uvaju svoj identitet, razvijaju se i povezuju. Zapadni um stupa u epohu rasu ivanja. 3. Ostaje i trea promjenljiva veliina: ona koja mo e imati vrijednost i prirode i konvencije. Odavna je po znato mnogo prije Kratila da znaci mogu biti dati od prirode ili stvoreni od ljudi. Ni XVI vijeku to nije bilo nepoznato: on je u ljudskom govoru prepoznavao institu cionalne znakove. Ali vjetaki znaci duguju svoju snagu jedino svojoj vezanosti za prirodne znakove. Ovi potiru sve ostale. Poev od X VII vijeka, prirodi i konvenciji pripi suje se obrnuta vrijednost: prirodni je onaj znak koji je preuzet od stvari i konstituisan kao saznajni znak. On je stoga propisan, krut, nepodesan, i duh njim ne moe ovla dati. Naprotiv, kada se utvruje znak konvencije, uvijek ga je moguno (ak i potrebno) izabrati tako da bude jed nostavan, lagan za pamenje, primjenljiv na beskrajan broj elemenata, sposoban da se sam razbije i ponovo sa stavi; institucionalni znak je znak u svojoj punoj funkciji. On upravo oznaava granicu izmeu ovjeka i ivotinje; on koji imaginaciju preobraava u dragovoljno sjeanje, a spontanu panju u refleksiju i instinkt u razumno sazna nje (14). Najzad, njegove mane otkrio je Itar (Itard) kod averonskog divljaka. Prema tim znacima konvencije, pri rodni znaci su samo rudimentarna skica, daleki crte koji e biti zavren tek oivljavanjem proizvoljnog Ali to arbitrarno se mjeri po svojoj funkciji i pravi lima koja ona vrlo precizno definie. Arbitrarni sistem znakova mora omoguiti analizu stvari u njihovim najjed nostavnijim elementima: on dekomponuje stvari do njiho

126

RIJECI I STVARI

va porijekla; ali on istovremeno mora pokazati kako su mogune kombinacije tih elemenata i dozvoliti idealnu ge nezu kompleksnosti stvari. Proizvoljno se ne suprot stavlja prirodnom osim ako se eli naznaiti i nain na koji su znaci bili utvreni. Ali proizvoljno oznaava i splet analiza i kombinatorni prostor u kojima e se priroda ispoljiti onakvom kakva ona jeste na nivou izvornih uti saka i u svim mogunim oblicima njihove kombinacije. U svom savrenstvu, sistem znakova je onaj jednostavni je zik, providni, sposoban da imenuje elementarne estice; to je takoe i ukupnost operacija koja definie sve mo gune povezanosti. U naim oima to traenje porijekla i taj proraun i grupa izgledaju nespojivi i mi ih rado deifrujemo kao dvosmislenost u misli X VII i X VIII vi jeka. Isto je tako i sa igrom sistema i prirode. U stvari, za tu misao tu ne postoji nikakva kontradikcija; ili, tanije, postoji jedan nuni i jedinstveni raspored koji proima itavu klasinu epistem : a to je pripadnost univerzalnom proraunu i traenju elementarnog u sistemu koji je izvjetaen i koji na taj nain moe predstaviti prirodu od nje nih izvornih elemenata do simultanosti svih mogunih kom binacija. U doba klasicizma, sluiti se znacima ne znai, kao u prethodnim vjekovima, pokuati pronai ispod njih primarni tekst govora koji se stvara i pamti zauvijek, to znai pokuati pronai proizvoljni jezik koji e dozvoliti razvoj prirode u njenom prostoru, razvoj krajnjih granica njene analize i zakona njenog sastava. Znanje vie nema ulogu rastvaranja stare Rijei na nepoznatim mjestima gdje se ona moe sakriti; za to znanje treba stvoriti jezik i pri tome ga jo uiniti dobrim, to jest da i u analizi i kombinovanju bude zaista jezik prorauna. Sada se ve mogu definisati instrumenti koje klasi noj misli propisuje sistem znakova. On u spoznaju unosi vjerovatnou, analizu i kombinatoriku opravdanu pro izvoljnost sistema. On istovremeno otvara mogunost za traenje porijekla i za proraune; za stvaranje slika, uvr ujui mogune kompozicije, i za vraanje na genezu poev od najjednostavnijih elemenata; on pribliava znanje jeziku i nastoji da sve jezike zamijeni sistemom vjetakih simbola i operacija logikog karaktera. Na nivou jedne istorije miljenja, ovo bi izgledalo kao preplitanje uticaja, pri emu bi bio svakako istaknut individualni doprinos Hobsa, Berklija, Lajbnica, Kondijaka do Ideologa. Ali ako

PREDSTAVA

127

misao klasicizma ispitujemo na nivou onoga to je arheo loki ini mogunom, primjeujemo da je disocijacija zna ka i slinosti u poetku X VII vijeka stvorila nove figure (kao to su vjerovatnoa, analiza, kombinatorika, sistem i univerzalni jezik), ali ne kao sukcesivne teme koje proizilaze jedna iz druge ili jedna drugu potiskuje, nego kao jedinstvenu mreu nunosti. I iz te mree mogle su se po javiti individualnosti kao Hobs, ili Berkli ili Hjum ili Kondijak. IV PODVOSTRUENA PREDSTAVA Ipak, fundamentalno svojstvo znakova epistem klasi cizma jo nije istaknuto. injenica da znak moe biti manje ilj vie vjerovatan, manje ili vie udaljen od onog to zna i, da moe biti prirodan ili proizvoljan, a da pri tome nje gova priroda i njegova vrijednost ne budu pogoene sve to pokazuje da odnos znaka prema svom sadraju nije osiguran u poretku samih stvari. Odnos oznaujueg i oz naenoga situiran je u prostor u kome nikakva posredna figura ne osigurava njihov susret: u okviru saznanja, taj odnos je samo veza izmeu ideje o stvari i ideje o nekoj drugoj stvari. Logika Por-Roajala kae: Znak krije dvije ideje, jednu o stvari koju predstavlja, a drugu o predstav ljenoj stvari; njegova priroda sastoji se u podsticanju prve pomou druge (15). To je dvojna teorija o znaku koja se nedvosmisleno suprotstavlja kompleksnoj organizaciji re nesanse, kada je teorija znaka implicirala tri sasvim raz liita elementa: ono to je bilo obiljeeno, ono to je obi ljeavalo i ono to je omoguavalo da se u neem vidi obi ljeje neeg drugog; taj posljednji elemenat bio je slinost: znak je obiljeavao u onolikoj mjeri ukoliko je bio goto vo isti kao ono to je oznaavao. Taj trostruki sistem koji tei jedinstvu iezava zajedno sa milj.u prema slinosti i biva zamijenjen striktno dvojnom organizacijom. Ali postoji i jedan uslov koji omoguava da znak po stane taj puki dualitet. Po svom jednostavnom biu ideje, slike ili percepcije, udruene ili zamijenjene nekom drugom, oznaavajui elemenat nije znak. On to postaje pod uslovom da ispolji, izmeu ostalog, i odnos koji ga vee za ono to oznaava. On mora da predstavlja, ali i ta predstava, opet, mora da bude predstavljena u njemu. To je neopho

128

RIJECI I STVARI

dan uslov za dvojnu organizaciju znaka, koji LOGIKA PORROAJALA nagovjetava ak prije nego to i kae ta je to znak: Kad u jednom predmetu vidimo samo predstavljen neki drugi, ideja koju o njemu stiemo jeste ideja znaka, i taj prvi predmet nazivamo znakom (16). Ideja koja oz naava podvostruava se, jer na ideju koja zamjenjuje ne ku drugu nadovezuje se ideja o njenoj reprezentativnoj snazi. I zar na taj nain ne dobijamo tri termina: ideju koja oznaava, ideju koja je oznaena i, u okviru ove po sljednje, ideju o njenoj reprezentativnoj ulozi. Ipak, nije u pitanju tajno vraanje na trojni sistem, nego neizbjeno svoenje figure na dva termina koja se, u odnosu na samu sebe, povlai i smjeta u okvir znaeeg elementa. U stvari, sadraj, funkcija i odreenje znaeeg elementa ogrania vaju se samo na ono to on predstavlja: sadraj mu je u cijelosti podreen i providan; ali sadraj je oznaen samo u predstavi koja se prua kao takva, a ono to je oznae no smjeta se bez ostatka u predstavu znaka. Karakteristi no je da prvi primjer za znak koji navodi LOGIKA POR-ROAJALA nije ni rije, ni krik, ni simbol, nego prostorna i grafika predstava crte: karta ili slika. To je stoga to sadraj slike ini samo ono to ona predstavlja, a ipak taj sadraj izgleda predstavljen pomou predstave. Dvojni ras pored znaka, kakav je bio u X VII vijeku, dolazi na mjesto jedne organizacije koja je na razne naine uvijek bila troj nog karaktera, od stoika pa ak i od prvih grkih gramatiara; ali taj raspored pretpostavlja da je znak podvostruena predstava, udvostruena u odnosu na samu sebe. Ne ka ideja moe biti znak neke druge ne samo zato to se izmeu njih moe uspostaviti odnos predstavljanja, nego i zato to se to predstavljanje moe uvijek predstaviti u ok viru ideje koja predstavlja. Osim toga, i zato to je pred stava u svojoj sutini uvijek okomita u odnosu na samu sebe: ona je istovremeno i indikacija i pojavljivanje: od nos prema predmetu i ispoljavanje sebe. Poev od klasi nog doba, znak je mogunost predstavljanja predstave u onolikoj mjeri u kolikoj je nju moguno predstaviti. To ima krupne posljedice. Prije svega, vanost zna kova u klasinoj misli. Nekad su oni bili sredstva sazna nja i kljuevi znanja; danas se oni ire paralelno sa pred stavom, to jest itavom milju; oni su smjeteni u njoj, ali je presijecaju du itavog njenog prostiranja: im je jedna predstava vezana za drugu i u sebi predstavlja tu vezu, tu

PREDSTAVA

129

postoji znak: apstraktna ideja oznaava konkretnu percep ciju u kojoj je formirana (Kondijak); opta ideja je samo pojedinana ideja koja slui kao znak za druge (Berkli); imaginacija je znak za percepciju iz koje je ova proizala (Hjum, Kondijak), i, najzad, moguno je da su i sami os jeaji (kao kod Berklija) znaci onoga to bog eli da nam kae, to bi od njih napravilo znakove jedne cjeline zna kova. Analiza predstave i teorija znakova apsolutno se pro imaju: i onog dana kada se Ideologija, krajem XVIII vi jeka, bude pitala o prioritetu koji treba dati ideji i znaku, onog dana kada Destit (Destutt) bude prigovorio Gerandu da je stvorio teoriju o znakovima prije nego to je definisao ideju (17), njihova napredna pripadnost poee da se mijea, a ideja i znak prestae da budu savreno pro vidni jedno za drugo. Druga posljedica: to univerzalno irenje znaka u po lju predstave iskljuuje ak i mogunost teorije o znae nju. Doista, pitati se ta je to znaenje predstavljalo zna ilo bi da ga zamiljamo kao odreenu figuru u svijesti. Ali ako fenomeni nisu nikad dati osim u predstavi koja je, sama po sebi i po svojoj mogunosti predstavljanja, u ci jelosti znak, znaenje ne moe stvarati problem, tavie, ono se i ne javlja. Sve predstave su meusobno vezane kao znaci; one tako ine jednu ogromnu mreu, svaka se u svojoj providnosti izdaje kao znak onoga to predstavlja; a ipak ili upravo zbog toga nikakva specifina aktiv nost svijesti ne moe nikad konstituisati znaenje. To je sigurno stoga to klasika misao o predstavljanju iskljuu je analizu iz znaenja, to mi koji mislimo o znacima na osnovu analize imamo dosta tekoa da priznamo da je klasina filozofija, od Malebrana do Ideologa, od dna do vrha bila filozofija znaka. Nema smisla izvan ili prije znaka; ne postoji prethod na prisutnost implicitna govoru koju bi trebalo vaspostaviti da bi se objelodanio autohtoni smisao stvari. Ali ne postoji ni konstruktivni in znaenja kao ni geneza u ok viru svijesti. To je stoga to izmeu znaka i njegovog sa draja ne postoji nikakav posredniki elemenat niti kakva neprovidnost. Znaci, dakle, nemaju drugih zakona osim onih koji determiniu njihov sadraj: svaka analiza znaka istovremeno je, i sa punim pravom, deif rovan je onoga to taj znak hoe da izrazi. I obrnuto, deif rovan je onoga to je oznaeno predstavlja samo razmiljanje o znacima koji
9

130

RIJECI I STVARI

na to upuuju. Kao i u XVI vijeku, semiologija i hermeneutika stoje jedna uz drugu. Ali u drukijem obliku. U doba klasicizma one se vie ne udruuju u treem ele mentu slinosti; one se povezuju na osnovu vlastite moi predstavljanja. Zato ne postoji teorija znakova razliita od analize smisla. Ipak taj sistem daje izvjesnu prednost pr voj nad drugom; poto onome to je oznaeno ne pridaje drukiji karakter od onoga koji pridaje znaku, smisao vie nee biti cjelina razasutih znakova u njihovoj povezanosti; on e proizilaziti iz kompletne slike znakova. Ali, s druge strane, kompletna mrea znakova povezuje se i artikulie prema presjecima svojstvenim samom smislu. Tako e sli ka znakova biti slika stvari. Ako se itavo bie smisla na lazi na strani znaka, funkcija je na strani onoga to je oznaeno. Stoga je analiza jezika, od Lanseloa (Lancelot) do Destit de Trasi ja, zasnovana na apstraktnoj teoriji ver balnih znakova i uobliena u okvirima opte gramatike: ali kao nit vodilju ona uvijek uzima smisao rijei; stoga se i istorija prirode javlja kao analiza karaktera ivih bia, ali i taksinomije, ak i vjetake, imaju cilj da se sjedine sa prirodnim poretkom ili da ga to je moguno manje razbiju. Stoga i analiza bogatstva poinje od novca i raz mjene, dok je vrijednost uvijek utemeljena na potrebi. U doba klasicizma ista nauka znakova vrijedi kao neposre dni govor onoga to je oznaeno. I, najzad, posljednja posljedica koja bez sumnje se sve do nas: dvojna teorija znaka, ona koja ve od XVII vijeka ini osnov itave opte nauke o znaku, vezana je sutinskim odnosom za optu teoriju predstave. V IMAGINACIJA SLINOSTI Tako su, dakle, znakovi osloboeni itave zbrke svi jeta u kome ih je renesansa nekad rasporedila. Oni su sad skriveni u predstavi, u sjecitu ideje, na tom uskom pro storu gdje se ona igra sa samom sobom, rastvarajui se i ponovo s,e obrazujui. to se tie podudarnosti, ona ubu due moe samo da ispadne iz domena saznanja. To je empirijska datost u svojoj najogoljenijoj formi; vie se ne moe posmatrati kao sastavni dio filozofije (18), osim ako njena netanost ne bi bila izbrisana i pomou znanja pretvorena u odnos jednakosti i reda. A ipak, za saznanje

PREDSTAVA

131

slinosti je neophodan okvir. Jer izmeu dvije stvari ne moe biti uspostavljen odnos ni jednakosti ni reda ako nji hova slinost nije bila bar povod za njihovo poreenje: Hjum je identinost okvalifikovao kao filozofsku jer pretpostavlja refleksiju, dok je slinost, za njega, spadala meu prirodne odnose, tj. one koji prisiljavaju na duh blagom silom, ali neizbjenom (19). Neka se filozof do mile volje hvali tanou. . . ja ga ipak ikam da napravi samo jedan korak u svojoj karijeri bez slinosti. Bacimo samo pogled na metafiziko lice nauka, ak i naj apstrak tnijih; i recite mi da li je moguno opte indukcije, koje izvlaimo iz pojedinanih injenica, ili pak same vrste, ro dove i sve apstraktne pojm ove obrazovati drukije do uz pom o slinosti (20). Na vanjskoj ivici znanja slinost je ona jedva zacrtana forma, onaj rudimentarni odnos koji saznanje mora obuhvatiti itavom irinom, ali koja neodre eno ostaje iznad saznanja, kao nijema i neizbrisiva nu nost. Kao i u XVI vijeku, slinost i znak su fatalno pove zani. Ali na nov nain. Umjesto da je slinosti potreban znak kako bi se otkrila njena tajna, ona je sada neizdiferencirana, pokretna, nestabilna osnova na kojoj saznanje moe izgraditi svoje odnose, svoje mjere i svoje identi nosti. Prema tome, u pitanju je dvostruka promjena: zato to je to znak a s njim itavo diskurzivno saznanje koje zahtijeva fond slinosti, i zato to vie nije u pitanju ispoljavanje sadraja koji prethodi saznanju nego davanje sa draja na koji se mogu primijeniti oblici saznanja. Dok je u XVI vijeku slinost izraavala fundamentalni odnos bia prema samome sebi, u doba klasicizma ona je prost oblik ispod koga se javlja ono to treba saznati i to je najuda ljenije od samog saznanja. Pomou slinosti moe se saz nati predstava, to jest uporediti sa onima koje mogu biti podudarne i analizirati po elementima (koji su joj zajed niki sa drugim predstavama), zatim se moe kombinovati sa onima s kojima se parcijalno podudaraju i najzad ras porediti u sliku sa odreenim redom. Slinost u klasinoj filozofiii (to jest u filozofiji analize) igra ulogu koja je simetrina sa ulogom koju e igrati raznovrsnost u kriti koj misli i u filozofiji rasuivanja. U tom poloaju granice i uslova (ono bez ega nije moguno saznanje), slinost se nalazi na strani imagina cije ili, jo tanije, ona se javlja zahvaljujui imaginaciji,
9*

132

RIJECI I STVARI

a i sama imaginacija se pokree oslanjajui se na slinost. I zaista, ako bismo pretpostavili u neprekinutom lancu predstava i najmanje utiske koji meusobno ne bi imali nikakve slinosti, ne bi postojala mogunost da slinost podsjeti na imaginaciju, da izazove njenu pojavu i dozvoli tako svoju re-prezentaciju u imaginarnom; impresije bi dolazile jedna iza druge, potpuno razliite jedna od druge toliko razliite da se ta razlika ne bi mogla ni uoiti, jer se nikakva predstava ne bi mogla formirati, niti oiv jeti neka stara i prikljuiti se njoj kako bi poreenje bilo moguno; neznatna identinost, potrebna za svaku dife rencijaciju, nije ak ni data. Stalna promjena odvija se bez uporinih taaka, u neprestanoj monotoniji. Ali kad u predstavi ne bi bilo neke mrane sposobnosti da sebi pri blii neki proli utisak, nikakav utisak ne bi izgledao slian prethodnom ili razliit od njega. Ta m o prizivanja impli cira i mogunost da se, kao kvazi slian (kao bliska i isto vremena, postojei na isti nain), pojave i dva utiska od kojih je jedan prisutan, dok je drugi ve odavna prestao da postoji. Bez imaginaoije ne bi bilo slinosti meu stva rima. U pitanju je, dakle, dvostruki rekvizit: U predstavljenim stvarima treba da postoji bar upo rni apat slinosti; u predstavi treba uvijek da bude mo guno nai skriveni oslonac za imaginaciju. A ni jedan ni drugi od tih rekvizita ne moe se liiti onoga koji ih dopu njava i s njima se suoava. Otuda dvije orijentacije ana lize koje su se odrale tokom itavog klasicizma, ne prestajui da se pribliavaju, kako bi, najzad, u drugoj polo vini X V III vijeka, izrazili svoju zajedniku istinu u Ide ologiji. S jedne strane, susreemo se sa analizom koja vodi rauna o pretvaranju serije predstava u sliku inaktuelnih ali simultanih uporeenja: analiza utiska, sjeanja, imagi nacije, pamenja, itavog tog nehotinog fonda koji ini mehanizam slike u vremenu. S druge strane, imamo ana lizu koja vodi rauna o slinosti stvari njihovoj slino sti prije stupanja u odreeni red, o njihovoj dekompoziciji na identine i razliite elemente, o rasporedu njihovih ne sreenih slinosti: zato se, dakle, stvari ispoljavaju u su daranju, u mjeavini, u ukrtanju, pri emu je njihov su tinski red poremeen, ali i jo dovoljno vidljiv da bi izbio u obliku slinosti, nejasne podudarnosti ili aluzija kojima se koristi probueno sjeanje? Prva serija problema odgo

PREDSTAVA

133

vara, u osnovnim crtama, analitici imaginacije, kao pozi tivnoj snazi koja linearno vrijeme transformie u simul tani prostor virtuelnih elemenata; druga serija odgovara analizi prirode, sa svim propustima i neredima koji brkaju sliku bia i razbijaju je na niz predstava koje lie neod reeno i iz daleka. Ta dva oponentna momenta (jedan, negativan o neredu prirode u utiscima, drugi, pozitivan o snazi rekonstruisanja reda na bazi impresija) pronalaze svoje jedinstvo u ideji geneze. I to iz dva moguna razloga: 1. negativni momenat (momenat nereda i neodreene podudarnosti) pada na teret imaginacije, koja tada vri dvostruku ulogu: ako moe, i to jedino podvostruavanjem predstave, uspostavivi red, ona to uspijeva upravo u onolikoj mjeri u kolikoj ometa neposredno sagledanje identinosti i razliku meu stvarima, i to u njihovoj ana litikoj istini. M o imaginacije samo je nalije ili druga strana njene mane. Kod ovjeka ona se nalazi na sas tavu due i tijela. Takvu su je analizirali Dekart, Malebran i Spinoza, i to istovemeno kao mjesto zablude i kao snagu koja moe dospjeti ak do matematike istine; oni su u njoj prepoznali obiljeje konanosti, bilo da je u pitanju znak pada izvan inteligibilne sfere ili znak ogra niene prirode. 2. Naprotiv, pozitivni elemenat imaginacije moe biti stavljen na raun nejasne slinosti ili nerazgovjetnog u ma podudarnosti. Nered prirode, prouzrokovan njenom vlastitom istorijom, njenim katastrofama ili, moda, jed nostavno njenim izukrtanim pluralizmom, sposoban je je dino da predstavi stvari koje lie. Na taj nain, predstava se uvijek vezana za sadraje meusobno bliske po navlja, prisjea, povlai sama u sebe, stvara gotovo iden tine utiske i raa imaginaciju. I upravo u tom gibanju mnogostruke prirode, u zagonetnoj pojavi da priroda prije svakog drugog reda lii na samu sebe, Kondijak i Hjum su traili vezu izmeu slinosti i imaginacije. To su sasvim suprotna rjeenja, ali koja odgovaraju na isti problem. I razumljivo je da se drugi tip analize lako razvio u mitsku formu prvog ovjeka (Ruso) ili u svijest koja se budi (Kondijak) ili u stranog gledaoca baenog u svijest (H jum ): ta geneza se raa upravo na mjestima same Knji ge o Postanju.

134

RIJECI I STVARI

Jo jedna primjedba. Ako pojam prirode i ljudske prirode imaju u klasicizmu izvjesnu vanost, to nije stoga to je ta podmukla sila, neiscrpno bogata, koju zovemo priroda iznenada otkrivena kao polje empirijskih istrai vanja; to nije ni stoga to je u okviru te ogromne prirode izolovano jedno posebno i kompleksno podruje koje bi bilo ljudska priroda. U stvari, ta dva koncepta funkcioniu da bi osigurali pripadnost, recipronu vezu imaginacije i slinosti. Svakako, imaginacija je na izgled samo jedno od svojstava ljudske prirode, a slinost jedna od posljedica prirode. Ali ako pratimo arheoloku mreu iz koje proizilaze zakonitosti klasicistike misli, vidimo da je ljudska priroda situirana u onom neznatnom prekoraenju pred stave koje jo j omoguava da se re-prezentuje (itava ljud ska priroda je u tome: dovoljno izvan predstave da bi se ponovo mogla javiti na margini koja razdvaja prisutnost predstave od onog prefiksa re u rijei repetiranje); vidimo takoe da je priroda samo neuhvatljiva zbrka pred stave koja omoguava da se slinost moe naslutiti i prije nego to poredak identinosti postane uoljiv. Priroda i ljudska priroda, u optoj konfiguraciji epistem, omogua vaju podeavanje slinosti prema imaginaciji, podeavanje koje zasniva i ini mogunim sve empirijske nauke. U X VI vijeku slinost je bila vezana za sistem zna kova; a njihovo interpretiranje otvaralo je polje konkretnih saznanja. Poev od X VII vijeka, slinost je potisnuta na krajnje ivice znanja, prema onim najniim i najskromni jim granicama. Tu se ona vee sa imaginacijom, sa neiz vjesnim ponavljanjima, sa zamagljenim analogijama. I umjesto da se otvara prema nauci interpretiranja, ona im plicira genezu koja posee ka onim nedotjeranim oblicima Istog na velikim slikama znanja koje su koncipirane pre ma oblicima identinosti, razlike i reda. Projekat jedne nauke o redu kakav je bio zamiljen u X V II vijeku, pretpo stavljao je da mora biti praen genezom spoznaje, kao to je to stvarno i bilo bez prekida od Loka do Ideologa.

VI MATHESIS I TAKSINOMIJA Projekat jedne opte nauke o redu, teorija znakova koja analizira predstavu, raspored sreenih tabela slinosti i razlika: tako je u klasicizmu konstituisan prostor empi

PREDSTAVA

135

rizma, koji nije postojao do kraja renesanse i koji e biti osuen na propast do poetka X IX vijeka. Nama ga je sada veoma teko ponovo vratiti, a uz to on je duboko prekri ven sistemom pozitiviteta kome pripada nae znanje; zato je dugo i ostao neprimijeen. On obino biva deformisan, maskiran u kategorijama i pristupu koje smo mu utvrdili. Nastoji se rekonstruisati ono to je u X VII i XVIII vijeku bila nauka o ivotu, o prirodi ili o ovjeku. Pri tome se zaboravlja da ni ovjek, ni ivot, ni priroda nisu podru ja koja se spontano i pasivno nude radoznalom znanju. Cjelinu klasicistike epistem ini mogunim prije svega odnos prema saznanju reda. Kad je u pitanju srei vanje jednostavnih priroda, onda se pribjegava mathesis, ija je univerzalna metoda Algebra. Kad treba dovesti u red neke kompleksne prirode (predstave uopte, onakve ka kve su date u iskustvu), treba obrazovati taksinomiju, a za to, opet, treba formirati sistem znakova. Znaci se prema sloenim prirodama odnose kao algebra prema jednostav nim prirodama. Ali ukoliko se empirijske predstave mo raju analizirati kao jednostavne prirode, oevidno je da se taksinomija odnosi na mathesis; i obrnuto, poto je per cepcija evidentnog samo poseban sluaj taksinomije. Isto tako znaci koje utvruje misao obrazuju svoju algebru kompleksnih predstava; a sama algebra je metod kojim se jednostavnim prirodama utvruju znaci i pomou koga se s njima operie. Imamo, dakle, slijedei raspored: OPTA NAUKA O REDU
JEDNOSTAVNE PRIRODE - KOMPLEKSNE PREDSTAVE TAKSINOMIJA ZNACI

1 MATHESIS t
ALGEBRA

! t

Ali to nije sve. Taksinomija osim toga implicira i iz vjestan continuum stvari (ne-diskontinuitet, punoa bia) i izvjesnu snagu imaginacije koja omoguava da se pojavi i ono to ne postoji, ali to samim tim ukazuje na odreen kontinuitet. Mogunost nauke empirijskih redova zahtijeva stoga analizu saznanja analizu koja e morati da pokae kako se skriveni (ili pomueni) kontinuitet bia moe re konstruisati pom ou vremenske veze diskontinuiranih pred stava. Otuda potreba, koja se ispoljavala kroz itav klasici-

136

RIJECI I STVARI

zam, da se ispituje porijeklo saznanja. U stvari, te empi rijske analize ne suprotstavljaju se projektu o univerzal noj mathesis, kao to se suprotstavlja skepticizam raciona lizmu; te analize bile su snabdjevene rekvizitima znanja, koje vie nije prikazano kao iskustvo Istog, nego kao uspo stavljanje reda. Na dva kraja klasicistike epistem imamo mathesis kao nauku o proraunljivom redu i genezu kao analizu ustrojstva redova. S jedne strane koriste se sim boli moguih operacija nad identinostima i razlikama, a s druge analiziraju se obiljeja koja postepeno nastaju kao posljedica slinosti, i povratka imaginacije. Izmeu ma thesis i geneze protee se polje znakova znakova koji prodiru kroz itav domen empirijske predstave, ali ga ni kad ne prekorauju. Prostor tabele je omeen proraunom i genezom. U tom znanju u pitanju je obiljeavanje svega onoga to nam moe pruiti predstava: percepcije, misli, elje; ti znaci treba da imaju vrijednost svojstva, to jest da cjelinu predstave ralane na posebne odjeljke, odvo jene jedne od drugih pom ou posebnih osobina; oni tako omoguavaju stvaranje jednog simultanog sistema prema kome predstave nagovjetavaju njihovu bliskost ili udalje nost, susjedstvo ili odstupanja dakle jednu mreu koja izvan hronologije ispoljava njihovu povezanost i ponovo uspostavlja, u stalnom prostoru, njihove odnose reda. Na taj nain moe se formirati tabela identinosti i razlika. U tom podruju susreemo istoriju prirode nauku o svojstvima koja ralanjuju kontinuitet prirode i njen sklop. Tu takoe nalazimo i teoriju o novcu i vrijednosti, nauku o znacima koji omoguavaju razmjenu i uspostav ljanje ravnotee izmeu ljudskih potreba i elja. Tu je, naj zad, smjetena i Opta gramatika nauka o znacima po mou kojih ljudi uvijek iznova formuliu posebnost njiho vih percepcija i presijecaju kontinuiran pokret njihovih mi sli. Uprkos njihovim razlikama, ta tri domena su postojala u klasicizmu samo ukoliko se osnovni prostor tabele pro tee izmeu proraima jednakosti i geneze predstava. Vidimo da ta tri pojm a mathesis, taksinomija i ge neza ne oznaavaju toliko odvojena podruja koliko so lidnu mreu pripadnosti koja definie optu konfrontaciju znanja u klasicizmu. Taksinomija se ne suprotstavlja ma thesis: ona je smjetena u njoj i od nje se razlikuje, jer i ona je nauka o redu tj. kvalitativna mathesis. Ali, u striktnom znaenju rijei, mathesis je nauka o jednakosti

PREDSTAVA

137

ma, dakle o osobinama i sudovima; to je nauka o istini. Taksinomija se bavi identinostima i razlikama; to je nauka 0 spojevima i klasama; ona je, dakle, nauka o biima. Isto tako i geneza je smjetena u taksinomiji ili bar u njoj na lazi svoju prvu mogunost. Ali taksinomija pravi tablicu vidljivih razlika; geneza, pak, pretpostavlja sukcesivnu se riju; jedna se bavi znakovima u njihovoj prostornoj simultanosti, kao sintaksa; druga ih rasporeuje u analogne odjeljke vremena kao hronologiju. U odnosu na mathesis, taksinomija funkcionie kao ontologija pred apofanzom, u odnosu na genezu ona funkcionie kao semiologija pred istorijom. Ona, dakle, definie opte zakone bia, a istovre meno i uslove pod kojima ih moemo spoznati. Otuda i njenica da je teorija znakova u klasicizmu mogla istovre meno sadravati i jednu dogmatsku nauku koja se izda vala kao saznanje prirode, i filozofiju predstave koja je to kom vremena postajala sve vie nominalistika i sve vie skeptina. Otuda i injenica da je takav raspored pojmova ieznuo u tolikoj mjeri da se kasniji periodi nisu sjeali ni da je postojao: tako je poslije kantovske kritike i svega to se krajem XVIII vijeka desilo u zapadnoj kulturi, uve den raspored sasvim drugog tipa: s jedne strane mathesis se pregrupisala i obrazovala apofantsku logiku i ontologiju; 1 sve do danas je vladala nad formalnim disciplinama; s druge strane, istorija i semiologija (ova posljednja je, uo stalom, apsorbovala prvu) ujedinile su se sa disciplinama interpretacije koje su svoju m o razvijale od lajermahera (Schleiermacher) do Niea i Frojda. U svakom sluaju, klasicistika epistem moe se definisati, u svom najoptijem vidu, kao artikulisani sistem mathesis-a, taksinomije i genetike analize. Nauke uvijek u sebi nose projekat, makar i udaljen, jednog iscrpnog dovoenja u red: one su, takoe, uperene prema otkriu prostih elemenata i njihovog progresivnog komponovanja: u svakoj sredini one su tabela, izloba znanja u sistemu koji vai za jedan period. Sredite znanja u XVII i XVIII vijeku predstavlja tabela. to se tie velikih rasprava ko jima se bavilo javno mnijenje, one se sasvim . prirodno smjetaju u nabore takve organizacije. Uzimajui te rasprave za polaznu taku ili za temu, mogla bi se napisati itava istorija misli u epohi klasicizma. Ali to bi bila samo istorija shvatanja, to jest izbor izvren prema pojedincima, sredinama, drutvenim grupama; a to

138

RIJECI I STVARI

implicira itavu jednu metodu anketiranja. Ako elimo predzeti arheoloku analizu samog znanja, onda nam slavne debate ne smiju sluiti kao nit vodilja niti artikulisati na zadatak. Treba konstituisati opti sistem miljenja, ija mrea, u svom pozitivitetu, omoguava igru simultanih i prividno kontradiktornih miljenja. I upravo ta mrea definie mogue uslove jedne debate ili nekog problema; ona je nosilac istorinosti znanja. Ako se zapadni svijet borio da bi saznao da li je' ivot samo kretanje ili da li u prirodi vlada takav poredak da bi se moglo dokazati postojanje boga, to nije bilo stoga to je problem bio otvoren; nego stoga to je, poslije razbijanja neodreenog kruga znakova i slinosti, a prije organizovanja serija kauzalnosti i istorije, epistem zapadne kulture otvorila prostor na tabeli u kome nije prestala da se kree od proraunljivih oblika re da do analize najkompleksnijih predstava. A na istorijskoj povrini tema, debata, problema i preferencija miljenja, primjeuje se brazda kao posljedica tog kretanja. Saznanja su prevalila s kraja na kraj prostor znanja koji je u XVII vijeku odmah stajao na raspolaganju i koji e biti zatvoren tek 150 godina kasnije. Sad treba preduzeti analizu tog prostora na tabeli, i to tamo gdje se on ispoljava u najjasnijem obliku, tj. u teoriji jezika, klasifikacije i novca. Moda e biti stavljena primjedba da sama injenica da istovremeno i u jednom komadu preduzimamo analizu opte gramatike, istorije prirode i ekonomije, svodei ih na optu teoriju znakova i predstava, pretpostavlja pita nje koje se moe postaviti samo u naem vremenu. Bez sumnje, klasicizam, kao ni druge kulture, nije mogao obu hvatiti niti imenovati jedan opti sistem svog znanja. Ali taj sistem se u tolikoj mjeri nametao da su sami vidljivi ob lici znanja napravili skicu svojih bliskosti, kao da su se me todi, koncepti, tipovi analize, usvojena iskustva, duhovi i, najzad, sami ljudi premjestili po volji neke sutinske mre e koja je definisala implicitno, ali neizbjeno, jedinstvo znanja. Istorija je pruila hiljade primjera takvog premje tanja, to jest toliko puta preenog razmaka izmeu teori je saznanja, teorije znakova i gramatike teorije: Por-Roajal je dao Gramatiku kao dodatak i prirodni nastavak Logike, na koju se ona nadovezuje zajednikom analizom znakova; Kondijak, Destit de Trasi i Gerando su paralelno ralanili dekompoziciju saznanja na uslovnosti ili elemente i re

PREDSTAVA

139

fleksiju o tim znacima, za koje jezik predstavlja samo vid ljivu primjenu i upotrebu. Razmak takoe postoji izmeu analize predstave i znakova i analize bogatstva; fiziokrat Kene (Quesnayj napisao je lanak Oevidnost za Enci klopediju; Kondijak i Destit usmjerili su u pravcu njihove teorije saznania i jezika teoriju o trgovini i ekonomiji, koja je za njih imala vrijednost politikog i moralnog karaktera; poznato je da je Tirgo (Turgot) napisao za Enciklopediju lanak Etimologija, i to je prva sistematina paralela iz meu novca i rijei; Adam Smit je, pored svog velikog eko nomskog djela, napisao i esej o porijeklu jezika. Postoji razmak izmeu teorije prirodnih i jezikih klasifikacija: Adanson (Adanson) nije samo htio da stvori nomenklaturu istovremeno vjetaku i koherentnu u domenu botanike; on je namjeravao (a djelimino i uspio) da izvri itavu reor ganizaciju pisma u zavisnosti od fonetskih datosti jezika; Ruso je meu posmrtnim djelima ostavio i razmiljanja o botanici i jedan traktat o porijeklu jezika. Tako se filigranski ocrtava velika mrea empirijskog znanja: mrea ne-kvantitativnih redova. A moda e se po tisnuto ali insistentno jedinstvo jedne Taxinomia universalis ispoljiti u svoj svjetlosti kod Linea kad planira da u svim konkretnim domenima prirode ili drutva otkrije istu raspodjelu i isti red (21). Granica znanja obiljeena je sa vrenom providnou predstava u odnosu na znakove koji ih stvaraju.

GLAVA

IV

GOVOR

I K R IT IK A I KO M E N TAR Postojanje jezika u doba klasicizma bilo je istovreme no suvereno i diskretno. Suvereno zato to su rijei dobile zadatak i mo da izraze misao. Ali predstaviti ovdje ne znai prevoditi, dati vidljivu verziju, stvoriti dvostruki m aterijal koji na vanj skoj povrini tijela moe tano reprodukovati misao. Pred staviti treba shvatiti u pravom znaenju: jezik predstavlja misao, kao to misao predstavlja samu sebe. Da bi se je zik konstituisao ili iznutra oivio, ne postoji nikakav su tinski niti primarni in znaenja; postoji samo u samoj predstavi, mo kojom ona samu sebe predstavlja, tj. anali zira i, dio po dio, podvrgava ispitivakom oku refleksije i, najzad, sama sebe delegira kao supstitut koji je produava. U klasicizmu nita nije dato to nije dato predstavi; ali sa mim tim nikakav znak ne izbija niti se kakva rije ogla ava; ni rije ni reenica ne ciljaju ni na kakav sadraj osim uz pomo igre predstavljanja, koja uzima distancu, ponavlja se i odraava u drugoj nekoj predstavi koja jo j je ekvivalentna. Predstave se ne ukorjenjuju u svijetu iji smisao pozajm ljuju; one se same otvaraju prema prostom koji im je svojstven i ija unutranja nerva tura omoguava raanje smisla. I jezik je upravo tu, na tom izdvojenom mjestu koje predstava uvruje sama za sebe. Rijei, da kle, nisu tanke ljuske koje im itiraju misao spolja; rijei podsjeaju na misao, ukazuju na nju, ali prije svega iznu tra meu svim tim predstavama koje, opet, predstavlja ju druge. Jezik klasicizma mnogo je blii nego to se to vje ruje misli koju je primoran da ispolji; ali jo j nije i parale

142

RIJECI I STVARI

lan; jezik je u mrei misli, satkan na osnovi koju ona raz vija. Ne, dakle, vanjski efekat misli, nego sama misao. Jezik na taj nain postaje nevidljiv ili gotovo nevidljiv. U svakom sluaju, on je postao tako providan da njegovo bie prestaje da stvara probleme. Renesansa se zaustavljala pred grubom injenicom da jezik postoji: u dubini svijeta kao grafizam pomijean sa stvarima ili skriven ispod njiho ve povrine; kao sigle razasute po rukopisima ili stranicama knjiga. A sva ta insistentna obiljeja pozivala su jedan po moni jezik komentar, egzegezu, erudiciju, da bi se ogla sio i najzad uinio mobilnim jezik koji je u njim a drije mao; bie jezika prethodilo je, kao nijema upornost, onom to se na njemu moglo proitati kao i rijeim a kojim je ozvuen. Poev od X V II vijeka, ukinuto ie to masivno i intrigirajue postojanje jezika. Ono vie ne izgleda skriveno u enigmatinosti znaka: ali se jo ne ispoljava ni u obliku teorije znaenja. U krajnjem sluaju, moglo bi se rei da klasicistiki jezik i ne postoji. A li on funkcionie: njegov opstanak se iscrpljuje u njegovoj reprezentativnoj ulozi i 'tano se na tom ograniava i dovrava. Jezik nema drugog m jesta osim predstave, ni druge vrijednosti osim one koju sadri predstava, jezik ostaje u procjepu k o ji jedino pred stava moe da obrazuje. Na taj nain, jezik klasicizma otkriva izvjestan odnos prema samom sebi koji do tada nije bio ni moguan pa ak ni zamiljiv. Prema samom sebi jezik X V I vijeka bio je u konstantnom odnosu komentara: meutim, komentar je moguan' samo ako jezik postoji jezik koji utljivo prethodi govoru kojim pokuavamo da jezik oglasimo; da bismo omoguili komentar, treba prethodno da postoji tekst kao apsolutna datost; i obrnuto, ako je svijet ispre pletena mrea oznaka i rijei, kako je moguno govoriti ako ne u obliku komentara? Poev od klasicizma, jezik se odvija u predstavi i u njenom podvostruenju, koje je pro dubljuje. Odsada se prvobitni tekst brie i s njim itav ne iscrpni fond rijei ije je nijem o bie bilo ispisano u stva rima; jedino ostaie predstava razvijena u verbalnim znaci ma, koji je ispoliavaju, i fiksirana kao govor. Na mjesto zagonetnosti rijei koiu neki pomoni jezik mora interpre tirati dola je sutinska diskurzivnost predstave: otvorena mogunost, jo neutralna i indiferentna, ali za koju e se govor postarati da je ostvari i fiksira. Ali, kad sam taj go vor postane predmet jezika, onda ga ne ispitujemo kao da

GOVOR

143

je namjeravao da neto kae ne izrekavi, kao da je u pi tanju jezik povuen u sebe ili zatvorena rije; vie se ne insistira na otkrivanju velike zagonetke skrivene ispod zna kova; od govora se trai kako on funkcionie; koje pred stave oznaava, koje elemente razgraniava i Obuhvata, kako analizira i komponuje, koja mu uloga supstitucije omogu ava da osigura ulogu predstavljanja. Kom entar je ustupio mjesto kritici. Taj novi odnos koji uspostavlja jezik prema samom sebi nije ni jednostavan i jednostran: Na prvi pogled kriti ka se suprotstavlja komentaru kao analiza vidljive form e otkrivanja skrivenog sadraja. A li poto ta form a jeste i form a predstave, kritika moe analizirati jezik samo rije ima istine, tanosti, svojstva i izraajne vrijednosti. Otuda mjeovita uloga kritike i dvosmislenost koje se ona nikad nije uspjela osloboditi. Ona ispituje jezik kao da je on puka funkcija, skup mehanizama, velika nezavisna igra znakova; ali ona istovremeno ne moe propustiti da mu ne postavi pi tanje o njegovoj istinitosti ili lanosti, o njegovoj provid nosti ili njegovoj neprovidnosti, dakle o nainu prisut nosti onoga to on kazuje rijeim a pomou kojih to i pred stavlja. Poev od te dvostruke nunosti, opozicija izmeu sadraja i form e je postepeno izbijala na vidjelo dana i ko nano zauzela svoje poznato mjesto. Ali ta opozicija uvrsti la se tek kasnije, kada je u X IX vijeku i sam kritiki od nos oslabio. U klasicizmu kritika je, u nedisociranoj form i, sva u jednom bloku, okrenuta reprezentativnoj ulozi jezika. Ona dobij a etiri razliita oblika, iako su svi meusobno solidar ni i artikulisani. Na planu refleksije, kritika se ispoljava kao kritika rijei, to jest kao dokaz nemogunosti da se izgradi nauka ili filo zofija sa usvojenim rjenikom; denonsiranje optih pojm ova koji brkaju ono to je u pred stavi jasno i apstraktnih termina koji razdvajaju ono to mora ostati kompaktno; potreba konstituisanja fonda sa vreno analitikog jezika. Kritika se takoe ispoljava na planu gramatike kao analiza reprezentativnih vrijednosti sintakse, reda rijei, konstrukcije reenica: da li je savr eniji onaj jezik koji ima deklinacije ili onaj koji se slui sistemom predloga? da li je poeljno da red rijei bude slobodan ili striktno determinisan? kakav sistem vremena najbolje izraava sukcesivne odnose? Kritika takoe nalazi svoje podruje i u ispitivanju oblika retorike: analiza figu

144

RIJECI I STVARI

ra, to jest tipova govora i njihovih pojedinanih izraaj nih vrijednosti, analiza tropa, to jest razliitih odnosa koje rijei mogu odravati sa istim reprezentativnim sadrajem (oznaavanje pomou dijela ili cjeline, sutinsko ili pomo no, dogaaj ili okolnost, sama stvar ili njene analogne po ja ve). Najzad, kritika pred postojeim i pisanim jezikom preuzima na sebe zadatak da definie odnos koji jezik odrava sa onim to predstavlja: na taj nain egzegeza re ligijskih tekstova, poev od X V I I vijeka, snabdjela se kri tikim metodima: vie nije dolazilo U obzir da se definie u kakvim figurama i slikama, po kakvom redu, s kakvim izraajnim ciljem i u ime kakve istine su Bog ili proroci odrali neki govor u obliku koji je dospio do nas. Takva je, u svojoj raznovrsnosti, dimenzija kritike, koja se neminovno raa kad jezik samog sebe ispituje na osnovu svoje vlastite funkcije. Od klasicizma, komentar i kritika se duboko suprotstavljaju jedno drugome. Govorei o jeziku rijeim a predstave i istine, kritika ga sudi i profanie. Odravajui jezik u prodoru ka svom biu i ispi tujui ga u smjeru otkrivanja njegove tajne, komentar se zaustavlja pred padinom prethodnog teksta i postavlja sebi nemogu, uvijek obnavljan zadatak da u sebi ponovi ra anje teksta: on ga sakralizuje. Ta dva naina pomou ko jih jezik uspostavlja odnos prema samom sebi form irae suparniki duh, iz kog jo nismo izali. I koji se, moda, iz dana u dan, sve vie uvruje. To je stoga to knjievnost, kao privilegovani predmet kritike, nije od Malarmea (M al larm ) prestala da se pribliava onome to je jezik u sa mom svom biu i stoga ona trai neki pomoni jezik koji nee biti u obliku kritike nego komentara. I zaista, svaki kritiki jezik poev od X IX vijeka bavio se egzegezom, kao to se egzegeza u klasicizmu sluila kritikim metodama. Meutim, sve dok pripadnost jezika predstavi ne bude pre kinuta ili bar zaobiena, svi pomoni jezici bie podreeni alternativi: kritika ili komentar. I granae se do beskona nosti u svojoj neodlunosti.

I I OPTA G R A M A TIK A Kad jednom iskljuimo postojanje jezika, ostaje jo jedino njegova funkcija u predstavi: njegova priroda i nje gova odlija govora. G ovor nije nita drugo nego sama

GOVOR

145

predstava predstavljena verbalnim znacima. A li kakva je osobenost tih znakova i ta udna mo koja im omoguava, bolje nego svima drugima, da notiraju predstavu, da je ana liziraju i ponovo komponuju? Izmeu svih sistma znako va, koji je svojstven jeziku? Pri prvom ispitivanju rijei je moguno definisati pre ma njihovoj proizvoljnosti ili njihovom kolektivnom ka rakteru. U svojoj primarnoj osnovi, jezik je sastavljen, ka ko kae Hobs, od sistema nota koje su pojedinci za sebe izabrali: pomou tih oznaka oni vas mogu podsjetiti na predstavu, vezati ih, razdvojiti i uticati na njih. Te note je zajednici nametnula konvencija ili nasilje (1 ); ali ipak smi sao rijei pripada samo predstavi svakog pojedinca i uza lud ga svi prihvatamo, je r on nema drugog boravita osim u mislima svake pojedine individue: R ijei su znaci za ide je onoga koji govori, kae Lok, i niko ih neposredno ne moe prim ijeniti kao znake na neto drugo osim na ideje koje sam nosi u svom duhu (2). Ono to jezik razlikuje od svih drugih znakova i omoguava mu da u predstavi igra kljunu ulogu, nije, dakle, toliko njegov individualni ili kolektivni karakter, njegova prirodnost ili proizvoljnost. Razlikuje ga p rije svega injenica da predstavu analizira prema jednom nuno sukcesivnom redu: glasovi, zaista, mogu biti artikulisani samo jedan po jedan, jezik u prvi mah ne moe predstaviti misao u njenoj cjelovitosti, tre ba da je rasporedi, dio po dio, prema jednom linearnom redu. Meutim, ovakav red je stran predstavi. Istina je, misli se slijede u vremenu, ali svaka form ira jedinstvo, bilo da sa Kondijakom (3) smatramo da su svi elementi pred stave dati u jednom trenutku i da ih samo refleksija moe pojedinano razviti, bilo da se sloimo sa Destit de Trasijem da elementi s takvom brzinom dolaze jedan iza dru gog da praktino nije mogue ni posmatrati ni zadrati njihov poredak (4). U reenice, u stvari, treba razviti pred stave, ograniene na same sebe: za moj pogled sjaj je in herentan rui; ali u govoru ne mogu izbjei da se ne ispolji kako jo j sjaj prethodi ili je slijedi (5). Kad bi duh bio u stanju da izgovara ideje onako kako ih prim jeuje, nema nikakve sumnje da bi ih izgo varao sve u jedan mah (6). A li upravo to nije mogue, jer, ako je misao prosta operacija, njeno iskazivanje je sukcesivna operacija (7). U tome se sastoji sutina jezika, ono to ga istovremeno razlikuje od predstave (ija je on
10

146

RIJECI I STVARI

ipak samo predstava) i od znakova (kojim a pripada bez neke posebne privilegije). Jezik se mislima ne suprotstav lja kao vanjsko unutranjem, ili izraz refleksiji; on se dru gim znacima gestovima, pantomimi, slikama, amblemi ma (8) i ne suprotstavlja kao to se proizvoljno ili ko lektivno suprotstavlja prirodnom ili pojedinanom; jezik se svemu tome suprotstavlja kao sukcesivno simultanom. U odnosu na misao i znakove, jezik je ono to je algebra za geometriju: namjesto simultanog poreenja dijelova (ili ve liina), on supstituie poredak ije stepene treba pojedina no savladati. Samo u tom striktnom znaenju jezik je ana liza misli: ne prosto ralanjivanje, nego duboko uspostav ljanje reda u prostoru. Upravo u tom prostoru situirano je novo epistemoloko podruje koje je klasicizam nazvao opta gramati ka. Bilo bi besmisleno da se u tome vidi samo prosta i obina primjena logike na teoriju jezika. Ali besmislen bi bio i pokuaj da se u tome trai skica budue lingvistike! Opta gramatika je nauka o verbalnom poretku u njego vom odnosu prema sim ultanosti koju m ora da predstavi. Prema tome, njen vlastiti predmet nije ni misao ni jezik, nego govor shvaen kao niz verbalnih znakova. Taj niz je vjetaki u odnosu na simultanost predstava, i u tom po gledu jezik se suprotstavlja misli kao refleksivno neposred nom. A ipak, taj niz nije isti u svim jezicima: u nekim je radnja usred reenice, kod drugih na kraju, u nekim jezi cima najprije je imenovan glavni predmet predstave, u ne kim su istaknute sporedne okolnosti. U E ncikloped iji je istaknuto da meusobna zatvore nost stranih jezika i tekoa pri prevoenju proizilazi, ma nje iz razlike u rijeima nego iz nepodudarnosti sukcesije (9). U odnosu na evidentni, nuni, univerzalni poredak, koji nauka, a posebno algebra, unose u predstavu, jezik je spon tan i nepromiljen kao prirodan. On je isto toliko, zavis no od stanovita s kojeg mu prilazimo i ve analizirana predstava koliko i refleksija u divljem obliku. Istinu govo rei, on je konkretna veza izmeu predstave i refleksije. Jezik nije toliko sredstvo komunikacije meu ljudima koli ko put kojim predstava nuno saobraa sa refleksijom. Stoga je Opta gramatika imala toliko vanosti za filozofiju u toku X V I I I vijeka: ona je istovremeno bila i spontani oblik nauke kao nekontrolisana logika duha (10) i prva prom iljena dekompozicija misli: jedan od prvobitnih pre

GOVOR

147

kida sa neposrednim. Ona je predstavljala kao neku filozo fiju inherentnu duhu koja metafizika, kae Adam Smit, nije bila neophodna za stvaranje najobinijeg pridjeva? (11) i ono to. je svaka filozofija, kroz tolike razliite izbore, morala nastaviti da bi pronala neophodni i oe vidni poredak predstave. Jezik je poetni oblik svake re fleksije, prva tema svake kritike. I tu dvosmislenu stvar, iroku koliko i saznanje, ali uvijek u predstavi, Opta gra matika uzima kao svoj predmet ispitivanja. Ali odmah treba izvui izvjestan broj posljedica. Prvo, vidljivo je kako je u klasicizmu izvrena podjela nauka o jeziku: s jedne strane je retorika, koja se bavi figuram a i tropima, to jest nainom na koji se jezik predstavlja u prostoru, to jest verbalnim znacima; s druge strane je gramatika, koja obrauje artikulaciju i poredak, to jest nain na koji je analiza predstave izvedena u odnosu na sukcesiju. Retorika definie prostornost predstave, onakvu kakva nastaje sa jezikom; gramatika, a svaki jezik, defi nie poredak prema kome je ta prostornost rasporeena u vremenu. Stoga, kao to emo vidjeti kasnije, gramatika pretpostavlja retoriku prirodu jezika, ak i najprim itivni jih i najspontanijih. Drugo, gramatika, osim toga, kao refleksija o jeziku uopte, manifestu je odnos koji ovaj odrava sa univerzal nou. Taj odnos moe prim iti dva oblika, ve prema tome da li uzimamo u obzir mogunost univerzalnog jezika ili univerzalnog govora. U klasicizmu, pod univerzalnim jezi kom nije se podrazumijevao primitivni govor, nenaet i ist, koji bi mogao vaskrsnuti, ako bismo ga pronali s onu stranu zaborava, oblike sporazumijevanja prije Vavilona. U pitanju je jezik koji bi bio u stanju da svakoj predstavi i svakom njenom elementu dadne znak pomou kojeg bi mogli biti jednoobrazno obiljeeni; on bi takoe mogao da ukae na koji nain se elementi povezuju u predstavu i ka ko su meusobno vezani; raspolaui sredstvima koja omo guavaju da se naznae sve eventualne relacije izmeu seg menata i predstave, taj jezik bi, samom tom injenicom, mogao da proe krugom svih moguih redova. Istovreme no i karakteristika i kombinatorika, taj univerzalni jezik ne uspostavlja stari red: on izmilja znakove, sintaksu, gra matiku u kojoj svaki mogui red moe nai svoje mjesto. to se tie univerzalnog govora, on uopte nije jedinstveni tekst koji u ifri svoje tajne sadri klju itavog znanja;
10*

248

RIJECI I STVARI

on vie izraava mogunost definisanja prirodnog i nunog kretanja duha, od najjednostavnijih predstava do najtanan ijih analiza ili najkompleksnijih kombinacija: taj govor je znanje stavljeno u jedinstven poredak koji mu propi suje porijeklo. On prekriva itavo polje saznanja, ali na je dan skriven nain, tako da se na osnovu predstave moe iz tog polja ja viti mogunost da se ukae na nastanak tog polja i osvijetli njegova prirodna linearna i univerzalna ve za. Taj zajedniki imenitelj, taj osnov svih saznanja, to po rijeklo ispoljeno u kontinuiranom govoru, to je ideologija, jezik itavom duinom podvostruava spontanu nit sazna nja: Po svojoj prirodi ovjek uvijek tei najbliem i naj hitnijem rezultatu. On p rije svega misli na svoje potrebe, a zatim na svoja zadovoljstva. On se bavi zemljoradnjom, medicinom, ratovanjem, praktinom politikom, poezijom i umjetnostima, prije nego to pomisli na filozofiju ; a kad se vrati k sebi i pone da razmilja, on propisuje pravila za svoj sud (a to je logika), za svoj govor (to je grama tika), za svoje elje (to je m oral). Tada on vjeru je da je na vrhuncu teorije; ali on uvia da sve te operacije imaju zajedniki izvor, i da jedin o sredite svih istina pred stavlja saznanje njegovih intelektualnih sposobnosti (12). Univerzalna Karakteristika i Ideologija suprotstavljaju se kao univerzalnost jezika uopte (k o ji razvija sve mo gune redove u simultanosti jedne osnovne tabele) i uni verzalnosti jednog iscrpnog govora (k o ji rekonstruie je dinstvenu i valjanu genezu za svako od moguih saznanja u njihovom sklopu). Ali njihov projekat i njihova zajed nika mogunost poivaju u sposobnosti koju klasicizam pripisuje jeziku: u davanju adekvatnih oznaka svim pred stavama, bez obzira kakve one bile, i u uspostavljanju svih mogunih veza izmeu njih. Ukoliko jezik moe predstaviti sve predstave, on je ravnopravan elemenat univerzalnog. M ora da postoji neki jezik, bar mogui, koji bi izmeu ri jei prihvatio totalitet svijeta i, obrnuto, svijet, kao totali tet onog to treba predstaviti, mora u cjelini postati Enci klopedija. I veliki san arla Bonea (Charles Bonnet) pri druuje se shvatanju jezika kao veze i pripadnosti pred stavi: V olim da posmatram bezbrojno mnotvo svjetova kao bezbroj knjiga ija zbirka sainjava ogromnu Bibliote ku Kozmosa ili pravu univerzalnu enciklopediju. Shvatam da udesna gradacija koja postoji izmeu tih razliitih svjetova olakava uzvienim inteligencijama kojim je dato

GOVOR

149

da prou kroz te svjetove ili da iz njih itaju usvajanje svakovrsnih istina univerzuma, koji u spoznaju tih istina unosi red i povezanost kao glavnu odliku svoje ljepote. Ali svi ti nebeski enciklopedisti ne posjeduju u istom obimu Enciklopediju Kozmosa; jedni su ovladali jednim velikim brojem istina, a drugi mnogo veim, ali, pred svima stoji vjenost kako bi poveali i usavrili njihova saznanja i raz vili sve svoje sposobnosti (13). Na toj osnovi jedne apso lutne Enciklopedije ljudi grade posredne oblike sloene i ograniene univerzalnosti: abecedne enciklopedije koje obuhvataju najveu moguu koliinu znanja rasporeenu prema proizvoljnom poretku slova; pazigrafija, koja omo guava da se po jedinstvenom sistemu figura transkribuju svi svjetski jezici (14), polivalentni rjenici koji utvruju sinonime izmeu veeg i manjeg broja jezika; najzad eksplikativne enciklopedije koje ele da izloe koliko je to moguan poredak i povezanost ljudskih saznanja, ispitu jui njihovu genealogiju, filijaciju, uzroke zbog kojih su nastali i osobine koje ih karakte'riu (15). Ma koliko da je bio parcijalan karakter tih planova i ma kakve da su bile em pirijske okolnosti za njihovo poduzimanje, osnova nost njihove pojave u epistem klasicizpia ogledala se u injenici da, ako je bie jezika svedeno na samo funkcionisanje u okviru predstave, onda je ova odravala vezu sa univerzalnim samo posredstvom jezika. Tree, saznanje i jezik su striktno izukrtani. U pred stavi imaju isto porijeklo i isti princip funkcionisanja; me usobno se podravaju, dopunjuju i stalno kritikuju. U njihovoj najoptijoj form i, saznanje i govor sastoje se, prije svega, u analizi simultanog karaktera predstave, u razlikovanju njenih elemenata, u uspostavljanju veza koje ih kombinuju i moguih produenja prema kojim se te veze mogu odvijati: duh govori i saznaje u jednom istom ela nu, m i nauimo da govorim o istim postupkom kojim ot krivamo principe sistema svijeta ili principe ovjekovih duhovnih operacija, to jest svega to je najuzvienije u na im saznanjima (16). Ali jezik je saznanje samo u jednom nepromiljenom obliku; on se pojedincima namee spolja i vodi ih, htjeli oni ili ne, prema pojm ovim a konkretnim ili apstraktnim, tanim ili neosnovanim; saznanje je, naprotiv, jezik, ija je svaka rije toboe ispitana i svaka veza pro vjerena. Znati to znai govoriti kako treba i kako to pro pisuje logika duha; govoriti, to znai znati koliko se moe,

150

RIJECI I STVARI

i to na nain koji nam nameu oni s kojim a dijelim o i vot. Nauke su dobro stvoreni jezici, i to u onolikoj m jeri u kolikoj su jezici neobraene nauke. Svaki jezik, dakle, tre ba ponovo stvoriti: to jest objasniti i prosuditi poev od tog analitikog poretka koji nijedan ne slijedi tano; uz to eventualno i podesiti jezik tako da se slijed saznanja moe ispoljiti u punoj svjetlosti, bez sjene i bez propusta. Tako je samoj prirodi gramatike svojstveno da propisuje ne stoga to bi htjela nametnuti norme lijepog jezika, vjernog pravi lima dobrog ukusa, nego zato to ona vie voli radikalnu mogunost govora od sreivanja predstava. Destit de Trasi prim ijetio je da su najbolje traktate iz Logike u X V I I I vi jeku napisali gramatiari: to je stoga to su gramatika pravila imala analitiki, a ne estetski karakter. Ta pripadnost jezika znanju otvara itavo jedno istorijsko polje koje nije postojalo u prethodnim epohama. Sad je postalo moguno neto kao istorija saznanja. Jer ako je jezik spontana nauka, mrana za samu sebe i ne spretna zauzvrat ona se usavrava saznanjima koja se ne mogu izraziti rijeim a a da u njima ne ostave svoj trag i prazan prostor njihovog sadraja. Jezici, to nesavreno znanje, ostaju kao vjerno sjeanje svog usavravanja. Oni navode na greku ali registruju i ono to smo nauili. U njihovom neurednom redu, oni podstiu raanje lanih ideja; ali prave ideje utiskuju u jeziku neizbrisiva obiljeja jednog reda koji sm sluaj ne bi mogao stvoriti. Ono to nam civilizacije i narodi ostavljaju kao spomenike svoje misli, nisu toliko tekstovi koliko rjenici i sintaksa, gla sovi njihovog jezika vie nego rijei koje su izgovorene, ma nje sam govor od onog to je taj govor uinilo mogunim: diskurzivnost njihova jezika. Jezik jednog naroda ima svoj rjenik, koji je neka vrsta biblije svih saznanja tog naroda; dovoljno je samo da uporedimo rjenik jedne nacije u razliitim vremenima pa da imamo predodbu o njenom napredovanju. Svaka nauka ima svoje ime, svaki pojam u nauci ima, opet, svoje; sve to je poznato u prirodi oz naeno je isto kao i sve to se pronalazi u umjetnostima, svi fenomeni, svi manevri i svi instrumenti (17). Otuda mogunost da se napie istorija slobode i ropstva na os novu jezika (18), ili pak istorija shvatanja, predrasuda, sujevjerja , uvjerenja svih vrsta, o emu spisi uvijek slabije svjedoe nego same rijei (19). Otuda i plan da se pokrene enciklopedija nauka i vjetina koja nee pratiti slijed sa

GOVOR

151

mih naunih saznanja, nego e ostati u okviru jezike fo r me, u okviru prostora otvorenog u samoj rijei; u tome e budua vremena traiti ono to smo mi znali ili mislili, jer se rijei, prema njihovoj ovjetaloj podjeli, nalaze na liniji kojom se nauka granii sa percepcijom, i refleksija sa slikama. U njima ono to zamiljamo postaje ono to znamo i, obrnuto, ono to znamo postaje ono to svako dnevno sebi predstavljamo. Stari odnos prema tekstu po kome je Renesansa definisala erudiciju, sada je transformisan: u klasicizmu je to postao odnos prema pukom elemen tu jezika. Tako zapaamo kako se osvjetljava svijetli elemenat u kome ravnopravno komuniciraju jezik i saznanje, dobro sroen govor i znanje, univerzalni jezik i analiza misli, isto rija ljudi i nauke o jeziku. ak i kad je bilo namijenjeno za objavljivanje, znanje u Renesansi bilo je rasporeeno u zavisnosti od zatvorenog prostora. Akadem ija je bila zatvoren krug koji je na povrinu drutvenog reljefa pro jicirao bitno tajni oblik znanja. To je stoga to je prvi za datak tog znanja bio da podstakne govor nijemih sigli: tre balo je raspoznati njihove oblike, interpretirati ih i prepi sati u druge znake, koje je, opet, trebalo deifrovati. Na taj nain ak i otkrie tajne nije moglo izbjei cik-cak ras pored, koji ju je uinio i tekom i dragocjenom. U klasi cizmu se spoznaja i govor prepliu u istom tkanju, a stvar je u tome da znanje i jezik daju predstavi znakove pomou kojih ju je moguno razviti prema nunom i vidljivom poretku. A znanje X V I vijeka, ak i onda kad je iskazano, bilo je tajna, i to podijeljena. A znanje X V I I i X V I I I vije ka, i kad je skriveno, bilo je govor iznad koga je sauvan veo. To znai da se izgovorni karakter nauke sastoji u ula enju u sistem verbalnih komunikacija (20), a uloga nauke o jeziku je u tome da, od svoje prve rijei, bude saznanje. Govor, razjanjenje i znanje pripadaju, u striktnom znae nju rijei, istom redu. Interesovanje koje klasicizam poka zuje prema nauci, javnosti svojih rasprava, njegovo sna no eksoteriko svojstvo, njegova otvorenost prema profa nom, fontenelizirana astronom ija*), Njutn, koga ita Volter sve to je, sigurno, samo socioloki fenomen. On nije iza zvao ni najmanju promjenu u istoriji misli, niti izmijenio budunost znanja. On nita ne objanjava, osim na dokso*) Aluzija na Fontenela (Bernard Le Bovier e Fontenelle, 1657 1757), velikog vulgarizatora naunih saznanja. Prim. prev.

152

RIJECI I STVARI

grafskom nivou, gdje ga, u stvari, i treba situirati; ali nje gova mogunost je tu u recipronoj pripadnosti znanja i jezika. X IX vijek e razbiti taj meusobni odnos i suprotstavie znanje, zatvoreno u sebe, istom jeziku, koji je, u svom biu i svojoj funkciji, postao enigmatian neto to se, poev od tog vremena, zove Literatura. Izmeu ta dva podruja irie se do beskonanosti posredniki jezici, izvedeni ili ispali iz znanja ili iz djela. etvrto, poto je postao analiza i poredak, jezik uspo stavlja dosad nepoznate odnose sa vremenom. X V I vijek je doputao da se jezici meusobno slijede u istoriji i da mogu proizai jedan iz drugog. N ajstariji su jezici majke. Najarhainiji od svih, poto se na njemu Bog obraao ljudi ma, hebrejski jezik, smatran je prethodnikom sirijskog i arapskog; zatim dolazi grki, od koga potie koptski i egi patski; latinski u svojoj porodici ima talijanski, panski i francuski, a od tevtonskog su postali njemaki, engleski i flamanski (21). Poev od X V I I vijeka, odnos jezika i vre mena se potpuno izmijenio: vrijem e vie ne ostavlja go vore po odreenom redoslijedu u istoriji svijeta, nego je zici razvijaju predstave i rijei prema slijedu ije zakoni tosti sami definiu. Jezik upravo definie svoju specifinost prema tom internom redu i prostoru koji rezervie za ri jei, a ne prema mjestu u istorijskoj seriji. V rijem e je za jezik njegov unutranji nain analize, ali ne i njegovo m je sto roenja. Otuda slab interes koji je klasicizam pokazi vao prema hronolokoj filijaciji, negirajui ak, uprkos oevidnosti koju mi zastupamo vezu talijanskog i francuskog sa latinskim (22). Nam jesto takvih serija koje su postojale u X V I vijeku, a ponovo se javile u X IX , dole su tipologije. I to tipologije poretka. Postoji grupa jezika koji stavljaju na prvo mjesto subjekat o kome je rije; za tim dolazi radnja koju on preduzima ili trpi, najzad objekat na koji pada radnja; tako je u francuskom, engles kom, panskom. Nasuprot njima, stoji grupa jezika kod kojih na prvo mjesto dolazi as radnja, as objekat, as nainsko odreivanje ili okolnost: na prim jer latinski ili slovenski jezici, kod kojih funkcija rijei nije oznaena pre ma njenom mjestu, nego prema fleksiji. Najzad, treu grupu ine m jeoviti jezici (kao grki ili tevtonski), koji lie na dvije prethodne grupe, je r imaju lan i padee (23). Ali treba imati na umu da postojanje ili nepostojanje fleksija ne odreuje u svakom jeziku m o

GOVOR

153

guan ili nuan red rijei. Prije svega, postoji poredak kao analiza i sukcesivni slijed predstava koji propisuje upotre bu deklinacije ili lanova. Jezici koji prim jenjuju red im a ginacije i interesa ne odreuju stalno m jesto za pojedine rijei: oni ih moraju obiljeiti fleksijom (to su transpozitivni jezici). Ako se pak ti jezici pridravaju jednoobraz nog reda koji namee refleksija, za njih je dovoljno da broj i rod imenica obiljee lanom; m jesto u analitikom poretku ima samo po sebi funkcionalnu vrijednost: to su analogni jezici (24). Jezici su bliski ili razliiti prema tabeli mogunih tipova sukcesije. Tabela je simultana, ali sugerie koji su najstariji jezici: zaista je razum ljivo da je spontani poredak (slika i strasti) morao prethoditi ra cionalnom (poretku logike): spoljanje datiranje je uslovljeno unutranjim oblicima analize i poretka. Vrijem e je interiorizirano u jezik. to se tie istorije jezika, ona je samo erozija ili slu aj, uvod, susret i mjeavina razliitih elemenata; ona ne ma ni zakona, ni kretanja, ni svojstvenih nunosti. Kako je, na prim jer, form iran grki jezik? Fenianski trgovci, avanturisti iz Frigije, Makedonije i Ilirije, Galapejci, Skiti, bande izgnanika ili bjegunci, izm ijenili su prvobitni fond grkog jezika mnogovrsnim i bezbrojnim partikulama i to likim dijalektim a (25). Francuski jezik je napravljen od latinskih i gotskih imena, od galskih obrta i konstrukcija, od arapskih lanova i brojeva, od rijei pozajm ljenih iz en gleskog i talijanskog tokom putovanja, ratova ili sklapanja trgovakih ugovora (26). To znai da jezici evoluiraju usljed migracija, pobjeda ili poraza, mode, razmjene; ali ne uslijed nekog istorizma koji bi sami u sebi nosili. Jezici nisu podloni nikakvom unutranjem principu razvitka, naprotiv, oni sami razvijaju du jedne linije predstave i njihove elemente. Ako za jezik postoji neko pozitivno vri jeme, ne treba ga traiti izvan jezika, u istoriji, nego u poretku rijei, u upljini govora. Sada se moe ocrtati epistemoloko polje Opte gra matike, koja se javila u drugoj polovini X V I I vijeka i nstala posljednjih godina sljedeeg vijeka. Opta gramatika nije uopte komparativna gramatika: bliskosti meu jezi cima ona ne uzima kao svoj predmet niti se njima ko risti kao metodom. Optost te gramatike ne sastoji se u pronalaenju isto gramatikih znakova koji bi bili zajed niki za sve lingvistike domene, i iz kojih bi, kao u ide

154

RIJECI I STVARI

alnoj i prisilnoj cjelini, proizilazila struktura svakog mo gueg jezika; ona je opta utoliko to osvjetljava, ispod gramatikih pravila, ali na nivou njihove osnovanosti, re prezentativnu funkciju govora bilo vertikalnu, koja oz naava predstavljenu stvar, ili horizontalnu, koja tu stvar vezuje za sebe na isti nain kao i misao. Poto ona jezik osvjetljava kao predstavu iz koje se raa druga, ona se s punim pravom zove opta: ona se, dakle, bavi unutra njim podvajanjem predstave. Ali poto se ta artikulacija moe izvesti na vie razliitih naina, postoje, paradoksal no, i razne opte gramatike: francuskog, engleskog, latin skog, njemakog itd. (27). Opta gramatika ne namjerava da definie zakone svih jezika, nego da pojedinano obradi svaki jezik kao nain artikulisanja misli. U svakom jeziku, uzetom ponaosob, predstava dobija poseban karakter. Opta gramatika treba da definie sistem identinosti i razlika koje ti spontani karakteri pretpostavljaju i kojima se koriste. Ona e zasnovati taksinom iju svakog jezika, to jest ono to u svakom jeziku stvara mogunost da se organizuje govor. Otuda dva pravca kojim a se ona nuno kree. Poto govor povezuje svoje dijelove kao predstava svoje elemen te, opta gramatika e morati da proui reprezentativno funkcionisanje rijei, jednih u odnosu na druge: to prije svega predstavlja analizu veze koja povezuje rijei (teorija reenice a posebno glagola), zatim analizu raznih tipova rijei i naina na koji ralanjuju predstavu i od nje se razlikuju (teorija artikulacije). Ali poto govor nije samo puki reprezentativni zbir, nego podvostruena predstava koja upuuje na drugu upravo onu koju predstavlja opta gramatika mora prouavati nain na koji rijei ozna avaju ono to iskazuju, prije svega u njihovoj izvornoj vrijednosti (teorija porijekla i korjena), zatim u njihovoj stalnoj mogunosti iskliznua, ekstenzije, reorganizacije (te orija retorikog prostora i derivacije).

I I I TEO RIJA GLAGOLA Reenica prema jeziku stoji u istom odnosu kao i predstava prema misli: njen oblik je istovremeno najoptiji i najelementarniji, jer, im ga razbijemo, od govora ostaju samo elementi kao razbacan materijal. Ispod reenice na

GOVOR

155

laze se rijei, ali jezik se dovrava u rijeima. Istina, u po etku ovjek je stvarao samo obine glasove, a ovi su po stali jezik tek onda kad su u sebi pa makar samo u okviru jednoslonih rijei sadravali odnos reenike prirode. Urlanje primitivca koji se mui nije postalo prava rije prije nego to je prestalo da bude pomoni izraz bola, i to tek onda kada je poelo da vai kao sud ili izjava tipa: guim se (28). Ono to uzdie rije kao rije i postavlja je iznad krikova i umova, to je reenica skrivena u njoj. Ako divljak iz Averona (Aveyron) n ije uspio da progovori, to je stoga to su za njega rijei ostale kao zvuna obi ljeja stvari i utisci koje su one ostavljale na njegov duh; rijei za njega jo nisu bile dobile vrijednost reenice. On je mogao izgovoriti rije m lijeko pred aom koja mu je bila ponuena, ali to je. bio samo nejasni izraz za tu hranIjivu tenost, za posudu u kojoj se nalazila i za elju koja se iz tog ja vlja la (29); rije nikad nije postala reprezen tativni znak za stvar je r nikad nije izraavala da li je m li jeko toplo, da li smo ga skuvali ili samo oekivali. Jedino reenica uspijeva da razdvoji zvuni znak od svojih nepo srednih izraajnih vrijednosti i da ga suvereno uvrsti u po lje lingvistike mogunosti. Za misao klasicizma, jezik po inje tamo gdje postoji ne izraz, nego govoi'. Kad se kae ne, odbijanje nije izraavano krikom: naprotiv, u jednoj jedinoj rijei saimamo itavu jednu reenicu: ... ja to ne osjeam, ili ja to ne vjeru jem (30). H ajdem o pravo na reenicu, sutinski predmet gra matike (31). Tu su sve funkcije jezika svedene na tri ele menta neophodna za sastavljanje reenice: subjekat, pre dikat i njihova veza. Subjekat i predikat su iste prirode, je r reenica potvruje da su identini ili da pripadaju je dni drugome: stoga im je moguno da u izvjesnim uslovima izm ijene svoje funkcije. Jedina razlika, ali ovaj put pre sudna, ogleda se u nesvodljivosti glagola: U svakoj ree nici, kae Hobs (32), treba posmatrati tri stvari: pronai subjekat i predikat i njihovu vezu ili kopulu. Prve dvije rijei bude u naem duhu pomisao na jednu istu stvar, ali kopula raa ideju uzronosti kojom su te imenice nametnu te stvarima. Glagol je neophodan uslov za svaki govor: ta m o gdje nema glagola, bar vizuelno prisutnog, nemogue je tvrditi da postoji jezik. Nominalne reenice bez izuzetka kriju nevidljivo prisustvo glagola; Adam Smit (33) smatra da je jezik u svom primitivnom obliku bio sastavljen sa

156

RIJECI I STVARI

mo od bezlinih glagola (tipa: snijei, g rm i) i da su se, poev od tog verbalnog nukleusa, razvile ostale vrste rijei, kao izvedena i pomona preciziranja. Jeziki prag je postavljen tamo gdje se ja vlja glagol. Stoga glagol treba tretirati kao mjeovito bie, kao rije meu rijeima, pod lonu istim pravilima, koja potuje zakone regiranja i sla ganja; a zatim glagol treba posmatrati i iza svih tih rijei, u sferi koja nije govorna, nego ona iz koje se govori. Gla gol je na ivici govora, na granici onoga to je reeno i onoga to se kae, upravo tamo gdje se znaci pretvaraju u jezik. U toj funkciji treba ispitivati glagol, oslobaajui ga svega to ne prestaje da ga optereuje i pomuuje. N e treba se sa Aristotelom zaustaviti na injenici da glagol oznaava vremena (i druge rijei, prilozi, pridjevi, ime nice mogu imati vremenska znaenja). Ne treba se zadovo ljiti ni Skalierovom (Scaliger) tvrdnjom da glagol izra ava radnju ili strast, dok imenice oznaavaju stvari. N e treba pridavati vanost, kako je to radio Bukstorf (Buxto rf), razliitim licima glagola, je r i izvjesne zamjenice ima ju to svojstvo da izraavaju lica. Treba odmah istaknuti u punoj svjetlosti ono ime je glagol konstituisan: glagol po tvruje, to jest on oznaava da govor u kom je glagol upotrebljen jeste govor ovjeka koji ne zamilja samo ime na nego ih i prosuuje (34). Reenica nastaje i govor takoe kada se izmeu dvije stvari moe utvrditi veza pripadanja, kada se kae da to jeste to (35). Svi glagoli se tako svode na jedan jedini koji znai: biti. Svi ostali se tajno slue tom jedinstvenom funkcijom, ali su je prekrili odreenjima koja je skrivaju: dodati suimenski dijelovi predikata i umjesto da se kae ja sam pjevajui, kae se ja pjevam ; dodate su i odredbe za vrijem e i umjesto da kaemo: nekad sam pjevajui, kae se: pjevao sam; naj zad, izvjesni jezici integrisali su i subjekat u tkivo glago la, pa Latini, tako, ne kau: ego vivit, nego vivo. Sve to je samo gomilanje i taloenje oko jedne verbalne funkcije, koja je apsolutno siuna, ali bitna; postoji samo glagol b i t i . . . koji je zadrao svoju jednostavnost (36). itava sutina jezika saima se u toj jedinstvenoj rijei. Bez nje bi sve ostalo utljivo i ljudi bi, kao i izvjesne ivotinje, m ogli da se slue svojim glasom, ali nijedan od tih krikova razasutih po umama nikad se ne bi povezao u veliki la nac jezika.

GOVOR

157

U klasicizmu, sirovo bie jezika ta masa znakova razasuta po svijetu da bi tu ispoljila nau upitnost iz brisalo se, ali je jezik sa biem uspostavio nove odnose, mnogo tee shvatljive, je r jezik to bie iskazuje i u njega se utapa; iz samog sebe jezik ga potvruje, a ipak ne bi mogao opstati kao jezik da ta rije, sama po sebi, ne po drava svaki moguni govor. Nema jezika bez oznaavanja bia na odreen nain; ali bez jezika nema ni glagola biti, koji predstavlja samo jedan njegov dio. Ta jednostavna ri je, to je bie predstavljeno u jeziku, ali to je i reprezen tativno bie jezika to ga, dozvoljavajui mu da ga po tvrdi ono to kae, ini sposobnim i za istinu ili za greku. Po tome je ta rije razliita od svih drugih znakova koji mogu biti podudarni, vjerni, prim jereni ili ne onome to oznaavaju, ali nisu nikad ni istiniti ni lani. Jezik je s kra ja na kraj govor, po toj jedinstvenoj snazi koju ima ri je to prekorauje sistem znakova, usmjerena prema biu onoga to je oznaeno. Ali otkuda dolazi ta mo? I koji je to smisao to, prevazilazei rijei, stvara reenicu? Gramatiari Por-Roajala govorili su da je smisao glagola biti u potvrivanju. To je pokazivalo u kom se podruju jezika nalazi njegova apso lutna privilegija, ali ne i u emu se sastojala ta privilegija. N e treba smatrati da glagol biti sadri ideju potvrivanja, je r i sama imenica potvrivanje, kao i rije da, sadre istu ideju (37); stoga taj glagol vie osigurava potvrivanje ide je. N o da li potvrivanje ideje ukazuje i na njeno posto janje? Tako upravo misli Boze (Bauze), koji u tome na lazi razlog za tvrdnju da glagol u svom obliku sabira vari ja cije vremena: jer, sutina stvari se ne mijenja, jedino se njihovo postojanje ja vlja i iezava, jedino ono ima pro lost i budunost (38). Na to Kondijak moe prim ijetiti da, ako postojanje moe biti oduzeto stvarima, ono onda nije nita vie nego atribut, a da glagol moe potvrditi i smrt kao i postojanje. Jedino to glagol potvruje jeste koegzistiranje dviju predstava: na primjer, predstavu zelenila i drveta, ovjeka i postojanja ili smrti; stoga glagolska vre mena ne oznaavaju vrijem e u kome su stvari apsolutno postojale, nego jedan relativni sistem anteriornosti i simultanosti stvari (39). Koegzistiranje, zaista, nije atribut same stvari, ali nije ni neto vie od oblika predstave: kad ka emo da zelenilo i drvo koegzistiraju, to znai da su oni vezani u svim ili u veini utisaka koje o njima stiem.

158

RIJECI I STVARI

Na taj nain glagol b iti imao bi u sutini jedinu ulo gu da svaki jezik svede na predstavu koju oznaava. Bie prema kome usmjerava svoje znakove, jeste bie misli. Uporeujui jezik sa slikom, jedan gramatiar s kraja X V I I I vijeka definisao je imenice kao oblike, pridjeve kao boje, a glagol kao platno na kome se oni pojavljuju. N e vidljivo platno, sasvim prekriveno sjajem i crteom rijei, ali koje jeziku daje priliku da istakne svoju likovnost; gla gol, najzad, izraava reprezentativni karakter jezika, i njenicu da on u mislima ima svoje mjesto i da jedina rije koja moe prekoraiti granice znakova i zasnovati ih na terenu istine, dopire tek do predstave. Tako se funkcija glagola identifikuje sa nainom postojanja jezika u ijem se cjelokupnom polju kree: govoriti istovremeno znai i predstaviti pomou znakova i znakovima dati sistematian oblik koji zahtijeva glagol. Kao to kae Destit, glagol je pripadanje: oslonac i oblik svih atributa: glagol biti se nalazi u svakoj reenici, je r ne moemo kazati da je ne to ovako ili onako a da pri tome ne kaemo da to je s t e . . . Ali ta rije jeste koja u svim reenicama ini dio pre dikata uvijek je i poetak i baza, to je opti i zajedniki predikat (40). Vidimo, dakle, kako e funkcija glagola, dostigavi do te take optosti, m orati disocirati im iezne jedinstven domen opte gramatike. Kad se oslobodi dimenzija iste gramatinosti, reenica e postati sintaksika jedinica. Sku pa sa drugim rijeima, glagol e figurirati u okviru svog vlastitog sistema kongruencije, fleksije i rekcije. Na dru gom kraju, snaga manifestovanja jezika pojavie se u jed nom autonomnom pitanju, arhainijem od same gramati ke. U toku itavog X IX vijeka jezik e biti ispitivan s ob zirom na enigmatinu prirodu glagola: ispitivanje e biti koncentrisano na podruje gdje se jezik najvie pribliava biu, gdje ga najbolje imenuje, transponuje ili razotkriva njegov sutinski smisao, gdje ga apsolutno ispoljava. Od Hegela do Malarmea, to uenje pred odnosima izmeu bia i jezika odravae ravnoteu sa ponovnim ukljuiva njem glagola u homogeni poredak gramatikih funkcija.

GOVOR

159

IV A R TIK U LA C IJA Glagol biti, mjeavina pripadanja i potvrivanja, ras kre govora o prvobitnoj i radikalnoj mogunosti usmene rijei, definie prvi i najhitniji invarijant reenice. Pored njega, s obje strane nalaze se vrste rijei ili dijelovi usme nog saoptavanja. Ta podruja su jo indiferentna; odre ena su jedino siunom, gotovo nevidljivom, ali central nom, figurom bia; njihovo djelovanje se odvija oko pro suditelja, kao stvari o kojoj treba suditi juicande, i onoj koja je ve presuena judicat (41). Kako se ta puka namjera reenice moe pretvoriti u posebne i razgovjetne fraze? Kako govor moe iskazati itav sadraj predstave? T o je moguno stoga to je govor sainjen od rijei koje imenuju, dio po dio, ono to je dato predstavom. R ije oznaava, to znai da je ona po svojoj prirodi ime, i to vlastito ime, jer je usmjerena prema odreenoj predstavi i nikakvoj drugoj. Tako pred uniformnou gla gola koji je samo univerzalan iskaz pripadanja imena se mnoe do beskonanosti. M oglo bi ih biti isto koliko i stvari koje treba imenovati. Ali svako ime bi bilo tako snano vezano za predstavu koju oznaava da se ni najsla b iji odnos pripadnosti ne bi mogao formulisati; jezik bi stoga spao ispod svog nivoa: Ako bi imenice bile sastav ljene samo od vlastitih imena, trebalo bi ih umnoiti bes konano. Te rijei, ije bi mnotvo preopteretilo pame nje, ne bi uspjele da zavedu nikakav red meu predmetima naeg saznanja, pa ni naim idejama, a sav na govor za pao bi u najdublju konfuziju (42). Im e u reenici ne moe vriti svoju funkciju i omoguiti pripadanje osim ako ne to (bar dio predikata) ne ukazuje na neki elemenat koji je zajedniki veem broju predstava. Openitost imenice je isto tako potrebna vrstama rijei kao i oznaavanje bia obliku reenice. Tu je openitost moguno postii na dva naina: 1) ho rizontalnom artikulacijom grupiranjem individua koje meusobno posjeduju izvjesne identinosti, a odvajanjem onih koje su razliite; takva artikulacija stvara sukcesivnu generalizaciju sve irih i irih grupa (a sve m alobrojnijih); ona ih moe i beskonano dijeliti na osnovu novih razlika i tako dospjeti do vlastitog imena iji je ona dio (43); po redak naporednosti i podreenosti prekriven je jezikom i svaki njegov dio figurira sa svojim imenom; od individue

160

RIJECI I STVARI

do vrste, a zatim do roda i klase, jezik se artikulie nad podrujem rastuih openitosti; tu taksinomiku funkciju u jeziku manifestuju imenice: tako se kae ivotinja, etvoronoac, pas, pudlica (44). 2) vertikalnom artikulaci jom vezanom sa prvom, je r su one neophodne jedna drugoj; ova druga artikulacija razlikuje stvari koje postoje same po sebi od onih koje se ne mogu susresti u stanju nezavisnosti (m odifikacije, posebnosti, sluajnosti ili oso bine): u dubini supstance, na povrini osobine; taj jaz ih ta metafizika, kako je govorio Adam Smit (45) ispoljava se u jeziku prisustvom pridjeva, koji u predstavi oznaavaju sve ono to samo po sebi ne moe da opstoji. Prva artikulacija jezika (ako ostavimo glagol biti po strani, koji je i uslov i dio govora) izvrena je, dakle, prema dvje ma ortogonalnim osovinama: jedna polazi od pojedinane osobe ka optem, a druga od supstance ka njenoj osobini. N a njihovom sjecitu nalazi se zajednika imenica; na jed nom kraju je vlastito ime, a na drugom pridjev. A li ta dva tipa predstava razlikuju meusobno rijei tano u onolikoj m jeri u kolikoj je predstava analizirana prema istom modelu. I, kao to to kau autori iz Por-Roajala, rijei koje oznaavaju stvari zovu se imenice, kao zem lja, sunce. One koje oznaavaju naine, ukazujui istovre meno i na subjekat kome odgovaraju, zovu se pridjevi, kao dobar, pravedan, okrugao (46). Ali, izmeu artikulacije je zika i artikulacije predstave zapoinje igra. Kad govorim o o bjelin i, oznaavamo jednu osobinu, ali je izraavamo imenicom: kad govorim o o ljudskim (b iim a )*), upo trebljavam o pridjev da bismo oznaili individue koje po stoje same po sebi. Ta nepodudarnost ne kazuje da se je zik vlada prema nekim drugim znakovima izvan predstave, nego upravo to da on, sam sa sobom i u svojoj vlastitoj du bini, odrava odnose koji su identini odnosima predstave. Ako jezik upotrijebi pridjev koji oznaava m odifikaciju i istie je u okviru reenice kao njenu supstancu, tada prid je v postaje imenica; i obrnuto imenica koja se u ree nici ponaa kao sluajnost, postaje pridjev, oznaavajui kao i ranije supstance. Poto je supstanca ono to sa mo po sebi postoji, imenicama su nazvane sve one rijei koje u jeziku postoje**) same po sebi, pa ak i kad znae
*) U francuskom jeziku poimenieni pridjev humains *= hommes ~ ljudi. Prim. prev. **) U francuskom jeziku rije Substantif (imenica) etimoloki je ve zana sa glagolom subsister (postojati) i imenicom substance. Prim. prev.

GOVOR

161

samo sluajnosti. Naprotiv, pridjevim a su nazvane rijei koje oznaavaju supstance kada, u svom nainu oznaava nja, treba da budu vezane za druge rijei u reenici (47). Elementi reenice meusobno odravaju odnose identine odnosima predstave; ali ta identinost n ije utvrena taka po taka, tako da je svaka supstanca izraena imenicom, a svaka sluajnost pridjevom . U pitanju je jedna glo balna identinost koja proizilazi iz same prirode stvari: re enica jeste predstava; jedna je artikulisana na isti nain kao i druga, ali za reenicu je svojstveno da na ovaj ili onaj nain moe artikulisati i predstavu koju preobraava u go vor. Ona je sama u sebi ve jedna predstava koja artikulie jednu novu, uz mogunost odstupanja koje u sebi nosi i slobodu govora i razliku izmeu jezika. To je prvi sloj artikulacije: najpovrniji i svakako najprividniji. Od ovog trenutka sve moe postati govor, dodue jo slabo diferenciran: za vezivanje imena postoji samo mo notonija glagola biti i njegova predikativna funkcija. Me utim, elementi predstave artikuliu se prema jednoj mno go kompleksni jo j emi (sukcesija, podreenost, posij edinost) koju treba prenijeti u jezik kako bi ovaj postao zaista reprezentativan. Stoga sve rijei, slogovi, pa ak i slova koji su u opticaju izmeu imenica i glagola m oraju izraavati one ideje koje su u Por-Roajalu nazivali pomonim (48); potrebni su predloi i veznici, sintaksiki znaci koji ozna avaju odnose identinosti i slaganja ili zavisnosti i kongruencije (49): znaci za mnoinu i rod, padei itd; potrebne su, najzad, rijei koje povezuju zajednike imenice sa in dividuama koje oznaavaju oni lanovi ili pokazne rjei ce koje je Lem ersije (Lem ercier) nazivao konkretizatori ili dezapstraktori (50). Takvo mnotvo rijei sainjava artikulaciju koja je inferiorna jedinstvu imena (imenice ili pridjeva) kakvo je zahtijevao goli oblik reenice: nijedna od tih rijei ne sadri u svojoj nazonosti neki izolovan reprezentativni sadraj koji bi bio fiksan i odreen; one ne pokrivaju ideju makar i pomonu osim kad su vezane za druge rijei; dok su imenice i glagoli apsolutni znaenjski elementi, te rijei imaju samo relativno znae nje (51). One se, bez sumnje, obraaju predstavi i postoje samo ukoliko ova, u svojoj analizi, razotkrije unutranju mreu svojih odnosa; ali same, te rijei nemaju vrijednosti osim u okviru jedne gramatike cjeline iji su dio. One u jeziku uspostavljaju jednu novu artikulaciju, i to mjeo
II

162

RIJECI I STVARI

vitog karaktera istovremeno reprezentativnu i gramati ku, a da se nijedan od ta dva plana ne moe svesti na drugi. Tako se fraza naseljava sintaksikim elementima iji je obris mnogo tananiji od irokih figura reenice. Taj novi presjek dovodi optu gramatiku do neminovnog izbora: ili nastaviti analizu ispod nominalnog jedinstva i istaknuti, prije znaenja, beznaajne elemente od kojih je to jdinstvo izgraeno, ili regresivnim postupkom svesti to nomi nalno jedinstvo, priznati mu ue m jere i pronai njegovu reprezentativnu efikasnost ispod punih rijei, u partikulama, slogovima pa ak i samim slovima. Te mogunosti su otvorene, tavie i odreene onog trenutka kad teorija je zika uzima za predmet govor i njegove reprezentativne vri jednosti. One definiu heretiku taku koja razdvaja grama tiku X V I I I vijeka. Hoem o li pretpostaviti, kae Haris (H a rris) da je svako znaenje, poput tijela, djeljivo na bezbroj drugih zna enja koja se, opet, mogu dijeliti beskonano? T o bi bilo besmisleno; trba stoga obavezno dopustiti da postoje znaenjski glasovi iji nijedan dio, sam po sebi, ne moe imati posebno znaenje (52). Znaenje iezava im se reprezen tativne vrijednosti rijei razdvoje ili izostave: tada se jav ljaju u svojoj nezavisnosti elementi koji se ne podudaraju s milju i ije se veze ne mogu svesti na govorne veze. Po stoji jedna mehanika svojstvena slaganjima, rekciji, flek siji, slogovima i glasovima, i nikakva reprezentativna vri jednost ne moe do kraja sagledati tu mehaniku. Jezik treba tretirati kao maine koje se malo pomalo usavra vaju (53): u svom najjednostavnijem obliku, reenica je sastavljena od jednog subjekta, jednog predikata i imenskog dijela, a svako dodavanje smisla zahtijeva itavu novu reenicu; tako i naj rudimentarni je maine pretpostavljaju principe kretanja koji su razliiti za svaki njihov organ. Ali kad se usavre, maine potinjavaju jednom istom prin cipu sve organe koji su samo njeni posrednici, sredstva transformisanja, instrumenti primjene; isto tako i jezici usavravanjem preputaju smisao reenice gramatikim organima koji u sebi nemaju reprezentativne vrijednosti, ali im je zadatak da je preciziraju, poveu njene elemente i odrede njene sadanje determinante. U jednoj reenici i na jednom mjestu mogu se izraziti vremena i posljedini, prisvojni i Iokalizacioni odnosi koji se dobro uklapaju u se

GOVOR

163

riju subjekat-predikat-imenski dio, ali ne mogu biti obu hvaeni tako irokim dijapazonom razlikovanja. Otuda va nost koja se od Bozea (Bauze) (54) pridaje teoriji dodatka i subordinacije. Otuda i rastua uloga sintakse; u vrijem e Por-Roajala, sintaksa je bila identifikovana sa konstrukci jom i redom rijei, dakle, sa unutranjim razvijanjem re enice (55); od ikara (S icard), ona postaje samostalna: ona svakoj rijei diktira njenu vlastitu form u (56). Tako je skicirana autonomija gramatikog elementa, kakvu e, sasvim pod kraj vijeka, definisati Silvestr de asi (Sylve stre de Saci), koji je, prvi, zajedno sa ikarom, napravio razliku izmeu logike analize reenice i gramatike anali ze fraze (57). Razum ljivo je zato su analize te vrste bile potisnute dok je govor bio predmet gramatike; im bi se dospjelo do jednog sloga artikulacije u kome su se reprezentativne vri jednosti razbijale u prah i pepeo, prelazilo bi se na drugi kraj gramatike, tamo gdje artikulacija nije imala nikakvog uticaja u domenu upotrebe i istorije; sintaksa je u X V I I I vijeku bila smatrana za arbitrarno mjesto, gdje su se po svojoj v o lji form irale jezike navike svakog naroda (58). U svakom sluaju, u X V I I I vijeku te analize nisu mogle biti nita vie od apstraktnih mogunosti, pa ak ni skica za ono to e postati filozofija, nego samo neprivilegovana grana jednog izbora. Nasuprot tim analizama i po ev od iste take hereze, vidim o kako se razvija refleksija, koja je, za nas i nauku o jeziku koju smo izgradili od X IX vijeka, liena vrijednosti, ali koja je tada omoguavala da svu analizu verbalnih znakova odrimo u okviru govora. Tragalo se za opskurnom nominalnom funkcijom za koju se vjerovalo da je uvuena u te rijei i skrivena u njima-, kao i u slogovima, fleksijama i slovima koje je stidljiva analiza reenice propustila kroz svoju mreu. To je stoga to ipak, kako su to prim jeivali autori iz Por-Roajala, sve vezne partikule imaju izvjestan sadraj jer predstav ljaju nain na koji su predmeti vezani i nain njihovog sli jeda u naim predstavama (59). N e moe li se pretpostaviti da su te partikule bile imena kao i sva druga? Ali umje sto da zamiiene predmete, one su zauzele mjesto gestova pomou kojih ih ljudi oznaavaju ili simuliraju njihove veze i niihov slijed (60). Te rijei su ili malo pomalo iz gubile vlastiti smisao (ovaj, dodue, nije bio uvijek vid ljiv, je r je bio vezan za gestove, tijelo ili poloaj govornog
*

164

RIJECI I STVARI

lica), ili su se inkorporirale u druge rijei u kojim a su nale vrst oslonac, pruivi im zauzvrat itav sistem mo difikacija (61). Na taj nain, sve su rijei, bez obzira ka kve one bile, uspavane imenice: glagoli su povezali pridje ve uz glagol biti; veznici i predloi su imena gestova koji su odsad nepokretni; deklinacije i konjugacije samo su apsorbovane imenice. R ijei se sad mogu otvoriti i oslo boditi let svim imenicama koje su se u njim a krile. Kao bitni princip analize, Le Bel (L e B el) je navodio da nema spoja iji dijelovi nisu odvojeno postojali prije nego to su bili spojeni (62); to mu je omoguilo da sve rijei svede na slogovne elemente u kojim a vaskrsavaju stara zaborav ljena imena jedine rijei koje su m ogle postojati uz glagol biti: Romulus, na prim jer (63), dolazi od Rom a i m o liri (gra d iti); a Rom a dolazi od Ro, to oznaava snagu (R obu r), i Ma, to znai veliki (m agnus). Na isti nain Tijebo (Thibault) otkriva u rijei abandonner (napustiti) tri skrivena znaenja: a oznaava ideju pruanja ili cilja jedne stvari prema drugoj; ban sugerie ideju o- cjelini drutvenog tijela, do oznaava gest kojim se neeg odri em o (64). I ako treba preko slogova doi do samih slova, pro nai emo jo vrijednosti jednog rudimentarnog imenova nja. Tom e se posvetio Kur de eblen (Court de Gebelin) za svoju najveu, ali i najtroniju slavu, pokret usana, koji je najlake izazvati, koji je najblai i najgraciozni]i, sluio je za oznaavanje prvih bia koja ovjek poznaje, onih koja ga okruuju i kojim a sve duguje (tata, mama, poljubac). Meutim, zubi su isto toliko vrsti koliko su usne pokretne i savitljive; intonacije koje oni proizvode su snane, zvune, bu n e. . . Dodirom zuba izgovaramo ri jei tonne (tu tn ji), retentit (odzvanja), tonne (udi se); kao i rijei: tambours (dobo), timbales (talam bas), trom pettes (tru b a ). A i samoglasnici, izdvojeni, m ogli bi raz viti tajnu hiljadugodinjih rijei koje su upotrebom pre krivene. A izraava (avoirim ati), E egzistenciju, I silu, O uenje (oi koje se zaokrugle), U vlagu, to jest raspolo enje (65). A moda su u najstarijoj dubini nae istorije, suglasnici i samoglasnici, razdijeljeni u dvije jo nejasne grupe, sainjavali samo dvije rijei kojim a je artikulisan ljudski jezik: melodini samoglasnici izraavali su strasti, a grubi suglasnici potrebe (66). Jo uvijek se moe uoiti

GOVOR

165

razlika izmeu oporog govora na sjeveru ume guturala, gladi i hladnoe i junih jezika sastavljenih od samoglas nika nastalih u jutarnjim susretima pastira, kada su iz istog kristala izvora izbijale prve ljubavne vatre. U svoj svojoj dubini, sve do prastarih glasova koji su ga prvi put otrgli od obinog krika, jezik uva svoju re prezentativnu. funkciju; u svakoj moguoj artikulaciji, od vajkada, jezik je imenovao. U samom sebi jezik je ogromno brujanje naziva koji se pokrivaju, saimaju, skrivaju i odr avaju kako bi omoguili analizu ili kompoziciju kompleks ni j ih predstava. U okviru fraza, tamo gdje izgleda da se znaenje oslanja na beznaajnim slogovima, uvijek postoji neki prikriveni naziv, form a koja izmeu svojih zvunih zi dova sadri odbljeske nevidljive ali neizbrisive predstave. Za filologiju X I X vijeka, takve analize su ostale fnrtvo slovo u pravom smislu rijei. A li ne i za itavo jeziko iskustvo najprije ezoterino i mistino iz vremena Sve tog Marka, Reveronija (R everoni), Fabre d Olivea (Fabre DO liver), Eea (O egger), zatim literarno, kada enigma ri jei ponovo vaskrsava u svom masivnom biu sa Malarmeom (M allarm ), Ruselom (Roussel), Lerisom (L eris) i Ponom (Ponge). Id eja da razbijanjem rijei ne dolazimo ni do obinih umova ni do pukih proizvoljnih elemenata, nego do drugih rijei koje i same, kad se ralane, stvara ju nove rijei ta ideja je istovremeno i negativ itave moderne nauke o jeziku i mit u koji transponujemo naj tamnije snage jezika, ali i najrealnije. Jezik moe postati predmet nauke zato to je proizvoljan, a to se moe definisati pod kojim uslovima on postaje znaajan. Ali poto ne prestaje da govori ispod svojih mogunosti, poto ga proimaju neiscrpne vrijednosti, moemo govoriti beskraj nim aputanjem u kome se raa literatura. Ali u epohi kla sicizma odnos uopte nije bio isti: da bi jezik bio shvaen u cjelini i u svom najoptijem obliku reenice, trebalo je da svaka rije u svom najsitnijem dijelu bude najsavjesniji in imenovanja.

V OZNAAVANJE A li ipak teorija o generalizovanom imenovanju ot kriva na ivici jezika izvjestan odnos prema stvarima ko ii je sasvim neto drugo nego reenina forma. Ako u svojoj os

166

RIJECI I STVARI

novi jezik vri funkciju imenovanja, to jest ako izdvaja predstavu ili je pokazuje kao prstom, onda jezik znai indiciranje, a ne sud. Za stvari je vezan nekim obiljejem , notom, prisvojenom figurom ili gestom koji oznaava, ali nita od toga ne moe se svesti na predikativni odnos. Prin cip imenovanja i porijeklo rijei odrava ravnoteu sa for malnom primarnou suda. K ao da na jednoj i drugoj stra ni jezika, razvijenog u svim svojim artikulacijama, postoji bie u svojoj verbalnoj ulozi pripadanja, i p orijek lo u svo jo j ulozi prvobitnog oznaavanja. Porijeklo omoguava da se pomou znaka zamijeni ono to je indicirano, a bie da se jedan sadraj vee sa drugim. Tako smo suoeni sa dvjem a suprotstavljenim, ali i meusobno pripadajuim, funkcijama veze i zamjene, karakteristinim za svaki znak uopte, sa njegovom sposobnou za analizu i predstavu. Ponovo iznijeti na svjetlost dana porijeklo jezika zna i pronai prvobitni momenat u kome je jezik bio samo oz naavanje. Tim e treba istovremeno objasniti i njegovu arbitrarnost (je r ono to oznaava moe biti isto tako razli ito od onoga to pokazuje kao to i gest moe biti razli it od predmeta prema kojem je usmjeren), i njegov duboki odnos sa onim to imenuje (je r su pojedini slogovi ili ri jei uvijek bili izabrani da bi oznaili odreenu stvar). Pr vom zahtjevu odgovara analiza jezika akcije, a drugom prouavanje korjenova. A li oni nisu suprotstavljeni, kao u objanjenju Kratila, na osnovu prirode i na osnovu za kona; oni su, naprotiv, neophodni jedan drugom, jer prvi referie o zamjenjivanju pomou znaka onoga to je ozna eno, a drugi opravdava stalnu mo oznaavanja tog znaka. Jezik akcije je tijelo koje govori, a ipak nije dat una prijed. Priroda jedino dozvoljava da u raznim situacijama u kojim a se nalazi, ovjek moe da se ispoljava pomou gestova; njegovo lice je stalno u pokretu, on puta neartikulisane glasove, to jest glasove koje nisu proizveli ni je zik ni usne (67). Sve to nije jo ni jezik pa ak ni znak, nego posljedica i nastavak nae animalnosti. Tu oiglednu uznemirenost karakterie univerzalnost, jer zavisi od grae naih organa. Otuda i mogunost da ovjek uoi istu po javu i kod svojih srodnika. On sa krikom koji uje kod drugog i sa grimasom na njegovom licu moe povezati iste predstave koje su esto pratile i njegove krikove i njegove gestove. On tu mimiku moe prihvatiti kao oznaku i zam jenu za misao drugog. Kao znak. Razumijevanje poinje.

GOVOR

167

On se zauzvrat moe koristiti tom mimikom koja je postala znak da bi kod sagovornika podstakao ideju koju i sam nosi u sebi, osjeaje, potrebe i muku koji su obino vezani za takve gestove ili glasove: to su krici koji su namjerno upueni drugome ili prema nekom predmetu isti uzvici (68). Upotrebom tako koncentrisanog znaka (k o ji je ve iz raz), neto poput jezika upravo se raa. Vidim o da iz ovih analiza, zajednikih i Kondijaku i Destitu, jezik akcije povezuje istim porijeklom jezik i pri rodu. Ali cilj toga povezivanja je vie u tome da ga odvoji od prirode, nego da ga ukorjeni u njoj. Da bi obiljeio svoju neizbrisivu razliku od krika i zasnovao ono to ini njegovu izvjetaenost. Sve dok je samo obino produenje tijela, akcija nema nikakvu mo govora: ona nije jezik. Ona to postaje, ali nakon odreenih i kompleksnih operacija: no tiranje analogije odnosa (krik drugoga prema onome to on osjea isto je to i moj krik prema mom apetitu ili mom strahu); inverzija vremena i dragovoljna upotreba znaka prije predstave koju oznaava (p rije nego to m i se javi tako snaan osjeaj gladi da zbog njega viem, ja krik nem, i taj krik je udruen sa osjeajem gladi); najzad, na m jera da kod drugog izazovem predstavu koja odgovara kriku ili gestu (posebno je samo to to svojim krikom niti izazivam niti namjeravam izazvati osjeaj gladi, nego upra vo predstavu o odnosu izmeu znaka i m oje elje za hra nom ). Jezik je mogu tek na nivou te isprepletenosti. On ne poiva na nekom prirodnom pokretu shvatanja ili izra avanja, nego na reversibilnim odnosima koji se mogu analizirati znakova i predstava. Jezik se ne javlja kad se predstava eksteriorizira, nego kad na koncentrisan nain iz sebe izdvaja znak i kroz njega se d ispoljiti. ovjek oko sebe ne otkriva znakove kao govorni subjekat ili na osnovu nekog ve stvorenog jezika, znakove koji su kao ni jem e rijei to ih treba deifrovati i ponovo ozvuiti; ri jei se raaju, i sa niima itav jezik, koji je samo naknadna organizacija zvunih znakova, zato to je predstava prae na vlastitim znakovima. Uprkos svom imenu, jezik akci je razotkriva jednu nesvadljivu mreu znakova koja raz dvaja jezik od akcije. Stoga on svoju izvjetaenost zasniva na prirodi, jer elementi od kojih je taj jezik akcije sastavljen (glasovi, gestovi, grimase) sukcesivno se javljaju u prirodi, a ipak oni uglavnom nisu ni u em sadrajno identini sa onim

168

RIJECI I STVARI

to oznaavaju; oni odravaju samo odnose simultanosti i sukcesije. K rik ne lii na strah, ni pruena ruka na glad. Kad se definitivno uoblie, ti znaci e ostati bez mate i bez udi (69), je r ih je jednom zauvijek stvorila priroda, ali oni nee izraavati prirodu onoga to oznaavaju, jer uopte nisu pravljeni prema njenoj slici. Od tog trenutka ljudi e moi da se slue konvencionalnim jezikom ; oni sad raspolau sa dosta znakova koji obiljeavaju stvari kako bi m ogli fiksirati noVe znakove koji analiziraju i kombinuju prethodne. U Raspravi o p orijek lu nejednakosti (70) Ruso je isticao da nijedan jezik ne moe poivati na ugovoru iz meu ljudi, jer sam ugovor pretpostavlja jedan utvren jezik, priznat i u praksi potvren; jezik stoga treba zami sliti kao neto to su ljudi dobili, a ne sami izgradili. U stvari, jezik akcije potvruje tu potrebu i ini nekorisnom tu hipotezu. ovjek od prirode dobija ono od ega stvaia znakove, a znakovi mu slue/da bi se sa drugim ljudima dogovorio koje od njih treba zapamtiti, kakvu im vrijed nost pridati i prema kakvim pravilima ih upotrebljavati; oni, takoe, slue da bi se form irali novi znakovi po uzoru na prethodne. Prvi oblik ugovora sastoji se u izboru zvu nih znakova (k o je je lake raspoznati iz daljine i koji su jedini moguni znaci sporazumijevanja nou), drugi oblik je komponovanje i oznaavanje jo neobiljeenih predstava pomou znakova bliskih onima koji oznaavaju bliske pred stave. Tako se konstituie jezik u pravom smislu rijei; po mou serije analogija koje lateralno produuju jezik akcije, ili bar njegov zvuni dio; taj novi jezik lii ovom posljed njem i upravo ta slinost olakava njegovo razumijeva nje. Tu slinost nazivamo analogijom ... Vidite kako nam analogija, koju uzimamo kao zakon, ne dozvoljava da zna kove izaberemo nasumce ili proizvoljno (71). Nastanak jezika iz jezika akcije potpuno izmie al ternativi izmeu prirodne im itacije i proizvoljne konven cije. Gdje postoji priroda u znacima koji se spontano raaju u nama samima ne postoji nikakva slinost, a tamo gdje se slinostima koriste, postignut je dragovoljan sporazum izmeu ljudi. Priroda jukstaponira razlike i ve zuje ih silom; refleksija otkriva slinosti, a analiza ih raz vija. Prva faza omoguava izvjetaenost, ali sa m aterija lom koji svi ljudi na isti nain nameu; druga iskljuuje proizvoljnost, ali otvara puteve slobodi, iako ovi nisu jed nako rasporeeni kod svih ljudi i svih naroda. Prirodni

GOVOR

169

zakon namee razliku izmeu rijei i stvari vertikalnu diobu izmeu jezika i onoga to mu je dunost da oznai; pravila konvencije nalau slinost meu rijeima, veliku horizontalnu mreu koja proizvodi nove rijei na osnovu starih i tako ih mnoi do beskonanosti. Stoga je shvatljivo zato teorija korjenova ni u em ne protivrjei analizi jezika akcije, nego upravo u njoj na lazi utoite. Korjenovi su rudimentarne rijei koje pro nalazimo, identine, u velikom broju jezika a moda i u svim; oni su bili najprije nametnuti kao nehotini krikovi koje je jezik akcije spontano iskoristio. Tu su ljudi traili korjenove da bi ih prenijeli u njihove konvencionalne je zike. I ako su svi narodi, u svim podnebljima, izabrali, iz meu tolikog m aterijala jezika akcije, upravo te elemen tarne nosioce zvunosti, to znai da su u njima otkrili, ali tek kasnije i na osnovu razmiljanja, slinost sa predmetom koji oznaavaju ili pak mogunosti da tu slinost primijene na neki analogan predmet. Slinost korjena sa onim to imenuje dobij a vrijednost verbalnog znaka tek na osnovu konvencije koja je povezala ljude i ujedinila njihove jezi ke akcije u jedan jezik. Na taj nain iz unutranjosti same predstave znaci se stapaju sa samom prirodom koju ozna avaju i koja se na identian nain namee svim jezicim a prvobitni trezor svih rijei K orjenovi se form iraju na vie naina. Pomou onomatopeje, koja nije spontan izraz nego voljna artikulacija nekog znaka koji lii: Oponaati glasom isti um koji stvara i predmet to ga elimo imenovati (72). Upotrebom slinosti koju smo osjetili ulima: Utisak o crvenoj boji, koja je iva, brza, gruba za oko, bie najbolje preveden glasom R, k o ji ostavlja slian utisak na ulo sluha (73). Nametanjem glasnim organima pokreta analognih pokreti ma koje elimo da oznaimo: Tako da glas koji nastaje iz oblika i prirodnog pokreta organa stavljenog u takav polo aj postane im e predmeta: grlo kripi da bi izrazilo trenje jednog tijela o drugo, ono se iznutra izdubljuje da bi oz nailo udubljenu povrinu (74). Najzad, da bismo oznaili organ, koristim o se glasovima koje on prirodno stvara: ar tikulacija ghen dala je ime grlu ( gorge), a da bi oznaili dents (zube) sluimo se dentalima d i t (75). Sa tim kon vencionalnim artikulacijama slinosti svaki jezik moe iz vesti svoje prvobitne korjenove. Taj postupak je ogranie nog opsega je r su gotovo svi korjenovi jednosloni i jer

170

RIJECI I STVARI

ih je veoma mali broj dvije stotine za hebrejski jezik prema procjenama Berijea (B ergier) (76) on je jo ogranieniji ako imamo na umu da su korjenovi (zbog od nosa slinosti koje uspostavljaju) zajedniki za veinu je zika: de Bros (de Brosses) misli da za Sve dijalekte Evro pe i Istoka oni ne bi ispunili ni itavu stranicu papira za pisma. Ali na osnovu tih korjenova form iran je svaki je zik u svojoj specifinosti: N jih o v razvitak je izvanredan. Kao plod brijesta iz koga izraste veliko stablo koje puta nove izdanke iz svakog korjena i tokom vremena stvara pravu umu (77). Jezik se sad moe ralaniti prema svojoj genealo giji. Takvu genealogiju De Bros je htio da razvije meu stalnim filijacijam a koje je nazvao univerzalni arheolog (78). Na vrhu bi bili korjenovi mali broj njih kojima se slue evropski i orijentalni jezici; ispod njih bi dole komplikovanije rijei koje su iz njih proizale, ali vodei rauna da se navedu najprije one koje su najblie, a za tim nastavi reanje u gustom poretku, tako da izmeu suk cesivnih rijei ostane najm anje moguno rastojanje. Tako bi se stvorile savrene i iscrpne serije, apsolutno kontinu irani lanci u kojima bi prekidi, ako bi ih bilo, uzgredno oz naavali mjesto neke rijei, dijalekta ili nekog ve iezlog jezika (79). Kad se jednom rairi takva mrea bez avova, dobijem o polje koje moemo presjei po apscisi i ordinati: vertikalno dobijamo kompletnu filijaciju svakog kori jena, a po horizontali imamo rijei koje se upotrebljavaju u odreenom jeziku; to se vie udaljavamo od prvobitnih komplikovanijih korjenova, jezici su sigurno sve skorijeg datuma definisani su jednom transverzalnom linijom; ali istovremeno rijei su sve efikasnije i podobnije za ana lizu predstava. Tako bi se istorijski prostor tano poklapao sa pravougaonikom misli. Izuavanje korjenova moe izgledati kao povratak istorije i teorije o jeziku-majci, koju je jedno vrijem e klasi cizam, izgleda, drao po strani. U stvari, analiza korjenova ne situira jezik u istoriju koja bi bila m jesto njegova na stanka i transformacije. Ona, u sukcesivnim etapama, pre lazi istoriju simultanog presjeka predstave i rijei. Jezik u klasicizmu nije fragmenat istorije koji u odreenom tre nutku potvruje jedan nain m iljenja refleksije, jezik je tu prostor analize na kome vrijem e i ljudsko znanje razvi jaju svoj tok. A da jezik n ije postao ili ponovno po

GOVOR

171

stao na osnovu teorije korjenova, istorijsko bie, moe mo lako nai dokaze u nainu kojim su se u X V I I I vijeku traile etimologije. Kao nit vodilja nije uzimana studija o m aterijalnim preobraajim a rijei, nego konstantnost nje nih znaenja. T o izuavanje imalo je dva vida: definisanje korijena i odstranjivanje nastavaka i prefiksa. Definisati korijen znai utvrditi etimologiju. Ta vjetina ima svoja ustaljena pravila (80); rije treba osloboditi svih naslaga koje su na n joj mogle ostaviti kombinacije i fleksije; doprijeti do jednoslonog nukleusa; pratiti taj nukleus tokom itave prolosti jezika kroz stare povelje i glosare; doi, naj zad, do drugih, jo starijih jezika. A du itave ove putanje treba imati na umu da se taj jednosloni elemenat transformie: svi samoglasnici nekog korjena mogu biti meu sobno zamijenjeni tokom istorije, je r samoglasnici su sam glas, bez diskontinuiteta i prekida. Suglasnici se, meutim, m odifikuju prema privilegovanim normama: guturalni, lik vidni, palatalni, dentalni, labijalni, nazalni ine porodicu homofonih suglasnika u kojim a dolazi, ali ne bez ikakve obaveze, do prom jene u izgovoru (81). Jedina neizbrisiva konstanta koja osigurava kontinuitet korijena tokom ita ve istorije to je jedinica smisla: reprezentativno polje koje traje neodreeno dugo. To je stoga to moda ni ta ne moe ograniiti indukcije, a sve im moe sluiti kao temelj, poev od totalne slinosti do najpovrnijih slino sti: smisao rijei je najpouzdanija svjetlost koju moe mo konsultovati (82).

V I D ERIVACIJA Kako je moguno da se rijei, koje su u svojoj prvo bitnoj sutini imena i oznake i koje se artikuliu onako kako se analizira sama predstava, mogu nepovratno uda ljiti od svog prvobitnog znaenja i dobiti smisao blizak prvome, iri ili ui od njega? Prom ijeniti ne samo oblik nego i opseg? Prim iti nove zvunosti i nove sadraje, tako da su, vjerovatno, razni jezici od istog fonda korjenova stvorili razliite zvukovne sisteme, pa ak i rijei iji se smisao vie ne podudara? Prom jene oblika su bez pravila, gotovo nedefinisane i nikad ustaljene. Svi njihovi uzroci su vanjskog karakte

172

RIJECI I ST4'ARI

ra: lakoa izgovora, moda, navike, klima hladnoa favorizuje labijalno itanje, toplota guturalne tendencije (83). Naprotiv, prom jene smisla, poto su ograniene do te m jere da doputaju itavu nauku o etimologijama, ako ne ba sasvim izvjesnu, ono bar vjerovatnu (84) pod vrgnute su izvjesnim principima koji se mogu naznaiti. T i principi koji postepeno stvaraju unutranju istoriju je zika imaju svi specijalan karakter. Jedni se tiu bliskih slinosti ili bliskosti stvari, drugi se odnose na mjesto na kome se nalaze jezik i oblik koji ga uva. Jednom rijeju, odnose se na figure i pismo. Poznata' su dva velika tipa pisma: ono koje ocrtava smisao rijei i ono koje analizira i ponovno stvara glaso ve. Izmeu njih postoji kruta razlika bilo da se sloi mo da je kod izvjesnih naroda drugo pismo zamijenilo ono prvo nakon nekog zaista genijalnog poteza (85), ili da prihvatimo m iljenje prema kome su se oba pisma ja vila gotovo istovremeno prvo kod naroda-crtaa, a dru go kod naroda-pjevaa (86). Grafiki predstaviti smisao rijei, to izvorno znai napraviti taan crte stvari koju rije oznaava: istinu govorei, to jedva da je pismo; u najboljem sluaju, to je pikturalna reprodukcija pomou koje se mogu transkribovati samo naj konkretni je prie. Prema Varburtonu (W arburton), Meksikanci znaju samo a takav prosede (87). Pravo pismo je poelo tek kad su ljudi poeli predstavljati ne same stvari, nego pojedine elemente koji ih konstituiu ili neku uobiajenu oznaku koja ih obiljeava ili pak neto emu one lie. Otuda i tri razliite tehnike: kurioloko pismo Egipana, najgrublje pismo koje koristi neko obiljeje kojim je zamijenjena cjelina (luk umjesto bitke, stepenik umjesto sjedita grada); zatim h ijeroglifi tropa, malo savreniji, koji se koriste najupeatljivijom okolnou (npr. poto je Bog svemogu, on sve zna i moe nadgledati ljude: zato je predstavljen jednim okom ); najzad, simboliko pismo, ko je se slui manje ili vie skrivenim slinostima (sunce koje se die oznaeno je glavom krokodila ije se okrugle oi nalaze tano u visini vode) (88). U ovom e prepoznajemo tri velike figure retorike: sinegdohu, m etonimiju i katahrezu. I slijedei linije koje sami utvruju, ti jezici, praeni simbolikim pismom, mogu dalje evoluirati. Oni postepe no dobijaju poetske vrijednosti; prvi nazivi pretvaraju se u poetne take dugih metafora: ove se progresivno kom-

GOVOR

173

plikuju i uskoro su tako daleko od svog ishodita da ga je teko vie i pronai. Tako se raaju sujevjerja koja nas uvjeravaju da je sunce krokodil ili da je Bog veliko oko koje nadgleda svijet; tako se ja vlja ju i ezoterike pre dodbe kod onih koji sa generacije na generaciju prenose metafore; tako nastaju i govorne alegorije (tako este u najarhainijim literaturama) i iluzija da se znanje sastoji u poznavanju slinosti. A li istorija jezika, nosei sa sobom i figurativno pi smo, brzo se zaustavlja, je r tu nije mogue zabiljeiti ni kakav napredak. Znaci se ne mnoe pedantnim analizama predstava, nego najudaljenijim analogijama: tako je favorizovana vie imaginacija naroda nego njihovo razmilja nje; lakovjernost a ne nauka. Osim toga, saznanje zahtije va dva razliita procesa uenja: uenje rijei (kao za sve jezike) i uenje sigli koje nemaju veze sa izgovorom ri jei. Ljudski ivot nije odve dug za takvo dvostruko ue nje; a ako smo uz to doli do nekog otkria, nedostaje nam znakova da bismo ga objavili. A obrnuto, znak koji je objelodanjen, poto ne odrava unutranju vezu sa ri jeju koju predstavlja, ostaje uvijek sumnjiv: iz epohe u epohu ne moemo nikad biti sigurni da je isti zvuk na stanjen u istoj figuri. Novosti su, dakle, nemogune a tradicije kompromitovane, tako da je za naunike jedina briga da prema sjaju primljenom od predaka gaje praz novjerno potovanje, kao i prema ustanovama koje uvaju njihovo nasljee: Oni osjeaju da svaka promjena u obi ajima doprinosi jeziku, a da svaka promjena u jeziku zbunjuje i unitava itavu njihovu nauku (89). Kad jedan narod ima samo jedno figurativno pismo, njegova politika mora iskljuiti istoriju ili bar svaku istoriju koja ne bi bila obina i puka konzervacija. Upravo tu, u tom odnosu izmeu prostora i jezika lei, prema Volneu (V olney) (90), sutinska razlika izmeu Istoka i Zapada. Kao da prostor ni raspored jezika propisuje zakon vremena; kao da jezik ljudima nije doao putevima istorije, nego kao da oni stu paju u istoriju kroz sistem znakova jezika. U tom spletu predstava, rijei i prostora (rijei predstavljaju prostor predstave, a same se predstavljaju u vremenu) form ira se tiho sudbina naroda. Naravno, sa abecednim pismom ljudska istorija se tem eljito mijenja. Jer ljudi ne transkribuju svoje ideje nego glasove, a iz ovih izdvajaju zajednike elemente ka

174

RIJEI I STVARI

ko bi stvorili mali broj jedinstvenih znakova ija kombi nacija omoguava stvaranje slogova i svih moguih rijei. Dok simboliko pismo, u elji da specijalizuje same pred stave, slijedi nejasni zakon slinosti i pom jera jezik izvan oblika rzumne misli, abecedno pismo, odbijajui da ocrta predstavu, transponuje u analizu glasova pravila koja vae za sam razum. Stoga slova uzalud odbijaju da predstav ljaju ideje; slova se meusobno kombinuju kao ideje, a ideje se veu i razvezuju kao slova abecede (91). Rascjep tanog paralelizma izmeu predstave i grafizm a omogu ava da cjelinu jezika, ak i pisanog, situira u opti domen analize i da oboje podstaknu napredak i pisma i mi sli (92). Isti grafiki znaci moi e dekomponovati sve no ve rijei i bez straha od zaborava prenijeti svako otkrie im do njega doe; tada e se moi upotrebljavati ista abe ceda za transkribovanje razliitih jezika i tako jednom na rodu prenijeti ideje drugog. Poto je uenje te abecede vrlo lako zbog vrlo malog broja njegovih elemenata, svako e moi da razmiljanju i analizi ideja posveti ono vrije me koje drugi narodi troe na uenje slova. Tako se u samom jeziku, upravo na tom prevoju rijei gdje se spa jaju analiza i prostor, raa prva ali nedefinisana mogu nost napretka. U svojoj osnovi, napredak kakav je definisan u X V I II vijeku, nije pokret u istoriji, on je rezultat sutinskog odnosa prostora i jezika: Proizvoljn i znaci je zika i pisma pruaju ljudima sredstvo da za sebe osigu raju posjedovanje svojih ideja i da ih drugima prenesu kao nasljedstvo koje se poveava otkriim a tokom sva kog vijeka; tako ljudski rod u oima filozofa izgleda kao ogromna cjelina koja kao i svaki pojedinac ima svoje djetinjstvo i svoj razvitak (93). Stalnoj isprekidanosti vremena jezik daje kontinuitet prostora i zadrava pravo da kroz vrijem e povezuje saznanja o stvarima u onolikoj m jeri ukoliko sam analizira, artikulie i presijeca predsta vu. S jezikom se fragmentira, konfuzna monotonija pros tora, a sjedinjuje se razliitost sukcesija. Ostaje, meutim, jo jedan posljednji problem, jer pismo je oslonac i uvijek budan uvar tih analiza koje stalno postaju sve tananije. Pismo nije njihov princip. N i prvi pokret. Taj pokret oituje se u pom jeranju koje je zajedniko i panji i znacima i rijeima. U nekoj pred stavi duh se moe vezati C vezati za sebe verbalni znak) i za neki elemenat koji je dio njegove cjeline, za neku okol

GOVOR

175

nost koja ga prati, za neto drugo to je odsutno, ali mu je slino i u sjeanju se javlja zbog te slinosti (94). I u pravo tako se jezik i razvijao i malo pomalo iao svojim pravcem, poev od prvih oznaavanja. U poetku sve je imalo neko ime vlastito ili posebno. Zatim se ime vezi valo samo za jedan elemenat stvari i irilo na sve druge pojedince koji sadre taj elemenat: nije vie sam hrast nazvan drvo, nego sve to ima bar stablo i grane. Im e se vezalo i za neku markantnu okolnost: no vie ne oznaava samo kraj jednog dana, nego granicu mraka koja razdvaja sve zalaske sunca i sve zore. I analogije su dobile ime: list je postalo sve to j tanko i glatko kao list na drvetu (95). Progresivna analiza i razvijenija artikulacija jezika, koje omoguavaju davanje istog imena veem broju stvari, form irale su se slijedei nit ovih osnovnih figura koje re torika dobro poznaje: sinegdoha, metonimija, i katahreza (ili metafora, ako se analogija manje neposredno osje a). To znai da te figure nisu uopte rezultat stilske ra finiranosti; one, naprotiv, otkrivaju mobilnost svojstvenu svakom jeziku im je spontan: Vie se stvori figura jed nog pazarnog dana na H alam a*) nego za nekoliko dana na akademskim skupovima (96). Vjerovatno je da je ta analogija bila mnogo vea u poetku nego sada: u nae doba analiza je tako prefinjena, etvorougao jezika tako kompaktan, odnosi naporednosti i zavisnosti tako uspo stavljeni da rijei nemaju nikakve mogunosti da se miu sa svog mjesta. Ali na izvorima ovjeanstva, kad su ri jei bile tako rijetke, kad su predstave bile jo nejasne i loe definisane, kad su ih strasti modifikovale i meusob no stapale, rijei su imale ogromnu sposobnost pomjeranja. Moe se ak rei da su rijei bile figurativne prije nego to su postale vlastite: to znai da su se, im bi do bile status pojedinanih imena, proirivale na predstave pod dejstvom jedne spontane retorike. Kao to kae Ruso, sigurno se govorilo o divovima prije nego to su se poeli oznaavati ljudi (97). Prvo su lae bile oznaavane pomo u njihova jedra, a dua, Psiha, prvobitno je bila pred stavljena figurom laice (98). Tako u osnovi govornog jezika, kao i samog pisma, pronalazimo retoriki prostor rijei, to jest onu slobodu s kojom znak, prema analizi predstave, pada na neki in*) Najvea parika pijaca. Prim. prev.

176

RIJECI I STVARI

terni elemenat, na neku taku u njegovoj blizini ili na neku analognu figuru. I ako jezici posjeduju onu raznovrsnost koju m i moemo konstavovati, ako od prvobitnih obiljea vanja, koja su sigurno bila zajednika zbog univerzalnosti ljudske prirode, nisu prestali da se razvijaju u razliitim oblicima, ako je svaki imao svoju Istoriju, svoju modu, obiaje, zaborav, to je stoga to rijei imaju svoje m jesto ne u vremenu, nego u prostoru, u kome mogu nai svoje izvorno boravite, gdje se mogu premjetati, okretati se u krugu i lagano razvijati itavu jednu krivulju jedan tropoloki prostor. Na taj nain dospijevamo do one take koja nam je sluila kao ishodite same refleksije o jeziku. Izmeu svih znakova, jeziku je bilo svojstveno da bude sukcesivan: ne zato to bi i sam pripadao hronologiji, nego zato to je u sukcesivnom ozvuavanju razvijao simultanost predstave. A li ta sukcesija koja analizira i izbacuje na povrinu, jedan iza drugog, diskontinuirane elemente, prelazi itav onaj prostor koji predstava prua pogledu naeg duha. Tako jezik samo dovodi u linearni poredak predstavljene dispozicije. Reenica razvija i podrazumije va figuru koju retorika ini osjetljivom za na pogled. Bez tog tropolokog prostora jezik ne bi bio sastavljen od svih tih zajednikih imenica koje omoguavaju uspostavljanje odnosa pripadanja. A bez te analize rijei, figure bi ostale nijeme, trenutne i prim jetljive samo u jednom magnovenju, one bi ubrzo zapale u no u kojoj ne postoji ak ni vrijeme. Poev od teorije o reenici do teorije o derivaciji, i tava klasina refleksija o jeziku, sve to se zove opta gramatika predstavlja samo skraen komentar ove jed nostavne reenice jezik analizira. To je prekretnica na kojoj se u X V I I vijeku prelom ilo itavo zapadno isku stvo o jeziku ono koje je dotle vjerovalo da jezik govori.

V I I JE Z I N I CETVOROUGAO Jo nekoliko zavrnih primjedaba. etiri teorije o reenici, artikulaciji, obiljeavanju i derivaciji ine seg mente jednog etvorougla. D vije i dvije te teorije se suprotstavljaju i slue jedne drugima kao oslonac. Artiku lacija je ono to daje sadraj istoj glagolskoj, jo uvijek praznoj, form i reenice; ona je ispunjava, ali jo j se suprot

GOVOR

177

stavlja, kao to se imenovanje, koje diferencira stvari, suprotstavlja prisvajanju koje ih povezuje. Teorija obilje avanja ispoljava taku povezivanja svih nominalnih obli ka koje artikulacija presjeca; ali oni se njoj i suprotstav ljaju kao to se trenutno okom ito, gestualno obiljeava nje suprotstavlja nabrajanju openitosti. Teorija deriva cije pokazuje kontinuiran pokret rijei od njihova porije kla, ali pom jeranje na povrini predstave suprotstavlja se jedinstvenoj i stabilnoj vezi koja povezuje korjen za pred stavu. Najzad, derivacija se ponovo vraa reenici, jer bi bez nje obiljeavanje ostalo ogranieno na samo sebe i ne bi moglo dosegnuti taj nivo optosti koji dozvoljava vezu prisvajanja; ipak, derivacija se stvara prema jednoj pro stornoj figuri, dok se reenica odvija prema jednom suk cesivnom poretku. Treba napomenuti da izmeu suprotnih vrhova ovog pravougaonika postoji i neka vrsta dijagonalnih odnosa. Prije svega izmeu artikulacije i derivacije: ako moe po stojati artikulisan jezik sa rijeim a koje se slau jedna od druge, naslanjaju ili se jednostavno redaju, onda je to moguno utoliko to rijei, poev od njihove izvorne vri jednosti i prostog ina obiljeavanja koji ih je ustanovio, nisu prestale da deriviraju, dobijajui razliit opseg; otuda jedna dijagonala koja presijeca itav jeziki etvorougao, du te linije fiksirano je stanje nekog jezika: njegove spo sobnosti artikulacije su propisane stepenom derivacije do kog je taj jezik dospio; tu je definisan i njegov istorijski poloaj i njegova mo diskriminacije. Druga dijagonala spaja reenicu sa porijeklom, to jest afirm aciju zaogrnutu inom suenja sa obiljeavanjem koje je implicitno sva kom inu imenovanja. Du ove linije uspostavljen je od nos rijei sa onim to one predstavljaju: tako postaje vid ljivo da rijei samo. izraavaju bie predstave, ali da uvi jek imenuju neto od onog to je predstavljeno. Prva dija gonala obiljeava progres jezike specifikacije; druga beskrajno preplitanje jezika i predstave, podvojenost zbog koje ispada da verbalni znak predstavlja uvijek predstavu. Na ovoj posljednjoj liniji rije vri ulogu supstituta (uz svoju mo predstavljanja); na prvoj ulogu elementa (uz svoju mo da komponuje i dekomponuje). U taki ukrtanja tih dviju dijagonala, u sreditu etvorougla, tamo gdje se podvostruavanje predstave ot kriva kao analiza, gdje supstitut ima snagu da razdvoji,

12

178

RIJECI I STVARI

gdje su, prema tome, situirani i mogunost i princip jed ne opte taksinomije predstave, nalazi se imenica. Imeno vati znai istovremeno dati verbalnu predstavu jednog predstavljanja i situirati ga u jednu optu tabelu. itava klasina teorija o jeziku organizuje se oko tog centralnog i privilegovanog bia. U njemu se ukrtaju sve funkcije jezika, je r se pomou njega predstave mogu pojaviti u re enici. Pomou njega se i govor artikulie prema sazna nju. Naravno, sam sud moe biti pravilan ili pogrean. Ali kad bi sva imena bila tana, kad bi analiza na k o jo j ona poivaju bila savreno promiljena, kad bi jezik bio do bro nainjen, ne bi bilo nikakve tekoe oko izricanja tanih sudova, a greka, kad bi se pojavila, bila bi jasna kao u algebarskom raunu i lako bi je bilo otkriti. Ali nesavr enost analize i sva pomjerania do kojih dolazi derivaci jom nametnula su imena analizama, apstrakcijama ili ne dozvoljenim kombinacijama. To ne bi predstavljalo teko u kad se rijei ne bi izdavale kao predstava o predstavi to znai da se jedna rije ne moe zamisliti, bez obzira koliko ona bila apstraktna, openita ili prazna, a da se ne potvrdi mogunost onoga to ona predstavlja. Stoga se u sredini jezikog etvorougla imenica ja vlja istovremeno kao taka prema kojoj konvergiraju sve strukture jezika (imenica je najintimnija figura jezika, najbolje zatiena, ist unutranji rezultat svih njegovih konvencija, svih pra vila, itave njegove istorije) i kao taka' od koje itav je zik moe stupiti u takav odnos u kome on zaista moe biti prosuen. Tu se povezuje sve klasino iskustvo o jeziku: reversibilni karakter gramatike analize, koja je i nauka i pro pis, studija rijei i pravilo za njihovu gradnju, upotrebu i preobraanje u njihovu reprezentativnu funkciju; sutin ski nominalizam filozofije, poev od Hobsa do Ideologa, nominalizam koji nije moguno razdvojiti od kritike jezi ka i tog nepovjerenja prema optim i apstraktnim rijei ma koje susreemo kod Malebrana, Berklija, Kondijaka i Hjuma, velika zabluda o savreno providnom jeziku u ko me bi same stvari bile imenovane bez zbrke, bilo pomou jednog sasvim arbitrarnog ali tano prom iljenog sistema (vjetaki jezik), bilo pomou nekog prirodnog jezika koji bi izraavao misao kao to se na licu ispoljava strast (o takvom jeziku, stvorenom od neposrednih znakova, ma tao je Ruso u prvom od svojih D ijaloga). Moe se rei

GOVOR

179

da Imenica organizuje itav govor klasicizma; govoriti ili pisati ne znai kazati stvari ili izraziti se ne znai igrati se jezikom, nego usmjeriti se prema uzvienom inu ime novanja, kretati se kroz jezik do onog mjesta gdje se stvari i rijei vezuju zajednikom sutinom koja i omoguava da dobiju ime. Ali to ime, kad se jednom ve iskae, sav jezik koji do njega vodi ili koji smo preli da bismo ga dosegli, resorbuje se u njemu i gubi se. Na taj nain jezik klasicizma u svojoj dubokoj sutini tei uvijek prema toj granici, i postoji samo ukoliko je pomjera. On napreduje u praznini koju odrava Imenica. Zato je i samom svojom mogunou vezan za retoriku, tj. za itav onaj prostor koji okruuje ime, koji ga prisiljava da gravitira oko onog to predstavlja i pol java elemente ili bliskost ili analo gije onoga to imenuje. Figure kroz koje prolazi jezik osi guravaju kanjenje imena koje stie u posljednji trenutak da ih prekrije i ukine. Imenica je term in govora. Moda se itava knjievnost klasicizma moe situirati u taj prostor, u taj pokret koji tei da dokui imenicu koje se uvijek pribojava je r ona ubija mogunost govora zato to je iscrpna. Takav pokret je odnio iskustvo jezika od tako suzdrljivog priznanja Princeze od Kleva do neposredne estine ilijete. Ovdje je imenovanje izvreno u svojoj naj jednostavnijoj ogoljenosti; retorike figure koje su to ime novanje do tog trenutka drale po strani, iezavaju i po staju neodreene figure elje, koju iste rijei, uvijek po navljane, ustrajno pokuavaju da dosegnu a da im nikad nije dato da dokue njenu granicu. itava knjievnost klasicizma situirana je u tom po kretu koji poinje sa figurom imena i zavrava se samim imenom, kreui se od elje da imenuje istu stvar novim figurama (to je precioznost) do elje da imenuje tanim rijeima ono to se nikad nije dogodilo ili je ostalo u naborima dalekih rijei, kao to su tajne due, utisci nastali na granici stvari ili tijela za koje je jezik Pete etnje po stao spontano limpidan. Romantizam e vjerovati da je prekinuo sa prethodnom epohom zato to je nauio da ime nuje stvari njihovim imenom. Istinu govorei i itav klasi cizam je tome teio: Igo (H u go) je ispunio elju Voatira (Voitu re). Ali samim tim imenica prestaje da bude nado knada za jezik; ona postaje enigmatina materija jezik. Je dini trenutak nepodnoljiv i dugo prekriven tajnom u kome je imenica bila istovremeno i ispunjenje i supstan12 *

180

RIJECI I STVARI

cija jezika, obeanje i sirova materija, to je bilo kada je, sa Sadom, imenica u potpunosti bila proeta eljom, bila je m jesto pojavljivanja, zadovoljenja i nedefinisanog otpo injanja. Otuda injenica da Sadovo djelo u naoj kulturi predstavlja neprestani izvorni apat. Sa tom estinom ime nice izgovorene zbog same sebe, jezik stupa u brutalnost stvari; drugi dijelovi govora dobijaju svojim redom, svoju autonomiju, uzmiu suverenom djelovanju imenice, pre staju da oko njega obrazuju pomoni krug ukrasa. I po to vie ne predstavlja posebnu ljepotu zadravanje je zika oko ili na ivici imenice, ukazujui mu na ono to on ne kazuje, nastae govor, ali ne diskurzivni ija e se uloga sastojati u Ispoljavanju jezika kroz svoje sirovo bie. To vlastito bie jezika X IX vijeka e na; 'ati Glagolom (za razliku od glagola iz vremena klasicizma, ija je funkcija da, diskretno ali kontinuirano, privrsti jezik za bie pred stave). A taj govor koji sadri takvo bie i oslobaa ga radi njega samog zove se knjievnost. Oko te klasicistike privilegije imenice, teorijski seg menti (reenica, artikulacija, derivacija) definiu samo vanjsku ivicu onoga to je nekad bilo iskustvo jezika. Ana lizirajui ih postepeno, nije nam bio zadatak da napiemo istoriju gramatikih koncepcija X V II i X V I II vijeka, niti da zacrtamo opti profil onoga to su ljudi m ogli m isliti o jeziku. Bilo je u pitanju prije svega to da se odredi pod kakvim uslovima jezik moe postati predmet znanja i iz meu kojih granica se rasprostire epistemoloki domen. Ne traiti, dakle, zajedniki imenitelj shvatanja, nego definisati na osnovu ega je moguno da postoji takvo ili ona kvo shva tanje o jeziku. Zato jeziki pravougaonik ocr tava vie periferiju nego neku unutranju figuru i pokazu je kako se jezik preplie sa onim to mu je strano i ne ophodno. V idjeli smo da je jezik postojao zahvaljujui re enici: bez prisustva, makar implicitnog, glagola b iti i od nosa pripisivanja koji on dozvoljava, ne bismo imali posla sa jezikom nego sa znacima kao to su i drugi. Reeniki oblik postavlja kao uslov jezika potvrdu odnosa identino sti ili razlike: govor je moguan u onolikoj m jeri u kojoj to dozvoljava taj odnos. Ali tri ostala teorijska dijela go vora istiu sasvim razliit zahtjev: da bi postojala deriva cija rijei, poev od njihova porijekla, da bi se utvrdila izvorna pripadnost nekog korijena svom znaenju i da bi postojao neki artikulisan redosljed predstava, treba da po

GOVOR

181

stoji, od najneposrednijeg iskustva, apat analogan stvari ma, neka slinost prethodno data. Kad bi sve bilo apso lutna razliitost, misao bi bila svedena na posebnost i, kao Kondijakova statua prije nego to je poela da se sjea i da uporeuje, osuena na apsolutnu disperziju i apsolutnu monotoniju. N e bi bilo ni pamenja ni mogune imagina cije, pa prema tome, ni refleksije. Bilo bi nemoguno me usobno uporediti stvari, definisati njihova identina obi ljeja i osnovati jedno zajedniko ime. N e bi bilo ni jezi ka. Ako jezik postoji, to je stoga to se ispod identinosti i razlika nalazi fond kontinuiteta, slinosti, ponavljanja i pri rodnih ukrtanja. Slinost koja je iskljuena iz znanja od poetka X V I I vijeka ini vanjsku ivicu jezika: prsten koji okruuje domen onoga to se moe analizirati, dovesti u red i spoznati. Govor razbija apat stvari, ali bez njega on ne bi bio mogu. Sada moemo shvatiti koliko je solidno i kompaktno jedinstvo jezika u klasicistikom iskustvu. Jezik, igrom artikulisanog oznaavanja, uvodi slinost u reeniki odnos. To jest u sistem identinosti i razlika, kakav je utemeljen glagolom biti i mreom imenica. Osnovni zadatak klasicis tikog govora bio je davanje imena stvarima i imenovanje njihovog bia pom ou log imena. U toku dva vijeka govor na Zapadu bio je boravite ontologije. Kada je imenovao bie svake predstave uopte onda je bio filozofija: teo rija saznanja i analiza ideja. Kada je predstavljenim stva rima pripisivao ime koje im odgovara na itavom pod ruju predstave i kad je razmjetao mreu nekog dobro stvorenog jezika onda je bio nauka: nomenklatura i taksinomija.

GLAVA

PETA

KLASIFIKACIJA

I TA KAU IS TO R I A R I Istoriari ideja ili nauka koje su ovdje samo ovla naznaene imali su, tokom X V I I i X V I II vijeka, povje renje u jednu novu radoznalost, onu koja im je pomogla ako ne da otkriju, ono bar da proire i preciziraju nauke 0 ivotu vie nego ikada ranije. Tom fenomenu se po tra diciji pripisuje izvjestan broj uzroka i vie sutinskih ma nifestacija. U pogledu porijekla i motiva, istie se nov presti posmatranja: mo koja mu se pripisuje od Bekona (Bacon) i tehnika usavravanja koja mu je donio pronalazak m ikro skopa. Tom e se, takoe, dodaje napredak fizikih nauka, koje su pruale model racionalnosti, poto su se pomou eksperimenata i teorije mogli analizirati zakoni kretanja 1 odbijanja svjetlosnih zraka. Zar nije bilo normalno da se, pomou ogleda, posmatranja i prorauna, istrauju zako nitosti na osnovu kojih bi se moglo organizovati jedno kompleksnije ali blisko podruje ljudskih bia? Kartezijanski mehanizam, koji je kasnije postao prepreka, bio je u poetku nalik na instrument jednog transfera i vodio je, i protiv svoje volje, od mehanike racionalnosti do otkri vanja racionalnosti ivog stvora. Pored ostalih uzroka, isto riari ideja istiu takoe i razliita interesovanja: eko nomski interes prema zemljoradnji, fiziokritija je bila svje dok tog interesa, ali i prvi ozbiljan napor oko stvaranja agronomije; zatim radoznalost na pola puta izmeu pri vrede i teorije za egzotine biljke i ivotinje koje ljudi pokuavaju aklimatizovati, i o kojim velika nauna i istra ivaka putovanja kao to je Turneforovo (Tournefort)

184

RIJECI I STVARI

na Srednji Istok, ili Adansonovo (Adanson) u Senegal daju opirne opise, crtee i uzorke; zatim -se posebno is tie etika valorizacija prirode, tog u osnovi dvosmislenog pokreta, pomou koga i aristokrati i graani investiraju novac i osjeanja u zem lje koje su prethodne epohe odav na bile napustile. Usred X V I I I vijeka Ruso sakuplja kolek ciju bilja. U spisak manifestacija istoriari unose zatim i razne oblike koje su dobile nove nauke o ivotu, kao i duh kojim su bile proete. One mora da su najprije bile mehanicisti ke, pod uticajem Dekarta, i to sve do kraja X V I I vijeka; prvi uspjesi hernije mora da su im tada dali svoje obiljeje, ali tokom itavog X V I I I vijeka vitalistike teme su uzele ili preuzele privilegiju da se najzad formuliu kao jedin stvena doktrina vitalizam koji u neto razliitim ob licima Borde (Bordeu) i Bartez (Barthez) pouavaju u Monpeljeu, Blumenbah (Blumenbach) u Nemakoj, Didro, zatim Bia (Bichat) u Parizu. U tako razliitim teorijskim sistemima gotovo uvijek su postavljana ista pitanja i svaki put su dobijana razliita rjeenja: (1) mogunost klasifi kacije ivih stvorova jedni su, kao Line, smatrali da i tava priroda moe ui u jednu taksinomiju, driigi, kao Bifon, da je priroda odve raznovrsna i bogata da bi se mo gla podvesti pod tako krute okvire; (2) proces nastajanja mehanicisti su pristalice preformisanja, drugi vjeruju u specifian razvitak klice; (3) analiza funkcionisanja (k r votoka, prema Harveju, osjeaja, motorinosti i, krajem vi jeka, disanja). Na osnovu tih problema i diskusija koje su iz njih nastajale, dunost istoriara je da rekonstruie velike de bate koje su, kako je reeno, podijelile m iljenje i strasti ljudi, kao i njihov razum. Tako vlada uvjerenje da je otkri ven mnogo vaniji sukob izmeu teologije, koja u svaki oblik i u sve pokrete unosi boije provienje, jednostav nost, m isteriju i traenje njenih puteva, i nauke, koja na stoji da de finie autonomiju prirode. Mogue je takoe ot kriti i kontradikciju izmeu nauke, odve vezane za stare prednosti astronomije, mehanike, optike, i jedne druge na uke koja ve poinje da sumnja da u oblastima ivota po stoje nesvodljivi i specifini elementi. Najzad, istoriari uoavaju kako se ocrtava, kao pred njihovim oima, sup rotnost izmeu onih koji vjeruju u nepokretnost prirode kao to su Tu m efor i naroito Line i onih koji, sa

KLASIFIKACIJA

185

Boneom, Benoa de Majeom (B enot de M aillet) i Didroom, predosjeaju ve veliku stvaralaku snagu ivota, njegovu neiscrpnu mo preobraavan ja, njegovu plastinost i skre tanje s pravca kojim obuhvata sve svoje proizvode, uklju ujui i nas same, u okviru jednog vremena kojim niko ne gospodari. Mnogo prije Darvina i Lamarka velika debata oko evolucioriizma zapoela je djelim a Telijamed, Palingeneza i D'Alam berov san. Mehanizam i teologija, oslanjajui se jedno na drugo ili se neprestano osporavajui, bili su spremni da epohu klasicizma zadre na samom poetku uz Dekarta i Malebrana; s druge strane, ireligioznost i ne jasna intuicija o fenomenima ivota, i oni u sukobu (kao kod Bonea) ili se potpomaui (kao kod Didroa), trebalo je da priblie klasicizam svojoj najblioj budunosti de vetnaestom vijeku, za koji se pretpostavlja da je, jo nepreciziranim pokuajima u X V I I I vijeku, bio pozitivno i racionalno uoblienje u okviru jedne nauke o ivotu ko jo j nije bilo potrebno da rtvuje racionalnost da bi u sre ditu svoje svijesti odrala specifinost ivog bia i onu pomalo podzemnu toplotu koja krui izmeu njega pred meta naeg saznanja i nas koji treba da ga saznamo. Nepotrebno je vraati se na apriorizam takve metode. Ukazaemo samo na njene posljedice: tekoa u hvatanju mree koja bi meusobno povezala tako razliita istraiva nja kao to su pokuaji taksinomije i mikroskopska posmatranja; potreba registrovanja sukoba izmeu fiksista i onih koji to nisu, ili izmeu metodista i pristalica sistema; nunost diobe znanja na dva podruja koja se prepliu iako su strana jedno drugom: prvo je definisano onim to se ve zna (aristotelovsko ili skolastiko nasljee, te ina kartezijanizma, presti Njutna), a drugo onim to se jo ne zna (evolucija, specifinost ivota, pojam organiz m a); a naroito primjena kategorija koje su strogo anahronine u odnosu na znanje. Od svih je svakako najzna ajnija ivot. Postoji pokuaj da se napie istorija bio logije u X V I I I vijeku, ali se pri tome ne shvata da biolo gija nije postojala i da klasifikacija znanja kakvu pozna jem o od prije sto pedeset godina ne moe vrijediti za. neki prethodni period. Razlog to je biologija bila nepoznata, vrlo je jednostavan: ni sam ivot nije postojao. Postojala su samo iva bia koja su se pojavljivala kroz reetke jed nog znanja koje se konstituisalo u okviru istorije prirode.

186

RIJECI I STVARI

I I ISTO RIJA PRIRODE Kako je doba klasicizma moglo definisati domen istorije prirode ija nam oiglednost i jedinstvo izgledaju sada tako daleki i kao ve pomijeani? K o je je to polje na kome se priroda javila tako bliska samoj sebi da bi poje dinci koji su u njenom okrilju mogli biti klasifikovani, i istovremeno dovoljno udaljena od same sebe da bi to- mo rali biti na osnovu analize i refleksije? Im a se utisak a esto se to i kae da se istorija prirode mogla pojaviti sa opadanjem uticaja kartezijanskog mehanizma. Kad se najzad ispostavilo da je nemoguno podvrgnuti itav svijet zakonima pravolinijskog kreta nja, kad je vegetalno i animalno pokazalo dovoljno otpora prema obinim oblicima protene supstance, tada je tre balo da se priroda ispolji u svom neobinom bogatstvu; mi nuciozno posmatranje ivih bia trebalo je da se rodi na onom mjestu s koga se kartezijanizam upravo povukao. Na alost, stvari se ne deavaju tako jednostavno. Moguno j e , a i to bi trebalo ispitati da jedna nauka proizae iz dru ge; ali se nauka nikad ne moe roditi iz iskustva druge, ni iz pada, pa ak ni iz prepreka na koju nailazi ta druga. U stvari, mogunost istorije prirode sa Rejom (R a y), Donstonom (Jonston), K ristoforom Knautom (Christophe Knaut) javlja se paralelno sa kartezijanizmom, a ne s nje govim krahom. Ista epistem je omoguila i mehaniku od Dekarta do DAlambera i istoriju prirode od Turnefora do Dobantona (Daubenton). Da bi se pojavila istorija prirode, nije bilo potrebno da se priroda zgusne, da se pomrai, da umnoi svoje me hanizme dok ne dobije onu mranu teinu istorije koju mo emo samo konstatovali i opisati, a da je pri tome ne mo emo ni m jeriti, ni izraunati, ni objasniti; trebalo je i to je upravo suprotno da Istorija postane Prirodna. Do X V I i do sredine X V II vijeka postojale su istorije: Belon je napisao Is to riju prirode kod ptica, Dire udnu isto riju biljaka, Aldrovandi Is to riju zm ija i zmajeva. Go dine 1657. Donston je objavio Prirodnu istoriju etvoronoaca. Naravno, taj datum ne treba shvatiti bukvalno (1); on samo simbolie jednu referencu i ukazuje iz daleka na prividnu zagonetnost jednog dogaaja. To je iznenadni prelaz dvaju razliitih poredaka saznanja u domen Istorije. Do Aldrovandija Istorija je bila nerazmrsivo tkivo i savr

KLASIFIKACIJA

187

eno jedinstvo svega to se opaa kod stvari, svih znakova koji su kod njih otkriveni, ili koji su u njih utisnuti: na pisati istoriju neke biljke ili ivotinje znailo je, isto tako, nabrajati njene elemente ili organe, kao i slinosti koje ima, ili vrline to jo j se pripisuju, legende i prie u koje je umi jeana, grbove gdje je predstavljena, lijekove to se sprav ljaju od nje, hranu koju nam prua, ono to o njoj kau stari i to putnici o njoj javljaju. Istorija ivog bia nije ni ta drugo nego samo to bie upleteno u semantiku mreu koja ga povezuje sa svijetom. Podjela, koja nam izgleda oevidna, izmeu onog to vidimo, onog to su drugi posmatrali i saoptili, onog to su, najzad, izmislili i to naiv no vjeruju, ta velika trodjelna podjela, prividno tako jedno stavna i neposredna, izmeu Opservacije, Dokumenta i P r i e, ne postoji. I to ne zato to se nauka kolebala izmeu ra cionalne vokacije i tereta naivne tradicije, nego zbog jed nog sasvim odreenog i nezaobilaznog razloga: znaci su bili dio stvari, dok su u X V II vijeku postali naini predstav ljanja. Kad je Donston pisao svoju Prirodnu istoriju etvoronoaca, je Ii on o tome predmetu znao vie nego Aldrovandi pola vijeka ranije? Ne mnogo, tvrde istoriari. A li ni je u tome pitanje; ako ga ba i postavimo na taj nain, mo ramo odgovoriti da je Donston znao mnogo manje od Aldrovandija. Ovaj je za svaku ivotinju koju je prouavao davao opiran opis njene anatomije i naina na koji se moe uhvatiti; pored toga je opisivao i njenu alegorijsku upotrebu i njen nain razmnoavanja, njeno boravite i dvorce za koje je vezuje legenda, njenu ishranu i najbolji nain spremanja sosa od njenog mesa. Donston svoje po glavlje o konju dijeli na dvanaest rubrika: naziv, anatomski dijelovi, boravite, starost, razmnoavanje, glas, pokreti, simpatija i antipatija, koritenje, medicinska upotreba (2). Nita od toga nije nedostajalo kod Aldrovandija, a bilo je i vie. Sutinska razlika izmeu njih je upravo u onome to je nedostajalo. itava animalna semantika otpala je kao mrtva i nepotrebna stvar. Rijei vezane za ivotinju razri jeene su i odbaene: tako se ivo bie, u svojoj anatomiji, obliku, navikama, svom raanju i smrti, ispoljava u svoj svojoj nagosti. Istorija prirode smjestila se u tom procjepu koji je sada nastao izmeu stvari i rijei utljivom pro cjepu, istom od svakog verbalnog taloenja, a ipak artikulisanom prema elementima predstave, procjepu koji s

188

RIJECI I STVARI

punim pravom moe biti imenovan. Stvari dospijevaju do obale govora jer se javljaju u procjepu predstave. Prema tome, ne poinjemo posmatrati u trenutku kad odbijam o da raunamo. U konstituisanju istorije prirode i em pirijske klime u kojoj se ona razvija ne treba gledati iskustvo koje pospjeuje milom ili silom nastanak saznanja to je na nekom drugom mjestu vrebalo istinu prirode; istorija prirode a stoga se ona i javila ba u tom trenutku je ste prostor koji se u predstavi otvorio pomou analize to anticipira mogunost imenovanja, to jest mogunost da vi dim o ono to emo moi kazati, ali to ne bismo mogli kazati naknadno niti vidjeti na odstojanju da stvari i rijei odvojene jedne od drugih ne komuniciraju od samog poetka u predstavi. Deskriptivni poredak koji je, dosta poslije Donstona, u istoriji prirode predloio Line, veoma je karakteristian. Prema njemu, svako poglavlje koje se odnosi na bilo koju ivotinju mora imati sljedei raspo red: naziv, teorija, rod, vrsta, odlike, upotreba i, na kraju, Litteraria. itav jezik koji se s vremenom taloio na povr ini stvari odbaen je do krajnje granice, kao dodatak u kome se govor sam prepriava i sam iznosi otkria, tradi cije, vjerovanja i pjesnike figure. Prije tog jezika o jeziku pojavila se sama stvar, sa svojim vlastitim obiljejim a, ali u okviru realnosti koja je od samog poetka bila fiksirana imenom. Oivljavanje jedne prirodne nauke u doba klasiciz ma nije rezultat direktnog ili indirektnog prenoenja racio nalnosti koja se form irala na drugom mjestu (u geom etriji ili mehanici). Ona se posebno oblikovala i ima svoju vlas titu arheologiju, iako je ova vezana (ali samo kao korelativna ili simultana datost) za optu teoriju znakova i za projekat univerzalne mathesis. Stari naziv istorija m ijenja svoju vrijednost i moda dobija neko arhaino znaenje. U svakom sluaju, ako je istina da je u grkoj misli istoriar onaj koji vidi i koji pri a na osnovu vienog, u naoj kulturi to nije uvijek slu aj. Tek kasnije, na pragu klasicizma, istoriar je poeo da igra takvu ulogu. Do sredine X V II vijeka zadatak istoriara je bio da sakupi to veu zbirku dokumenata i zna kova o svemu to bi, u svijetu, moglo form irati neko obi ljeje. On je bio zaduen da svim iezlim rijeim a vrati mo govora. N jegovo postojanje nije bilo toliko definisano njegovim pogledom koliko sposobnou obnovljenog govo ra, nekom vrstom pomone rijei koja je oivljavala mnoge

KLASIFIKACIJA

189

potisnute rijei. Epoha klasicizma daje istoriji sasvim dru gi smisao: trebalo je prvi put baciti paljiv pogled na same stvari i ono to taj pogled uoava opisati izglaanim, ne utralnim i vjernim rijeima. Razum ljivo je stoga to je u tom proiavanju prvi oblik istorije bila istorija priro de. Jer ovoj su potrebne samo rijei koje su bez posrednika primijenjene na same stvari. Dokumenti za tu novu istoriju nisu druge rijei, tekstovi ili arhivski podaci, nego svijetli prostori u kojim a su poredane stvari: herbari, kolekcije, botanike bate; m jesto na kome se deava ta istorija oz naeno je vanvremenskim pravougaonikom u kome se, os loboena od svakog komentara, svakog susjednog jezika, pojavljuju bia jedna uz druga, sa njihovom vidljivom po vrinom, meusobno bliska na osnovu njihovih zajednikih crta i na taj nain ve unaprijed virtuelno analizirana i obiljeena vlastitim imenom. esto se kae da je podizanje botanikih i zoolokih vrtova izraz jednog novog interesovanja za egzotine biljke i ivotinje. U stvari ve odavna i biljke i ivotinje pobuuju radoznalost. Prom ijenio se je dino prostor u kome ih moemo vidjeti i opisati. U rene sansi su neobine ivotinje bile pravi spektakl: susretali smo ih na sveanostima, takmienjima, u stvarnim ili iz m iljenim borbama, u rekonstrukcijama legendi gdje su prepriavane basne za koje se zna od pamtivijeka. Kabinet za istoriju prirode i bata, u klasicizmu, namjesto krunog defilea u smjeru kazaljke, postavljaju stvari izloene prema tabeli. Ono to se nalo izmeu tog teatra i tog kataloga, nije elja za znanjem, nego nov nain povezivanja stvari sa pogledom i govorom u isti mah. To je bio i nov nain stvaranja istorije. Poznata je i metodoloka vanost koja se krajem X V I I I vijeka pridavala tim prostorima i tim prirodnim raspodjelama radi klasifikacije rijei, jezika, korjenova, dokumenata, arhiva, ukratko za stvaranje itavog jednog istorijskog m iljea (u dananjem znaenju rijei) u kome e X IX vijek pronai, nakon te puke tabele stvari, obnov ljenu mogunost govora o rijeima. I to ne govora koji e imati stil komentara, nego koji e biti isto tako pozitivan i objektivan kao i govor istorije prirode. Sve potpunije konzerviranje pisanih stvari, osnivanje arhiva, klasifikacija grae, reorganizacija biblioteka, stva ranje kataloga, repertoara, inventara, znai na kraju epo he klasicizma, vie nego jednu novu osjetljivost prema vre-

190

RIJECI I STVARI

menu, njegovoj prolosti, dubini istorije, znai uvoenje reda u jezik koji je ve kodifikovan i ija su obiljeja utvr ena, reda koji ima isti karakter kao i red meu ljudima. I u takvom klasifikovanom vremenu, u tom ipartanom i specijaliziranom nastojanju, istoriari X IX vijeka zapoee pisati istoriju koja e najzad biti istinita to jest oslo boena od racionalnosti klasicizma, od njenog poretka i njene teodiceje; istorija vraena eruptivnoj estini vre mena. I I I STRU KTU RA Tako rasporeena i shvaena, istorija prirode je uslovljena mogunou da stvari i jezik zajedniki pripadaju predstavi; ali ona postoji kao zadatak samo ukoliko su stvari i jezik odvojeni. Ona e stoga m orati da smanji to rastojanje kako bi jezik pribliila pogledu, a viene stvari rijeima. Istorija prirode nije nita drugo nego imenovanje vidljivog. Otuda njena prividna jednostavnost i taj stav koji iz daleka izgleda naivan je r je nametnut oiglednou stva ri. Im a se utisak da je sa Turneforom, Lineom i Bifonom poelo imenovanje onoga to je od vajkada bilo vidljivo, ali je ostalo nijemo pred nekom vrstom nesavladljive rastresenosti pogleda. U stvari to i nije hiljadugodinja ne panja koja je odjednom uklonjena, nego jedno novo vidno polje to se otvorilo sa ovom svojom slojevitou. Istorija prirode nije postala moguna zato to je o vjek poeo gledati bolje i iz vee blizine. U sutini, moe se rei da je klasicizam nastojao ako ne da vidi to je mogu no manje, a ono da namjerno skui polje svog iskustva. Posmatranje, poev od X V I I vijeka, postaje ulno saznanje sazdano na sistematskoj negaciji. Iz toga se iskljuuje ne provjerena vijest, ali se iskljuuju i ukus i sonost, jer s njihovom nesigurnou nije moguno sprovesti univerzal no prihvatljivu analizu zasebnih elemenata. I ulo dodira je striktno ogranieno na oznaavanje nekoliko dosta uo ljivih opozicija (kao to je razlika izmeu glatkog i hrapa vo g ); ulo vida je dobilo iskljuivu privilegiju, je r je to ulo evidentnosti i protenosti prema tome, i analize partes extra partes, koju ovako odobrava: slijepac iz X V I I I vije ka moe biti geometar, ali ne i prirodnjak (3). Osim toga, sve to se nudi pogledu ne moe biti iskorieno: boje, na prim jer, ne mogu pruiti nikakvo korisno uporeenje. Vid

KLASIFIKACIJA

191

no polje u kome e posmatranje potpuno zavladati samo je talog tih ogranienja: to je vidljivost osloboena svake druge ulne prim jese i obojena u sivo. T o polje, mnogo vie nego paljiv pristup samim stvarima, definie uslov nastan ka istorije prirode, i pojavu njenih preienih objekata: linija, povrina, oblika, reljefa. Moe se rei da upotreba mikroskopa nadomjeta te restrikcije; i da ulno iskustvo, ako se i suava na krajnje sumnjivim ivicama, dobija u opsegu, proteui se prema novim predmetima opservacije koja se moe tehniki kontrolisati. U stvari to je isti zbir negativnih uslova koji su ograniili domen iskustva i uinili mogunim koritenje optikih instrumenata. Da bismo zapoeli paljivije posma tranje kroz soivo, treba odbaciti saznanje pomou drugih ula ili na osnovu neprovjerenih vijesti. Prom ijenjeni kri teriji, koji su sad ogranieni na vizuelno iskustvo, moraju imati vie vrijednosti nego veze izmeu razliitih svjedo anstava koje stiemo na osnovu utisaka, lektire ili asova. Ako se neodreeno ukljuivanje vid ljivog u svoj vlastiti prostor otkriva bolje pogledu kroz mikroskop, ono time nije i osloboeno. N ajbolji dokaz za to je i injenica da se optiki instrumenti upotrebljavaju naroito za rjeavanje problema generacije: to jest za otkrivanje naina kakvim se oblici, raspored i karakteristine proporcije odraslih po jedinaca i njihove vrste, mogu prenositi s pokoljenja na po koljenje, ouvavi pritom svoju striktnu identinost. M ikro skop nije upotrebljen da bi prekoraio granice fundamentalnog domena vidljivosti, nego da bi rijeio jedan od pro blema koje ovaj postavlja odravanje vidljivih oblika to kom generacija. Upotreba mikroskopa zasnovana je na neinstrumentalizovanom odnosu izmeu stvari i oiju; odno su koji definie istoriju prirode. Zar Line nije govorio da su Naturalia, nasuprot Coelestia i Elementa, odreena da se direktno podvrgnu ulima? (4). A Turnefor je mislio da je za poznavanje biljaka, umjesto paljivog ispitivanja varijacija kome se predajemo s religioznom revnou, mnogo ,bolje analizirati ih onakve kakve nam ispadnu pred oi (5). Posmatrati znai zadovoljiti se gledanjem. I to siste matskim gledanjem malog broja stvari. Gledanjem onoga to se u zbrkanoj raskoi predstave moe analizirati, to moe svako priznati i to na taj nain moe dobiti ime koje svako moe da uje: Sve nedovoljno naglaene sli

192

RIJECI I STVARI

nosti, kae Line, navedene su na sramotu umjetnosti (6). Razvijene prema vlastitoj zamisli, osloboene svake slino sti, oiene ak i od svojih boja, vizuelne predstave postae najzad vlastiti predmet istorije prirode: taj predmet ona e pretvoriti u jezik koji namjerava stvoriti. Taj pred met se poistovjeuje sa protenou od koje su sainjena bia u prirodi protenou koju definiu etiri varijabla (ali samo etiri!): oblik elemenata, kvantitet tih elemenata, nain na koji su meusobno rasporeeni u prostoru, relativ na veliina svakog od njih. Kao to je govorio Line u jed nom kapitalnom tekstu: Svaka primjedba treba da pro izlazi iz broja, figure, proporcije i situacije (7). Kad, na prim jer, prouavamo organe za oploavanje kod biljaka, bie dovoljno ali i neophodno da nabrojimo pranike i tuak (ili pak da konstatujemo njihovo odsustvo), da definiemo oblik u kom se ispoljavaju i geometrijsku figuru prema kojoj su rasporeeni u cvijetu (krug, heksagon, trougao), kakve su veliine u odnosu na druge organe. Ta e tiri varijabla koje moemo prim ijeniti na isti nain na pet dijelova biljke korijen, stabljiku, lie, cvijet, plod specifikuju dovoljno prostor koji se nudi predstavi da bi smo je m ogli artikulisati deskripcijom prihvatljivom za sve: pred istom individuom svako e moi napraviti isti opis; i, obrnuto, na osnovu tog opisa svako e moi prepoznati in dividue koje tom opisu odgovaraju. I ta sutinska artiku lacija vidljivog, prvi sukob jezika i stvari, moi e se ost variti na nain koji iskljuuje svaku neizvjesnost. Svaki dio, potpuno odvojen, biljke ili ivotinje mo e biti opisan ukoliko moe prihvatiti etiri vrijednosti. Te etiri vrijednosti koje se odnose na neki organ ili elemenat i koje ga determiniu, botaniari nazivaju struk turom. Pod strukturom dijelova biljke podrazumijevamo sastav i skup fragmenata koji obrazuju cjelinu (8). Ona nam omoguava da opiemo ono to vidimo, i to na dva naina koji se meusobno ne iskljuuju niti suprotstav ljaju. Broj i veliina mogu uvijek biti odreeni rauna njem ili mjerenjem; stoga ih moemo izraziti u kvanti tativnim m jerilima. Naprotiv, oblici i raspored m oraju biti opisani na drugi nain: bilo identifikovanjem sa geome trijskim oblicima, bilo analogijama koje m oraju biti evi dentne u to veoj m jeri (9). Na taj nain moemo opi sati izvjesne vrlo kompleksne oblike na osnovu njihove uo ljive slinosti sa ljudskim tijelom , koje slui kao rezerva

KLASIFIKACIJA

193

za sve modele slinosti i spontano oznaava prekretnicu izmeu onog to se moe vidjeti i onog to se moe rei

( 10).
Struktura ograniavajui i filtriraju i vidljivo omoguava mu da se pretvori u jezik. Za nju, vidljivost ivotinje ili biljke pretvara se u cijelosti u govor koji je obuhvata. A moe jo j se desiti da se preko rijei pretvori u pogled, kao u botanikim kaligramima o kojim je sa njao Line (11). On je htio da raspored opisa, podjela na poglavlja, pa ak i tipografska rjeenja reprodukuju figuru same biljke; da tekst u svojim varijablim a oblika, raspo reda i kvantiteta primi vegetalnu strukturu. Prijatno je slijediti prirodu: sa Korijena prei na Stabljiku, na Petelj ke, na Lie, na Drke, na Cvjetove. Opis bi trebalo podi jeliti na onoliko alina koliko ima dijelova biljke; trebalo bi masnim slovima ispisati ono to se odnosi na glavne dijelove, a sitnim slovima ono to se odnosi na dijelove dijelova. Treba dodati ono to se inae zna o biljci kao to crta kompletira svoju skicu igrom sjene i svjetla: Podjela na dijelove sadravae itavu istoriju biljke, poev od njenog imena, strukture, njenog vanjskog izgleda do njene prirode i upotrebe. Transponovana u jezik, biljka se u njega ugravira i pred itaoevim oima figurira kao ista forma. K njiga postaje herbarij struktura. Nem ojm o rei da su tu u pitanju snovi jednog sistematiara koji istoriju prirode ne predstavlja u njenom punom opsegu. I kod Bifona, koji je bio stalni protivnik Linea, postoji ista struktura, i ona igra istu ulogu: M etod posmatranja odnosie se na oblik, veliipu, razne dijelove, njihov broj, njihov poloaj, na samu sutinu stvari (12). Bifon i Line postavljaju isti okvir; njihov pogled na stvari obuhvata istu dodirnu povrinu; ista tamna polja kriju nevidljivo; isti svijetli i razgovjetni prostori pruaju se rijeima. Ono to predstava prua u konfuznom vidu i u obli ku simultanosti, struktura analizira i na taj nain otvara put linearnom razvoju jezika. Opis je, u odnosu na pred met koji gledamo, isto to i reenica u odnosu na pred stavu koju izraava: njeno fragmentiranje u okviru serije, elemenat po elemenat. Ali sjeamo se da je jezik u svom em pirijskom obliku implicirao teoriju o reenici i teoriju o artikulaciji. Sama po sebi, reenica je bila prazna; to se tie artikulacije, reenica je bila govor ukoliko je bila povezana prividnom ili tajnom funkcijom glagola biti. Is13

194

RIJECI I STVARI

torija prirode je nauka, to jest jezik, ali zasnovan i dobro formiran: njegov reenini slijed jest punopravna artiku lacija; razbijanje elemenata u serije razglaba predstavu na nain koji je i oevidan i univerzalan. Dok iz jedne iste predstave moe proistei velik broj reenica, je r je imenice kojim a je predstava ispunjena artikuliu na razne naine; jedna ista ivotinja ili biljka bie opisana na isti nain uko liko izmeu predstave i jezika stoji struktura. Teorija struk ture, koja u doba klasicizma proima itavu istoriju pri rode, svodi na istu funkciju uloge koje u jeziku igraju reenica i artikulacija. Na taj nain ona povezuje istoriju prirode sa mathesis. Ona, zaista, itavo polje vidljivog svodi na sistem va rijabla ije vrijednosti mogu biti odreene ako ne prema kvantitetu, a ono bar prema savreno jasnom i uvijek do vrenom opisu. Prema tome, izmeu prirodnih bia se moe uspostaviti sistem identinosti i poredak razlika. Adanson je smatrao da e se Botanika jednog dana moi tretirati kao strogo matematika nauka i da e se u njoj moi po stavljati problemi onako kako se to ini u algebri ili geo m etriji: Pronai najosjetljiviju taku koja odreuje liniju razdvajanja ili dodira izmeu porodice svrabljivica i po rodice caprifolliuma (orlovi nokti) ili nai vrstu biljke (prirodnu ili vjetaku, nije vano) koja zauzima sre dinu izmeu porodice Apocineja i Volujaka (13). Velika rasprostranjenost bia na Zem ljinoj povrini, prema svo jo j strukturi, moe ui u okvir sukcesije jednog deskrip tivnog jezika i u polje mathesis, koja bi bila opta nauka 0 redu. I taj konstitutivni odnos, tako kompleksan, uspo stavlja se u prividnoj jednostavnosti onoga to je vidljivo 1 opisano. Sve ovo je od prvorazrednog znaaja za definisanje samog predmeta istorije prirode. Ovaj se ispoljava u po vrinama i linijama, a ne u funkcionisanju ili u nevidlji vom tkivu materije. Biljka ili ivotinja manje se ispoljavaju kroz njihovo organsko jedinstvo nego kroz vanjski izgled organa. Mi ih prije vidim o kao ape, cvijee ili plo dove nego to znamo za disanje ili unutranju tekuinu. Istorija prirode pokriva prostor vidljivih, simultanih i propratnih varijabla bez unutranjih odnosa subordiniranosti ili organizacije. U X V I I i X V I I I vijeku anatomija je izgu bila vodeu ulogu koju je imala u renesansi i koju e po novo dobiti u vrijem e Kivjea; to ne znai da je radoznalost

KLASIFIKACIJA

195

u meuvremenu opala ili znanje nazadovalo, nego osnovni raspored vid ljivog i izrecivog ne obuhvata vie tijejo. Otu da epistemoloki prioritet botanike: to je otuda to je za jedniki prostor za rijei i za stvari predstavljao za biljke mnogo privlaniji i mnogo manje mutan okvir nego za ivotinje; ukoliko su mnogi konstitutivni organi vidljivi na biljci to nije sluaj sa ivotinjom taksinomijsko saznanje, bazirano na neposredno uoljivim varijablima, je i bogatije i koherentnije u botanici nego u zoologiji. Tre ba, dakle, opovrgnuti ono to je esto ponavljano: u X V II i X V I I I vijeku ispitivanje metoda klasifikacije nije bilo prouzrokovano interesovanjem za botaniku. To interesovanje je bilo uslovljeno injenicom da su znanje i iskaz bili moguni samo u taksinomijskom prostoru vidljivosti, pa je stoga znanje o biljkam a moralo imati primat nad zna njem o ivotinjama. Botanike bate i kabineti za istoriju prirode bili su kao institucije nuni korelativi takve podjele. I njihova vanost za kulturu klasicizma ne ogleda se u onome to one omoguavaju da se uoi, nego u onome to kriju i to ostavljaju da samo padne u oi: njihov znaaj prevazilazi anatomiju i funkcije organizma; oni prikrivaju organizam da bi pred naim oima, koje oekuju istinu, razotkrili vid ljiv i reljef oblika, njegove elemente, naine irenja i mjere. Oni su knjiga sainjena od struktura, prostor u kome se kombinuju odlike i u kom su rasporeene klasifikacije. Jednog dana krajem X V I II vijeka K ivje e staviti ruku u muzejske posude sa biljkama, razbie ih i tako secirati i tavu klasinu konzervu animalne vidljivosti. Taj gest ikonoklasta, na koji se Lamark nee nikad odluiti, ne izra ava neku novu radoznalost prema tajni za koju nismo imali ni volje, ni hrabrosti, ni mogunosti da je upoznamo. Tu je u pitanju mnogo ozbiljnija promjena u itavom pri rodnom procesu zapadne kulture: to je kraj istorije u zna enju koje su jo j pripisivali Turnefor, Line, Bifon, Adanson, kao i Boas je de Sova (Boissier de Sauvage), koji je suprotstavljao istorijsko saznanje vidljivog filozofskom sa znanju nevidljivog, skrivenog i saznanju uzroka (14); i to e biti poetak onoga to je omoguilo da se, zamjenjujui klasifikaciju anatomijom, strukturu organizmom, vidljive odlike unutranjom subordiniranou, tabelu serijom, u stari ploni svijet ivotinja i biljaka, izgraviran crnim zna cima na bijeloj podlozi, unese itava dimenzija vremena koja e dobiti obnovljeno im e istorija.
13*

196

RIJECI I STVARI

IV OSOBINE Struktura je ono obiljeje vidljivog koje pomou izvje snog prelingvistikog izbora omoguava da se to vidljivo transkribuje u jezik. A li tako dobijena deskripcija pred stavlja samo neku vrstu vlastitog imena: ona svakom biu ostavlja njegovu striktnu individualnost i ne iskazuje ak ni tabelu kojoj pripada, ni okolinu kojom je okruena, ni mjesto koje zauzima. Deskripcija je jednostavno i puko obiljeavanje. A da bi istorija prirode postala jezik, des kripcija treba da postane zajednika imenica. V id jeli smo kako su u spontanom jeziku prvobitna obiljeavanja, ko jim su bile obuhvaene samo pojedinane predstave, nakon preuzimanja izvornih elemenata iz jezika akcije, dobila uz pomo derivacije optije vrijednosti. Ali istorija pri rode je dobro sroen jezik: ona nije izloena prisilama de rivacije i njenih figura; ona ne mora izraavati povjerenje nikakvoj etim ologiji (15). Istorija prirode treba da u jednoj istoj operaciji ujedini ono to svakodnevni jezik dri raz dvojeno: ona u isti mah treba da vrlo tano oznaava sva prirodna bia i da ih situira u sistem identinosti i raz lika koji ih meusobno pribliava i distingvira. Istorija prirode mora, dakle, obezbjediti i pouzdano obiljeavanje i kontrolisanu derivaciju. A kako je teorija strukture svo dila artikulaciju na reenicu, isto tako i teorija osobina mo ra identifikovati vrijednosti koji neto oznaavaju i pro stor u kome deriviraju. Poznavati biljke, kae Tum efor, znai tano znati imena koja su im data s obzirom na strukturu nekih njihovih d ije lo v a . . . Pojam osobine koja u sutini distingvira jednu biljku od druge, mora takoe biti vezan za im e svake biljke (16). Odreivanje osobine je istovremeno i lako i teko. Lako je zato to istorija prirode ne treba da stvara sistem imena na osnovu predstava koje je teko analizirati, nego da ga bazira na jeziku koji se ve razvio u deskripciji. Im enuje se ne na osnovu onog to se vidi, nego na osnovu elemenata koje je struktura ve unijela u sam govor. Tu je u pitanju stvaranje jednog pomonog jezika na osnovu ve postojee-prim arnog, ali pouzdanog i univerzalnog. N o odmah iskrsava i jedna vea tekoa. Da bismo utvr dili identinosti i razlike izmeu svih prirodnih bia, tre balo bi voditi rauna o svakoj crti koja je pomenuta u deskripciji. T o je beskrajno velik zadatak, koji bi pom je

KLASIFIKACIJA

197

rio stvaranje istorije prirode u nedokuivu udaljenost kad ne bi postojale tehnike koje umanjuju tekou i ogrania vaju posao uporeivanja. Unaprijed moemo konstatovati da se te tehnike mogu podijeliti na dva tipa: (1) ili pra viti totalna uporeivanja, ali u okviru grupa koje su empi rijski konstituisane i kojim je broj slinosti oito tako visok da nabrajanje nee zahtijevati puno vremena; tako bi se sve vie obezbjeivalo utvrivanje identinosti i distinkcija. (2) Ili izabrati jednu dovrenu i relativno ogra nienu, ukupnost oblika ije konstante i varijacije treba prouavati u svim pojedinim sluajevima. Ovaj drugi po stupak nazvan je Sistem. Onaj prvi Metod. N jih suprot stavljamo kao to suprotstavljamo Linea Bifonu, Adansonu, Antoan- Loranu de isjeu (Antoine-Laurent de Jussieu). Isto kao to se suprotstavlja stroga i jasna koncep cija prirode finoj i neposrednoj percepciji srodnosti u prirodi. Ili ideja o nepokretnosti prirode, koju suprotstav ljam o ideji o kontinuitetu prekobrojnih bia to meu sobno komuniciraju, mijeaju se, a moda i pretvaraju jedna u d ru ga . .. Ipak, sutina nije u tom sukobu velikih intuicija prirode. Ona se nalazi u lancu nunosti koje su uinile mogunim i neophodnim izbor izmeu dva naina konstituisanja istorije prirode kao jezika. Sve ostalo je samo logina i neizbjena posljedica. Sistem razgraniava pojedine elemente koje njegova deskripcija briljivo dovodi u red. Oni definiu privilegovanu i, istinu govorei, iskljuivu strukturu, povodom koje emo prouavati cjelinu identinosti i razlika. Svaka raz lika koja se ne bude odnosila na neki od tih elemenata bie proglaena irelevantnom. Ako, poput Linea, izabere mo kao karakteristino obiljeje sve razliite dijelove koji slue za donoenje ploda (17), razlika u liu, stabljici, korijenu ili peteljci morae biti sistematski zanemarena. Isto tako, svaka identinost koja ne bi pripadala svakom pojedinom elementu ne moe imati vrijednost potrebnu za definisanje glavne osobine. Ako su, pak, kod dva poje dinca ti elementi slini, oni dobijaju isti naziv. Tu struk turu izabranu kao mjesto pertinentnih identinosti i raz lika nazivamo osobinom. Prema Lineu, karakter se sas toji od n ajbriljivije deskripcije oploavanja prve vrste. Sve ostale vrste roda porede se sa prvom i izostavljaju sve diskordantne note; najzad, nakon itavog tog posla, stvara se osobina (18).

198

RIJECI I STVARI

Sistem je proizvoljan u svojoj poetnoj taki je r za nemaruje svaku razliku i svaku identinost koja se ne odnosi na privilegovanu strukturu. A li nita nam ne ospo rava pravo da jednog dana, pomou te tehnike, otkrijem o sistem koji e biti prirodan. Svim razlikama u osobinama odgovarale bi jednako vrijedne razlike u optoj strukturi biljke; i, obrnuto, svi pojedinci ili sve vrste obiljeene za jednikom osobinom nose u svakom svom dijelu isti od nos slinosti. Ali ne moe se dospjeti do prirodnog sistema p rije nego to se sa sigurnou form ira vjetaki, bar u nekim domenima biljnog ili ivotinjskog svijeta. Stoga Line i ne tei da u neposrednoj datosti stvori prirodni sistem p rije nego to savreno upozna sve to je vano (19) za njegov sistem. Doista, prirodna metoda sadri prvu i posljednju elju botaniara i svi njeni fragm enti moraju biti ispitani s najveom panjom (20), kao to je i sam Line uinio u djelu Classes Plantarum ; ali, u nedostatku takve prirodne metode koju tek treba stvoriti, vjetaki sistemi su apsolutno potrebni (21). Osim toga, sistem je relativan: on moe funkcionisati sa svom potrebnom preciznou. Ako je izabrana osobina form irana od iroko zasnovane strukture, od velikog broja varijanata, razlike e se pojaviti veoma rano, im preemo s jedne individue na drugu, pa ak i ako su jedna drugoj u susjedstvu: osobina je tada sasvim blizu proste i obine deskripcije (22). Ako je, naprotiv, privilegovana struktura uska i sadri malo varijanata, razlike e biti rijetke i indi vidue e biti grupisane u kompaktne mase. Osobina se odreuje prema stepenu finoe klasiranosti koju elimo postii. Da bi zasnovao radove, Turnefor je kao osobine izabrao kombinaciju cvijeta i ploda. A li ne kao Sezalpen zato to su to najkorisniji dijelovi biljke nego zato to omoguavaju kombinatoriku koja numeriki zadovolja va: elementi pozajm ljeni od tri ostala dijela (korijen, stab ljika i lie) bili bi ili odve brojni, ako bismo ih ispitivali zajedno, ili odve malobrojni, ako bismo ih posmatrali pojedinano (23). Line je izraunao da 38 organa za raz mnoavanje, od kojih svaki sadri etiri poznata varijabla broja, figure, situacije i reeninog iskaza, omoguavaju stvaranje 5.776 konfiguracija, koje su dovoljne za definisanje rodova (24). Ako elim o dobiti brojn ije grupe od ro dova, treba se pozvati na specijalnije osobine (vjetake osobine oko kojih su se sporazumjeli botaniari), kao to

KLASIFIKACIJA

199

su samo pranici ili samo tuak: tako se moe doi do klasa i redova (25). Tako se itavo vegetativno i animalno carstvo moe predstaviti u obliku kvadrata. Svaka grupa moe dobiti odreeno ime. Tako neka vrsta, ak i ako nije bila opisana, moe biti odreena sa maksimalnom preciznou pomou razliitih cjelina izmeu kojih je situirana. Njeno itavo ime provlai se kroz sistem osobina koji je utvren od najudaljenijih klasa. Ali, kako to primeuje Line, to mora biti djelimino preutano (ne imenuju se klasa i red), no drugi dio mora biti iskazan: treba navesti rod, vrstu i va rijetet (26). Tako priznata prema svojoj sutinskoj osobini i oznaena na osnovu nje, biljka e izraavati i svoje srod stvo kojim je vezana za one to jo j lie i pripadaju istom rodu (dakle, istoj porodici i istom redu). Ona e u isti mah dobiti i svoje vlastito ime i itavu seriju (vidljivu ili skri venu) zajednikih imena meu kojima je smjetena. Ge neriko ime je, tako rei, punovana moneta za nau bo taniku republiku (27). Istorija prirode tako ispunjava svoj bitni zadatak, a to je raspored i imenovanje (28). Metoda je druga tehnika kojom se rjeava isti pro blem. Umjesto da daje presjek itavog opisanog materijala elemenata (rijetk ih ili mnogobrojnih) koji e sluiti pri konstituisanju osobine metoda se sastoji u progresivnom deduciranju. Deducirati ovdje znai isto to i oduzeti. Po lazi se kao to je to uinio Adanson ispitujui biljke u Senegalu (29) od neke vrste nasumce izabrane ili uoene sluajnim susretom. Ona se u cijelosti opie po dijelovima, fiksirajui sve vrijednosti koje su u njoj dole do izraaja. Taj posao se ponavlja i za sljedeu vrstu, koja je' takoe izabrana proizvoljno; i ovaj put deskripcija mora biti pot puna kao ,i prvi put, s tom razlikom to nita ne smije biti ponovljeno od onog to je spomenuto u prvom slu aju. Navode se samo razlike. To isto vai i za treu u od nosu na drugu, i tako dalje. Tako na kraju konstatujemo da su sve razliite crte, kod svih biljaka, spomenute po jednom, ali samo jedan put. Grupirajui oko prvih deskrip cija one koje su dobijene kasnije i koje postaju krae t o , vie odmiemo, vidim o kako se kroz prvobitni haos pro bijaju obrisi opte slike srodnosti. Osobina koja distingvira svaku vrstu ili svaki rod jedina je spomenuta crta meu tolikim preutnim identipostima. Dodue, takva tehnika bila bi nesumnjivo najsigurnija, ali broj postojeih vrsta

200

RIJECI I STVARI

je toliki da bi ga bilo nemoguno iscrpsti. Ispitivanje, pak, sluajno izabranih vrsta otkriva nam postojanje velikih porodica, to jest iroke grupe u kojoj vrste i rdovi posje duju znatan broj identinosti. I uprkos brojnim obiljeji ma svojstvenim svakoj vrsti (to moe utvrditi i pogled lien analitikog prodora), slinost svih vrsta Ljutia, kao i svih vrsta Jedia odmah pada u oi. U tom smislu, da zadatak ne bi bio beskonaan, treba usmjeriti postupak. Shvatljivo je postojanje velikih porodica iji su prvi opisi, sasvim sluajno definisali osnovne lin ije cjeline koju ispi tujemo. Te zajednike crte sada utvrujemo na pozitivan nain, a zatim, kad sretnemo neki rod ili vrstu obiljeene tim crtama, bie dovoljno da oznaimo razlike koje ih od vajaju od drugih, tj. njihovog prirodnog susjedstva. Poz navanje svake vrste bie veoma olakano zahvaljujui ovoj karakteristici: Podijeliem o sva tri carstva na vie porodica koje e okupljati sva bia to meusobno odra vaju uoljive odnose; napraviemo pregled svih optih i po sebnih osobina koje posjeduju bia sadrana u te tri po rodice; na taj nain moemo biti sigurni da smo sva bia vratili njihovim prirodnim porodicama; na taj nain, zapoinjui kunom i vukom, vukom i medvjedom, upoznaemo i lava i tigra i hijenu, ivotinje koje spadaju u istu porodicu (30). Odmah je vidljivo ta razdvaja metod od sistema. Moe postojati samo jedan metod, a veliki broj sistema mo e biti izmiljen i prim ijenjen: Adanson je definisao ez deset i pet sistema (31). Sistem je proizvoljan itavim svo jim tokom, ali kad se jednom definie sistem varijabla, tj. osobina, vie nisu mogune izmjene: ni dodavanje ni oduzi manje. Metod je nametnut spol ja, pomou globalnih sli nosti koje povezuju stvari; on smjesta transkribuje per cepciju u govor; na samom poetku on je veoma blizak opisu; ali on uvijek moe unijeti potrebne izmjene u optu osobinu koju definie em pirijski: neka crta za koju smo smatrali da je bitna za jednu grupu biljaka ili ivotinja moe biti oznaka samo nekih primjeraka ako ne otkrijem o i druge koji i bez te oznake oevidno pripadaju istoj po rodici; metod uvijek mora biti spreman da se sam poprav lja. Kao to kae Adanson, sistem je kao pravilo o krivom stanovitu u proraunu: on proizlazi iz odluke, ali mora biti apsolutno koherentan; metod je, naprotiv, bilo kakav poredak predmeta ili injenica dovedenih u vezu podudar-

KLASIFIKACIJA

201

nou ili slinou koja se izraava nekim optim pojm om prim jenljivim na sve predmete, a da pri tome taj sutinski pojam ili princip ne smatramo ni apsolutnim ni nepro m jenljivim , ni tako optim da ne moe podnijeti izuzetke... Metod se od sistema razlikuje po ideji koju autor stvara o njegovim principima, smatrajui da su u metodu pro m jenljivi, a u sistemu apsolutni (32). Uz to, izmeu struktura animalnog i vegetativnog, sistem moe uoiti samo odnose koordinacije: poto je osobina izabrana ne zbog svoje funkcionalne vanosti nego zbog kombinatom e efikasnosti, nita ne potvruje u unu tranjoj hijerarhiji individue da takav oblik tuka ili takav raspored pranika izaziva takvu strukturu: ako je klica mukata izmeu aice i krunice, ako su kod kozlaca pra nici rasporeeni izmeu tukova, to su ni manje ni vie nego pojedinane strukture (33): njihova mala vanost rezultat je njihove rijetkosti, dok jednak raspored aice i krunice vrijedi samo zbog uestalosti (34). Naprotiv, metod po to polazi od najoptijih identinosti i razlika i ide prema sve manje optim odlikama sposoban je da ispolji i vertikalne odnose subordinacije. Metod omoguava, u stva ri, da se uoi koje su znaajne osobine koje se ne mogu osporiti u okviru jedne porodice. U odnosu na sistem, obrt je veoma znaajan: sutinske odlike omoguavaju distingviranje najirih i, na prvi pogled, najrazliitijih porodica, dok je, prema Tum eforu i Lineu, sutinska osobina definisala rod; za konvenciju prirodnjaka, meutim, bilo je dovoljno da izaberu vjetaku osobinu kao razliku izmeu klasa i redova. U metodu, opta organizacija i njene unu tranje zavisnosti odnose prevagu nad lateralnom translacijom jednog stalnog broja varijabla. No, uprkos tim razlikama, sistem i metod poivaju na istoj epistemolokoj podlozi. Ovu moemo definisati jednom rijeju: u klasinim znanjima poznavanje empi rijske individue moe biti postignuto samo n jedinstvenoj, sreenoj i univerzalnoj tabeli svih mogunih razlika. U X V I vijeku identinost biljaka i ivotinja bila je utvrivana pomou pozitivnog obiljeja (esto vidljivog, ali pone kad i skrivenog) koje su u sebi nosili. Ono to je razliko valo, na prim jer, razliite vrste ptica nisu bile razlike koje su postojale izmeu njih, nego injenica da su jedne lovile nou, druge ivjele na vodi, tree se, opet, hranile ivim mesom (35). Svako bie nosilo je neko obiljeje i vrsta se

202

RIJECI I STVARI

m jerila prema rasprostranjenosti tog obiljeja. Tako je svaka vrsta bila ocrtana sama po sebi, izraavajui svoju individualnost nezavisno od svih drugih. Poev od X V II vijeka, meutim, znaci se mogu utvrditi jedino analizom predstava, prema slinostima i razlikama. To znai da sva ka oznaenost moe postojati tek u izvjesnom odnosu pre ma svim drugim moguim oznaavanjima. Znati ta je svojstveno nekoj individui znai posjedovati klasifikaciju ili mogunost klasifikovanja svih drugih. Identitet i ono to ga obiljeava definiu se sumom razlika. ivotinja ili bi ljka nisu ono to pokazuje ili krije biljega koju na njim a otkrivamo; oni su ono to nisu drugi; oni u sebi po stoje samo do one granice koja ih dijeli od ostalih. Metod i sistem su samo dva naina definisanja identinosti po mou opte mree razlika. Kasnije, poev od Kivjea, iden titet vrsta bie takoe fiksira pomou igre razlika, ali e se vrste pojaviti na planu velikih organskih cjelina sa vlasti tim unutranjim sistemom i zavisnou (skelet, disanje, krvotok): beskimenjaci nee biti definisani odsustvom kime, nego odreenim nainom disanja, odreenim tipom krvotoka i itavom jednom organskom kohezijom koja sa injava pozitivno jedinstvo. Interni zakoni organizma postae, umjesto diferencijalnih osobina, predmet nauke o prirodi. Klasifikacija kao sutinski i konstitutivni problem istorije prirode situirana je, istorijski i nuno, izmeu teo rije obiljeja i teorije organizma.

V SADRAJ I KATASTRO FA Usred ovog dobro stvorenog jezika kakav je postala istorija prirode, ostaje ipak jedan problem. Poslije svega moguno je da preobraaj strukture u osobinu ne postane nikad moguan i da se zajednika imenica nikad ne rodi iz vlastite. K o moe garantovati da deskripcija nee raz viti tako irok krug elemenata, tako razliitih izmeu po jedinih individua i pojedinih vrsta, da e svaki pokuaj stvaranja zajednikog imena biti unaprijed onemoguen? K o moe obezbijediti da svaka struktura ne bude strogo izolovana od svake druge i da ne funkcionie individualno obiljeje? Da bi se ispoljila najjednostavnija osobina, tre ba da se bar jedan elemenat strukture, prethodno uoene, ponovi i u slijedeoj. Taj opti poredak razlika koji omo

KLASIFIKACIJA

203

guava uspostavljanje rasporeda vrsta, implicira i izvjestan mehanizam slinosti. Taj problem je izom orfan sa proble mom koji smo susreli govorei o jeziku (36): da bi zajed nika imenica postala moguna, morala je izmeu stvari postojati ona neposredna slinost koja omoguava znaenjskim elementima da prou kroz predstavu, da izbiju na njenu povrinu, da se zakae za svoje slinosti i tako obrazuju kolektivne oznake. Ali da bismo ocrtali taj reto riki prostor u kome imenice postepeno dobij aj u svoju optu vrijednost, nije potrebno da determiniemo status te slinosti niti da utvrdimo da li je ona osnovana na istini; trebalo je da ona sadrava samo dosta imaginarnog. Me utim, za istoriju prirode, taj dobro stvoreni jezik, ni te analogije sa imaginarnim ne mogu vrijediti kao garancije; i radikalna sumnja koju je Hjum izrekao o nunosti po navljanja u iskustvu treba da u istoriji prirode je r jo j prijeti isto to i jeziku bude na neki nain zaobiena. U prirodi mora postojati kontinuitet. Taj zahtjev za kontinuiranom prirodom nema sasvim isti oblik u sistemu i u metodu. Za sistematiare kontinui tet je stvoren od jukstaponiranih elemenata bez pukotine meu razliitim oblastima kojim osobine omoguavaju da budu jasno distingvirane. Dovoljna je neprekidna gradaci ja vrijednosti koju moe imati struktura izabrana kao oso bina. Poev od tog principa, ispostavie se da sve vrijed nosti pripadaju nekim stvarnim biima, ak ako ih jo i ne poznajemo. Sistem odreuje biljke, ak i one koje jo nije pomenuo; to nikad ne uspijeva da uini nabrajanje u okviru nekog kataloga (37). U tom kontinuitetu jukstaponiranosti kategorije nee biti jednostavno proizvoljne konvencije; one e moi odgovarati (ako su postavljene ka ko treba) oblastima koje postoje zasebno na toj nepre kinutoj traci prirode; one e biti prostranija podruja, ali isto tako realna kao i individue. Tako je polni sistem, pre ma Lineu, omoguio da se otkriju neosporno osnovni ro dovi: Znaj da osobina ne konstituie rod, nego, naprotiv, rod konstituie osobine; znaj da osobina proizlazi iz roda, a ne obrnuto (38). Naprotiv, kod metoda gdje su slinosti u svojim masivnim i evidentnim oblicima date una prijed, kontinuitet prirode nee biti samo isto negativni postulat (je r izmeu pojedinih kategorija nema praznog prostora), nego i pozitivan zahtjev: itava priroda obrazu

204

RIJECI I STVARI

je jednu iroku osnovu na kojoj bia sve vie meusobno lie, a bliski pojedinci bivaju beskrajno slini. To je kon tinuitet fuzije, u kojoj je svaka optost nominalna. Nae opte ideje, kae Bifon, odnose se na kontinuiranu skalu predmeta na kojoj jasno prim jeujem o samo sredinu, dok krajevi bjee i sve vie izmiu naim razm atranjim a. .. to pravimo vei broj podjela prirodnih proizvoda, vie se pribliavamo istini, je r stvarno u prirodi postoje samo je dinke, dok rodovi, poreci i klase postoje jedino u naoj mati (39). I Bone je govorio u istom duhu, da nema skokova u prirodi: tu je sve stupnjevito i nijansirano. Ako izmeu bilo koja dva bia postoji praznina, kakav bi bio razlog prelaska jednog u drugo. Zato nema nijednog bia iznad (ili ispod) koga ne postoje druga bia koja mu se pribliavaju nekim osobinama ili se od njega udaljuju. M o emo uvijek pronai srednje proizvode, kao to je polip sredina izmeu vegetativnog i animalnog, letea vjeverica izmeu ptice i etvoronoca, a majmun izmeu etvoronoca i ovjeka. Prema tome, nae podjele na vrste i klase im aju isto nominalni karakter; one samo predstavljaju sredstva vezana za nae potrebe i granicu naeg sazna nja (40). U X V I I vijeku kontinuitet prirode je zahtijevala i tava istorija prirode, to jest itav napor za stvaranjem re da i utvrivanjem optih kategorija, bilo da su one realne i propisane oevidnim razlikama, ili da su slobodnije ili jednostavno razdijeljene u naoj mati. Jedino kontinuitet moe garantovati da se priroda ponavlja i da struktura moe postati osobina. Ali odmah se taj zahtjev podvostruava. Jer, ako je iskustvu dato da, u svom neprekinutom kretanju, pree stopu po stopu kontinuitet svake individue, svakog varijeteta, vrste, roda, klase, ne bi bilo ni potrebno stvarati nauku; deskriptivna oznaavanja bi se punoprav no generalizovala, a jezik spontanim kretanjem pretvorio u nauni govor. Istorija prirode postala bi nekorisna ili bi ve bila zavrena u svakodnevnom jeziku ljudi; opta grama tika bi u isto vrijem e bila univerzalna taksinom ija bia. Ali ako je istorija prirode, savreno razliita od analize rijei, neophodna, to je stoga to nam iskustvo ne prua sadraj prirode onakav kakav jeste. Ona nam ga prua sa propustima, je r postoji dosta praznina u seriji vrijednosti koje efektivno popunjavaju varijabli (im a mogunih bia ije m jesto moemo utvrditi, ali koja nismo nikad bili u

KLASIFIKACIJA

205

stanju da posmatram o) i u velikoj zbrci, je r stvarni prostor, geografski i zemaljski, u kome se nalazimo otkriva nam bia meusobno izmijeana u ogromnom redu, koji, u odnosu na veliku mreu taksinomija, i nije nita drugo nego sluaj, nered i ispreturanost. Line je isticao da udru ivanjem na istom mjestu lem a (koga ubrajamo u ivoti n je) i konserve (koju ubrajamo u alge), ili spuve i ko rala, priroda ne povezuje, na nain kako bismo mi elili klasifikacioni poredak, najsavrenije biljke i ivotinje na zvane vrlo nesavrenim, nego kombinuje nesavrene ivo tinje sa nesavrenim biljkam a (41). I Adanson je konstatovao da je priroda zbrkana mjeavina bia koje je sa mo sluaj pribliio: ovdje je pomijeano zlato sa nekim drugim metalom, sa kamenom, sa zemljom, a tamo lju biica raste pokraj hrasta. Izmeu tih biljaka lutaju etvoronoci, gmizavci i insekti; ribe se, tako rei, stapaju sa vodenitn elementom u kome plivaju i sa biljkam a to rastu u dubini v o d e ... Ta mjeavina je tako opta i tako ras prostranjena da izgleda kao sam zakon prirode (42). Meutim ta isprepletenost je rezultat itave hronoloke serije dogaaja. Ovi imaju svoju ishodinu taku i mjesto primjene ne u samim ivim vrstama nego u prosto ru u kome prebivaju. Oni nastaju u meusobnom odnosu Zem lje i Sunca, u klimatskim uslovima, u katastrofama Zemljine kore; najprije zahvataju mora i kontinente, tj. povrinu zemlje; ivi stvorovi to doivljavaju kao odjek pravog zbivanja i preko sporednih utisaka: toplota ih pri vlai ili ih tjera, vulkani ih unitavaju; oni iezavaju sa zem ljom koja se rui. Moguno je, na prim jer, kako je to pretpostavljao Bifon (43), da je zem lja u poetku bila zaarena, da bi se tek postepeno ohladila; ivotinje, koje su navikle da ive pod veim temperaturama, grupisale su se u jednoj oblasti koja je jo i danas arka, dok su umje renija podruja i hladne oblasti bili naseljeni vrstama koje do tada jo nisu imale priliku da se pojave. Sa revolucija ma u istoriji Zem ljine kore, taksinomijski prostor (gd je su bliskosti utvrene ne prema osobinama, nego prema na inu ivota) bio je razdijeljen na konkretna podruja. tavie, on je bio iskomadan i mnoge vrste, bliske onima ko je mi poznajemo ili koje se nalaze u nama poznatim taksinomijskim zonama, morale su ieznuti ostavljajui za sobom samo tragove koje je teko deifrovati. U svakom sluaju, ta istorijska serija dogaaja nadovezuje se na

206

RIJECI I STVARI

mreu bia: ona jo j ne pripada, ali se odvija u realnom prostoru svijeta, a ne u ovom analitikom i klasifikatorskom. Ono to ta serija dovodi u pitanje, to je svijet kao mjesto bic a ne bic kao nosilaca ivotvorne snage. Istorizam, koji simboliu biblijske prie, pogaa direktno na astronomski sistem, a indirektno taksinomijsku mreu vr sta; i osim Postanja i Potopa, moguno je da je naa kugla doivjela i druge revolucije koje nismo m ogli utvr diti. Zem lja je vezana za sav astronomski sistem i veze koje uvruju Zemlju sa ostalim nebeskim tijelim a po sebno Suncem i kometama mogle su biti izvor mnogih revolucija, poslije kojih nije ostao nikakav vid ljiv trag, ali o kojim a stanovnici susjednih svjetova moda neto znaju (44). Istorija prirode, da bi mogla postojati kao nauka, pretpostavlja dvije cjeline: jednu ini neprekinuta mrea bia; taj kontinuitet moe prim iti razliite prostorne obli ke; ari Bone ga zamilja kao veliki linearni lanac iji su krajevi jedan vrlo jednostavan, drugi vrlo sloen, a u ijem je sreditu uzano centralno podruje, jedino koje nam se otkriva bilo u obliku centralnog stabla od koga p o lazi jedna grana (koljki, rakova kao pomoni ogranak), a druga serija insekata, od koje se odvajaju insekti i a be (45). Taj isti kontinuitet Bifon definie kao iroku pot ku ili snop koji u intervalima izbacuje pobone grane da bi se spojile sa snopovima drugih redova (46). Palas (Pallas) zamilja figuru u obliku poliedra (47); Herman (H ermanil) bi htio izraditi model u tri dimenzije sastavljen od konaca koji svi polaze iz zajednikog ishodita, zatim se odvajaju jedni od drugih razvijajui se u velik broj bo nih grana i najzad ponovo spajaju (48). Od tih prostornih konfiguracija koje na svoj nain ocrtavaju taksinomijski kontinuitet, razlikuje se serija dogaaja; ova je diskon tinuirana i razliita u svakoj pojedinoj epizodi, ali njen zbir ocrtava samo jednu jednostavnu liniju, a to je linija vremena (koju moemo zamisliti kao pravu, izlomljenu ili krunu liniju). U svom konkretnom obliku i gustoi ko ja jo j je svojstvena, priroda se smjeta izmeu taksinomijske mree i linije revolucija. Tabele koje ona form ira pred naim oima a kroz koje je nauka duna da proe, pred stavljaju veliku povrinu ivih vrsta. Sad se vidi koliko je povrno suprotstavljati kao dva razliita shvatanja koja se sukobljavaju u svojim funda

KLASIFIKACIJA

207

mentalnim opredjeljenjim a fiksizam , koji se zadovolja va da klasifikuje bia u okviru jedne permanentne tabele, i neku vrstu evolueionizma, koji vjeru je u vajkadanju is toriju prirode i duboki pokret bia kroz trajanje. vrstina jedne mree vrsta i rodova i serija dogaaja koji je mrse ine sastavni dio epistemoloke podloge na kojoj se u kla sicizmu m oglo razviti znanje kakvo je istorija prirode. To u osnovi nisu dva radikalno suprotna naina posmatranja prirode zato to su za sebe napravili izbor, stariji i fundamentalniji od svake nauke; to su prije simultani zahtje vi u arheolokoj mrei koja je u klasicizmu definisala zna nje o prirodi. Ali ta dva zahtjeva su komplementarna. Pre ma tome nesvodljiva. Temporalna serija ne moe se integrisati u gradaciju bia. Epohe u prirodi ne propisuju unutranje vrijem e bia i njihovog kontinuiteta; one dik tiraju nevrijem e koje ih naruava, unitava, mijea, dijeli i ukrta. Nema i ne moe biti govora o nekom evolucionizmu ili transformizmu u klasicistikoj misli, jer vrijem e nije nikad bilo shvaeno kao princip razvitka ivih bia u njihovoj unutranjoj organizaciji; ono je shvaeno kao mo guna revolucija u vanjskom prostoru gdje ta bia ive.

V I UDOVITA I F O S ILI Moe se prim ijetiti da je i prije Lamarka postojala misao evolucionistikog tipa. I da je njen znaaj bio veliki sredinom X V I I I vijeka, sve do take gdje ju je prekinuo Kivije. Da su Bone, Mopertuis, Didro, Robine, Benoa de M aje jasno artikulisali ideju da ivi oblici mogu prelaziti jedni u druge, da su sadanje vrste sigurno rezultat drev nih preobraaja i da je, moda, itav svijet usmjeren pre ma nekoj taki u budunosti, tako da ne moemo tvrditi da je bilo koja iva form a definitivno uobliena i stabilizovana zauvijek. Zaista, takve su analize nespojive sa onim to mi danas nazivamo milju evolucije. On se bave tabelom identinosti i razlika sa serijom sukcesivnih dogaaja. A da bi tu tabelu i tu seriju mislile kao cjelinu, ove analize ima ju na raspolaganju samo dva sredstva. Prvo se sastoji u integrisanju serije sukcesija u okvir kontinuiteta bia i njihov raspored na tabeli. Sva bia koja je taksinomija rasporedila u neprekinutu simultanost, potinjena su vremenu. Ali ne u smislu da vremenska serija

208

RIJECI I STVARI

stvara mnogobrojne vrste koje bi kasnije jedan horizontal ni pogled mogao razdijeliti u okviru klasifikatorskog kva drata, nego u smislu da su sve take taksinomije obiljee ne vremenskim znakom, tako da evolucija nije nita dru go nego solidarno i opte pom jeranje skale od prvog do posljednjeg elementa. To je sistem arla Bonea. On prije svega implicira da lanac bia, sa bezbroj karika koje stre me ka apsolutnom savrenstvu Boga, ne dospijeva do te take u ovom trenutku (49); da je rastojanje izmeu Bo ga i najsavrenijeg bia jo beskrajno i da u tom meu prostoru koji se moda ne moe prekoraiti itavo neprekinuto mnotvo bia ne prestaje da napreduje prema veem savrenstvu. On takoe implicira da ta evolucija odrava intaktni odnos koji postoji izmeu razliitih vrsta; ako neka na ovom putu usavravanja dosegne stepen kom pleksnosti koju je ranije posjedovala vrsta na viem stepenu, ali koju ipak ne moe dosegnuti je r i ova, ponesena istim impulsom, nije mogla a da ne ostvari odgovarajui savreniji oblik: Postojae kontinuirani progres, manje ili vie spor, svih vrsta prema jednom viem savrenstvu, tako da e svi stepeni na skali biti konstantno prom jenljivi pre ma odreenom i konstantnom odnosu . . . ovjek, preavi u sferu koja je podobnija za izuzetnost njegovih sposobno sti, ostavie majmunu i slonu to prvo mjesto koje je za uzimao meu ivotinjama nae plan ete. . . Rodice se Njutni kod majmuna i Vobani (Vauban) meu dabrovima. Ostrige i polipi bie, u odnosu na najsavrenije vrste, ono to su danas ptice i etvoronoci u odnosu na ovjeka (50). Taj evolucionizam nije samo nain shvatanja po jave jednih bia na osnovu drugih; to je, u stvari, nain generalizacije principa kontinuiteta i zakona po kome sva bia tvore neprekinuti lanac. U Lajbnicovom stilu (51), taj evolucionizam dodaje sadraj vremena sadraju prostora, a beskrajnom mnotvu bia beskrajnu mogunost njihova usavravanja. N ije u pitanju progresivna hijerarhizacija, ne go konstantna i globalna hijerarhija koja ve postoji. to, konano, pretpostavlja da je vrijem e ne princip taksi nomije, nego jedan od njenih faktora. I da je prestabilirano, kao i sve druge vrijednosti kojima se slue varijabli. Stoga Bonea treba smatrati preformacionistom, to je da leko od onog to od X I X vijeka podrazumijevamo pod evolucionizmom; jer treba pretpostaviti da su se nesree i katastrofe na Zem lji desile prije no to je beskrajni la-

KLASIFIKACIJA

209

nac bia usmjeren u pravcu beskonanog usavravanja: T e evolucije su bile predviene i ucrtane u zametku ivo tinja od samog njihovog postanja. Te su evolucije vezane sa svim revolucijama koje je Bog unaprijed odredio u solam om sistemu. Svijet je u svojoj sveukupnosti bio larva; evo ga ve u fazi aure; jednog dana e sigurno postati lep tir (52). I sve e vrste biti na isti nain potisnute tim velikim preobraajem. Takav sistem, oito je, nije evolucionizam koji poinje da naruava staru dogmu o fiksnosti form i; to je taksinomija, koja u sebe, jo ukljuuje i vri jeme. To je generalizovana klasifikacija. Drugi oblik evolucionizma sastoji se u sasvim druk ijem koritenju vremena. Ono vie ne slui za pomjeranje na konanoj ili beskonanoj lin iji usavravanja cijele klasifikatorske tabele, nego za otkrivanje pojedinanih po lja koja se povezuju u kontinuiranu mreu vrsta. V rijem e sukcesivno oduzima varijablim a sve mogue vrijednosti, ono je trenutak karakterizacije koji se stvara malo poma lo i kao dio po dio. Slinosti ili parcijalne identinosti koje ine mogunom taksinom iju postaju tada obiljeja prisut na u sadanjem trenutku jednog i istog ivog bia, istrajavajui kroz sve katastrofe prirode i ispunjavajui tako sve mogunosti koje taksinomijska tabela prua praznini. Ako ptice imaju krila kao to ribe imaju peraja, to je stoga to su one u vrijem e povlaenja potopnih voda bile osuene dorade ili delfini koji su zauvijek preli da stanuju u vazduhu. Sjem e tih riba to je palo u movare moglo je biti uzrok prve transmigracije vrste iz mora na zemlju. Bez ob zira to ih je moglo uginuti na stotine miliona ne mogavi se naviknuti na novu sredinu, dovoljno je da su dva pri m jerka uspjela pa da se zasnuje nova vrsta (53). Prom je ne u uslovima ivota ivih bia, kao i u izvjesnim oblicima evolucionizma, izgleda, da povlae i raanje novih vrsta. A li nain djelovanja vazduha, vode, klime i zemljita na ivotinje nije isto to i djelovanje sredine na neku funkciju ili organe koji tu funkciju vre; vanjski elementi samo slu ajno djeluiu u procesu stvaranja osobine. I ako je ta poja va hronoloki uslovljena nekim zemaljskim dogaajem, a p rio ri je uinjena mogunom na tabeli varijabla koja odre uje sve eventualne oblike ivih bia. Kvazievolucionizam X V I I I vijeka predvia, izgleda, i spontane varijacije oso bine, kako to nalazimo kod Darvina, kao i pozitivno dje lovanje sredine, kako je to opisao Lamark. Ali to je ret14

210

RIJECI I STVARI

rospektivna iluzija; za takav oblik m iljenja vremenski slijed oznaava sam6 liniju du koje se pruaju sve mo gune vrijednosti unaprijed utvrenih varijabla. Prema to me, treba definisati princip m odifikovanja inherentan sva kom ivom biu, koji mu omoguava, u sluaju neke nove peripetije, da dobije novu osobinu. Tada se nalazimo pred novim izborom: bilo da kod ivih stvorova pretpostavljam o spontanu sposobnost m ije njanja oblika (ili bar dobijanje, tokom generacija, osobine koja je neto drukija od one koju su imali u poetku, i koja se najzad nee moi prepoznati) ili da im pripiemo traenje neke zavrne vrste koja bi sadravala osobine svih onih to su jo j prethodile, ali na viem stepenu komplek snosti i savrenstva. Prvi sistem je sistem beskrajnih greaka, kao to je sluaj Mopertuisa. Tabela vrsta koju moe form irati istori ja prirode bila bi sastavljena, komad po komad, na osnovu u prirodi konstantne ravnotee izmeu m em orije koja osigu rava sadraj (odravanje vrsta u vremenu i slinost jednih drugima) i sklonosti ka derivaciji, koja istovremeno osigu rava istoriju, razlike i disperziju. Mopertuis smatra da su partikule materije obdarene aktivnou i memorijom. Poto jedna drugu privlae, one koje su manje aktivne ine mine ralnu supstancu; one aktivnije ulaze u sastav kompleksnijeg tijela ivotinja. T i oblici, koje dugujemo privlanosti i sluaju, iezavaju ako ne mogu opstati. Oni koji preive stvaraju nove jedinke u ijoj se m em oriji zadri osobina roditeljskog para. I sve tako dok neka devijacija partikula neka sluajnost ne izbaci na povrinu novu vrstu koju takoe odrava uporna snaga pamenja: Uzastopnim od stupanjima dolazi do beskrajne raznovrsnosti ivotinja (54). Na taj nain, sukcesivnim varijacijam a iva bia dobijaju one osobine za koje znamo, a koherentna i vrsta mrea koju stvaraju predstavlja, kad ih posmatramo u vre menskoj dimenziji, samo fragmentarni rezultat jednog sa draja mnogo kompaktnijeg i finijeg: to je sadraj satkan od bezbroj sitnih razlika zaboravljenih i promaenih. Vid ljive vrste koje se nude naoj analizi nastale su na nepre glednoj platform i monstruoznosti koje se ispoljavaju, blis taju, padaju u provaliju, a ponekad se i odravaju. I to je kljuna taka: priroda ima svoju istoriju samo ukoliko je sposobna da sauva svoj sadraj. Ona se ispoljava u obli

KLASIFIKACIJA

211

ku sukcesije zato to naizmjenino preuzima sve mogue osobine (svaku vrijednost iz svih varijabla). N ije drukija stvar ni sa obrnutim sistemom proto tipa i zavrne vrste. U tom sluaju treba pretpostaviti, sa .-B. Robineom (J.-B. Robinet), da kontinuitet nije obezbijeen m em orijom nego projektom. Projektom komplek snog bia prema kome se orijentie priroda polazei od jed nostavnih elemenata koje sastavlja i ureuje malo pomalo: N ajprije, elementi se kombinuju. Mali broj jednostavnih principa slui kao osnova za sva tijela; oni uglavnom vode glavnu rije pri stvaranju minerala; zatim velelepnost pri rode ne prestaje da se poveava sve do samih bia koja se etaju na povrini zem lje; varijacija organa po broju, po veliini, po finoi, po unutranjoj grai i po vanjskom liku daje vrste koje se dijele i ponovo dijele do beskraja prema novim rasporedima (55). I tako redom do najslo enijeg rasporeda za koji mi znamo. Tako se itav konti nuitet u prirodi protee izmeu apsolutno arhainog pro totipa, skrivenog dublje od svake istorije, i zavrne kom plikacije tog modela, bar onakve kakvu moemo posmatrati u liku ovjekova bia (56). Izmeu ta dva krajnja slu aja nalaze se svi moguni stepeni kompleksnosti i kom binacije: kao ogromna serija pokuaja od kojih su neki istrajali u obliku konstantnih vrsta, dok su neki bili uni teni. udovita ne pripadaju nekoj drukijoj prirodi ne go i same vrste: Treba vjerovati da prividno najbizarnije form e pripadaju u sutini univerzalnom planu bia; da su to metamorfoze prototipa isto tako prirodne kao i druge, iako nam ukazuju na drukije fenomene, i da i one slue kao prelazni oblici izmeu pojedinih vrsta. I one spremaju i obrazuju kombinacije koje ih prate, kao to su i same proizale iz onih koje im prethode; da i one doprinose po retku stvari, a ne da ga naruavaju. Priroda samo obiljem oblika uspijeva da stvori bia pravilnije i simetrini je or ganizacije (57). K od Robinea, kao i kod Mopertuisa, suk cesija i istorija za prirodu znae samo sredstvo pomou koga ona registruje lanac beskrajnih varijacija. Prema to me, ni vrijem e ni trajanje kroz raznovrsnost svojih sredina ne osiguravaju kontinuitet i specifinost ivih bia; napro tiv, na kontinuiranoj osnovi svih moguih varijacija vri jem e zacrtava put na kome klima i geografija biraju privilegovane oblasti, odreene za opstanak. Sadraj nije neka vidljiva brazda fundamentalne istorije u kojoj bi se ivi
14 *

212

RIJECI I STVARI

princip borio sa prom jenljivom sredinom. Sadraj prethodi vremenu. On je uslov vremena. U odnosu na njega istorija moe igrati samo negativnu ulogu: ona izabira i ostavlja da preivi, ona zanemaruje i puta da iezne. Iz toga proizilaze dvije posljedice. Prije svega neop hodnost da uvedemo udovita koja su, kao buka iz du bine, neprekinut ubor prirode. Ako zaista treba da vrije me, koje je ogranieno, proe ili je ve prolo ita vom povrinom sadraja prirode, treba dopustiti da je zna tan broj moguih varijacija zaobien, a zatim izbrisan. I kao to je geoloka katastrofa bila nuna da bi se od taksinomijske tabele m oglo prei ka kontinuitetu kroz jedno zbrkano, haotino i ispresijecano iskustvo, isto je tako nu no grananje udovita osuenih na smrt da bismo se mog li vratiti od kontinuiteta ka tabeli kroz jednu vremen sku seriju. Drugim rijeima, ono to u jednom smislu tre ba itati kao dramu zem lje i vode, u drugom smislu treba ga itati kao prividnu aberaciju oblika za nau teoriju. u dovite obezbjeuje kontinuitet koji potopi, vulkani i ra zoreni kontinenti pomuuju u prostoru naeg svakidanjeg iskustva. Druga posljedica: tokom takve istorije znaci kontinui teta spadaju u red slinosti. Poto tu teoriju ne definie nikakav odnos m iljea i organizma (58), ivi oblici e doiv jeti sve mogue m etam orfoze a iza sebe e ostaviti samo tragove slinosti. Po emu se, na prim jer, moe prepoznati da priroda nije prestala da ocrtava, poev od prvobitnog prototipa, ovjekovu privremeno zavrenu figuru? Po tome to je napustila na svom putu hiljade oblika koji obiljea vaju njen rudimentarni model. Vrsta koja lii na ljudsko srce i koja je stoga nazvana A nthropocardit... zasluuje posebnu panju. Njena supstanca je kao kamen iznutra. Zadrala je oblik maksimalno slian srcu. Vidi se ogranak uplje vene sa jednim dijelom njenih ravi. Iz lijevog dijela vidi se kako izlazi ogranak velike arterije sa svojim do njim, silaznim dijelom (59). Fosil, sa svojom dvostrukom prirodom ivotinje i minerala, oznaava privilegovano m je sto za slinost koju zahtijeva istoriar, dok je prostor taksinom ije snano razbija. udovite i fosil igraju vrlo preciznu ulogu u toj kon figuraciji. Na osnovu snage sadraja koju ima priroda, u dovite ispoljava razliku (ova je jo bez zakonitosti i bez tano definisane strukture); udovite je panj specifikaci

KLASIFIKACIJA

213

ja, ali u tvrdoglavom hodu istorije oznaava samo podvr stu. Fosil je ono to zadrava slinosti kroz sve derivacije kroz koje je prola priroda; on postoji kao daleka i bliska forma identinosti; on oznaava kao neku kvaziosobinu u istorijskom pomjeranju. udovite i fosil su samo unazad okrenuta projekcija onih razlika i onih identinosti koje za taksinom iju definiu najprije strukturu, a zatim osobinu. Izmeu tabele i kontinuiteta oni obrazuju sjenovitu i mo bilnu oblast u kojoj je ono to analiza definie kao iden tinost samo nijema analogija; a ono to definie kao kon stantnu razliku koja jo j pripada, samo je slobodna i sluaj na varijacija. A li istoriju prirode je nemogue m isliti kroz prirodnu istoriju; epistemoloki raspored, zacrtali na tabeli i u kontinuitetu, meutim, u tolikoj m jeri je va an da nastojanje moe dobiti samo posredniko mjesto odmjereno samim zahtjevima cjeline. Zato se ono i ja vlja kao nuni prelaz izmeu tabele i kontinuiteta. I to bilo kao zbir nezgoda koje su strane ovjeku i koje ga pogaaju jedino spol ja, bilo kao pokret stalno zapoinjan, ali zau stavljen od samog zaetka, koji je prim jetljiv jedino na ivi cama tabele na marginama koje se zanemaruju. I tako, na osnovi kontinuiteta udovite obrazlae u obliku kari kature genezu razlika, a fosil, u neizvjesnosti svojih sli nosti, podsjea na izvornu tvrdoglavost identinosti.

V I I GOVOR PRIRODE Teorija istorije prirode ne moe se odvojiti od teorije jezika. A ipak nije u pitanju meusobno preuzimanje meto da. N i komunikacija koncepta, ili prestanak nekog modela koji, poto je uspio na jednoj strani, treba da bude opro ban i u susjednom domenu. N ije rije ni o nekoj optijoj racionalnosti koja bi nametnula identine form e za razmi ljanje o gramatici i taksinomiji. U pitanju je, naime, su tinski raspored znanja, koje saznanje o biima tako usmje rava da ih je moguno predstaviti i u sistemu imena. Bez sumnje, bilo je u toj oblasti, koju sada zovemo ivot, i dru gih istraivanja pored napora za klasifikovanjem, i drugih analiza osim analize identinosti razlika. Ali sve su se one oslanjale na neku vrstu istorijskog apriorizma koji im je dozvoljavao njihovo grananje, koji je omoguavao sve bor be m iljenja ije su one bile predmet. Taj apriorizam nije

214

RIJECI I STVARI

konstituisan na konstantnim problemima koje konkretni fenomeni ne bi prestali da predstavljaju kao zagonetke iza zovne za ovjekovu radoznalost. On nije form iran ni od iz vjesnog stepena saznanja koje se na taloilo u toku prolih vi jeko va, a koje slui kao oslonac za manje ili vie brz i ravnomjeran napredak racionalnosti. On nije determinisan ni onim to se zove mentalitet ili okvir m iljenja neke epohe, ako pod tim treba podrazumijevati istorijski profil spekulacije, vjerovanja ili vanih teorijskih ubjeenja. Taj apriorizam je ono to u nekoj epohi kri sebi polje mogu eg znanja u naem iskustvu, to definie nain postojanja bia koja se javljaju, to svakidanji pogled naoruava te orijskom snagom i definie uslove pod kojim a se o stvari ma moe istinito govoriti. Istorijski apriorizam na kome su, u X V I I I vijeku, bila zasnovana istraivanja i rasprave o postojanju rodova, stabilnosti vrsta, prenoenju nasljednih osobina kroz generacije, to je postojanje same istorije pri rode: organizacija izvjesnog vidljivog podruja kao domena znanja, definisanje etiri varijabla deskripcije, konstituisanje sistema susjedstva u kome svaka jedinka, bez obzira kakva je, moe nai svoje mjesto. Istorija prirode u klasi cizmu ne odgovara prostom i pukom otkriu novog objek ta radoznalosti: ona pokriva seriju kompleksnih operacija koje u skup predstava unose mogunost jednog nepromjen ljivo g reda. Ona konstituie itav domen em pirije, budui da je moemo opisati i rasporediti. Ono to je povezuje sa teorijam a jezika, razlikuje je od onog to mi od X I X vije ka nazivamo biologijom . Ona u klasicistikoj misli igra odreenu kritiku ulogu. Istorija prirode je savremena jeziku: ona je na istom nivou kao i spontani nivo koji analizira predstave sjea nja, koji fiksira njihove zajednike elemente, stvara zna kove na osnovu njih i, najzad, namee im odreena imena. Klasifikacija i govor nalaze svoje porijeklo u tom istom prostoru koji predstava otvara u sebi, je r je ona izloena vremenu, m emoriji, refleksiji, kontinuitetu. A li istorija pri rode, moe i treba da postoji kao jezik nezavisan od sva kog drugog samo ako je dobro stvoren jezik. I univerzal no valjan. U spontanom i loe napravljenom jeziku e tiri elementa (reenica, artikulacija, oznaavarnje i derivaci ja ) ostavljaju izmeu sebe otvorene upljine: pojedinana iskustva, potrebe ili strasti, navike, predrasude, manje ili vie budna panja sve je to uslovilo stvaranje stotinu

KLASIFIKACIJA

215

razliitih jezika, koji se ne razlikuju samo po obliku rijei, nego prije svega po nainu na koji te rijei odslikavaju predstavu. Istorija prirode moe postati dobro napravljen jezik ako je igra zatvorena, to jest ako deskriptivna tanost od svake reenice stvara konstantan presjek realnosti (ako se uvijek predstavi moe pripisati ono to se artikulie u govoru) i ako oznaavanje svakog bia punopravno od reuje mjesto koje ono zauzima u optem poretku cjeline. U jeziku je funkcija glagola univerzalna i prazna. Ona sa mo propisuje najoptiji oblik reenice i u okviru tog ob lika imenice aktiviraju svoj sistem artikulacije. Istorija pri rode grupie te dvije funkcije u jedinstvenu strukturu koja artikulie jedne prema drugim sve varijable koji se mogu pripisati biu. I dok je u jeziku oznaavanje, u svom in dividualnom funkcionisanju, izloeno sluaju derivacija ko je daju opseg i irinu zajednikim imenicama, osobina, ona kva kakvu utvruje istorija prirode, omoguava da se is tovremeno obiljei jedinka i da se situira u jedan prostor openitosti to se meusobno prepliu. Tako se iznad po vrine svakodnevnih rijei die graevina jezika drugog stepena u kojoj najzad vladaju tani nazivi rijei: M eto da, dua nauke, oznaava na prvi pogled bilo koje tijelo prirode na taj nain to to tijelo iskazuje sebi svojstveno ime, a to ime podsjea na sva saznanja steena tokom vre mena o tijelu koje je dobilo svoje ime. Tako se u krajnjoj konfuziji otkriva velianstveni poredak prirode (60). A li to sutinsko imenovanje taj prelaz od vidljive strukture ka taksinomijskoj osobini upuuje nas na veo ma skup zahtjev. Spontanom jeziku, da bi sainio i ispu nio figuru koja ide od monotone funkcije glagola biti do derivacije i ukupnosti retorikog prostora, potrebna je sa mo imaginacija: to jest neposredne slinosti. Naprotiv, da bi taksinomija bila mogua, priroda treba da bude zaista podlona zakonu kontinuiteta, i to u svojoj cjelini. Tamo gdje jezik zahtijeva slinost utisaka, klasifikacija zahtijeva princip najsitnije razlike izmeu stvari. Taj continuum, koji se ukazuje u okviru samog imenovanja, u upljini iz meu deskripcije i rasporeda, zamiljen je prije samog je zika i kao njegov uslov. I ne zato to moe zasnovati je dan dobro nainjen jezik, nego zato to on opravdava svaki jezik. Kontinuitet prirode daje priliku m em oriji da doe do izraaja, kada neka predstava nekom nejasnom ili slabo uoenom podudarnou priziva drugu i omoguava da se

216

RIJECI I STVARI

i jednoj i drugoj pripie proizvoljan znak zajednike ime nice. Ono to je za imaginaciju znailo bukvalnu slinost samo je nejasan i nemotivisan trag iroke neprekinute os nove identinosti i razlika. Imaginacija (ona koja, dopu tajui poreenja, omoguava jezik ) je stvarala, a da se to nije ni znalo, dvosmisleno m jesto na kome se naruen ali uporan kontinuitet prirode spajao sa praznim ali paljivim kontinuitetom svijesti. Na taj nain ne bi uopte bilo mo guno govoriti, ne bi bilo mjesta ni za najsitniju rije, da u osnovi stvari prije svake predstave priroda nije odravala kontinuitet. Da bi se stvorila velika tabela vrsta, rodova i klasa, trebalo je da is to rija 1 prirode upotrijebi, kritikuje, klasifikuje, i, najzad, ponovo form ira jezik iji je uslov postojanja leao upravo u tom sadraiu. Stvari i rijei su rigorozno izukrtane: priroda se odaje samo kroz mreu imenovanja i ona, koja bi bez tih imena ostala nije ma i nevidljiva, blista daleko iza njih, stalno prisutna pre ko te mree po kojoj se ona potinjava znanju, ali postaje vidljiva tek kad je prome jezik. Stoga se sigurno istorija prirode u epohi klasicizma nije mogla konstituisati kao biologija. Do kraja X V I I I vi jeka ivot zaista ne postoji. Postoje samo iva bia. Ona su svrstana u jednu ili vie klasa koje obuhvataju sve stva ri na svijetu: i ako se moe govoriti o ivotu, onda se*go vori samo o osobini u taksinomijskom znaenju rijei u univerzalnoj raspodjeli bia. Obino se stvari po pri rodi dijele na tri klase: minerale, kojim a se priznaje rast, ali ne i pokret i osjetljivost; biljke, koje rastu i koje su sposobne da primaju osjeaje; ivotinje, koje se spontano premjetaju u prostoru (61). to se tie ivota i praga koji on die izmeu ivog i neivog, sve stvari mogu biti razvrstane prema toj skali. Ako sa Mopertuisom definiemo ivot mobilnou i srodnikim vezama koje privlae elemente izmeu sebe i odravaju ih vezanim, onda ga mo ramo svrstati meu najjednostavnije estice materije. Ako pak ivot definiemo kao kompleksnu osobinu, onda mu moramo nai vie mjesto na skali. Tako je radio Line kad je utvrivao kriterije ivota ovim redom: raianje (pom o u sjemena ili pupoljka), ishrana (upijanjem hrane), sta renje, vanjski pokreti, unutranja cirkulacija tenosti, bo lesti, smrt, prisustvo kapilara, lijezda, epiderme i duplji (62). ivot ne obiljeava vid ljiv prag iza koga se zahtije vaju novi oblici znanja. ivot je klasifikatorska kategori

KLASIFIKACIJA

217

ja, relativna kao i sve druge, sa kriterijim a koje ovjek nak nadno utvruje. I kao sve druge, podlona je izvjesnim nepreciznostima im pokuamo da jo j odredimo granice. Kao to je zaokret vezan i za svijet biljaka i ivotinja, i fosili, kao i metali, nalaze se na toj neizvjesnoj granici na kojoj ne znamo da li treba govoriti o ivotu ili ne. Ali gra nica izmeu ivog i neivog n ije nikad presudan problem (63). Kao to kae Line, prirodoslovac onaj koga on na ziva Historiens naturalis razlikuje pogledom dijelove prirodnih tijela i opisuje ih prema broju, figuri, poloaju i proporciji; zatim ih imenuje (64). Prirodoslovac je, da kle, ovjek koji raspolae strukturiranim podrujem vizuelnog i karakteristinom denominacijom. On ne raspolae ivotom. Stoga istoriju prirode, onakvu kakva se razvila u epo hi klasicizma, ne treba vezivati za filozofiju ivota, ak ni nejasnu ni mucavu. Ona je, u stvari, ukrtena s jednom teorijom rijei. Istorija prirode je smjetena istovremeno i prije i poslije jezika; ona razbija svakodnevni jezik, ali samo zato da bi ga ponovo form irala i otkrila ono to ga ini mogunim kroz bukvalne slinosti koje zapaa mata; ona ga kritikuje, ali zato da bi otkrila njegov osnov. Ako ga obnavlja i eli da ga usavri, to je stoga to nastoji da dopre do njegova izvora. Ona prekorauje svakidanji rje nik koji jo j slui kao neposredni oslonac i preko njega trai ono ime je konstituisan njegov razlog postojanja. Ali i obrnuto, ona je sva u prostoru jezika, je r je u sutini ona samo koncentrisana upotreba jezika i krajnji cilj jo j je da stvarima utvrdi prava imena. Izmeu jezika i teo rije prirode postoji, dakle, odnos, ali on je prvenstveno kritike prirode. Poznavati prirodu znai, u stvari, graditi na osnovu jezika jedan drugi, istinski jezik koji e otkriti pod kakvim uslovima je mogu svaki jezik i u kojim gra nicama se prostire domen njegove validnosti. K ritiko pi tanje postojalo je i u X V I II vijeku, ali vezano za oblik od reenog znanja. Zato ono nije ni moglo dobiti autonomiju i vrijednost radikalne upitnosti: ono n ije prestalo da se kree u domenu gdje je bilo govora o slinosti, o snazi ima ginacije, o prirodi i ljudskoj prirodi, o vrijednosti optih i apstraktnih ideja; ukratko, o odnosima izmeu percep cije slinosti i vrijednosti koncepta. U doba klasicizma o tome svjedoe Lok i Line, Bifon i Hjum kritiko

218

RIJECI I STVARI

pitanje je pitanje osnovanosti slinosti i postojanja ro dova. K rajem X V I II vijeka javie se nova konfiguracija koja e za m odem e oi definitivno zamutiti stari prostor istorije prirode. S jedne strane, kritika se pom jera i od vaja od tla na kome je roena. Dok je Hjumu problem kauzalnosti posluio kao povod da postavi uopteno pita nje o slinostima (65), Kant, izdvajajui kauzalnost, izvre pitanje; tamo gdje je trebalo uspostaviti odnose identi nosti i razlika na neprekinutoj osnovi slinosti, on formulie obrnut problem o sintezi razliitog. Tako se u isti mah kritiko pitanje premjeta sa koncepta na sud, sa po stojanja roda (dobijenog pomou analize predstava) na mogunost meusobnog povezivanja predstava, sa prava imenovanja na osnovanost pripisivanja, sa nominalne arti kulacije na samu reenicu i glagol biti koji je stvara. Ono je na taj nain potpuno generalizovano. Umjesto da vrijedi samo povodom odnosa izmeu prirode i ljudske prirode, ono se zanima za samu mogunost svakog saznanja. Ali, s druge strane, u isto doba, ivot dobija svoju autonomiju u odnosu na koncepte klasifikacije. ivot izmi e onom kritikom odnosu koji je u X V I I I vijeku bio kon stitutivni elemenat znanja o prirodi. Ovo izm ie znai dvije stvari: ivot postaje predmet saznanja kao i ostalo, i kao takav podloan jte svakoj kritici uopte. Ali on se i odupire toj kritikoj jurisdikciji, koju sad sam preuzima i u svoje im e je prenosi na svaki moguni oblik saznanja. Tako se tokom itavog X IX vijeka, od Kanta do Diltaja (D ilthey) i Bergsona, kritika misao i filo zofija ivota nalaze u situaciji nado vezivanja i meusobnog osporavanja.

GLAVA

SESTA

RAZMJENA

I A N A L IZ A BOGATSTVA U doba klasicizma nema ni ivota ni nauke o ivotu; nema ni filologije. Postoji samo istorija prirode i opta gramatika. Nema, takoe, ni politike ekonomije, jer na planu znanja proizvodnja nije postoj Eda. Nasuprot tome, u X V I I i X V I I I vijeku postoji pojam koji nam je ostao blizak iako je za nas izgubio svoju prvobitnu preciznost. Uz to i ne postoji pravi pojam o kome bi trebalo govo riti, je r on zapravo i ne zauzima m jesto u okviru sistema ekonomskih koncepata koje bi mogao djelim ino pom je riti oduzimajui im pri tome neto od njihovog smisla i njihova uticaja. U pitanju je prije jedan opti domen; to jest, koherentan i dobro stratifikovan sloj koji obuhvata, kao niz parcijalnih elemenata, pojm ove o vrijednosti, ci jeni, trgovini, prometu, renti, interesu. Taj .domen osnov i predmet ekonom ije u periodu klasicizma bio je domen bogatstva. Nepotrebno je da ovim povodom postav ljam o pitanja koja proizilaze iz ekonom ije drukijeg tipa, na prim jer, ekonom ije zasnovane na proizvodnji ili radu. Nepotrebno je analizirati i njene raznovrsne koncepte (ak, i naroito, ako njihovo ime kasnije nastavlja da ivi, uz izvjesnu analogiju), ne vodei rauna o sistemu u kome oni dobijaju svoje pozitivne odlike. T o bi isto bilo kao kad bismo h tjeli analizirati lineovski rod izvan istorije prirode ili teoriju vremena kod Bozea ne vodei rauna o injenici da je opta gramatika bila istorijski uslov za sam nastanak takve teorije. Stoga treba izbjegavati svako retrospektivno itanje k o je bi klasinoj analizi bogatstva pridavalo samo naknad

220

RIJECI I STVARI

no jedinstvo politike ekonom ije koja se upravo konstituie. Ipak, istoriari ideja imaju obiaj da upravo tako restituiu zagonetni nastanak tog znanja koje se u zapadnoj misli pojavilo sasvim naoruano i ve opasno u doba Rikarda i .-B. Sea (J.-B. Say). Oni smatraju da je na una ekonomija bila zadugo onemoguena isto moralnom problematikom profita i rente (teorija prave cijene, prav danje ili osuda interesa), zatim sistematskom konfuzijom izmeu novca i bogatstva, vrijednosti i trine cijene: je dan od glavnih krivaca i jedna od najeklatantnijih mani festacija te asimilacije bio je merkantilizam. Ali, malo po malo, X V I II vijek je utvrdio bitne distinkcije i zacrtao neke od velikih problema koje pozitivna ekonom ija nije pre stala da i dalje tretira uz pomo odgovarajuih instrume nata: novac je pronaao svoj konvencionalni, iako ne pro izvoljni, karakter (i to tokom duge diskusije izmeu metalista i antimetalista: meu prve moemo ubrojiti ajlda (Child), Petija (P etty), Loka, Kantijona (Cantillon), Galijanija; u druge spadaju Barbon (Barbon), Boagijber (Boisguillebert) i naroito Lo (L a w ), zatim, neto diskretnije, nakon kraha iz 1720, Monteskje i M elon); tako se poela praviti razlika a to je zasluga Kantijona izmeu teo rije o prom etnoj cijeni i teorije o stvarnoj vrijednosti. Ta ko je uoen i veliki paradoks vrijednosti suprotstavlja njem nekorisne skupoe dijamanta sa jeftinoom Vode, bez koje ne moemo ivjeti (moguno je da takav problem na emo formulisan i kod G alijanija). Tako se poela prida vati vanost optoj teoriji korisnog (predskazujui teorije Devensa (Jevons) i Mengera (M enger), koja je skicirana kod Galijanija, Graslena i Tirgoa). Shvaen je i znaaj vi sokih cijena za razvitak trgovine (to je Beherov (Becher) princip, koji su u Francusku prenijeli Boagijber i Kene); najzad i evo nas do fiziokrata zapoele su analize me hanizma proizvodnje. Tako je od dijelova i elemenata po litika ekonomija formulisala svoje osnovne teme do onog trenutka kada je okrenuvi u drugom pravcu svoje ana lize procesa proizvodnje Adam Smit iznio na svjetlo dana tvrdnju o rastuoj podjeli rada; Rikardo je istaknuo ulogu kapitala, a .-B. Se nekoliko fundamentalnih zakona trine privrede. Od tog vremena politika ekonom ija je poela da postoji zajedno sa svojim vlastitim predmetom i svojom unutranjom koherentnou.

RAZMJENA

221

Zaista, pojm ovi kao: novac, cijena, vrijednost, pro met i trite nisu bili razmatrani u X V I I i X V I II vijeku na osnovu mogueg znaenja u budunosti, nego na osnovu starog i opteg epistemolokog rasporeda. Analiza bogat stva znai za ekonomiju isto to i opta gramatika za fi lologiju ili istorija prirode za biologiju. I kao to se moe shvatiti teorija glagola i imenice, analiza jezika akcije, korjenova i njihove derivacije a da se ne pozovemo putem opte gramatike na onu arheoloku mreu koja ih ini mo gunim i nunim, i kao to se ne moe razumjeti bez omeavanja domena istorije prirode ta je deskripcija, karakterizacija ili taksinomija, kao ni suprotnost izmeu sistema i metoda ili izmeu fiksizm a i evolucije, isto tako je nemoguno pronai nunu vezu koja povezuje ana lizu novca, cijena, vrijednosti i trgovine ako ne iznesemo na vidjelo domen bogatstva koji predstavlja mjesto njiho vog simultanog postojanja i djelovanja. Svakako analiza bogatstva nije konstituisana prema istim odstupanjima ni istom ritmu kao opta gramatika ili istorija prirode. T o je stoga to je refleksija o novcu, trgovini i razmjeni vezana za odreenu praksu i instituci je. Ali ako i moemo suprotstaviti praksu istoj speku laciji, i jedna i druga ipak se oslanjaju na isto sutinsko poznavanje. Reform a novca, bankarska praksa, trgovina sve to moe biti racionalizovano, sve se moe razvijati, odrati se ili ieznuti prema vlastitim oblicima. Svi oni poivaju na odreenom znanju: znanju koje se ne ispoljava samo za sebe u obliku govora, nego ije su nunosti potpuno iste kao i za apstraktne teorije ili spekulacije koje su prividno liene odnosa prema stvarnosti. U jednoj kul turi, i u odreenom trenutku, postoji samo jedna epistem koja definie uslove nastanka svakog znanja. Bilo da je u pitanju znanje koje se ispoljava u okviru teorije ili koje je ukljueno u odreenu praksu. M onetam a reform a koju je 1575. donijela Skuptina triju stalea, zatim merkantilistike m jere i iskustvo Loa i njegov krah imaju istu arheo loku podlogu kao i teorija Davancatija (Davanzatti), Butrua (Bouteroue), Petija i Kantijona. Stoga tim sutin skim nunostima treba dati rije.

222

RIJECI I STVARI

I I NOVAC I CIJENA U X V I vijeku ekonomska misao je ograniena ili gotovo ograniena na problem cijena i monetarne supstance. Pitanje cijena odnosi se na apsolutni ili relativni karakter poskupljenja ivotnih namirnica i na posljedice koje su na cijene ostavljale sukcesivne devalvacije ili priliv amerikog metala. Problem monetarne supstance jeste pro blem etalona, odnosa cijena izmeu razliitih metala u upo trebi, problem nesklada izmeu teine novca i njegove no minalne vrijednosti. A li te dvije serije problema bile su vezane je r se metal javljao kao znak koji m jeri bogatstvo samo utoliko to je i sam predstavljao bogatstvo. Ako je mogao oznaavati, to je stoga to je i sam bio realna oz naka. I kao to su rijei imale istu stvarnost kao i ono o emu su govorile, i kao to su oznake ivih bia bile ispi sane na njihovim tijelim a kako bi se mogle uoiti, tako su i znaci koji su obiljeavali bogatstvo i m jerili vrijednosti m orali imati neko realno obiljeje. Da bi m ogli izraavati cijene, i sami su morali biti dragocjeni. Trebalo je da budu rijetki, korisni i poeljni. Trebalo je, takoe, da sve te od like budu stabilne kako bi oznaka koju potvruju postala pravo obiljeje, univerzalno itljivo. Otuda korelacija izm e u problema cijena i prirode novca, to je inilo osnov svake refleksije o bogatstvu od K opem ika do Bodena i Davancatija. U m aterijalnoj realnosti novca udruuju se njegove dvije komponente kao zajednika m jera izmeu raznih roba i kao supstancija u mehanizmu razmjene. Ta m jera je stabilna, priznata od svih i vrijedna na svakom mjestu, ako za podlogu ima stvar s kojom se moe raunati i ako se moe uporediti sa raznovrsnou stvari koje elim o m je riti: tako je, kae Kopem ik, i nastao hvat (1,949 m ) i ga lon (13 1) kao materijalna jedinica za duinu i zapreminu (1). Prema tome, moneta postaje prava m jera samo kad njena jedinica postane stvarnost i kad se na nju ne moe pozvati bilo koja roba. U tom smislu X V I vijek se vraa teoriji koja je bila, bar jedno vrijem e, prihvaena u sred njem vijeku i koja je ostavljala vladaru ili narodnoj v o lji pravo da utvrdi valor impositus novca, da mu iz m ijeni stopu, da oduzme vrijednost odreenoj valuti ili bilo kom drugom metalu. Vrijednost novca treba da bude usaglaena sa metalnom masom koju sadri; to jest da posta

RAZMJENA

223

ne ono to je nekad bila dok vladari ne bijahu utisnuli svoj lik i peat na metalne medaljone. Od tog trenutka ni ba kar, ni zlato, ni srebro nisu smatrani monetom, nego su bili procjenjivani prema njihovoj teini (2). Vie se nije isticala vrijednost proizvoljnih znakova kao realno obi ljeje novca; moneta je bila tano odmjerena je r je ozna avala samo mogunost tipiziranja bogatstva na bazi nje gove vlastite materijalne stvarnosti. Na toj epistemolokoj osnovi u X V I vijeku bile su iz vrene sve reforme, a sukobi su dobili svoj pun opseg. Cilj je bio da se monetarni znaci svedu na njihovu mjernu tanost: nominalna vrijednost obiljeena na novcu treba da odgovara kvantitetu metala koji je izabran kao talon; m o neta u tom sluaju oznaava samo svoju mjernu vrijednost. U tom smislu anonimni autor djela Compendious zahtije vao je da sva tekua valuta nestane nakon odreenog vre mena, jer su pretjerana poveavanja nominalne vrijed nosti odavna izmijenila funkcije mjere. Stoga bi trebalo da se vrijednost novca koji je u prometu utvrdi prema pro cjeni metala koji sadri; to se tie nove valute, ona e dobiti nominalnu vrijednost prema svojoj vlastitoj teini: od tog trenutka bie u opticaju i stara i nova valuta, pre ma istoj vrijednosti, istoj teini i istim oznakama; tako e moneti biti vraena njena stara stopa i njena valjanost (3). N ije poznato da li je tekst Compendious-a, koji nije bio objavljen prije 1581, ali koji je sigurno postojao i kruio kao rukopis tridesetak godina ranije, irispirisao monetarnu po litiku pod vlau kraljice Elizabete. Ipak, sigurno je da, nakon serije pretjeranih poveanja (devalvacija) izmeu 1544. i 1559, proklamacija iz marta 1561. smanjuje nomi nalnu vrijednost monete i svodi je na koliinu metala koju sadri. Isto tako i u Francuskoj Skuptina triju stalea iz 1575. zahtijeva i dobija ukidanje raunskih jedinica (k o je uvode i treu definiciju monete isto aritmetikog karakte ra, uz vee postojee definicije teine i nominalne vrijed nosti: taj dopunski odnos skrivao je pred slabo obavijete nim smisao monetarnih manipulacija); ukaz od septembra 1577. utvruje zlatnik i kao stvarnu jedinicu i kao raunsku jedinicu i nalae potinjavanje zlatu svih drugih metala posebno srebra, koje je ouvalo svoju osloboditeljsku vri jednost, ali je izgubilo pravo neprikosnovenosti. Tako je moneta tipizirana prema njenoj metalnoj teini. Znak kojim

224

RIJECI I STVARI

je obiljeena valor impositus predstavlja samo tano i providno obiljeje m jere koju sadri. Ali u isto vrijem e dok se takvo vraanje zahtijeva, a ponekad i izvrava, izvjestan broj fenomena svojstvenih moneti-znaku izbija na vidjelo dana i moda definitivno kom prom ituje ulogu monete. Prije svega, injenica je da se u opticaju nalazi moneta koja je slabijeg kvaliteta, dok se metalni novac velike plemenitosti krije i povlai iz pro meta: to se zove Greemov (Gresham) zakon (4 ), koji su poznavali i Kopernik (5) i autor djela Compendious (6). Postoji, zatim, i odnos izmeu monetarnih injenica i kre tanja cijena: na taj nain moneta je postala roba kao i ostale ne apsolutni uzorak svih ekvivalentnosti nego sredstvo ija se mo razmjene i, prema tome, vrijednost supstituisanja u razmjeni m ijenja prema svojoj veoj ili manjoj uestalosti: i moneta, dakle, ima svoju cijenu. Maletroa (M alestroit) je prim ijetio (7) da, uprkos prividu, u X V I I vijeku nije dolazilo do poveanja cijena: roba je uvi jek ono to jeste, a moneta je po svojoj prirodi konstan tan uzorak, dok poveanje cijena moe biti samo prouzro kovano poveanjem nominalnih vrijednosti koje u sebi nosi ista metalna masa. Za istu koliinu ita daje se ista koli ina zlata i srebra. Na taj nain nita ne poskupljuje: po to je jedan zlatnik vrijedio dvadeset turskih (prem a gra du Turu, prim. prev.) sua pod Filipom V I, a danas vrijedi pedeset, potrebno je da una (1,188 m ) sukna, koja je ne kad kotala etiri livre, vrijed i danas deset livri. Poskup ljen je se ne sastoji u tome to vie dajemo, nego u tome to manje primamo zlata i istog srebra nego to smo na vikli. Ali poev od' te identifikacije uloge monete i me talne mase, lako se moe shvatiti da i moneta postaje pod lona istim promjenama kao i svaka druga roba. I ako je Maletroa implicitno doputao da koliina i prodajna vrijed nost metala ostaje stabilna, Boden je neto kasnije (8) konstatovao poveanje metalne mase uvezene iz N ovog Svijeta, pa prema tome i realno poskupljenje robe. Jer su vladari, posjedujui ili dobijajui od pojedinaca sve vee koliine ipki plemenitog metala, kovali novac u sve veoj koliini i sve boljeg kvaliteta. Sada je, dakle, za istu robu trebalo dati veu koliinu metala. Poveanje cijena izazvano je vanim uzrokom i gotovo jedinim koji niko do sada nije dodirnuo: to je obilje zlata i srebra, obilje onoga to daje vrijednost i cijenu stvarima.

RAZMJENA

225

I sam talon ekvivalentnosti uvuen je u sistem raz mjene, a kupovna mo monete oznaava samo prodajnu vrijednost metala. Oznaka kojim je obiljeen novac, koja ga determinie i ini sigurnim i prihvatljivim za sve, ima reversibilan karakter i moguno je proitati je na dva na ina: ona upuuje na koliinu metala koja je konstantna m jera (tako je deifruje M aletroa); ali ona upuuje i na robu, prom jenljive koliine i cijene, to jest metal (tako itamo kod Bodena). Tu se susreemo sa rasporedom koji je analogan rasporedu karakteristinom za opti poredak znakova u X V I vijeku. Znakovi su tada bili konstituisani na osnovu slinosti koje su, opet, da bi se mogle prepozna ti, zahtijevale znakove. Ovdje, meutim, monetarni znak ne moe definisati svoju prometnu vrijednost i moe se oslanjati kao oznaka jedino na metalnu masu koja definie svoju vrijednost meu ostalim robama. Ako dopustimo da razmjena u sistemu potreba odgovara slinosti u sistemu saznanja, jasno je da je ista epistem kontrolisala za vri jem e renesanse i znanje o prirodi i razmiljanje ili praksu koji se odnose na novac. I kao to je odnos mikrokozma i makrokozma bio neophodan da se zaustavi beskrajno osciliranje izmeu slinosti i znaka, isto tako je trebalo uspostaviti odreen odnos izmeu metala i robe koji bi, u krajnjoj liniji, omo guavao da se fiksira cjelokupna prodajna vrijednost ple menitih metala i da se tako definitivno tipiziraju cijene svih roba. Taj odnos utvrdilo je provienje kad je u zemljinoj utrobi stvorilo rudnike zlata i srebra i kad ih je po stepeno otkrilo ljudima; kad je odredilo da biljke rastu i da se ivotinje mnoe. Izmeu svih stvari koje ovjeku mogu trebati ili koje on eli i svjetlucavih ica metalne rude postoji apsolutna saglasnost. Priroda je, kae Davancati, sve zemaljske stvari uinila dobrim; zbir svih ovih stvari, na osnovu nagodbe koju su sklopili ljudi, vri jedi koliko i sve zlato koje se izrauje. Svi ljudi stoga ele sve da bi zadobili sve stva ri. .. Da bismo Svakim danom konstatovali pravilo i matematike proporcije koje stvari odravaju izmeu sebe i sa zlatom, trebalo bi sa samog neba ili sa nekog veoma visokog opservatorija posmatrati stvari koje postoje i koje nastaju na zemlji, ili pak njihove slike koje se odraavaju u nebu kao u vjernom ogledalu. Tada bismo odbacili nae raunice i rekli: na zem lji ima toliko zlata, toliko stvari, toliko ljudi, toliko potreba; u

226

RIJECI I STVARI

kolikoj m jeri stvari zadovoljavaju potrebe, tolika e biti i njihova vrijednost, toliko e vrijediti zlata (9 ). Taj iscrp ni nebeski raun niko ne moe napraviti osim Boga: ra un odgovara onoj drugoj procjeni koja dovodi u vezu svaki elemenat mikrokozma sa makrokozmom, s tom je dinom razlikom to ova posljednja povezuje zemaljsko sa nebeskim i polazi od stvari, ivotinja ili ovjeka do zvi jezda; nebeski raun, meutim, povezuje zem lju sa svojim bezdanim peinama i rudnicima; on usaglaava stvari ko je se raaju u ovjekovim rukama sa trezorim a zakopanim jo od stvaranja svijeta. Oznake slinosti, poto upravljaju saznanjem, okrenute su prema savrenstvu neba; znaci razmjene, poto zadovoljavaju elje, oslanjaju se na crno, opasno i prokleto svjetlucanje metala. T o je svjetlucanje dvosmisleno je r u dubini zem lje kopira onog koji pjeva na kraju noi: to je svjetlucanje kao izokrenuto obeanje sre e, a poto metal lii na zvijezde, poznavanje svih tih opas nih trezora u isti mah predstavlja i poznavanje svijeta. I refleksija o bogatstvu dobij a oblik duboke spekulacije o kozmosu, kao to, u obrnutom smjeru, bitno poznavanje poretka svijeta treba da vodi tajni metala i posjedovanju znanja o bogatstvu. Vidim o, dakle, kako su, u X V I vijeku, elementi znanja povezani gustom mreom nunosti: vidim o kako kozmolo gija znakova udvostruava i konano zasniva refleksiju o cijenama i valuti, kako omoguava teorijsku i praktinu spekulaciju o metalima, kako meusobno povezuje obe anja, elje i saznanja na isti nain na koji se podudaraju i pribliuju tajni afiniteti metala i zvijezda. Na ivici zna nja, gdje ono postaje svemono, gotovo boansko, udru uju se tri funkcije Basileus, Philosophos i Metalicos. A li kao to je i to znanje dato samo u fragmentima i pa ljivom osvjetljenju ivinatio, tako isto i poznavanje pojedi nanih i parcijalnih odnosa meu stvarima i metalom, e ljo m i cijenom, pomou boanskog saznanja ili onog koje se moe stei sa nekog uzdignutog opservatorija, nije da to ovjeku. Osim u rijetkim trenucima i kao puka sluaj nost duhovima koji znaju vrebati: to jest trgovcim a. Ono to su bili p ro ro ci u neodreenoj igri slinosti i znakova, to su postali trgovci u otvorenoj igri razmjene i monete. N a zem lji jedva otkrivamo ono malo stvari koje nas okru uju i cijenim o ih prema tom e da li su svuda i u svako

RAZMJENA

227

doba traene. Trgovci su odmah i veoma dobro obavije teni i stoga izvanredno poznaju cijene stvari (10).

I I I M E R K A N T IL IZ A M Da bi se domen bogatstva konstituisao kao predmet refleksije u klasicistikoj misli, bilo je potrebno da se ra lani konfiguracija misli uvrena u X V I vijeku. Kod ekonomista iz doba renesanse, pa ak i do samog Davancatija, sposobnost novca da procjenjuje robu i mogunost njene meusobne razmjene proizilazila je iz njegove unu tranje vrijednosti: bilo je dobro poznato da plemeniti me tali imaju malo svrhe izvan kovanja novca; ali ako su bili izabrani kao mjera, ako su bili koriteni u razmjeni i ako su stoga dosegli visoku cijenu, to je zbog toga to su u jed nom prirodnom poretku, a i sami po sebi, imali apsolutnu i fundamentalnu cijenu, veu od ostalih, a prema kojoj se mogla odm jeriti vrijednost svake robe (11). Plemeniti me tal bio je, po sebi, oznaka bogatstva; njegov prikriveni sjaj ukazivao je na to da je u pitanju i skrivena prisutnost i vidljivo obiljeje svih zemaljskih bogatstava. Zbog toga je i bio na cijeni; zbog toga je i odmjeravao sve ostale vri jednosti; zbog toga ga je, najzad, bilo mogue razm ijeniti za sve to je imalo neku cijenu. On je bio dragocjen u pra vom smislu rijei. U X V II vijeku novcu se pripisuju te tri osobine (cijena, mjera, razmjena), ali sve tri se oslanjaju ne na prvu, nego na posljednju. Dok je renesansa obje funkcije metala-novca (m jeru i razmjenu) zasnivala na njegovom dvostrukom karakteru (injenica da je metal dragocjenost i m jera), X V II vijek zanemaruje analizu: kao osnova svake druge osobine slui funkcija razmjene (spo sobnost m jerenja i dobijanja cijene to se ispoljava kao posljedica te funkcije). Taj obrt je djelo misli i prakse koja dominira ita vim X V I I vijekom (o d Sipion de Gramona [Scipion de Grammont] do Nikole Barbona [Nicolas B arbon ]) i na zivamo ga prilino tanim imenom merkantilizam. U br zini se esto deava da ga okarakteriemo kao apsolutni monetarizam, to jest da sistematski i uporno brkamo bo gatstvo sa koliinom monete. U stvari, merkantilizam ne stvara manje-vie konfuznu identinost izmeu jednog i drugog, nego promiljenu artikulaciju koja od valute stva
15*

228

RIJECI I STVARI

ra instrument predstave i analize bogatstva, a od bogat stva sadraj koji je predstavljen monetom. Isto kao to se stara konfiguracija slinosti i obiljeja razbila da bi se ponovo form irala u okviru dvaju korelativnih sistema predstave i znakova, i krug dragocjenog se razbija u epo hi merkantilizma bogatstvo se ja vlja kao objekat potre be i elje, dijeli se i meusobno supstituie kroz igru nov ca. I reciproni odnosi novca i bogatstva uspostavljaju se u obliku prometa i razmjene. Ako je bilo moguno vjero vati da merkantilizam brka bogatstvo i novac, to je stoga to novac ima mo da izrazi svako mogue bogatstvo, jer je on univerzalni instrumenat analize i predstavljanja, jer on bez ostatka pokriva itav svoj domen. Svako bogatstvo moe biti unoveno; ono na taj nain ulazi u prom et. Na taj nain svako je bie bilo moguno okarakterisati i sta viti u neki taksinomijski okvir, jer svako bie je moglo do biti ime i ui u artikulisani jezik; svaka predstava je mo gla neto izraziti i, da bi postala poznata, m ogla je ui u neki sistem identinosti i razlika. Ali ovo treba poblie objasniti. Od svih stvari koje na svijetu postoje, koje e merkantilizam nazvati bogatstvom? Sve one koje, poto se mogu predstaviti, postaju i pred met nae elje. To jest one koje su obiljeene nunou, koriu, uivanjem ili rijetkou (12). Pa, da li se i za metale od kojih se kuje novac (ne obini bakarni, u upo trebi u pojedinim krajevima, nego novac koji se upotreblja va u vanjskoj trgovini) moe rei da predstavljaju bogat stvo? Zlato i srebro su veoma malo korisni tano ko liko omoguavaju da se njima sluimo u domainstvu; i uzalud su rijetki, njihovo obilje prekorauje granicu upo trebe. Ako ih jo uvijek traimo, ako ljudima uvijek ne dostaju, ako bue rudnike i vode ratove da bi ih se do epali, to je stoga to je kovanje zlatnog i srebrenog nov ca dalo tim metalima i vrijednost i rijetkost koje oni, sami po sebi, nemaju. N ovac ne crpe svoju vrijednost iz materi jala od koga je sastavljen, nego iz oblika koji predstavlja sliku ili obiljeje vladara (13). Zlato je dragocjeno je r je to novac. A ne obrnuto! Tako je odjednom razbijen od nos fiksiran u X V I vijeku: novac (i metal od koga je na pravljen) dobija vrijednost na osnovu iste funkcije znaka. Iz toga proizilaze dvije posljedice. Prije svega, vrijednost stvari ne zavisi od metala. Ona se odreuje sama po sebi (bez pozivanja na novac) prema kriteriju korisnosti, ui

RAZMJENA

229

vanja ili rijetkosti. Stvari utvruju svoju vrijednost u me usobnom odnosu; metal samo omoguava da se izrazi ta vrijednost, kao to rije izraava sliku ili ideju, ali je ne konstituie: Zlato je samo znak i upotrebni instrumenat koji izraava samo praktinu stranu vrijednosti; ali prava procjena vrijednosti vue svoj korijen iz ovjekova suda i njegove procjenjivake sposobnosti (14). Bogatstvo je bo gatstvo zato to ga m i takvim smatramo, isto kao to su ideje ono to jesu zato to ih mi sebi predstavljamo. Mo netarni ili verbalni znaci prikljuuju se samo kao dodatak. Ali zato su zlato i srebro koji sami po sebi jedva da predstavljaju neko bogatstvo dobili ili preuzeli ta kvu mo znaenja? Mogla bi se, svakako, u tu svrhu koris titi i neka druga roba, m a koliko runa i odvratna bila (15). Bakar kod mnogih naroda ostaje jeftin dok je samo puka kovina; kod drugih, opet, postaje dragocjen tek kad se pretvori u kovani novac (16). A li openito govorei, zla to i srebro se upotrebljavaju zato to u sebi sadre vlas tito savrenstvo. To savrenstvo ne spada u red cijena, nego proizilazi iz beskrajne mogunosti predstavljanja. T i metali su tvrdi, neunitivi i neprom jenljivi; mogu se dije liti na sitne dijelove; imaju veliku teinu ak i kad ne za uzimaju mnogo prostora; lako se mogu transportovati; la ko se mogu obraivati. Sve te osobine zlata i srebra pred stavljaju privilegovan instrumenat kojim se mogu izraziti sva druga bogatstva i u vezi sa njim a praviti stroga uporeenja. Tako je definisan odnos izmeu novca i bogatstva. Odnos je svakako proizvoljan je r sadrajna vrijednost nov ca ne odreuje cijenu stvari; svaki predmet ak i bez cijene moe sluiti kao novac, ali treba da uz to posje duje sposobnost predstavljanja i analize to omoguava da se izmeu raznih stupnjeva bogatstva utvrdi odnos jed nakosti ili razlike. Stoga se ini da je upotreba zlata i sre bra s pravom utemeljena. Kao to kae Butru, novac je dio materije kojoj su javne vlasti dale teinu i odreenu vrijednost kako bi posluila kao cijena i u trgovini izrav nala nejednakosti meu stvarima (17). Merkantilizam je u isti mah oslobodio novac zahtjeva da svoju vrijednost pronalazi u samom metalu ludosti onih za koje je sre bro roba kao i svaka druga (18) i izmeu novca i bo gatstva uspostavio strog odnos predstavljanja i analize. U novcu, kae Barbon, ne gledamo koliinu srebra koju sa dri, nego injenicu da novac ima odreeni kurs (19).

230

RIJECI I STVARI

Obino smo dvostruko nepravedni prema onome to smo nazvali merkantilizam: bilo da ga lano optuuje mo zbog onoga to on ne prestaje kritikovati (sadrajna vrijednost metala kao princip bogatstva), bilo da u njemu otkrivamo seriju neposrednih kontradikcija: zar on nije definisao novac u pukoj funkciji znaka, dok je istovrem e no zahtijevao njegovo gom ilanje kao da je u pitanju roba? Zar nije priznao znaaj kvantitativnih fluktuacija, a zane mario njihovo djelovanje na cijene? Zar on nije bio pro tekcionistiki, a pri tome stvorio mehanizam poveanja bo gatstva na bazi razmjene? U stvari te kontradikcije ili te nedoumice postojale bi samo ako bismo merkantilizmu po stavili dilemu koja za njega ne moe imati nikakvog smi sla: da li je novac roba ili znak. Za misao klasicizma koja se upravo konstituisala, novac je ono to omoguava da se izrazi bogatstvo. Bez takvog znaka bogatstvo bi ostalo ne pokretno, beskorisno i utljivo; zlato i srebro su stoga tvor ci svega to ovjek moe poeljeti. A li da bi mogao igrati ulogu predstavljanja, novac mora posjedovati odreena svojstva (fizika, a ne ekonomska) koja ga ine adekvatnim (pa prema tome i dragocjenim ) svojoj ulozi. Zbog toga to je univerzalni znak, novac postaje rijetka i nejednako raz dijeljena roba: Kurs i vrijednost koji su odreeni sva kom novcu predstavljaju njegovu pravu sadrajnu validnost (20). Isto kao to na planu predstava znaci koji ih zamjenjuju i analiziraju m oraju i sami biti predstave, i no vac moe izraavati bogatstvo ako i sam predstavlja iz vjesno bogatstvo. Ali on postaje bogatstvo zato to je znak, dok predstava mora biti predstavljena da bi naknadno po stala znak. Otuda potiu prividne kontradikcije izmeu principa akumulacije i prometa. U jednom vremenskom periodu broj postojeih vrsta je odreen; K olber je ak mislio da, uprkos eksploataciji rudnika i uvozu amerikog metala, koliina srebra koja je u opticaju u Evropi ostaje kon stantna. A upravo taj novac je potreban da bi se njim iz razilo bogatstvo, tj. da bi se privuklo, da bi se pojavilo, bilo da dolazi iz inostranstva ili da se stvara u zem lji; taj novac je potreban da bi to bogatstvo prelo iz ruke u ruku u procesu razmjene. Treba, znai, uvoziti metal iz susjednih zemalja: Jedino trgovina i sve to od nje zavisi moe iza zvati taj snani efekat (21). Zakonodavstvo zato treba da vodi rauna o dvije stvari: da zabrani izvoz metala u ino-

RAZMJENA

231

stranstvo ili njegovo korienje u druge svrhe osim za ko vanje novca, da utvrdi prava carine koja bi omoguavala da trgovaki bilans bude uvijek pozitivan, da favorizuje uvoz nepreraene robe, da sprijei koliko je moguno uvoz gotovih proizvoda, da izvozi manufakturne proizvode rae nego ivotne namirnice ija nestaica izaziva skok cije na (22). A li metal koji se akumulira nije odreen da stoji i eka: on eka jedino da bude potroen u razmjeni. Kao to je govorio Beher, sve to predstavlja rashod za jed nog partnera znai prihod za drugog (23), a Tomas Man (Thomas Mun) je izjednaavao gotov novac sa imanjem (24). To znai da novac postaje stvarno bogatstvo tek kad izvrava svoju reprezentativnu funkciju: kad zam jenjuje robu, kad omoguava da se premjeta ili da eka, kad si rovinama prua priliku da postanu predmeti potronje, kad nagrauje rad. Prema tome, nema bojazni da gomila nje novca dovodi do poveanja cijena, a Bodenova teza da je velika skupoa u X V I vijeku bila izazvana prilivom ame rikog zlata nije odriva; ako je istina da poveanje fon da legalne valute dovodi do skoka cijena, ono takoe stimulie trgovinu i manufakturnu proizvodnju. Tako se po veava bogatstvo, a poveava se i broj elemenata izmeu kojih je razdijeljeno to bogatstvo. Od skoka cijena se ne treba plaiti: naprotiv, poto su se umnoili dragocjeni predmeti, poto sad graani, kako kae Sipion de Gramon, mogu nositi svilu i kadifu, vrijednost stvari, ak i onih vrlo rijetkih, morala je opasti u odnosu na sve ostale. Isto tako i metal gubi svoju vrijednost u odnosu na ostalo u onoliko j m jeri u kolikoj se poveava masa novca u opti caju (25). Prema tome, odnos izmeu bogatstva i novca uspo stavlja se kroz promet i razmjenu, a ne na osnovu dra gocjenosti metala. Kad dobra mogu stupiti u promet (za hvaljujui novcu), ona se umnoavaju, a bogatstvo se po veava; kad suma novca postaje vea zahvaljujui povolj nom prometu i pozitivnom bilansu, omoguena je nabavka nove robe i izgradnja novih kultura i fabrika. Stoga moe mo, zajedno sa Hom ekom (H orneck), rei da su zlato i srebro najistiji dio nae krvi, sr nae snage, najneophodniji instrumenti ljudske djelatnosti i naeg ivota (26). Ovdje susreemo onu staru metaforu o novcu koji slui svijetu kao krv organizmu (27). Poto su sad novac i bo gatstvo obuhvaeni okvirom razmjene i prometa, merkan-

232

RIJECI I STVARI

tilizam moe usaglasiti svoju analizu sa modelom kakav je dao Harvi (H arvey). Prema Hobsu (28) .kruenje novca od vija se izmeu ppreza i taksi na robu koja se prevozi, kupuje ili prodaje; ta metalna masa ide zatim do samog srca ovjeka Levijatana, to jest do dravnog trezora. Tu me tal dobij a svoj vitalni princip: jedino drava moe odre diti da li e ga pretopiti ili ponovo pustiti u opticaj. Jedi no njen autoritet odreuje sudbinu njegova kursa; ako bu de raspodijeljen pojedincima (u obliku penzija, plata ili nadoknada za robu koju je otkupila drava), novac e, u ovom drugom opticajnom ciklusu, stimulisati razmjenu, proizvodnju i kulture. Opticaj tako postaje jedna od su tinskih kategorija analize. A li uoavanje tog dvostrukog ciklusa bilo je moguno tek kad je ire otvoren prostor u kome su se nali znaci i novac, bogatstvo i predstave. Me tafora, tako poznata na Zapadu, o gradu i ljudskom orga nizmu, u X V I I vijeku je dobila svoju imaginarnu mo tek na nivou radikalnije arheoloke nunosti. U merkantilistikom iskustvu domen bogatstva se stvara na isti nain kao i domen predstava. V idjeli smo da se predstave predstavljaju na osnovu njih samih: u sebi otvaraju prostor u kome se analiziraju i od svojih elemena ta form iraju zamjene koje istovremeno omoguavaju da se uspostavi sistem znakova i tabela identinosti i razlika. Na isti nain se i bogatstvo moe razm jenjivati; moe se raz dijeliti u dijelove na kojim a se zasnivaju odnosi jednako sti i nejednakosti; mogu se ti pojedini dijelovi meusobno oznaiti elementima koji se savreno daju porediti sa dra gocjenim metalima. I kao to je itav svijet predstave pre kriven drugostepenim predstavama koje ih izraavaju, i to u neprekinutom lancu, tako se i sva bogatstva svijeta na laze u meusobnom odnosu- ukoliko su ukljuena u neki sistem razmjene. Od jedne predstave do druge ne postoji autonomni in znaenja, nego jednostavna i beskrajna mo gunost razmjene. Ma kakve da su bile ekonomske determi nante i posljedice merkantilizma, on nam izgleda, ako ga ispitujemo ria nivou epistem, kao spor i dugotrajan napor za usmjeravanjem refleksije prema cijenama i novca prema analizi predstava. On je otvorio podruje bogatstva koje se nalazi uz bok podruja to se u isto doba otvorilo pred istorijom prirode i pred optom gramatikom. A li dok je u ova dva posljednja sluaja dolo do nagle mutacije (u Gra m atici Por-Roajaia naglo dolazi do izraaja odreen nain

RAZMJENA

233

gledanja na jezik, a u djelim a Donstona i Tum efora od jednom pada u oi njihov nain gledanja na prirodne je dinke), nain postojanja novca i bogatstva budui ve zan za itavu jednu praksu i mreu institucija posje dovao je mnogo vei stepen istorijskog viskoziteta. Prirod nim biima i jeziku nije bila potrebna duga merkantilistika operacija da bi stupili u domen predstave, da bi se podvrgli njenim zakonima i od n je dobili svoje znakove i svoja naela.

IV ZALOG I CIJENA Klasina teorija o novcu i o cijenama razraena je tokom istorijskog iskustva koje nam je dobro poznato. Prije svega treba istaknuti preuzimanje monetarnih znako va, koje je u Evropi poelo dosta kasno u X V I I vijeku; treba Ii traiti prve znake svijesti o tom procesu u Kolberovoj tvrdnji da je metalna masa u Evropi stabilna i da se priliv amerikog zlata moe zanemariti? U svakom slua ju, krajem vijeka moe se konstatovati da metal postaje veoma rijedak: opadanje trgovine, pad cijena, tekoe, oko plaanja dugova, renti i poreza, devalorizacija zemljinih posjeda. Otuda velika serija devalvacija koje su se desile u Francuskoj u prvih petnaest godina X V I I I vijeka, iji je cilj bio poveavanje fonda valute: jedanaest padova (re valvacija) koji se proteu od 1. decembra 1713. do 1. sep tembra 1715, i iji je cilj mada su krahirali da puste u promet metal koji je skriven; itav niz m jera kojim a se smanjuje stopa renti i umanjuje nominalni kapital; pojava banknota 1701, koje je drava uskoro zamijenila rentama. Izmeu ostalog, i Loovo iskustvo je omoguilo pojavu me talnog novca, poveanje cijena, ponovnu valorizaciju zem lje, oivljavanje trgovine. Ukazi iz januara i maja 1726. pro pisuju uvoenje stalnog metalnog novca za itav X V I I I v i jek: oni nareuju kovanje zlatnika koji e sVe do revolu cije vrijediti 24 trske livre. Obino se u tim iskustvima i njihovom teorijskom kontekstu, kao i diskusijama koje su izazvali, gleda sukob izmeu zagovornika monete-znaka i monete-robe. S jedne strane je Lo, sa Terasonom (29), Ditoom (D utot) (30), Monteskjeom (31), vitezom od okura (de Jaucourt) (32); s druge strane su Pari-Diveme (Paris-Duvemey) (33), kan

234

RIJECI I STVARI

celar dAgeso (d Aguesseau) (34), Kondijak, Destit; izme u te dvije grupe, tano po sredini, nalaze se Melon (35), i Graslen (36). Istina, bilo bi interesantno da se tano na vedu njihova shvatanja i odredi njihov odjek u razliitim drutvenim grupama. A li ako ispitujemo ono znanje koje ih je uinilo mogunim, i jedne i druge, uoavamo da je u pitanju samo povrna suprotnost; ako je ak i nuna, mo guna je jedino na jedinstvenoj osnovi, koja u jednoj taki otvara dva pravca neophodnog izbora. Ta jedinstvena osnova definie novac kao zalog definicija koju susreemo kod Loka i neto ranije kod Vona (Vaughan) (37), a zatim kod Melona zlato i sre bro su, prema usvojenoj praksi, zalog i ekvivalent ili za jednika m jera svega to slui za ovjekovu potrebu (38), kod Ditoa bogatstvo povjerenja ili shvatanja samo je reprezentativnog karaktera, kao i zlato i srebro, bronza ili bakar (39), kod Forbonea (Fortbonnais) vana taka u bogatstvu jeste uvjerenje vlasnika novca i robe da ih mogu razm ijeniti kad god to za ele. . . na osnovu stope u tvrene praksom (40). Rei da je novac zalog znai rei da on nije nita vie nego eton koji smo dobili prema za jednikom dogovoru puka fikcija, dakle. Ali to, takoe, znai da on vrijedi onoliko koliko i ono za to smo ga dali, je r moe biti zamijenjen za takvu istu robu ili njoj odgo varajuu. Novac moe uvijek svom vlasniku vratiti ono to je za nj zamijenjeno, isto kao to u predstavama znak mo ra da dovede do misli ono to predstavlja. Novac je dobra memorija, predstava koja se ponavlja, za trenutak odgo ena razmjena. Kao to kae Le Tron (L e Trone), trgovi na koja se slui novcem znai usavrenost u onolikoj m jeri u kolikoj je i sama trgovina nesavrena (41); to je in ko me neko vrijem e nedostaje onaj koji ga nadomjeta, je dna poluoperacija to obeava i oekuje obrnutu razmje nu nakon koje e zalog biti pretvoren u svoj stvarni sa draj. A li kako monetarni zalog moe dati takvu garantiju? Kako moe izbjei dilemu znaka bez vrijednosti ili robe koja je slina svim drugim? To je ona heretika taka u itavoj klasicistikoj analizi novca: tu dolazi do izbora koji je podijelio pristalice Loa i njegove protivnike. Moe se shvatiti da je operacija koja od novca ini zalog osigu rana trinom vrijednou samog metala od koga je na pravljen, ili nekom drugom robom koja bi mu bila prido-

RAZMJENA

235

data na osnovu optenarodnog pristanka ili vladareve volje. Lo je izabrao ovu drugu soluciju zbog rijetkosti metala i estih prom jena njegove trine vrijednosti. On je smatrao da se moe pustiti u opticaj papirni novac koji bi imao po krie u zemljinim posjedima: treba izdati hipotekam e banknote na zem lju koje e se ugasiti anuitetnim otplata ma . . . taj e novac biti u prometu kao i kovani, zadra vajui vrijednost koju izraava (42). Poznato je da je Lo morao odustati od te prakse u Francuskoj i da je za va lutu traio pokrie kod jedne trgovake kompanije. Krah itavog poduhvata nije ni u em opovrgla teorija o novcu-zalogu, teorija koja je uinila mogunim taj poduhvat, ali i svaku refleksiju o novcu, pa ak i suprotnu Loovim shvatanjima. I kad je 1726. stvoren stalni metalni novac, zalog je postao samo metal od koga je novac iskovan. Mo razmjene novca osigurana je, dakle, trinom vrijednou metala. Tirgo e kritikovati Loa to je povjerovao da je novac samo bogatstvo znaka ije se povjerenje oslanja na vladarev lik. Taj lik, meutim, na novcu samo garantuje njegovu teinu i kakvou... Srebro je, dakle, kao roba a ne kao znak, zajednika m jera za druge r o b e .... Zla to dri svoju cijenu zbog rijetkosti i uopte nije zlo to se istovremeno upotrebljava i kao roba i kao m jera te dvi je upotrebe podravaju njegovu cijenu (43). Lo i njegove pristalice ne suprotstavljaju se shvatanjima svog vijeka kao genijalni ili samo neoprezni prethodnici papirnog novca. Kao i njegovi protivnici, on novac definie kao za log. Ali on smatra da e njegovo pokrie biti bolje osigura no (tj. bie vee i stabilnije) nekom robom koja je izvan samog monetarnog kruga; njegovi protivnici, naprotiv, smatraju da je novac bolje osiguran (tj. da je sigurniji i manje podloan pekulacijama) samom vrijednou meta la koji je materijalna realnost novca. Izmeu Loa i onih koji ga kritikuju opozicija obuhvata samo razmak izmeu zaloga i zalagaa. U jednom sluaju novac, osloboen sva ke trine vrijednosti ali osiguran vrijednou koja je iz van njega, postaje ono im e se razlikuje roba (44); u drugom sluaju, novac, nosei u sebi odreenu cijenu, bi va i ono im e i ono za ta se mogu razmijeniti bogat stva. A li u oba sluaja novac omoguava da se fiksira ci jena stvarima zahvaljujui odnosu p rop o rcije izmeu raz liitih roba kao i njihovoj sposobnosti da stupe u promet.

236

RIJEI I STVARI

K ao zalog, novac oznaava odreeno bogatstvo (sa danje ili ne): novac utvruje cijenu tog bogatstva. Ali od nos izmeu novca i robe, dakle sistem cijena, m ijenja se im se, u jednom trenutku, koliina novca ili robe izm ije ni. Ako je koliina novca u odnosu na robu mala, onda e on dobiti veu vrijednost, a cijene e opasti; ako se ta ko liina povea tako da postane obilna u odnosu na robu, onda e i novac imati manju vrijednost a cijene e sko iti. Snaga predstavljanja i analize novca varira prema koliini novca i prema koliini roba: ta snaga postaje kon stantna tek kad se stabilizuju te dvije koliine ili kad obje variraju u istom srazmjeru. Kvantitativni zakon nije Lokov pronalazak. Bo den i Davancati znali su jo u X V I vijeku da poveanje metalne mase u opticaju izaziva skok cijena; ali je izgledalo da je taj mehanizam bio vezan za devalorizaciju samog me tala. Krajem X V II vijeka taj mehanizam je definisan na osnovu reprezentativne funkcije novca, to jest pravilom da koliina novca bude proporcionalna sa itavom trgovi nom. to ima vie metala, to e svaka roba na svijetu ras polagati sa vie reprezentativnih elemenata; a to vie ima robe, to e i svaka novana jedinica imati snanije pokrie. Dovoljno je da uzmemo bilo koju robu kao stabilnu re ferencu i fenomen variranja e se ispoljiti u punom svje tlu: Ako uzmemo ito kao fiksnu m jeru kae Lok uoiemo da je vrijednost novca doivjela iste prom jene kao i druge r o b e . . . Razlog je potpimo shvatljiv. U svije tu ima deset puta vie novca nego to ga je bilo u vrijem e otkria Indije; stoga on vrijedi 9/10 manje, tj. treba platiti deset puta vie nego prije 200 godina da bismo kupili istu koliinu robe (45). Opadanje vrijednosti metala koju smo ovdje spomenuli ne odnosi se na izvjestan dragocjeni kvalitet metala, nego na njegovu optu reprezentativnu mo. Stoga novac i robu treba posmatrati kao dvije mase bliznakinje koje se nuno podudaraju: K ao to se ukupna suma jedne nalazi u totalu druge, tako se dio jedne nalazi u di jelu d ru g e. . . Kad bi postojala samo jedna roba koja se moe dijeliti kao zlato, polovina te robe bi odgovarala po lovini ukupne sume na drugoj strani (46). Pod prepostavkom da postoji samo jedno imanje na svijetu, itavo ze m aljsko zlato bi bilo potrebno da izrazi njegovu vrijednost; i, obrnuto, ako bi ljudi imali na raspolaganju samo jednu novanicu, sva bogatstva koja se raaju iz prirode ili po

RAZMJENA

237

tiu iz njihovih ruku, trebalo bi da se m jere dijelovim a te novanice. Poev od te granine situacije, ako bi novac po eo da pritie a roba ostala ista vrijednost novca bi opala srazm jem o njegovom priticanju; naprotiv, ako bi industrija, umjetnost i nauka ukljuile u krug razmjene i nove predm ete. . . na te nove vrijednosti bi trebalo pri m ijeniti dio reprezentativnih znakova starih vrijednosti; taj dio, oduzet od mase znakova, umanjio bi njihov rela tivni kvantitet, a za toliko bi i poveao njihovu reprezenta tivnu vrijednost, kako bi se mogao suoiti sa jo veim vrijednostima, budui da je njegova funkcija da ih sve predstavi u proporcijam a koje im odgovaraju (47). Prema tome, nema prave cijene: nita u robi ne uka zuje na koliinu novca kojom bi se ona mogla otkupiti. Jeftinoa nije ni taniji ni pogreniji odnos od skupoe. Ipak, postoje praktina pravila koja omoguavaju da se utvrdi koliina novca kojom je poeljno izraavati bogat stvo. U krajnjoj lin iji svaka stvar koja se moe razm ije niti trebalo bi da ima svoj ekvivalent svoje obiljeje u obliku kovanog novca; to bi bilo Iako sprovesti u slu aju kad je tekui novac od papira (on bi se proizvodio i unitavao, prema Loovoj ideji, srazm jem o potrebama raz m jene); ali bi to bilo teko ili ak nemogue kad je novac od metala. Meutim, ista monetam a jedinica u prometu stie mo predstavljanja veeg broja stvari; kad ide od ru ke do rake, ona je sad plaa preduzetniku za njegov objekat, sad nadnica radniku, sad zarada trgovcu, farmeru ili renta isplaena vlasniku. Ista metalna masa tokom vreme na i u zavisnosti od pojedinaca koji je primaju, moe pred stavljati vie ekvivalentnih stvari (predmet, rad, mjeru i ta, dio prihoda), kao to zajednika imenica moe pred stavljati vie pojedinaca, vie vrsta, vie rodova itd. Ali p o to jedna osobina moe pokriti neki iri i generalniji po jam tek kad postane jednostavnija, novac izraava sve vi e bogatstvo ukoliko bre cirkulie'. Opseg osobine se defi nie po broju vrsta koje okuplja (to jest po prostoru koji zauzima na tabeli); brzina cirkulisanja novca definie se brojem ruku kroz koje prolazi p rije nego to se vrati na poetnu taku (stoga se kao izvor uzima plaanje p o ljo privrednih proizvoda, jer se jedino tu apsolutno sigurno smjenjuju redovni godinji ciklusi). Vidimo, dakle, da taksinomijskom opsegu osobine u prostoru tabele odgovara br zina novanog obrtanja u odreenom roku.

238

RIJECI I STVARI

Ta brzina ima dvije granice: prvo je beskrajno ve lika brzina koja dolazi do izraaja u direktnoj razmjeni gdje novac ne igra nikakvu ulogu, a drugo beskrajno spora brzina u kojoj svaki elemenat bogatstva dobija svoj monetarni ekvivalent. Izmeu tih krajnosti postoje prom jen ljive brzine kojim a odgovaraju koliine novca to ih i ne moguim. A kako su ciklusi opticaja uslovljeni rokom od jedne godine (vrem enom jedne etve), moguno je na osnovu toga, a vodei rauna o broju stanovnika jedne dr ave, odrediti potrebnu i dovoljnu koliinu novca koju pri ma svaki pojedinac ili koja mu je dovoljna za ivot. Sada shvatamo kako su u X V I I I vijeku bili povezani analiza prometa, problem razvoja stanovnitva i proraun najbo ljeg kvaliteta kovanog novca. T o trostruko pitanje postavlja se kao normativno, je r problem se ne sastoji u tome da utvrdim o pomou kakvih mehanizama novac cirkulie ili stagnira, kako se troi ili akumulira (takva pitanja su moguna samo u ekonom iji koja postavlja problem proiz vodnje i kapitala), nego koja je to nuna koliina novca potrebna da bi u nekoj zem lji novac mogao kruiti to bre, prolazei kroz dosta velik broj ruku. Tada e cijene biti ne tane, nego tano usaglaene: raspodjela monetar ne mase izraavae artikulaciju koja nee biti odve labava ni odve stegnuta. Tabela e biti dobro napravljena. Ta optimalna proporcija nije ista ako imamo u vidu jednu zem lju ili sistem njene vanjske politike. Ako zamis lim o dravu sposobnu da ivi sama od sebe, i tada e k o liina novca koju treba pustiti u opticaj zavisiti od vie varijabla: od koliine robe angaovane u sistemu razm je ne; od dijela robe koja ne ulazi u sistem direktne razmje ne i koja u odreenom trenutku mora biti izraena nov cem; od koliine novca za koji se moe zam ijeniti papirni novac; najzad, od ritma isplaivanja. N ije svejedno, kako kae Kantijon (48), da li e radnici biti plaeni sedmino ili dnevno, da li e renta biti isplaena krajem godine ili tromjeseno. Kad definiemo ta etiri varijabla za odre enu zemlju, onda se moe odrediti optimalni kvalitet me talnog novca. Za takvu procjenu, Kantijon polazi od po ljoprivredne proizvodnje, od koje, direktno ili indirektno, potie sve bogatstvo. Ta proizvodnja se dijeli na tri rente kojim a raspolae posjednik: ona koja se plaa vlasniku, ona to slui za odravanje posjednika, njegovih ljudi i sto ke, najzad, ona trea koja ostaje posjedniku radi una-

RAZMJENA

239

predenja poslova (49). A li samo prva i polovina tree mo raju biti isplaene u novcu, druge mogu biti isplaene u obliku direktne razmjene. Vodei rauna da polovina sta novnitva stanuje u gradovima i ima vie ivotne tro kove od seljaka, jasno je da bi novana masa u opticaju morala iznositi 2/3 proizvodnje. Ako bi se sva plaanja vrila jednom godinje. Ali, u stvari, zemljina renta se ubira tromjeseno; prema tome, dovoljna je i koliina novca koja iznosi 1/6 proizvodnje, tavie, mnoga plaanja se vre dnevno ili sedmino; tada je iznos novca ravan deve tom dijelu proizvodnje, to jest treini posjednikove ren te (50). A li taj raun je taan samo ukoliko imamo u vidu jednu izolovanu zemlju. Dok veina zemalja, u stvari, odr ava meusobne trgovake veze na bazi iste razmjene; metal se procjenjuje prema njegovoj teini ( a ne prema nominalnoj vrijednosti). U tom sluaju moe se takoe iz raunati relativna koliina novca koju je poeljno pustiti u opticaj. Ipak, takav proraun se ne mora pozivati na zemljinu proizvodnju, nego, moda, na odnos zarada i ci jena, uporeen sa slinim odnosom u nekoj stranoj zemlji. Jer tamo gdje su cijene relativno niske (zbog male kolii ne novca), strani novac se privlai irokim mogunostima kupovine; tako se poveava koliina metala. Drava tada postaje bogata i mona; ona moe izdravati flotu i ar miju, zavriti osvajanja, jo se o b o g a titi. .. Koliina novca u opticaju utie na skok cijena, iako daje mogunost po jedincima da kupuju u inostranstvu, tj. tamo gdje su cije ne nie; na taj nain metal postepeno iezava i drava po novo siromai. T o je ciklus koji opisuje Kantijon i koji sa ima u obliku opteg naela: Odve veliko obilje novca ko je, dok traje, ini drave monim, baca ih neosjetno ali prirodno u sirom atvo (51). Te oscilacije sigurno ne bi bilo moguno izbjei da u poretku stvari ne postoji i suprotna tendencija, koja stalno poveava bijedu ve siromanih zemalja, a poveava prosperitet bogatih. T o znai da kretanje stanovnitva ima suprotan pravac kretanju novca: ovaj ide od razvijenih zemalja ka onima u kojim vladaju niske cijene; ljude, opet, privlae dobre zarade, to jest zem lje koje raspolau velikim koliinama novca. Tako siromane zem lje poka zuju tendenciju raseljavanja; poljoprivreda i industrija na zaduju, a bijeda se poveava. U bogatim zemljama, napro

240

RIJECI I STVARI

tiv, priliv radne snage omoguava eksploataciju novog bo gatstva, ija prodaja proporcionalno poveava koliinu novca u opticaju (52). Stoga politika treba da usklauje ta dva suprotna kretanja stanovita i novca. Broj stanov nika treba da raste postepeno ali stalno, kako bi proizvod nja uvijek mogla nai dovoljno radne snage; tada se nad nice nee poveavati bre nego bogatstvo, pa prema tome ni cijene. Tada e i trgovinski bilans biti povoljan. U tim zahtjevima otkrivamo temelj populacionistikih teza (53). Ali, s druge strane, i koliina novca treba da bude u blagom porastu, je r to je jedini nain da poljoprivredna i industrij ska proizvodnja budu ravnomjerno rasporeene, da nadnice budu dovoljne, da stanovnitvo ne bude pogoeno bije dom usred bogatstva koje stvara; otuda potiu sve mjere za unapreenje vanjske trgovine i odravanje pozitivnog bilansa. Ono to obezbjeuje ravnoteu i onemoguava duboke oscilacije izmeu bogatstva i siromatva nije, dakle, izvje stan status definitivno uvren, nego spoj prirodan i koncentrisan dvaju kretanja. U zem lji vlada blagostanje ne kad je koliina novca velika ili cijene niske, nego kad je npvac na onom stepenu poveanja koji treba besko nano produavati to omoguava odravanje zarade bez poveanja cijena: tada se stanovnitvo redovno poveava, produktivnost rada je vea i cijene se ne form iraju po uzoru na cijene u inostranstvu. Za industriju moe biti korisno poveanje zaliha zlata i srebra samo izmeu pove anja koliine zlata i skoka cijena. Zemlja u kojoj se ko liina novca smanjuje slabija je i siromanija, u trenutku kad vrim o takvo poreenje, od zem lje koja nema veu koliinu novca ali koja se stalno poveava (54). Tako se objanjava panska propast: posjedovanje rudnika znatno je povealo koliinu novca, pa prema tome izazvalo i skok cijena, a da se industrija, poljoprivreda ni stanovnitvo nisu m ogli ravnomjerno razvijati, irenje amerikog zlata u Evropi bilo je fatalno: pomou njega su kupovane siro vine, razvijana proizvodnja, bogaene farme, sama panija je ostala siromanija nego ikada. Ako je, pak, i Engleska dovlaila zlato, to je bilo jedino u svrhu bogaenja pro izvodnje, a ne radi luksuza, to jest radi poveanja broja radnika i koliine njihovih proizvoda (55). Takve analize su veoma znaajne je r uvode pojam napretka u domen ljudske aktivnosti. A li jo vie zato to

RAZMJENA

241

u igru znakova i predstava unose i vremenski pokazatelj koji definie uslovnosti tog napretka. Takav pokazatelj ne nalazimo nigdje vie u teoriji o poretku. Novac, kako ga zamilja misao klasicizma, ne moe predstavljati bogatstvo ne m odifikujui iznutra tu mo vremena bilo da jedan spontani ciklus poveava (poto je prethodno smanji) svoju sposobnost predstavljanja bogatstva, bilo da jedan politiki ciklus odraava ustrajnim naporima konstantnu mo predstavljanja. U domenu istorije prirode, osobine (zb ir identinosti koje su izabrane da predstavljaju i me usobno distingviraju vrste ili rodove) nalazile su se u samom kontinuiranom prostoru prirode koju su rala njivali u taksinomijske tabele; vrijem e je bilo umijeano samo spolja, i to samo da bi naruilo kontinuitet najsit nijih razlika i da bi ih rasporedilo prema oznaenim m je stima njihove geografije. Ovdje, meutim, vrijem e pripada unutranjem zakonu predstava; ono se s njima spaja, i prati bez prekida onu mo predstavljanja i analize u okviru monetarnog sistema koju u sebi nosi bogatstvo. Tamo gdje je istorija prirode otkrivala da su identinosti razdvojene razlikama, analiza bogatstva otkriva diferencijale ten dencije ka poveanju i ka smanjenju. Ta funkcija vremena u bogatstvu morala se pojaviti od onog trenutka (to je bilo krajem X V I I vijeka) kada je novac bio definisan kao zalog i poistovjeen sa kreditom: trebalo je da rok potraivanja, da brzina njegovog isteka, da broj ruku kroz koje prolazi novac u odreenom vre menu, postanu karakteristini varijabli njegove reprezen tativne moi. A li sve to je bila samo posljedica misli koja je monetarni znak, u odnosu na bogatstvo, stavila u poloaj predstave u pravom znaenju rijei. Prema tome, u analizi bogatstva ista arheoloka mrea obuhvata i teoriju novacpredstava i, u domenu istorije prirode, teoriju osobinepredstave. Osobina obiljeava bia situirajui ih u njihovo susjedstvo; cijena izraena novanim jedinicama oznaava bogatstvo, ali u njegovom stalnom kretanju od poveanja do smanjenja. V FORM IRANJE V RIJED NO STI Teorija novca i trgovine odgovara na pitanje: kako u procesu razmjene cijene mogu karakterisati stvari; kako novac moe uspostaviti sistem znakova i oznaka izmeu

1 6

242

RIJECI I STVARI

razliitih oblika bogatstva? Teorija vrijednosti odgovara na pitanje koje se ukrta sa ovim i koje ispituje u dubinu ili po vertikali horizontalnu plohu na kojoj se odvija bes konani proces razmjene. T o pitanje glasi: zato postoje stvari koje ljudi nastoje da razmijene, zato jedne vrijede vie nego druge, zato neke, potpuno nekorisne, imaju ve liku vrijednost, a druge, koje su neophodne, nemaju nika kvu vrijednost? Vie, dakle, nije u pitanju to da saznamo prema kom mehanizmu se stvari mogu meusobno pred staviti (i koji bi metal odgovarao tom univerzalno repre zentativnom bogatstvu), nego zato uopte predmeti elje i potrebe moraju biti predstavljeni i kako se ustanovljuje vrijednost stvari i kako se moe tvrditi da ona vrijedi to liko i toliko. Vrijednost, za misao klasicizma, oznaava vrijednost neega to se u procesu razmjene moe zamijeniti za neku drugu stvar. Novac jo nije bio izmiljen, cijene jo nisu bile fiksirane i mijenjane su ukoliko je bio uspostavljen odnos razmjene. Meutim, razmjena je samo prividno jed nostavan fenomen. Jer u direktnoj razmjeni dobara tram pa je moguna jedino onda kad oba partnera priznaju vrijednost onoga to posjeduje drugi. U izvjesnom smislu stvari koje se razmjenjuju postoje i prije nego to najzad doe do dvostrukog ustupanja i prihvatanja. Ali, s druge strane, ono to ovjek jede ili pije, ili to mu je potrebno za ivot, ima vrijednost tek kad ga ustupi; ono to mu ne treba lieno je vrijednosti ukoliko ne slui da bi se dobi valo neto potrebno. Drugim rijeima, da bi jedna stvar u razmjeni mogla predstavljati drugu, mora prethodno biti ispunjena vrijednou; a ipak vrijednost postoji samo u samoj predstavi (trenutnoj ili mogunoj), to jest u samoj razmjeni ili mogunosti razmjene. Otuda dvije istovre mene mogunosti tumaenja: jedna analizira vrijednost u samom inu razmjene, u taki ukrtanja onog to se daje i to se dobija; druga analizira vrijednost kao prethodnicu razmjene i kao njen prvi uslov. Ta dva tumaenja odgo varaju prvo, analizi koja sutinu jezika postavlja i za tvara u okviru reenice; drugo, analizi koja otkriva tu su tinu jezika meu prvobitnim obiljejim a, tj. u jeziku ak cije ili korijenu. U prvom sluaju jezik otkriva svoju mo gunost u prisvajanju koje izraava glagol biti, to jest u onom elementu jezika koji je iza svih rijei ali koji ih upuuje jedne na druge; glagol ini mogunim sve rijei

RAZMJENA

243

jezika na osnovu njihove reenike veze i odgovara pro cesu razmjene koji, kao najprim am iji in, utvruje vri jednost razmijenjenih stvari i cijenu po kojoj ih proda jem o. U drugom obliku analize, jezik je ukorijenjen izvan samog sebe, u prirodi i analogiji stvari. Korijen, primarni krik, iz koga nastaje rije prije nego to se i form ira jezik, odgovara neposrednom utvrivanju vrijednosti prije razmjene i recipronih m jera izazvanih potrebom. Ali za gramatiku ta dva oblika analize na osnovu reenice ili na osnovu korijena sasvim su razliita, je r on ima posla sa jezikom, to jest sistemom predstava koji istovremeno oznaava i prosuuje, ili koji se istovremeno odnosi i na predmet i na istinu. U podruju ekonomije takva distinkcija ne postoji jer, za ljudsku elju, odnos prema predmetu i potvrda da je taj predmet poeljan, oznaava istu stvar. Oznaiti ga znai ve uspostaviti vezu. Na taj nain, tamo gdje su gramatici stajala na raspo laganju dva odvojena i meusobno izravnata teorijska segmenta, koji su omoguivali analizu reenice (ili suda) a zatim i obiljeja (gesta ili korijena), ekonomija poznaje samo jedan teorijski segment, ali koji je podloan dvo strukom i suprotnom tumaenju. Jedna analizira vrijed nost na osnovu razmjene potrebnih predmeta korisnih predmeta, a druga na osnovu nastanka predmeta ija e razmjena kasnije definisati vrijednost, to jest na osnovu obilja prirode. Izmeu ta dva moguna tumaenja nala zimo jednu heretiku taku koja nam je ve poznata. Ona razdvaja ono to se zove Kondijakova psiholoka teorija (koju su podravali i Galijani i Graslen) od teorije fiziokrata, sa Keneom i njegovom kolom. Fiziokrati svakako nemaju onu vanost koju su im pripisali ekonomisti prve polovine X I X vijeka kad su kod njih traili osnove politi ke ekonomije. A li isto tako bi bilo uzaludno pridavati istu vanost kao to su to inili marginalisti i psiholokoj koli. Izmeu ta dva naina analize nema drugih razlika osim porijekla i pravca izabranog za savlaivanje nunosti. Da bi postojali vrijednost i bogatstvo, potrebno je kau fiziokrati da postoji razmjena, to jest da raspola emo vikom koji je potreban drugima. Plod koji elim, i berem i jedem, predstavlja dobro to mi ga prua pri roda; bogatstvo je moguno tek kad na mom stablu ima toliko plodova da ih ostaje na pretek. Uz to jo treba da neko bude gladan i da ih trai od mene. Vazduh koji udi16*

244

RIJECI I STVARI

emo, kae Kene, voda koju crpimo iz rijeke, kao i sva druga bogatstva pristupana svim ljudima, ne mogu biti predmet trgovine: to su dobra, a ne bogatstva (56). Prije razmjene postoji samo stvarnost, siromana ili obilna, koju nam prua priroda; vrijednosti se pojavljuju tek kad jedna strana potrauje, a druga ustupa. Meutim, razmjena ima cilj da raspodijeli vikove tako da oni budu ustupljeni onima kojim a nedostaju. Zato razmjena nije bogatstvo, osim privremeno, u onom trenutku kad zapoinje i dovr ava putanju to ih vodi ka potroau i tako ih vraa prvo bitnoj prirodi dobra. Cilj je razmjene, kae M ersije de la R ivjer (M ercier de la R ivire), uivanje i potronja, tako da se i trgovina sumarno moe definisati kao razmjena korisnih stvari u elji da one dou u ruke potroaa (57). A li konstituisanje vrijednosti pomou trgovine (58) nije moguno bez izvjesnog umanjivanja ukupne vrijednosti robe zbog prevoza, uvanja, obrade i prodaje (59); ukratko, roba kao vrijednost gubi dio vrijednosti prije nego to po stane bogatstvo. Jedina trgovina koja nita ne kota jeste trampa: tu roba ima samo trenutnu vrijednost, u samom inu razmjene: K ad bi se razmjena mogla obaviti nepo sredno i bez trokova, to bi bilo povoljno za obje strane; stoga je krupna greka kad se pod trgovinom podrazumi jevaju sve one posrednike operacije koje samo slue tr govini (60). Fiziokrati su uzimali u obzir samo materi jalnu stvarnost robe: tada form iranje vrijednosti postaje skupo i ide na raun same robe. Stvoriti vrijednost ne znai zadovoljiti mnogobrojne potrebe; to znai rtvovati jednu robu da bismo m ogli razm ijeniti druge. Vrijednost je negativna strana robe. Ali kako dolazi do form iranja vrijednosti? Kakvo je porijeklo vika koji robama omoguava da se pretvore u bogatstvo, a da se u nizu uzastopnih razmjena i cirkula cija ne izgube i potpuno ieznu? Kako je moguno da cijena form iranja vrijednosti ne iscrpe samu robu to stoji na raspolaganju ljudima? Da li trgovina u sebi moe pronai taj potrebni do datak? Sigurno ne, je r ona eli da razm jenjuje vrijednost za vrijednost, i to prema najveoj moguoj jednakosti. Da bismo m ogli primiti, treba mnogo i uloiti, a da bismo mnogo uloili, treba mnogo i primiti. U tome se sastoji sva vjetina trgovanja. Trgovina, po svojoj prirodi, samo vri razmjenu stvari jednake vrijednosti (61). Svakako da

RAZMJENA

245

se roba na nekom udaljenom tritu moe razmijeniti po veoj cijeni od one koju bi dobila na mjestu proizvodnje: ali to poveanje odgovara realnim trokovima prevoza, a ako roba pri tome nita ne gubi, to znai da je roba izgu bila od svoje vlastite cijene onoliko koliko iznosi troak oko njenog prevoza. Stoga je uzalud robu voziti s jednog kraja svijeta na drugi: trokovi razmjene se uvijek odbi jaju od razmijenjene robe. Sama trgovina nije izmislila taj suvini posao; trebalo je, naprotiv, da prvo postoji obi lje dobara kako bi trgovina bila moguna. N i industrija n ije u stanju da nadoknadi trokove oko form iranja vrijednosti. U stvari, proizvodi preraivake in dustrije mogu biti puteni u prodaju u skladu sa dva raz liita principa. Ako su cijene slobodne, konkurencija tei da umanji vrijednost, tako da cijene, pored sirovina, pokri ju i radnike nadnice za preradu. U skladu sa Kantijonovom definicijom, ta nadnica odgovara visini trokova oko izdravanja radnika u toku radnog vremena. Tom e svaka ko treba dodati i trokove beneficije preduzetnika. A li u svakom sluaju poveanje vrijednosti izazvano preradom robe predstavlja iznos potreban za izdravanje onih koji u toj preradi uestvuju. Reeno je ve da je za stvaranje bogatstva potrebno rtvovati dobra: Zanatlija gubi ono liko od trokova za svoje izdravanje koliko proizvodi ra dom (62). Kada su cijene monopolisane, prodajne cijene se mo gu znatno poveati. A li pri tome, ipak, rad nije bolje na graen: konkurencija tei da odri nadnice na nivou koji je neophodan za odranje radnika (63); to se tie beneficija, monopolisanje cijena ih moe poveati u onolikoj m jeri u kolikoj se poveava vrijednost robe na tritu; ali to pove anje predstavlja samo proporcionalni pad prometne vri jednosti druge robe: Svi ti preduzetnici se bogate samo za to to se drugi izlau troku (64). Na prvi pogled izgleda da industrijska proizvodnja poveava vrijednosti; u stvari ona od razmjene oduzima cijenu za izdravanje jednog ili vie radnika. Vrijednost se, dakle, ne form ira niti se pove ava proizvodnjom, nego potronjom, bilo da je u pitanju potronja koja otpada na radnika koji osigurava svoj op stanak, na preduzetnika koji izvlai beneficije ili nekog iz van proizvodnje koji kupuje: Poveanje prodajne vrijed nosti, izazvano klasom neradnika, jeste posljedica troko va oko radnika, a ne oko njegova rada. Za ovjeka koji tro

246

RIJECI I STVARI

i a ne radi vai isto pravilo (65). Vrijednost se javlja ta mo gdje su iezla dobra; a rad funkcionie kao potronja: on stvara cijenu trokova ivota koje je sam napravio. To je tano za poljoprivrednu proizvodnju. Radnik koji kopa nema razliit status od onoga koji tka ili pre vozi; on je samo orue rada i obrade (66) orue ko me je potrebno izdravanje i koji ga dobij a od proizvoda zemlje. K ao i u ostalim sluajevima, prihod od poljopriv rednog rada tei da se izjednai sa trokovima tog izdra vanja. Ipak, taj rad ima jednu privilegiju, ne ekonomsku u sistemu razmjene nego fiziku, u domenu proizvod nje dobara: a to je da zem lja koja se obrauje prua mno go veu koliinu dobara potrebnih za izdravanje nego to je potrebno obraivau. Kao plaeni rad, trud poljopriv rednika je isto tako negativan i izloen trokovima kao i rad proizvoaa; ali kao fizika razmjena sa prirodom <67), on podstie prirodu na ogromnu plodnost. I ako je tano da je to obilje unaprijed raspodijeljeno na cijenu rada, sje tvu i hranu za stoku, ipak emo nai klas tamo gdje smo posijali samo zrno; a stoka se tovi ak i dok se odmara, to se ne moe rei za balu svilene tkanine ili vune u magacinu (68). Poljoprivreda je jedino podruje gdje pove anje vrijednosti u proizvodnji nije ekvivalentno odrava nju poljoprivrednika. To, u stvari, znai da postoji jedan nevidljivi proizvoa koji ne trai naknadu. S njim je po ljoprivrednik udruen iako to ne zna. I dok poljoprivred nik troi onoliko koliko zaradi, zahvaljujui njegovom koa utoru, taj isti rad stvara dobra prema kojima e biti utvr ena vrijednost; Poljoprivreda je proizvodnja boanskog karaktera u kojoj proizvoa uzima za ortaka samog tvorca prirode, tvorca svih dobara i itavog bogatstva (69). Stoga je shvatljivo zato su Fiziokrati pridavali toliki teorijski i praktini znaaj zem ljinoj renti a ne poljopriv rednom radu. T o je stoga to se ovaj poslednji nadoknauje potronjom, a zemljina renta predstavlja, ili treba da predstavlja, ist proizvod: koliinu dobara koje priroda daje povrh onog to je potrebno za izdravanje radnika i onog to je potrebno za proirenu reprodukciju. Takva renta omoguava pretvaranje dobara u vrijednosti ili bogat stvo. Ona snabdijeva svaki rad i potronju koja mu odgo vara. Otuda dvije glavne tenje: staviti jo j na raspolaga nje veliku koliinu novca kako bi mogla pothranjivati rad, trgovinu i industriju; voditi rauna da bude zagarantovan

RAZMJENA

247

avans to pripada zemlji, kako bi i dalje mogla proizvoditi. Stoga e ekonomski i politiki program Fiziokrata nuno sadravati: poveanje cijena poljoprivrednih proizvoda, ali ne i zaradu onih koji obrauju zemlju; ubiranje svih po reza od same zemljine rente; ukidanje monopolisanih cijena i svih trgovakih privilegija (kako bi industrija i tr govina, kontrolisani pomou konkurencije, odrali nuno odgovarajue cijene); veliko vraanje novca zem lji u obli ku avansa potrebnih za osiguranje buduih etvi. itav sistem razmjene, sve skupo form iranje cijena, povezuju se na tu neuravnoteenu, radikalnu i primitivnu razmjenu koja se uspostavlja izmeu avansa vlasnika i blagodarnosti prirode. Jedino je ta razmjena beneficirana i samo u okviru tog istog profita mogu se izraunati tro kovi svake druge razmjene, to jest pojava svakog elemen ta bogatstva. Bilo bi netano rei da priroda spontano stva ra vrijednosti; ali ona je neiscrpan izvor dobara to ih raz mjena pretvara u vrijednosti, iako ne bez trokova i po tronje. Kene i njegovi uenici analizirali su bogatstva na bazi onoga to se ulae u razmjenu to jest onog vika koji postoji i koji nema nikakvu vrijednost, ali koji po staje vrijednost ulazei u krug zamjena, u kome e morati da plati svako pom jeranje i svako kretanje u obliku zarade, hrane, ivotnih trokova, ukratko jednim dijelom onog vika kome i sam pripada. Fiziokrati zapoinju anali zu samom stvari koja je oznaena vrijednou, ali koja je postojala i prije sistema bogatstva. Isti je sluaj i sa gramatiarima kad analiziraju rijei na osnovu korijena, ne posrednog odnosa koji povezuje zvuk i stvar i sukcesivnih apstrakcija pomou kojih taj korijen postaje imenica.

V I K O R IST Analize Kondijaka, Galijanija, Graslena i Destita odgo varaju gramatikoj teoriji reenice. Kao polaznu taku ona bira ne ono to je dato u sistemu razmjene, nego ono to je dobijeno: to je, dodue, ista stvar, ali gledana sa stano vita onoga kome je potrebna, koji je trai i pristaje da se odrekne onoga to posjeduje da bi dobavio to drugo to smatra korisnijim i vrednijim. Fiziokrati i njihovi protiv nici kreu se u istom teorijskom polju, ali suprotnim prav cem: jedni se pitaju pod kakvim uslovima i uz koju ci-

248

RIJECI I STVARI

jenu dobro moe postati vrijednost u sistemu razmjene, a drugi u kome sluaju se vrijednosni sud moe pretvo riti u cijenu u tom istom sistemu razmjene. Jasno je za to su analize fiziokrata i utilitarista esto veoma bliske, a ponekad i komplementarne. Razumljivo je zato su se na Kantijona m ogli pozivati: jedni, zbog njegove teorije o tri zemljina prihoda i vanosti koje pripisuje zem lji; drugi, zbog analize prometa i uloge koju daje novcu (70); takoe je shvatljivo zato je Tirgo mogao biti vjeran fiziokratima u djelu Stvaranje i raspodjela bogatstva, a veoma blizak Galijaniju u Vrijednosti i Moneti. Zamislimo naj rudimentarni ju situaciju razmjene: o vjek koji posjeduje samo kukuruz i penicu, a drugi koji ima vino i umu. Jo ne postoji nikakva utvrena vrijed nost, ni ekvivalencija, niti kakva zajednika mjera. Ipak, ako su ljudi sjekli umu, ako su sijali i ubirali etvu, oni 0 tome svemu imaju odreen sud; bez ikakvog poreenja oni procjenjuju da ito ili drva mogu zadovoljiti neku nji hovu potrebu koja e im biti korisna: Rei da neto vrijedi, znai da moe posluiti ili mi samo tako misli m o u neku svrhu. Vrijednost je, dakle, zasnovana na ko risti ili, to je isto, na upotrebljivosti koju nosi u sebi (71). Takav sud uvruje ono to Tirgo naziva procjenjivaka vrijednost stvari (72). T o je apsolutna vrijednost, je r se odnosi na svaku pojedinanu stvar bez uporeiva nja sa drugom; ona je ipak relativna i prom jenljiva, jer se m odifikuje prema apetitima, eljama ili potrebama ljudi. Meutim, razmjena koja se vri na bazi te prvobitne koristi n ije obino svoenje na zajedniki imenitelj. Ona je stvaralac korisnog, jer prua mogunost da jedan prosu di neto to je za drugog do tada imalo veoma malo ko risti. U tom trenutku postoje tri mogunosti: (1) ili viak kod svakog, kako kae Kondijak (73) ono to nije ko riteno ili to ne misli neposredno biti iskoriteno od govara po koliini i kvalitetu potrebama drugog: sav vi ak kod proizvoaa ita, u razmjeni, postaje koristan za proizvoaa vina, i obrnuto; od tog momenta, ono to je bilo korisno postaje totalno korisno stvaranjem simultanih 1 jednakih vrijednosti na svakoj strani; ono to je u pro cjeni jednog bilo beznaajno postaje vano kod drugog; a kako je situacija simetrina, procjenjivake vrijednosti au tomatski postaju ekvivalentne; korist i cijene se podudara ju bez ostatka; procjena se izjednaava sa vrednovanjem.

RAZMJENA

249

(2) Ili, pak, viak kod jednog n ije dovoljan za podmirenje potreba drugog i zato e prvi voditi rauna da ne d sve to ima; sauvae jedan dio da bi od nekog treeg dobio onaj dodatak neophodan za njegovu potrebu; taj dio koji njegov partner nastoji da svede na minimum, je r mu je potreban itav viak prvoga pomae da se ustanove cijene: vie se ne razm jenjuje viak ita za viak vina, nego se nakon dueg cjenkanja daje toliko akova vina za toliko vagona ita. Moe li se rei da onaj koji daje vie gubi u razmjeni od vrijednosti onoga to je posjedovao? Uopte ne. Taj je viak za njega beskoristan je r znai, da, poto ve prihvata razmjenu, pridaje vie vanosti onome to dobija od onog to ustupa. (3) Najzad, prema treoj hipotezi, ni ta nije apsolutno suvino, ni za koga, je r svaki partner zna da se moe koristiti, na due ili krae vrijem e, svime to posjeduje: stanje potrebe je opte i svaki dio vlasnitva postaje bogatstvo. Od tog trenutka partneri mogu nita ne razm jenjivati, ali svaki moe smatrati da bi mu dio imetka onog dugog bio korisniji od njegovog vlastitog. I jedan i drugi uspostavljaju i to svako za sebe, tj. prema razliitom proraunu minimalnu nejednakost: toliko mjerica kukuruza koje nemam, kae jedan, vrijedee za mene malo vie nego toliko mjerica drveta; toliko i toliko drveta, kae drugi, bie mi dragocjenije nego isto toliko kukuruza. Te dvije procjenjivake nejednakosti definiu za svakog relativnu vrijednost koju on pripisuje onome to posjeduje i onome to jo ne posjeduje. Nema drugog naina da se te dvije nejednakosti izjednae osim da se izmeu njih uspostavi jednakost sljedeeg odnosa: do raz mjene e doi kad odnos kukuruza prema drvetu za jed nog postane jednak odnosu izmeu drveta i kukuruza za drugog. Dok se procjenjivaka vrijednost definie samo igrom potrebe i predmeta to jest na osnovu jedinstve nog interesa pojedinca u procesu vrednovanja postoje dva ovjeka koji uporeuju i etiri interesa to se porede; ali oba pojedinana interesa svakog od dvojice partnera bila su prethodno uporeena meusobno, a poslije toga uporeuju se njihovi rezultati; tako se dolazi do prosje ne procjenjivake vrijednosti; ta nejednakost odnosa o moguava nam da tvrdimo, na prm ijer, kako etiri m jerice kukuruza i pet naramaka drva imaju istu razmjensku vri jednost (74). A li ta jednakost ne znai da se vri razm je na izmeu jedne i druge koristi prema jednakim dijelovi

250

RIJECI I STVARI

ma; tu se vri razmjena nejednakosti, to jest na obje stra ne iako i jedan i drugi elemenat razmjene imaju svoju vlastitu korist dobija se vie vrijednosti nego to se posjedovalo. Umjesto dvije neposredne koristi, dobijamo dvije druge, koje treba da zadovolje mnogo vee potrebe. Takve analize ukazuju na ukrtanje vrijednosti i raz mjene: ne bi dolo do razmjene da neposredne vrijednosti nisu postojale to jest da u stvarima nije postojala od lika koja je njihova sluajna karakteristika i koja jedino zavisi od ovjekove potrebe, kao to posljedica zavisi od svog uzroka (75). Ali razmjena takoe stvara i vrijednost. I to na dva naina. Ona ini korisnim stvari koje bi bez nje imale veoma malu, ili, moda, nikakvu vrijednost: ta dijamant moe vrijediti za ljude koji su gladni ili koji tre ba da se obuku? Ali dovoljno je da na svijetu postoji samo jedna ena koja eli da se dopadne i samo jedna trgovina koja je u stanju da jo j pribavi taj dijamant pa da taj dragi kamen postane za njegovog vlasnika, kome on ne treba, indirektno b oga tstvo;. . . za njega taj predmet dobi ja prometnu vrijednost (76); tako e vlasnik moi za ono to slui samo tome da bi blistalo da nabavi hranu: otuda vanost luksuza (77), otuda injenica da, sa stanovita bo gatstva, nema razlike izmeu potrebe, udobnosti i uiva nja (78). S druge strane, razmjena stvara nov tip vrijed nosti procjenjivaku vrijednost: razmjena stvara izme u raznih oblika koristi reciproan odnos koji podvostruava odnos prema obinoj potrebi. Ona taj odnos i moifikuje: to Je stoga to u domenu procjene, tj. uporeiva nja svake vrijednosti sa svima ostalim, najneznatniji novi oblik koristi smanjuje relativnu vrijednost ve postojeih. Cjelokupno bogatstvo se ne poveava, uprkos pojavi novih predmeta koji mogu zadovoljiti potrebe: svaka proizvodnja stvara nov poredak vrijednosti u odnosu na masu bogat stva; prvobitni predmeti potrebe gube na vrijednosti da bi u globalnoj masi ustupili mjesto novoj vrijednosti pred meta za udobnost ili zabavu (79). Razmjena, dakle, pove ava vrijednosti (stvarajui nove oblike korisnog koji, ma kar indirektno, podmiruju izvjesne potrebe); ali razmje na u isti mah smanjuje vrijednosti (jedne u odnosu na druge u meusobnom poreenju). Pomou razmjene i ono to nije korisno postaje korisno i, u istom srazmjeru, najkorisnije postaje manje korisno. Takva je konstitutivna

RAZMJENA

251

funkcija razmjene u procesu stvaranja vrijednosti: ona da je cijenu svim stvarima i umanjuje svakoj pojedinoj. Stoga je jasno da su teorijski elementi isti i kod fiziokrata i kod njihovih protivnika. Kostur osnovnih postav ki je isti: svako bogatstvo nastaje iz zemlje; vrijednost predmeta je vezana za razmjenu; novac vai kao predsta va bogatstva u opticaju: opticaj mora biti to je mogue jednostavniji i kompletniji. A li te postavke kod fiziokrata i utilitarista su rasporeene u obrnutom poretku; pre ma tome, ono to je za jedne pozitivno, postaje za druge negativno. Kondijak, Galijani i Graslen polaze od razm je ne korisnih predmeta kao subjektivne i pozitivne osnove svih vrijednosti; sve to zadovoljava neku potrebu ima, dakle, vrijednost, a svaka transformacija ili promet koji omoguavaju zadovoljenje to veeg broja potreba pred stavlja samo vei skok vrijednosti: to poveanje i omogu ava plaanje radnika, dajui im iz tog poveanja ekvi valent za njihovo izdravanje. A li svi ti pozitivni elementi koji ine vrijednost poivaju na odreenom stanju ovje kovih potreba, dakle na ogranienim mogunostima plod nosti prirode. Za fiziokrate tu istu seriju datosti treba pre i, ali u obrnutom pravcu: svaka prom jena i svaki rad oko proizvoda dobijenih iz zem lje plaaju se kao naknada za izdravanje radnika; ti se trokovi stoga biljee kao uma njena totalna vrijednost dobara; vrijednost nastaje tamo gdje ima potronje. Stoga, da bi se vrijednost pojavila, priroda treba da bude obdarena beskrajnom plodnou. Sve to se prim jeuje pozitivno i kao u obliku reljefa pri prvom tumaenju, izgleda kao udubljenje i negativna vri jednost pri drugom. Utilitaristi na artiku la ciji razmjene zasnivaju pripisivanje vrijednosti pojedinim stvarima; fi ziokrati, meutim, postojanjem bogatstva objanjavaju progresivno ralanjivanje vrijednosti. A li i kod jednih i kod drugih, teorija vrijednosti kao i teorija strukture u istoriji prirode, povezuju momenat koji pripisuje i onaj koji artikulise. Moda je bilo jednostavnije rei da fiziokrati pred stavljaju zemljine posjednike, a utilitaristi trgovce i. preduzetnike. Ovi prvi stoga vjeruju u poveanje vrijed nosti kad doe do transformacije ili premijetanja prirod nih proizvoda; oni su, dalje, bili zaokupljeni trinom eko nomijom, u kojoj su potrebe i elje imale vrijednost zako na. Fiziokrati su, meutim, vjerovali samo u poljoprivred

252

RIJECI I STVARI

nu proizvodnju i zahtijevali bolje nagraivanje u toj ob lasti; kao posjednici, oni su zemljinoj renti pripisivali prirodnu osnovanost, a teei ka politikoj vlasti, eljeli su da ostanu jedini poreski obveznici, pa i nosioci prava koja porez pretpostavlja. Svakako, u koherentnosti njiho vih interesa mogu se otkriti sutinska ekonomska opredje ljenja i jednih i drugih. Ali pripadnost nekoj drutvenoj grupi moe uvijek objasniti zato pojedinac bira jedan si stem miljenja, a ne drugi; ali uslov da taj sistem bude miljen nikad se ne nalazi u postojanju te grupe. Ovdje treba napraviti distinkciju izmeu dva oblika i dva nivoa prouavanja. Jedan bi bio neka vrsta ispitivanja mnijenja 0 tome ko je u X V I I I vijeku bio fiziokrat, a ko antifiziokrat; kakvi su bili interesi u pitanju; koji su bili elementi 1 argumenti politike; kako se odvijala borba za vlast. Dru gi se, ne vodei rauna o linostima i njihovoj istoriji, sa stoji u definisanju uslova pod kojim a je bilo moguno m isliti u koherentnim i simultanim oblicima fiziokratsko i utilitaristiko znanje. Prva analiza upuuje na doksologiju, dok se arheologija moe sluiti samo drugom. V I I OPTA S L IK A Opta organizovanost em pirijskih redova moe sada biti zacrtana u svojoj cjelin i*). P rije svega konstatovano je da je analiza bogatstva svedena na istu konfiguraciju kao i istorija p rirod e i op ta gramatika. Teorija vrijednosti zaista omoguava da objasnimo (b ilo pomou potrebe ili nedostatka, bilo pomo u obilja prirode) kako izvjesni predmeti mogu stupiti u sistem razmjene, kako u prim itivnom gestu trampe pred met moe biti ekvivalentan sa drugim, kako se procjena pr voga moe prenijeti na procjenu drugoga po principu jed nakosti (A i B imaju istu vrijednost) ili analogije (vrijed nost A, koju ima roba mog partnera, u odnosu na m oje potrebe, analogna je, za njega, vrijednosti B koju ima m o ja roba). Vrijednost, dakle, odgovara atributivnoj funkciji koju u optoj gram atici osigurava glagol i koja, pravei reenicu, ini prvi korak ka stvaranju jezika. Ali kad vred novanje postaje procjenjivaka vrijednost, to jest kad se ono definie i ograniava u okviru sistema konstituisanog na osnovu svih moguih razmjena, tada je svaka vrijed*) Vidi shemu na str. 262.

RAZMJENA

253

nost utvrena i artikulisana zahvaljujui svim ostalim: od tog trenutka vrijednost omoguava artikulacionu ulogu koju opta gramatika priznaje svim neverbalnim elementi ma reenice (to jest imenicama i svim rijeim a koje, otvo reno ili skriveno, sadre nominalnu funkciju). U sistemu razmjene, u tom mehanizmu koji svakom dijelu bogatstva omoguava da oznaava druge ili da njima bude oznaen, vrijednost je u isti mah i glagol i imenica, snaga povezi vanja i princip analize, pripisivanje i presjek. U analizi bo gatstva, vrijednost, dakle, zauzima isti poloaj kao i struk tura u istoriji prirode; kao i ova, ona istom operacijom ujedinjuje funkciju koja omoguava da se jednom znaku pripie obiljeje drugog, jednoj predstavi druga; isto tako, ona omoguava artikulaciju elemenata koji obrazuju cje linu predstave ili artikulaciju znakova to je razbijaju. Sa svoje strane, teorija novca i trgovine objanjava kako neka m aterija moe dobiti znaajnu funkciju kad slui kao stalno obiljeje za odreen predmet; ona takoe objanjava (kroz trgovinu, poveanje ili smanjenje kolii ne novca) kako se taj odnos izmeu znaka i onoga to je oznaeno moe izmijeniti, ali da nikad potpuno ne iezne, kako isti monetarni elemenat moe oznaavati manje ili vi e bogatstva, kako mu se znaenje pomjera, iri ili suava u odnosu na vrijednosti koje je prinuen da predstavlja. Teorija cijene odgovara, stoga, onome to je u optoj gra m atici analiza korjenova i jezika akcije (funkcija obiljea vanja) i onome to se ja vlja kao tropa i promjena znae nja (funkcija derivacije). I novac, kao i rijei, ima ulogu obiljeavanja, ali on -ne prestaje ni da oscilira oko svoje vertikalne osovine, prema kojoj su variranja cijena u odno su na prvobitno form iranje odnosa izmeu metala i bogat stva isto to i retorika pomjeranja u odnosu na prvobitnu vrijednost verbalnih znakova. Ali i vie od toga, obezbjeujui na osnovu vlastitih mogunosti oznaavanje bogatstva, fiksiranje cijena, izmeu nominalnih vrijednosti, osiroma enje i obogaenje nacija, novac u odnosu na bogatstvo funkcionie kao obiljeje u odnosu na prirodna bia: on omoguava da im se nametne posebno obiljeje i da im se odredi samo provizorno mjesto u prostoru koji je za sada definisan sveukupnou stvari i znakova kojim raspo laemo. Teorija novca i cijene zauzima u analizi bogatstva isto mjesto kao i teorija obiljeja u istoriji prirode. Kao i ova posljednja, ona spaja u okviru iste funkcije mogunost

254

RIJECI I STVARI

davanja znaka stvarima, predstavljanja jedne stvari po mou druge i mogunost pom jeranja znaka u odnosu na ono to obiljeava. Ove etiri funkcije koje po svojim posebnim svojst vim a definiu verbalni znak i izdvajaju ga izmeu svih ostalih znakova koje predstava moe predoiti, nalaze se i u teorijskom sistemu znakova istorije prirode i u prak tinoj upotrebi novanih znakova. Domen bogatstva, do men ljudskih bia form ira se i otkriva utoliko ukoliko se izmeu predmeta potrebe, izmeu pojedinca, uspostavljaju sistemi znakova koji omoguavaju oznaavanje jednih pred stava pomou drugih, derivaciju predstava koje znae, u odnosu na one koje su oznaene, artikulaciju onog to je predstavljeno, pripisivanje jednih predstava drugim. U tom smislu moe se rei da za misao klasicizma sistemi istorije prirode i teorije novca ili trgovine imaju iste uslove nastanka kao i sam jezik. T o znai dvije stvari: prijesvega da poredak u prirodi i poredak u domenu bogatstva, za misao klasicizma, postoje na isti nain kao i sistem pred stava koji se form ira pomou rijei; zatim, rijei obrazuju dovoljno privilegovan sistem znakova da bi istorija priro de ako je dobro stvorena i novac ako je dobro kontrolisan mogli funkcionisati poput jezika. Ono to je algebra u odnosu na mathesis, to su znaci, a posebno rijei, u odnosu na taksinom iju: konstituisanje i oevidno ispoljavanje reda stvari. Ipak postoji jedna krupna razlika koja onemoguava da klasifikacija bude spontani jezik prirode, a cijena pri rodni govor bogatstva, tavie, postoje dvije razlike, od kojih jedna dozvoljava razlikovanje domena verbalnih zna kova od domena bogatstva ili prirodnih bia, a druga omo guava razlikovanje teorije od istorije prirode kao i od is torije vrijednosti i cijena. etiri momenta koji definiu sutinske funkcije jezi ka (pripadanje, artikulacija, oznaavanje i derivacija) so lidno su povezani meusobno je r se pozivaju jedni na druge od onog trenutka kada se s glagolom prekorauje prag jezika. A li u stvarnom nastanku jezika, kretanje se ne vri u istom pravcu ni sa istom strogou: od prvobit nih obiljeavanja, ovjekova imaginacija (prem a podneb lju u kome ivi, uslovima ivota, osjeanjima i strastima, prema ivotnom iskustvu) podstie stvaranje derivacija ko je se razlikuju prema pojedinim narodima i koje, svakako,

RAZMJENA

255

objanjavaju pored raznovrsnosti jezika relativnu ne stabilnost svakog. U jednom trenutku te derivacije i u okvi ru jednog posebnog jezika, ljudima stoji na raspolaganju izvjesna suma rijei, imenice koje se artikuliu jedne pre ma drugoj i meusobno ukrtaju svoje predstave; ali takva analiza je u tolikoj m jeri nesavrena, ona ostavlja toliko nepreciznosti i toliko prekoraenja da za iste predstave ljudi upotrebljavaju razliite reenice: njihovo razmilja nje nije sauvano od greaka. Izmeu oznaavanja i deri vacije mnogobrojna su pom jeranja imaginacije; izmeu artikulacije i pripadanja proteu se zablude razmiljanja. Stoga se na potisnutom horizontu jezika projicira ideja jednog univerzalnog jezika u kome bi se reprezentativna vrijednost rijei sasvim jasno mogla fiksirati, vrsto za snovati i lako priznati kako bi razm iljanje moglo donijeti odluku u punoj svjetlosti istine o bilo kojoj reenici po mou tog jezika seljaci bi mogli lake prosuivati o istini stvari nego to to sad ine filo zofi (80); taj savreno jasni jezik omoguio bi stvaranje savreno jasnog govora; sam po sebi, taj jezik bi bio Ars combinatoria. Stoga i upotreba svakog jezika treba da bude popraena jednom Enciklopedijom koja bi definisala polje znaenja rijei, propisala najprirodnija stanja, ocrtala dozvoljena pom jera nja znanja, kodifikovala odnose bliskosti i slinosti. Rje nik je napravljen da bi kontrolisao igru deriviranih zna enja u odnosu na prvobitno oznaavanje rijei, isto kao to je i univerzalni jezik stvoren da bi kontrolisao, na osnovu jedne dobro utvrene artikulacije, greke m iljenja pri donoenju suda. Ars com binatoria i Enciklopedija su podjednako odgovorne zbog nesavrenstva postojeeg je zika. Istorija prirode, poto ve mora da bude nauka, pro met bogatstva, poto je to institucija koju su stvorili ljudi i stavili je pod kontrolu, moraju izbjei tim opasnostima inherentnim svakom spontanom jeziku. Izmeu artikula cije i pripisivanja u domeriu istorije prirode ne moe biti greka, je r se struktura ispoljava u neposrednoj v id lji vosti; nema ni imaginarnih pomjeranja, ni lanih slinosti, ni nepotrebne bliskosti na osnovu koje bi neko tano ozna eno prirodno bie bilo rasporeeno u sferu koja nije nje gova, zbog toga to je osobina utvrena bilo na osnovu koherentnosti sistema, bilo na osnovu nepogreivosti siste ma. Struktura i osobina obezbjeuju teorijsko zatvaranje

256

RIJECI I STVARI

onoga to u jeziku ostaje otvoreno i podstiu stvaranje umjetnikih projekata koji su u sutini nedovreni. Isto kao to vrijednost, koja od procjenjivake automatski po staje prometna, i novac, koji svojim porastom ili padom izaziva ali i ograniava oscilaciju cijena, garantuju izrav navanje artikulacije i prisvajanja, oznaavanja i deriva cije. Vrijednost i cijene obezbjeuju praktino zatvaranje segmenata koji u jeziku ostaju otvoreni. Struktura omo guava da se istorija prirode odmah nae u sferi kombi natorike, a osobina jo j omoguava da za bia i njihove sli nosti stvori tanu i definitivnu poetiku. Vrijednost kombinuje bogatstva jedna s drugim, a novac omoguava njiho vu stvarnu razmjenu. Tam o gdje neuredni poredak jezika im plicira kontinuiran odnos prema umjetnosti i njenom beskrajnom naporu, poredak u prirodi i u domenu bogat stva ispoljava se u istom i jednostavnom postojanju strukture i obiljeja, vrijednosti i novca. Ipak, treba napomenuti da se prirodni poredak formulie u teoriji koja vai kao tano tumaenje neke serije ili neke stvarne tabele: stoga je struktura bia istovremeno i neposredna form a vid ljivog i njena artikulacija; isto tako osobina obiljeava i lokalizuje jednim istim potezom. Na protiv, procjenjivaka vrijednost postaje prometna tek na kon odreenih promjena. Prvobitni odnos izmeu metala i robe tek postepeno postaje cijena koja varira. U prvom slu aju u pitanju je tana podudarnost izmeu prisvajanja i artikulacije, obiljeavanja i derivacije; u drugom prelazak vezan 7a prirodu stvari i ljudsku djelatnost. Sa jezikom sistem znakova prima se pasivno i nesavreno; jedino ga moe usavriti umjetnost: stoga je teorija jezika odmah normativnog karaktera. Istorija prirode, da bi oznaila bia, stvara sistem znakova koji je ovjek proizveo, um noio i izmijenio; teorija bogatstva je u cijelosti vezana za politiku. Meutim, druge dvije strane osnovnog kvadrata ostaju otvorene. Kako je moguno da obiljeavanje (kao jedin stven i precizan in) omogui artikulaciju prirode, bogat stva i predstava? Kako je openito moguno da se dva suprotna segmenta (suda i znaenja za jezik, strukture i osobine za istoriju prirode, vrijednosti i cijene za teoriju bogatstva) odnose jedan na drugi i tako omogue jezik, stvaranje sistema u prirodi i neprekinut krug bogatstva? Upravo tu treba pretpostaviti da predstave lie jedna na

RAZMJENA

257

drugu i da u mati jedna drugu dozivaju; tu su i prirodna bia u odnosu bliskosti i slinosti, i ljudske potrebe su primjerene jedna drugoj i trae da budu zadovoljene. Sklop predstava, neprekinuta traka bia i obilja prirode uvijek su neophodni kad treba stvoriti jezik ili istoriju prirode, kad treba omoguiti bogatstvo i njegovu upotrebu. Continuum predstave i bia, ontologija negativno definisana kao od sustvo nitavila, opta reprezentativnost bia i bie ispoljeno prisustvom predstave sve to ini dio jedinstvene konfiguracije klasicistike epistem. U tom principu kon tinuiteta moguno je prepoznati snaan metafiziki momenat misli X V II i X V I II vijeka (to omoguava da oblik reenice dobije efektivni smisao, da se struktura organizuje kao osobina, a vrijednost stvari izrazi pomou cije ne); dok odnosi izmeu artikulacije i prisvajanja, obilje avanja i derivacije (to s jedne strane stvara sud, a s dru ge smisao, strukturu i osobinu, vrijednost i cijenu) de finiu snaan nauni momenat te misli (to ini mogu nim gramatiku, istoriju prirode, nauku o bogatstvu). Dovo enje u red em pirijskog fonda vezano je na taj nain za ontologiju, koja je karakteristina za misao klasicizma; ta misao se, u stvari, od poetka nalazi u okviru ontologije, koja postaje prozirna zahvaljujui injenici da izmeu bia i predstave nema jaza; ona je u samoj predstavi osvijet ljena injenicom da degaira sadraj bia. to se tie izmjene do koje je dolo krajem X V I I I vijeka u itavoj zapadnoj epistem, mogue ju je okarakterisati tvrdnjom da se snaan nauni momenat konstituisao tamo gdje je u klasicistikoj epistem vladao snaan me tafiziki period. Naprotiv, izdvojilo se znaajno filozofsko podruje tamo gdje je klasicizam postavio najsolidnije epi stemoloke brave. I zaista, analiza proizvodnje, kao p r o jekat nove politike ekonom ije, imala je prije svega cilj da analizira odnos izmeu vrijednosti i cijene; pojm ovi kao to su organizam i organizacija, metodi uporedne anato mije, ukratko sve teme iz biologije koja se raala obja njavaju kako strukture posmatranja kod pojedinaca mo gu vaiti i kao opte karakteristike rodova, porodica i og ranaka. Najzad, da bi se ujedinile formalne odlike jezika (njegova sposobnost da form ira reenice) i smisao koji pri pada rijeima, filolo gija prouava ne vie reprezentativ ne funkcije govora, nego zbir morfolokih konstanti podre enih istoriji. Filologija, biologija i politika ekonomija ne
1 7

258

RIJECI I STVARI

konstituiu se umjesto Opte gramatike, Is to rije prirod e ili Analize bogatstva, nego u domenu gdje takva znanja nisu postojala, u podruju koje je ostalo neispisano, u dubini brazde koja razdvaja njihove velike teorijske segmente i koja se ispunjava bukom ontolokog sadraja. Predmet znanja X I X vijeka form ira se upravo tamo gdje je zau ta la klasicistika punoa bia. I obrnuto, nov filozofski prostor otvara se tamo gdje se razbijaju prediheti klasicistikog znanja. Momenat pri pisivanja (kao oblik suda) i momenat artikulacije (kao opti presjek bia) razdvajaju se i stvaraju problem odnosa izmeu apofantike logike i form alne ontologije; razdvaja ju se i prvobitno oznaavanje i derivacija i tako otvaraju prostor za pitanje odnosa izvornog smisla i istorije. Tako su ustolieni veliki sistemi moderne filozofske misli. Jed ni istrauju odnos izmeu logike i ontologije i, stupajui putevima form alizacije, suoavaju se, u novom obliku, s problem om mathesis. Drugi ispituju odnos znaenja i vre mena; oni zapoinju traenje koje uopte ne moe biti za vreno, i iznose na vidjelo teme i metode interpretacije. Svakako, sutinsko filozofsko pitanje koje se tu moe formulisati odnosi se na ta dva oblika misli. Naravno, arheo logija ne moe rei da li je takav odnos mogu ni kako se moe zasnovati; ali ona moe ukazati na podruje u kome se on moe form irati, gdje epistem m odem e filo zo fije po kuava da pronae svoje jedinstvo i na kojoj taki znanja ona pronalazi svoj najiri prostor: na tom mjestu spaja se form alno (apofantike logike i ontologije) sa znaenjskim, koje proizilazi iz interpretacije. Sutinski, problem misli klasicizma nalazi se u odnosu izmeu imena i poretka u otkrivanju nomenklature kao taksinomije ili u formulisanju sistema znakova koji bi bio razum ljiv u kontinuite tu bia. Ono to m odem a misao dovodi u pitanje, to je odnos izmeu smisla i oblika istine i oblika bia; na hori zontu nae misli vlada govor moda nedokuiv govor koji bi u isti mah bio i ontologija i semantika. Struktu ralizam nije nova metoda; on je samo probuena i nemir na svijest modernog znanja. V I I I ELJA I PREDSTAVA Ljudi X V I I i X V I I I vijeka nisu razm iljali o bogatstvu, prirodi ili jeziku u duhu iskustva koje su naslijedili od

RAZMJENA

259

prolih epoha niti u pravcu onog to je uskoro bilo otkri veno. Oni su o tome razmiljali na osnovu optih principa koji su propisivali ne samo koncepte i metode, nego i definisali izvjestan nain bivanja jezika, pojedinca ili pred meta potrebe i elje. Taj nain bivanja to je predstava. Od tog trenutka dolazi do izraaja itav jedan zajedniki teren na kome istorija nauka figurira kao povrinski efekat. To ne znai da je ubudue moemo zanemariti, nego da se rasuivanje o istorijskom karakteru znanja ne moe vie zadovoljiti stupnjevitim hodom saznanja kroz razli ite vremenske periode. Saznanja, u stvari, nisu fenomeni naslea ni tradicije i nemogue je iskazati ta ih je uini lo moguim izlaganjem onoga to je bilo ranije poznato i to su ona, kako se to kae, donijela novo. Istorija zna nja stvara se na osnovu svega to je bilo savremeno tom znanju, i to ne kao reciproni uticaj, nego kao uslovnost i vremenski konstituisana apriomost. Samo u tom smislu arheologija moe konstatovati postojanje opte gramatike; samo tako ona moe otvoriti prostor bez pukotina u kome e istorija nauka, ideja i shvatanja moi da likuje. Ako su analize predstave, jezika, prirodnog poretka i bogatstva savreno koherentne i homogene, meu njima ipak postoji duboki nesklad. T o je stoga to predstava dik tira naia postojanja i jezika i pojedinca i prirode i same potrebe. Analiza predstave ima stoga presudnu vrijednost za sve em pirijske domene. itav klasicistiki sistem po retka, itava ona opsena taksinomija koja omoguava sa znanja o stvarima na osnovu njihovih slinosti odvija se u prostoru otvorenom sebi samoj pomou predstave koja se sama predstavlja. I bie i Isto imaju svoje odreeno mjesto. Jezik je samo predstava rijei; priroda je samo predstava bia; a potrebna je samo predstava potrebe. Kraj klasicistike misli i epistem koja je omoguila na stanak opte gramatike, istorije prirode i nauke o bogat stvu koincidira sa povlaenjem predstave ili sa oslo baanjem, u odnosu na predstavu, jezik, ivo bie i po trebu. Mrani ali uporni duh naroda koji se slui jezikom, grubost i neprestani napori u ivotu, p o d m u k l a snaga po trebe sve to izmie nainu na koji se stvara predstava. A ova je uvijek podvostruena, ograniena, okruena, mo da i mistifikovana, u svakom sluaju podreena vanjskom naletu slobode, elje ili vo lje koji se izdaju kao metafizi ko nalije svijesti. Neto kao htijenje iz koga moda pro17*

260

RIJECI I STVARI

izilazi jedna nova snaga modernog iskustva: ono tu pred stavu moda i konstituie dajui, u svatom sluaju, znak da se zavrava period klasicizma, a s njim i vladavina reprezentativnog govora, dinastija predstave koja samu se be oznaava i u svom prodiranju u domenu rijei iska zuje uspavani poredak stvari. Taj obrt datira od markiza de Sada. Taj neumorni napor ispoljava nestabilnu ravnoteu izmeu zakona (izu zev zakona elje) i pedantnog rasporeda diskurzivne pred stave. Govorni poredak u toj ravnotei nalazi i svoju gra nicu i svoj zakon, ali on posjeduje i snagu kojom se pro tee do onog to njim rukovodi. U tome sigurno lei na elo libertinaa, onog koji se u zapadnom svijetu javio kao posljednji (poslije njega zapoelo je doba seksualno sti): liberten je onaj koji, podloan svim udima elje i svakom njenom kapricu, moe ali i treba da njen najsitniji detalj osvijetli lucidnom predstavom izazvanom svjesnim naporom volje. Postoji striktan poredak libertenskog i vota: svaka predstava mora da odmah oivi u samoj elji, kao to i svaka elja treba da se ispolji u istom svjetlu reprezentativnog govora. Otuda ona stroga sukcesija sce na (scena je kod Sada rastrojstvo podeeno prema pred stavi), a u okviru scene paljiva ravnotea izmeu kom binatorike tijela i sklopa razloga. Moda se lis tin a i ilijeta, na poetku moderne kulture, nalaze u istom poloaju kao i Don K ih o t na granici izmeu renesanse i klasicizma. Servantesov junak, tumaei odnose u svijetu, i jeziku ona ko kako se to radilo u X V I vijeku, otkrivajui igrom sli nosti dvorce tamo gdje su bile krme i dame gdje su bile seoske djevojke, zatvarao se, a da toga nije bio ni svje stan, u istu predstavu. Ali poto je ta predstava potova la samo zakon slinosti, ona se morala ispoljiti kao ob lik kominog buncanja. Ali u drugom dijelu romana Don Kihot nalazi pravu istinu i pravi zakon svijeta; on vie nema ta da oekuje od te knjige u kojoj se rodio, koju nije itao, ali ijim se tokom morao kretati; to je sudbi na koju su mu nametnuli drugi. Bilo mu je dovoljno da ivi u dvorcu u kome je, nakon sumanutog prodora u svi je t iste predstave, najzad postao obina i jedinstvena li nost usred artificijelne predstave. Likovi markiza de Sada odgovaraju mu na drugom kraju klasicizma, to jest na po etku njegove propasti. T o vie nije ironini triju m f pred stave nad slinou, to je mrano i ponovljeno nasilje elje

RAZMJENA

261

koja probija granice predstave. istina bi odgovarala dru gom dijelu Don Kihota. Ona je neodreen predmet elje ije je i pravo porijeklo, kao to je i Don Kihot, uprkos svojoj volji, predmet predstave, to u stvari jeste u dubi ni svog bia. Kod istine elja i predstava meusobno ko municiraju prisustvom Drugog, koji junakinju zamilja kao predmet elje, dok ona sama zna samo za vanjski, daleki i sleeni oblik elje. U tome je njena nesrea. N je na nevinost ostaje izmeu elje i predstave. ilijeta je, meutim, subjekat svih moguih elja, ali te elje se bez ostatka ponavljaju u predstavi na kojoj se razumski pre tvaraju u g ovor i scene. Na taj nain tokom itave njene ivotne prie, ispunjene eljom, nasiljem, divljanjem i smr u, razvija se blistava slika predstave. Ali ta slika je tako blijeda, tako providna za sve figure elje koje se u nioj go milaju i mnoe jedino pomou njihove kombinatorike, da je isto tako besmislena kao i slika Don Kihota, kada je, na osnovu slinosti, vjerovao da ide putevima izmeu svi jeta i knjiga, dok se gubio u lavirintu vlastitih predstava. ilijeta dovodi do krajnjih granica dimenzije onog to je predstavljeno da bi na povrinu izbile, bez i najmanje gre ke, bez preutkivanja, bez vela, sve mogunosti elje. Eto na osnovu ega ta pria zatvara epohu klasicizma kao to ju je Don K ih ot otvorio. I ako je tano da je to posljednji govor savremen Rusou i Rasinu, ako je to po sljednji govor koji pokuava da predstavi, to jest imenu je, zna se da on u isti mah reducira tu ceremoniju na ono to je najtanije (on stvari naziva njihovim pravim ime nom, razbijajui tako itav retoriki prostor), ali ga i prpduava do u beskraj (imenujui sve, ne zaboravljajui ni najmanju mogunost, je r ih sve nabraja zahvaljujui uni verzalnom obiljeju elje). Markiz de Sad dopro je do krajnjih granica klasicistikog govora i misli. On caruje tano na njihovoj granici. Poev od njega, nasilje, ivot i smrt, elja i seksualnost razapee iznad predstave ogrom nu mreu sjenki koju mi sada pokuavamo da pohvatamo onako kako moemo, naim govorom, naom slobodom i na om milju. Ali naa misao je tako kratkog dometa, naa sloboda tako potinjena, a na govor 'tako izlizan, da smo prisiljeni da shvatimo da ta sjenka koja se provlai ispod njih predstavlja ogromnu neprijatnost s kojom smo su oeni. Uspjeh ilije te uvijek se nalazi u predjelim a samo e. Takav uspjeh nema granica.

262

RIJECI I STVARI

XVII i XVIII vijek

0 . O .i O p it i g r e a s t ik * ?* *' p riro d a B .l Ana l 1 bogBtgtTa

XIX vijek

GLAVA

SEDMA

GRANICE PREDSTAVE

I DOBA ISTORIJE

Posljednje godine XVIII vijeka prekinute su diskontinuitetom slinim onome koji je poetkom XVII vijeka razbio misao renesanse. Tada su se velike cirkulame figu re, u koje je bila zatvorena slinost, razmjestile i otvo rile kako bi se mogla razviti tabela slinosti; ta se tabela sada ponovo rui, a znanje je pronalo nove prostore. Taj je iskontinuitet isto tako zagonetan u svom principu u svoj prvobitnoj rastrzanosti, kao i onaj koji je razdvajao Paracelsove krugove od kartezijanskog reda. Odakle potie ta iznenadna i neoekivana mobilnost epistemolokih pomjeranja, skretanje pozitiviteta i uz to duboka promiena njihovog n, ma postojanja? Kako je moguno da se mi sao otrgne od podruja u kome je nekad prebivala ti. od opte gramatike, istorije prirode, bogatstva i da skre ne u zabludu, himeru i ne-znanje sve ono to je, dvadeset godina ranije, bilo postavljeno i utvreno u svijetlim pro storima saznanja? Kakvi dogaaji i kakvi zakoni diktiraju takve promjene koje tvrde da se stvari ne mogu ni posmatrati, ni opisati, ni iskazati, ni okarakterisati, ni klasitikovati, ni saznati na isti nain i da se u meuprostoru rijeci ili u njihovoj providnosti ne nalazi vie ni bogat stvo, ni zivo bie, ni govor, kao predmeti saznanja, nego sasvim drukija bia? Za arheologiju znanja, taj duboki otvor u mrei kontinuiteta, ako treba da bude paljivo analiziran, ne moe biti objanjen, pa ak ni obuhva en, jednom jedinstvenom rijeju. To je jedan radikalan preokret koji se odvija na itavoj vidljivoj povrini zna nja i iji se znaci, potresi i efekti mogu pratiti u svim po jedinanim fazama. Jedino misao, hvatajui sama sebe u

266

RIJECI I STVARI

korijenu svoje istorije, moe osnovano zakljuiti ta je u svojoj osnovi bila istina tog preokreta. Arheologija mora slijediti vanjske manifestacije po kreta; ona e obrazloiti nain na koji su se mijenjale kon figuracije svojstvene svakom pozitivitetu (ona e, na prim jer, analizirati, kad je u pitanju gramatika, gubljenje pri mame uloge imenice i nova znaenja sistema fleksije^ isto tako u domenu ivih bia potinjenost obiljeja funk ciji); ona e analizirati promjene empirijskih datosti koji ma je ispunjen pozitivitet (potinjenost jezika govoru, proizvodnje bogatstvu); ona e prouavati meusobna pomjeranja pozitivitet (na primjer, novi odnosi izmeu bio logije, nauke o jeziku i ekonomije); najzad, i naroito, ona e pokazati da opti prostor znanja nije prostor iden tinosti i razlika, ne-kvantitativnih redova, univerzalnih karakterizacija, opte taksinomije, mathesis nemjerljivog, nego da je to prostor stvoren od organizovanosti, tj. inter nih odnosa meu elementima iji zbir osigurava funkciju; ona e pokazati da je ta organizovanost diskontinuirana, da ne formira tabelu simultanosti koja bi bila bez pukoti ne, nego da u samoj toj skupini ima organizovanih cjelina koje su istog nivoa, dok se druge spajaju u serije ili li nearne redove. Na taj nain, kao principi organizovanosti, javljaju se Analogija i Sukcesija: veza izmeu pojedinih organizovanih cjelina vie ne moe biti identinost dvaju ili vie elemenata, nego identinost odnosa meu elemen tima (gdje komponenta vidljivog ne igra nikakvu ulogu) i funkcijama koje iz njih proizilaze. tavie, ako se desi da se te cjeline nau jedna uz drugu zbog izuzetno velikog bro ja analogija, to nee biti zbog toga to zauzimaju meusob no bliska mjesta u klasifikacionom prostoru, nego zato to su obrazovane u isto vrijeme, odnosno neposredno je dna iza druge u sukcesivnom nizu. Dok se u klasicistikoj misli hronoloki slijed samo rasprostirao u prethodno stvo renom prostoru tabele na kojoj su unaprijed bile predstav ljene sve mogunosti, odsad e slinosti, koje se javljaju u isti mah i koje simultano moemo posmatrati u prostoru, biti samo oblici postavljeni i fiksirani sukcesijom koja proizilazi iz uzastopnih analogija. Klasicistiki poredak operisao je u stalnom prostoru sa identinostima i razlika ma koje su razdvajale i spajale stvari: takav poredak su vereno je vladao, ali uvijek u neto drukijem obliku i pod razliitim zakonima, nad ljudskim govorom, slikom pri

GRANICE PREDSTAVE

267

rodnih bia i razmjenom bogatstva. Poev od XIX vijeka, istorija e u okviru vremenske serije razviti analogije koje meusobno pribliavaju razliite organizovane cjeline. Ta e istorija postepeno nametnuti svoje zakone analizi pro izvodnje, analizi organizovanih bia i, najzad, lingvistikih grupa. Istorija omoguava stvaranje analognih organizo vanih cjelina isto kao to je i poredak otvorio put sukce sivnim identinostima i razlikama. Ali, jasno je da se istorija u ovom sluaju ne moe shvatiti kao zbirka injeninih sukcesija u kojoj se na laze injenice onakve kako su konstituisane. To je sutin ski oblik postojanja empirijskih datosti, ono to ih afirmie, situira, razmjeta i raspodjeluje u prostoru znanja radi eventualnog saznanja ili mogue nauke. I kao to po redak u klasicistikoj misli nije bio vidljiva harmonija stvari, niti njihova regularnost, ni simetrija podeena i konstatovana, nego sam prostor njihova bia i ono to ih je, prije svakog efektivnog saznanja, uvrtavalo u domen znanja, isto tako i Istorija, poev od XIX vijeka, definie mjesto nastanka empirijske datosti, to jest prostor izvan svake utvrene hronologije u kome ta datost poprima sebi svojstveno bie. Stoga se sigurno Istorija tako rano podijelila, na osnovu jedne dvosmislenosti koja se ne mo e ukrotiti, na empirijsku nauku o dogaajima i onaj su tinski nain postojanja koji pripisuje sudbinu svim ivim biima pa i ljudima kao posebnim stvorenjima. Istorija je, zna se, najeruditskiji, najobavjeteniji, najbudniji i moda najzatrpaniji domen naeg sjeanja; ali to je isto tako i izvor sa koga dolaze do postojanja i do kratkotraj nog sjaja sva bia. Nain postojanja svega to je dato u iskustvu, Istorija je postala nezaobilazna za nau misao. U tome se ona nita ne razlikuje od klasicistikog Poretka. I on se mogao uspostaviti u okviru koncentrisanog zna nja, ali on je u sutini znaio prostor u kome je svako bie dolazilo do saznanja. Klasicistika metafizika je upravo bila situirana u tom razmaku izmeu reda i Po retka, klasifikacije i Identinosti, prirodnih bia i Priro de; ukratko, izmeu percepcije (ili imaginacije) ljudi i shvatanja, odnosno boije volje. Filozofija XIX vijeka na la je svoje podruje izmeu istorije i Istorije, dogaaja i Porijekla, evolucije i prvog raskida od izvora, zaborava i Povratka. Ona, dakle, nije vie Metafizika, osim ukoliko nije Pamenje, i nuno je uputila misao prema pitanju:

268

RIJECI I STVARI

ta za neku misao znai imati istoriju? To e pitanje ne umorno pritiskati filozofiju od Hegela do Niea i dalje. U tome ne treba gledati kraj jedne autonomne filozofske refleksije, koja je jo odve mlada i ponosna da bi se iskljuivo okrenula prema onome to je bilo reeno prije nje. Nemojmo u tome traiti ni izgovor da bismo optuili jednu misao nesposobnu da se sama odri, prisiljenu da se oslanja na ve dovren misaoni sistem. Dovoljno je u tome prepoznati filozofiju odvojenu od odreene meta fizike, jer se nalazi izvan okvira poretka, ali ukljuena u vrijeme, u njegov tok, u njegova vraanja, jer je obuhva ena nainom postojanja Istorije. Ali treba se malo podrobnije osvrnuti na ono to se desilo na prelazu izmeu XVIII i XIX vijeka, na tom pre okretu prebrzo formulisanom kao skok od Poretka do Istorije, i na toj sutinskoj izmjeni pozitiviteta, koji je to kom sto pedeset godina otvorio prostore mnogim susjedr pim disciplinama analizi predstava, optoj gramatici, istoriji prirode, razmiljanju o bogatstvu i trgovini. Kako su govor, tabela i razmjena, kao naini rasporeivanja empirijskog svijeta, bili jednostavno izbrisani? U kom drugom prostoru i prema kakvim figurama su se smjestili i meusobno rasporedili rijei, bia, predmeti potrebe? Kakav novi oblik bivanja su morali dobiti da bi sve te promjene bile omoguene i da bi se za svega nekoliko godina pojavile nauke s kojima smo se ve od poetka XIX vijeka sasvim familijarizovali, kao to su filologija, biologija, politika ekonomija? Ako su se ti novi domeni znanja mogli konstituisati u prolom vijeku, to je stoga to nam je malo vie objektivnosti u saznanjima, tanosti u posmatranju, strogosti u rasuivanju, organizacije u istraivanju i naunom informisanju sve to potpomog nuto sa malo sree i genija, uz nekoliko uspjenih otkri a pomoglo da izaemo iz preistorijskog doba u kome je nauka jo mucala sa Gramatikom Por-Roajala, Lineovim klasifikacijama i teorijama o trgovini i zemljoradnji. Ali ako se sa stanovita racionalnosti saznanja moe go voriti o preistoriji, u vezi sa pozitivitetom se moe govo riti samo o istoriji. I zaista je trebalo da doe do tako snanog pokreta, jednog od najradikalnijih koji je potre sao zapadnu kulturu, da bi se pozitivitet klasicizma razbio i da bi se konstituisao jedan novi iz koga'mi jo nismo sasvim izali.

GRANICE PREDSTAVE

269

Taj pokret, sigurno zato to smo i mi njim obuhva eni, dobrim dijelom izmie naoj kontroli. Njegova dalekosenost, dubina slojeva koje je potresao, toliki broj pozitiviteta koje je razbio i ponovo stvorio, izvanredna sna ga koja mu je omoguila da se za svega nekoliko godina ovlada itavim prostorom kulture sve to moe biti pro cijenjeno i odmjereno tek nakon gotovo beskrajnog istra ivanja koje bi obuhvatalo samo bie modernog doba. Konstituisanje tolikog broja pozitivnih nauka, pojava lite rature, orijentisanje filozofije prema vlastitoj budunosti, pojava istorije kao nauke i kao naina postojanja empi rijskog svijeta sve su to znaci jednog dubokog raskida; znaci razasuti po prostoru znanja koje moemo primije titi zahvaljujui stvaranju filologije, politike ekonomije ili biologije. I u hronologiji je dolo do disperzije: dodue, itav pokret moemo situirati u period s tano oznae nim granicama (izmeu 1775. i 1825), ali u okviru tog pe rioda postoje takoe dvije faze koje se smjenjuju izmeu 1795 1800. U prvoj fazi sutinski nain postojanja pozitiviteta se ne mijenja; ljudsko bogatstvo, vrste u prirodi, rijei od kojih su sastavljeni jezici, ostali su i dalje ono to su bili u doba klasicizma: podvostruene predstave,' predstave ija je uloga da oznae druge predstave, da ih analiziraju, da ih ponovo komponuju ili dekomponuju kako bi u njima izazvali sa sistemom njihovih iden tinosti i njihovih razlika utvrivanje opteg principa reda. Tek u drugoj fazi rijei, klase i bogatstvo dobie takav oblik ispoljavanja koji vie nee biti kompatibilan sa obli kom predstave. Naprotiv, konfiguracija pozitiviteta se iz mijenila vrlo rano, jo od analiza Adama Smita, A.-L. de isjea ili Vik dAzira (Vicq dAzyr) do vremena Dona ili Anketil - Diperona (Anquetil - Duperron). Izmijenio se na in na koji u okviru svake konfiguracije funkcioniu re prezentativni elementi, nain na koji oni obezbjeuju nji hovu dvostruku ulogu oznaavanja i artikulacije, na koji oni uspijevaju pomou uporeenja da uspostave poredak. Tu prvu fazu emo analizirati u sljedeem po glavlju.

270

RIJECI I STVARI

II MJERA RADA Rado se tvrdi da je Adam Smit osnovao modernu po litiku ekonomiju, ili ukratko ekonomiju, uvodei u domen refleksije do tada nepoznat pojam rada. Tako su jed nim potezom sve stare analize novca, trgovine i razmjene 6ile proglaene preistorijskim naunim disciplinama, izu zev, moda, jedino fiziokratije, kojoj se odalo priznanje da je bar pokuala da napravi analizu poljoprivredne pro izvodnje. Tano je da Adam Smit odmah na poetku po vezuje pojam bogatstva sa pojmom rada: Godinji rad jedne nacije predstavlja prvobitni fond koji za godinu da na potronje obezbjeuje sve potrebne stvari za ivot; te stvari su ili gotov proizvod rada ili su kupljene pomou tog proizvoda (1); tano je, takoe, da Smit pominje i upotrebnu vrijednost stvari kojima se slui ovjek, kao i prometnu vrijednost kojom se izraava koliina rada potrebnog za proizvodnju. Vrijednost neke robe za onog koji je posjeduje i koji ne misli da se njom koristi ili je sam troi, nego namjerava da je razmijeni za neku dru gu robu, ravna je onoj koliini rada koja vlasniku omo guava da tu robu nabavi (2). Doista, razlika u analizama Smita, Tirgoa ili Kantijona je manja nego to se vjeruje, ili, pak, ona se sastoji u onome to nam se ini. Od Kan tijona, a i prije njega, savreno se razlikovala upotrebna od prometne vrijednosti; od Kantijona se upotrebljava i izraz koliina vremena kojim se mjeri prometna vrijed nost. Ali koliina vremena koju deifrujemo u samom predmetu bila je samo mjerni instrumenat, istovremeno relativan i svodljiv. Rad jednog ovjeka vrijedio je, u stvari, onoliko koliko vrijedi hrana potrebna za izdrava nje njega i porodice, za ono vrijeme dok traje posao (3). Tako da u krajnjoj instanci potreba hrana, odjea i stan definie apsolutnu mjeru cijena na tritu. U toku itavog klasicizma, potreba je mjerilo ekvivalentnosti, a upotrebna vrijednost slui kao idealna referenca za pro metne vrijednosti. Hrana, dakle, utvruje cijene, a poljo privredna proizvodnja, ito i zemlja imaju privilegije koje im svi priznaju. Adam Smit, dakle, nije izmislio rad kao ekonomski pojam, jer ga ve nalazimo i kod Kantijona, kod Kenea, kod Kondijaka. Cak mu i ne daje ni novu ulogu, jer se i on njim slui kao mjerom za promentu vrijednost: Rad

GRANICE PREDSTAVE

271

je stvarna mjera vrijednosti, koja se moe razmijeniti za svaku robu (4). Smit je za rad rezervisao funkciju ana lize bogatstva koje se razmjenjuje. Ta analiza nije vie puki momenat koji razmjenu svodi na potrebu (i trgo vinu na prvobitni oblik trampe); ona otkriva nesvodljive, nezaobilazne i apsolutne mjerne jedinice. Zato ni bogat stvo ne formira neki unutranji poredak ekvivalentnih vri jednosti pukim uporeivanjem predmeta za razmjenu ni procjenom pojedinanih sposobnosti da predstave pred met potrebe (u krajnjoj instanci, osnovni predmet hra nu); bogatstvo se ralanjuje prema jedinicama vremena koje su ga stvorile. Bogatstvo je uvijek reprezentativni elemenat koji funkcionie: ali ono to reprezentuje nije elja nego rad. Ali tu odmah iskrsavaju dvije primjedbe: kako rad moe biti fiksna mjera za prirodnu cijenu stvari dok i sam ima cijenu koja je promjenljiva? Kako rad moe biti nezaobilazna jedinica poto se i sam mijenja i poto u razvitku proizvodnje postaje stalno produktivniji i stalno sve vie rasparan? Ali upravo kroz te primjedbe i, reklo bi se, njihovim posredstvom, moe se jasno sagledati nesvodljivost rada i njegov prvobitni karakter. Doista, na svijetu ima podruja i perioda kad je rad skup: tada su radnici malobrojni a nadnice visoke; na drugom mjestu ili u drugo vrijeme, radne snage ima u izobilju, slabo je rasporeena i rad je jeftin. Ali ono to se u tim oscilacija ma mijenja, to je koliina hrane koja se moe pribaviti za jedan radni dan; ako ima malo robe, a mnogo potro aa, jedinica rada bie nagraena samo malom kolii nom odgovarajuih namirnica; rad e, naprotiv, biti dobro plaen ako namirnica ima u velikim koliinama. To su, dakle, samo posljedice odreenog stanja na tritu; sam rad, sati provedeni na poslu, napori i umor su u svakom sluaju isti. Najzad, to se osjea vea potreba za radom, proizvodi su sve skuplji. Iste koliine rada su uvijek iste za onog koji radi (5). Ipak moe se rei da rad nije isti, jer za proizvod nju istog predmeta trebae, u zavisnosti od usavrenosti proizvodnje (to jest od podjele rada), raunati na dui ili krai rok. Ali, istinu govorei, pri tome se ne mijenja rad sam po- sebi, nego odnos rada i proizvodnje. Rad, shvaen kao nadnica, napor i umor, predstavlja fiksan brojitelj: mijenja se samo imenitelj (broj proizvedenih

272

RIJECI I STVARI

predmeta). Radnik, koji bi sam trebalo da obavi osamna est razliitih operacija potrebnih za proizvodnju igle, na pravio bi ih, moda, najvie dvadesetak u toku itavog dana. Ali deset radnika, od kojih bi svaki izvrio po dvije operacije, mogli bi proizvesti 48 hiljada igala u toku da na; kako na svakog radnika otpada desetina proizvodnje, moe se smatrati da svaki proizvodi 4.800 igala dnevno (6). Ovdje je proizvodna mo rada umnoena; u okviru iste jedinice rada (jedan radni dan), poveao se broj pro izvedenih predmeta; njihova prometna vrijednost e opa sti, tt> jest svaki radnik e moi kupiti proporcionalno manju koliinu rada. Rad se nije smanjio u odnosu na stvari, nego su se stvari smanjile u odnosu na jedinicu rada. Istina je da je razmjena uslovljena naim potreba ma. Bez njih ne bi bilo ni trgovine ni rada, kao ni podjele rada, koji proizvodnju ini produktivnijom. Naprotiv, po trebe, kad su zadovoljene, sputavaju rad i njegovo usa vravanje: Poto razmjena diktira podjelu rada, povea vanje te podjele mora biti ogranieno opsegom same raz mjene ili rasprostranjenou trita (7). Potrebe i raz mjena proizvoda koja odgovara tim potrebama ostaju kao trajni princip ekonomije: to je njen pokreta i njen ok vir; rad i njegova podjela samo su posljedice tog prin cipa. Ali u okviru razmjene, na nivou ekvivalentnosti, mje ra kojom se utvruju jednakosti i razlike nije istog ka raktera kao i potreba. Ona tu nije vezana za puku elju pojedinca, niti se mijenja sa njom. To je apsolutna mje ra, ako pod tim podrazumijevamo da ona ne zavisi od ljudskog srca niti ovjekovih apetita; ona se njima na mee spolja: to je njihovo vrijeme i njihov trud. U od nosu na prethodnike, analiza Adama Smita predstavlja sutinski preokret: ona pravi razliku izmeu razloga raz mjene i mjere predmeta koji se moe razmjenjivati, pri rode razmijenjene robe i jedinica koje omoguavaju nje no ralanjivanje. Razmjena se vri zato to postoji potre ba i predmeti koji nam trebaju, ali poredak razmjene, njihova hijerarhija i razlike koje dolaze do izraaja utvr uju se na osnovu jedinica rada koje su utroene oko odreenog proizvoda. Ako je za ovjekovo iskustvo na nivou koji se stalno zove psihologija ono to razmjenju je ono to mu je neophodno, prijatno i ugodno, za ekonomistu je ono to cirkulie u obliku stvari samo rad.

GRANICE PREDSTAVE

273

Ne predmeti kojim se podmiruju potrebe, nego vrijeme i napor transformisan, sakriven, zaboravljen. Taj preokret ima veliki znaaj. Dodue, Adam Smit jo uvijek analizira, kao i njegovi prethodnici, ona pod ruja pozitivi teta koja su se u XVIII vijeku zvala bo gatstvo. Pod tim on takoe podrazumijeva predmete po trebe dakle predmete koji u sebi nose odreen oblik predstave koji sami sebe predstavljaju u procesu raz mjene. Ali u okviru tog podvostruavanja i 'adi podea vanja normi, jedinica i mjera razmjene, Smit formulie princip reda koji se ne moe svesti na analizu predstave: on iznosi na svjetlost dana rad, to jest napor i vrijeme, taj radni dan koji istovremeno razdvaja i troi ovjekov ivot. Ekvivalentnost predmeta elje nije uspostavljena posredstvom drugih predmeta ili drugih elja, nego pre laskom na neto to im je krajnje heterogeno. Ako u bo gatstvu postoji poredak, tj. da se za jedan predmet mo e kupiti drugi, ako zlato vrijedi dva puta vie nego sre bro, to nije stoga to ljudi imaju sline ukuse, niti otud to na isti nain osjeaju glad, nego zato to su svi pod loni vremenu, naporu, umoru i, u krajnjoj liniji, smrti. Ljudi vre razmjenu zato to osjeaju potrebe i imaju elje, ali oni tu razmjenu mogu izvriti i urediti zato to su podloni vremenu i velikoj vanjskoj fatalnosti. Sama plodnost rada nije toliko zavisna od line vjetine ili od proraunate koristi; ona je takoe zasnovana na uslovima koji su izvan nje: napredak industrije, podjela rada na umni i fiziki. Iz toga se vidi na koji nain refleksija o bogatstvu poinje, od Adama Smita, da prekorauje pro stor koji joj je bio odreen u doba klasicizma. Tada je bila smjetena u samoj ideologiji u samoj analizi predstave; ubudue ona e se pozivati na oba domena koji izbjegavaju i oblike i zakone dekompozicije ideja: s jedne strane, ona je usmjerena ka antropologiji, koja do vodi u pitanje sutinu ovjeka (njegovu konamost, nje gov odnos prema vremenu, neminovnost smrti) i predmet u koji ulae svoj ivot i svoj trud iako u tome ne moe prepoznati predmet svoje neposredne potrebe; s druge strane, ona ukazuje na mogunost politike ekonomije, ko ja se vie bavila prouavanjem razmjene bogatstva (i predstavama na kojim je ono zasnovano), nego njegovim stvarnim proizvoenjem: oblicima rada i kapitala. Pre ma tome, jasno je kako e se ideologija i analiza pred
18

274

RIJECI I STVARI

stava izmeu tih novostvorenih pozitiviteta antropolo gije, koja govori o ovjeku stranom samom sebi, i ekono mije, koja govori o mehanizmu izvan ljudske svijesti svesti na psihologiju, dok se pred njom i protiv nje ire dimenzije jedne mogue istorije. Poev od Smita, vrijeme nee biti shvaeno kao ciklina izmjena siromaenja i bo gaenja, niti kao linearno narastanje vjete politike koja, poveavajui koliinu novca u opticaju, intenzivira pro izvodnju bre nego to die cijene. Vrijeme e biti unu tranja mjera jedne organizacije koja narasta prema vla stitoj nunosti i razvija se prema autonomnim zakonima, to jest vrijeme kapitala i reima proizvodnje. III ORGANIZACIJA BIA U domenu istorije prirode, modifikacije koje smo konstatovali u periodu izmeu 1775. i 1795. pripadaju istom tipu. Ono to se tie principa klasifikacije ne dovodi se uopte u pitanje: cilj klasifikacije je da utvrdi osobine po kojima se jedinke i vrste grupiu u ire jedinice i po kojima se te jedinice meusobno razlikuju te im omogu avaju da se uvrste u tabelu gdje e jedinke i grupe, po znate ili nepoznate, moi da pronau svoje mjesto. Te oso bine se utvruju prema sveoptoj predstavi o jedinkama; osobine su i analiza jedinki i stoga omoguuju konstituisanje poretka. Opti principi taksinomije, oni po kojima su ureeni sistemi Tumefora i Linea, kao i Adansonova metoda, nastavljaju i dalje da vrijede i za A.-L. de isjea, Vik dAzira, Lamarka i Kandola. Meutim, i tehnika koja omoguava da se utvrde osobine, i odnos izmeu vidljivih struktura, i kriteriji identinosti izmijenjeni su isto kao to je Adam Smit izmijenio odnose izmeu potrebe i ci jene. Tokom itavog XVIII vijeka klasifikatori su utvri vali osobine na osnovu poreenja vidljivih struktura, i to dovoenjem u vezu elemenata koji su bili homogeni, jer je svaki mogao da predstavlja sve ostale: jedina razlika je bila u tome to su za sistematiare reprezentativni ele menti bili fiksirani unaprijed, dok su se za metodiare po stepeno izdvajali tokom progresivnog suoavanja. Ali prelaz sa opisane strukture na klasifikatorsko obiljeje odvi jao se samo na nivou reprezentativnih funkcija koje je vid ljivi predmet vrio u odnosu na samog sebe. Od de isjea,

GRANICE PREDSTAVE

275

Lamarka i Vik dAzira, osobina ili preobraaj strukture u osobinu zasniva se na principu stranom domenu vidljivog, na internom principu nesvodljivom na recipronu igru predstava. Taj princip (kome u ekonomiji odgovara rad) jeste organizacija. Kao osnova taksinomije, organizacija se ispoljava u etiri razliita oblika. 1. Prije svega u obliku hijerarhije osobina. Ako vrste ne rasporeujemo jedne pored drugih i prema njihovim raznolikostima, nego ako prihvatimo njihovo grupisanje kako bismo odmah ograniili polje istraivanja onakvo kakvo nam namee evidentnost (kao to su za biljke itarice, dikotiledone, krstaice, mahunarke; ili za ivotinje gliste, ribe, ptice, etvoronoci), zapaamo da su izvjes ne osobine apsolutno konstantne i prisutne kod svih rodo va. Meu te osobine ubrajamo poloaj pranika, njihov odnos prema tuku, oblik krunice sa pranicima, broj renjeva meu kojima se nalazi klica sjemena. I druge oso bine su veoma este u pojedinim porodicama, ali nisu tako postojane; one se odnose na manje vane organe (broj latica, cvijet sa ili bez krunice, postojanje aice i tuka ili njihovo odsustvo): tu je rije o sekundarnim osobina ma. Najzad, osobine koje po vanosti dolaze na tree mje sto ponekad su konstantne, a ponekad promjenljive (monofilna ili polifilna struktura aice, broj kuita u plodu, raspored cvjetova i listova, vrsta stabljike); takve osobine nisu dovoljne za definisanje porodice ili reda. Ne zato to ne bi bile sposobne, ako bismo ih primijenili na sve vrste, da obrazuju cjeline koje bi imale opti karakter, nego zato to se ne odnose na ono to je bitno u nekoj grupi ivih bia. Svaka velika porodica u prirodi ima svoje odlike po kojima se definie, a osobine po kojima ih prepoznajemo najblie su sutinskim karakteristikama svake jedinke: ta ko, na primjer, poto je razmnoavanje biljke njena naj vanija funkcija, i embrion e biti njen najvaniji dio, pa se biljke i mogu podijeliti na tri vrste: akotiledone, monokotiledone i dikotiledone. Na osnovu tih bitnih primarnih osobina, doi e do izraaja druge, koj e unijeti nove, finije, distinkcije. Vidimo, dakle, da se osobina ne odreuje prema vidljivoj strukturi jedinke ili obiljejima za koja moemo tvrditi da postoje ili ne; osobina se temelji na postojanju funkcija bitnih za svako ivo bie, kao i na znaajnim odnosima koji ne proizilaze iz puke deskripcije.

18 *

276

RIJEI I STVARI

2. Osobine jedinki su, dakle, vezane za funkcije. U izvjesnom smislu to.znai povratak na staru teoriju o obi ljejima i oznakama, prema kojoj svako bie nosi znak onoga to je kod njega najhitnije na najistaknutijem mje stu. Ali u ovom sluaju vani odnosi su samo oni koji iz raavaju funkcionalnu zavisnost. Ako je broj kotiledona presudan za klasifikaciju biljaka, onda je to stoga to kotiledoni imaju odreenu ulogu pri razmnoavanju biljke i to su na taj nain vezani za njenu itavu unutranju or ganizaciju; oni oznaavaju funkciju koja uslovljava samu sutinu jedinke (8). Isto tako Vik DAzir je i za ivotinje pokazao da su najznaajnije funkcije ishrane; zbog toga postoje konstantni odnosi izmeu strukture zuba meso dera i njihovih miia, njihovih prstiju i noktiju, stoma ka i crijeva (9). Prema tome, osobina se ne utvruje u odnosu koji vidljivo odrava prema samom sebi; osobina je samo vidljiva taka jedne kompleksne i hijerarhijske organizacije u kojoj funkcija igra sutinsku ulogu komande i odreivanja. Osobina nije znaajna zato to esto dolazi do izraaja u strukturama koje posmatramo. Mi je tako esto susreemo zato to je funkcionalno vana. I, kao to kae Kivje, rezimirajui djelo posljednjih velikih metodiara njegovog vijeka, to se vie pribliavamo najoptijim klasama, osobine koje ostaju kao zajedniko obiljeje bi vaju sve konstantnije; a poto su najkonstantniji odnosi oni koji su vezani za najznaajnije dijelove, raspored oso bina je izvren prema tim najznaajnijim dijelovima. .. Na taj nain i metod je sasvim prirodan, jer vodi rauna o vanosti pojedinih organa (10). 3. U takvim uslovima shvatljivo je kako je pojam i vota postao neophodan za obrazovanje reda prirodnih bi a. Znaaj tog pojma je dvostruk: prije svega trebalo je u dubini tijela pohvatati odnose to povezuju povrinske or gane sa onima ije postojanje i skriveni oblik obezbjeuju bitne funkcije organizma. Tako tor (Storr) predlae da se sisari klasifikuju prema rasporedu i obliku noktiju, jer to najbolje ukazuje na nain kretanja i mogunost mije njanja sredine. A nain kretanja je opet vezan za vrstu is hrane i razne organe sistema za varenje (11). tavie, mo e se desiti da su najznaajnije osobine istovremeno i naj skrivenije. Ve smo meu biljkama utvrdili da cvjetovi i plodovi najvidljiviji dijelovi biljke nisu najznaajniji elementi, nego da je to embrionalni aparat i organi kao

GRANICE PREDSTAVE

277

to su kotiledoni. Ta pojava je jo ea kod ivotinja. tor je mislio da bi velike klase trebalo definisati prema oblicima krvotoka, a Lamark, koji sam nije praktikovao seciranje, za ivotinje nieg reda odbija svaki princip kla sifikacije koji se ne bi oslanjao na neki vidljiv oblik: posmatranje zglavaka na tijelu i udovima kod ljuskara na velo je sve prirodoslovce da ih gledaju kao insekte, pa sam i ja dugo zadrao takvo miljenje. Ali poto je prihvaeno da je organizacija najhitnije obiljeje koje nas uvodi u me todiko i prirodno razvrstavanje ivotinja i meu njima utvruje prave odnose, iz toga proizilazi da Ijuskari, po to diu iskljuivo na krge kao i koljke, i poto, kao i one, imaju miiavo srce, moraju biti rasporeeni odmah iza njih, a ispred pauka i insekata, kod kojih nije ista ta kva organizacija (12). Klasifikovati ne znai vie upui vati vidljivo na samo sebe, ostavljajui da jedan elemenat predstavi druge; klasifikovati znai upuivati vidljivo na nevidljivo kao njegov duboki smisao, a zatim izai iz te tajanstvene arhitekture prema oevidnim znacima koji se nalaze na povrini tijela. Kao to je govorio Pinel u svom prirodoslovnom djelu, ako se drimo vanjskih obiljeja koja nam namee nomenklatura, zar time ne zatvaramo najplodniji izvor saznanja i odbijamo, tako rei, da otvo rimo veliku knjigu prirode koju kanimo da nauimo (13). Odsada obiljeje dobija svoju staru ulogu vidljivog znaka usmjerenog prema skrivenim dubinama; ali ono to obi ljeava nije neki tajanstveni tekst, prikrivena rije ili sli nost odve dragocjena da bi mogla biti izloena; to je ko herentna cjelina jedne organizacije koja u svom jedinstve nom tkivu obuhvata i vidljivo i nevidljivo. 4. Paralelizam izmeu klasifikacije i nomenklature razrjeava se sam po sebi. Sve dok se klasifikacija sasto jala u presjeku koji je postepeno bio stavljen u okvire vidljivog prostora, bilo je shvatljivo da razgranienje i ime novanje mogu biti izvreni u isti mah. Problem imena i problem roda bili su izomorfni. Ali sada, poto se na os novu same osobine ne moe izvriti klasifikacija a da se ne pribjegne unutranjoj organizaciji jedinke, razlikova nje se ne vri prema istim kriterijima niti se pri tome obavljaju iste operacije kao kad je u pitanju imenovanje. Da bismo dokuili one sutinske skupine koje povezuju prirodna bia, treba prei itav unutranji prostor, od naj skrivenijih organa koji obavljaju glavne funkcije do povr

278

RIJECI I STVARI

inskih organa. Naprotiv, dobra nomenklatura e se s la koom razvijati na ravnoj povrini tabele: od vidljive oso bine jedinke treba samo stii do rubrike u kojoj se nalazi ime roda i vrste. Izmeu prostora organizacije i nomen klature postoji sutinsko razmimoilaenje; umjesto da se podudaraju, oni stoje jedan iznad drugog. U taki gdje se dodiruju nalazi se vidljivo obiljeje, koje ukazuje na du binsku funkciju a istovremeno omoguava da se odredi ime jedinke. Tu distinkciju, koja je za nekoliko godina okrnjila istoriju prirode i ugrozila prioritet taksinomije, du gujemo Lamarkovom geniju. U preliminarnoj raspravi dje la Flore franaise (Francuska flora) on je suprotstavio dvije radikalne distinkcije u botanici: determinaciju, ko ja primjenjuje pravila analize i omoguava da se ime pronae pomou jednostavnog binarnog metoda (ili je osobina- koju ispitujemo prisutna i tada je rasporeu jemo na desnu stranu tabele; ili je odsutna traimo je na lijevoj strani; tako se operacija ponavlja do posljednjeg odreenja), i pronalazak stvarnih odnosa slinosti koja pretpostavlja ispitivanje cjelokupne organizacije vrsta (14). Tako ime i rodovi, obiljeavanje i klasifikovanje, jezik i priroda prestaju da se ravnopravno ukrtaju. Red rijei i poredak bia presijecaju se u jednoj vjetaki odreenoj taki. Njihova stara bliskost na koju se oslanjala istorija prirode u doba klasicizma poinje da se razbija. Poinje se govoriti o . stvarima koje se nalaze u nekom prostoru gdje nema rijei. Uvaavajui, jo dosta rano, takvu distink ciju, Lamark je zatvorio epohu istorije prirode i radikal nim potezima otvorio doba biologije. Pojam organizacije postojao je jo u XVIII vijeku; isto tako ni u analizi bogatstva pojam rada nije izmiljen nakon svretka klasicizma. Ali je organizacija tada ozna avala odreen nain stvaranja kompleksnih jedinki na osnovu elementarnih jedinica. Line je, na primjer, razli kovao jukstapoziciju koja izraava proces uveavanja mi nerala i uzimanje hrane kao proces rasta i ishrane bi ljaka i ivotinja (15). Bone ie suprotstavljao agregat vr stih neorganizovanih tijela od sastava vrstih organizovanih, koji obuhvata gotovo beskrajan broj dijelova, flu idnih i vrstih (16). Ali takav pojam organizacije nije ni kad posluio, prije kraja XVIII vijeka, da se zanuje je dan prirodni poredak, da definie svoj prostor ili da raz granii svoje figure. Tek u djelima isjea, Vik d'Azira i

GRANICE PREDSTAVE

279

Lamarka on dolazi do izraaja kao metod pri karakterizaciji: on stvara meusobnu podreenost osobina i vee ih za funkcije. On ih rasporeuje prema unutranjoj i vanj skoj arhitekturi, prema vidljivoj i nevidljivoj. On ih raz mjeta u prostoru koji nije prostor rijei, govora i jezika. On se, dakle, ne zadovoljava time da oznai neku kategori ju bia ili samo granicu u taksinomijskom prostoru. On za odreena bia definie unutranji zakon koji omoguava da njihove pojedine strukture dobiju vrijednost osobine. Or ganizacija je smjetena upravo izmeu struktura koje artikuliu i osobina koje odreuju tu ona otvara dubok, unutranji i sutinski prostor. Ta znaajna promjena deava se jo uvijek u istoriji prirode: ona modifikuje metode i tehnike taksinomije, ali ne osporava sutinske uslove njenog mogueg nastanka; ona se jo ne mijea u nain postojanja jednog prirodnog poretka. Ali zato povlai jednu krupnu posljedicu: radikalizaciju podjele izmeu organskog i neorganskog. U ta beli koju je stvorila istorija prirode, organizovane i neorganizovane jedinice bile su razvrstane u dvije kategori je; one su se ukrtale, ali se nisu podudarale, sa opozici jom izmeu ivog i neivog. Od onog trenutka kad organi zacija postane koncept na kome se zasniva prirodna karakterizacija i omogui prelaz od vidljive strukture ka oz naavanju, ona sama mora prestati da bude puko obiljeje. Ona krui oko taksinomijskog prostora u koji se bila smje stila i sad prua mogunost za nove klasifikacije. Samim tim opozicija izmeu organskog i neorganskog postaje su tinska. I, zaista, poev od perioda 1775 1795. iezava stara trolana i etvorolana artikulacija; suprotstavlja nje organskog i anorganskog ne zamjenjuje u potpunosti tu artikulaciju, ona je prije svega ini nemogunom na meui drugu podjelu, na drugom nivou i u drugom pod ruju. Palas (Pallas) i Lamark (17) formuliu tu veliku dihotomiju s kojom se podudara suprotnost izmeu i vog i neivog. Postoje samo dva carstva u prirodi pi e Vik dAzir 1786. godine jedno ivi, a drugo je lieno ivota (18). Organsko postaje ono to je ivo, a ivo je ono to proizvodi, rastui i obnavljajui se; anorgansko je neivo, to jest ono to se ne razvija i to se ne obnavlja; ono je na granici ivota inertno i neplodno, to jest smrt. A ako je vezano za ivot to je kao ono to tei da ga uniti i ubije. U svim ivim biima postoje dvije mo

280

RIJECI I STVARI

ne sile, vrlo razliite i uvijek u meusobnom sukobu, tako da svaka ponitava rezultate koje jedna uspije da stvo ri (19). Sada se vidi kako razbijanjem slike o istoriji pri rode postaje mogue neto kao to je biologija, i kako u Biaovim (Bichat) analizama dolazi do izraaja fundamen talna opozicija izmeu ivota i smrti. To svakako nee zna iti pobjedu, manje ili vie stalnu, vitalizma nad meha nizmom: vitalizam i njegov napor za definisanjem speci finosti ivota predstavlja samo povran rezultat tih arheo lokih dogaaja. IV FLEKSIJA RIJECI Tanu repliku tih dogaaja nalazimo u podruju jezikih analiza. Ali oni tu dobijaju znatno diskretniji oblik i mnogo sporiju hronologiju. Za to postoji i razlog koji nije teko otkriti: u itavom klasicizmu jezik je bio po stavljen i miljen kao govor, to jest kao spontana analiza predstave. Od svih kvantitativnih oblika, jezik je bio naj dublje vezan za samo gibanje predstave. I u toj mjeri je jezik bio dublje usaen u predstavu i njen nain postoja nja nego ostali misaoni poreci koje je stvarala klasifikaci ja bia ili razmjena bogatstva. Tehnike izmjene, kao one koje su pogodile mjeru prometnih vrijednosti ili postupke karakterizacije, bile su dovoljne da znatno promijene ana lizu bogatstva ili istoriju prirode. Da bi i nauka o jeziku doivjela tako znaajne promjene, trebalo je da doe do dubljih potresa sposobnih da izmijene i samo bie pred stava u zapadnoj kulturi. Kao to se teorija imenice u XVII i XVIII vijeku nalazila uz samu predstavu i time do iz vjesne mjere diktirala analizu struktura i osobina ivih bia, zatim analizu cijena i vrijednosti dobara, isto tako krajem klasicizma ona se najdue odrava i razbija se tek kasnije, kad se i sama predstava mijenja u dubini svog arheolokog statusa. Do poetka XIX vijeka analiza jezika pokazuje tek neznatne izmjene. Rijei se ispituju na osnovu njihove re prezentativne vrijednosti, kao moguni elementi govora koji im propisuje isti nain postojanja. Ipak, taj repre zentativni sadraj se vie ne analizira u okvirima to ga pribliavaju aspolutnom porijeklu, bilo da je ono mitsko ili ne. U optoj gramatici rijei su, u najistijem obliku,

GRANICE PREDSTAVE

281

bile nosioci znaenja manje ili vie skrivenog, manje ili vie izvedenog, ali iji je prvobitni razlog postojanja bio u izvornom oznaavanju. Svaki jezik, makako kompleksan, nalazio se u procjepu koji su jednom zauvijek stvorili ar haini krikovi. Granine slinosti sa drugim jezicima bliske sonornosti koje upuuju na slina znaenja bile su zabiljeene i sakupljene samo da bi potvrdile vertikalni odnos svakog jezika sa njegovim duboko usaenim, go tovo nijemim vrijednostima. U posljednjoj etvrti XVIII vijeka horizontalno poreenje jezika dobija jednu novu funkciju: ono vie ne omoguava da saznamo koliko svaki jezik u sebi uva sjeanja na pretke, ni kakve su oblike prije Vavilona utisnute u zvunost njegovih rijei; ali ono omoguava da se ocijeni do koje granice jezici meusob no lie, kolika je uestalost njihovih slinosti i u kolikoj mjeri su jezici meusobno prozirni. Otuda velike konfron tacije razliitih jezika do kojih dolazi krajem vijeka, a e sto pod pritiskom politikih motiva, kao to je pokuaj u Rusiji (20) da se utvrdi broj jezika u Carevini. U Petrogradu 1787. godine izdana je i prva knjiga djela Glossarium comparativum totius orbis; ono se odnosi na 279 jezika: 171 iz Azije, 55 iz Evrope, 30 iz Afrike, 23 iz Amerike (21). Ta uporeivanja su vrena iskljuivo u funkciji reprezen tativnih sadraja. Konfrontira se jedno isto znaenjsko jezgro koje slui kao invarijant sa rijeima koje ga u raznim jezicima mogu oznaiti (Adelung (22) daje 500 verzija rijei Pater u raznim jezicima i dijalektima). Osim toga bira se korijen kao konstantni elemenat kroz ob like koji neznatno variraju, zatim se utvruje gama zna enja koje on moe dobiti (to su prvi pokuaji leksiko grafije, kod Bitea (Buthet) i La Sarta (La Sarthe). Sve te analize redovno upuuju na dva principa koji su ve pripadali optoj gramatici, a to su: princip izvornog i za jednikog jezika koji je pruio prvobitni fond korjenova; i princip serije istorijskih dogaaja, stranih jezika, koji na njega utiu spolja, poveavajui ili mijeajui ve posto jee oblike (invazije, migracije, napredak nauke, politika sloboda ili ropstvo itd.). Konfrontacija jezika krajem XVIII vijeka donosi na vidjelo jednu posredniku figuru izmeu artikulacije sadr aja i vrijednosti korjenova: to je fleksija. Dodue, gramatiarima je odavna poznat fenomen fleksije (isto kao to je u prirodnoj istoriji bio poznat pojam organizacije prije

282

RIJECI I STVARI

Palasa ili Lamarka, a u ekonomiji pojam rada prije Ada ma Smita); ali fleksije su bile analizirane samo kao re prezentativne vrijednosti bilo da su posmatrane kao pomone predstave, bilo da su se predstave mogle meu sobno povezati (neto kao druga vrsta rijei). Ali ako, po put Kerdua (23) i Viljema Donsa (24), napravimo poreenje izmeu razliitih oblika glagola biti u sanskritu, la tinskom i grkom, nailazimo na konstantan odnos, supro tan opteprihvaenom: ovdje dolazi do promjene korjena, a fleksije su analogne. Sanskritska serija asmi, asi, asti, smas, stha, santi odgovara, ali samo po analogiji fleksije, latinskoj seriji sum, es, est, sumus, estis, sunt. Stoga su Kerdu i Anketil-Diperon ostali na nivou analize opte gra matike kad je prvi u tom paralelizmu vidio ostatke jednog prvobitnog jezika, a drugi rezultat istorijskog miljenja do koga je moglo doi izmeu Indusa i Mediteranaca u aoba Bakrtijanskog kraljevstva. Ali u tom poreenju nije bilo u pitanju dovoenje u vezu prvobitnog sloga sa prvo bitnim smislom, nego upravo kompleksni odnos izmeu promjene korijena i gramatikih funkcija. Konstatovano je da u ta dva razliita jezika postoji konstantan odnos izme u serije formalnih izmjena i serije gramatikih funkcija, sintaksikih vrijednosti i promjena smisla. Na taj nain opta gramatika poinje da mijenja svoj 'domen: njeni razliiti teorijski segmenti ne povezuju se vie na isti nain; a mrea koja ih spaja pokazuje neto druk iji oblik. U doba Bozea i Kondijaka labilan odnos izmeu korjena i smisla koji proizilazi iz predstave ili veza izme u moi oznaavanja i moi artikulisanja, bili su obezbijeeni suverenou Imenice. Sada, meutim, intervenie je dan nov elemenat: u pogledu smisla ili predstave, on ozna ava samo pomonu vrijednost (u pitanju je uloga subjek ta ili objekta koju igra bie ili stvar; u pitanju je, takoe, i vrijeme radnje); ali u pogledu oblika, on stvara vrst oslo nac, konstantan i gotovo nepromjenljiv, iji se zakon na mee svim reprezentativnim korjenovima, a djelimino ih i modifikuje. tavie, taj elemenat, drugorazredan po svo joj znaenjskoj vrijednosti a prvorazredan po svojoj for malnoj konsistenciji, nije sam po sebi samo izolovani slog, kao neka vrsta konstantnog korijena. To je itav sistem modifikacija iji su razliiti elementi meusobno solidarni. Slovo 5 ne oznaava drugo lice, kao to slovo e prema Kur de eblenu oznaava disanje, ivot, postojanje. Tek

GRANICE PREDSTAVE

283

zbir svih promjena m, s, t daje glagolskoj osnovi vrijed nost prvog, drugog ili treeg lica. Ta nova analiza, do kraja XVIII vijeka, usmjerena je ka istraivanju reprezentativnih vrijednosti jezika. Tu je jo u pitanju govor. Ali, ve kroz sistem fleksija do lazi do izraaja i dimenzija iste gramatinosti, tj. jezik vie nije sastavljen samo od predstava i zvukova koji se meusobno slau i usaglaavaju prema normama misaonih veza nego i od formalnih elemenata grupisanih u sistem, i koji zvukovima, slogovima i korj en ovima nameu reim koji vie ne odgovara predstavama. Tako je u analizu je zika ukljuen elemenat koji je nesvodljiv (kao to je i rad unesen u analizu razmjene ili organizacija u analizu oso bina). Kao prva posljedica moe se zabiljeiti pojava fone tike (krajem XVIII vijeka), u kojoj se vie ne istrauju prvobitne ekspresivne vrijednosti glasova, nego odnosi i meusobno djelovanje glasova. Godine 1781. Helvag (Helwag) definie vokalni trougao (25). Opaa se i pojava prvih nacrta uporedne gramatike: vie se kao predmet poreenja u jezicima ne uzima par formiran od grupe slova vezanih smislom, nego skup modifikacija koje imaju odreenu gra matiku vrijednost (konjugacije, deklinacije, tvorba rijei). Jezici se sad porede ne prema onome to oznaavaju ri jei, nego prema onome to ih meusobno povezuje: oni sada komuniciraju ne posredstvom neke anonimne i uoptene misli koju treba da predstave, nego direktno jedan s drugim, zahvaljujui onim sitnim instrumentima, na iz gled tako krhkim, ali konstantnim i nesvodljivim, koji razmjetaju rijei u posebne odnose. Kao to je govorio Monbodo (Monboddo): Poto je mehanizam jezika manje proizvoljan i bolje regulisan nego sam izgovor rijei, mi u tome vidimo odlian kriterij prema kome moemo odre diti meausobni afinitet jezika. Stoga kad zapazimo da dva jezika upotrebljavaju na isti nain jezike postupke kao to su derivacija, kompozicija ili fleksija, moemo zaklju iti da ti jezici proizilaze jedan iz drugoga ili da su oni samo dijalekti zajednikog prvobitnog jezika (26). Sve dok je jezik bio definisan kao govor, istorija jezika je bila sas tavljena od samih predstava tog govora: im se promije ne ideje, stvari, saznanja ili osjeanja, mijenja se i jezik, i to tano u onom srazmjeru u kome i ti pojedinani fe nomeni. Ali odsad postoji jedan unutranji mehanizam jezika koji omoguuje ne samo individualnost svakog jezi

284

RIJECI I STVARI

ka nego i slinost sa drugim: kao nosilac identinosti i razlika, znak bliskosti, obiljeje srodnosti, on e postati oslonac svake istorije jezika. Pomou njega istorija e stu piti u dubinu same rijei. V IDEOLOGIJA I KRITIKA U optoj gramatici, u istoriji prirode i u analizi bo gatstva, krajem XVIII vijeka, dolo je do preokreta koji svuda ima isto obiljeje. Znaci koji su izazivali predstave, analiza identinosti i razlika s kojom se moglo zapoeti, ta bela kontinuirana i artikulisana u isti mah stvarana na osnovu obilja slinosti, utvreni poredak empirijskih je dinica, sve to nije se vie moglo zasnivati na pukom podvostruenju predstave u odnosu na samu sebe. Od tog preokreta* ono to predmetima elje daje vrijednost nisu samo drugi predmeti koje elja moe sebi predstaviti, nego upravo ono to je nesvodljivo na predstavu, a to je rad; ono to nam omoguava da okarakteriemo jedno ljudsko bie nisu elementi koji se mogu analizirati prema predsta vama o biu uopte, nego izvjestan unutranji odnos pre ma tome biu, koji nazivamo organizacija; ono to nam omoguava da definiemo jedan jezik nije nain na koji jezik predstavlja predstave, nego izvjesna interna arhitek tura, izvjestan nain modifikovanja rijei u zavisnosti od meusobnog poloaja, to je fleksioni sistem. U svim tim sluajevima odnos predstave prema samoj sebi i odnosi koji se mogu uspostaviti izvan svake kvantitativne mjere prolaze kroz uslovnosti izvan same predstave. Da bismo povezali predstavu o smislu sa predstavom o rijei, treba se pozvati na isto gramatike zakone jezika koji je pod reen strogom sistemu fonetskih modifikacija i sintetike subordiniranosti. U doba klasicizma jezici su imali grama tiku jer su posjedovali mo predstavljanja; sada oni pred stavljaju na osnovu te gramatike koja je za njih kao istorijsko nalije, jedna unutranja i nuna dimenzija ije re prezentativne vrijednosti predstavljaju samo vanjsko blje tavo lice. Da bismo povezali u definitivan spreg parcijalnu strukturu i globalnu vidljivost ivog bia, treba se pozvati na isto bioloke zakone koji, izvan svih signalnih obi ljeja i kao iza njih, organizuju odnose izmeu funkcija i organa; iva bia vie ne definiu njihove slinosti, njihove

GRANICE PREDSTAVE

285

afinitete i njihove porodice na osnovu osobina koje se mogu opisati; oni posjeduju osobine koje jezik moe definisati jer imaju strukturu koja je kao tamno, voluminozno i unutranje nalije njihove vidljivosti. Najzad, kad tre ba povezati predstavu nekog predmeta potrebe sa svim predmetima koji se mogu nai pred njim u procesu raz mjene, treba se pozvati na oblik i kvantitet rada koji determiniu njegovu vrijednost. Ono to od predmeta pravi hijerarhiju u kontinuiranom gibanju trita, to nisu ni dru gi predmeti ni druge potrebe, nego upravo rad koji ih je proizveo i koji se tiho u njih usadio; to su dani i sati po trebni za njihovu izradu, za njihovo vaenje iz zemlje ili njihov transport; to predstavlja njihovu pravu teinu, nji hovu trinu solidnost, njihov unutranji zakon i, na taj nain, ono to se moe nazvati njihovom realnom cijenom. Na osnovu tog sutinskog obiljeja postaje moguna raz mjena, a cijene, nakon raznih oscilacija, dobijaju svoju potrebnu stabilnost. Taj preokret, pomalo zagonetan, koji krajem XVIII vijeka dolazi odozdo u tri razliita domena, dovodei ih jednim potezom do istog jaza, sada ve moemo sagledati u cjelini njegovih razliitih oblika. Sad je vidljivo koliko bi bilo povrno traiti to jedinstvo u napretku racional nosti ili otkriu neke nove kulturne teme. Posljednjih godi na XVIII vijeka kompleksni problemi biologije, istorije jezika ili industrijske proizvodnje nisu bili ukljueni u oblike racionalne analize; nije odmah dolo ni do interesovanja za kompleksne figure ivota, istorije i drutva; nije dolo ni do oslobaanja od racionalizma mehanicistikog tipa, ni od pravila analize i zakona shvatanja. Ili pak do svega toga je dolo, ali u obliku jednog povrinskog kre tanja: promjena i pomjeranje kulturnih interesa, nova podjela miljenja i sudova, pojava novih oblika u naunom govoru, pojava prvih brazda povuenih na blistavom licu znanja. Na jedan dublji nain i na nivou na kome se sa znanja ukorjenjuju u njihov pozitivitet, taj preokret se odnosi ne samo na predmete koje saznanje ima u vidu, analizira i objanjava, ne ak ni na nain njihova sazna vanja ili racionalizacije, nego na odnos predstave prema onome to ona sadri. Ono to se desilo sa Adamom Smitom, sa prvim filolozima, sa isjeom, Vik dAzirom ili Lamarkom, to je sitno odstupanje, ali koje ima sutinsku vanost za reformu itave zapadne misli: predstava je iz

286

RIJECI I STVARI

gubila sposobnost da sama po sebi uspostavi veze koje mogu spajati njene razliite elemente. Nikakva kompozi cija, nikakva dekompozicija i nikakva analiza identinosti i razlika ne mogu opravdati vezu koja postoji mea pred stavama. Poredak, tabela u kome se poredak materijalizuje, susjedstvo koje definie, nasljee kao moguan hod izmeu pojedinih taaka na njegovoj povrini, nisu vie u stanju da meusobno poveu predstave ili njihove pojedi ne elemente. Uslov tih veza odsada se nalazi izvan predsta ve, izvan njene neposredne vidljivosti, u nekoj vrsti svijeta u pozadini, mnogo dubljeg nego i sama predstava. Da bi smo doprli do take u kojoj se ukrtaju vidljivi oblici bia struktura ivih bia, vrijednost bogatstva, sintaksa rije i trebalo bi se uputiti prema onom vrhuncu, onoj nu noj ali nedokuivoj taki koja, s onu stranu naeg pogleda, prodire u samo srce stvari. Uvuene u svoju vlastitu suti nu, prebivajui u onoj snazi koja ih oivotvoruje, u orga nizaciji koja ih odrava, u nastanku koji ih neprestano obnavlja, stvari izmiu po svojoj sutinskoj istini, sva kom prostoru u okviru tabele. Umjesto da budu samo po stojanost koja prema istim oblicima rasporeuje predsta ve, one se uvlae u same sebe, daju sebi vlastiti volumen, definiu svoj interni prostor koji se za nau predstavu na lazi spolja. Stvari se skrivaju poev od same njihove arhi tekture, od kohezione snage koja suvereno vlada nad sva kim pojedinim djeliem; i upravo u okviru te snage iz koje nastaju i koja se u njima krije kao nepokretna ali vibrantna, stvari se nude naoj predstavi parcijalno, u fragmenti ma, profilima, dijelovima. Iz njihove nedokuive rezerve ta snaga izdvaja samo pojedine sitne dijelove ije jedin stvo ostaje uvijek skriveno i zatvoreno. Prostorni poredak koji je predstavljao opte mjesto za predstavu i za stvari, za empirijsku vidljivost i sutinska pravila, koji je pove zivao pravilnosti prirode i slinosti imaginacije u okviru identinosti i razlika, koji je iznosio na vidjelo empirijski slijed predstava kao simultanu tabelu i omoguavao da se u loginom redu izloe elementi prirode taj poredak je odsada razbijen: postojae samo stvari sa vlastitom orga nizacijom, njihovim tajnim venama, prostorom to. ih artikulie i vremenom koje ih stvara; zatim predstava kao puka vremenska sukcesija u kojoj se stvari objavljuju sa mo parcijalno za subjekat, za svijest, za izuzetan napor saznanja, za psiholoku individuu koja iz dubine svoje

GRANICE PREDSTAVE

287

istorije ili na osnovu na nju prenesene tradicije, pokuava da sazna. Predstava se nalazi na dobrom putu da vie ne mogne definisati nain postojanja koji bi bio zajedniki stvarima i saznanju. Samo bie onoga to je predstavljeno pae s onu stranu same predstave. Taj predlog je, meutim, neobazriv. On anticipira je dan vid saznanja koji jo nije definitivno uvren krajem XVIII vijeka. Ne treba zaboraviti da, ako su se Smit, isje i V. Dons i sluili pojmovima rada, organizacije i grama tikog sistema, njihov cilj nije bio da napuste tabelarni prostor koji je utemeljila misao klasicizma, niti da zaobiu vidljivost stvari i da izbjegnu igri predstave koja sa mu sebe predstavlja; njihova elja je bila da u taj prostor unesu takve oblike veza koje bi se mogle analizirati, koje bi bile konstantne i zasnovane. Stalno su imali na umu pronalaenje jednog generalnog poretka identinosti i raz lika. Veliki zaokret kojim je zapoelo osvajanje bia s one strane predstave, samog bia onog to je predstavljeno, jo nije zavren; tek je utvreno mjesto od koga e to biti mo gue. Ali to se mjesto redovno nalazi u unutranjem ras poredu predstave. Svakako toj dvosmislenoj epistemolo koj konfiguraciji odgovara i jedan filozofski dualitet koji predstavlja njeno blisko razrjeenje. Paralelno postojanje ideologije kritike filozofije kra jem XVIII vijeka, Destit de Tracija i Kanta, dijeli u tim mislima koje simultano ive jedna izvan druge ono to nauni um odrava u jedinstvu spremnom na brzu disocijaciju. Kod Destita ili erandoa ideologija je kao jedina racionalna, nauna forma u koju se filozofija moe zao grnuti, kao i jedina filozofska osnova koja moe posluiti naukama uopte ili pojedinim domenima saznanja. Kao na uka o idejama, ideologija mora biti saznanje istog tipa, kao i ono koje za svoj predmet uzima bia iz prirode ili rijei jezika ili pak zakone drutva. Ali ukoliko uzima kao predmet ideje i ukoliko ih izraava pomou rijei i po vezuje u rasuivanja, ideologija ima vrijednost gramatike i logike svojstvene svakoj drugoj nauci. Ideologija ne is pituje osnove, granice ili korijen predstave; ona se kree u, domenu predstava uopte; ona fiksira nune sukcesije na koje nailazi, ona definie veze koje iskrsavaju, ona manifestuje zakone kompozicije i dekompozicije. Ona sve zna nje situira u prostor predstave i prolazei tim prostorom, ona formulie znanje o zakonima koji je organizuju. U iz

288

RIJECI I STVARI

vjesnom smislu ona je znanje svih znanja. Ali to'povostruavanje koje je omoguava ne dozvoljava joj da napusti polje predstave; ono ima cilj da sve znanje svede na pred stavu ijoj neposrednosti nikad ne moemo izmai: Da li ste ikad shvatili malo preciznije ta to znai misliti, ta osjeate kad mislite o bilo em u?. . . Da li vi u sebi kaete: mislim to kad imate neko miljenje ili kad formuliete neki sud. Faktiki, donijeti sud istinit ili laan jeste in misli; taj in se sastoji u osjeanju da postoji neki odnos, neka veza. .. Misliti, kao to vidite, znai uvijek osjeati (27). Treba ipak dodati da Destit, definiui misao o ne kom odnosu kao osjeaj o tom odnosu, upravo pokriva itav domen predstave. Ali on dopire i do granice na kojoj osjeaj, kao prvobitni i potpuno jednostavan oblik pred stave, kao minimalni sadraj onoga to se moe pruiti misli, prelazi u podruje fiziolokih uslovnosti koje mogu da ga objasne. A to, kad itamo u jednom smislu, moe izgledati kao optost svake misli, dok u drugom kontekstu biva kompleksan rezultat jedne zooloke posebnosti: 0 ivotinji posjedujemo samo nepotpuna saznanja, ako ne uzmemo u obzir i njene intelektualne sposobnosti. Ideolo gija je dio zoologij, i kod ovjeka je taj dio naroito va an i vrijedi ga produbiti (28). Analiza predstave, u tre nutku kad dosee najvei raspon, svojom krajnjom gra nicom dodiruje domen koji je ili koji e biti, jer jo ne postoji domen prirodne nauke o ovjeku. Ma kako da se meusobno razlikuju po formi, po stilu i dometu, Kantovo pitanje i pitanje ideologa imaju istu primjenu: meusobni odnos predstava. Ali taj odnos ono to ga zasniva i opravdava Kant ne trai na nivou predstave, ak ni ublaene u svom sadraju do te mjere da na ivici pasivne svijesti postaje puki osjeaj; on ga trai u pravcu onog to ga ini mogunim u svojoj optosti. Umjesto da stvara vezu meu predstavama pomou jednog unutranjeg produbljavanja koje ga isprazni do obinog utiska, Kant taj odnos zasniva na uslovima to definiu univerzalno vrijedan oblik. Orijentiui tako svoje pitanje, Kant zaobilazi predstavu i ono to je u njoj dato da bi se obratio samo onome na osnovu ega je svaka predstava moguna. Same predstave se, dakle, ne mogu razviti po lazei od samih sebe niti se razbiti jednim pokretom (ana lizom) i opet se stvoriti (sintezom): jedino se iskustveni sudovi ili empirijske konstatacije mogu temeljiti na sadra

GRANICE PREDSTAVE

289

ju predstave. Svaka druga veza, ako treba da bude uni verzalna, mora da nastane s onu stranu iskustva, u dome nu apriornog, koji je ini moguom. Nije tu u pitanju drugi svijet nego uslovi pod kojima moe postojati svaka predstava o svijetu uopte. Postoji, dakle, pouzdana podudarnost izmeu kantovske kritike i onog to se u istom tom periodu izdavalo kao prvi gotovo kompletan oblik ideoloke analize. Ali ideolo gija irei svoje djelovanje na itavo podruje saznanja od izvornih utisaka do ekonomske politike, prolazei preko logike, aritmetike, prirodnih nauka i gramatike pokuala je da u obliku predstave obnovi upravo ono to se konstituisalo izvan predstave. To je obnavljanje bilo mo guno izvriti jedino u kvazimitskoj formi pojedinanog i univerzalnog porijekla: izolovana, prazna i apstraktna svi jest trebalo je da na osnovu predstave razvije veliku tabelu svega to se moe predstaviti. U tom smislu ideologija je posljednja filozofija klasicizma, kao to je i ilijeta posljed nji roman klasicizma. Scene i rezonovanja markiza de Sada dobijaju novu estinu elje u razvoju jedne nove pro vidne i besprijekorne predstave. Analize ideologije obnav ljaju sve oblike predstave, pa ak i one naj kompleksni je. Nasuprot ideologiji, kantovska kritika ' oznaava poetak naeg modernog doba; ona ispituje predstavu ne prema jed nom nedefinisanom impulsu koji polazi od prostog ele menta pa do svih mogunih kombinacija, nego prema gra nicama njenog prava. Ona prvi put sankcionie taj pre okret koji se u zapadnoj kulturi odigrao krajem XVIII vijeka, tj. povlaenje znanja i misli izvan domena predsta ve. Taj preokret je tada doveden u pitanje u svojoj osnovi, svom porijeklu i svojim granicama; na taj nain beskrajno polje predstave koje je stvorila misao klasicizma, a preko kojeg je ideologija nastojala proi svojim diskurzivnim i naunim korakom, ispoljava se konano kao metafizika. Ali kao metafizika koja nikad ne bi zapala u neobavijeteni dogmatizam niti bi ikada iznijela na vidjelo pitanje svo ga prava. U tom smislu kritika istie metafiziku dimen ziju koju je filozofija XVIII vijeka htjela reducirati na analizu predstave. Ali u isto vrijeme ona otvara mogunost za jo jednu metafiziku, koja bi, izvan predstave, ispitiva la sve to predstavlja izvor i porijeklo; ona omoguava sve one filozofije ivota, Volje, Rijei koje je XIX vijek razvio u okviru kritike.
19

290

RIJECI I STVARI

VI OBJEKTIVNE SINTEZE Iz toga proizilazi beskrajno mnotvo posljedica. Nji hov broj je beskrajno velik, jer i naa dananja misao pri pada jo njihovoj dinastiji. Na prvo mjesto treba istaknuti simultanu pojavu jedne transcendentalne teme i novih empirijskih podruja ili bar podruja rasporeenih i za snovanih na drukiji nain. Vidjeli smo kako mathesis u XVII vijeku kao opta nauka o redu nije igrala samo ulo gu osnivaa u matematikim disciplinama, nego je bila korelativ pri formiranju razliitih i isto empirijskih domena kao to su opta gramatika, istorija prirode i analiza bo gatstava; ovi domeni nisu bili formirani prema odreenom modelu koji im je propisala matematizacija ili mehaniza cija prirode, oni su nastali i bili rasporeeni na osnovu jedne opte mogunosti, mogunosti uspostavljanja jedne uredne tabele identinostii razlika meii predstavama. Tek krajem XVIII vijeka, kad je dolo do razbijanja tog ho mogenog polja predstava, pojavile su se dvije nove korelativne forme misli. Jedna ispituje uslove za stvaranje od nosa izmeu predstava u domenu onoga to te predstave ini uopte mogunim: ona tako otkriva jedno transcen dentalno podruje u kome subjekat, koji se nikad ne na lazi u iskustvu (jer nije empirijske prirode) nego je dovr en (jer nema intelektualne intuicije), u svom odnosu pre ma predmetu odreuje sve formalne uslove iskustva uopte; osnovu jedne mogune sinteze meu predstavama izdvaja analiza transcendentalnog subjekta. Nasuprot toj otvorenosti prema transcendentalnom i simetrino po stavljena prema njoj, jedna druga forma misli istrauje uslove odnosa meu predstavama s obzirom na bie koje je predstavljeno. Ono to se na horizontu svih sadanjih predstava nazire kao osnova njihovih jedinstava, to su pred meti koji se nikad ne mogu objektivirati, predstave koje nikad u potpunosti ne mogu predstaviti, vidljivosti u isti mah manifestne i skrivene, realnosti koje se povlae u onolikoj mjeri u kolikoj zasnivaju ono to nam se nudi i to stoji pred nama mo rada, snaga ivota, sposobnost go vora. Na osnovu tih oblika koji se nalaze uza samu vanjsku granicu naeg iskustva, vrijednost stvari, organizacija i vota, gramatika struktura i istorijska srodnost jezika do piru do naih predstava i zahtijevaju od nas moda beskra jan napor saznavanja. Na taj nain traimo uslove mogu

GRANICE PREDSTAVE

291

nog iskustva u uslovima mogunog predmeta i njegovog postojanja, dok se u transcendentalnoj refleksiji identifikuju uslovi mogunog predmeta iskustva sa uslovima sa mog iskustva. Novi pozitivitet nauka o ivotu, jeziku i eko nomiji podudara se za zavoenjem jedne transcendentalne filozofije. Rad, ivot i jezik javljaju se kao transcendentali koji ine mogunim objektivno saznanje ivih bia, zakona proizvodnje, oblika jezika. U svom biu oni su izvan sazna nja, ali samim tim oni su uslovi saznanja; oni odgovaraju onom transcendentnom polju koje je otkrio Kant, a ipak se od njega razlikuju u dvije kljune take: oni se nalaze na strani objekta i na neki nain s onu stranu; kao i ideja u transcendentalnoj dijalektici, oni totalizuju fenomene i iz raavaju a priori koherentnost empirijskih jedinica. Ali oni te fenomene temelje u okviru jednog bia ija zagonetna realnost konstituie, prije svakog saznanja, poredak i vezu onoga to treba da upozna, tavie, oni se odnose i na pod ruje a-posteriomih istina i principe njihove sinteze a ne na apriornu sintezu svakog mogunog iskustva. Prva razlika (injenica da se transcendentali nalaze na strani objekta) objanjava nastanak onih metafizika koje se, uprkos svojoj postkantovskoj hronologiji, javljaju kao prekritike : doista, one se okreu od analize uslova sa znanja kakvi se mogu otkriti na nivou transcendentalne subjektivnosti; ali te se metafizike razvijaju na osnovu objektivnih transcendentala (Rije Boija, Volja, ivot) koji su moguni samo ukoliko je domen predstave pret hodno ogranien; one, dakle, imaju istu arheoloku pod logu kao i sama kritika. Druga razlika (injenica da se transcendentali odnose na a-posteriome sinteze) objanja va pojavu jednog pozitivizma: itav jedan sloj fenomena je preputen iskustvu ija se racionalnost i povezanost oslanjaju na objektivne osnove koje nije mogue iznijeti na vidjelo dana. Upoznati se mogu ne supstance, nego fe nomeni; ne sutine, nego zakoni; ne bia, nego njihova pra vilnost. Tako se na osnovu kritike ili na osnovu tog nesrazmjera izmeu bia i predstave iji prvi fizioloki izvjetaj jeste kantizam uspostavlja jedna sutinska ko relacija: s jedne strane su metafizike predmeta, ili tanije reeno metafizike onog fonda koji se uopte ne moe ob jektivirati i iz koga predmeti dolaze do naeg povrnog saznanja; a s druge strane one koje jedino nastoje da po19 *

292

RIJECI I STVARI

smatraju ono to je dato pozitivnom saznanju. Vidljivo je kako suprotni polovi te apozicije pruaju jedan drugom oslonac i meusobno se uvruju. Samo u obilju pozitiv nih saznanja (a naroito onima koje nam pruaju biologi ja, ekonomija ili filologija) metafizike osnove i objektiv nih transcendentala nai e svoju udarnu taku. A pozitivizam e nai svoje opravdanje u diobi izmeu osnove koja se ne moe saznati i racionalnosti koja se moe sa znati. Tako je trougao kritika pozitivizam metafizika predmeta postao konstitutivni elemenat evropske misli od poetka XIX vijeka do Bergsona. Takva organizacija, u svojoj arheolokoj mogunosti, povezana je sa nastankom empirijskih polja, o kojima obi na i puka interna analiza ne moe ubudue da podnese izvjetaj. Ona se stoga nalazi u korelativnom odnosu sa iz vjesnim brojem dispozicija svojstvenih modernoj epistem. Prije svega raa se jedna dotle neformulisana i u stvari nepostojea tema. Moe izgledati neobino da u doba klasicizma nije izvren pokuaj matematizacije posmatrakih nauka, ili gramatikih saznanja, ili ekonomskog isku stva. Kao da su galilejska matematizacija prirode i njene mehanike osnove bili dovoljni da ispune zahtjeve mathe sis. U tome nema niega paradoksalnog: analiza predstava prema njihovim identinostima i razlikama, njihovom po retku u okviru stalnih tabela, situirala je sasvim oprav dano nauke u polje univerzalne mathesis. Krajem XVIII vijeka dolazi do nove i sutinske podjele. Poto se sada veza meu predstavama ne uspostavlja istim gestom koji ih dekomponuje, analitike discipline postaju epistemoloki razliite od onih koje se moraju pozivati na sintezu. Tako emo dobiti polje apriornih nauka, zatim formalnih i is tih, i deduktivnih, koje se pozivaju na matematiku logiku; s druge strane se izdvaja podruje a-posteriornih nauka, empirijskih nauka koje se ne koriste deduktivnim forma ma osim fragmentarno i u striktno lokalizovanim zonama. Posljedica te diobe jeste epistemoloka tenja da se na ne kom drugom nivou pronae jedinstvo koje je bilo izgub ljeno disocijacijom mathesis i univerzalne nauke o redu. Otuda izvjestan broj napora karakteristinih za modernu misao o nauci: klasifikacija domena znanja na osnovu ma tematike i hijerarhija ustanovljena u cilju postepenog na predovanja prema kompleksnijim i manje tanim datosti ma; refleksija o empirijskim metodama indukcije i napor

GRANICE PREDSTAVE

293

da one budu filozofski utemeljene i opravdane s jedne for malne take gledita; pokuaj proiavanja, formalizovanja i matematizovanja domena ekonomije, biologije i same lingvistike. Kao opreku tim nastojanjima za konstituisanjem jedinstvenog epistemolokog polja, nalazimo u pravilnim razmacima potvrdu nemogueg: ova proizilazi ili iz nesvodljive specifinosti ivota (koju pokuavaju da obuhvate naroito poetkom XIX vijeka) ili iz poseb nog karaktera humanistikih nauka, koje se odupiru sva koj metodolokoj redukciji (to odupiranje je predmet definisanja i odmjeravanja naroito tokom druge polovine XIX vijeka). Bez sumnje, u toj dvostrukoj potvrdi altemiranoj i simultanoj treba uoiti smjer onog dubo kog preokreta koji je, krajem XVIII vijeka, odvojio polje predstava od mogunosti sinteze. Taj preokret usadio je formalizaciju ili matematizaciju usred svakog modernog naunog projekta; on je, takoe, objasnio zato svaka brzo pleta matematizacija ili svaka naivna formalizacija empi rijskog dovode do prekritikog dogmatizma i odzvanja u misli kao povratak plitkostima ideologije. Trebalo bi istaknuti jo jedno obiljeje moderne epistem. Tokom itavog klasicizma, konstantni i sutinski od nos izmeu znanja ak i empirijskog i univerzalne mathesis opravdavao je projekat na osnovu jedinstvenog corpus-a saznanja. Taj projekat je naizmjenino dobijao oblik opte nauke o kretanju, ili izgled univerzalnog obi ljeja, ili promiljenog i rekonstruisanog jezika u svim nje govim analitikim vrijednostima i svim sintaksikim mo gunostima, ili pak alfabetske i analitike Enciklopedije. Nije uopte vano to ti pokuaji nisu dobili dovren oblik ili to u cijelosti nisu ispunili namjeru iz koje su proizili: svi oni ispoljavaju, makar na vidljivoj povrini dogaaja ili tekstova, duboko jedinstvo koje je klasicizam stvorio dajui, kao arheoloku osnovu, znanju analizu identino sti i razlika kao i univerzalnu mogunost dovoenja u red. Na taj nain Dekart, Lajbnic, Didro i dAlamber, u onom to se moe nazvati njihovim neuspjehom, ostali su veoma bliski onome to je konstituisalo misao klasicizma. Poev od XIX vijeka, jedinstvo mathesis je prekinuto, i to dva puta: najprije linijom koja dijeli iste oblike analize i za kone sinteze, a zatim linijom to dijeli kad je u pitanju stvaranje sinteza transcendentalnu subjektivnost i na in postojanja predmeta. Ta dva oblika prekida raaju

294

RIJECI I STVARI

dvije serije pokuaja koje po nekim tenjama ka univer zalnosti stvaraju opreku izmeu kartezijanskih i lajbnicovskih poduhvata. Ali, ako malo izblie pogledamo, unifi kacija polja saznanja nema i ne moe imati u XIX vijeku ni iste oblike, ni iste pretenzije ni iste osnove kao u doba klasicizma. U doba Dekarta ili Lajbnica reciprona prozir nost znanja i filozofije bila je potpuna i ila do te mjere da univerzalizacija znanja u obliku filozofske misli nije zahtijevala poseban nain razmiljanja. Poev od Kanta, problem je sasvim drukiji, znanje se vie ne moe razvi jati na jedinstvenom i ujedinjujuem fondu mathesis. S jed ne strane se postavlja problem odnosa izmeu formalnog i transcendentalnog plana (na tom nivou svi empirijski sa draji znanja stavljeni su u zagrade i osloboeni su svake vrijednosti), a sa druge strane, problem odnosa izmeu domena empirijskog i transcendentalne osnove saznanja (tada je ist poredak formalnog potisnut u stranu kao neznaajan za objanjenje tog podruja u koje se stapa itavo iskustvo, pa ak i iskustvo istih oblika misli.) Ali u oba sluaja filozofska misao o univerzalnosti nije istog nivoa kao i polje realnog znanja; ona se konstituie ili kao ista refleksija u stanju da zasnuje ili kao obnavljanje sposobno da razotkrije. Prvi oblik filozofije ispoljio se naprije u fihteovskom poduhvatu, u kome je totalitet transcendental nog podruja izveden iz istih, univerzalnih zakona oslo boenih miljenja: tako je otvoreno podruje istraivanja kojim se pokuava svesti svaka transcendentalna reflek sija na analizu formalizma ili otkriti u transcendentalnoj subjektivnosti osnova za moguni formalizam, to se tie drugog filozofskog otvora, on se najprije pojavio sa hegelovskom fenomenologijom, kada je totalitet empirijskog domena bio obnovljen u samoj svijesti, koja se otkriva sebi kao duh, to jest kao podruje i empirijsko i transcen dentalno u isti mah. Prema tome, jasno je kako je fenomenoloki zadatak koji je Huserl postavio znatno kasnije vezan iz dubine svo jih mogunosti i svojih nemogunosti za sudbinu zapadne filozofije kakva je utemeljena od XIX vijeka. Huserl eli da fiksira prava i granice formalne logike u refleksiji transcendentalnog tipa i da transcendentalnu subjektivnost vee za horizont empirijskih sadraja koje jedino ona moe da konstituie, odri i otvori beskrajnim eksplikacijama. Ali on se, moda, time izlae opasnosti koja prijeti svakom

GRANICE PREDSTAVE

295

dijalektikom poduhvatu i koja ga, nolens-volens, gura u an tropologiju. Svakako da nije moguno empirijskim sadr ajima dati transcendentalnu vrijednost niti ih premjestiti na stranu konstituantne subjektivnosti, a da se pri tome ne ustupi mjesto, bar kriom, antropologiji, to jest nainu miljenja u kome su granice prava na saznanje (pa prema tome i itavog empirijskog znanja) u isto vrijeme i kon kretni oblici postojanja, onakvi kakvi dolaze do izraaja u tom istom empirijskom znanju. . Najdalje i za nas najtee odgonetljive posljedice tog fundamentalnog preokreta, koji je pogodio zapadnu epistem krajem XVIII vijeka, mogu se rezimirati na slije dei nain: negativno, domen istih oblika saznanja se izoluje, zadravajui pri tome i autonomiju i suverenitet )u odnosu na svako empirijsko znanje, raajui i oivljujui projekat formalizovanja konkretnog i konstituisanja is tih nauka uprkos svemu i protiv svega; pozitivno, empi rijski domeni se povezuju na refleksije o subjektivnosti, ljudskom biu i okonivosti, vrei tako funkciju filozofije kao i redukciju filozofije ili kontrafilozofije.

GLAVA

OSMA

RAD, IVOT, JEZIK

1. NOVA EMPIRIJA Ve smo dobro poodmakli od istorijskog preokreta ko ji je trebalo situirati, daleko od hronolokih granica onog preloma koji u dubini dijeli epistem zapadnog svijeta i iz dvaja poetak novog modernog naina shvatanja empirije. To je stoga to se misao koja nam je savremena i koju, htijui ili ne htijui, mislimo nalazi, jo od kraja XVIII vijeka, u nemogunosti da u prostoru predstave zasnuje sintezu i, korelativnom obavezom, otvori transcen dentalno polje subjektivnog i, s onu stranu predmeta, utvr di kvazitranscendentale koji su za nas ivot, Rad i Jezik. Da bi se ta obaveza ispoljila u oporosti svog istorijskog na leta, trebalo je ostaviti analizu da prati misao du itavog njenog toka, a iji je izvor u ogromnom nitavilu, tre balo je da govor urno podvostrui sudbinu i orijentaciju modeme misli kako bi dosegao taku u kojoj je ona izmi jenila pravac: ta dananja jasnoa, moda jo uvijek blije da, ali odluujua, koja nam omoguava da ako ne domi niramo, ono bar djelimino obuhvatimo i ukrotimo ono to od te misli, formirane na pragu modernog doba, stie jo uvijek do nas i slui nam kao kontinuirana osnova na eg govora. Meutim, druga polovina preokreta svakako znaajnija jer se odnosi na samo bie i korijen pozitiviteta na koji se oslanjaju naa empirijska saznanja ostala je u neizvjesnosti; nju sada treba analizirati. U prvoj fazi koja se hronoloki protee od 1775. do 1795. godine i ija se konfiguracija moe odrediti na osnovu djela Smita, isjea i Vilkinsa koncepti rada, organizma i gramatikog sistema bili su uvedeni (ili po

298

RIJECI I STVARI

novno uvedeni sa posebnim statusom) u analizu predstava i tabelarni prostor u kome se ova do sada odvijala. Svaka ko, njihova uloga se sastojala u odobravanju takve analize, u uspostavljanju identinosti i razlika i kreiranju instru menta kao kvalitativnog mjerila pri stvaranju poretka. Ali ni rad ni gramatiki sistem ni iva organizacija nisu mogli biti definisani ili osigurani prostom igrom predstava koje se razbijaju, analiziraju ili ponovo stvaraju i tako se same po sebi predstavljaju kroz podvostruenje; prostor analize je morao da izgubi svoju autonomiju. Ubudue, tabela e prestati da bude stjecite svih mogunih poredaka, centar svih odnosa, oblik raspodjele svih bia prema njihovoj po sebnoj individualnosti; ona u odnosu na znanje predstavlja samo tanak povrinski sloj. Susjedstva koja su na tabeli izraena, identinosti koje su opisane i ije je ponavljanje obiljeeno, slinosti koje otkriva i konstante u koje se mo emo uvjeriti samo su rezultat odreenih sinteza, organi zacija ili sistema koji se nalaze s onu stranu svih ponav ljanja koja se mogu dovesti u red na osnovu vizuelnog. Poredak koji se nudi pogledu, sa permanentnom mreom svojih distinkcija, samo je povrinsko svjetlucanje iznad ogromne dubine. Prostor zapadnog znanja spreman je da se pomjeri: taksinomija, ija se prostrana mrea prostirala u korela ciji sa mogunou jedne mathesis i koja je ovaploavala period uspona znanja u isti mah i prvu mogunost i stepen njegovog savrenstva bie organizovana prema jednoj mranoj vertikali: ova e definisati zakon slinosti, propisati bliskosti i diskontinuitete, zasnovati perceptivne sposobnosti i pomjeriti sva krupna horizontalna izvoenja taksinomije prema sporednijem planu posljedica. Na taj nain evropska kultura stvara za sebe dubinu u kojoj e se postavljati pitanje ne o identinostima i distinktivnim odlikama, permanentnim tabelama sa svim njihovim puta njama i mogunim prolazima, nego o velikim skrivenim snagama koje su se razvile iz svog primitivnog i nedoku ivog jezgra, nego o porijeklu i kauzalnosti istorije. Od sada e stvari dolaziti do predstave samo iz dubine uvu ene u samu sebe; ispreturane i moda jo tamnije, ali snano vezane za same sebe, spojene ili razdijeljene, ali ne milosrdno grupisane silom koja se krije u toj dubini. Vid ljivi likovi, njihove veze, bjelina koja ih izoluje i okruuje njihov profil vie nee biti dostupni naem pogledu

RAD, IVOT, JEZIK

299

osim kao jedinstvena masa koja u toj noi previre zajedno s vremenom. Tad i to je druga faza tog preokreta znanje u svom pozitivitetu mijenja i svoju prirodu i svoj oblik. Bilo bi lano, a naroito nedovoljno, da tu promjenu pripiemo otkriu jo nepoznatih predmeta kao to su: gra matiki sistem sanskrita ili odnos izmeu anatomskih dis pozicija i funkcionalnih planova, ili pak ekonomska uloga kapitala. Ne bi bilo tanije zamisliti ni da je opta gra matika postala filologija, istorija prirode biologija, a analiza bogatstva politika ekonomija, jer svi ti naini saznanja korigovali su svoje metode, pribliili se svom predmetu, racionalizovali svoje koncepte, izabrali bolje na ine formalizacije ukratko, oslobodili se svoje preistorije jednom vrstom samoanalize samog razuma. Na prelomu vijeka promijenilo se i doivjelo nenadoknadivu izmjenu samo znanje, kao prethodni i nedjeljivi nain bivanja su bjekta koji saznaje i predmeta saznanja. Ako je poelo prouavanje cijene proizvodnje i ako se za analizu formira nja vrijednosti vie ne koristi idealna i prvobitna situacija trampe, to je stoga to na arheolokom nivou proizvodnje, kao fundamentalna figura u prostoru znanja, dolazi na mjesto razmjene, dovodei na svjetlo dana nove objekte koji se mogu spoznati (kao to je kapital) i propisujui nove koncepte i nove metode (kao analizu oblika proiz vodnje). Isto tako, ako prouavamo internu organizaciju bia od Kivijea, i ako se u tu svrhu koristimo uporednom anatomijom, to je stoga to ivot, kao fundamentalni oblik znanja, izbacuje nove predmete (kao odnos izmeu osobine i funkcije) i nove metode (kao traenje analogija). Naj zad, ako Grim i Bop pokuavaju da definiu zakone vo kalne alternance ili promjene konsonanata, to je stoga to je Rasprava kao metod znanja zamijenjena Jezikom, koji definie, dotle neuoljive predmete (porodice jezika u ko jima su gramatiki sistemi analogni) i propisuje metode to do tada jo nisu bile upotrebljavane (analiza pravila transformacije suglasnika i samoglasnika). Proizvodnja, i vot, jezik u njima ne treba traiti predmete koji bi se, svojom vlastitom teinom i autonomnim insistiranjem, na metnuli spolja saznanju koje ih je odve dugo bilo zane marilo; u njima ne treba gledati ni sporo graene koncepte pomou novih metoda, kroz progres nauka u njihovom ho du prema vlastitoj racionalnosti. Samo fundamentalni na

300

RIJECI I STVARI

ini saznanja trpe u njihovom nedjeljivom jedinstvu deri viranu korelaciju nauka i novih tehnika prema neiskazanim predmetima. Konstituisanje tih fundamentalnih naina si gurno je duboko zakopano u arheoloke slojeve. Mi samo moemo otkriti neke njihove znakove kroz djela Rikarda za ekonomiju, Kivijea za biologiju i Bopa za filologiju. II RIKARDO U analizama Adama Smita rad je sadrao svoju pri vilegiju zahvaljujui moi uspostavljanja konstantne mjere meu vrijednostima stvari. On je omoguavao da u razmjeni izjednai predmete potrebe; inae bi bio izloen promjeni i bitnom relativiziranju. Ali takvu ulogu je mogao odigrati samo pod jednim uslovom: trebalo je pretpostaviti da ko liina rada, neophodna za proizvoenje neke robe, mora biti jednaka koliini rada koja se u procesu razmjene mogla pribaviti za tu robu. Ali kako opravdati tu identinost, na emu je zasnovati, ako ne na izvjesnoj asimilaciji (koja je dozvoljena vie tajno nego otvoreno) rada kao proizvodne djelatnosti i rada kao robe koja se moe kupiti i prodati? U tom drugom smislu rad ne moe biti shvaen kao kon stantna mjera, jer on pretpostavlja isto toliko varijacija koliko i roba sa kojom ga moemo uporediti (1). Ta kon fuzija- kod Adama Smita proizilazila je iz prednosti koja je pridavana predstavi: svaka roba predstavljala je izvje stan rad, a svaki rad mogao je predstavljati izvjesnu ko liinu robe. Ljudska aktivnost i vrijednost stvari bile su u meusobnom kontaktu i prozirnom elementu predstave. U tome Rikardove analize nalaze svoje mjesto i razlog za svoju presudnu vanost. Te analize nisu prve koje radu rezerviu znaajno mjesto u ekonomskoj igri, ali one iznose na vidjelo jedinstvenost toga pojma, one prvi put radikal no distingviraju onu snagu, muku i vrijeme radnikovo koji se kupuju i prodaju kao i onu aktivnost koja je izvor vri jednosti stvari. Tako emo, s jedne strane, imati rad koji nude radnici, koji poslodavci prihvataju ili trae i koji je nagraen nadnicama; s druge strane, imamo rad koji je potreban za vaenje ruda, pripremanje namirnica, proiz vodnju predmeta, transport robe i koji tako stvara vrijed nosti pogodne za razmjenu, a koje nisu postojale prije nje ga i koje se ne bi ni javile bez njega.

RAD, IVOT, JEZIK

301

Prema Rikardu, kao i prema Smitu, rad moe mjeriti ekvivalentnost robe koja prolazi kroz proces razmjene: U najranijem drutvu razmjenska vrijednost stvari ili pravilo koje utvruje koliinu nekog predmeta koju moramo dati u razmjenu za drugi ne zavisi od komparativne koliine rada upotrijebljenog za izradu tih stvari (2). Ali razlika izmeu Smita i Rikarda sastoji se u slijedeem: za prvoga rad, poto moe biti razdijeljen na radne dane, moe slu iti kao zajednika mjera za sve druge robe (izmeu osta log i za hranu potrebnu za ivot radnika); za drugoga, ko liina rada omoguava utvrivanje vrijednosti stvari, i to ne stoga to se ove mogu izraziti u jedinicama rada, nego prije svega zato to je rad kao proizvodna djelatnost iz vor svake vrijednosti. Vrijednost vie ne moe biti definisana, kao u klasicizmu, na osnovu totalnog sistema ekvi valentnosti i sposobnosti meusobnog predstavljanja poje dinih roba. Vrijednost je prestala da bude znak i postala je proizvod. Ako stvari vrijede onoliko koliko i rad upotri jebljen za njihovu izradu, ili bar ako je njihova vrijednost proporcionalna tom radu, to ne znai da rad predstavlja jednu fiksnu i konstantnu vrijednost koja se moe raz mjenjivati u itavom svijetu i u svim vremenima; to samo znai da svaka vrijednost, bez obzira kakva ona bila, vodi svoje porijeklo iz rada. Najbolji dokaz je da vrijednost stvari raste sa koliinom rada koji treba uloiti u njihovu proizvodnju; ta vrijednost, meutim, ne doivljava prom jene sa poveanjem ili padom zarada koje se daju u raz mjenu za rad kao za bilo koju drugu robu (3). Cirkuliui na tritu, meusobno se razmjenjujui, vrijednosti posje duju takoe i sposobnost predstavljanja. Ali tu sposobnost vrijednost nalazi na drugom mjestu u onom radu koji je izvomiji od svake predstave i koji se, prema tome, ne moe definisati razmjenom. Dok u klasicizmu trgovina i razmjena slue kao osnova koja se ne moe prevazii pri analizi bogatstva (to vai i za Adama Smita, kod koga je podjela rada uslovljena kriterijima trampe), od Rikarda je mogunost razmjene zasnovana na radu. Tako e teorija o proizvodnji prethoditi teoriji o prometu. Otuda imamo tri posljedice koje moramo imati na umu. Prva je uvoenje jedne kauzalne serije koja ima pot puno nov oblik. U XVIII vijeku, naravno, nije bio nepoznat mehanizam ekonomskih uslovnosti: davana su objanjenja o odlivu i prilivu sredstava, o skoku i padu cijena, o pove

302

RIJECI I STVARI

anju proizvodnje, njenoj stagnaciji ili padu; ali svi ti fe nomeni bili su tumaeni na osnovu prostora na tabeli gdje su se vrijednosti mogle meusobno suoiti. Cijene bi se poveavale kad bi reprezentativni elementi rasli bre nego elementi koje oni predstavljaju; proizvodnja bi opala, in strumenti predstavljanja se smanjili u odnosu na stvari koje treba predstaviti, itd. Uvijek je, dakle, bila u pitanju kruna kauzalnost, uz to jo i povrinska, jer se odnosila samo na reciprono djelovanje onoga koji analizira i ono ga to je analizirano. Poev sa Rikardom, rad se, osloboen veze sa predstavom i nalazei se u podruju gdje ona ne moe na njega djelovati, organizuje prema kauzalnosti koja je samo njemu svojstvena. Koliina potrebnog rada za pro izvodnju nekog predmeta (za njegovo sakupljanje ili nje gov transport) zavisi od oblika proizvodnje: prema stepenu izvrene podjele rada, koliini i vrsti proizvodnih sred stava, sumi kapitala kojom raspolae poslodavac i koju investira u pogone svoje tvornice, sama proizvodnja e dobijati drukiji oblik; u nekim sluajevima ona e biti sku pa, a u drugim jeftinija (4). Ali kako je u svim sluajevi ma ta cijena (zarade, kapital i dohoci, kamate) odreena na osnovu rada ve izvrenog i primijenjenog na tu novu proizvodnju, dolazi do raanja velike linearne i homogene serije serije proizvodnje. Svaki rad ima svoj rezultat, koji je na ovaj ili onaj nain primijenjen na jedan drugi rad ije trokove onda i odreuje; a taj novi rad ulazi za tim u formiranje vrijednosti, itd. Takva serijska akumu lacija prvi put ukida reciprono determinisanje, koje je jedino vailo u klasicistikim analizama bogatstva. Ona ti me uvodi mogunost stvaranja jednog kontinuiranog istorijskog vremena, iako, kao to emo kasnije vidjeti, Rikardo evoluciju zamilja samo u obliku usporavanja ili ak zaustavljanja istorije. Na nivou mogunosti formiranja mi sli, Rikardo je, razdvojivi formiranje i reprezentativnost vrijednosti, omoguio artikulaciju ekonomije u okviru is torije. Umjesto da bogatstvo bude rasporeeno u okviru jedne tabele i da tako formira sistem ekvivalentnosti, or ganizuje se i gomila u okviru vremenskog lanca: svaka se vrijednost odreuje ne prema instrumentima koji omogua vaju da bude analizirana, nego prema uslovima proizvod nje iz kojih je proizila. Osim toga, ti uslovi su determinisani koliinom rada upotrijebljenog za proizvodnju. I prije nego to se ekonomska misao vee za istoriju doga

RAD, IVOT, JEZIK

303

aja ili drutva eksplicitnim govorom, istorinost je si gurno ve odavno proela sam nain bivanja te misli. Eko nomija u svojoj pozitivnosti nije vie vezana za simultani prostor razlika i slinosti, nego za vrijeme sukcesivne pro izvodnje. Druga posljedica, nita manje znaajna, odnosi se na pojam rijetkosti. U klasicizmu je rijetkost bila definisana u odnosu na potrebu: rijetkost je bila isticana ili zanemari vana ukoliko su potrebe rasle ili dobijale nove forme; za one koji gladuju, rijetkost je ito, ali za bogate koji izlaze u visoko drutvo, rijetkost je dijamant. Ekonomisti XVIII vijeka bilo da su fiziokrati ili ne smatrali su da se ta rijetkost moe savladati, bar djelimino, zahvaljujui zemlji i radu oko zemlje: zemlja, naime, ima udesno svoj stvo da moe zadovoljiti i mnogo vee potrebe nego to ih ima ovjek koji je obrauje. U klasicizmu se javlja ri jetkost zato to ljudi sebi predstavljaju i zamiljaju pred mete koje sami nemaju; ali postoji i bogatstvo, jer zem lja u izobilju proizvodi predmete koji se ne mogu odmah potroiti i koji u prometu i razmjeni mogu stvoriti pred stavu i o drugim predmetima. Rikardo je okrenuo polove te analize: prividna blagorodnost zemlje samo je rezultat njenog sve veeg tvrdiluka; stoga se u ovjekovom duhu na prvom mjestu ne nalazi ni potreba ni predstava o po trebi, nego upravo izvjesna izvorna nedovoljnost i nezasitost. Rad se kao ekonomska djelatnost pojavio u istoriji svijeta onog dana kada su ljudi postali odve brojni da bi se mogli prehraniti spontano dobij enim plodovima zemlje. Poto se nisu imali ime izdravati, jedni su umi rali, a drugi bi sigurno takoe pomrli da nisu poeli obra ivati zemlju. I sve to se stanovnitvo vie mnoilo, novi dijelovi ume su morali biti raskreni, obraeni i pretvore ni u oranicu. U svim periodima istorije ovjeanstvo je ra dilo samo pod prijetnjom od,smrti: jer itavo stanovnitvo, ako ne pronae nove izvore, osueno je na nestanak. I obr nuto, sve to se vie ovjeanstvo mnoi, ljudi preduzimaju sve tee i mnogobrojnije poslove iji se rezultati ne ispoljavaju neposredno u ovom trenutku. Poto prijetnja od smrti postaje sve strasnija ukoliko se neophodne namir nice tee nabavljaju, rad mora biti sve intenzivniji i ko ristiti se svim sredstvima da bi postao to obuhvatniji. Na taj nain ekonomija postaje moguna i nuna zahvaljujui

304

RIJECI I STVARI

stalno odravanoj situaciji rijetkosti: ovjek izlae svoj i vot opasnosti pred samom prirodom, koja je sama po sebi inertna i sterilna, izuzev jednog malog njenog dijela. Eko nomija sad utvruje svoj princip izvan mehanizma pred stave, u onom opasnom podruju gdje se ivot sueljava sa smru. Ona nas upuuje na onaj sistem dvosmislenih razmatranja koja moemo nazvati antropolokim: ona se zaista odnosi na bioloka svojstva ljudske vrste, za koju je Maltus u isto vrijeme kad i Rikardo dokazao da stal no tezi ka porastu ako se to ne sprijei odreenim mje rama; ona se odnosi i na poloaj onih ivih bia koja se izlau opasnosti kako bi u prirodi to ih okruava pronali sredstva za opstanak; ona, najzad, u radu i grubosti tog ra da, oznaava jedino sredstvo kojim se moe negirati sutin sko nedostajanje i kojim se moe bar za trenutak savla dati smrt. Pozitivitet ekonomije smjeten je u toj antropo lokoj praznini. Homo oeconomicus nije ovjek koji sebi predstavlja svoje vlastite potrebe i predmete sposobne da ih zadovolje; to je ovjek koji prolazi, koji se koristi i votom i gubi ga izbjegavajui neminovnost smrti. To je dovreno bie: i kao to je od Kanta pitanje konanosti postalo vanije od analize predstava, tako isto i od Rikarda ekonomija, na manje ili vie eksplicitan nain, poiva na antropologiji, koja tei da konanosti odredi konkretne forme. Ekonomija XVIII vijeka postavljala se u odnosu prema mathesis kao opta nauka o svim mogunim redo vima; ekonomija XIX vijeka e se odnositi prema antro pologiji kao govor o ovjekovoj prirodnoj konanosti. Sa mim tim i potreba i elja se povlae iz subjektivne sfere u domen koji je ba tada postao predmet psihologije. Ta mo e upravo, u drugoj polovini XIX vijeka, marginalisti potraiti pojam koristi. Moe se pomisliti da su Kondijak, Graslen ili Forbone ve bili psihologisti, jer su analizirali vrijednost na osnovu potrebe; a isto tako se moe povje rovati da su fiziokrati bili prvi prethodnici ekonomije, koja je, poev od Rikarda, analizirala vrijednost na osnovu tro kova proizvodnje. To je stoga to je ekonomija izlazila iz konfiguracije koja je u isti mah omoguavala postojanje i Kenea i Kondijaka; ali prestae i vlast te epistem koja je zasnivala saznanje na poretku predstava. Tada e stupiti nova epistemoloka era u kojoj se razlikuje, ne bez meu sobnog pozivanja, psihologija predstavljenih potreba i an tropologija prirodne konanosti.

RAD, IVOT, JEZIK

305

Najzad, posljednja posljedica odnosi se na evoluciju ekonomije. Rikardo pokazuje da kao prirodnu plodnost pri rode ne treba interpretirati ono to stalno sve snanije obi ljeava njenu krtost. Zemljina renta, u kojoj su svi eko nomisti, ukljuujui i Adama Smita (5), gledali obiljeje plodnosti svojstvene zemlji, postoji samo utoliko to poljo privredna djelatnost postaje sve tea i tea, a sve manje rentabilna. Ukoliko su ljudi, stalnim porastom stanovni ka, prisiljeni da osvajaju nova plodna podruja, i berba novih koliina ita zahtijeva vie rada, bilo da je u pita nju dubina oranja, opseg zasijanih povrina ili koliina ubriva, trokovi proizvodnje za posljednju etvu bie vei nego za prve etve sa bogate i plodne zemlje. Meutim, ni taj artikl, do koga je tako teko doi, nije manje neopho dan nego drugi, ako ne elimo da jedan dio stanovnitva umre od gladi. Dakle, trokovi oko proizvodnje ita na ja lovoj zemlji odredie cijenu ita uopte, ak i ako je inae ito dobijeno dva ili tri puta jeftinije. Otuda plodne zem lje imaju vei prihod, koji njihovim posjednicima omogu ava da tu zemlju izdaju u najam uz visoku zakupninu. Ta ko je zemljina renta rezultat ne plodne prirode, nego ja love zemlje. I taj fenomen postaje svakim danom sve jae naglaen: stanovnitvo se poveava, obrauje se sve loija zemlja, trokovi proizvodnje rastu, a tako se poveava i zemljina renta. U takvoj situaciji moguno je ak i potrebno da nominalna zarada radnika raste takoe i pokriva minimalne trokove ivota. Ali iz istih tih razloga stvarna zarada praktino se ne moe poveavati, ve moe samo podmiriti neophodne trokove oblaenja, smjetaja i ishrane. I, najzad, profit preduzimaa e opasti ukoliko se povea zemljina renta, i ako raspodjela radnikog do hotka ostane ista. Profit e toliko opasti da e nestati ako se to ne zaustavi na nekoj granici: i, zaista, poev od jed nog odreenog trenutka, industrijski profit e toliko opasti da se nee moi upoljavati novi radnici; zbog nemoguno sti ostvarenja dopunske zarade, radna snaga se nee povea vati, a drutvo e poeti da stagnira. Vie nee biti mo guno osvajanje novih zemljita koja su jo neplodnija nego ova prethodna: zemljina renta e dosegnuti svoj pla fon i nee vie vriti svoj uobiajeni pritisak na industrijske prihode; oni e se tada moi stabilizovati. Istorija e se pretvoriti u mrtvo more. Konanost ovjekova bia bie

20

306

RIJEI I STVARI

definisana, i to jednom zauvijek, to jest na beskonano vrijeme. Paradoksalno je ali tano da istorinost, koju je u ekonomiju uveo Rikardo, omoguava da promislimo tu imobilizaciju istorije. Misao klasicizma zamiljala je, u dome nu ekonomije, budunost stalno otvorenu i stalno promjen ljivu, ali, u stvari, u pitanju je bila jedna prostorna modi fikacija: tabela za koju se smatralo da je tvori bogatstvo razmjenom, razvijanjem i organizovanjem, mogla je da se poveava; pri tome bi tabela ostala ista, dok bi svaki elemenat gubio od svoje relativne povrine, ali bi pri tome stupao u odnos sa drugim elementima. Vidimo, dakle, ka kvu ulogu igraju istorija i antropologija. Nema istorije (rad, proizvodnja, akumulacija i poveanje realnih cijena) osim ako je ovjek kao prirodno bie okoniv, a ta se okonivost protee mnogo dalje od prvobitnih granica vrste i neposrednih potreba tijela, ali ne prestaje da prati, bar tiho, itav razvitak civilizacije. Sve to se ovjek vie za dubi u srce svijeta, sve vie napreduje u osvajanju prirode, i sve je snanije pritisnut svojom konanou, i sve je blii smrti. Istorija ne omoguava ovjeku da pobjegne iz svo jih prvobitnih granica osim prividno, i ako granici ne pridajemo najpovrnije znaenje. Ali ako imamo na umu ovjekovu sutinsku konanost, vidjeemo da njegova an tropoloka situacija ne prestaje da stalno sve vie dramatizuje istoriju, da je ini sve pogibnijom i da joj se pribli ava svojom vlastitom nemogunou. U trenutku kad isto rija dosegne te granice, ona se moe samo zaustaviti, vibrirati izvjesno vrijeme oko vlastite osovine i konano se imobilizirati. Ali do tog moe doi na dva naina: bilo da ona progresivno i sporo dopire do stanja stabilnosti koja u beskraju vremena sankcionie ono prema emu ona odu vijek tei, i onom to ni sama nije prestala da bude, bilo da doe do take u kojoj se zaustavi samo utoliko da bi ponitila sve ono to je bila do tada. U prvom sluaju (predstavljenom Rikardovim pesi mizmom) istorija funkcionie pred licem antropolokih determinacija kao neka vrsta velikog kompenzatorskog me hanizma. Istina, istorija je ukljuena u ovjekovu kona nost, ali ona tu izgleda kao pozitivna i istaknuta figura; ona omoguava da ovjek prevazie rijetkosti na koje je osuen. Kako su te rijetkosti svakim danom sve vee, rad postaje sve intenzivniji, proizvodnja brojano raste, ali s

RAD, IVOT, JEZIK

307

njom i trokovi to jest koliina rada potrebnog za pro izvodnju pojedinih artikala. Na taj nain nuno dolazi do trenutka kada rad nije pothranjivan robom koju proizvodi (jer ova ne kota vie od hrane potrebne za ivot radnika). Tada vie proizvodnja ne moe pokriti takav manjak. Ri jetkost e se sama po sebi ograniiti (demografskom stabili zacijom) i rad e se uravnoteiti sa potrebama (odree nom raspodjelom bogatstva). Ubudue e se konanost i proizvodnja podudarati u okviru jedinstvene figure. Svaki dopunski rad bie nepotreban, svaki viak stanovnitva e ieznuti. ivot i smrt e biti stavljeni jedno uz drugo, ne pokretni i pojaani njihovim antagonistikim tenjama. Istorija e ovjekovu ogranienost dovesti do krajnje gra nice, gdje e se ona ispoljiti u svoj svojoj istoti; vie joj nee ostati margine gdje bi se mogla skioniti; nee vie trebati da se trudi da sebi obezbijedi budunost. ovjek e postepeno biti osloboen svega to se moe sakriti od svojih vlastitih oiju; on e iscrpsti sve mogunosti koje zbunjuju i izbjegavaju, pomou vremenskih obeanja, svo ju antropoloku nagost. Dugim, ali neizbjenim i prisilnim putevima istorija e dovesti ovjeka do istine koja ga za ustavlja pred samim sobom. U drugom sluaju (koji ilustruje Marks) odnos iz meu istorije i ovjekove antropoloke konanosti deifro van je na suprotan nain. Istorija tu igra negativnu ulogu: ona istie presiju potrebe, ona poveava manjke, prisilja vajui ljude da rade i da stalno sve vie proizvode a da pri tome ne dobijaju vie od onoga to im je neophodno za ivot, a ponekad i manje. Tako se s vremenom proizvod rada akumulira i stalno izmie onima koji ga ostvaruju: oni proizvode mnogo vie od onog dijela vrijednosti koji im se dodjeljuje na ime zarade, i tako ostavljaju mogu nost da kapital doe do novog rada. Tako neprestano raste broj onih koje istorija dri na samoj granici ivotnih uslova; sami ti uslovi postaju sve neizvjesniji i pribliavaju se trenutku kad e i samo postojanje postati nemoguno. Akumulacija kapitala, poveanje preduzea i njihovih ka paciteta, pritisak na zarade, pretjerana proizvodnja sve to suava trite rada, smanjuje raspodjelu i poveava ne zaposlenost. Dotjerana bijedom do samih granica smrti, i tava jedna klasa ljudi na najradikalniji nain doivljava potrebu, glad i rad. Ono to drugi pripisuju prirodi ili spon tanom poretku stvari, oni vide kao rezultat istorije i alijena
20*

308

RIJECI I STVARI

ciju jedne konanosti koja jo nije dobila definitivan ob lik. I jedino oni mogu shvatiti sutinu ljudskog, kako bi je ponovo mogli uspostaviti. A to e biti postignuto ukida njem ili bar obaranjem istorije kakva je dosad bila: jedino tada e nastati Vrijeme koje nee imati ni isti oblik, ni iste zakone ni isti nain prelaenja. Ali alternativa izmeu Rikardovog pesimizma i Marksovog revolucionarnog obeanja nije mnogo vana. Takav izbor ne predstavlja nita drugo osim dva razliita naina shvatanja odnosa izmeu antropologije i istorije, kako ih postavlja ekonomija kroz pojmove rijetkosti i rada. Za Rikarda, istorija ispunjava onu prazninu koju stvara antropoloka konanost i koju ispoljava stalni nedostatak, sve do momenta kad doe do definitivne stabilizacije; pre ma Marksu, odvajajui ovjeka od rada, istorija istie jo snanije ovjekovu konanost, a pri tome je njegova mate rijalna istina konano osloboena. Naravno, jasno je zato se misao razliito odluila i zato su jedni izabrali prvi prin cip analize, a drugi ovaj posljednji. Ali to su samo izvedene razlike koje proizilaze iz jednog doksologijskog ispitiva nja. Marksizam, meutim, nije unio nikakav dublji jaz u dublje slojeve zapadnog znanja. On se bez tekoe situirao kao puna, tiha i komotna figura, zadovoljavajua uz to za jedno vrijeme (svoje), u okviru jednog epistemolokog ras poreda koji ga je prihvatio blagonaklono (jer mu je ustu pio mjesto) i koji nije imao razloga ni da uznemirava ni sposobnosti da mijenja, jer se itav oslanjao na taj raspo red. Marksizam je u okviru misli XIX vijeka riba u vodi: to jest, na svakom drugom mjestu on prestaje da die. Ako se on suprotstavlja buroaskim teorijama u ekono miji, i ako u tom suprotstavljanju istie radikalno vraa nje istoriji, taj konflikt i to isticanje se baziraju ne na obuhvatanju itave istorije, nego na dogaaju koji itava ar heologija moe precizno odrediti i koji je na isti nain obi ljeio i buroasku i revolucionarnu ekonomiju XIX vije ka. Njihov sukob uzalud izaziva talase i nabore na povri ni: to je samo slaba i bezazlena bura. Bitno je, meutim, konstituisanje, poetkom XIX vi jeka, takvog rasporeda znanja u kome istovremeno nala zimo i istorinost i ekonomiju (u odnosu sa oblicima pro izvodnje), konanost ovjekova postojanja (u odnosu sa rijetkou i radom) i isticanje roka istoriji bilo da je smatramo neodreenim usporavanjem ili radikalnim obr

RAD, IVOT, JEZIK

309

tom. Poznato je kakvu je ulogu odigrao takav raspored u oivljavanju zamorene dobre volje humanista; poznato je, tak.oe, kako je dolo do stvaranja utopija o kraju istorije. U klasicizmu utopija je funkcionisala kao izvorno sanjare nje: samo je svjeina svijeta trebalo da obezbijedi idealan raspored tabele na kojoj bi svaka stvar bila na svom mje stu, sa svojim susjedstvom, svojim specifinim razlikama i neposrednim ekvivalencijama. U tom prvom osvjetljenju predstave nisu morale biti odvojene od ivog, otrog i os jetljivog prisustva onoga to su predstavljale. U XIX vijeku utopija se odnosila vie na kraj vremena nego na njegovo raanje: to je stoga to znanje nije konstituisano na osno vu tabele, nego na osnovu serije, lanca i nastajanja; kada s obeanom veeri doe sjena raspleta, tiha erozija ili es tina istorije izbacie na povrinu ovjekovu antropoloku istinu. Kalendarsko vrijeme moi e i dalje da traje, ali e biti prazno, jer e istorinost prevagnuti nad ljudskom su tinom. Nestajanje vremena, sa svim svojim dramatinim izvorima, zaboravom, alijenacijom, bie uhvaeno u okviru antropoloke konanosti, koja tu nalazi svoju ozarenu po tvrdu. Konanost i njena istina ispoljavaju se u vremenu; samim tim i vrijeme je konano. Veliki san o jednom istorijskom terminu zove se utopija kauzalnih misli, kao to je san o porijeklu bio utopijom klasifikatorske misli. Takav raspored je dugo vremena imao prisilni karak ter; krajem XIX vijeka Nie mu je dao nov sjaj zapalivi ga. On je obnovio ideju o kraju vremena, da bi od toga uinio smrt Boga i lutanje posljednjeg ovjeka; on je ob novio antropoloku konanost, ali samo zato da bi istakao udesni skok natovjeka; obnovio je i veliki lanac kontinui teta u istoriji, ali ga je predstavio kao beskrajni povratak. Smrt boga i nailazak natovjeka, obeanje i uas od velike godine, uzalud obnavljaju elemente misli XIX vijeka i stva raju novu arheoloku mreu, jer sve to vodi samo ka razbi janju onih stabilnih oblika izvajanih od okamenjenih osta taka stranih i moda nemogunih lica. U toj svjetlosti, za koju se jo ne zna da li podstie posljednji poar ili ozna ava dolazak zore, moe se naslutiti prostor savremene misli. U svakom sluaju, Nie je, umjesto nas i ak prije naeg roenja, poruio obeanja koja su nam davale di jalektika i antropologija.

310

RIJECI I STVARI

III KIVJE U svom nastojanju da stvori klasifikaciju koja bi bila vjerna kao metod i striktna kao sistem, isje je otkrio pra vilo o podreenosti osobina, kao to se Smit sluio kon stantnom vrijednou rada da bi utvrdio prirodnu cijenu stvari u igri ekvivalentnosti. I kao to je Rikardo oslobodio rad od svoje uloge mjere da bi ga uveo u opte oblike pro izvodnje, Kivje (6), je podreenost osobina oslobodio od taksinomijske funkcije, kako bi je uveo u razliite plano ve organizacije ivih bia. Unutranja veza od koje zavise strukture jedne od drugih ne nalazi se vie na nivou frek vencije, ona postaje temelj korelativnog odnosa. Taj ne srazmjer i tu inverziju elio je da izrazi i ofroa Sent-Iler (Geoffroy Saint-Hilaire) kad je rekao: Organizacija po staje apstraktno b i e ... koje dobij a mnoge oblike (7). Prostor ivih bia rotira oko tog pojma i sve to se dotle moglo javiti u okviru mree istorije prirode (rodovi, vrste, jedinke, strukture, organi), sve to se prualo pogledu do bij a sada nov nain bivanja. Na prvom mjestu to se odnosi na one grupe razlii tih elemenata koje ve pogled moe artikulisati u dodiru sa tijelom jedinke a koje zovemo organima. U klasicistikim analizama organ je bio definisan prema svojoj strukturi i prema svojoj funkciji; to je bila neka vrsta sistema sa dvostrukim ulazom, koji smo mogli u cijelosti protuma iti bilo s obzirom na ulogu koju igra (na primjer obnav ljanje vrste), bilo s obzirom na njegove morfoloke vari jable (oblik, veliina, raspored i broj): oba naina tuma enja tano su se podudarala, ali su bili nezavisni jedan od drugog; dok je prvi nagovjetavao ono to se moe ko ristiti, drugi je isticao ono to se moe poistovjetiti. I upra vo taj raspored naruava Kivje. Istiui zahtjev za podudaranjem kao i za nezavisnou, on znatno istie funkcije nad organom i podvrgava raspored neprikosnovenosti funk cije. On razbija ako ne individualnost, ono bar nezavisnost organa. Zabluda je smatrati da je sve vano na nekom vanom organu; panju treba usmjeriti vie na same funkcije nego na organe (8); prije nego to definiemo organe na osnovu njihovih varijabla, treba se pozvati na funkciju koju oni obezbjeuju. Ali broj tih funkcija je re lativno mali: disanje, varenje, krvotok, kretanje. . . Na taj nain vidljiva razliitost struktura ne izbija na fonu ta

RAD, 2IVOT, JEZIK

311

bele varijabla, nego na fonu velikih funkcionalnih jedinica sposobnih da ostvare i izvre svoj cilj na razne naine: Ono to je zajedniko svakoj vrsti organa posmatranoj kod svih ivotinja svodi se na veoma mali broj stvari i slinost se ogleda samo u utisku koji stvaraju. To je naro ito frapantno kad je u pitanju disanje koje karakterie razliite klase i vri se pomou raznolikih organa dok nji hova struktura nema nikakve zajednike take (9). Posmatrajui organ u odnosu na funkciju, vidimo kako se ispoljavaju slinosti i tamo gdje nema nijednog identi nog elementa; krge i plua bez obzira da li imaju neki zajedniki varijabl lie zato to su to dva varijeteta tog nepostojeeg, apstraktnog i irealnog organa, odsutan iz sva ke vrste, ali prisutan u itavom ivotinjskom carstvu i koji slui kao organ za disanje uopte. Tako se u analizi ivih bia restauriu analogije aristotelovskog tipa: krge su za disanje u vodi ono to su plua za disanje na zraku. Do due, takvi odnosi nisu bili nepoznati ni u klasicizmu; ali tada su sluili samo za odreivanje funkcija; nisu korite ni za uspostavljanje poretka stvari u prostoru prirode. Poev od Kivjea, funkcija, definisana na osnovu uoljivog efekta, postae konstantan termin i omoguie da se dove du u meusoban odnos elementi lieni svake vizuelne iden tinosti. to za klasicizam predstavlja samo vizuelnu raz liku, sada mora biti promiljeno na osnovu funkcionalne homogenosti. Istorija prirode postaje tek kad Isto i Drugo pripadaju istoj vrsti; neto poput biologije postaje mogue kad se ta jedinstvenost plana razbija i kad se razlike jav ljaju na bazi jedne dublje i ozbiljnije identinosti. To pozivanje na funkciju i ta nepodudarnost izmeu plana identinosti i plana razlika izbacuju na povrinu no ve odnose: koegzistenciju, unutranju hijerarhiju, zavis nost u odnosu na plan organizacije. Koegzistencija ozna ava injenicu po kojoj neki organ ili sistem organa ne mogu biti prisutni kod ivog bia, a da pri tome drugi or gan ili drugi sistem odreenog oblika i karaktera ne budu takoe prisutni: Svi organi kod iste ivotinje ine jedin stven sistem iji se svi dijelovi meusobno dre, djeluju i reaguju jedni na druge; meu tim dijelovima ne moe doi do promjene a da se to ne reperkutira i na ostale (10). U okviru sistema za varenje oblik zuba (bilo da slue za otkidanje ili vakanje) varira paralelno sa duinom i opse gom sistema za ishranu; ili, pak, da navedemo primjer

312

RIJECI I STVARI

koegzistencije razliitih sistema organi za varenje ne mogu varirati nezavisno od morfologije udova (posebno od oblika noktiju): zavisno od toga da li ima kande ili ko pito to jest da li ivotinja moe sama uhvatiti i razderati plijen usni kanal i sokovi za varenje, kao i oblik zuba ne mogu biti isti (11). Tu su u pitanju lateralne ko relacije koje meu elementima istog nivoa stvaraju odnose paralelizma zasnovane na funkcionalnim nunostima: po to ivotinja treba da se hrani, priroda njenog plijena i naina njegovog hvatanja ne mogu ostati strani organima za vakanje i varenje (i obrnuto). Ipak, postoje i hijerarhijske ljestvice. Poznato je da je analiza u doba klasicizma bila primorana da odbaci pri vilegije najvanijih organa kako bi mogla razmatrati samo njihovu taksinomijsku efikasnost. Poto se sada vie ne tretiraju pitanja nezavisnih varijabla nego pitanja sistema koji jedni druge uslovljavaju, problem reciprone vanosti ponovo se postavlja. Stoga usna duplja kod sisara nije sa mo u kovarijantnom odnosu sa organima za kretanje i hva tanje; ona je dijelom uslovljena i nainom razmnoavanja. Jer, raanje ivih mladunadi ne implicira samo postoja nje organa neposredno vezanih za raanje, nego i postoja nje organa za sisanje, zatim postojanje usana i mesnatog jezika; ono nalae i cirkulaciju tople krvi i dvodjelni ras pored srca (12). Analiza organizma i uspostavljanje sli nosti meu njima pretpostavlja, dakle, da je tabela utvr ena ne prema elementima koji mogu varirati u raznim vrstama, nego prema funkcijama koje se kod ivih stvoro va meusobno uslovljavaju i upravljaju jedne prema dru gim: vie nije u pitanju poligon mogunih modifikacija, nego hijerarhijska piramida vanosti. Kivje je najprije smatrao da funkcije postojanja dolaze ispred funkcija od nosa (jer ivotinja prije svega postoji, a zatim osjea i djeluje): on je, dakle, vjerovao da razmnoavanje i krvo tok odreuju izvjestan broj organa kojima su podreeni drugi; prvi bi formirali primame odlike, a posljednji sekundarne (13). Zatim je i krvotok podredio varenju, jer ono postoji kod svih ivotinja (tijelo polipa u svojoj cjeli ni samo je neka vrsta probavnog aparata), dok se krv i krvni sudovi nalaze samo kod ivotinja na viem stepenu razvoja i postepeno iezavaju kod stvorova nieg reda (14). Zatim dolazi nervni sistem (sa ili bez kime), koji mu izgleda kao determinanta svih organskih dispozicija:

RAD, IVOT, JEZIK

313

On predstavlja sutinu svake ivotinje: ostali sistemi ga samo slue i odravaju (15).. Ta prednost jedne funkcije nad ostalima implicira ide ju da organizam u svojim vidljivim dispozicijama odgovara odreenom planu. Takav plan garantuje primat sutin skih funkcija, i na to nadovezuje, sa neto vie slobode, i organe koji osiguravaju manje vana funkcionisanja. Kao hijerarhijski princip, taj plan definie primarne funkcije, rasporeuje anatomske elemente koji omoguavaju vre nje tih funkcija i postavlja ih na privilegovane poloaje na tijelu: tako u velikoj klasi zglavkara insekti istiu u prvi plan funkcije kretanja i organa za pokret, kod drugih va nije su pak vitalne funkcije (16). U kontroli koju Vri nad manje vanim organima, taj organizacijski plan ne igra ta ko odluujuu ulogu; on se na neki nain liberalizuje to se vie udaljava od centra, dozvoljavajui modifikacije, promjene i dopune u obliku i primjeni. Susreemo ga, do due, ali u neto elastinijoj formi, izloenog uticajima dru gih odreenja. To je lako konstatovati kod sisara u pogle du sistema organa za kretanje, etiri uda ine dio orga nizacijskog plana, ali samo kao sekundama obiljeja; njih nita ne ukida niti zamjenjuje, ali su ponekad maskirani kao u krilima slijepog mia ili u stranjim perajima kod foke; deava se da su upotrebom degenerisani kao to je sluaj sa grudnim perajem kod kita... Priroda je ipak na pravila peraje rukom. Uvijek, dakle, postoji konstantan od nos u sekundarnim osobinama prema nainu maskiranja (17). Stoga shvatamo kako vrste istovremeno mogu liiti (da bi stvorile grupe kao to su rodovi, klase i ono to Kivje zove ograncima) i meusobno se razlikovati. Njih meusobno ne povezuje izvjestan broj podudarnih eleme nata, nego neka vrsta arita identinosti koje se ne moe analizirati kao vizuelna datost jer pretpostavlja recipronu vanost funkcija. Na osnovu tog nevidljivog jezgra identi nosti, organi zauzimaju svoje mjesto, i ukoliko se vie udaljavaju od centra, dobijaju veu elastinost u moguno sti variranja i distinktivnim obiljejima. ivotinjske vrste se razlikuju po perifernim osobinama, a lie po centralnim; sjedinjuje ih ono to je nedokuivo, a razdvaja ono to je lako pristupano. to vie elimo povezati rasprostranjene grupe, sve vie se treba udubiti u mrak organizma, prema onome to je slabo vidljivo, to izmie pogledu. to vie elimo obuhvatiti individuu, treba vie izroniti na povrinu

314

RIJECI I STVARI

i ostaviti da na svjetlosti blistaju njeni oblici; mnotvo se vidi, a jedinstvo se krije. Ukratko, ive vrste izmiu i mno tvu jedinki i vrsta; njih je moguno klasifikovati zato to ive i na osnovu onoga to kriju. Veliina preokreta moe se izmjeriti njegovim dovo enjem u vezu sa taksinomijom klasicizma. Ova je u cje lini bila zasnovana na etiri varijabla deskripcije (oblici, broj, raspored, veliina) koji su se mogli jednim potezom obuhvatiti pomou jezika ili pomou pogleda. U toj nametIjivosti vidljivog, ivot je izgledao kao posljedica jednog presjeka kao obina klasifikatorska granica. Poev od Kivjea, ivot je zasnovao mogunost klasifikovanja u onom to je najmanje vidljivo, to je iskljuivo funkcionalno. ivo bie je bilo lokalitet prirodnog klasifikovanja; injenica da ga je moguno klasifikovati postaje svojstvo ivog bia. Ta ko iezava projekat jedne opte taksinomije; tako iezava i mogunost stvaranja velikog prirodnog poretka koji bi iao od najjednostavnijeg i najnepokretnijeg do najivljeg i naj kompleksnijeg; tako iezava i traenje poretka kao osnova jedne opte nauke o prirodi. Tako nestaje i priro da imajui na umu da tokom itavog klasicizma nije postojala kao tema, kao ideja, nego neodreen izvor znanja, kao homogeni prostor identinosti i razlika koje se mogu dovesti u red. Taj prostor je sada razbijen i otvoren u svoj svojoj dubini. Umjesto jedinstvenog polja vidljivosti i poretka iji elementi imaju svoju distinktivnu vrijednost, imamo seriju opozicija iji polovi nisu istog nivoa: s jedne strane su sekundarni organi, koji su na povrini tijela i bez ika kve intervencije izloeni neposrednoj percepciji i, s druge strane, primarni organi, koji su bitni, centralni, skriveni, i do kojih moemo doi samo seciranjem, to jest bukvalno skidajui veo sekundarnih organa. Postoji, jo dublje, i opozicija izmeu organa uopte, jer oni su vrsti, prostor no odreeni i direktno ili indirektno vidljivi, i funkcija koje se ne mogu percipirati ali koje uslovljavaju ispod po vrine raspored onog to se vidi. Najzad, postoji i opo zicija izmeu identinosti i razlika: one vie ne pripadaju istoj vrsti niti se utvruju meusobnim dovoenjem u ve zu na jednom homogenom planu. Diferencije su obilne na povrini, dok se u unutranjosti briu i gube, povezuju i pribliuju velikom, tajanstvenom i nevidljivom jedinstvu ije mnotvo' kao da proizilazi iz neprestane disperzije. i

RAD, IVOT, JEZIK

315

vot vie nije ono to se na manje-vie izvjestan nain moe razlikovati od mehanikog; ivot je ono u emu se utapaju sve mogune razlike meu ivim stvorenjima. Taj prelaz od taksinomijskog do sintetikog pojma ivota naznaen je u hronologiji ideja i nauka oivljavanjem vitalistikih te ma poetkom XIX vijeka. Sa gledita arheologije, tada su utvreni uslovi za nastanak biologije. U svakom sluaju, ta serija opozicija, razdvajajui pro stor istorije prirode, izazvala je znaajne posljedice. U praktinom pogledu javile su se dvije korelativne tehnike koje se meusobno oslanjaju i povezuju jedna sa dru gom. Prva tehnika konstituisana je na bazi uporedne ana tomije: ova je otvorila jedan unutranji prostor zatvoren s jedne strane povrinskim slojem, a s druge strane onim to je kvazinevidljivo i beskrajno sitno. Jer uporena ana tomija nije samo obino produbljivanje deskriptivnih teh nika koje su bile u upotrebi u doba klasicizma; ona se ne zadovoljava da samo vidi unutra, da vidi bolje i izblie; ona stvara prostor koji nije ni prostor vidljivih osobina ni prostor mikroskopskih elemenata (18). Ona tu iznosi na vidjelo reciproan raspored organa, njihovu korelaciju, na in na koji se dekomponuju, smjetaju u prostoru i meu sobno rasporeuju glavne momente neke funkcije. Na taj nain, suprotno pogledu pred kojim se iri sve obilje raz lika anatomija, rezanjem tijela, fragmentiranjem pojedi nih parcela i njihovim usitnjavanjem u prostoru, iznosi na vidjelo krupne slinosti koje bi ostale nevidljive; ona rekonstruie skrivene jedinice to lee ispod ogromne dis perzije vidljivog. Formiranje velikih taksinomijskih jedini ca (klasa i redova) predstavljalo je u XVII i XVIII vijeku problem lingvistikog presjeka: trebalo je pronai ime koje bi bilo opte i zasnovano; sada je u pitanju anatomsko ralanjivanje, to jest treba izdvojiti vrhovni funkcionalni sistem. Realna anatomska razdioba omoguie povezivanje velikih porodica ivih bia. Druga tehnika se oslanja na anatomiju (jer je ona njen rezultat), ali se njoj i suprotstavlja (jer joj omogu ava da se nje i oslobodi). Ona se sastoji u uspostavljanju indikativnih odnosa izmeu povrinskih dakle, vidljivih elemenata i onih koji su skriveni u unutranjosti tijela. To je stoga to se na osnovu zakona o solidarnosti u orga nizmu moe saznati da pojedini povrinski i pomoni organi impliciraju odreenu strukturu nekog bitnijeg organa; tako

316

RIJECI I STVARI

je moguno uspostaviti saglasnost izmeu vanjskih i unu tranjih oblika koji zajedno ine sastavni dio sutine i vog stvora (19). Kod insekata, na primjer, raspored pi paka nema distinktivnu vrijednost jer se ne nalazi u ko relaciji ni sa jednom od velikih unutranjih organizacija; naprotiv, oblik donje vilice moe igrati kapitalnu ulogu pri klasifikaciji insekata prema slinostima i razlikama, jer taj oblik je vezan za ishranu, za varenje, tj. za bitne funk cije ivotinje: organi za vakanje moraju biti u odnosu prema organima za ishranu; to jest u odnosu prema ita vom nainu ivota, prema tome prema itavoj organi zaciji (20). Istinu govorei, ta tehnika pokazatelja ne ide nuno od vidljive povrine ka tamnim oblicima u unutra njosti organizma: ona moe uspostaviti nune veze koje idu od bilo koje take na tijelu do neke druge; na taj na in jedan elemenat moe biti dovoljan da u izvjesnim slu ajevima sugerie optu arhitekturu organizma. Tako mo emo prepoznati itavu ivotinju na osnovu jedne jedine kosti, ili njene jedne povrine: metod koji je dao zauu jue rezultate u ispitivanju fosila (21). Dok je za misao XVIII vijeka fosil bio prefiguracija sadanjih oblika i tako izraavao kontinuitet vremena, odsada e biti indikacija figure kojoj je zaista pripadao. Anatomija nije samo raz bila homogeni tabelarni prostor identinosti: ona je raz bila pretpostavljani kontinuitet vremena. Sa teorijskog gledita Kivjeove analize ponovo komponuju itav reim prirodnog kontinuiteta i diskontinuiteta. Uporedna anatomija zaista omoguava da se u ivom svi jetu uspostave dva savreno razliita oblika kontinuiteta. Prvi se odnosi na velike funkcije koje susreemo kod ve ine vrsta (disanje, varenje, krvotok, razmnoavanje, kre ta n je ...); on kod ivih bia utvruje slinost koja se ne moe raspodijeliti prema jednoj opadajuoj skali, idui od ovjeka do zoofita (u viim vrstama postoje sve funkcije, zatim postepeno nestaju kod niih i najzad kod zoofita nema ni centra za krvotok, ni ivaca, ni centra za osje aje; svaka taka kao da se hrani usisavanjem (22). Taj kontinuitet je slab i relativno labav; po ogranienom broju bitnih funkcija, on formira prostu tabelu prisutnog i od sutnog. Drugi kontinuitet je mnogo kompaktniji: on se odnosi na manje ili vee savrenstvo organa. Ali na toj osnovi mogu se utvrditi samo ograniene serije, sporedni kontinuiteti koji se lako kidaju i koji se ukrtaju u raz

RAD, 2IV0T, JEZIK

317

nim pravcima; to dolazi otuda to kod raznih vrsta svi organi ne idu istim pravcem degradiranja: jedan se nalazi na najviem stepenu savrenstva u svojoj vrsti, drugi je to u nekoj drugoj vrsti (23). Tako dobijamo ono to bismo mogli nazvati parcijalnim i ogranienim mikroserijama, koje se odnose manje na vrste nego na pojedine organe. Na drugoj strani imamo labave i diskontinuirane makroserije, koje se odnose manje na organizme nego na veliki registar bitnih funkcija. Izmeu ta dva kontinuiteta koji se ne podudaraju niti se usaglaavaju, vidimo kako se rasporeuju velike diskon tinuirane mase. One prihvataju razliite planove organiza cije; iste funkcije su podreene raznim hijerarhijama i realizovane pomou organa razliitog tipa. Lako je, na pri mjer, kod hobotnice otkriti sve funkcije koje se obavljaju i u organizmu riba, ali izmeu ribe i hobotnice ne postoji nikakva slinost niti bilo kakva analogija u rasporedu or gana (24). Stoga treba posebno analizirati svaku grupu, traiti ne samo tanku nit slinosti to je moe povezati za neku drugu grupu, nego snanu koheziju koja grupu iz nutra zbija. Ne treba ispitivati da li su ivotinje sa crve nom krvlju na istoj liniji kao i ivotinje sa bijelom, uz samo neka dodatna usavravanja. Treba utvrditi da svaka ivotinja crvene krvi koja stoga i pripada autonomnom podruju ima uvijek koanu lobanju, kimu, udove (izuzev zmija), arterije i vene, jetru, slezenu, guterau i bubrege (25). Kimenjaci i beskimenjaci ine sasvim raz dijeljena podruja meu kojim nema posrednikih obli ka to bi omoguivali prelaz u jednom ili drugom pravcu: Ma kakav raspored napravili meu ivotinjama sa ki mom i onima koje je nemaju, nikad neemo uspjeti da na kraju jedne od tih klasa ili na poetku druge pronaemo dvije ivotinje koje toliko lie da bi mogle posluiti kao veza izmeu njih (26). Vidimo, dakle, da teorija o gra nanju ne dodaje nikakav nov taksinomijski okvir tradicio nalnoj klasifikaciji, ta teorija je vezana za konstituisanje jednog novog prostora identinosti i razlika. To je prostor bez sutinskog kontinuiteta. Taj prostor se odmah ispoIjava u razdrobljenom obliku; taj prostor presijecaju linije koje ponekad divergiraju, a ponekad se presijecaju. Da bi smo odredili opti oblik tog prostora, treba namjesto kon tinuirane skale, koja je od Bonea do Lamarka bila tradicio nalno prihvaena u XVIII vijeku, zamisliti sliku znaenja,

318

RIJECI I STVARI

ili mnotva centara iz kojih polazi bezbroj znakova. Na taj nain moemo situirati svako bie u toj ogromnoj mrei koju ini organizovana priroda. . . ali deset ili dvadeset znakova ne bi bilo dovoljno da izraze te bezbrojne od nose (27). Tako se itavo iskustvo klasicizma naginje na jednu stranu, a s njim i odnos bia i prirode. U XVII i XVIII vijeku razlika je imala cilj da povee vrste i tako ispuni razmak izmeu krajnosti bia; ona je igrala ulogu lanca: bila je krajnje ograniena i krajnje sitna; stajala je u najtjenjoj pregradi; uvijek je bila djeljiva i mogla je pasti i ispod praga percepcije. Poev od Kivjea, meutim, razlika se umnoava, zbraja razliite oblike, iri se i odzvanja u organizmu, izolujui se od svih drugih na istovremeno razliite naine; ona se ne nalazi u sjecitu bic da bi ih meusobno povezala; ona funkcionie u odnosu na orga nizam, kako bi se on sjedinio sa samim sobom i ostao u ivotu; ona ne ispunjava prostor izmeu dva bia siunim sukcesijama; ona taj prostor produbljuje kako bi definisala velike izolovane tipove kompatibilnosti. Priroda u XIX vijeku je diskontinuirana u onolikoj mjeri u kolikoj je i iva. Sada moemo procijeniti vanost prevrata. U klasiciz mu su prirodna bia obrazovala kontinuiranu cjelinu jer su to bila bia i jer nije bilo razloga za prekidanje njihova razvitka. Nije bilo moguno predstaviti ta je razdvajalo bie od njega samog; sadraj predstave (znaci i osobine) i sadraj bia (krajnja bliskost struktura) bili su, dakle, korelativni. Sa Kivjeom se upravo cijepa to ontoloko i re prezentativno tkivo: iva bia zato to ive ne mogu stvoriti neko novo tkivo progresivnih i stepenovanih razli ka; ona se moraju zbiti oko jednog jezgra koherentnosti i ostati savreno odvojena jedna od drugih; ona svako za sebe predstavljaju razliit plan pri odravanju ivota. Bie kla sicizma bilo je bez mane; sam ivot je bez neodreene granice i nije degradiran. Bie se ispoljavalo u svojoj buj nosti u okviru ogromne tabele; ivot izoluje oblike koji sami sebe povezuju. Bie se javljalo uvijek u prostoru predstava koji je mogao biti analiziran; ivot se povlai u zagonetku o jednoj nedokuivoj snazi u svojoj sutini, uhvatljiv jedino prema naporima to ih ini da bi se ispoljio i odrao. Ukratko, u itavom klasicizmu ivot je zavi sio od ontologije, koja je na isti nain obuhvatala sva ma

RAD, IVOT, JEZIK

319

terijalna bia koja se odlikuju protenou, teinom i po kretom; i u tom smislu sve nauke o prirodi, a posebno na uke o ivim biima imale su duboko usaenu mehanicisti ku vokaciju. Poev od Kivjea, ivo bie izmie, bar u prvi mah, optim zakonima o protenoin biu; bioloko bie se regionalizuje i osamostaljuje. ivot je ono to je izvan bia, a to se ipak u njemu manifestuje. I ako postavimo pitanje odnosa ivog i neivog ili njegovih fiziko-hemijskih determinanata, neemo ostati na liniji mehanizma koji bi bio uporan u svojim klasicistikim modalitetima, nego emo shvatiti da je u pitanju jedan sasvim nov nain artikulisanja dviju razliitih priroda. Ali poto diskontinuitete moramo objasniti odrava njem ivota i njegovim uslovnostima, vidimo kako iskrsava jedan nepredvien kontinuitet ili bar jedan sistem in terakcija koje jo nisu bile analizirane izmeu organiz ma i onoga to mu omoguava da ivi. Ako se preivari razlikuju od glodara, i to na osnovu sistema krupnih raz lika koje ne treba umanjivati, to je stoga to posjeduju drukiji nastanak i proces formiranja zuba, drukiji probavni aparat, drukiji raspored prstiju i noktiju; zato to ne mogu uzimati istu hranu i to je ne mogu na isti nain obraivati; zato to ne mogu variti iste hranljive sastojke. ivo bie vie ne moe biti shvaeno kao kombinacija mo lekula sa odreenim osobinama; ono predstavlja organiza ciju koja se odrava neprekinutim odnosima sa vanjskim elementima kojima se koristi (disanjem, ishranom) da bi odrala ili razvila svoju vlastitu strukturu. Oko ivog bia, ili kroz njega i kroz zavjesu njegove povrine, odvija se kontinuirana cirkulacija od spoljanjeg ka unutranjem i obrnuto, stalno odravana i fiksirana u okviru odreenih granica. Na taj nain iva tijela moramo posmatrati kao neku vrstu arita u kojima se dolazi do kombinacije sa mrtvim stvarima na razliite naine (28). ivo bie, igrom i suverenou te snage koja ga odrava u diskontinuitetu sa samim sobom, nalazi se u kontinuiranom odnosu sa onim to ga okruuje. Da bi ivo bie moglo ivjeti, treba da postoji vie nesvodljivih organizacija, kao i neprekinuto kretanje izmeu svake pojedine organizacije i vazduha koji udie, vode koju pije, hrane koju uzima. Razbijajui kla sicistiki kontinuitet izmeu bia i prirode, razdijeljena ivotna snaga iznosi na vidjelo razasute oblike, ali koji su vezani za uslove postojanja. Za nekoliko godina, na prela

320

RIJECI I STVARI

sku iz XVIII u XIX vijek, evropska kultura je temeljito izmijenila sutinski prostor ivog bia: za klasicistiko is kustvo ivo bie bilo je samo rubrika ili serija rubrika u univerzalnoj taksinomiji bia; ako je njegovo geografsko lokalizovanje imalo neku ulogu (kao kod Bifona), onda se ona sastojala u iznoenju varijacija koje su bile mo gune. Od Kivjea, ivo bie se vraa samom sebi, raskida svoja taksinomijska susjedstva, oslobaa se irokog plana kontinuiteta i stvara za sebe nov prostor: dvostruki pro stor, dodue unutranji: prostor anatomske i fizioloke kompatibilnosti, i vanjski: prostor elemenata u kome je i samo bie smjeteno. Ali ta dva prostora imaju zajedniko obiljeje: to vie nije prostor mogunosti bia, nego pro stor uslova ivota. Na taj nain svaki istorijski apriorizam u nauci o i vim biima potpuno je razbijen i obnovljen. Posmatrano u svojoj arheolokoj dimenziji a ne na nivou otkria, disku sija, teorija ili filozofskih opredjeljenja, Kivjeovo djelo nadmauje ono to e kasnije postati budunost biologije. e sto se suprotstavljaju Lamarkove transformistike intu icije koje predskazuju ono to e biti evolucionizam i sta ri fiksizam, proet tradicionalnim predrasudama i teolokim postulatima za koje se zalae Kivje. I itava jedna igra amalgama, metafora, slabo kontrolisanih analogija, progla ena je reakcionarnom milju kojoj je veoma stalo do nepokretljivosti stvari to garantuje nestalni poredak ljudi. Takva bi bila Kivjeova filozofija. Nasuprot njoj, zacrtava se teka sudbina jedne progresivne misli koja vjeruje u snagu kretanja, u neprestanu novost, u ivot adaptacija: to je, dakle, Lamark-revolucionar. Tako smo dobili divan primjer naivnosti, pod pretekstom da od istorije stvaramo ideje u strogo istorijskom smislu. Jer, u istorinosti zna nja ne vae miljenja ni slinosti koje se s vremenom mo gu meu njima uspostaviti (ima, doista, slinosti izmeu Lamarka i izvjesnog evolucionizma, kao i izmeu tog evolucionizma i ideja Didroa, Robinea ili Benoa de Majea): ono to je vano, to omoguava da se istorija misli artikulie u sebi samoj, to su njeni unutranji uslovi mogu nosti. Meutim, dovoljno je pokuati izvriti analizu tih miljenja pa da utvrdimo da je Lamark mislio o transfor macijama vrsta tek na osnovu ontolokog kontinuiteta koji je bio kontinuitet istorije prirode u klasicizmu. On je pret postavljao progresivnu gradaciju, neprekinuto usavravanje.

RAD, IVOT, JEZIK

321

neprestani lanac bia od kojih se jedna formiraju na os novu drugih. Ono to Lamarkovu misao ini mogunom nije daleki strah od nadolazeeg evolucionizma, nego kontinui tet bia kakav su otkrile i pretpostavljale prirodne me tode. Lamark je savremenik A.-L. De isjea, a ne Kivjeov. Ovaj posljednji je u klasicistiku skalu bia unio ra dikalni diskontinuitet; samim tim on je uveo i pojmove kao to su bioloka inkompatibilnost, odnos prema spoljanjim elementima, uslovi postojanja. On je istakao i iz vjesnu snagu koja mora odravati ivot i izvjesnu prijetnju koja se odobrava smru. Tu je udrueno vie uslova koji omoguavaju neto poput misli o evoluciji. Diskontinuitet ivih oblika omoguio je da shvatimo veliko vremensko odstupanje koje nije dozvoljavao kontinuitet struktura i osobina, uprkos nekim povrinskim znacima. Tako je is torija o prirodi mogla biti zamijenjena prirodnom istorijom, zahvaljujui prostornom diskontinuitetu, zahvaljujui kidanju tabele, zahvaljujui tom mehanizmu po kome su sva prirodna bia, prema svom poretku, dobij ala odgova rajue mjesto. Dodue, klasicistiki prostor nije iskljuivao mogunost nastajanja, ali to nastajanje samo je osiguravalo obino premjetanje mogunih varijacija na tabeli. Razbi janje tog prostora omoguilo je otkrivanje istorinosti svoj stvene ivotu, to jest istorinosti njegovog odravanja u uslovima postojanja. Kivjeov fiksizam kao analiza tak vog odravanja bio je poetni akt promiljanja te istori nosti u onom trenutku kad se ona prvi put javila u zapad nom znanju. Istorinost je, dakle, ukljuena u prirodu odnosno u ivo bie. Ali ona je tu mnogo vie nego vjerovatna for ma sukcesije; ona konstituie sutinski nain postojanja bia. Svakako, u doba Kivjea jo nije postojala istorija i vog bia kao ona koju e opisati evolucionizam, ali ivo bie je miljeno odmah od poetka uz uslove koji mu omoguavaju da ima istoriju. Na isti nain i bogatstvo je u doba Rikarda dobilo poloaj istorinosti, koja se za Rikarda jo nije bila formulisala kao ekonomska istorija. Stabilnost dohotka u industriji, stabilnost u porastu sta novnitva i poveanju rente kako je to predviao Rikardo, zatim postojanost vrsta koju je utvrdio Kivje mogu, pri povrnom ispitivanju, izgledati kao odbacivanje isto rije. U stvari, Rikardo i Kivje su samo osporavali moda litete hronoloke sukcesije kakvi su bili formulisani u
21

322

RIJEI I STVARI

XVIII vijeku. Oni su razdvajali vrijeme od hijerarhijskog ili klasifikatorskog poretka predstava. Naprotiv, tu imobilnost, koju su opisivali ili nagovjetavali, nisu mogli shva titi osim na osnovu jedne mogune istorije, a ova je bila data ili samim uslovima postojanja ivog bia, ili uslovima stvaranja vrijednosti. Paradoksalno je da se Rikardov pe simizam i Kivjeov fiksizam javljaju samo na istorijskom fonu: oni definiu stabilnost bia koja ubudue stiu pravo da imaju svoju istoriju. Klasicistika ideja po kojoj bogat stvo moe rasti prema stalnom progresu, ili po kojoj se vrste s vremenom mogu transformisati, definiu mobilnost bia koja, prije svake istorije, podlijeu jednom sistemu varijabla, identinosti i ekvivalentnosti. Trebalo je izosta viti ili staviti u zagrade tu istoriju kako bi bia iz prirode i proizvodi rada dobili istorinost koja modernoj misli omo guava da ih obuhvati i da kasnije razvije diskurzivnu na uku o njihovoj sukcesiji. Za misao XVIII vijeka hronoloki slijed samo je svojstvo i manje ili vie precizna manifesta cija poretka bia; poev od XIX vijeka, taj hronoloki sli jed izraava, na manje ili vie direktan nain, duboko istorijski nain bivanja stvari i ljudi. U svakom sluaju, konstituisanje takve ive istorinosti imalo je za evropsku misao ogromne posljedice. Isto tako velike kao i one koje je izazvalo formiranje ekonom ske istorinosti. Na povrinskom nivou krupnih imaginar nih vrijednosti, ivot, odsad podreen istoriji, ocrtava se u obliku animalnosti. ivotinja, ija je prijetnja ili neobinost ostala razoruana krajem srednjeg vijeka ili bar krajem renesanse, pronalazi novu fantastinu mo u XIX vijeku. U meuvremenu klasicistika priroda je privilegovala vegetalne vrijednosti biljka je na svom licu nosila obiljeje svakog eventualnog poretka. Sa svim onim figurama od stabljike do zrna, od korijena do ploda, biljka je znaila za tabelarnu misao ist predmet proziran za tajne koje se velikoduno obnavljaju. Od trenutka kad se osobine i struk ture postavljaju dubinski prema ivotu, ivotinja postaje privilegovana figura sa svojom okultnom graom, svojim skrivenim organima, svojim nevidljivim funkcijama i onom dalekom snagom koja je u osnovi svega i koja odrava i vot. Ako je ivo bie klasa, onda trava, na primjer, izra ava bolje nego ita drugo njegovu limpidnu sutinu; ali ako je ivo bie samo manifestacija ivota, onda ivotinja prua najbolje mogunosti da se uoe njene zagonetke. Vi

RAD, IVOT, JEZIK

323

e nego tiha slika osobina, ivotinja izraava prelaz od neorganskog ka organskom, i to pomou disanja i ishrane, i pod djelovanjem smrti: Mrtve supstance se pribliavaju tijelu, govorio je Kivje, da bi tamo zauzele svoje mjesto i obavljale odreene radnje po prirodi kombinacija u koje su ule i da bi, najzad, otuda izale i stale pod zakon mrtve prirode (29). Biljka je vladala na granici izmeu pokreta i imobilnosti, osjetilnog i neosjetilnog; ivotinja se odrava na granici izmeu ivota i smrti. Smrt je opsje da sa svih strana; tavie, ona joj prijeti iznutra, jer jedino organizam moe umrijeti i smrt pogaa iva bia upravo iz dubine njihova ivota. Otuda je sigurno, krajem XVIII vi jeka, animalnost dobila dvosmislenu vrijednost: ivotinja je nosilac smrti, kojoj je u isti mah i potinjena; u njoj ivot neprestano sam sebe prodire. Ona pripada prirodi utoliko to i sama u sebi nosi jezgro kontraprirode. Svo dei svoju najtajniju sutinu biljnog na animalno, ivot naputa prostor poretka i ponovo postaje divlji. ivot se otkriva kao krvnik u istom elanu koji ga vodi u smrt. On ubija jer ivi. Priroda vie ne zna biti dobra. Da ivot vie ne moe biti odvojen od ubistva, ni priroda od zla, kao ni elje od kontraprirode, to je ve nagovijestio Sad u XVIII vijeku; Sad je iscrpio jezik svog vijeka, dok ga je moderno doba htjelo osuditi na utanje. Neka nam bude oprotena (zbog koga?) ova bezobzirna tvrdnja: 120 dana predstavlja ju divno, prikriveno nalije Lekcija iz komparativne anato mije. U svakom sluaju, prema kalendaru nae arheologije, ta dva djela su iste starosti. Ali taj imaginarni status animalnosti, optereen uzne mirujuim i mranim snagama, upuuje nas vie na mno gobrojne i simultane funkcije misli XIX vijeka. Moda prvi put u zapadnoj kulturi, ivot izmie optim zakonima bia, onakvog kakvo se ispoljava i analizira u okviru pred stave. S druge strane svih stvari, ak i onih koje su s onu stranu mogunih bia, podravajui ih da bi ih bolje ista kao i unitavajui ih estinom smrti, ivot postaje sutin ska snaga koja se suprotstavlja biu kao pokret nepokret ljivosti, kao vrijeme prostoru, kao tajna elja vidljivom ispoljavanju. ivot je korijen svakog postojanja, a neivo i nepokretno nisu nita drugo osim ivota koji je posustao; isto i obino bie samo je nebie ivota. Jer ivot je, i zato u XIX vijeku dobija radikalnu vrijednost, u isti mah i jezgro bia i nebia: bie postoji samo zato to postoji
21*

324

RIJECI I STVARI

ivot i to ga vee za smrt; stabilna i razasuta bia u jed nom trenutku se oblikuju i zaustavljaju: tog trenutka za lede ivot i u izvjesnom smislu ga ubiju, ali red doe i na njih same i ivot ih unitava neiscrpljivou svojih sila. ivotno iskustvo je, dakle, najoptija zakonitost bia, ispoIjavanje one primitivne snage poev od koje i sama bia postoje; Iskustvo je jedna divlja ontologija koja tei da iskae nerazdvojnu vezu bia i nebia u svemu postoje em. Ali ta ontologija razotkriva manje ono to zasniva bia od onoga to ih dovodi do nesigurnog oblika i to ih ve iznutra minira pripremajui njihovo unitenje. U od nosu na ivot, bia su samo prelazne figure i bie koje odravaju, u svom kratkotrajnom postojanju, samo je nji hova tatina i volja za opstankom. Na taj nain bie stvari je za saznanje samo iluzija, veo koji treba skinuti da bi smo se uvjerili u nevidljivu i nijemu estinu koja stvari prodire u noi. Ontologija unitavanja bia vrijedi, dakle, kao kritika saznanja; ali nije u pitanju toliko zasnivanje fenomena, utvrivanje njegovih granica i njegovih zakona, pozivanje na njegovu konanost koja ga ini mogunim, koliko njegovo razbijanje u onom smislu u kome ivot unitava bia: jer bie fenomena samo je njegov privid. Na taj nain prisustvujemo konstituisanju jedne misli koja se gotovo u svim takama suprotstavlja onoj to je vezana za formiranje ekonomske istorinosti. Ova posljednja se oslanja na trostruku teoriju nesvodljivih potreba, ob jektivnosti rada i kraja istorije. Ovdje se, naprotiv, razvija misao u kojoj individualnost, sa svojim oblicima, granica ma i potrebama, predstavlja samo nestalni trenutak osu en na propast, oznaavajui na tom putu unitenja puku prepreku koju treba ukloniti. Ovdje je u pitanju misao u kojoj objektivnost stvari predstavlja privid, varku percep cije, iluziju koju treba razbiti i svesti na istu volju, bez fenomena koji ih je stvorio i podnosio neko vrijeme; to je misao za koju poetak ivota, njegovo neprestano obnav ljanje i njegova upornost iskljuuju postavljanje granice u trajanju utoliko vie to i samo vrijeme, sa svojom hronolokom podjelom i svojim kvaziprostornim kalendarom, nije nita drugo osim iluzija saznanja. Tamo gdje jedna misao predvia kraj istorije, druga nagovjetava beskraj i vota; gdje jedna priznaje stvarno proizvoenje stvari po mou rada, druga razbija varke saznanja; gdje jedna, za jedno s granicama pojedinca, utvruje i njegov zahtjev za

RAD, IVOT, JEZIK

325

ivljenjem, druga ga potire apatom smrti. Da li je ta su protnost znak da od XIX vijeka polje znanja ne predstav lja homogenu refleksiju u svim aspektima? Treba li ubu due dozvoliti da svaki oblik pozitiviteta ima filozofiju koja njemu pripada: ekonomija filozofiju rada obiljee nog potrebom, ali nagraenog vremenom; biologija filo zofiju ivota obiljeenog kontinuitetom koji formira bia samo da bi ih razbio i osloboenog svih granica istorije; nauke o jeziku filozofiju kultura, njihove relativnosti i njihove izuzetne snage manifestovanja? IV BOP Ali kljuna taka koja e osvijetliti sve jeste interna struktura jezika ili uporedna gramatika; ova posljednja e nam pruiti sasvim nova rjeenja o genealogiji jezika, kao to nam je uporedna anatomija bacila svjetlo na istoriju prirode (30). legel (Schlegel) je to dobro znao: konstituisanje istorinosti u okviru gramatike odvijalo se po istom modelu kao i u nauci o ivom biu. I, istinu govorei, nema u tome nita neobino, jer u itavom klasicizmu rijei, od kojih se mislilo da je stvoren jezik, i osobine po kojima se pokuavao konstituisati jedan prirodni poredak, dobile su identian status: one su postojale samo pc svojoj reprezen tativnoj vrijednosti, po svojoj snazi analize, podvostruavanja, kompozicije i dovoenja u red koji im je priznavan u odnosu na predstavljene stvari. Najprije sa isjeom i Lamarkom, a zatim i Kivjeom, osobine su izgubile svoju reprezentativnu funkciju ili, pak, ako su jo i mogle pred stavljati i omoguiti uspostavljanje veza susjedstva i blis kosti, to nije bilo zbog njihove vidljive strukture niti zbog deskriptivnih elemenata od kojih su te osobine sastavlje ne, nego upravo zato to su se osobine odnosile na jedin stvenu cjelinu ili na funkciju koju one obezbjeuju direk* no ili indirektno, primarno ili sekundarno. U domenu jezika, rije, u istom periodu, doivljava analognu transfor maciju: naravno, rije ne prestaje da uva smisao i snagu predstavljanja neega u duhu pojedinca koji je upotreb ljava ili slua. Ali ta funkcija vie nije konstitutivna za nje no bie, za njenu sutinsku arhitekturu, za njenu sposob nost ukljuivanja u reenicu i vezivanja sa drugim manje-vie razliitim rijeima. Ako se rije moe nalaziti u go

326

RIJECI I STVARI

voru u kome hoe neto da kae, to joj ne uspijeva stoga to se odlikuje neposrednom diskurzivnou koju u sebi nosi prema pravu roenja, nego zato to se, u samom nje nom obliku, u zvunosti od koje je sastavljena, u promje nama koje doivljava mijenjajui gramatike funkcije i modifikacijama kojima je izloena tokom vremena, rije pridrava izvjesnog broja striktnih zakona koji na isti na in tretiraju sve druge elemente jezika. Tako rije vie nije vezana za predstavu osim ukoliko ini dio gramatike organizacije na osnovu koje jezik definie i osigurava svo ju vlastitu koherentnost. Da bi rije mogla iskazati ono to kazuje, treba da pripada jednom gramatikom totali tetu koji, u odnosu na samu rije, ima sutinski i deter minirajui primat. Ta neprimjerenost rijei, taj skok unazad, izvan repre zentativnih funkcija, bio je sigurno krajem XVIII vijeka jedan od vanih dogaaja u zapadnoj kulturi. Ali i jedan od onih koji su proli najmanje zapaeno. Rado se vraa mo prouavanju prvih trenutaka politike ekonomije, Rikardovih analiza zemjine rente i cijene proizvodnje; pri znaje se da je taj dogaaj imao iroke razmjere jer je ne samo omoguio razvitak nauke nego doveo do izvjesnog broja ekonomskih i politikih promjena. Ne zanemaruju se ni novi oblici koie je dobila nauka o prirodi; i ako je isti na da se, zahvaljujui jednoj retrospektivnoj iluziji, vred nuje Lamark na raun Kivjea, ako je tano da je teko shvatiti kako je ivot prvi put sa Lekcijama iz uporedne anatomije dosegnuo prag pozitiviteta, manje je nejasno da je zapadna kultura od tog trenutka bacila jedan nov pogled na svijet ivog bia. Naprotiv, izdvajanje grupe indoevrop skih jezika, stvaranje uporedne gramatike, prouavanje fleksije, formulisanje zakona o vokalnoj alternanci i konsonantskim mutacijama jednom rijeju, itavo filoloko djelo Grima, legela, Raska i Bopa, ostaje na margini na eg istorijskog iskustva, kao da je ono samo osnovalo neku pomonu i ezoterinu disciplinu, kao da u tom djelu itav jezik (pa i na) nije izmijenio svoj nain bivanja. Svakako ne bi trebalo pokuavati da se opravda takav zaborav uprkos vanosti promjene. Do toga je dolo u samo vrijeme njenog izbijanja, kad je sve jo bilo obavijeno izvjesnom tajnom i diskrecijom. Moda su te promjene uoljive samo u izgovoru, gramatici ili semantici: poto do njih dolazi tako iznenada, ne moe ih shvatiti niko od onih koji govore

RAD, IVOT, JEZIK

327

i iji jezik je ve bremenit skrivenim mutacijama. Mi smo tih mutacija svjesni tek na trenutak ili djelimino; osim toga, odluka se donosi tek negativnim odreenjem ra dikalnim i neposredno oitavanim zastarijevanjem jezika koji upotrebljavamo. Za jednu kulturu sigurno nije lako uoiti kad njen jezik prestaje da bude providan za svoje predstave i kad postaje tei i tromiji. Kad bismo nasta vili raspravljanje, mogli bismo se upitati kako moemo saznati osim pomou nekoliko nejasnih pokazatelja koji se slabo i teko mogu interpretirati da jezik (upravo ovaj kojim govorimo) dobija novu dimenziju, nesvodljivu na istu diskurzivnost? Iz svih tih razloga nastanak filo logije je u zapadnoj svijesti ostao mnogo diskretniji nego raanje biologije ili politike ekonomije. Iako je i filologija pripadala istom arheolokom prevratu. Iako su se, moda, njene posljedice proirile mnogo dalje, bar u podzemnim slojevima na kojim poiva naa kultura. Kako je dolo do formiranja tog filolokog pozitiviteta? Postoje etiri teorijska elementa koji nam poetkom XIX vijeka signaliziraju njeno konstituisanje; iz istog pe rioda potiu i: legelov esej o Jeziku i filozofiji Indijaca (1808), Njemaka gramatika od Grima (1818) i Bopova knji ga o Sistemu konjugacija u sanskritu (1816). 1. Prvi od tih elemenata odnosi se na nain na ko se jezik moe iznutra okarakterisati i distingvirati od dru gih. U doba klasicizma, individualnost jezika mogla se utvr diti na osnovu vie kriterija: proporcije izmeu razliitih kriterija su koritene za stvaranje rijei (postoje jezici sa razvijenijim vokalizmom i jezici sa razvijenijim konsonantizmom), pridavanja privilegija izvjesnim kategorijama ri jei (jezici sa konkretnim imenicama, jezici sa apstraktnim imenicama itd.), naina predstavljanja veza (pomou predloga ili na osnovu deklinacije), rasporeda pri utvrivanju reda rijei (stavljanje logikog subjekta na prvo mjesto, kao u francuskom, i davanja prednosti vanijim rijeima, kao u latinskom). Na taj nain razlikujemo jezike Sjevera i jezike Juga, jezike osjeanja i jezike potrebe, jezike slo bode i jezike ropstva, jezike varvarstva i jezike civilizacije, jezike logikog rasuivanja i jezike retorske argumentacije: sve te razlike meu jezicima odnose se samo na nain na koji oni mogu analizirati predstavu, a zatim opet komponovati njene elemente. Ali od legela jezici se, bar po njihovoj optoj tipologiji, definiu nainom na koji me

328

RIJECI I STVARI

usobno povezuju isto verbalne elemente od kojih su sa stavljeni; neki od tih elemenata su, naravno, reprezentativ nog karaktera. Oni, u svakom sluaju, imaju reprezenta tivnu vrijednost, koja je uz to i vidljiva; ali drugi ne sa dre nikakav smisao i slue da u odreenoj kompoziciji odrede smisao nekog drugog elementa govora. I upravo taj materijal sastavljen od imenica, glagola, rijei uopte, ali i slogova i glasova povezuje jezike pri stvara nju fraza i reenica. Ali materijalno jedinstvo konstituisano rasporedom glasova, slogova i rijei nije postignuto obi nom kombinatorikom elemenata predstave. Ono ima svoje vlastite principe koji se, kod pojedinih jezika razlikuju: gramatika kompozicija ima svoje zakonitosti koje znae nje govora ne moe objasniti. Meutim, kako se znaenje moe gotovo u cijelosti prenijeti iz jednog jezika u drugi, upravo te zakonitosti omoguavaju definisanje individual nosti pojedinih jezika. Svaki jezik ima svoj autonomni gra matiki prostor; te prostore moemo porediti lateralno, to jest od jezika do jezika, ne prelazei kroz zajedniku sre dinu koja bi bila podruje predstave sa svim mogunim podjelama. Odmah je moguno razlikovati dva naina kombinovanja gramatikih elemenata. Jedan se sastoji u njihovom jukstaponiranju i pokuaju meusobnog odreivanja; u tom sluaju jezik je sastavljen od mnotva elemenata uglav nom veoma kratkih koji se mogu kombinovati na razne naine, ali da pri tome svaka jedinica Sauva svoju auto nomiju, to jest mogunost da u okviru fraze ili reenice raskine prelaznu vezu koju je formirala sa nekom dru gom jedinicom. Jezik se tada definie prema broju takvih jedinica i mogunih kombinacija koje se u govoru mogu uspostaviti. Tu je u pitanju skup atoma, mehaniki agre gat ostvaren vanjskim pribliavanjem (31). Postoji i drugi nain povezivanja elemenata jednog jezika: to je sistem fleksije koji iznutra mijenja slogove ili bitne rijei radi kalne oblike. Svaki od tih oblika nosi izvjestan broj mo gunih varijacija, unaprijed odreenih; i zavisno od drugih rijei, od zavisnog ili korelativnog odnosa meu rijeima, od bliskosti ili udruenosti, upotrijebiemo jednu varijablu, a ne drugu. Na prvi pogled takav nain vezivanja je manje bogat nego onaj prvi, jer je broj mogunih kombinacija mnogo manji; ali u stvarnosti, sistem fleksije ne postoji nikad u svom istom i ogoljenom vidu; unutranja modi

RAD, IVOT, JEZIK

329

fikacija osnove omoguava mu da dodavanjem primi nove elemente, koji se, takoe, mogu iznutra modifikovati; na taj nain svaki korijen je zaista neka vrsta ive klice, jer kako su odnosi oznaeni unutranjom modifikacijom, a ri jeima otvoreno polje za slobodan razvoj, rije se prakti no moe iriti do beskonanosti (32). Tim velikim tipovima lingvistike organizacije odgo vara, s jedne strane, kineski jezik, u kome su partikule koje oznaavaju sukcesivne ideje jednoslone rijei sa svo jom posebnom egzistencijom, a s druge strane, sanskrit, ija je struktura u cijelosti organska, razgranavajui se pomou fleksije, unutranjih modifikacija i raznim preplitanjem korijena (33). Izmeu ta dva najvea i ekstremna modela moemo rasporediti sve jezike. Svaki e jezik imati takvu organizaciju koja e ga pribliiti jednom od ova dva tipa, ili kojp e ga situirati na podjednakoj udaljenosti od tako razgranienog polja. Najblii su kineskom jeziku: bas kijski, koptski i ameriki jezici; oni meusobno povezuju elemente koji se mogu rastaviti; ali ovi, umjesto da stalno ostaju slobodni kao nesvodljivi verbalni atomi, poinju odmah da se stapaju u rije; arapski jezik se karakterie mjeavinom sistema afiksacije i fleksije; keltski je gotovo iskljuivo jezik sa fleksijom, ali se u njemu mogu nai i tragovi jezika sa afiksacijom. Moe se rei da je ta opo zicija bila poznata jo u XVIII vijeku, i da je odavna pravljena razlika izmeu kombinacije kineskih rijei i deklinacija i konjugacija latinskog ili grkog jezika. Takoe se moe primijetiti da je ta legelova apsolutna opozicija bila vrlo brzo kritikovana u Bopovim djelima: tamo gdje je legel gledao dva tipa jezika potpuno nesvodljiva jedan na drugi, Bop je traio njihovo zajedniko porijeklo. On po kuava da utvrdi (34) kako fleksije nisu neka vrsta unu tranjeg i spontanog razvitka jednog prvobitnog elementa, nego da su to partikule koje su se nagomilale oko kori jenskog sloga: m iz prvog lica u sanskritu (bhavmi) ili t iz treeg lica (bhavti) jesu rezultat dodavanja zamjenice mm (ja) i tm (on) na glagolsku osnovu. Ali, za stvaranje filologije nije bitno da saznamo jesu li elementi konjugacije mogli da se u blioj ili daljoj prolosti koriste samo stalnim postojanjem uz autonomnu vrijednost. Bitno je, i to razlikuje legelove i Bopove analize od onih koje su ih u XVIII vijeku prividno anticipirale (35), da prvobitni slo govi ne rastu (dodavanjem ili unutranjim irenjem) bez

330

RIJEI I STVARI

izvjesnog broja promjena koje doivi i sama osnova. U jednom jeziku kao to je kineski postoje samo zakoni jukstapozicije, ali u jezicima u kojima su osnove sklone rastu (bilo da su one jednoslone kao u sanskritu, ili vieslone kao u hebrejskom) uvijek pronalazimo pravilne oblike unu tranjih varijacija. Stoga je razumljivo to je nova filolo gija, posjedujui kriterije unutranje organizacije za karakterizaciju jezika, napustila hijerarhijsku klasifikaciju koju je praktikovao XVIII vijek: tada se smatralo da po stoje jezici koji su vaniji od drugih, jer je kod njih ana liza predstava bila preciznija i finija. Sada su svi jezici iste vrijednosti: oni posjeduju samo unutranje organizaci je koje su razliite. Otuda ta radoznalost za rijetke jezike, koji se slabo upotrebljavaju i koji nisu civilizovani, o ko jima je Rask pruio svjedoanstvo u svojoj anketi voe noj u Skandinaviji, Rusiji, na Kavkazu, u Perziji i Indiji. 2. Prouavanje tih unutranjih varijacija predstavlj drugi vaan teorijski elemenat. U svojim etimolokim istra ivanjima, opta gramatika je prouavala transformaciju rijei i slogova tokom odreenog vremena. Ali takvo pro uavanje bilo je ogranieno iz tri razloga. Ono se odnosilo vie na preobraaj slova alfabeta pego na nain kako su izgovoreni glasovi mogli biti izmijenjeni, tavie, te trans formacije bile su smatrane kao uvijek moguna posljedica izvjesnog afiniteta meu slovima; smatralo se da sii p i b, ili m i n toliko meusobno bliski da se mogu zamijeniti. Takve promjene bile su izazvane tom sumnjivom bliskou i zbrkom do koje je moglo doi pri izgovoru ili pri slu anju. Najzad, vokali su smatrani kao najfluidniji i najnestalniji elemenat jezika, dok su konsonanti vaili kao njihova vrsta arhitektura (hebrejski ak dozvoljava i izostavljanje vokala). Prvi put, sa Raskom, Grimom i Bopom, jezik je tre tiran (iako vie ne postoji tenja za njegovim svoenjem na izvorne krikove) kao zbir fonetskih elemenata. Dok je za optu gramatiku jezik nastajao kad bi se zvuk iz usta i sa usana pretvorio u slovo, sada se smatra da jezik po stoji ak i kad su ti zvuci artikulisani i rasporeeni u se riju razgovjetnih glasova. Sada je itavo bie jezika zvune prirode, to objanjava novi interes koji su pokazali braa Grim i Renuar (Raynouard) prema nepisanoj knjievnosti, narodnim umotvorinama i govornim dijalektima. Jezik se istrauje u neposrednoj blizini onoga to on jeste: u rijei

RAD, 2IV0T, JEZIK

331

koju pismo osui i na mjestu okameni. Tako se raa itava jedna mistika: to je mistika glagola, istog poetskog praska, koji prolazi ne ostavivi trag osim kratkotrajne vibracije. U svojoj prolaznoj i dubokoj sonomosti rije dobija suverenu ulogu. Njene tajne moi, oivljene dahom proroka, u sutini se suprotstavljaju ezoterizmu pisma, koje pretpostavlja pritajenu postojanost tajne u okviru vidljivog lavirinta. Jezik nije vie onaj manje-vie udaljeni znak kome je Logika Por-Roajala nudila kao neposredni i evidentni model portret ovjeka ili geografsku kartu. Jezik je stekao jednu vibrirajuu prirodu koja ga odvaja od vidljivog znaka i pribliava muzikoj noti. I trebalo je upravo da Sosir (Saussure) zaobie taj momenat rijei, koji je za itavu filologiju XIX vijeka imao vrhunsko mje sto, da bi, izvan istorijskih oblika, restaurisao dimenziju jezika uopte i otvorio, nakon toliko zaborava, stari pro blem znaka koji je ispunjavao misao od Por-Roajala do posljednjih Ideologa. U devetnaestom vijeku zapoinje, dakle, analiza jezi ka tretiranog kao zbir glasova osloboenih slova koja ih pismeno prenose (36). Ta analiza je izvrena u tri smjera. Prije svega, napravljena je tipologija raznih glasova upo trijebljenih u jeziku: za samoglasnike je to opozicija iz meu prostih i dvostrukih (dugih, kao , ; ili diftongiranih, kao ae, ai); meu prostim samoglasnicima imamo opoziciju izmeu istih (a, i, o, u) i promijenjenih (e, , ); meu istima ima onih koji mogu imati razliit izgo vor (kao o) i onih koji se uvijek jednako izgovaraju (a, i, u); najzad, meu ovim posljednjim jedni su izloeni pro mjeni i mogu dobiti umlaut (a, u), dok i ostaje uvijek isto (37). Druga vrsta analize odnosi se na uslove to odreuju promjenu zvunosti: zvuni slog je sm po sebi vaan fak tor, jer zavrni slog, na primjer, tee uva svoju posto janost nego onaj koji pripada osnovi. Glasovi iz osnove, kae Grim, imaju dug ivot, a glasovi u nastavcima krat kog su ivota. Ali i za to postoje odreene norme, jer odr avanje ili promjena glasa nisu nikad proizvoljni (38). To odsustvo proizvoljnosti za Grima je bila potvrda smi sla (u osnovi velikog broja njemakih glagola a se sup rotstavlja glasu i kao prtrit prezentu). Za Bopa je to odsustvo proizvoljnosti rezultat izvjesnog broja zakona. Jedni definiu pravila promjene dvaju konsonanata koji stoje jedan uz drugi: Tako kad se na sanskritu kae at-ti

332

RIJECI I STVARI

(on jede) umjesto ad -ti (od osnove ad, jesti), promjena d u t je rezultat jednog fizikog zakona. Drugi zakoni de finiu nain djelovanja nastavka na glasove iz osnove ri jei: Pod mehanikim zakonima podrazumijevam prije svega zakone teine, a posebno uticaj koji lini nastavci vre na prethodni slog (39). Najzad, posljednji oblik ana lize odnosi se na postojanost transformacija kroz Istoriju. Grim je tako ustanovio tabelu podudarnosti labijala, den tala i guturala u grkom, gotskom i visokonjemakom: p, b i / iz grkog jezika postaju /, p i b u gotskom, a b (ili v), f i p u visokonjemakom; t, d i th iz grkog po staju th, t i d u gotskom, a d, z i t u visokonjemakom. Takvim zbirom odnosa utvreni su i putevi istorije; i umjesto da jezici budu podloni nekim vanjskim mjeri lima, onima koji su u ljudskoj istoriji i koji treba da prema klasicistikoj misli objasne njihove promjene, oni sami u sebi nose princip evolucije. Tu, kao i drugdje, sudbinu fiksira anatomija (40). 3. Takva definicija zakona o konsonantskim ili vo kalnim promjenama omoguava formulisanje nove teorije o osnovi. U doba klasicizma, osnove su se utvrivale po mou dvostrukog sistema konstanti: alfabetskih konstanti, koje su se odnosile na neodreen broj slova (ponekad sa mo na jedno), i znaenjskih konsonanti, koje su oko neke opte teme grupisale mnotvo bliskih smislova. Na ras kru tih konstanti, tamo gdje je smisao izbijao na vidjelo preko istog slova ili istog sloga, korijen se individualizovao. Korijen je ono izraajno jezgro koje se beskonano preobraava na osnovu primarnog glasa. Ali ako do pro bijene vokala i konsonanata dolazi na osnovu odreenih zakona ili pod izvjesnim uslovima, tada osnova mora da bude stabilna lingvistika individualnost, koju moemo iz dvojiti sa svojim eventualnim varijacijama, i koja sa svo jim mogunim oblicima konstituie jedan od elemenata jezika. Da bi odredila prve i apsolutno jednostavne ele mente jezika, opta gramatika se morala vraati do one imaginarne take gdje se glas, jo nepretvoren u rije, dodirivao sa ivom predstavom. Sada, meutim, elementi jezika su u samom jeziku (ak i ako pripadaju nekom dru gom jeziku): postoje isto lingvistika sredstva za uspo stavljanje njihove konstantne kompozicije i tabele njiho vih moguih modifikacija. Stoga e etimologija prestati da bude postupak koji tei da dosegne do nekog praje-

RAD, 2IV0T, JEZIK

333

zi'ka sastavljenog od izvornih prirodnih krikova. Ona po staje pouzdan i ogranien analitiki metod za pronalae nje korijena rijei od kog je ona napravljena: Korijen rijei bio je osvijetljen tek nakon uspjeno izvrenih ana liza fleksije i derivacije (41). Tako moemo utvrditi da, u izvjesnim jezicima, kao to su semitski, korijen rijei ima dva sloga (obino po tri slova); da je u drugim jezicima (indo-germanskim) korijen jednosloan; kod nekih opet korijen je sastavljen od jednog jedinog glasa (i je osnova glagola koji znae ii, u kod glagola koji znae zadrati); ali najee kod tih jezika korijen sadri jo i jedan vokal ili konsonant bilo da je konsonant na poetku ili na kraju; kad je kon sonant na kraju, vokal je na poetku, a kad je obrnut slu aj, deava se da uz konsonant stoji jo jedan konsonant to mu slui kao oslonac (kao kod korijena ma, mad, koji u latinskom daje metiri, u njemakom messen) (42). De ava se, takoe, da ti jednosloni korjenovi budu podvostrueni, kao do koje se u sanskritu podvostruava u dadami, ili grki didmi, ili sta >- tishtami, istmi (43). Naj zad, priroda samog korijena i njena konstitutivna uloga u jeziku shvaeni su na sasvim nov nain: u XVIII vijeku korijen je bio rudimentarna rije koja je po porijeklu oznaavala neku konkretnu stvar, jednu neposrednu pred stavu, predmet koji se nudio pogledu ili nekom od ula. Jezik je bio sagraen na osnovu nominalnih karakterizacija: derivacija je proirivala domet jezika; iz apstrakcije su se javljali pridjevi i trebalo je tome samo dodati jedan nesvodljiv elemenat, monotonu funkciju glagola biti, da bi se konstituisala kategorija promjenljivih rijei, to jest neka vrsta stapanja bia i epiteta u okviru verbalnog ob lika. Bop, takoe, doputa da su glagoli mikstne tvorevine sastavljene od glagola i nekog korijena. Ali njegove se analize znatno razlikuju u bitnim takama od klasicistike sheme: nisu u pitanju samo virtuelna zbiranja atributivne funkcije i reenikog smisla koji se pripisuje glagolu biti, rije je, prije svega, o materijalnoj vezi izmeu korijena i oblika glagola biti: as iz sanskrita nalazimo u sigmi gr kog aorista, u er latinskog pluskvamperfekta ili futura drugog; bhu iz sanskrita nalazimo sauvano kao b u latin skom futuru i imperfektu, tavie, taj dodatak glagolu biti omoguava nam da osnovi damo obiljeje lica i vre mena (nastavak je formiran od osnove glagola biti i osno

334

RIJEI I STVARI

ve line zamjenice kao kod rijei script- s - i ) (44). Prema tome, dodavanjem glagola biti ne transformie se epitet u glagol; i sm korijen sadri glagolsko znaenje, kome nastavci, derivirani iz konjugacije glagola biti, dodaju sa mo potrebne modifikacije za oznaku lica i vremena. Korjenovi glagola ne oznaavaju prvobitno stvari, nego upra vo radnju, proces, elje, volju; oni, meutim, dobijaju na stavke formirane od glagola biti i linih zamjenica, i po staju sposobni za konjugaciju, dok kad dobiju druge su fikse koji se i sami mogu modifikovati postaju ime nice koje podlijeu deklinaciji. Namjesto bipolarnosti (ko ja je karakterisala klasicistike analize) imenice i glagola biti, treba uvesti kompleksniju vezu: to su korjenovi sa glagolskim znaenjem koji mogu dobiti nastavke razlii tog tipa i tako formirati glagole ili imenice. Glagoli (i li ne zamjenice) postaju primordijalni elemenat jezika to jest onaj od koga se jezik moe poeti da razvija. Gla gol i line zamjenice izgledaju kao prave poluge jezika (45). Bopove analize imale su prvorazrednu vanost ne sa mo za internu dekompoziciju jezika nego i za definisanje onoga to jezik moe biti u svojoj sutini. Jezik vie nije sistem predstava koji ima mo razbijanja i stvaranja no vih predstava; u svom korijenu jezik oznaava radnje, sta nja i volju; on izraava ono to se radi ili to se trpi, vie nego ono to se vidi. Najzad, on na stvari pokazuje kao prstom zato to su one rezultat, ili predmet, ili instrumenat te akcije. Jezik uvruje svoj korijen ne meu stva rima koje se vide, nego tamo gdje je subjekat i gdje on djeluje. I moda je on i proiziao prije iz htijenja i snage nego iz memorije koja podvostruava predstavu. ovjek govori zato to djela, a ne zato to prepoznavajui saz naje. Kao i akcija, jezik izraava duboku volju. To ima dvije posljedice. Prva izgleda paradoksalna pri povrnom posmatranju: u trenutku konstituisanja filologije otkriem nove dimenzije iste gramatike, jeziku se ponovo pripisu je velika izraajna snaga (Humbolt nije samo savremenik Bopa; on je poznavao njegovo djelo do u detalje); dok je u klasicizmu ekspresivna funkcija jezika bila priznata samo kao elemenat kojim se objanjavalo kako glas mo e predstavljati stvar, u XIX vijeku jezik e u svojim najkompleksnijim oblicima dobiti ekspresivnu vrijednost koja je nesvodljiva. Pri tome je nikakva gramatika kon

RAD, 2IV0T, JEZIK

335

vencija i nikakva proizvoljnost ne mogu izbrisati, jer ako jezik izraava, on to radi ne kao imitaciju stvari nego kao manifestaciju i transponovanje sutinskog htijenja onih koji govore. Druga posljedica je u tome to jezik vie nije vezan za civilizacije na osnovu nivoa saznanja do kog su one dole (prefinjenost reprezentativne mree, mnotvo veza koje se mogu uspostaviti meu elementima), nego na osnovu duha naroda koji ih je stvorio, oivio i u ko jima se sm moe prepoznati. Kao to ivi organizam svo jom koherentnou ispoljava funkcije koje ga odravaju u ivotu, i jezik u itavoj arhitekturi svoje gramatike ispoljava sutinsku volju koja jedan narod odrava u ivotu i daje mu mo da govori jezikom koji pripada sa mo njemu. Od tog trenutka uslovi istorinosti jezika se mijenjaju: promjene vie ne dolaze odozgo (od elite na unika, od male grupe trgovaca i putnika, od pobjednike vojske, od porobljivake aristokratije), one se raaju do lje, u tiini, jer jezik nije ni instrumenat ni proizvod ergon kako je govorio Humbolt nego neprestana ak tivnost energia. U jeziku onaj koji govori, koji ne prestaje da govori nekom vrstom apata to se ne uje ali koji krije sav svoj sjaj, to je itav narod. Taj apat Grim je mislio uhvatiti sluajui altdeutsche Meistergesang a Renuar transkribujui Posies originales des trou badours. Jezik vie nije vezan za saznanje stvari, nego za slobodu ljudi: Jezik je ljudski: svoje porijeklo i svoj rast duguje naoj punoj slobodi; on je naa istorija i nae nasljee (46). U onom trenutku kad definiemo unutra nje zakone gramatike, time uspostavljamo duboku srod nost izmeu jezika i ovjekove slobodne sudbine. Tokom itavog XIX vijeka biologija e u sebi nositi duboke po litike odjeke. 4. Analiza korjenova uinila je mogunom jednu no vu definiciju sistema srodnosti meu jezicima. I to je et vrti veliki teorijski elemenat koji karakterie pojavu filo logije. Ta definicija pretpostavlja grupisanje jezika u okvi ru diskontinuiranih cjelina. Opta gramatika iskljuivala je poreenje utoliko to je u svim jezicima pronalazila dva tipa kontinuiteta: vertikalni, koji je omoguavao da se ras porede svi najprimitivniji korjenovi koji su, uz neke trans formacije, vezivali jezike za izvornu artikulaciju; horizon talni, koji je povezivao jezike univerzalnou predstave: trebalo je da svi jezici analiziraju, dekomponuju i kompo-

336

RIJEI I STVARI

nuju predstave koje su, u irokim granicama, bile iste za itav ljudski rod. Na taj nain jezike je bilo moguno uporeivati samo na indirektan nain: mogao se, na primjer, analizirati nain na koji su se pojedini jezici odnosili pre ma zajednikom fondu prvobitnih korjenova; mogao se, takoe, uporeivati i nain na koji su dva jezika prela mala i povezivala iste predstave. Ali od Grima i Bopa po stalo je moguno direktno i obostrano poreenje dvaju ili vie jezika. Uporeenje je direktno jer nije potrebno pro laziti kroz iste predstave ili potpuno izvorne korjenove: dovoljno je prouiti promjene osnove, sistem fleksije i se riju nastavaka. Lateralno uporeenje ne posie za elemen tima zajednikim za sve jezike niti za reprezentativnim fondom iz koga svi jezici crpu: stoga nije mogue svesti jedan jezik na oblik i principe koji ine mogunim sve druge jezike; jezike treba gmpisati prema njihovoj formal noj bliskosti: Slinost se nalazi ne samo u velikom broju zajednikih korjenova nego se protee sve do unutranje strukture jezika i njihove gramatike (47). Ali te gramatike strukture koje je moguno direktno meusobno uporeivati ispoljavaju dvije posebne karakte ristike. Prije svega, te strukture postoje samo kao sistem: sa jednoslonim osnovama moguan je izvjestan broj flek sija; nastavci mogu imati posljedice iji se broj i karak ter mogu odrediti; nain afiksacije odgovara nekim mo delima koji su savreno stabilni; kod vieslonih osnova sve modifikacije i sva uporeenja podlijeu drugim za konima. Izmeu takva dva sistema (od kojih je jedan ka rakteristian za indoevropske jezike, a drugi za semitske), nema ni posrednog tipa ni prelaznog oblika. Izmeu te dvije porodice postoji diskontinuitet. Ali, s druge strane, gramatiki sistemi, poto propisuju izvjestan broj zakona evolucije i mutacije, omoguavaju da se do izvjesne take fiksir^ pokazatelj starenja nekog jezika; jer, da bi se od reena forma pojavila iz odreenog korijena, potrebno je da ona doivi takvu i takvu promjenu. U klasicizmu, kad bi dva jezika liila, trebalo je ili ih oba povezati za prvo bitni jezik ili sloiti se da jedan potie od drugoga (ali kriterij je pri tome bio spoljanji; najizvedeniji jezik je bio onaj koji se u istoriji javio najkasnije) ili prihvatiti mogunost razmjene meu jezicima (razmjene koja proistie iz vanlingvistikih dogaaja: invazije, trgovine, mi gracije). Sada, meutim, kad dva jezika imaju analogne

RAD, IVOT, JEZIK

337

sisteme, treba odluiti ili da jedan proizilazi iz drugoga, ili da oba potiu od zajednikog pretka od koga su onda razvijali djelimino razliite, a djelimino analogne siste me. Tako je postepeno odbaena Kerduova hipoteza o sanskritu i grkom jeziku, po kojoj su postojali tragovi zajednikog jezika pretka; naputena je i Anketilova hipo teza o mjeavini ovih jezika u doba kraljevstva Baktrijana. I Bop je, takoe, mogao pobiti legela, za koga je in dijski jezik bio najstariji, dok su drugi (latinski, grki, germanski i perzijski jezici) moderniji i potiu od prvoga (48). On je pokazao da izmeu sanskrita i latinskog i gr kog i germanskog jezika postoji odnos bratstva, poto sanskrit nije jezik-majka ostalih, nego prije njihov stariji brat, najblii jeziku koji je predak itave te porodice. Primjeujemo, dakle, kako se istorinost uvukla u domen jezika kao i u domen ivih bia. Da bi se moglo mi sliti o evoluciji koja nije samo slijed ontolokih kon tinuiteta treba da neprekinut i ist plan istorije prirode bude prekinut, da diskontinuitet raznih ogranaka izbaci na povrinu planove organizacije u njihovoj raznovrsnosti, da se organizmi rasporede prema funkcionalnim dispozici jama koje moraju osigurati i da se na taj nain uvrste odnosi izmeu ivog bia i onog to mu omoguava da po stoji. Isto tako, da bi istorija jezika mogla biti miljena, trebalo je jezike odvojiti od velikog hronolokog kontinuite ta koji ih je bez prekida povezivao sa izvorom; trebalo ih je, takoe, osloboditi zajednike mree predstava u koju su bili uhvaeni. Zahvaljujui tom dvostrukom raskidu, he terogenost gramatikih sistema se ispoljila u svom pravom obliju, sa zakonima koji propisuju promjene i putevima koji fiksiraju mogunosti evolucije. Poto je jednom uki nuta istorija vrsta kao hronoloki slijed svih moguih obli ka, tek tada je ivo bie moglo dobiti karakter istorinosti; na isti nain, da u jeziku nisu prekinute analize bes krajnih derivacija i miljenja bez kraja i konca koja je opta gramatika uvijek pretpostavljala, jezik nikad ne bi dobio karakter unutranje istorinosti. Trebalo je sanskrit, grki, latinski i njemaki jezik tretirati u sistematskoj simultanosti; trebalo ih je, uprkos svakoj hronologiji, situ irati u zajedniko vrijeme, kako bi njihove strukture po stale providne i kako bi se u njima mogla proitati istori ja jezika. I ovdje, kao i drugdje, trebalo je izbrisati hronoloke serije; tada se formirala drukija istorija, koja ne
22

338

RIJECI I STVARI

iskazuje samo nain sukcesije bia i njihovu povezanost u vremenu nego i modalitete njihovog formiranja. Empirija u pitanju su podjednako prirodne jedinke kao i rijei kojima se one mogu imenovati proeta je sad istorijom, i to u dubini njenog bia. Poinje poredak vremena. Postoji, meutim, ogromna razlika izmeu jezika i i vih bia. Bia nemaju prave istorije izvan odnosa izmeu njihovih funkcija i uslova njihovog postojanja. Njihova unutranja kompozicija ini mogunom njihovu istorinost, ali istorinost postaje istorija tek zahvaljujui vanj skom svijetu u kome ta bia ive. Stoga, da bi se ta isto rija javila u punom sjaju i bila opisana govorom, trebalo je da se na Kivjeovu uporednu anatomiju doda analiza sredine i uslova koji djeluju na ivo bie. Anatomija je zika, da se posluimo Grimovim izrazom, funkcionie u ele mentu istorije: to je anatomija mogunih promjena koja objanjava ne samo realnu koegzistenciju organa ili njiho vo meusobno iskljuivanje nego pravac u kome se te promjene mogu ili ne mogu odvijati. Nova gramatika je neposredno dijahronijska. A kakva bi mogla drugo biti kad se njen pozitivitet moe ustanoviti jedino prekidom izme u jezika i predstave? Unutranja organizacija jezika, ono to jezici dozvoljavaju i iskljuuju, da bi mogla funkcionisati, mogla je biti obuhvaena jedino u obliku rijei. Ali taj oblik ne moe objelodaniti svoje zakone ako ga ne uporedimo sa svojim prethodnim stanjima, sa promjenama ko jima je sklon, sa modifikacijama do kojih nikad ne dolazi. Razdvajajui jezik od onoga to on predstavlja, on se prvi put pojavio u svojoj vlastitoj legalnosti i istovremeno se ispostavilo da je uhvatljiv jedino u istoriji. Poznato je da je Sosir mogao izbjei toj dijahronijskoj vokaciji biologije jedino uspostavljajui odnos izmeu jezika i predstave, a slobodan od obaveze da konstituie semiologiju, koja, po put opte gramatike, definie znak na osnovu veze izmeu dviju ideja. Dakle, isti arheoloki dogaaj ispoljio se, uz neke parcijalne razlike, i u istoriji prirode i u jeziku. Odva jajui osobine ivog bia ili gramatika pravila od zakona predstave, istorinost je dobila pravo graanstva. Ali toj istorinosti ivota i jezika, u domenu biologije, bila je po trebna i dodatna istorija koja bi iskazala odnose izmeu pojedinca i sredine; jer, u neku ruku, istorija ivota stoji izvan istorinosti ivog bia; stoga evolucionizam konsti tuie teoriju biologije, iji se uslovi za nastanak nalaze u

RAD, IVOT, JEZIK

339

biologiji bez evolucije, to jest Kivjeovoj. Naprotiv, istorinost jezika otkriva, odmah i bez posredovanja, svoju isto riju. Istorinost u biologiji i u jeziku komuniciraju iznutra. Dok e se biologija XIX vijeka vie pribliavati vanjtini ivog bia, njegovoj drugoj strani, iako pri tome biologija ostaje ipak prijemivi]a za povrinu tijela na kojoj se za drava pogled prirodoslovca, filologija e razmrsiti odnose koje je gramatiar uspostavio izmeu jezika i vanjske is torije da bi tako definisao unutranju istoriju. A kad se ova potvrdi u svojoj objektivnosti, sluie kao nit vodilja za rekonstruisanje dogaaja palih izvan svakog sjeanja. V JEZIK KOJI JE POSTAO PREDMET Moe se primijetiti da ova etiri teorijska elementa koje smo analizirali, poto sigurno obrazuju arheoloko tlo filologije, odgovaraju i suprotstavljaju se onima koji omoguavaju definisanje opte gramatike (49). Poev od po sljednjeg, pa sve do prvog od ta etiri elementa, vidljivo je da se teorija o srodnosti meu jezicima (diskontinuitet iz meu velikih porodica, interna analogija u reimu promje na) suoava sa teorijom o derivaciji, koja je pretpostavljala stalno faktor troenja i mijeanja i djelovala na isti nain na sve jezike, na osnovu jednog vanjskog principa i uz beskonani niz posljedica. Teorija o osnovi suprotstavlja se teoriji o obiljeavanju: jer osnova je lingvistika indivi dualnost koja se moe izolovati, karakteristina za jednu grupu jezika, a koja slui kao jezgro pri formiraniu gla golskih oblika; dok korijen povezuje oba pola jezika prirodu i prvobitni krik, iscrpljujui sve dok ne postane zvuk koji se beskrajno moe transformisati i ija je funk cija bila izvorno nominalno razluivanje stvari. Prouava nje unutranjih varijacija jezika suprotstavlja se teoriji reprezentativne artikulacije: ova je definisala rijei i individualizovala ih jedne prema drugima upuujui ih na sadraj koji su mogle oznaavati; artikulacija jezika bila je vidljiva analiza predstave; sada, pak, rijei se karakteriu po njihovoj morfologiji i ukupnosti mutacija koje svaki njihov glas moe doivjeti. Najzad, posebno treba istaknuti da se unutranja analiza suoava sa primatom koji je u klasicizmu misao pridavala glagolu biti: on je vladao na granici jezika, jer je to bila prva veza meu rijeima i zato
22*

340

RIJECI I STVARI

to je imao sutinsku mo afirmisanja; on je oznaavao prag jezika, isticao njegovu specifinost i vezivao ga na neizbrisiv nain sa oblicima misli. Nezavisna analiza gra matikih struktura, kakva se praktikuje od XIX vijeka, izoluje, meutim, jezik, tretira ga kao autonomnu organi zaciju, kida njegove veze sa prosuivanjem. Ontoloki prelaz koji je obezbjeivao glagol biti izmeu govora i misli sad je raskinut; jezik time stie vlastito bie. I to bie sa dri zakone koji njime upravljaju. Klasicistiki poredak u jeziku zatvorio je krug nad samim sobom. Izgubio je svoju providnost i svoju vrhov nu funkciju u domenu znanja. U XVII i XVIII vijeku on je bio neposredan i spontan nain razvijanja predstava; po njemu su predstave dobij aie svoja prvobitna obiljeja, od reivale i pregrupisavale svoje zajednike crte, utvrivale odnose identinosti i atributivnosti; jezik je bio saznanje, a saznanje punopravni govor. U odnosu na svako saznanje, jezik se nalazio u sutinskoj situaciji: stvari su se mogle upoznati jedino kroz jezik. Ne zato to je on bio dio svi jeta u jednoj ontolokoj isprepletenosti (kao u renesansi), nego zato to je jezik bio prva skica poretka predstava; zato to je bio poetni, neizbjeni nain predstavljanja predstava. U njemu se formirala svaka optost. Klasicisti ko saznanje bilo je duboko nominalistiko. Od XIX vije ka jezik se oslanja na samog sebe, dobija svoje vlastite di menzije, razvija svoju istoriju, zakone i objektivnost koja pripada samo njemu. On je postao predmet saznanja kao i toliki drugi: skupa sa ivim biima, sa bogatstvom i vri jednou, sa istorijom dogaaja i ljudi. On, moda, zavisi od vlastitih koncepata, ali analize kojima je izloen ukori jenjene su u isto tlo kao i sve druge koje se odnose na em pirijska saznanja. To uzdizanje koje je optoj gramatici omoguavalo da u isti mah bude i Logika i da se s njom ukrsti, sada je svedeno na manju mjeru. Saznati jezik ne znai vie pribliiti se veoma blizu samog saznanja; to samo znai primijeniti metode znanja uopte na poseban domen objektivnosti. To nivelisanje jezika koje ga svodi na isti status predmeta, kompenzuje se na tri naina: 1) prije svega je zik je nuan posrednik za svako nauno saznanje koje se ispoljava kao govor. Uzalud ga pokuavamo razluiti, raz viti i analizirati pod lupom nauke, on uvijek izbija tamo gdje se nalazi subjekat koji saznaje im ovaj ima neto

RAD, 2IV0T, JEZIK

341

da kae o onome to zna. Otuda dvije brige koje se pro vlae kroz itav XIX vijek. Jedna se sastoji u neutralisanju i poliranju naunog jezika, do te mjere da, osloboen svake vlastite singularnosti, oien od sluajnosti i netanosti kao da uopte ne pripada svojoj sutini jezik moe postati taan odraz, revni dvojnik, ogledalo bez sjene saznanja koje nije verbalno. To je pozitivistiki san o je ziku koji bi bio na nivou onoga to se zna: jezik-tabela, kao to je to zamiljao Kivje kad je predlagao da nauka bude kopija prirode. Nasuprot stvarima, nauni govor bi bio samo tabela, ali ovdje tabela ima sutinski drugaije znaenje nego u XVIII vijeku: tada je bila u pitanju dioba prirode prema konstantnoj tabeli identinosti i razlika za koju je jezik predstavljao samo prvobitnu mreu, aproksi mativnu i sklonu korekcijama; sada je sam jezik tabela, ali u tom smislu to je osloboen zbrke koja ga prisiljava da preuzme klasifikatorsku ulogu, i to se nalazi na izvjesnoj distanci od prirode i inkamira njen vjerni portret (50). Druga briga sasvim razliita od prve, iako joj je korelativna sastoji se u traenju nezavisne logike gramatike, rjenika, sintetikih oblika, rijei: to je logika koja je mo gla izvui na povrinu univerzalne implikacije misli i ko ristiti se njima drei ih zatiene od konstituisanog jezika u kome bi ove mogle biti maskirane. Bilo je neophodno da nastane jedna simbolika logika, kao to je Bulova (Bool), u vrijeme kad su jezici postali predmeti za filologiju: i to zbog toga to, uprkos nekim povrinskim slinostima u teh nikim analogijama, nije bilo moguno konstituisati jedan univerzalan jezik kao to je to bilo u doba klasicizma; bilo je jedino moguno predstaviti oblike i slijed misli iz van svakog jezika; poto je ovaj postao predmet nauke, trebalo je izmisliti jezik koji bi bio vie simbolizam nego jezik i koji bi postao providan za misao u njenom saznajnom kretanju. Moglo bi se rei da su u izvjesnom smislu logika algebra i indoevropski jezici dva proizvoda rala njivanja opte gramatike; ovi jezici su ukazivali na pomjeranje jezika prema poznatom predmetu, dok je algebra uka zivala na pokret koji ga je pribliavao saznaj nom inu, oslobaajui ga pri tome svakog konstituisanog oblika. Ali bilo bi nedovoljno izloiti injenicu u tom isto negativ nom obliku: na arheolokom nivou uslovi nastanka jedne ne-verbalne logike i istorijske gramatike su potpuno isti. Njihovo tlo pozitiviteta je identino.

342

RIJECI I STVARI

2) Druga kompenzacija za nivelisanje jezika jeste kritika vrijednost koja se pridaje njegovom prouavanju. Postavi istorijska realnost, konsistentna i duboka, jezik postaje i stjecite tradicije, preutnih navika misli, mra nog duha naroda; on akumulira fatalnu memoriju koja i ne zna da je memorija. Izraavajui svoje misli rijeima iji nije vlasnik, stavljajui ih u glagolske oblike ije im istorijske dimenzije izmiu, ljudi koji vjeruju da ih govor slua, ne znaju da se oni sami podvrgavaju njegovim za htjevima. Gramatiki raspored jednog jezika predstavlja samo apriornu formu onoga to se tim jezikom moe izra ziti. Istina govora ne moe izbjei zamku filologije. Otuda tolika potreba za vraanjem shvatanja, filozofije, pa, mo da, i nauka do onih rijei koje su ih uinile mogunim, i ak jo dalje do one misli ija ivost nije jo obuhva ena gramatikama. Stoga je u XIX vijeku shvatljiv izraziti interes za sve tehnike egzegeze. Ta ponovna pojava proizilazi iz injenice da je jezik dobio enigmatsku gustinu koja ga je karakterisala u renesansi. Ali nije u pitanju pronala enje prvobitne rijei koja se zagubila, nego uznemiravanje rijei kojima govorimo, otkrivanje navika koje naim ide jama namee gramatika, ponovno ozvuavanje i sluanje one tiine koju svaki govor razbija im se pretvori u rije. Prva knjiga Kapitala je egzegeza vrijednosti; itav Nie je egzegeza nekoliko grkih rijei; Frojd egzegeza svih onih nijemih fraza koje dre i istovremeno produbljuju na prividni govor, nae fantazme, nae snove, nae tijelo. Fi lologija kao analiza onog to se kae u dubini govora po stala je moderni oblik kritike. Tamo gdje su se u XVIII vijeku traile granice saznanja, sad se trai razrjeenje sin takse, raskidanje sputavajuih naina govora, okretanje ri jei prema onome to iskazuje pomou njih i uprkos nji ma. Bog je, moda, manje s onu stranu znanja nego s ovu stranu naih fraza; i ako je zapadni ovjek nerazdvojiv od njega, to nije zbog neke nesavladljive tenje za prekora enjem granica iskustva, nego zbog toga to njegov jezik stalno previre u sjenci boijih zakona: Plaim se da se neemo nikad osloboditi boga, jer jo vjerujemo u gra matiku (51). U XVI vijeku interpretacija je ila od svije ta (stvari i tekstova u isti mah) do rijei boije; naa in terpretacija, ili ona koja se formirala tokom XIX vijeka, polazi od ljudi, od boga, od saznanja ili himera ka rijei ma koje ih ine mogunim. Ono to ta interpretacija otkri-

RAD, 2IV0T, JEZIK

343

va nije suvereni poloaj prvobitnog govora nego injenica da smo, prije svake rijei, podloni i proeti govorom. Metode interpretacije u modernoj misli suoavaju se sa tehnikama formalizovanja: jedne imaju pretenziju da govor uzdignu iznad samog njega i to blie onome to se u njemu kae, ali bez njega; druge tee da kontroliu itav eventualni jezik i da ga nadmae zakonom o onome to je moguno rei. Interpretacija i formalizovanje su postali dva velika oblika analize u nae doba: istinu govorei, mi i ne znamo za neki drugi. Ali znamo li mi kakvi su odnosi izmeu egzegeze i formalizovanja; da li smo u stanju da ih kontroliemo i da ih ukrotimo? Jer, ako nas egzegeza vodi manje ka prvobitnom govoru nego ka golom postoja nju neega kao to je jezik, nee li ona biti prisiljena da iskae samo iste oblike jezika prije nego to ovaj dobije neki smisao? Ali da bismo formalizovali ono to smatra mo jezikom, zar nije potrebno izvriti bar minimalnu egzegezu i interpretirati sve one nijeme figure koje kao da hoe neto rei? Istina je da nas trenutno okupira podjela izmeu interpretacije i formalizovanja. Ali ta podjela nije odve stroga; njeni kraci ne prodiru duboko u nau kul turu; ti su kraci isuvie savremeni da bismo mogli rei da takva podjela zahtijeva izbor izmeu prolosti koja je vjerovala u smisao i sadanjosti (budunosti) koja je ot krila oznaujue. U pitanju su doista dvije korelativne teh nike ije je zajedniko tlo formirano biem jezika kakav je konstituisan na pragu modernog doba. Pretjerano kri tiko uzdizanje jezika, kojim je kompenzovano nivelisanje u predmetu, impliciralo je da bude priblino inu saznanja istom od svake rijei i od svega to se ne moe saznati u naem govoru. Jezik je trebalo ili uiniti providnim za ob like saznanja ili ga uroniti u sadraj nesvjesnog. To savr eno objanjava dvostruku orijentaciju XIX vijeka pre ma formalizmu misli i prema otkriu nesvjesnog, prema Raselu i prema Frojdu. To objanjava i pokuaj meusob nog pribliavanja i ukrtanja tih dvaju pravaca: pokuaj isticanja istih oblika koji se nameu naem nesvjesnom prije svakog sadraja; ili pokuaj dovoenja iskustva, smi sla bia i doivljenog horizonta svih naih saznanja u krug govora. Ovdje strukturalizam i fenomenologija, uza sve svoje specifinosti, nalaze opti prostor koji definie nji hovo zajedniko mjesto.

344

RIJECI I STVARI

Najzad, posljednja kompenzacija za nivelisanje jezi ka, najznaajnija i najmanje oekivana, to je pojava litera ture. Literature kao takve, jer od Dantea ili od Homera, na Zapadu je postojao jedan oblik jezika koji mi danas nazi vamo literaturom. Ali rije je svjeeg datuma, kao to je skoranja i praksa izolovanja jednog jezika iji specifini modalitet jeste da bude literatura. Literatura je ospora vanje filologije (iako je to njena figura bliznakinja) : ona svodi jezik gramatike na ogoljenu mo govora i na susret sa divljim i neodoljivim biem rijei. Od romantiarske pobune protiv imobiliziranog govora i njegove ceremonijalnosti, do malarmeovskog otkria rijei i njene nemone snage, vidi se kakva je u XIX vijeku bila funkcija litera ture prema modernom nainu postojanja jezika. U odnosu na taj sutinski sistem, sve ostalo je samo posljedica: li teratura se sve vie razlikuje od govora ideja i zatvara se u korjenitu neprelaznost; ona se oslobaa svih vrijednosti koje su joj u doba klasicizma pomagale da cirkulie (ukus, uivanje, prirodnost, istinitost) i u svom vlastitom pro storu stvara sve to joj obczbjeuje poricanje igre (skan dalozno, runo, nemogue); ona raskida sa svakom defini cijom rodova kao oblika primjerenih odreenom poretku predstava i postaje obina manifestacija jezika, iji je je dini cilj da afirmie protivno svakom govoru svoje izdvojeno postojanje; ona stoga mora da se uvijek vraa sama sebi, kao da njen govor nema drugog sadraja osim stalnog iskazivanja svog vlastitog oblika: literatura se obra a sebi kao spisateljska subjektivnost ili nastoji da u sa mom pokretu iz koga se raa obuhvati sutinu itave lite rature. Tako svi njeni konci konvergiraju prema istom kraju jedinstvenom, trenutnom, a ipak potpuno univer zalnom prema prostom inu pisanja. U trenutku, kad je zik kao rije postaje predmet saznanja, on se ispoljava u sasvim suprotnom modalitetu: tiho i oprezno stavljanje ri jei na papir, gdje nema ni zvuka ni sagovornika, gdje ri je iskazuje samu sebe i sama blista u sjaju vlastitog bia.

GLAVA

DEVETA

OVJEK I NJEGOVI DVOJNICI

I PO VRATAK JEZIK A Sa literaturom, sa povratkom egzegeze i elje za formalizovanjem, sa konstituisanjem filologije, ukratko sa ponovnom pojavom jezika u njegovom mnogoobraznom obilju, poredak klasicistike misli moe biti izbrisan. Od tog trenutka taj poredak za svaki budui pogled stupa u sferu sjenki. Istina, ne bi trebalo govoriti o mraku, nego moda o malo priguenoj svjetlosti, prividno oiglednoj, ali koja vie skriva nego to ispoljava; nama izgleda da o klasicistikom znanju znamo sve ako znamo da je racionalistiko, da, poev od Galileja i Dekarta, daje apsolutnu privilegiju mehanici, da pretpostavlja sveopti poredak u prirodi, da omoguava vrlo radikalnu analizu u cilju otkri vanja elementa ili porijekla, ali da ve predosjea na osnovu svih koncepata shvatanja i uprkos njima kreta nje ivota, dubinu istorije i nered prirode koji je teko obuzdati. Ali, prepoznavati misao samo po tim znacima znailo bi ne priznavati njen sutinski sklop; znailo bi pot puno zanemariti odnos izmeu tih manifestacija i onoga to ih je uinilo mogunim. A li kako, nakon svega (osim uz pomo trudoljubive i spore tehnike), otkriti onaj kom pleksni odnos meu predstavama, identinostima, porecima, rijeima, prirodnim biima, eljama i interesima, od trenutka kad je ta velika mrea razbijena, dok su potrebe same za sebe organizovale svoju proizvodnju, iva bia se okrenula prema sutinskim funkcijama ivota, a rijei se opteretile vlastitom materijalnom istorijom ukratko, od trenutka kada su identinosti predstave prestale da ispoljavaju poredak bia bez preutkivanja i bez ostatka? i

346

RIJECI I STVARI

tav sistem povezivanja koji je analizirao slijed predstava, to jest usku vremensku seriju koja se odvija u ovjekovom duhu da bi zatim bila zaustavljena, razvijena i razdijeljena u okviru jedne stalne tabele, sve te zbrke stvorene rijei ma i gevorom , osobinama i klasifikacijom, ekvivalentnou i razmjenom, sada su ukinute tako da je ve teko pronai nain na koji je ta cjelina funkcionisala. Posljednji komad koji je razbijen i iji je nestanak zauvijek udaljio od nas misao klasicizma jeste upravo jedan takav sistem veza: govor, koji je obezbjeivao prvobitno, spontano i na ivno razvijanje predstave u okviru tabele. Od onog dana kad je on prestao da postoji i funkcionie u samoj pred stavi kao njen prvobitni raspored, misao klasicizma nam je odmah prestala biti neposredno pristupana. Prag izmeu klasicizma i modernog doba (uostalom, rijei nisu ni vane; recimo, od nae preistorije do onog to nam je jo savremeno) bio je definitivno prekoraen kad su rijei prestale da se ukrtaju sa predstavama i da spontano ocrtavaju okvir saznanja stvari. Poetkom X IX vijeka rijei su ponovo pronale svoju staru, zagonetnu du binu; ali ne da bi napravile integralnu krivulju svijeta kao u renesansi, niti da bi se pomijeale sa stvarima u okviru krunog sistema znakova. Odvojen od predstave, jezik jo postoji kao neka razbijena cjelina: za filologe rijei su zbir konstituisanih predmeta ije je mjesto utvrdila istorija; za one koji vole form alizovati, jezik se mora osloboditi svog konkretnog sadraja i ispoljavati samo one oblike govora koji imaju univerzalnu vrijednost; i ako elimo dati neku interpretaciju, tada rijei postaju tekst koji treba ralaniti kako bismo doli do onog drugog smisla koji te rijei kriju; najzad, deava se da se jezik ja vlja u samom inu pisanja i da oznaava samo samog sebe. Takvo drob ljen je namee jeziku ako ne privilegiju a ono bar sudbinu koja je u poreenju sa radom ili ivotom sasvim specifi na. Kad je razbijena tabela istorije prirode, iva bia se nisu rasprila, nego su se, naprotiv, grupisala oko zagonet ke ivota; kad je iezla analiza bogatstva, svi ekonomski procesi su se grupisali oko proizvodnje i onog to je ini mogunom; naprotiv, kad je razbijeno jedinstvo opte gra matike govor, jezik se ispoljio u razliitim nainima postojanja, ali njegovo jedinstvo nije m oglo biti restauri rano. Moda je stoga i filozofska refleksija bila dosta dugo udaljena od jezika. Dok je neumorno traila u ivotu i

OVJEK I NJEGOVI DVOJNICI

347

radu neto to bi bio njen predmet ili njen konceptualni model, ona je jeziku posveivala samo uzgrednu panju; za nju je, prije svega, bilo u pitanju uklanjanje prepreka koje jo j je jezik mogao postaviti; trebalo je, na prim jer, oslo boditi rijei utljivog sadraja koji ih je alijenirao ili pak uiniti jezik gipkijim i fluidnim da bi osloboen speci jalizacije shvatanja mogao izraziti kretanje ivota i svo je vlastito trajanje. Jezik je u polje misli stupio direktno tek krajem X I X vijeka. Moglo bi se ak rei i u X X vijeku da N i e -filo lo g i ovdje je bio mudar, obavijeten, pi sac dobrih knjiga nije prvi pribliio filozofske zadatke radikalnoj refleksiji o jeziku. I eto, sada, u tom filozofsko-filolokom prostoru ko nam je otvorio Nie, jezik se ja vlja kao zagonetna mnogoobraznost koju treba obuzdati. Tada se javljaju kao pro jekti (ili moda samo privienja, ko to moe danas znati?) teme o univerzalnoj form alizaciji svakog govora, ili teme o integralnoj egzegezi svijeta, koja bi bila i savrena de m istifikacija tog svijeta, ili teme o optoj teoriji znakova; tema (koja je istorijski sigurno bila prva) o transforma ciji bez ostatka, o integralnom ukljuivanju svih govora u okvire jedne jedine rijei, svih knjiga u okvire jedne stra nice, itavog svijeta u jednu knjigu. Veliki posao kome se Malarme posvetio do kraja ivota jeste upravo ovaj koji nas danas preokupira; u svom zaetku taj posao obuhvata sav na napor pri stvaranju moda nemogueg jedinstva od razdrobljenog bia jezika. Malarmeov pokuaj da svaki moguni govor zatvori u krhke okvire jedne rijei, u tu siunu materijalnu crnu liniju ispisanu mastilom na pa piru, odgovara u osnovi na pitanje koje je Nie postavio filozofiji. Za Niea se nije postavljalo pitanje da sazna ta su sami po sebi dobro ili zlo; nego ko je bio oznaen ili pak ko je govorio kad bi, ukazujui na samog sebe, izgovarao Agathos, i Deilos ukazujui na druge (1). Jer, upravo kod onoga koji dri govor, koji uva rijei, nalazi se itav jezik. Na Nieovo pitanje: K o govori? Malarme odgovara i ne prestaje da ponavlja svoj odgovor da govori sama rije u svojoj samoi, u svom slabom titranju, u svom nitavilu; ne, dakle, smisao rijei, nego njeno zagonetno i nesigurno bie. Dok je Nie do kraja odrao upitnost, spreman da, najzad, i sam zakorai u pitanje i prenese ga na sebe kao govorni subjekat koji ispituje: Ecce hom o Malarme ne prestaje da se sam uklanja, da nestaje iz svog govora do

348

RIJEI I STVARI

te m jere da pristaje da bude samo puki izvrilac u cere m oniji K njige u kojoj e se govor sam po sebi komponovati. Moguno je da sva pitanja koja izviru iz nae rado znalosti (ta je jezik? ta je znak? Da li sve ono to je nijem o u svijetu, u naim gestovima, u naim snovima, u naim bolestima da li to sve govori i kakvim jezikom i prema kakvoj gramatici? Da li sve ima znaenje, ili ta ima, i za koga ima i na osnovu kakvih pravila? Kakav od nos postoji izmeu jezika i bia, i da li se jezik uvijek obraa biu? ta je sa jezikom koji nita ne kae, nikad ne uti i sebe naziva literaturom ?) moguno je da sva ta pitanja budu danas postavljena u razmaku koji se ne moe ispuniti izmeu N ieovog pitanja i M alarm eovog od govora. Za ta pitanja tek sada znamo otkuda dolaze. Ona su postala moguna kad se poetkom X IX vijeka zakon go vora odvojio od predstave, i kad je bie jezika ostalo raz drobljeno; pitanja su postala nuna kad je, sa Nieom i Malarmeom, misao bila povuena snano prema jeziku, pre ma njegovom jedinstvenom i tekom biu. itava radozna lost nae misli nalazi se sad u pitanju: ta je jezik i kako ga kanalisati da bi se sam ispoljio u svojoj punoi? U iz vjesnom smislu to pitanje se nastavlja na ona koja su se u X I X vijeku odnosila na ivot i rad. A li status tog istra ivanja i svih pitanja koja ga ine raznovrsnim nije savr eno jasan. Treba li u tome nasluivati raanje ili bar prvu svjetlost na nebu u kojoj naziremo misao, tu misao koja govori ve milenvim a, ne znajui ta je to govor i ne zna jui da uopte govori, misao koja e prikupiti svoje snage i ponovo se ozariti u sjaju bia? Zar to nije ono to je spremao Nie kad je u svom jeziku ubio i ovjeka i Boga u isti mah, obeavajui Povratak mnogolikog i obnovljenog sjaja bogova? Ili, moda, sva ta pitanja o jeziku treba shva titi kao nastavak ili dovretak onog preokreta o ijem smo nastanku i posljedicama s kraja X V I I I vijeka saznali od arheologije. Funkcionisanje jezika bilo bi samo jedna od najskorije vidljivih posljedica (je r je ona najskrivenija i najhitnija) raskida sa poretkom klasicizma; nastojei da prevladamo taj raskid i da osvijetlim o jezik u njegovoj cje lini, pripisali bismo mu ta se desilo prije nas i bez nas, krajem X V I I I vijeka. A li ta bi znaio taj dovretak? U elji da rekonstruiemo izgubljeno jedinstvo jezika, da li treba ii do kraja dvadesetovjekovne misli ili se obraati

OVJEK I NJEGOVI DVOJNICI

349

oblicima koji su nespojivi s njom? Razbijanje jezika veza no je, u sutini, za taj arheoloki dogaaj koji moemo oznaiti iezavanjem govora. Pronai u jedinstvenom pro storu igru jezika znailo bi i nainiti korak blie novom ob liku misli, ili zatvaranje u samog sebe jednog naina mi ljenja konstituisanog u prolom vijeku. Na ta pitanja, istina, ja ne znam odgovoriti niti se u tim alternativama mogu opredijeliti za neku stranu. Ja ne nagaam ni da li u ikad moi odgovoriti, ili da li u se jednog dana moi opredijeliti. Ipak, znam zato ta pitanja mogu sebi postaviti, odnosno, zato moram da ih postavim danas. Jedino oni koji ne znaju itati udie se kako sam to mogao jasnije nauiti kod Kivjea, Bopa ili Rikarda nego kod Kanta ili Hegela.

I I KRALJEVO MJESTO Nad tolikim brojem nepoznatih stvari, nad tolikim pi tanjima bez odgovora, trebalo bi se svakako zaustaviti: tu je fiksiran kraj govora, a moda i poetak rada. Treba, meutim, rei jo nekoliko rijei. A li su to rijei iji je status sigurno teko opravdati je r je u pitanju uvoenje linosti koja se jo nije bila javila u klasicistikoj igri predstava. Zakone te igre treba prepoznati u slici Pratilje, na kojoj je predstava predstavljena u svakom od svojih aspekata: slikar, paleta, velika tamna ploha okrenutog plat na, platna na zidu, gledaoci koji posmatraju i koje okru uju oni to njih gledaju; najzad, u centru, u srcu pred stave, najblie onome to je bitno ogledalo, koje poka zuje ono to je predstavljeno, ali kao daleki odsjaj iz du bine irealnog prostora, tako strano svim pogledima okre nutim na drugu stranu da predstavlja samo slabu podvostruenost predstave. Sve unutranje linije platna, a naro ito one koje dolaze od sredinjeg odbljeska, uperene su prema onome to je predstavljeno ali to je odsutno. U isti mah i objekat jer upravo to umjetnik predstavljen na slici kopira na platno i subjekat je r ono to je umjetniku pred oima dok slika jeste on sm, poto su po gledi na platnu upereni prema tom fiktivnom mjestu kra ljevske linosti koje je i realno mjesto samog slikara, jer, najzad, gost tog dvosmislenog mjesta na kome se sm je njuju slikar i suveren jeste gledalac iji pogled transformi-

350

RIJECI I STVARI

e platno u objekat, istu predstavu tog sutinskog nedo statka. Ipak, taj nedostatak je samo praznina za govor koji trudoljubivo dekomponuje platno, jer ono je stalno nasta njeno, kao to to pokazuju panja predstavljenog slikara, ozbiljnost prisutnih linosti, prisustvo velikog platna to se vidi s lea i na pogled za koji ta slika postoji i za koji je u dubini vremena bio napravljen raspored. U misli klasicizma, onaj za koga predstava postoji i koji je sam u njoj predstavljen kao slika ili odbljesak, onaj koji povezuje sve izukrtane konce slike taj na njoj ni kad nije predstavljen lino. P rije kraja X V I I I vijeka o vjek nije postojao. N ije postojala ni snaga ivota, ni plod nost rada, ni istorijska dubina jezika. Graditeljsko znanje je samo za sebe nedavno konstruisalo tu kreaturu i to prije manje od 200 godina: ali taj ovjek je brzo ostario, te se m islilo da je poivao u sjenci ve m ilenijim a i ekao trenutak vakrsnua, kad e konano biti upoznat. Naravno, moe se rei da su opta gramatika, istorija prirode i ana liza bogatstva bile u izvjesnom smislu naini da se ovjek upozna, ali treba praviti razliku: prirodne'nauke su treti rale ovjeka kao vrstu ili rod: dokaz za to je i diskusija o problemu rasa u X V I II vijeku. Gramatika i ekonomija, s druge strane, koriste se pojm ovim a kao to su potreba, e lja ili m em orija i imaginacija. A li nije postojala epistemolo ka svijest kao takva. Epistem klasicizma artikulie se pre ma linijam a koje ni na kakav nain ne izoluju ovjekov vlas titi i specifini domen. A ako jo insistiramo i prim ijetim o da nijedna epoha nije posvetila vie panje ljudskoj prirodi niti je dala stabilniji i definitivniji status, bolje izloen go voru moi emo odgovoriti da je i sam koncept ljudske prirode i nain na koji je on funkcionisao iskljuivao mo gunost da u klasicizmu nastane nauka o ovjeku. Treba naglasiti da s u epistem klasicizma funkcije prirode i ljudske prirode suprotstavljaju kao oponentni pojm ovi: priroda, igrom stvarne jukstapozicije, istie razli ke u kontinuiranom poretku bia; ljudska priroda istie identinost u neurednom lancu predstava, i to na osnovu gomilanja slika. Jedna implicira zbrku istorije pri konstituisanju sadanjih pejzaa; druga implicira poreenje neaktuelnih elemenata koji naruavaju osnovu hronolokog slijeda. Uprkos toj opoziciji ili upravo kroz nju, nasluuje se pozitivni odnos izmeu prirode i ljudske prirode. One, u stvari, igraju sa identinim elementima (isto, kontinuira

OVJEK I NJEGOVI DVOJNICI

351

no, neprimjetna razlika, sukcesija bez prekida); obje na neprekinutoj osnovi ispoljavaju mogunost opte analize koja dozvoljava raspodjelu pojedinanih identinosti i vid ljivih razlika, prema tabelarnom prostoru i prema utvre nom slijedu. A li u tome ne uspijevaju ni jedna ni druga, i po tome su meusobno bliske. Prema snazi podvostruavanja, lanac predstava moe pronai, iznad zemaljskog ne reda, neprekinutu mreu bia; memorija, najprije riskant na i izloena kapricima predstava kakve se nude, fiksira se postepeno u optu sliku svega to postoji; tada ovjek mo e uvesti svijet u svemo govora koji je u stanju da pred stavi svoju predstavu. U govornom inu, ili pak (vodei ra una o onome to je klasicistiko iskustvo smatralo hitni jim ) u inu imenovanja, ljudska priroda kao elemenat predstave o samoj sebi, transformie linearni slijed misli u konstantnu tabelu bia parcijalno razliitih: govor u kome ona udvostruava i ispoljava predstave povezuje je za pri rodu. Obrnuto, lanac bia je vezan za ljudsku prirodu igrom same prirode: poto realni svijet, kakav se prua po gledu, ne predstavlja puko razvijanje osnovnog lanca bia, nego samo njegove izmijeane fragmente ponavljane i diskontinuirane serija predstava u duhu nije prisiljena da slijedi kontinuiranu putanju nevidljivih razlika; tu se susreu krajnosti, a iste stvari se javljaju u vie mahova; identine crte se slau u sjeanju, a razlike dolaze do izra aja. Tako se velika nedefinisana i kontinuirana mrea ocrtava u njenim glavnim punktovima, manje-vie optim crtama, u oznakama identifikovanja. Pa, prema tome, i u rijeima. Lanac bia postaje govor povezujui se na taj nain sa ljudskom prirodom i serijom predstava. To povezivanje prirode sa ljudskom prirodom, na os novu dvaju suprotnih ali komplementarnih funkcija, jer se ne mogu obavljati jedna bez druge, povlai za sobom iroke teorijske posljedice. Za misao klasicizma, ovjek nije situiran u prirodu posredstvom regionalne, ograniene i specifine prirode koja mu je data pravom roenja kao svim drugim biima. Ako se ljudska priroda preplie sa prirodom, to se deava pomou mehanizma znanja i n ji hovog funkcionisanja; ili, u rasporedu koji je utvrdila epistem klasicizma, priroda, ljudska priroda i njihovi odnosi predstavljaju funkcionalne, definisane i predviene mo mente. A ovjek, kao neprozirna i prvobitna realnost, kao teki objekat i suvereni subjekat svakog mogunog sazna

352

RIJECI I STVARI

nja, ne zauzima nikakvo mjesto. M odem e teme o ivoj in dividui koja govori i radi prema zakonima ekonomije, filo logije ili biologije, ali koja, po nekoj unutranjoj iskrivlje nosti i nadoknadi, dobija i pravo igrom samih tih za kona da ih upozna i da ih potpuno iznese na vidjelo dana, sve te teme, nama bliske i vezane za postojanje humanis tikih nauka, iskljuene su iz klasicistike misli: u to vri jem e nije bilo moguno da se na ivici svijeta digne ta ne obina figura bia ija bi priroda (ona koja ga odreuje, dri i proima odvajkada) bila da saznaje prirodu i samog sebe kao prirodno bie. Nasuprot tome, na raskru predstave i bia, gdje se presijecaju priroda i ljudska priroda na tom mjestu gdje danas vjerujem o da vidim o primarno, neosporno i zago netno postojanje ovjeka misao klasicizma istie snagu govora. T o jest, jezika koji predstavlja jezika koji ime nuje, presijeca, kombinuje, vezuje i razvezuje stvari, inei ih providnim za rijei. U toj ulozi jezik transformie slijed percepcija u tabelu i kontinuitet bia predstavlja kao oso bine. Tam o gdje postoji govor, predstave se redaju i jukstaponiraju; stvari se okupljaju i artikuliu. Duboka vokacija jezika klasicizma bila je oduvijek da pravi tabelu: bilo da se radi o prirodnom govoru, zbirci istina, opisu stvari, kodeksu tanih saznanja ili enciklopedijskom rjeniku. Je zik, dakle, postoji samo da bi bio providan; izgubio je onu tajnu konsistenciju koja se u X V I vijeku zgunjavala u ri je koju treba deifrovati i mijeala sa stvarima svijeta; on je jo dobio onu mnogoobraznost o kojoj se m i danas pitamo: u doba klasicizma govor je ona prozirna nunost kroz koju prolaze predstave i bia kad se bia predstav lja ju pogledu duha, kada predstava ini vidljivim bia u njihovoj istini. Mogunost saznavanja stvari i njihovog po retka prolazi zahvaljujui suverenosti rijei: rijei nisu ni obiljeja koja treba deifrovati (kao u doba renesanse), ni manje-vie pouzdani instrumenti koji se mogu ukrotiti (kao u doba pozitivizm a); one prave bezbrojnu mreu na osnovu koje se bia manifestuju, a predstave dovode u red. Otuda svakako injenica da refleksija o jeziku, iako ini sastavni dio jednog opteg rasporeda u koji je ukljuena, kao i ana liza bogatstva ili istorija prirode, vri, u odnosu na njih, najvaniju funkciju. A li najvanija posljedica jeste da jezik, kao zajedniki govor predstave i stvari, kao m jesto u kome se ukrtaju

OVJEK I NJEGOVI DVOJNICI

353

priroda i ljudska priroda, potpuno iskljuuje neto to bi bilo nauka o ovjeku. Dok je taj jezik bio govoren, u za padnoj kulturi nije postojala mogunost da postojanje o vjeka bude dovedeno u pitanje, je r su u jeziku predstava i bie bili povezani. Govor, koji je u X V I I vijeku povezivao Ja m islim i Ja sam postao je, u svom vidljivom ob liku, sutina klasicistikog jezika, je r se u njemu ravno pravno vezivala predstava za bie. Prelaz od Ja m islim na Ja sam obavljao se u svjetlosti evidentnosti, u okviru govora iji se sav domen i sve funkcionisanje sastojalo u meusobnom podeavanju onog to se predstavlja i onog to jeste. Tom prelazu ne moe se prigovoriti ni da bie uopte nije sadrano u misli, ni da to posebno bie kakvo je izraeno u Ja sam nije bilo ispitano i analizirano za sebe. Ti prigovori mogu nastati i isticati svoje pravo, ali tek na osnovu govora koji je sasvim drukiji i iji razlog postojanja nije veza izmeu predstave i bia; takve e pri govore moi da formulie jedino problematika koja zaobi lazi predstavu. Ali dok je trajao govor klasicizma, pitanje o nainu postojanja kakav implicira Cogito nije moglo biti formulisano.

I I I A N A L IT IK A KO N AC NO STI Kad istorija prirode postaje biologija, kad analiza bo gatstva postaje ekonomija, kad se naroito refleksija o je ziku pretvara u filologiju i kad se brie klasicistiki govor u kome su se ukrtali predstava i bie, tada, u snanom pokretu tog arheolokog prevrata, ja vlja se ovjek u svom dvosmislenom poloaju predmeta znanja i subjekta koji saznaje: potinjeni suveren, posmatrani gledalac, on se jav lja tu, na onom kraljevom mjestu koje su mu ve bile odredile Pratilje, ali odakle je njegovo realno prisustvo bilo odavna iskljueno. Kao da su na tom upranjenom m je stu prema kome je okrenuto itavo Velaskezovo platno ali koje je prikazivalo samo sluajnom igrom ogledala i kao na silu sve figure to se naizmjenino nasluuju, me usobno iskljuuju, prepliu i mijeaju (model, slikar, kralj, gledalac) prekinule svoj nevidljivi ples i okamenile se u jednu punu figuru koja trai da ivom pogledu najzad bude ponuen itav prostor predstave.

354

RIJECI I STVARI

M otiv tog novog prisustva, modalitet koji mu je svoj stven, poseban raspored epistem koji ga dozvoljava, nov odnos to se kroz epistem uspostavlja meu rijeima, ri jei i njihov poredak sve to sada moe biti potpuno osvi jetljeno. K ivje i njegovi savremenici traili su da sm ivot, u dubini svog bia, definie mogunosti ivog bia; na isti nain i Rikardo je traio u radu uslove mogune razmjene, profita i proizvodnje; prvi filolozi traili su, takoe, u istorijskoj dubini jezika mogunost govora i gramatike. Sa mim tim predstava je prestala da vrijedi za iva bia, potrebe i rijei kao njihov zaviaj i prvobitna postojbina njihove istine; u odnosu na njih, predstava je sada samo posljedica koja im manje-vie odgovara u svijesti to ih prihvata i restituie. Predstava koju stvaramo o stvarima ne treba vie da u jednom privilegovanom prostoru razvija tabelu njihova poretka; ona je, uz tu empirijsku individual nost koja se zove ovjek, fenomen jednog poretka koji sada pripada stvarima i njihovim unutranjim zakonima. U predstavi, bia vie ne ispoljavaju njihov identitet, nego samo vanjski odnos koji uspostavljaju sa ljudskim biem. Ovo, sa svojim vlastitim biem, sa snagom da stvara pred stave, izbija iz pukotine koju su stvorili iva bia, predmeti razmjene i rijei kad su se, napustivi predstavu koja je do tada bila njihov prirodni zaviaj, povukli u dubinu stva ri i zatvorili sami u sebe prema zakonima ivota, proiz vodnje i jezika. Usred njih, pritijenjen krugom koji su oko njega napravili, odreen je ovjek ili, bolje, on je bio prikladan ~ je r on govori, stanuje meu ivotinjama (i to na mjestu koje nije samo privilegovano nego i ru kovodee u toj skupini: ak i ako nije shvaen kao stadij evolutivne krivulje, priznat mu je krajnji stepen jedne du ge serije), jer, najzad, odnos izmeu potreba i sredstava kojim a raspolae za njihovo zadovoljenje jeste takav da je on nuno i princip i sredstvo svake proizvodnje. Ali to nasilno odreivanje je dvosmisleno. U izvjesnom smislu, ovjek je potinjen radu, ivotu i jeziku: njegovo konkretno postojanje nalazi u njim a svoja odreenja; ovjeku se mo e pristupiti jedino preko rijei, preko njegova organizma, preko predmeta koje proizvodi, kao da oni prije svega (ili, moda, iskljuivo) sadre istinu, a sam ovjek, im pone da misli, otkriva se svojim oima kao predmet koji ve postoji, kao sadrina koja se nuno pretpostavlja, kao nesvodljiva anteriornost, kao ivo bie, instrumenat proizvod

OVJEK I NJEGOVI DVOJNICI

355

nje, kao nosilac rijei koje postoje prije njega. Svi ti sa draji koje mu njegovo znanje otkriva kao vanjske, kao prethodnike starije od njegovog dolaska na svijet, oduzi m aju mu njegova prava, pritiskuju ga svom teinom i pro bijaju kao da je on samo puki objekat u prirodi ili lice koje nestaje u istoriji. Tu, u pozitivitetu znanja, ve se nago vjetava ovjekova konanost i to u imperativnom ob liku. Poznato je da je ovjek konano bie, kao to je po znata anatomija mozga, mehanizam trokova proizvodnje ili sistem indoevropske konjugacije; moglo bi se rei i da se ispod svih tih vrstih figura, pozitivnih i punih, naslu uju konanost i granice koje one nameu; a takoe se pogaa ta one ine nemogunim. Ali, istinu govorei, to prvo otkrie konanosti je ne stabilno; nita ne omoguava da se na njemu zadrimo; a zar se ne bi moglo pretpostaviti da ono obeava isti onaj beskraj koji i porie? Evolucija vrsta moda jo nije za vrena; oblici proizvodnje i rada ne prestaju da se m ije njaju, i moda ovjek jednoga dana u svom radu nee gle dati princip alijenacije, kao ni u svojim potrebama stalnu potrebu da se podsjea na svoje granice; nita takoe ne dokazuje da on nee otkriti takve simbolike sisteme, do voljno sposobne da razrijee zagonetku istorijskih jezika. Nagovijetena pozitivitetom, ovjekova konanost se pro filira u paradoksalnom obliku neodreenog; ona vie uka zuje na monotoniju puta koji sigurno nema kraja ali koji, moda, nije bez nade, nego na krutost granice. Ipak, svi ti sadraji, zajedno sa onima to kriju i to usmjeravaju prema ivicama vremena, nude se mogunom saznanju tek kad se u cijelosti veu za konanost. Jer oni uopte ne bi tu bili kad bi ovjek, koji se otkriva kroz njih, bio obu hvaen nijemim, mranim, neposrednim i srenim krugom animalnog ivota; ali oni ne bi postojali ni kad bi ih o vjek mogao obuhvatiti u bljesku beskrajnog poimanja. Ali ovjekovom iskustvu dato je tijelo, to jest njegovo vlastito tijelo, fragment dvosmislenog prostora ija se vlastita i nesvodljiva prostornost podeava prema prostoru stvari; tom istom iskustvu data je i elja kao primarni apetit na osnovu koga sve stvari dobijaju vrijednost, i to relativnu vrijednost; tom iskustvu dat je i jezik, pomou koga se govor svih vremena, kao i sve sukcesije i sve simultanosti mogu izraziti. T o znai da je svaki ovaj pozitivni oblik u kome ovjek saznaje da je konaan dat ovjeku tek na os

356

RIJECI I STVARI

novu njegove vlastite konanosti. Ipak, konanost nije najia sutina pozitiviteta, nego ono na osnovu ega se pozitivitet moe javiti. Nain postojanja, i to postojanja u kome su propisane form e, otkriva se u sutini na osnovu tijela; nain proizvodnje dat mi je na osnovu elje; a na in postojanja jezika, itava brazda istorije koju rijei za trenutak obasjaju kad ih izgovaramo, ili, moda, u jo kra em vremenskom segmentu, dat mi je na osnovu tanke niti m oje misli koja govori. U osnovi svih em pirijskih pozitivi teta i svega to se moe oznaiti konkretnim ogranienji ma, nalazimo konanost koja je u izvjesnom smislu ista svuda: ona je obiljeena prostornou tijela, glau elje i vremenom jezika; ali ipak, ona je radikalno drugaija; gra nica se ne ispoljava kao odreenje nametnuto ovjeku spoIja (je r postoje priroda i istorija), nego kao sutinska ko nanost koja se oslanja na svoju vlastitu injenicu i otvara se prema pozitivitetu svake konkretne granice. Na taj nain, iz samog sredita em pirije ja vlja se po treba da se uspnemo ili da siemo do analitike ko nanosti u kojoj e ovjekovo bie stopiti, u njihovom po zitivitetu, sve oblike koji mu ukazuju da n ije beskonaan. I prvo obiljeje kojim e biti obiljeen ovjekov nain po stojanja, jeste ponavljanje identinosti i razlike izmeu pozitivnog i sutinskog: smrt, koja anonimno nagriza sva kodnevno postojanje ivog bia, ista je kao i ona sutinska smrt na osnovu koje mi je dat moj em pirijski ivot; elja, koja povezuje i razdvaja ljude u neutralnosti ekonomskog procesa, ista je kao i ona na osnovu koje smatram sve stvari poeljnim; vrijem e, u kome nastaju jezici, u kojima je ono nastanjeno i koje ih najzad istroi, isto je ono vri jem e koje produava moj govor, prije nego to sam ga i izgovorio, u sukcesiji koju niko ne moe obuzdati. S kraja na kraj iskustva, konanost odgovora samoj sebi; u samoj figuri Is tog ona je identinost i razlika pozitiviteta i nji hove osnovanosti. Tako vidim o kako m odem a fleksija od samog poetka te analize skree ka miljenju Istog gdje je Razlika isto to i Identinost ka razvoju predstave i njenom procvatu u okviru tabele kako to predvia kla sicistiko znanje. U tom uskom i beskrajnom prostoru, nastalom ponavljanjem pozitivnog u okviru fundamentalnog, razvie se sva analiza konanosti tako vezana za sud binu moderne misli: ovdje emo naizmjenino vidjeti kako transcendentalno sm jenjuje empirijsko, kako cog ito ponav

OVJEK I NJEGOVI DVOJNICI

357

lja nemiljeno, povratak iskonu ponavlja svoje uzmicanje; ovdje e se afirm isati i misao Istog, nesvodljiva na kla sicistiku filozofiju. Moe se rei da nije bilo potrebno ekati X IX vijek da bi ideja o konanosti bila iznesena na vidjelo..Istina, on ju je, moda, samo pom jerio u prostor misli, dajui jo j jednu kompleksniju i dvosmisleniju ulogu koju je tee za obii: za misao X V I I i X V I II vijeka njena vlastita kona nost prisiljavala je ovjeka da ivi animalnim ivotom, da radi u znoju, da razmilja nejasnim rijeima; ta konanost mu je smetala da apsolutno upozna mehanizme svog ti jela, sredstava za zadovoljenje svojih potreba, metod mi ljenja osloboen opasne pomoi jezika, naoruanog navi kama i matom. Kao neadekvatnost beskraja, ovjekova granica je odraavala i postojanje tih empirijskih sadraja, kao i nemogunost njihovog neposrednog saznanja. I tako se negativni odnos prema beskraju bilo d je shvaen kao kreacija, ili pad, veza due i tijela, ili posebno gleda nja na totalitet, ili kao veza predstave sa impresijom is postavio kao da prethodi em piriji ovjeka i saznanju koje nam o njemu moe pruiti. Iskustvo koje se form ira po etkom X I X vijeka situira otkrie konanosti ne u okviru misli o beskraju, nego usred tih sadraja koji nam se pru aju, i to pomou jednog ogranienog znanja, kao konkretni oblici ogranienog postojanja. Otuda beskrajna igra sa udvostruenom referencom: ako je ovjekovo znanje ogra nieno, to je stoga to je uzeto iz pozitivnog sadraja je zika, iz rada i ivota; i, obrnuto, ako se ivot, rad i jezik nude u svom pozitivitetu, to je stoga to i saznanje ima konane oblike. Drugim rijeima, za misao klasicizma, ko nanost (kao pozitivno konstituisano odreenje na os novu beskraja) daje obavjetenja o svojim negativnim oblicima, i to: tijelu, potrebi, jeziku i ogranienom sa znanju koje se o tome moe stei. Za modemu misao, pozitivitet ivota, proizvodnje i rada (k o ji imaju svoje postojanje, svoju istoriju i svoje vlastite zakone) ima kao negativni korelativ ogranieni karakter saznanja; i obrnuto, granice saznanja pozitivno zasnivaju mogunost znanja, ali uvijek u okviru jednog ogranienog iskustva kao to su ivot, rad i jezik. Dok su ti em pirijski sadraji bili situira ni u prostoru predstave, metafizika beskraja bila je ne samo moguna nego i nuna; trebalo je da ti sadraji stvar no budu vid ljivi oblici ovjekove konanosti, a da ipak

358

RIJB i l I STVARI

mogu imati i svoje m jesto i svoju istinu u okviru predsta ve. Ideja o beskraju i ideja o njegovom odreenju u okviru konanosti omoguavala je i jedno i drugo. A li kad su em pirijski sadraji bili odvojeni od predstave i kad su princip svog postojanja zatvorili u same sebe, tada je m etafizika beskonanog postala nepotrebna. Konanost vie nije prestajala da se poziva na samu sebe (od pozitiviteta sadraja do ogranienja saznanja, od ogranienog poziti viteta tog saznanja do ogranienog znanja sadraja). Tada je dolo do preokreta u itavoj zapadnoj misli. Tamo gdje je nekad postojala korelacija izmeu metafizike predstave i beskraja i analize ivih bia, ovjekovih potreba i rijei njihovog jezika, sada se konstituie analitika konanosti i ovjekova postojanja, a u suprotnosti prema njoj (ali korelativnoj suprotnosti) ja vlja se stalna elja za konstituisanjem metafizike ivota, rada i jezika. A li to su samo elje, odmah osporene i minirane iznutra, je r m etafizika je moguna samo kao m jera ovjekove konanosti; to jest m etafizika ivota koja konvergira prema samom ovjeku, ako se tu i ne zaustavlja; metafizika rada koji oslobaa ovjeka kako bi se i ovjek mogao njega osloboditi; m etafi zika jezika kojeg ovjek moe ponovo usvojiti svijeu o svojoj kulturi. Na taj nain, moderna misao e biti ospo rena svojim vlastitim m etafizikim uzletima i pokazae da refleksije o ivotu, radu i jeziku, u onoj m jeri u kojoj vriiede kao analitika konanosti, ispoljavaju kraj metafizike: lilo zo fija ivota razotkriva metafiziku kao veo iluzije, filo zofija rada je razotkriva kao alijeniranu misao i ideologiju, a filo zofija jezika kao kulturnu epizodu. A li kraj metafizike samo je negativna strana jednog mnogo kompleksnijeg dogaaja do kog je dolo u zapadnoj misli. Taj dogaaj obiljeen je pojavom ovjeka. N e treba m isliti da je ovjek iskrsnuo iznenada na naem horizontu, nameui, nasilno i zbunjujue za nau misao, brutalnu injenicu o postojanju svog tijela, svog rada, svog jezika. Svakako, na nivou privida, moderno doba otpoinje kad ljudsko bie poinje da postoji u svom organizmu, u svo jo j glavi, u skeletu, usred svog fiziolokog mnotva; kad poinje da postoji usred rada iji princip dominira njime, a proizvod mu izmie; kad ono svoju misao zaodijeva u jezik toliko stariji od njega da mu oivljena znaenja ne moe ukrotiti insistentnou svoje rijei. Ali, dufelje uzevi, naa kultura je prekoraila prag modernog doba onog dana

OVJEK I NJEGOVI DVOJNICI

359

kada je konanost miljena kao pozivanje na samu sebe. Ako je na nivou raznih znanja istina da je konanost uvijek oznaena na osnovu konkretnog ovjeka i em pirijskih obli ka koji se mogu pripisati njegovom postojanju, na arheo lokom nivou, koji otkriva istorijsku i optu apriornost sva kog znanja, moderni ovjek odreen svojim tjelesnim postojanjem kao i svojstvom bia koje govori i radi moguan je jedino kao konano bie. Moderna kultura moe m isliti ovjeka zato to misli o konanom poev od samog ovjeka. Razumljivo je u tim uslovima da je i mi sao klasicizma, kao i one prije nje, mogla govoriti o duhu i tijelu, o ljudskom biu, njegovom tako ogranienom m je stu u kozmosu, o svim granicama njegova saznanja i slo bode, ali da nikakva misao nije znala za ovjeka onakvog kakav se nudi modernom znanju. Humanizam renesanse i racionalizam klasicista mogli su ovjeku dati privilegovano m jesto u poretku svijeta, ali nisu m ogli m isliti o vjeka.

IV

EM PIR IJSK O I TRANSCEND ENTALNO

U analitici konanosti ovjek je neobina mjeavina empirijsko-transcendentalnog, je r je to bie u kome se osvjeava sve to saznanje ini mogunim. Ali zar ljudska priroda kod empirista u X V I I I vijeku ne igra istu ulogu? U stvari, tada su analizirana svojstva i oblici predstave, to je omoguavalo uopteno saznanje (tako je Kondijak definisao nune i dovoljne operacije pomou kojih se pred stava razvija u saznanje: reminiscencija, svijest o sebi, ima ginacija, m em orija); sada, kad se analiza ne odvija u okvi ru predstave, nego u okviru ovjekovih konanosti, treba utvrditi mogunosti saznanja na osnovu empirijskih sadr aja datih u tom saznanju. Za opte kretanje m odem e mi sli nije vano gdje su lokalizovani ti sadraji: nije pitanje da li ih treba traiti u introspekciji ili u drugim oblicima analize. Jer prag naeg modernog doba ne nalazi se u onom trenutku kad se javila elja da se na prouavanje ovjeka prim ijene objektivne metode, taj prag se nalazi u trenutku kad je konstituisana empirijsko-transcendentalna mjeavina koja je nazvana ovjek. Tada su nastale dvije vrste analize: ona koja je bila situirana u prostoru tijela i ona koja je prouavanjem percepcije, senzorijalnih mehanizama, neu-

360

RIJECI I STVARI

ro-motomih shema, artikulacije svojstvene stvarima i or ganizmu funkcionisala kao neka vrsta transcendentalne estetike: ona je otkrivala da je saznanje bazirano na anatomsko-fiziolokim uslovima, da se ono postepeno form iralo u nervaturi tijela, da mu je tu bilo privilegovano sjedite i da njegovi oblici nisu m ogli biti odvojeni od posebnosti tjelesnih funkcija; ukratko, da postoji priroda ljudskog sa znanja koja je determinisala njegove oblike i u isti mah mogla biti ispoljena u svojim vlastitim em pirijskim sadr ajima. S druge strane, postojala je analiza koja je, na os novu prouavanja iluzija, manje ili vie zastarjelih, koje ovjeanstvo lake ili tee savlauje, funkcionisala kao ne ka vrsta transcendentalne dijalektike; na taj nain se po kazivalo da saznanje ima istorijske, drutvene ili ekonom ske uslove, da se ono form ira u okviru odnosa ispreplete nih meu ljudima i da nije od posebne figure u kojoj su se ti uslovi ispoljavali ovdje-ondje, ukratko, da postoji istorija ljudskog saznanja koja se nalazila u em pirijskom znanju propisujui mu istovremeno i njegove oblike. Zajedniko objema vrstama analize je to to ni jedna od njih ne osjea potrebu za drugom; tavie, obje se mogu li iti pozivanja na analitiku (ili na teoriju subjekta): one vjeruju da se oslanjaju same na sebe je r su u pitanju sami sadraji koji funkcioniu kao transcendentalna refleksija. A li traganje za prirodom ili istorijom saznanja, u okviru u kome saznanje svodi svoje dimenzije kritike na sadraj em pirijskog saznanja, pretpostavlja ve izvjesnu kritiku. Kritiku koja nije puka refleksija nego rezultat serije manje-vie nejasnih razgranienja. U pitanju su, p rije svega, relativno lucidna razgranienja ak i kad su arbitrarna: to jest, ona koja prave razliku izmeu rudimentarnog, nesa vrenog, slabo uravnoteenog i saznanja u nastanku i sazna nja za koje moemo rei ako ne da je dovreno ono bar da je konstituisano u stabilnim i definitivnim oblicima (ta kvo razgranienje ini mogunim prouavanje prirodnih uslova saznanja); zatim ona razgranienja koja distingviraju iluziju i istinu, ideoloku himeru i naunu teoriju (to razgranienje omoguava prouavanje istorijskih uslova sa znanja); ali postoji i jedno mranije, ali sutinskije raz granienje: to je razgranienje same istine. Jer, treba da postoji istina predmetnog reda ona koja se postepeno ocrtava, form ira, uravnoteuje i ispoljava kroz tijelo i ru dimente percepcije, zatim ona koja se ja vlja dok se raz

OVJEK I NJEGOVI DVOJNICI

361

bijaju iluzije i dok istorija stupa u sferu dezalijenacije; ali treba da postoji i istina govornog reda, istina koja omogu ava da se o istoriji ili prirodi saznanja form ira jezik koji bi bio istinit. Status takvog govora, istina, ostaje dvosmi slen. Postoje dvije stvari: ili taj istiniti govor nalazi svoju osnovu i svoj model u onoj em pirijskoj istini ije porijeklo situira u prirodi ili istoriji, i tada imamo analizu pozitivis tikog tipa (istina predmeta propisuje istinu govora koji opisuje njegov nastanak); ili istinski govor anticipira tu istinu iju prirodu i istoriju definie; on je skicira unapri jed i priprema iz daljine i tako dobijam o govor eshatolokog tipa (istina filozofskog govora konstituie istinu koja se tek form ira). Istinu govorei, ovdje je manje u pitanju alternativa nego oscilacija inherentna svakoj analizi koja em pirijsko uzdie na nivo transcendentnog. Kont i Marks su svjedoci injenice da su eshatologija (kao objektivna budua istina govora o ovjeku) i pozitivizam (kao istina govora definisana na osnovu istine o predmetu) arheoloki nerazdvojni: govor koji u isti mah eli da bude em pirijski i kritiki moe biti ili pozivistiki ili eshatoloki; ovjek je pri tome istina istovremeno i reducirana i obeana. U njemu vlada nepodijeljena prekritika naivnost. Stoga moderna misao nije mogla izbjei i to upravo poev od tog naivnog govora da trai prostor za govor koji ne bi pripadao ni sferi reduciranja ni sferi obeanja: govor ija bi tenzija drala odvojeno em pirijsko i transcen dentalno, omoguavajui istovremeno pozivanje na jedno i na drugo; govor koji bi omoguavao analizu ovjeka kao subjekta, to jest kao stjecite empirijskih saznanja svedenih to je mogue blie na ono to ih ini mogunim i kao isti oblik neposredno prisutan u svakom sadraju; go vor koji bi, u odnosu na kvazi-estetiku i kvazi-dijalektiku, igrao ulogu analitike, u kojoj bi ove bile udruene u teo riju subjekta i, moda, artikulisane kao posrednik koji obu hvata i iskustvo tijela i iskustvo kulture. Takvu komplek snu, superodreenu i nunu ulogu igrala je u modernoj misli analiza doivljenog. Doivljeno je u isti mah i pro stor u kome su svi em pirijski sadraji dati iskustvu; ono je i izvorni oblik koji ih ini mogunim i ukazuje na njihov prvobitni korijen; doivljeno povezuje prostor tijela sa vre menom kulture, determinante prirode sa teinom istorije pod uslovom da tijelo, a kroz njega i priroda, budu najprije dati u iskustvu kao nesvodljiva prostornost, a da kultura,

362

RIJECI I STVARI

nosilac istorije, bude doivljena u neposrednosti nataloenih znaenja. Shvatljivo je da je analiza doivljenog u mo dernoj misli konstituisana kao radikalno osporavanje pozitivizma i eshatologije; da je pokuala da obnovi zaborav ljenu dimenziju transcendentalnog; da je htjela da izbaci naivni govor iz istine svedene na empirijsko i na profetski govor koji iskustvu naivno obeava dolazak ovjeka. Pri svem tom ostaje da analizu doivljenog ini govor mjeo vite prirode: analiza se obraa jednom specifinom i dvo smislenom spoju, ali dovoljno konkretnom da se na njega moe prim ijeniti deskriptivan i pedantan jezik; ta analiza nastoji da artikulie mogunu objektivnost saznanja priro de prema izvornom iskustvu koje se ocrtava kroz tijelo, da artikulie mogunu istoriju jedne kulture prema seman tikoj dubini koja se u doivljajnom iskustvu naizmjeni no prikriva i ispoljava. Ona, dakle, samo sa vie brige ispunjava hitne zahtjeve koji su bili postavljeni kad se javila elja da se u ovjeku istakne em pirijsko na raun transcendentalnog. Sada vidim o kako, uprkos prividu, gu sta mrea povezuje misao pozitivistikog ili eshatolokog tipa (u prvom redu marksizam) sa refleksijom inspirisanom fenomenologijom. Skoranje pribliavanje ne spada u red naknadnog pomirenja: na nivou arheolokih konfigu racija te dvije misli su bile nune, i pojedinano i u meu sobnom odnosu, od trenutka kad je konstituisan antropolo ki postulat, to jest otkada se ovjek javio kao empirijskotranscendentalni spoj. Pravo osporavanje pozitivizm a i eshatologije ne na lazi se, dakle, u povratku na doivljajno (k o je ih, u stvari, jo vie potvruje), nego ako do tog osporavanja moe uopte i doi ono proizilazi iz pitanja koje izgleda aberantno toliko je ono u neskladu sa svim onim to istorijski ini mogunim svaku nau misao. To pitanje glasi: da li zaista ovjek postoji. Izgleda paradoksalno i pretpostaviti ta bi bio i svijet i misao kad ovjek ne bi postojao. To je stoga to smo u tolikoj m jeri zaslijepljeni evidentnou ovjeka da vie nismo sauvali ni uspomenu na ono, ne tako davno, vrijem e kad su postojali: svijet, njegov poredak, ljudska bia, ali ne i ovjek. Stoga je shvatljiv potres koji jo traje a do koga je dolo od Nieove misli kojom se ob ja vlju je kao neizbjenost, kao Obeanje-Prijetnja, da ov jeka uskoro vie nee biti bie samo natovjek; to u filo z o fiji Povratka znai da je ovjek ve odavna ieznuo i

OVJEK I NJEGOVI DVOJNICI

363

da ne prestaje iezavati, a da su naa moderna misao o ovjeku, naa molba za njega i na humanizam mirno spavali nad njegovim bunim nepostojanjem. Mi, koji vjerujem o da smo vezani za samo nama svojstvenu ko nanost, koja nam saznanjem otkriva istinu o svijetu, zar ne bi trebalo da se sjetim o da smo vezani za lea tigra?

V COGITO I NEM ILJEN O Ako je ovjek u svijetu zaista stjecite em pirijskog i transcendentalnog, ako on mora biti ta paradoksalna figura u kojoj em pirijski sadraji saznanja otkrivaju (ali polazei od sebe) uslove to su ih uinili mogunim, on se ipak ne mora ispoljiti u neposrednoj i suverenoj pro vidnosti cogita; ali on isto' tako ne moe prebivati ni u objektivnoj inertnosti onoga to, s pravom, ne dopire i nee nikad doprijeti do samosaznanja. ovjek je nain bivanja u kome se form ira uvijek otvorena dimenzija, ni kad definitivno ograniena, u kojoj se kree od take to se ne prelama kroz cogito do misaonog ina to omo guava da je ponovo dosegne; i obrnuto, od tog istog dosega do em pirijske teine, do neurednog uspona sa draja, do dominacije iskustava koja sama sebi izmiu, do utljivog horizonta koji se prua do nemiljenog. Po to je mjeavina empirijsko-transcendentalna, ovjek je i stjecite nepriznavanja onog nepriznavanja koje svoju misao preputa da bude prevaziena svojim vlastitim biem i koje jo j omoguava da se sjeti onoga to jo j izmi e. Iz tog razloga transcendentalna refleksija, u svom modernom obliku, ne nalazi oslonac svoje nunosti, kao to je sluaj kod Kanta, u postojanju jedne nauke o pri rodi (k o jo j se suprotstavlja neprestana borba i neizvjes nost filo zofa ), nego u nijemom postojanju, ipak sprem nom da govori je r je kao proeta nekim mogunim govo rom, onim ne-saznatim od koga je ovjek stalno pozvan da sazna samog sebe. Vie se ne postavlja pitanje: kako je moguno da iskustvo prirode daje priliku za formulisanje nunih sudova? Nego: kako je mogue da ovjek misli ono to ne misli, da prebiva tamo gdje mu mjesto iz potaje bjei, da oivljava okamenjenim pokretom svoju vlastitu figuru koja mu se predstavlja kao tvrdoglava vanjtina? Kako ovjek moe biti taj ivot ija mrea,

364

RIJECI I STVARI

ije pulsiranje, ija skrivena snaga beskrajno prevazilaze iskustvo koje mu je o tome neposredno dato? Kako on moe biti taj rad iji mu se zahtjevi i zakoni nameu kao potpuno strana strogost? Kako on moe biti subjekat jednog jezika koji se kroz m ilenije form irao bez njega, iji mu sistem izmie i iji smisao tone u gotovo nesavladljiv san rijei koje on za trenutak obasjava govo rom i u kome je od samog poetka prisiljen da oblikuje i svoju rije i svoju misao, kao da one samo oivljavaju jedan segment na mrei bezbrojnih mogunosti? T o je etverostruko pom jeranje u odnosu na kantovsko pita nje je r vie nije u pitanju istina nego bie; ne priroda nego ovjek; ne mogunost saznanja nego mogunost prvobitnog nepriznavanja; ne neosnovane osnove filo zofskih teorija suoenih sa naukom nego ponavljanje, u okviru jasne filozofske svijesti, itavog domena neosno vanih iskustava u kome se ovjek ne prepoznaje. Poev od tog pom jeranja transcendentalnog pitanja, savremena misao nije m ogla a da ne oivi temu cogita. Zar Dekart nije na osnovu greke, iluzije, sna, ludila, sva kog iskustva neosnovane misli, otkrio da to n ije misao tako da se misao o zlu, o neistinitom, o himerikom, o isto imaginarnom ja vlja kao centar mogunosti svakog takvog iskustva i prva neosporna oevidnost? A li moderni cogito je i drukiji od Dekartovog, kao to je i naa trans cendentalna refleksija udaljena od kantovske analize. To je stoga to se za Dekarta postavljalo pitanje o iznoe nju misli kao najoptijeg oblika svake misli, kao to su greka ili iluzija, o nainu otklanjanja opasnosti, njiho vom pronalaenju, objanjavanju i ukazivanju na metode za n jihovo izbjegavanje. U m odem om cogitu u pitanju je isticanje distance koja istovremeno razdvaja i povezuje sadanju misao za samu sebe i ono to se od same misli ukljuuje u ne-misao; njemu je potrebno da (i zbog toga je on m anje evidentnost koju otkrivam o nego neprestani napor koji stalno treba obnavljati) pree, ponovi i reak tivira na eksplicitan nain artikulaciju misli prema onome to u n joj, oko nje i ispod nje nije misao, ali jo j nije ni strano kao nesvodljiva i nepobjediva vanjtina. U tom smislu cogito nee biti iznenadno vidovito otkrie da sva ka misao jeste misao, nego stalno obnavljana upitnost kojoj je cilj da sazna kako misao prebiva izvan ovda njeg, a ipak tako bilzu sebe, kako ona moe b iti u obliku

OVJEK I NJEGOVI DVOJNICI

365

ne-miljenog. On ne svodi bie stvari na misao a da i samo bie misli ne razgrana do najsitnijeg ogranka onoga to ne misli. Taj dvostruki aspekt modernog cogita objanjava zato stav Ja m islim ne vodi do evidentnosti stava Ja postojim ; im se pokazalo da je stav Ja m islim angaovan do te m jere da je gotovo sav u sadanjosti, vie nije moguno iz njega izvesti stav Ja sam: da li ja stvar no mogu tvrditi da sam ja taj jezik kojim govorim i u kome se kree m oja misao pronalazei tu sistem svojih vlastitih mogunosti, ali koja postoji samo u dubini na slaga koje ni sama nee biti u stanju da potpuno aktuelizuje? Mogu li tvrditi da sam ja taj rad koji obavljam svojim rukama, ali koji mi bjei ne samo kad ga zavrim nego i prije nego to sam ga i zapoeo? Mogu li tvrditi da sam ja taj ivot koji osjeam u sebi, ali koji me istovre meno obuhvata tim vremenom koje sa sobom nosi, izba cujui me za trenutak na njegov sami vrh, ali i imanentnim vremenom koje me vodi ka smrti? Ja mogu tvrditi da sam to sve i da to nisam; cogito ne vodi afirm aciji bia, nego se otvara nizom pitanja gdje se govori o biu: ta treba da budem, ja koji mislim i koji sam svoja misao, da bih bio ono to ne mislim, da m oja misao bude ono to ja nisam? ta je, dakle, to bie koje svjetluca u pukotini cogita, ali koje nije suvereno dato ni u sebi ni po sebi? Kakav je od nos i teka pripadnost bia i misli? ta je ovjekovo bie i kako je moguno da to bie, koje moemo okarakterisati da im a misao i da je samo za sebe zadrava, odrava neizbrisiv i fundamentalan odnos sa nemiljenim? Tako se raa refleksija veoma udaljena od kartezijanizma i kan to vske analize, u kojoj se prvi put pominje ovjekovo bie u onoj dim enziji u kojoj se misao obraa nemiljenom i podeava prema njemu. Iz toga proizilaze dvije posljedice. Prva je negativna, i pripada istorijskom redu. Moe izgledati da je fenomeno logija povezala kartezijansku temu cogita sa transcenden talnim m otivom koji je Kant izveo iz kritike Hjuma; Huserl bi na taj nain bio shvaen kao mislilac koji je oivio najdublju vokaciju zapadnog ratia, okreui ga samom sebi u okviru refleksije koja postaje radikalizacija iste filo zofije i osnov mogunosti njene vlastite istorije. Istinu govorei, Huserl nije mogao izvriti takvo spajanje osim u sluaju kad bi transcendentalna analiza prom ijenila svo

366

RIJECI I STVARI

je aplikaciono podruje (o vo je preneseno od mogunosti nauke prirodi na mogunost da ovjek misli sebe) i kad bi cogito izm ijenio svoju funkciju (ona vie ne vodi ka apodiktikom postojanju, na osnovu misli koja se afirmie svuda gdje misli, nego ka pitanju kako misao moe izbjei sama sebi i tako se uputiti prema mnogoobraznom i razgranatom ispitivanju bia). Fenomenologija je stoga mno go manje nastavak jedne stare racionalne distinkcije Za pada nego to je osjetljiva i primjerena konstatacija dubo kog raskida do koga je dolo u modernoj epistem na pri jelazu X V I I I i X IX vijeka. Ako i izraava tu povezanost, ona je uslijedila nakon otkria ivota, rada i jezika; kao i nakon otkria te nove figure koja se, pod starim imenom ovjeka, javila nema jo dva vijeka; uslijedila je i nakon pitanja o ovjekovom nainu postojanja i njegovom odno su prema nemiljenom. Stoga fenomenologija ak i ako je bila skicirana u poetku kroz antipsihologizam i ukoliko je, protiv njega, vaskrsnula problem apriornosti i transcen dentalni m otiv nije nikad mogla da odstrani skrivenu bliskost i susjedstvo, koje u isti mah obeava i prijeti, sa em pirijskim analizama ovjeka; stoga je, iako u poetku svedena na cogito, uvijek bila prisiljena da postavlja pita nja, odnosno ontoloko pitanje. Pred naim oima' fenomenoloki projekat ne prestaje da se razvija u opis doivlje nog, koji je ipak empirijski, kao i u ontologiju nemiljenog, koja ukida prednost stava Ja mislim. Druga posljedica je pozitivna. Ona se tie odnosa ov jeka i nemiljenog ili njihove zajednike pojave u zapadnoj kulturi. Lako se stie utisak da je, otkad je ovjek postao pozitivna figura u polju znanja, stara privilegija refleksiv nog saznanja, misao koja samu sebe misli, morala da ie zne; samim tim objektivnoj misli bilo je dato da se kree u samom ovjeku i da tu pronae upravo ono to nikad ne moe biti predmet njegove refleksije ni njegove svije sti: mrane mehanizme, determinacije bez figura, itav je dan pejza sjenki koji je direktno ili indirektno nazvan ne svjesnim. Zar nesvjesno nije ono to se nudi naunoj mi sli koju ovjek prim jenjuje na samog sebe kad prestane da se misli u obliku refleksije? U stvari, nesvjesno i uopte oblici nemiljenog nisu bili nadoknada za ovjekovo pozi tivno znanje, ovjek i nemiljeno, na arheolokom nivou, savremenici su. ovjek se nije mogao zacrtati kao konfigu racija u epistem a da istovremeno misao ne otkrije i u

OVJEK I NJEGOVI DVOJNICI

367

sebi i izvan sebe dio noi, prividno inertnu dubinu u kojoj je angaovana, predio nemilienog u njoj usaen, ali u koji je i sama uhvaena. Nemilieno (m a kakvo mu dali im e) ne prebiva u ovjeku kao zgrena priroda ili istorija to poiva u slojevima; ono postoji u odnosu na ovjeka, na Drugog: tog Drugog, brata-blizanca, koji nije roen ni od njega ni u njemu, nego pored i istovremeno u identinoj novosti, u neopozivom dualitetu. Taj mrani predio koji se obino interpretira kao ponor u ovjekovoj prirodi, ili kao tvrava koju je istorija neobino zakljuala, vezan je za njega na sasvim drugi nain; taj predio je u isti mah ovjeku i neophodan i smjeten izvan njega: kao sjenka ovjekova koja stupa u domen znanja, kao slijepa m rlja od koje poinje saznanje. U svakom sluaju, nemiljeno je sluilo ovjeku kao podmukla i neprekinuta pratnja jo od X IX vijeka. Poto je bilo samo insistentni dvojnik, ni kad nije bilo miljeno nezavisno; stoga to je bilo samo Drugo i samo sjenka, dobilo je i dopunski oblik i obrnuto ime An sich prema F ilr sich u hegelovskoj fenomenologiji; Vnbewusste kod openhauera; otueni ovjek kod Marksa; implicitno, neaktuelno, nataloeno, ne-ostvareno u Huserlovim analizama; u svakom sluaju, to je bila neiscrpna dvoj nost koja se razumnom znanju nudi kao projekcija onoga to je ovjek u svojoj istinitosti, ali koja igra ulogu pret hodne podloge na osnovu koje ovjek mora da sebi lii i da se vrati istini. Taj dvojnik uzalud moe biti blizak, on je stran i uloga njegove misli i njegova vlastita inicijativa sastojae se u pribliavanju ovjeka i misli; itava mo derna misao je proeta zakonima misli o nemiljenom, za htjevom da se sadraj bia po-sebi misli u obliku bia za sebe, da se ovjek dezalijenira i pom iri sa svojom vlasti tom sutinom, da se objasni horizont koji iskustvu daje podlogu neposredne oiglednosti, da se digne veo sa Ne svjesnog, da se apsorbuje u svojoj vlastitoj tiini ili da oslukuje svoj neodreeni apat. U modernom iskustvu mogunost pojave ovjeka u polju znanja, pojava te nove figure u okviru epistem im plicira imperativ koji iznutra pohodi misao; nije vano da li je oblikovan kao moral, politika, humanizam, zadatak o zbrinjavanju zapadne sudbine, ili kao svijest o obinom vrenju dunosti u istoriji; bitno je da misao sama po sebi i u dubini svoga djelovanja bude istovremeno i znanje i m odifikacija onoga to zna, refleksija i transformacija na

368

RIJECI I STVARI

ina bivanja onoga o emu razmilja. Ona odmah pokree ono to dotakne: ona ne moe otkriti nemiljeno ili krenuti u njegovom pravcu a da ga odmah ne priblii sebi ili pak da ga udalji, kako se ovjekovo bie, koje se razvija u tom meuprostoru, ne bi time izmijenilo. Im a u tome neto to je duboko vezano za nau modernu epohu: Za pad je upoznao samo dva oblika etike izvan religioznog morala: staru (u obliku stoicizma ili epikurejstva), koja se podeavala prema poretku svijeta otkrivajui njegove zakone i koja je iz njega mogla izvui principe mudrosti ili shvatanje o graanskom poretku (u X V I I I vijeku ak i politika misao pripada toj optoj fo rm i); i modernu, koja ne formulie nikakav moral utoliko to svaki impe rativ prebiva u samoj misli i u njenoj tenji da obuhvati nemiljeno (2). I refleksija, i osvjeenje, i razjanjenje utnje, i rije vraena onome to je nijemo, i izlazak na vidjelo dana onih sjenki koje povlae ovjeka ka njemu samome, i oivljavanje inertnog sve to konstituie i sa draj i oblik etike. M odem a misao, istinu govorei, nije nikad mogla da predloi neki moral: ali ne zbog toga to je ona ista spekulacija, nego, naprotiv, to je od samog poetka i u svojoj biti izvjestan nain djelovanja. Pustimo da se izjasne oni koji podstiu misao da izae iz svoje povuenosti i da formulie svoj izbor; pustimo da rade oni koji, izvan svih obeanja i u odsustvu svake vrline, ele da konstituiu sebi moral. Za modernu misao nema m o gunog morala, je r od X IX vijeka misao je izala iz sa me sebe i iz svog vlastitog bia, ona vie nije teorija. Cim ona misli, ona vrijea ili pomiruje, pribliava ili udaljuje, razbija, povezuje ili ponovo vee; ona ne moe a da ne oslobaa ili da podjarm ljuje. I prije nego to propie, prije nego to skicira budunost i kae ta treba da se radi, p rije ak nego to i ohrabri ili pozove na uzbunu, mi sao u korjenu svog postojanja, od svoje najranije forme, jeste akcija akt izloen opasnostima. Sad, Nie, Arto i Bataj znali su to za sve one koji su h tjeli da preu preko toga; sigurno je da su to znali i Hegel i Marks i Frojd. Moe li se rei da to ne znaju, u svojoj nitavnosti, oni koji tvrde da nema filo zofije bez politike opcije, da je svaka misao progresivna ili reakcionarna? N jih ova glu post je u uvjerenju da svaka misao izraava ideologiju neke klase; njihova nenamjerna dubina je u tome to prstom ukazuju na moderni nain bivanja same misli. Po

OVJEK I NJEGOVI DVOJNICI

369

vrno govorei, moe se rei da je saznanje o ovjeku, za razliku od nauke o prirodi, uvijek vezano na najneodreeniji nain za etiku ili politiku: tavie, moderna misao usmjerena je u pravcu gdje onaj Drugi mora postati Isti kao i sam ovjek.

V I UZMICANJE I PO VRATAK IS K O N A Posljednja odlika koja karakterie i ovjekov nain bivanja i refleksiju koja mu je upuena jeste odnos prema iskonu. Odnos koji se bitno razlikuje od onoga koji je mi sao klasicizma pokuala da uspostavi pri formulisanju ide alne geneze. Pronai porijeklo u X V I II vijeku znailo je prem jestiti se sasvim blizu istog i pukog podvostruenja predstave: o ekonomiji se razmiljalo na osnovi trampe, jer su tu obje predstave koje su partneri form irali o svom vlasnitvu i o vlasnitvu drugog bile ekvivalentne; prua jui mogunost zadovoljenja dviju gotovo identinih elja, te predstave su bile gotovo iste. O porijeklu jezika mi ljeno je kao o providnosti izmeu predstave o jednoj stva ri i predstave krika, zvuka, mimike (u' jeziku akcije) koja ju je pratila. U modernoj misli ne moe se zamisliti takav iskon: vid jeli smo kako su rad, ivot i jezik stekli svoju vlastitu istorinost u koju su bili usaeni: oni stoga nisu nikad m ogli iskazati svoje stvarno porijeklo, iako je itava njihova isto rija iznutra usmjerena prema njemu. Vie porijeklo ne prua mogunost istorinosti, nego sama istorinost u svo jo j osnovi ostavlja da se iskae nunost porijekla koje jo j je i strano i inherentno: kao zamiljeni vrh konusa u ko me se povezuju sve razlike, sve disperzije i sve diskontinuiranosti i tu prave taku identinosti, neuhvatljivu figu ru Istog, koja ima snagu da se razbije i postane druga. Poetkom X IX vijeka ovjek je konstituisan u kore laciji sa tim istorinostima, sa svim tim stvarima koje su zatvorene u same sebe i koje kroz svoj razvoj i prema vlastitim zakonima oznaavaju neuhvatljivu identinost svog porijekla. Ipak, ovjek se prema svom iskonu ne od nosi na isti nain. To je stoga to se ovjek otkriva kao bie vezano za ve stvorenu istorinost: on nikad nije savremen tom iskonu koji se kroz trajanje stvari ocrtava prikrivajui se. Kad ovjek pokua da se definie kao ivo

370

RIJECI I STVARI

bie, on svoj poetak otkriva na podlozi ivota koji je za poeo mnogo prije njega; kad pokuava da se shvati kao radno bie, on iznosi na vidjelo dana samo najrudimentarnije oblike u okviru vremena i prostora instituicionalizovanih, ukroenih drutvenim poretkom; kad pokuava da definie svoju sutinu govornog bia, s onu stranu svakog konstituisanog jezika, on ima na raspolaganju samo ve razvijen jezik, a ne mucanje, prvu rije na osnovu koje su svi jezici postali moguni. ovjek uvijek moe m isliti svoj iskon na osnovu onoga to je ve zapoeto. Iskon za njega nije uopte poetak neto kao prvo ju tro istorije od ko ga su se kasnije nagomilale nove tekovine. Iskon je vie nain na koji se ovjek uopte, svaki ovjek ma kakav bio, podeava prema onome to je ve zapoeto u radu, ivotu i jeziku; to je traganje za onim domenom u kome ovjek u svojoj naivnosti stvara svijet obraen tokom milenija, ivi u svjeini svoje jedinstvene egzistencije, nesigurne i skoranje, ivotom koji see do prvih organskih form acija i, najzad, slae u jo neizreene reenice (ak ako su ih i itave generacije ve ponavljale) rijei starije od svake m emorije. U tom smislu nivo prvobitnog za ovjeka je sva kako ono to mu je najblie: ona povrina kojom se ne vino kree uvijek prvi put, i na kojoj, tek to se otvore, oi otkrivaju figure isto tako mlade kao to je i njegov pogled figure koje kao ni on ne mogu biti stare, i to ne stoga to su uvijek mlade, nego zato to pripadaju vre menu koje nema ni istu mjeru ni iste osnove kao on. Ali ta uzana povrina prvobitnog koja se prua du itavog naeg postojanja i nikad ga ne iznevjerava (ak ni u tre nutku smrti, kad se ona otkriva u svoj golotin ji) nije ne posrednost roenja; ona je naseljena onim kompleksnim posrednitvom koje su form irali i ostavili u vlastitoj istoriji rad, ivot i jezik. Na taj nain, u tom obinom kon taktu, od prvog rukotvorenog predmeta, od manifestovanja najjednostavnije potrebe do uzleta naj neutralni je rije i, ovjekom dominiraju sva posrednitva vremena, a on ih, i ne znajui, oivljava. N e znajui ali to ne moe ostati nepoznato, jer putem toga saznanja ljudi stupaju u meusobni kontakt i nalaze, se u mrei koju je isplelo ra zumijevanje. N o ipak to saznanje je ogranieno, dijago nalno, parcijalno, je r je okrueno odasvud ogromnim pro storom sjenki u kome rad, ivot i jezik kriju svoju istinu

OVJEK I NJEGOVI DVOJNICI

371

(i svoje vlastito porijeklo), ak i onima koji govore, po stoje i djelaju. Prvobitno, onako kako ga m odem a misao neprekidno opisuje od Fenom enologije duha, veoma je razliito od one idealne geneze koju je pokuao da rekonstituie klasicisti ki vijek; ono je takoe razliito (iako je s njim povezano sutinskom korelacijom ) od iskona, koji se nasluuje u ne koj vrsti retrospektivne onostranosti, kroz istorinost bia. Daleko od toga da vodi, ili samo da cilja, ka nekom vrhu identinosti realnom ili virtuelnom daleko i od toga da oznaava momenat Istog u kome disperzija Drugog ne igra nikakvu ulogu, ovjekova prvobitnost je ono to se od samog poetka artikulie prema neem drugom; to je ono to u svoje iskustvo uvodi sadraje i oblike starije od sa m og ovjeka, a koje on ne ukrouje; to je ono to ga po vezuje sa mnotvom izukrtanih meusobno i nesvodljivih hronologija i rasprava ga u vremenu, da bi ga najzad raz bilo usred trajanja stvari. Paradoksalno je da prvobitnost u ovjeku ne nagovjetava vrijem e njegova roenja ni naj starije jezgro njegova iskustva: ona ga povezuje s onim to nema isto vrijem e kao i on; ona u njemu oslobaa sve ono to mu nije savremeno; ona stalno ukazuje na to da su stvari poele da bivaju mnogo prije njega, i da zbog toga njemu, kome je iskustvo konstituisano i ogranieno stvarima, niko ne moe odrediti iskon. Ta nemogunost ima dva vida: ona, s jedne strane, znai da je iskon stvari uvijek udaljen je r datira iz vremena kad jo nije postojao ovjek; ali, s druge strane, ona znai, nasuprot stvarima ije se svjetlucavo raanje moe prim ijetiti u tami vre mena, da je ovjek bie bez iskona, bie k oje nema ni domovine ni datuma, ije je raanje nedokuivo je r se nikad i nije desilo. Ono to se nagovjetava u neposred nosti prvobitnosti, to je injenica da je ovjek odvojen od iskona koji bi ga uinio savremenim svom vlastitom postojanju: meu tolikim stvarima koje se u vremenu ra aju i tu umiru, on je, odvojen od svakog iskona, ve tu. I to tako da i same stvari (ak i one koje ga prevazilaze) nalaze svoj poetak u njemu: vie nego oiljak uinjen u jednom neodreenom trenutku trajanja, ovjek je ot vor od koga se vrijem e uopte moe rekonstruisati, tra janje tei, a stvari javljati, u trenutku koji im je svoj stven. Ako su u em pirijskom poretku stvari uvijek za njega pomaknute unazad, neuhvatljive u njihovoj nultoj

372

RIJECI I STVARI

taki, ovjek je u sutini uvijek jo vie pomaknut una zad, tako da stvari, na planu neposrednosti prvobitnog is kustva, mogu da odvagnu svoju anteriornost. Pred misao se tada postavlja jedan zadatak: treba os poriti iskon stvari, ali ga osporiti s ciljem da ga zasnujemo pronalazei nain na koji se konstituie mogunost vremena to jest onaj iskon bez porijekla i poetka na osnovu koga sve moe da se rodi. Takav zadatak implicira da bude dovedeno u pitanje sve to pripada vremenu, sve to je u njemu formirano, sve to prebiva u njegovom mobilnom elementu, kako bi se pojavila pukotina bez kronologije i bez istorije iz koje nastaje vrijem e. Ono bi tada bilo obustavljeno u toj misli koja mu ipak ne moe umaknuti, jer ona nikad nije savremena iskonu; ali to obustavljanje bi imalo mo da pom jeri ravnoteu odnosa izmeu iskona i misli; ono bi rotiralo oko svoje osovine, postajui ono to jo misao treba da misli, i ona bi mu, uvijek iznova, bila obeana kao stalna prijetnja, sve blia, ali nikad izvrena. Iskon je ono to upravo nadolazi, po navljanje prema kome hrli misao, povratak onoga to je oduvijek otpoeto, bliskost svjetlosti koja je oduvijek svi jetlila. Tako se, i po trei put, iskon profilira kroz v rije me; ali ovoga puta to je uzmicanje u budunost, podsticaj koji misao daje sama sebi da napreduje golubijim koraci ma prema onome to nije prestalo da je ini moguom, da vreba pred sobom, na svom horizontu, onaj dan kad je dola i odakle dolazi u izobilju. U trenutku kad jo j je bilo moguno da proglasi himerama geneze opisane u X V I I I vijeku, misao moder nog doba zapoela je da rjeava problematiku iskona, veoma kompleksnu i veoma izukrtanu. Ta problematika je sluila kao osnov naeg iskustva o vremenu, i na os novu nje nastali su, od X I X vijeka, svi pokuaji da se obuhvati ono to u ljudskom poretku moe biti poetak i ponovljeni poetak, udaljavanje i prisutnost poetka, po vratak i kraj. Moderna misao je zaista uspostavila odnos prema iskonu koji je za ovjeka bio suprotan onome to je vrijedio za stvari: ona je tako dozvoljavala iako je unaprijed razbijala i uvala svoju mo osporavanja pozitivistike napore da se hronologija ovjeka ukljui u hronologiju stvari, tako da ponovo bude uspostavljeno je dinstvo vremena i da ovjekov iskon bude samo datum, jedna faza u sukcesivnoj seriji bia (to jest, da se taj is

OVJEK I NJEGOVI DVOJNICI

373

kon, a s njim i pojava kulture, roenje civilizacija, ukljui u okvir bioloke evolucije); ona je, takoe, dozvoljavala i suprotne i komplementarne napore, koji su nastojali da prema ovjekovoj hronologiji poredaju iskustva to ih je on stekao o stvarima, saznanja do kojih je doao, nauke koje je ustanovio (tako da, ako svi ovjekovi poeci pre bivaju u vremenu stvari, individualno i kulturno vrijem e ovjeka omoguava, jednom psiholokom ili istorijskom genezom, definisanje momenta u kome stvari prvi put su sreu lice svoje istine); u svakom od ta dva niza, iskon ovjeka i iskon stvari se meusobno potinjavaju jedan drugome; ali sama injenica da postoje dva niza, mogu na i nesvodljiva, ukazuje na fundamentalnu asimetrinost koja karakterie modernu misao o iskonu, tavie, ta mi sao posljednjom svjetlou priziva jedan sloj prvobitnog u kome nikakav iskon nije prisutan, ali u kome ovje kovo vrijem e, bez poetka, manifestuje za mogunu me moriju vrijem e bez uspomena na stvari. Otuda dvostruko iskuenje: psihologizirati svako saznanje, ma kakvo bilo, i od psihologije napraviti neku vrstu opte nauke za sve nauke; i, obrnuto, opisati taj sloj prvobitnosti na nain koji izmie svakom pozitivizmu, tako da se na osnovu toga moe uznemiravati pozitivitet svake nauke i zahtije vati da jo j se suprotstavi sutinski i nezaobilazni karakter iskustva. Ali, stavljajui sebi u zadatak obnavljanje do mena prvobitnog, moderna misao u tome otkriva uzmica nje iskona; i ona paradoksalno namjerava da ide u prav cu u kome se to uzmicanje vri i ne prestaje da se pro dubljuje; ona pokuava da ga izbaci na povrinu s druge strane iskustva, kao i ono to je najblie njezinoj naj vid ljivijo j mogunosti, kao i ono to jo j je neizbjeno. I ako se uzmicanje iskona nudi tako u najveoj svjetlosti, zar se iskon ne vraa sebi u slijedu svog arhaizma? Stoga je moderna misao posveena od vrha do dna velikom za datku povratka, brizi za poetkom, onom udnom nemiru koji je prisiljava da ponovi ponavljanje. Tako se od Hegela do Marksa i penglera razvila tema o misli koja se u samom okviru u kome se dovrava vraa samoj sebi, osvjetljava svoju vlastitu punou, dovrava svoj krug, pronalazi sebe u svim neobinim figurama svoje odiseje i prihvata da iezne u tom istom okeanu iz koga je izrasla. Nasuprot tome povratku, koji, ako nije srean, jeste sa vren, zacrtava se iskustvo Helderlina, Niea i Hajdegera,

374

RIJECI I STVARI

kod kojih je povratak dat kao krajnje izmicanje iskona tamo gdje su se bogovi okrenuli, gdje pustinja raste, gdje je uspostavila dominaciju svoje volje. Tu nije u pitanju ni dovravanje ni krunica, nego ona nepre stana pukotina koja otkriva iskon u onolikoj m jeri u ko likoj on sam izmie; tada je krajnost najblie. Ali ako to podruje prvobitnog, koje je m odem a misao otkrila istovre meno kad je izmislila i ovjeka, obeava kraj ispunjenja i dovrenu punou, ili pak restituira prazninu iskona u svakom sluaju ona m iljenju propisuje neto kao to je Isto : kroz domen prvobitnog, koji artikulie ljudsko is kustvo prema vremenu prirode i ivota, prema istoriji, pre ma prolosti nataloenoj u kulturama, moderna misao na stoji da pronae ovjeka u njegovom identitetu u toj punoi ili nitavilu koje on inkarnira istoriju i vrijem e u tom ponavljanju koje ine nemogunim ali koje prisilja vaju da misli, da pronae bie u onome to ono jeste. U tom nastojanju da se iskon misli najblie i najdalje od sebe, misao otkriva da ovjek nije savremenik onoga to ga ini da biva ili onoga na osnovu ega jeste, nego da je obuhvaen silom koja ga razbija i dri daleko od nje govog vlastitog iskona, ali mu ga obeava u bliskoj budu nosti, koja e, moda, biti uvijek prikrivena; ipak ta sila mu nije strana, ona ne prebiva izvan njega u blagosti vje nog iskona koji se neprestano obnavlja je r tada bi iskon bio efektivno dat; ta sila je sila njegovog vlastitog bia. V rijem e ali vrijem e koje je on sm odvaja ga pod jednako od zore u kojoj je nastao kao i od zore koja mu se najavljuje. Vidim o u kolikoj m jeri je to fundamentalno vrijem e to vrijem e na osnovu koga vrijem e moe biti dato iskustvu razliito od onoga to se pojavlju je u fi lo zo fiji predstave: tada je vrijem e razbijalo predstavu jer jo j je nametalo oblik jedne linearne sukcesije; do predsta ve je, pak, stajalo da zamijeni samu sebe u imaginaciji, da se tako savreno sakrije i ukroti vrijem e; slika je omogu avala da se vrijem e obuhvati integralno, da se nadoknadi ono to je bilo ustupljeno sukcesiji i da se izgradi znanje isto tako istinito kao i vjeni um. U m odem om iskustvu, naprotiv, pomicanje iskona je sutinskije od svakog iskus tva, je r u iskonu iskustvo blista i ispoljava svoj pozitivitet. To je stoga to ovjek nije savremenik svog bia i to se stvari ispoljavaju u vremenu koje je samo njim a svojstve no. I ovdje se susreemo sa temom konanosti. A li ta ko-

OVJEK I NJEGOVI DVOJNICI

375

nanost, najavljena dominacijom stvari nad ovjekom injenicom da su ga prevazilazili i ivot i istorija i jezik javlja se sada na jednom sutinskijem nivou: ona je neprevazieni odnos ovjekova bia prema vremenu. Pronalazei tako konanost u ispitivanju iskona, m o derna misao zatvara veliki etvorougao koji je zapoela da ocrtava kada je itava zapadna epistem bila naruena kra jem X V I I I vijeka: veza pozitiviteta sa konanou, podvostruavanje em pirijskog u transcendentalnom, stalni odnos cogita prema nemiljenom, pom jeranje i povratak iskona, sve to po naem m iljenju definie nain ovjekova postojanja. I upravo na toj analizi naina postojanja, a ne, na analizi predstave, misao pokuava da od X IX vijeka fi lozofski utem elji mogunost znanja.

V I I GOVOR I OVJEKOVO BIE Moe se prim ijetiti da ta etiri teorijska segmenta (analiza konanosti, empirijsko-transcendentalnog ponavlja nja, nemiljenog i iskona) odravaju izvjestan odnos sa etiri podreena domena koji su, svi zajedno, u epohi kla sicizma konstituisali optu teoriju jezika (3). Odnos koji je, na prvi pogled, odnos slinosti i simetrije. Sjeamo se da je teorija glagola objanjavala kako jezik moe prevazii svoje vlastite granice i afirm isati bie i to tako da pri tome bude osigurano i samo bie jezika, je r se nije mogao ni stvoriti ni otvoriti svoj prostor tamo gdje je, bar tajno, postojao glagog b iti; analiza konanosti objanja va na isti nain kako je ovjekovo bie odreeno pozitivitetima koji su mu strani i koji ga veu za materijalnost stvari, ali i nain na koji konano bie svakom odreenju daje mogunost da se ispolji u svojoj pozitivnoj istini. Dok je teorija artikulacije ukazivala na nain presijecanja rijei i stvari koje su predstavljale, analiza podvostruenja em pirijskog i transcendentalnog pokazuje suglasja i ne odreene oscilacije onoga to je dato iskustvom i onoga to iskustvo ini mogunim. Istraivanje prvobitnih oznaka U jeziku, otkrivalo je, u najutljivijem predjelu rijei, slo gove, glasove i uspavanu predstavu koja je bila kao nji hova zaboravljena dua (a koju je trebalo iznijeti na vidje lo dana, natjerati da ponovo govori i pjeva radi vee tanosti misli, radi udesnije moi poezije); na analogan na

376

RIJEI I STVARI

in, za modernu misao inertnost nemiljenog je uvijek na seljena na izvjestan nain cogitom , i da bi se ta misao uspa vala u onome to nije misao, treba je ponovo oivjeti i is taknuti u suverenosti stava ja m islim. Najzad, u klasi cistikoj misli o jeziku postojala je i teorija o derivaciji: ona je ukazivala na to kako jezik, od samog poetka svoje istorije i moda od trenutka svog nastanka, kad je tek pre ao u govor, skree u svoj domen, okree se sam oko sebe, udaljujui se od svoje prvobitne predstave, i postavlja svo je rijei, ak i najstarije, tek kad se razviju u svojim re torikim figurama; toj analizi odgovara napor pri miljenju iskona, koji je ve stalno skriven, napor to nas usmjerava u pravcu gdje ovjekovo bie stoji uvijek u odnosu na sa mo sebe, u udaljenosti i na razmaku to ga konstituiu.' Ali ta igra suglasja ne treba da nam stvara iluzije. Ne treba zamiljati da se klasicistika analiza govora odvijala kroz vjekove bez m odifikacija i prim jenjivala samo na novi predmet; da jo j je snaga neke istorijske teine ouvala identitet upkos tolikim mutacijama oko nje. U stvari, e tiri teorijska segmenta koja su obiljeavala prostor opte gramatike nisu se ouvala: razbila su se, prom ijenila funk ciju i nivo, modifikovala su itav domen validiteta kad je krajem X V I I I vijeka iezla teorija predstave. U doba kla sicizma opta gramatika imala je cilj da pokae kako se u okviru sukcesivnog lanca predstava moe uvesti jezik koji, uprkos svom ispoljavanju na jednostavnoj i slaboj li n iji govora, pretpostavlja oblike simultanosti (potvrdu eg zistencije i koegzistencije; presjek predstavljenih stvari i form iranje optosti; primarni i neizbrisivi odnos izmeu rijei i stvari; pom jeranje rijei u njihovom retorikom prostoru). Naprotiv, analiza naina postojanja ovjeka, ka kva se razvila od X IX vijeka, ne poiva u teoriji predstave; njen je zadatak da pokae kako je uopte moguno pred staviti stvari, pod kakvim uslovima, na kom tlu i u kakvim granicama se one mogu pojaviti kao pozitivitet jo dublji nego razni naini percepcije; u tom koegzistiranju ovjeka i stvari, u irokom prostoru koji otvara predstava, otkriva se ovjekova radikalna konanost, disperzija koja se isto vremeno udaljuje od iskona i obeava mu je, nezaobilazna distanca vremena. Analitika ovjeka, onakva kakva je tra dicijom sauvana, ne vri analizu govora. Prisutnost ili od sutnost jedne teorije predstave, ili jo tanije prvobitna osobina ili izvedena pozicija te teorije, m odifikuje iz teme

OVJEK I NJEGOVI DVOJNICI

377

lja ravnoteu sistema. Dok se predstava sama po sebi pod razumijeva, kao opti elemenat misli, teorija govora vrijedi istovremeno i u okviru istog pokreta, kao osnov svake mo gue gramatike i kao teorija saznanja. Ali im iezne pri mat predstave, teorija govora se razbija i dobij amo njena dva ogoljena i metamorfozirana nivoa. Na em pirijskom ni vou nalaze se etiri konstituitivna segmenta, ali funkcija koju su oni vrili je u potpunosti drukija (4 ): tamo gdje je analizirana, privilegija glagola, njegova mo da govor izvede iz njegovih granica i da ga uvrsti u biu predstave, uvedena je analiza interne gramatike strukture koja je imanentna svakom jeziku i koja ga konstituie kao auto nomno bie; isto tako i teorija fleksija, traenje zakona mutacija svojstvenih rijeim a zamjenjuju analizu artikula cije koja je zajednika i rijeim a i stvarima; teorija osnove dola je na mjesto analize reprezentativnog korijena; naj zad, otkrivena je lateralna bliskost jezika tamo gdje je tra en beskrajni kontinuitet derivacija. Drugim rijeima, sve to je funkcionisalo u okviru odnosa izmeu stvari (onakve kakve su predstavljene) i rijei (sa njihovom reprezenta tivnom vrijednou) ponovljeno je u jeziku i shvaeno kao njegova unutranja osnovanost. Na nivou baze, postoje jo etiri segmenta teorije o govoru: kao i u klasicizmu, oni slue u toj novoj analitici ljudskog bia da izraze odnos prema stvarima; ali ovaj put modifikacija je ila u obrnu tom smjeru; sada nije u pitanju njihovo ukljuivanje u unutranji prostor jezika, nego njihovo oslobaanje od domena predstave u kome su bili zarobljeni i o njihovoj ulozi u domenu vanjtine, gdje se ovjek ja vlja kao kona an, odreen, angaovan u dubini onoga to ne misli i pod loan u svom biu disperziji vremena. Klasicistika analiza govora, od trenutka kad je pre stala da se nastavlja na teoriju predstave, bila je razbijena na dva dijela: s jedne strane, ona se ukljuila u em pirijsko saznanje gramatikih oblika, a s druge postala je analitika konanosti; ali nijedno od ta dva pomjeranja nije se moglo izvesti bez totalnog obrta funkcija. Sada se moe shvatiti sutina nepodudarnosti to vlada izmeu postoja nja klasicistikog govora (k o ji se oslanja na neispitanu evidentnost predstave) i postojanja ovjeka kakav je dat u modernoj misli (uz antropoloku refleksiju koju takvo po stojanje omoguava): analitika ovjekovog naina posto janja omoguena je tek poto je razbijena, pomjerena i izo

378

RIJECI I STVARI

krenuta analiza reprezentativnog govora. Takoe se moe naslutiti sva teina prijetnje koja pritiska ovjekovo bie pri pomisli na pojavu jezika u zagonetnom jedinstvu nje gova bia. Da li se na budui zadatak sastoji u pristupa nju jednom nainu m iljenja, dosad nepoznatom u naoj kulturi, koji dozvoljava da se istovremeno, bez diskontinuiteta i kontradikcije, prom ilja i bie ovjeka i bie jezika? U tom sluaju treba izbjei sve to bi moglo da znai naivni povratak na klasicistiku teoriju o govoru (povratak koji nas navodi na iskuenje utoliko vie to smo nemoni da mislimo blistavo ali odsjeno bie jezika, dok teorija pred stave ve postoji, potpuno konstituisana, koja nam pokazuje mjesto gdje se to bie moe sm jestiti i razbiti u isto funkcionisanje). Ali isto tako moguno je da bude zauvijek za branjen pokuaj da se u isti mah prom ilja i bie jezika i ovjekovo bie; moguno je da tu postoji neizbrisiva up ljina (u kojoj mi upravo postojim o i govorim o) tako da bi svaku antropologiju trebalo proglasiti himerom koja bi raspravljala o biu jezika, kao i svaku koncepciju jezika ili znaenja to bi nastojala da se priblii, da ispolji ili oslo bodi ovjekovo vlastito bie. Moda se tu nalaze tem elji najznaajnijeg izbora filo zofije naeg vremena. Izbora do koga moe doi tek u nekoj buduoj refleksiji. Jer nita nam ne moe unaprijed kazati na kojoj je strani otvoren put. Jedino to mi zasada sigurno znamo jeste da nikad u zapadnoj kulturi bie ovjeka i bie jezika nisu m ogli ko egzistirati niti se podeavati jedno prema drugome. Njiho va inkompatibilnost bila je jedna od osnovnih crta nae misli. Prom jena izvrena od analize govora ka analitici ko nanosti ima jo jednu posljedicu. Klasicistika teorija zna ka i rijei trebalo je da pokae kako predstave koje se niu u tako uskom i stisnutom nizu da se distinkcije i ne po javlju ju i da su sve iste, mogu biti izloene u jednoj per manentnoj tabeli stabilnih razlika i ogranienih identinos ti; tu je bila u pitanju geneza Razlike na osnovu potajno varirane monotonije Istoga. Analitika konanosti ima upra vo obrnutu funkciju: ukazujui na injenicu da je ovjek determinisan, ona treba da ispolji kako je osnov svih tih determinacija samo ovjekovo bie u svojim radikalnim granicama; ona mora ispoljiti kako su sadraji iskustva ve unaprijed njihovi vlastiti uslovi, kako misao unaprijed po hodi nemiljeno koje jo j izmie i koje ona stalno nastoji

OVJEK I NJEGOVI DVOJNICI

379

na uhvati; ona pokazuje kako je iskon, kome ovjek nikad ne moe biti savremenik, u isti mah dat ovjeku kao blis kost i kao neuhvatljivost: ukratko, ona pokazuje kako Dru gi i Daleko znai istovremeno i Blisko i Isto. Na taj nain prelazimo sa refleksije o poretku Razlika (zajedno sa ana lizom koju ona pretpostavlja i ontologijom sadraja, sa zahtjevom za punim biem, bez pukotina, razvijenim u svom savrenstvu, to pretpostavlja i m etafiziku) na misao o Istom, misao koja se osvaja u igri svojih kontradikcija: to implicira (pored etike o kojoj smo govorili) i dijalek tiku i onu form u ontologije koja, stoga to jo j ne trebaju sadraji, misli o biu samo u okviru njegovih ogranienih oblika ili u poveavanju njegove distance, i koja se moe i mora liiti metafizike. Takva dijalektika igra i ontologija bez metafizike prizivaju se i jedna drugoj odgovaraju kroz itavu m odem u misao i tokom itave njene istorije: jer to je misao koja vie ne stremi ka form iranju nedovrene Razlike, nego ka otkrivanju Istoga koje tek treba da po stane. Meutim, takvo otkrivanje je uvijek praeno i simul tanom pojavom Dvostrukog, i onog razmaka malenog ali nepremostivog koji pronalazimo u onom i izmeu izmicanja i povratka, misli i nemiljenog, em pirijskog i transcendentalnog, onog to spada u red pozitiviteta i to spada u red fundamenata. Poto Identinost udaljava od same sebe (distancom koja jo j je u izvjesnom smislu inhe rentna, a u drugom smislu je konstituie), kao i ponavlja nje, koje odraava identino, ali u obliku udaljavanja od njega, nalaze se sigurno u sreditu te m odem e misli kojoj u urbi pripisujemo otkrie vremena. U stvari, ako malo paljivije pogledamo, vidjeem o da je klasicistika misao stvarala mogunost spacijalizacije stvari u okviru tabele, da je isticala svojstvo istog slijeda u kome je mogue sje titi se poev od samog sebe, izvriti podvostruenje i stvo riti simultanost na osnovu kontinuiranog vremena: tu je vrijem e rastvaralo prostor. U modernoj misli, kao osnov istorije stvari i istorinosti svojstvene ovjeku, nalazi se distanca to produbljuje Isto, razmak koji ga razbija i po novo pribliava njegovim krajevima. Ta duboka spacijalnost omoguava da modem a misao misli uvijek vrijem e, da ga sazna kao sukcesiju, da se izdaje kao dovretak is kon ili povratak.

380
V III

RIJECI I STVARI

ANTR O PO LO K I SAN

Antropologija kao analitika ovjeka sigurno je igrala ulogu konstitutivnog elementa u modernoj misli, je r se od nje jo nismo odvojili. Ona je postala nuna od trenutka kad je predstava izgubila mo da sama i u jedinstvenom elanu determinie igru sinteza i analiza. Trebalo je da em pirijske sinteze budu obezbjedene na drugom mjestu, a ne u suverenosti stava Ja m islim . N jih je trebalo traiti u pravo tamo gdje ta suverenost dopire do svoje granice, to jest u konanosti ovjeka konanosti koja podjednako vai i za svijest kao i za ivu jedinku koja govori i radi. To je Kant ve formulisao u svojoj Logici kad je tradicionalnoj trilogiji dodao i posljednje pitanje: tri kritika pitanja (ta mogu znati? ta treba da radim? i ta m i je doputeno da oekujem?) usmjerena su i na etvrto i na neki nain stav ljena na njegov raun: Was ist der Mensch? (5). To pitanje, vidjeli smo, provijava kroz itavu misao od poetka X IX vijeka: ono unaprijed i kao osnov stvara konfuziju izmeu em pirijskog i transcendentalnog, iju je podijeljenost uoio i sam Kant. Na osnovu tog pitanja konstituisala se refleksija izmijeanog nivoa koja karakterie modernu filozofiju. Briga koju ono posveuje ovjeku i koju zahtijeva ne samo u svojim govorima nego i u svom patosu, briga kojom je zaokupljeno pri pokuaju da ovjeka definie kao ivo bie, kao pojedinca koji radi, kao govorni subjekat, znai samo za naivne due da je konano dola vladavina ovjeka; u stvari u pitanju je mnogo prozainiji i manje moralan dogaaj isticanje ovjeka prirode, o vjeka razmjene ili govora kao osnove svoje vlastite ko nanosti. U takvom ,okrilju transcendentalna funkcija pre kriva svojom neminovnom mreom inertni i sivi prostor em pirije; obrnuto, em pirijski sadraji oivljuju, pomalo se uzdiu, ustaju i odmah su subsumirani u govoru koji iri dalje njihovu transcendentalnu uvjerenost. I tako, u tom okrilju, filo zofija je usnula novim snom;- ali to nije vie san Dogmatizma nego Antropologije. Svako em pirijsko sa znanje, samo ako se odnosi na ovjeka, vrijed i kao mogue filozofsko polje u kome treba otkriti osnove saznanja, de finiciju njegovih granica i konano istinu svake istine. An tropoloka konfiguracija moderne filo zofije sastoji se u razdvajanju dogmatizma na dva dijela, na dva razliita ni voa koji se oslanjaju jedan na drugi i granie jedan dru

OVJEK I NJEGOVI DVOJNICI

381

gim: prekritika analiza onoga to je ovjek u svojoj su tini postaje analitika svega to moe ui u okvir ovjeko va iskustva. Da bismo razbudili misao iz tog sna tako dubokog da ga ona doivljava kao javu, je r u tolikoj m jeri ona brka cirkularnost dogmatizma to se razdvaja na dva dijela da bi u tome naao svoj oslonac i nem ir radikalno filozofske misli da bi je upozorili na njene najranije mogunosti, postoji jedan jedini nain: razbiti do tem elja antropoloki etvorougao. Poznato je da se svaki napor za obnavlja njem misli poziva na taj etvorougao: bilo da je u pitanju kretanje u antropolokom polju i zaustavljanje na onome to ono iskazuje, ili pokuaj ponovnog ispitivanja granica misli, izvan svakog psihologizma i istorizma, i povezivanje sa projektom generalne kritike razuma. Moda bi prvi po kuaj iskorjenjivanja Antropologije trebalo vidjeti u Nieovom iskustvu, za koje je bez sumnje vezana savremena misao: pomou filoloke kritike, pomou izvjesnog oblika biologizma, Nie je pronaao mjesto na kome ovjek i bog pripadaju jedno drugom, na kome je smrt ovog posljednjeg znak iezavanja onog prvog i na kome obeanje natovjeka znai prije svega bliskost ovjekove smrti. Po tome Nie, nudei nam budunost kao rok i kao zadatak, oznaava prag od kojega savremena filozofija moe iznova poeti da misli; on e sigurno i dalje nastaviti da natkriljuje svoj put. Ako je otkrie Povratka kraj filozofije, kraj ovjeka je povratak poetka filozofiranja. U nae vrijem e moe se misliti samo u praznini nastaloj nakon ovjekova iezava nja. Jer ta praznina ne produbljuje nedostatak; ne ukazuje na propust koji treba ispraviti. Ta praznina je samo razdva janje jednog prostora u kome je ponovo mogue misliti. Antropologija moda konstituie sutinski razvoj koji je upravljao m ilju i vodio je od Kanta do nas. Taj razvoj je sutinski, je r predstavlja dio nae istorije; ali on se i razbija pred naim oima, je r u njemu prepoznajemo i denonsiramo zaborav otvora koji ga je uinio moguim i upor nu prepreku koja se suprotstavlja nastupajuoj misli. Svima onima koji jo ele da govore o ovjeku, o njegovoj vlada vini ili njegovom oslobaanju, svima onima koji jo po stavljaju pitanje o tome ta je ovjek u svojoj sutini, svi ma onima koji hoe da pou od njega da bi dospjeli do istine, svima onima koji, naprotiv, svode svako saznanje na ovjekove istine, i onima koji ne ele form aliziranja bez

382

RIJECI I STVARI

antropologiziranja, koji ne vole m itologizirati bez demisti ficiran ja, koji nee da misle a da odmah ne pomisle da to misli sam ovjek, svim tim krivim i iskrivljenim oblicima misli, moemo suprotstaviti samo jedan filozofski osmjeh koji je dobrim dijelom utljiv.

GLAVA DESETA

HUMANISTIKE NAUKE

I TRIJED AR ZNANJA Nain ovjekova bivanja kakav je konstituisan u mo dernoj misli omoguava mu da igra dvije uloge: on je u isti mah i osnov svih pozitiviteta i prisutan, na nain za koji se ak ne moe rei ni da je privilegovan, u elementu empirijskih stvari. Ta injenica ovdje nije u pitanju ov jekova opta sutina koja od X I X vijeka slui kao gotovo evidentna podloga nae misli sigurno je presudna za sta tus koji treba odrediti humanistikim naukama, tom kor pusu saznanja (a li i ova je rije, moda, prejaka: recimo, da budemo jo neutralniji, tom zbiru razliitih govora) iji je predmet ovjek u onome to je em pirijsko kod njega. Prva stvar koju treba konstatovati jeste da humanis tike nauke nisu dobile u nasljee neki ve zacrtan domen, premjeren u svojoj cjelini, ali neobraen, koji bi one obra dile uz pomo naunih koncepata i pozitivnih metoda; X V I I I vijek im nije ostavio, pod imenom ovjeka ili ljud ske prirode, domen bar spolja omeen, ali jo prazan, koji bi one kasnije pokrile i analizirale. Epistemoloko polje u kome se kreu humanistike nauke nije bilo unaprijed obi ljeeno: nikakva filozofija, nikakav politiki ili moralni stav, nikakva em pirijska nauka bez obzira koja, nikakvo posmatranje ovjeijeg tijela, nikakva analiza osjeaja, ima ginacije ili strasti nije nikad, u X V I I i X V I I I vijeku, su srela neto kao to je ovjek; je r ovjek n ije postojao (isto kao ni ivot, jezik ili rad); i humanistike nauke se nisu javile kada je, pod pritiskom nekog racionalizma, nekog nerijeenog naunog problema ili nekog praktinog intere

384

RIJECI I STVARI

sa, odlueno da ovjek (htijui ili ne htijui, s manje ili vie uspjeha) pree meu naune predmete gdje jo uvi jek nije sigurno da ga apsolutno moemo svrstati; one su nastale onog trenutka kada se ovjek u zapadnoj kulturi konstituisao i kao ono to treba m isliti i kao ono to treba saznati. Dodue, ne treba sumnjati da je svaka pojedina humanistika nauka nastala povodom nekog problema, ne kog zahtjeva, neke prepreke teorijskog ili praktinog ka raktera. Svakako, bilo je potrebno da industrijsko drutvo pojedincima nametne nove norme kako bi se u X I X vijeku psihologija postepeno konstituisala kao posebna nauka; trebalo je, takoe, da se pojave prijetnje koje su od Revo lucije ugroavale drutvenu ravnoteu, pa i ravnoteu po retka koji je sama buroazija stvorila, da bi se pojavila misao sociolokog tipa. Ali ako te reference mogu objasniti zato su se ba u tako determinisanim uslovima javile i artikulisale upravo takve nauke, ako se, dalje, moe objasniti sutinska injenica da je ovjek, izolovan ili u grupi, prvi put otkada ljudska bia postoje i ive u drutvu, postao predmet nauke to ne moe biti smatrano ni tretirano kao fenomen shvatanja: to je dogaaj koji pripada samom znanju. A sam taj dogaaj je nastao nakon sveopte raspodje le epistem: u trenutku kada su se, naputajui prostor predstave, ljudska bia uvukla u specifinu dubinu ivota, bogatstva u progresivni rast oblika proizvodnje, a rijei u nastanak jezika. U tim uslovima bilo je nuno da se ovjekovo saznanje, u svojoj tenji za naunou, pojavi kao savremenik i ravnopravan partner biologiji, ekonom iji i filologiji, tako da se u tom saznanju, sasvim prirodno, ogledao najpresudniji napredak do koga je, u istoriji za padne kulture, dola em pirijska racionalnost. Ali, poto je teorija predstava iezavala u isto vrijem e kad se javila i potreba ispitivanja ovjekova bia kao temelja svakog pozitiviteta, nije moglo a da ne doe do izvjesne neravnotee: ovjek je postao ono na osnovu ega je svako saznanje moglo biti konstituisano, ali ne i problematizovano; ovjek je tim vie postao ono to omoguava dovoenje u pitanje svakog saznanja o ovjeku. Otuda i ovo dvostruko i neiz bjeno osporavanje: prvo koje odrava stalnu raspru iz meu nauka o ovjeku i nauka uopte, poto prve gaje ne ukrotivu tenju da zasnuju ove druge, koje su stalno prisi ljene da trae svoje temelje, opravdanje svojih metoda i oienje njihove istorije od psihologizma, sociologizm a

HUMANISTIKE NAUKE

385

i istoricizm a; i drugo koje odrava stalnu raspru izme u filozofije, koja humanistikim nauLama zamjera naiv nost u pokuaju da se same zasnuju, i onih humanistikih nauka, koje kao svoj vlastiti predmet zahtijevaju ono to je nekad bio domen filozofije. Ako su sve te konstatacije nune, to ipak ne znai da se one ne razvijaju u sferi iste kontradikcije; njihovo p o stojanje, njihovo neumorno ponavljanje ve due od jed nog vijeka ne ukazuju na permanentnost jednog otvorenog problema; one se pozivaju na jedan precizan i jasno odre en epistemoloki raspored u istoriji. U epohi klasicizma, od projekta analize predstave do teme o mathesis universalis, polje znanja bilo je savreno homogeno: svako sazna nje, ma kakvo ono bilo, bilo je dovoeno u red preko utvr ivanja razlika, a njih je definisalo utvrivanjem poretka: to je bilo tano za matematiku, tano i za taksinomije (u irem znaenju) i za nauke o prirodi; ali je bilo tano i za sva aproksimativna saznanja, nesavrena i mahom spon tana, koja se ispoljavaju u formulisanju najmanjeg govora ili u svakodnevnom procesu razmjene; to je, najzad, tano i za filozofsku misao i one duge uredne nizove koje su Id e olozi, ne manje nego i Dekart ili Spinoza, ali na drugi na in, htjeli uspostaviti kako bi najjednostavnije i najoiglednije ideje doveli do najsloenijih istina. Ali od X IX vijeka epistemoloko polje se razbija, ili se razvija u razliitim pravcima. Teko je umaknuti prestiu klasifikacija i linear nih hijerarhija koje formulie Kont; ali nastojati da sva moderna znanja poev od matematike budu dovedena u jedan niz, znailo bi podvrgnuti jedino gleditu objektiviteta saznanja pitanje pozitiviteta znanja, njihovog naina bivanja, njihove vezanosti za mogunost nastanka koju im u istoriji daje i njihov predmet i njihov oblik. Ispitivan na tom arheolokom nivou, domen m odem e epistem ne podvrgava se idealnoj matematizaciji i ne raz vija od formalne istote neki dugi niz saznanja u silaznoj liniji, sve optereenijih empirijom. Bolje je modernu epi stem zamisliti kao volumen otvoren u tri pravca. Na jed nom od njih nalaze se matematika i fizika, za koje vai lanani poredak deduktivnog i linearnog karaktera eviden tnih i provjerenih propozicija; na drugom pravcu su na uke (kao nauke o jeziku, ivotu, proizvodnji i raspodjeli bogatstva) koje su ponizane prema utvrenim odnosima diskontinuiranih ali analognih elemenata, tako da se meu
25

386

RIJECI I STVARI

njim a moe uspostaviti veza kauzalnosti i mogu formulisati konstante strukture. Ta prva dva pravca definiu za jedniki meusobni plan: onaj koji, prema smjeru kreta nja, moe izgledati ili kao domen primjene matematike na te em pirijske nauke ili kao domen matematizacije u ling vistici, biologiji ili ekonomiji. Trei pravac pripada filo zofskoj refleksiji koja se razvija kao misao Istog; sa prav cem lingvistike, biologije i ekonomije on zatvara zajedniki plan: ovdje se mogu javiti i ve su se javile razliite filo zofije ivota, otuenog ovjeka, simbolikih oblika (kada se u filozofiju prenose koncepti i problemi koji su nastali u raznim domenima em pirije); ali, ako vrimo ispitivanje sa jedne radikalno filozofske take gledita, ovdje se javljaju i same osnove tih empirija, zatim regionalne ontologije koje pokuavaju da definiu ta su ivot, rad i jezik; najzad, filozofski pravac zajedno sa matematikim disciplinama definie zajedniki plan form alizacije misli. Iz tog epistemolokog trijedra iskljuene su humani stike nauke, bar u tom smislu to ih ne moemo nai na nekom od pravaca ni povrina tako razgranienih. Ali moe se rei da ih on i ukljuuje, jer su otie situirane u presjeku pomenutih znanja, odnosno u volumenu koji zatvaraju po jedini planovi. Takav poloaj (u jednom smislu minoran, a u drugom privilegovan) dovodi ih u vezu sa svim drugim oblicima znanja: one su projekat, koji se manje ili vie odgaa ali koji je konstantan, za stvaranje ili koritenje matematike form alizacije; one postupaju prema modelima ili konceptima pozajm ljenim od biologije, ekonom ije ili nauka o jeziku; najzad, one se obraaju onom nainu ov jekova bivanja koji filozofija nastoji da promisli na nivou radikalne konanosti, dok one same tee da preu njene em pirijske manifestacije. Moda ta pomalo nebulozna ras podjela u trodimenzionalnom prostoru oteava situiranje humanistikih nauka, jer im obezbjeuje nesigurnu lokali zaciju u epistemolokom domenu i prikazuje ih i kao opa sne i u opasnosti. Opasne je r za sva druga znanja one predstavljaju stalnu opasnost: dodue, ni deduktivne na uke, ni empirijske, kao ni filozofska refleksija ne izlau se opasnosti, ako ostanu u vlastitom domenu, da preu u humanistike nauke ili da se opterete njihovom neisto om; ali poznato je koliku tekou predstavlja utvrivanje tih meu-planova koji meusobno povezuju sve tri dimen zije epistemolokog prostora; to dolazi otuda to i najma

HUMANISTIKE NAUKE

387

nja devijacija u odnosu na te rigorozno definisane planove moe odvesti misao u domen koji pripada humanistikim naukama: otuda opasnost od psihologizma, sociologizma to bismo jednom rijeju mogli nazvati antropologizmom koji poinje da prijeti im, na prim jer, prestajemo da pravilno mislimo o odnosu izmeu misli i formalizacije, ili im ne analiziramo pravilno naine bivanja ivota, rada i jezika. Antropologizacija je u nae vrijem e velika opasnost u kviru samog znanja. Lako se vjeru je da se ovjek oslobodio samog sebe otkad je otkrio da nije ni u sreditu stvaranja, ni u centru prostora, pa ak ni na vrhu ili krajnjem cilju ivota; ali ako ovjek nije suveren u zemaljskom carstvu, ako on vie ne vlada u trenutku nastanka bia, humanistike nauke predstavljaju opasne posrednike u prostoru znanja. Ali, istinu govorei, taj po loaj ih osuuje na jednu sutinsku nestabilnost. Ono to objanjava tekou humanistikih nauka, njihovu nesta bilnost, njihovu neizvjesnost kao nauka, njihovu opasnu familijarnost sa filozofijom , njihov slabo definisan oslo nac na druge domene znanja, njihov podreen i deriviran karakter, ali i njihovu pretenziju ka univerzalnosti, nije, kao to se esto kae, krajnja zgusnutost njihova predmeta; nije ni m etafiziki status ni neizbrisiva transcendentalnost ovjeka o kome one govore, nego upravo kompleksnost epistemoloke konfiguracije u kojoj su smjetene, njihov konstantni odnos prema dimenzijama to sa tri strane omeavaju njihov prostor.

I I O B L IK H U M A N IS T I K IH NA U KA Sada treba skicirati oblik tog pozitiviteta. Obino po kuavaju da ga definiu u funkciji matematike: bilo da ga pribliuju to je moguno vie matematici, registrujui sve to se u naukama o ovjeku moe matematizirati i sma trajui da sve to nije podlono takvoj form alizaciji jo nije dobilo svoj nauni pozitivitet; bilo da se briljivo pravi distinkcija izmeu domena koji se moe matema tizirati i onog koji je na njega nesvodljiv, jer je to podru je interpretacije, je r se u njemu upotrebljavaju metodi1 razumijevanja i je r je skoncentrisan oko klinikog pola znanja. Takve analize nisu samo zamorne zato to su otr cane, nego, p rije svega zato to nisu pertinentne. Istina,
25*

388

RIJECI I STVARI

nema sumnje da takav oblik em pirijskog znanja koji se prim jenjuje na ovjeka (i koji, potujui konvenciju, m o emo nazvati humanistikim naukama p rije nego to i saznamo u kom smislu i u kojim granicama ih moemo smatrati naukama) ima veze sa matematikom: kao i sva ki drugi domen znanja, i taj, pod izvjesnim uslovima, moe posluiti kao matematiko sredstvo; neki postupci huma nistikih nauka i veina njihovih rezultata mogu biti formalizovani. Zato p rije svega treba upoznati ta sredstva, obaviti te formalizacije, definisati nivoe na kojima one mogu biti izvrene; za istoriju znanja svakako je intere santno kako je Kondorse mogao prim ijeniti raun vjerovatnoe na politiku, kako je Fehner (Fechner) definisao logaritamski odnos izmeu porasta osjeaja i nadraljivosti, kako se savremeni psiholozi slue teorijom informa cija da bi shvatili fenomene uenja. Ali uprkos specifinosti postavljenih problema, malo je vjerovatno da je odnos pre ma matematici (mogunosti matematizacije ili otpor pre ma svim pokuajima form alizacije) konstitutivan za huma nistike nauke u njihovom posebnom pozitivitetu. I to iz dva razloga: jer, u sutini, ti problemi su zajedniki za jo mnoge druge discipline (kao to su biologija, genetika), ak ako one i nisu identine; a naroito zato to arheolo ka analiza, u istorijskoj apriornosti nauka o ovjeku, nije otkrila neki nov oblik matematike ili nagli napredak postojee u domenu ljudskog, nego upravo neku vrstu na zadovanja mathesis, disocijaciju njenog jedinstvenog polja, i osloboenje u odnosu na linearni poredak najmanjih mo gunih razlika, empirijskih organizacija kao to su ivot, jezik i rad. U tom smislu pojava ovjeka i konstituisanje humanistikih nauka (pa makar i u obliku projekta) bili bi korelativne pojave neke vrste de-matematizacije. Moe se rei da razbijanje znanja shvaenog u cjelini kao ma thesis ne znai nazadovanje matematike iz prostog razloga to to znanje nije nikad ni vodilo (osim u astronomiji i nekim podrujima fizike) ka efektivnoj matematizaciji; iezavajui, ono je, prije svega, oslobaalo prirodu, kao i cijelo podruje empirije, za sve vie ogranienu i kontrolisanu primjenu matematike. Prvi veliki napredak matema tike fizike, kao i prva masovna upotreba rauna vjerovatnoe, datiraiu iz perioda kad je odbaena ideja nepo srednog konstituisania opte nauke ne-kvantnih redova. Za ista se ne moe porei da je odbijanje mathesis (bar privr&-

HUMANISTIKE NAUKE

389

meno) omoguilo da se u izvjesnim domenima znanja uklo ne prepreke kvaliteta i da se matematika sredstva upo trijebe tamo gdje jo nisu bila prodrla. Ali ako, na nivou fizike, razbijanje projekta mathesis predstavlja istu stvar kao i otkrie novih primjena matematike, u ostalim dome nima nije bila ista stvar: biologija se, na prim jer, konstituisala izvan nauke o kvalitativnim redovima, kao analiza odnosa izmeu organa i funkcija, prouavanje struktura i ravnotea, ispitivanje njihova form iranja i razvitka u isto riji jedinki i vrsta; sve to nije smetalo biologiji da se slui matematikom, kao i ovoj da bude primijenjena mnogo ire nego ranije. A li biologija nije dobila autonomiju niti je definisala svoj pozitivitet u odnosu prema matematici. Isto je bilo i sa humanistikim naukama: ovjek se mogao konstituisati kao predmet znanja zahvaljujui nazadovanju mathesis, a ne napredovanju matematike. Samo pojava empirijsko-transcendentalnog bia, tog bia ija je misao bes krajno proeta nemiljenim, bia uvijek odvojenog od isko na koji mu je obean u neposrednosti povratka tek ta pojava daje humanistikim naukama njihov posebni status. I ovdje, kao i u drugim disciplinama, moguno je da je primjena matematike bila olakana (a biva sve vie i vie) na osnovu svih m odifikacija do kojih je dolo poetkom X IX vijeka u zapadnom znanju. Ali zamiljati da su huma nistike nauke definisale svoj najradikalniji projekat i za poele svoju pozitivnu istoriju onog dana kada je prim ije njen raun vjerovatnoe na fenomene politikog ubjeenja i upotrijebljeni logaritm i za m jerenje rastueg intenziteta osjeaja, znailo bi usvojiti jedan povrni i lani efekat umjesto sutinskog dogaaja. Drugim rijeima, izmeu tri dimenzije koje humani stikim naukama otvaraju njihov vlastiti prostor i odre uju njihov volumen u kome one form iraju vlastitu masu, matematika je najmanje problematina; s njom humanisti ke nauke odravaju najjasnije odnose i na neki nain najprozirnije: stoga je pozivanje na matematiku, u ovoj ili onoj form i, uvijek bio najjednostavniji nain da se pozitivnom znanju o ovjeku dadne stil, oblik i nauno opravdanje. Naprotiv, na j sutinski je tekoe, one koje najbolje omogu avaju definisanje humanistikih nauka u njihovoj biti, na laze se u onim drugim dvema dimenzijama znanja: to jest, analitici konanosti i empirijskim naukama iji je predmet jezik, ivot i rad.

390

RIJECI I STVARI

Zaista, humanistike nauke obraaju se ovjeku kao biu koje ivi, govori i proizvodi. Kao ivo bie on raste, vri odreene funkcije, ima potrebe; pred njim se otvara prostor ije pokretne koordinate on sam u sebi povezuje; openito govorei, njegovo tjelesno postojanje presijeca se skroz sa ivim biem; proizvodei predmete i orua, razmjenjujui ono to mu je potrebno, organizujui itavu mreu prometa onoga to on moe potroiti, gdje je i sam definisan kao relej, ovjek se u svom postojanju nalazi di rektno izmijean sa drugima; najzad, posjedujui jezik, on moe konstituisati itav jedan simboliki univerzum u ok viru koga odrava vezu sa prolou, sa stvarima, sa dru gim, na osnovu koga on, takoe, moe izgraditi neto poput znanja (posebno, znanje o sebi koje u jednom od mogunih oblika obuhvataju humanistike nauke). Humanistike na uke mogu se, dakle, situirati u blizini, na neposrednoj gra nici i itavom duinom nauka iji je predmet ivot, rad i jezik. Zar se one nisu form irale upravo u vrijem e kada se ovjek prvi put nudi kao mogunost jednog pozitivnog zna nja? Ipak, ni biologija, ni ekonomija, ni filologija ne tre ba da budu shvaene kao prve i na j fundamentalni je huma nistike nauke. To emo lako priznati za biologiju koja se bavi i drugim ivim stvorovima osim ovjeka; s vie te koe emo to dopustiti za ekonomiju ili filologiju, iji je vlastiti i iskljuivi domen aktivnost specifina za ovjeka. Ali niko se ne pita zato biologija ili fiziologija, zato ana tom ija centara u kori mozga ne mogu biti smatrane kao nauke o ovjeku. T o je stoga to se predmet ovih nauka ne prikazuje u slubi bioloke funkcije (kao ni njene po sebne form e ili njenog produetka koji se tie ovjeka); predmet tih nauka je upravo na suprotnoj strani, on po inje tamo gdje se zaustavlja, ne rad ili efekti, nego samo bice te funkcije tamo gdje se oslobaaju predstave, isti nite ili lane, jasne ili nejasne, savreno svjesne ili uronjene u neku sanjivu dubinu, koje se mogu posmatrati direktno ili indirektno, izloene u samom ovjeku ili vid ljive samo spolja; istraivanje intrakortikalnih veza meu integracio nim centrima za jezik (auditivnim, vizuelnim, m otornim ) ne spada u humanistike nauke; ali one e nai svoje m je sto im je u pitanju prostor rijei, prisutnost ili zaborav ljanje njihova smisla, razmaka izmeu onog to se.eli rei i artikulacije u kojoj se taj cilj ostvaruje, iji subjekat moda i nema svijesti ali kome se ne bi mogao pripisati

HUMANISTIKE NAUKE

391

nikakav nain postojanja kad taj subjekat ne bi imao pred stave. Jo generalnije uzeto, za humanistike nauke ovjek nije to ivo bie koje ima posebnu formu (specijalnu psi hologiju i gotovo jedinstvenu autonom iju); to je ivo bie koje, iz samog ivota kome u cijelosti pripada i kojim je proeto itavo njegovo bie, stvara predstave zahvaljujui kojima on ivi i na osnovu kojih ima tu udnu sposobnost da upravo moe sebi predstaviti ivot. Isto tako uzalud je ovjek ako ne jedina vrsta koja radi u svijetu, bar ona za koju su proizvodnja, potronja i raspodjela dobara dobile veliku vanost i tako mnogostruke i diferencirane oblike zbog svega toga ekonomija ipak nije humanistika nauka. Moe se rei da ekonomija, da bi definisala zakone u sa mom mehanizmu proizvodnje (kao to su akumulacija ka pitala ili odnosi izmeu stope zarada i cijene dohotka), pri bjegava ljudskom ponaanju i predstavi koja ih zasniva (interes, traenje maksimalnog profita, tendencija tednje); ali inei to, ona se slui predstavama kao rekvizitom jed nog funkcionisanja (koje, zaista, predstavlja eksplicitnu ljudsku aktivnost); meutim, nauka o ovjeku postoji sa mo tamo gdje individue ili grupe stvaraju predstavu o svo jim partnerima, u proizvodnji i razmjeni, u nainu na koji oni osvjetljavaju ili zanemaruju ili maskiraju to funkcionisanje i poloaj to ga pri tome zauzimaju, u nainu na koji zamiljaju drutvo gdje se taj proces odvija, u nainu na koji se osjeaju integrisani ili izolovani, zavisni, potinjeni ili slobodni u drutvu. Predmet humanistikih nauka n ije ovjek koji je od zore svijeta ili prvog krika svog zlat nog doba rtvovan radu; to je bie koje, iz samih oblika proizvodnje kojom je uslovljen itav njegov ivot, form ira predstavu o svojim potrebama, o drutvu pomou koga, s kojim ili protiv koga ih zadovoljava, tako da na osnovu toga on moe Stei predstavu o samoj ekonomiji. to se tie jezika, ista je stvar: iako je ovjek jedino bie na zemlji koje govori, ipak poznavanje fonetskih mutacija, bliskosti jezika ili zakona o semantikom pomjeranju ne spada u humanistike nauke; naprotiv, o humanistikim naukama emo moi govoriti im ponemo istraivati nain na koji pojedinci ili grupe stiu predstavu o rijeima, koriste se njihovim oblikom i smislom, stvaraju realni govor, poka zuju ili u sebi kriju ono to misle, kau ne znajui esto vie ili manje nego to bi to htjeli, ostavljaju itavu masu

392

RIJECI I STVARI

verbalnih tragova svojih misli koje treba deifrovati i restituisati koliko je to moguno u njihovoj reprezentativ noj ivosti. Prema tome, predmet humanistikih nauka nije jezik (k o ji ipak govore samo lju di), nego bie koje iz sa m og jezika to ga okruuje stie predstavu putem go vora o smislu rijei ili reenicama koje iskazuje i tako stie predstavu o jeziku uopte. Vidimo, dakle, da humanistike nauke nisu analiza onoga to je ovjek po svojoj prirodi, nego analiza koja se prua izmeu onoga to je ovjek u svom pozitivitetu (bie koje ivi, radi i govori) i onoga to tom istom biu omo guava da sazna (ili da trai da sazna) ta je ivot, u emu se sastoji sutina rada i njegovih zakona i na koji nain moe govoriti. Humanistike nauke zauzimaju, dakle, raz mak koji dijeli (ali i povezuje) biologiju, ekonomiju i filo logiju od onoga to ih omoguava u samom ovjekovom biu. Bilo bi pogreno praviti od humanistikih nauka na stavak biolokih mehanizama koje je interiorizirala ljudska vrsta u svoj kompleksni organizam, u svoje ponaanje i u svoju svijest; nita nije manje pogreno situirati u huma nistike nauke ekonomiju i nauku o jeziku (ija je nesvodljivost na humanistike nauke ispoljena u naporu da se konstituiu ista ekonomija i lingvistika). U stvari humanisti ke nauke vie interioriziraju i skreu prema ovjekovom subjektivitetu ekonomiju i lingvistiku, nego to se same nalaze u njihovom okviru. Ako ih i ponavljaju djelimino u domenu predstave, one ih dotiu samo spolja, ostavlja jui ih u njihovoj tami, shvatajui mehanizme i funkcije koje one izoluju kao stvari, ispitujui te stvari ne u smislu ta su one, nego ta prestaju da budu kad se otvori prostor predstave. Od tog trenutka one pokazuju kako se moe roditi i razviti predstava. One tajno vuku nauke o ivotu, radu i jeziku prema analitici konanosti, pokazujui kako ovjek u svom biu moe biti doveden u vezu sa stvarima koje poznaje i kako saznaje stvari koje u njihovom nainu pozitivnog bivanja odreuju ovjekovo postojanje. Ali ono to analitika zahtijeva u unutranjosti ili bar u dubokoj pripadnosti bia koje svoju konanost duguje samo sebi, humanistike nauke razvijaju u spoljanjosti svijesti. Stoga svojstvo humanistikih nauka nije tenja ka izvjesnom sa draju (tom jedinstvenom predmetu kakav je ovjek); njih mnogo jae distingvira isto form alni karakter: prosta i njenica da su, u odnosu na nauke u kojim a je ovjekovo

HUMANISTIKE NAUKE

393

bie dato kao predmet (iskljuivo za ekonomiju i filologiju ili parcijalno za biologiju), u poziciji podvostruavanja i da to podvostruavanje utoliko p rije vai i za same njih. Tu poziciju moemo osjetiti na dva nivoa: humanisti ke nauke ne prouavaju ivot, rad i jezik ovjekov u naj veoj providnosti u kojoj se mogu javiti, nego u zbiru po naanja, vladanja, stavova, ve uinjenih gestova, ve izgo vorenih ili napisanih fraza, zbiru u kome je to sve unapri jed dato onima koji rade, ponaaju se, razmjenjuju, dje luju i govore; na drugom nivou (to je, takoe, form alno svojstvo, ali razvijeno do svoje krajnje take, i to najrjee) uvijek je moguno u stilu humanistikih nauka (psiholo gije, sociologije, istorije kultura, ideja ili nauka) tretirati injenicu da za izvjesne individue ili drutva postoji neto kao spekulativno znanje o ivotu, proizvodnji ili jeziku u krajnjem sluaju, biologija, ekonomija i filologija. Sva kako, ovo je samo ukazivanje na mogunost koja se rijet ko ostvari i moda nije u stanju da na nivou em pirije pru i veliko bogatstvo; ali injenica da ta mogunost postoji kao eventualna distanca, kao prostor za povlaenje dodije ljen humanistikim naukama u odnosu na ono otkuda do laze, i injenica da se ta igra moe prim ijeniti na same humanistike nauke (uvijek je moguno o humanistikim naukama praviti humanistike nauke, o psihologiji psiho logiju, o sociologiji sociologiju itd.) dovoljno ukazuju na njihovu neobinu konfiguraciju. U odnosu na biologiju, ekonomiju, nauke o jeziku humanistikim naukama ne nedostaje preciznosti ili strogosti; one su vie nauke pod vostruavanja, u poziciji meta-epistemologije. Moda taj prefiks nije najbolje izabran: jer se o meta-jeziku govori jedino ako elim o definisati pravila interpretiranja prvobit nog jezika. Ovdje humanistike nauke, kad se podvostruavaju sa naukama o jeziku, radu i ivotu, kad se na kraj njem rubu same podvostruavaju, ne tee da uspostave formalizovani govor; one ovjeka, koga uzimaju za svoj predmet, posmatraju u njegovoj konanosti, njegovoj rela tivnosti i perspektivi, tj. u neodreenoj eroziji vremena. U tom sluaju moda bi bilo bolje govoriti o ana ili hipocpistem ologij'; ako ovaj posljednji prefiks oslobodimo sve ga pejorativnog to moe imati, on bi sigurno najbolje izra avao stanje stvari: tada bi bilo jasno da neizbrisiv utisak fluidnog, netanog, nepreciznog koji ostavljaju humanisti ke nauke predstavlja samo povrinski efekat onoga to omoguava da ih definiemo u njihovom pozitivitetu.

394

RIJECI I STVARI

I I I T R I MODELA Ve u prvom pristupu moemo rei da je domen na uka o ovjeku pokriven trima naukama ili trima episte molokim regijama, koje su u okviru njih opet izdijeljene i meusobno izukrtane; te regije su definisane trostrukim odnosom izmeu humanistikih nauka uopte i biologije, ekonomije i filologije. Zato moramo prihvatiti m iljenje da se psiholoka regija nalazi tamo gdje se ivo bie, u pro duetku svojih funkcija, svojih neuro-motornih shema, svo jih fiziolokih regulacija, ali i razmaka to ih dijeli i ogra niava, otvara mogunostima predstave; na isti nain soci oloka regija nala je svoje mjesto tamo gdje individua koja radi, proizvodi i troi stie predstavu o drutvu gdje se odvija ta aktivnost, ili o grupama meu kojim a je ta aktivnost razdijeljena, o imperativima, sankcijama, rituali ma, sveanostima i vjerovanjim a koji podravaju tu aktiv nost ili je form iraju; najzad, u toj oblasti gdje vladaju za koni i oblici jezika, ali i gdje ostaju na svojoj ivici, dozvo ljavajui ovjeku da u njim a oblikuje svoje predstave, tu se raa i prouavanje literature, mitova, kao i prouavanje svih oralnih manifestacija i svih pisanih dokumenata, ukrat ko, analiza pisanih tragova koje pojedinac ili itava kultura ostavljaju za sobom. Takva podjela, mada je samo sumar na, ipak nije sasvim netana. Ona ipak ostavlja netaknutim dva sutinska problema: jedan se odnosi na oblik pozitiviteta koji je svojstven humanistikim naukama (koncepti oko kojih se one organizuju, tip racionalnosti na koji se po zivaju i pomou koga nastoje da se konstituiu kao znanje); drugi se odnosi na vezu sa predstavom (i tu paradoksalnu injenicu da se humanistike nauke obraaju mehanizmima, oblicima, nesvjesnim procesima, tj. samo spoljanjim gra nicama svijesti, iako je njihovo mjesto tamo gdje postoji predstava). Poznate su diskusije do kojih je dolo pri odreivanju specifinog pozitiviteta u okviru domena humanistikih na uka: treba li upotrijebiti genetiku analizu ili strukturalnu? objanjavanje ili shvatanje? pribjegavanje niem ili deifrovanje na nivou teksta? Istinu govorei, sve te naune diskusije nisu nastale i nisu se nastavile tokom istorije humanistikih nauka zato to su se u ovjeku odnosile na neki tako kompleksan predmet, ili zato to se za njega nije mogao pronai odgovarajui pristup, ili zato to je trebalo

HUMANISTIKE NAUKE

395

naizmjeniDO koristiti vie pravaca. U stvari, te su disku sije mogle postojati samo ukoliko se pozitivitet humanis tikih nauka simultano oslanja na transfer triju razliitih modela. Taj transfer za humanistike nauke nije marginal ni fenomen (neka vrsta strukture na koju se oslanja, za okreta na osnovu vanjske inteligibilnosti, potvrde od strane ve konstituisanih nauka); to nije ni neka ograniena epizo da njihov istorije (kriza form iranja u epohi u kojoj su one bile jo tako mlade da nisu bile u stanju da fiksiraju svoje koncepte ni svoje zakone). U pitanju je, naprotiv, ne izbrisiva injenica koja je trajno vezana za njihovo vlastito m jesto u okviru ep istem olokog prostora. Treba, zaista, razlikovati dvije vrste modela to se upotrebljavaju u hu manistikim naukama (ostavljajui po strani modele form alizacije). S jedne strane postoje i to. jo postoje kon cepti koji su preneseni zahvaljujui jednom drugom do menu svijesti i koji, gubei svaku operatornu efikasnost, igraju samo ulogu slike (organicistike metafore u socio logiji X I X vijeka, energetske m etafore kod anea, geomet rijske i dinamike m etafore kod Levina). Ali ima i konstituirajuih modela koji za humanistike nauke nisu puke tehnike form alizacije ili obina sredstva za izmiljanje pro cesa; oni omoguavaju obrazovanje, cjelina fenomena kao zbira objekata za jedno moguno znanje; oni obezbjeuju njihovu vezu u em piriji. Oni igraju ulogu kategorija u jedinstvenom znanju, humanistikih nauka. T i konstituirajui modeli pozajm ljeni su od biologije, ekonom ije i nauke o jeziku, o vjek se tek u projekciji bio logije ispoljava kao bie koje ima funkcije koje prima stimuluse (fizioloke, ali i socijalne, meuljudske, kultur ne), odgovara na njih, prilagoavajui se, evoluirajui, pod vrgavajui se zahtjevima sredine, nastojei da izbjegne ne ravnoteu, postupajui prema pravilima, posjedujui uslove postojanja i mogunost pronalaenja prosjenih norm i po deavanja koje mu omoguavaju da vri svoje funkcije. U projek ciji ekonomije, ovjek se ispoljava kao bie koje ima potrebe i elje, koje trai da ih zadovolji jer ima inte resa, teei ka profitu, protivei se drugim ljudima, ukrat ko, on se ispoljava u nesvodljivoj situaciji bia u konfliktu; on te konflikte eskivira, bjei od njih, ili uspijeva da ih savlada, da nae rjeenje koje, bar u izvjesnoj m jeri i za odreeno vrijem e, ublauje njihove kontradikcije; on usta novljuje kodeks pravila koja su istovremeno i ogranienje

396

RIJECI I STVARI

i podstrek za konflikt. Najzad, u projekciji jezika ovjek lii na bie koje hoe neto da kae; njegovi najsitniji gestovi, sve do njihovog mahinalnog mehanizma i do njihovog kraha, imaju izvjestan smisao; i sve to on rasporeuje oko sebe, sve to stvara kao predmete, rituale, navike, go vor, svi ti tragovi koje on za sobom ostavlja konstituiu se u koherentnu cjelinu i sistem znakova. Na taj nain, ta tri para funkcije i norme, konflikta i pravila, znaenja i sistema, pokrivaju bez ostatka itav domen saznanja o o vjeku. N e treba, meutim, vjerovati da svaki od tih parova koncepata ostaje lokalizovan na onoj projekcionoj povrini na kojoj se mogao javiti: funkcija i norma nisu psiholoki koncepti i samo takvi; konflikt i pravilo nemaju ogranienu primjenu na samo socioloki domen; znaenje i sistem ne vrijede samo za fenomene manje-vie vezane za jezik. Svi se ti koncepti ponavljaju u zajednikom volumenu huma nistikih nauka, oni vrijede u svakom regionu koje obuhva ta taj volumen: otuda tekoa pri fiksiranju granica ne sa m o meu objektima nego i meu metodama svojstvenim psihologiji, sociologiji, analizi knjievnosti i mitu. Ipak, glo balno govorei, moe se tvrditi da je psihologija u sutini studija o ovjeku u okviru funkcija i normi (funkcija i normi koje se mogu interpretirati na osnovu konflikata i znaenja, pravila i sistema); sociologija je studija o ovjeku u okviru pravila i konflikata (ali koje moemo interpretira ti, to stalno i inimo, na osnovu funkcija kao da su u pi tanju individue organski meusobno povezane, ili na os novu sistema znaenja kao da se radi o pisanim ili izgo vorenim tekstovim a); najzad, prouavanje knjievnosti i mi tova zavisi u sutini od analize znaenja i sistema oznaavajueg ali poznato je da se analiza knjievnosti i mitova moe ostvariti i u kategorijam a funkcionalne koherentno sti ili konflikta i pravila. Na taj nain, sve humanistike nauke se izukrtaju i uvijek se mogu interpretirati jedna pomou druge, granice meu njima se briu, posrednike i mijeane discipline se mnoe, ak se i njihov vlastiti pred met razbija. Ali ma kakva da je priroda analize i domen na koji se ona primjenjuje, postoji jedan form alni kriterij po kome se razaznaje nivo psihologije, sociologije ili analize jezika: samo izbor sutinskog modela, kao i poloaj po monih modela koji omoguavaju da saznamo u kom tre nutku se psihologizira ili sociologizira u prouavanju

HUMANISTIKE NAUKE

397

literature i mitova, a u kome se trenutku u psihologiji deifruju tekstovi ili vri socioloka analiza. Ta dvostruka slika koju stiemo na osnovu vie metoda nije nedostatak metode. Nedostatak se javlja samo u sluaju kad metodi nisu poredani ili eksplicitno podeeni jedan prema drugo me. Poznato je sa kako zadivljujuom preciznou je vo eno prouavanje indo-evropskih m itologija koritenjem sociolokog modela na osnovu analize znaenja i oznaujueg. A poznato je, takoe, do kakve sinkretike slabosti je doveo pokuaj zasnivanja takozvane klinike psihologije. Bilo da je osnovano i ukroeno ili da se odvija u kon fuziji, to ukrtanje konstituirajuih modela objanjava dis kusije o metodama koje smo maloas pomenuli. One ne vuku ni svoje porijeklo ni svoje opravdanje iz ponekad kontradiktorne kompleksnosti koja bi bila ovjekova vlasti ta osobina, nego iz igre opozicija koja omoguava da se svaki od tri modela definie prema ostala dva. Suprotstaviti genezu strukturi znai suprotstaviti funkciju (u njenom razvoju, u njenim operacijama koje progresivno bivaju raz novrsne, u njenim adaptacijama steenim i uravnoteenim u vremenu) sinhronizmu konflikta i pravila, znaenja i sis tema; suprotstaviti analizu niega onoj koja se odrava na nivou svog predmeta, znai suprotstaviti konflikt (kao prvobitnu, arhainu datost, istaknutu od ovjekovih prvih i najvanijih potreba) funkciji i znaenju; suprotstaviti razumijevanje objanjenju znai suprotstaviti tehniku koja omoguava deifrovanje smisla na osnovu sistema koji nosi znaenje tehnikama koje pruaju mogunost da se neto sazna o konfliktu i njegovim posljedicama, ili o oblicima i deformacijama koje moe dobiti i pretrpjeti funkcija sa odgovarajuim organima. Ali treba ii i dalje. Poznato je da se u humanistikim naukama gledite diskontinuiteta (prag izmeu prirode i kulture, meusobna nesvodljivost ravnotea ili rjeenja koje je svako drutvo pronalo, od sustvo posrednikih oblika, nepostojanje kontinuiteta ni u prostoru ni u vremenu) suprotstavlja gleditu kontinuiteta. Postojanje te suprotnosti objanjava se bipolarnim karak terom modela: analiza u stilu kontinuiteta oslanja se na permanentnost funkcija (k o je pronalazimo od samog po etka ivota u identinosti koja ukorjenjuje i omoguava sukcesivne adaptacije), na podlogu znaenja (koja jedna druga ponavljaju, i stvaraju mreu govora); naprotiv, ana liza diskontinuiteta nastoji prije svega da istakne internu

398

RIJECI I STVARI

koherentnost sistema koji nose znaenje, specifinost gru pa pravila i odlunost koju dobijaju u odnosu na ono to treba urediti, izbijanje norme iznad funkcionalnih oscilacija. Moda bi se itava istorija humanistikih nauka od po etka X IX vijeka mogla skicirati na osnovu ta tri modela. Oni su prekrili itavo polje tih nauka, je r ve itav vijek moemo pratiti vladavinu njihovih privilegija: p rije svega, vladavina biolokog modela (ovjek, njegova, psiha, nje gova grupa, njegovo drutvo, jezik kojim govori, postoje u epohi romantizma kao iva bia i zaista ukoliko samo ive; njihov nain bivanja je organski, i analiziramo ga u slu bi funkcije); zatim dolazi vladavina ekonomskog modela (ovjek i itava njegova aktivnost predstavljaju m jesto konflikta iji su oni i izraz, manje ili vie manifestan, i rje enje, manje ili vie uspjelo); najzad kao to F rojd do lazi poslije Konta i Marksa poinje vladavina filolokog modela (kad je u pitanju interpretiranje i otkrivanje skri venog smisla) i lingvistikog modela (kad je rije o struktu riranju i iznoenju na vidjelo sistema koji nosi znaenje). Jednim snanim zamahom humanistike nauke su pomjerene od vre form e ivih modela ka jednoj form i koja je vie ispunjena modelima pozajm ljenim od jezika. Ali to pom jeranje je bilo praeno jo jednim: onim koje je po tisnuto prvi parnjak iz svakog od konstituirajuih parova (funkciju, konflikt, znaenje) i istaknulo sa toliko vie in tenziteta vanost drugog (norme, pravila, sistem a): Goldtajn, Maus, Dimezil predstavljaju taj trenutak kad je, s malim izuzecima, dolo do preokreta u svakom modelu. Ta kav preokret ima dvije serije znaajnih posljedica: dok je gledite funkcije imalo prednost nad normom (dok se nije pokuavalo da se, na osnovu norme i aktivnosti koja je po stavlja, shvati ispunjenje funkcije), trebalo je de facto od vo jiti normalna funkcionisanja od onih koja to nisu bila; tako je priznato postojanje i jedne patoloke psihologije, pored normalne, kao njena obrnuta slika (otuda vanost deksonovske sheme o dezintegraciji kod Riboa ili anea); tako su priznate i patologija drutva (D irkem ) i iracionalne i kvazimorbidne form e vjerovanja (Levi-Bril, Blondel); isto tako, dok je prevladavalo gledite konflikta nad gleditem pravila, pretpostavljalo se da izvjesni konflikti ne mogu biti prevazieni, da se pojedinci i drutva izlau opasnosti da se u njim a izgube; najzad, dok je prevladavalo gledite znaenja nad sistemom, vreno je razdvajanje znaeeg i

HUMANISTIKE NAUKE

399

beznaajnog, dozvoljavala se mogunost da u izvjesnim omenima ovjekova ponaanja u prostoru urustva ima smisla, a da ga drugdje nema. Na taj nain humanistike nauke vrile su u svom vlastitom polju sutinsku podjelu, one su se uvijek rasprostirale izmeu jednog pozitivnog i jednog negativnog pola, oznaavale su uvijek neki alteritet (i to na osnovu kontinuiteta koji su analizirale). Naprotiv, kad je analiza zapoela na bazi norme, pravila i sistema, svaka cjelina je dobila svoju vlastitu koherentnost i svoj validitet; vie nije bilo mogue govoriti o morbidnoj svi jesti ak ni kad su u pitanju bolesti ili drutva koja je na pustila istorija, o prim itivnom mentalitetu ak i kad je ri je o apsurdnim priama, legendama prividno bez koherent nosti ili o beznaajnom govoru. Sve moe biti miljeno u poretku sistema, pravila i norme. U svom pluralizmu poto su sistemi izolovani, poto pravila obrazuju zatvorene cjeline, poto i norme istiu svoju autonomiju polje humanistikih nauka je postalo jedinstveno. Prestalo je odmah da bude razdijeljeno prema dihotom iji vrijednosti. I ako pomislimo da je Frojd vie nego iko drugi pribliio saznanje o ovjeku njegovom filolokom i lingvistikom mo delu, ali da je i prvi zapoeo da radikalno brie granicu izmeu pozitivnog i negativnog (normalnog i patolokog, razumljivog i neizrecivog, znaajnog i beznaajnog), jasno je kako najavljuje prelaz od analize u okviru funkcija, konflikata i znaenja ka analizi u okviru norme, pravila i sistema: na taj nain, itavo znanje u okviru koga je za padna kultura stvorila izvjesnu sliku o ovjeku okree se oko Frojdovog djela, a da pri tome ne izlazi iz svog sutin skog poloaja. I upravo u tome je kako emo kasnije vidjeti presudna zasluga psihoanalize. U svakom sluaju, taj prelazak na gledite norme, pra vila i sistema pribliava nas problemu koji je ostao neri jeen: to je pitanje uloge predstave u humanistikim nauka ma. Ve je moglo izgledati sporno da ove zatvorimo (i tako ih suprotstavimo biologiji, ekonomiji i filo lo g iji) u prostor predstave; stoga je trebalo istai da se funkcija moe vriti, da konflikt moe razviti vlastite posljedice, da znaenje moe nametnuti svoju inteligibilnost a da se ne proe kroz fazu eksplicitne svijesti. Zar, stoga, sada ne treba priznati da svojstvo norme u odnosu na funkciju koju odreuje, pravila u odnosu prema konfliktu kojim upravlja, sistema u odnosu na znaenje koje ini mogunim, lei u injenici

400

RIJECI I STVARI

da uopte ne pripadaju svijesti? I zar ne treba uz ve izoIovana dva istorijska gradijenta dodati i treega, i rei da od X IX vijeka humanistike nauke nisu prestale da se pribliuju podruju nesvjesnog, gdje se instanca predstave na lazi u neizvjesnosti? U stvari, predstava nije svijest i ni ta ne dokazuje da to objelodanjivanje elemenata ili orga nizacija koje nikad nisu date kao takve omoguava da hu manistike nauke izbjegnu predstavu. Stvarna uloga kon cepta znaenja jeste da pokae kako neto kao jezik, ak i kad nije u pitanju eksplicitni govor, moe uglavnom biti dat predstavi; uloga komplementarnog koncepta sistema jeste da pokae kako znaenje nije nikad prvo i nikad sebi savremeno, nego uvijek drugo i kao izvedeno u odnosu na sistem to mu prethodi, sistem koji ini njegovo pozitivno porijeklo i koji se izdaje postepeno i u fragmentima kroz to porijeklo; u odnosu na svijest o znaenju, sistem je uvijek nesvjestan, zato to je on i nastao prije svijesti i zato to se ona u njemu i nalazi i na osnovu nje i djeluje; drugim rijeima, par znaenje-sistem jeste ono to osigurava i reprezentativnost jezika (kao teksta ili strukture koju anali ziraju filologija i lingvistika) i blisko prisustvo, koje odlae iskon (prisustvo kakvo je ispoljeno kao nain ovjekova bivanja u analitici konanosti). Na isti nain i pojam kon flikta pokazuje kako potreba, elja i interes, .ak i ako nisu dati svijesti koja ih doivljava, mogu dobiti oblik u okviru predstave; a uloga koncepta suprotnog od pravila jeste da pokae kako su estina konflikta, na izgled divlja insistentnost potrebe, i beskraj elje u stvari ve organizovani nemiljenim, koje ne samo da im propisuje pravila nego ih i ini mogunim na osnovu pravila, Par konflikt-pravilo osigurava reprezentativnost potrebe (one potrebe koju ekonomija prouava kao objektivni proces rada i pro izvodnje) i reprezentativnost tog nemiljenog, koje otkriva analitika konanosti. Najzad, koncept funkcije ima ulogu da pokae kako strukture ivota mogu dati priliku za pred stavu (ak i ako nisu svjesne) a koncept norme kako funkcija sama sebi daje mogunost vlastitog postojanja i kako ih ograniava svojim vrenjem. Tako shvatamo zato te velike kategorije mogu organizovati itavo polje humanistikih nauka: to je mogue jer one dre u posjedstvu to polje, dre ga na odstojanju, ali istovremeno povezuju i em pirijske pozitivitete ivota, rada i jezika (o d kojih se ovjek istorijski odvojio kao figura

HUMANISTIKE NAUKE

401

jednog mogueg znanja) sa oblicima konanosti koji karakteriu ovjekov nain bivanja (onakav kakav se konstituisao onog dana kad je predstava prestala da definie opti prostor saznanja). Te kategorije nisu samo obini em pirijski koncepti jedne dosta velike optosti; one su upravo ono na osnovu ega se ovjek moe ponuditi jed nom moguem znanju; one se kreu itavim poljem mo gunosti i artikuliu ga veoma snano na obje dimenzije kojim ga ograniavaju. Ali to nije sve: one omoguavaju disocijaciju karak teristinu za svako savremeno znanje o ovjeku, izmeu svijesti i predstave. One definiu nain na koji em pirija moe biti predstavljena, ali na nain koji nije poznat svi jesti (funkcija, konflikt, znaenje sve su to naini na koje ivot, potreba, jezik bivaju podvostrueni u predstavi, ali na nain koji savreno moe biti nesvjestan); s druge strane, one definiu nain na koji konanost moe biti predstavljena na pozitivan i em pirijski nain, ali koji nije providan za naivnu svijest (ni norma, ni pravilo, ni sistem nisu dati svakodnevnom iskustvu: oni ga presijecaju, daju priliku za parcijalne svijesti, ali ne mogu u cijelosti b iti' osvijetljeni bez pomoi refleksivnog znanja). Tako huma nistike nauke govore samo u elementu reprezentativnog, ali prema dim enziji svjesnog i nesvjesnog, utoliko vie to te nauke pokuavaju da iznesu na vidjelo sisteme, pra vila i norme. Sve se odvija kao da dihotomija izmeu nor malnog i patolokog tei da nestane u korist bipolarnosti svijesti i nesvjesnog. Stoga ne treba zaboraviti da sve upeatljivija vanost nesvjesnog ne komprom ituje ni u emu primat predstave. Taj primat, meutim, pokree jedan vaan problem. Sada kad em pirijska znanja, kao i znanja o ivotu, radu i jeziku, izmiu svakom zakonu, sada kad se nain ovjekova bivanja nastoji definisati izvan njegovog polja, ta je predstava ako ne fenomen em pirijskog reda koji se deava u ovjeku i koji bi mogao biti kao takav i analiziran. Ali predstava nije samo puki predmet za humanistike nauke; ona je, kao to smo to ve vidjeli, samo polje humanistikih na uka, i to u itavoj njegovoj duini; ona je opti pijedestal takve form e znanja, ono na osnovu ega je ona moguna. Otuda proizilaze dvije posljedice. Jedna ima istorijski ka rakter: to je injenica da humanistike nauke, za razliku od empirijskih, od poetka X IX vijeka, i za razliku od mo26

402

RIJECI I STVARI

em e misli, nisu m ogle zaobii primat predstave; kao i i tavo klasicistiko znanje, one se nalaze u samoj predstavi, one nisu njihove nasljednice ili njihovi nastavljai, jer je itava konfiguracija znanja modifikovana i one su nastale samo utoliko to se pojavilo, zajedno sa ovjekom, bie koje je ranije postojalo u polju epistem. Ipak, moguno je shva titi zato se, svaki put kad se sluimo humanistikim nau kama da bismo filozofirali, kad se vraamo u prostor mi sli onog to smo mogli saznati i tamo gdje je ovjek do veden u pitanje, im itira filozofija X V I II vijeka u kojoj o vjek ipak nije imao svoje mjesto; to je stoga to, proiru jui izvan njegovih granica domen ovjekova znanja, pro irujemo preko tih granica i domen vlasti predstave, i tako iznova stvaramo filozofiju klasicistikog tipa. Druga poslje dica se ogleda u injenici da se humanistike nauke, treti rajui ono to je predstava (u svjesnom ili nesvjesnoni ob liku), nalaze u situaciji da same uslove svoje mogunosti tretiraju kao svoj predmet. Njih, dakle, uvijek oivljava ne ka vrsta transcendentalne mobilnosti. One ne prestaju da prema sebi vre kritiko obnavljanje. One se kreu od ono ga to je dato predstavi ka onome to predstavu ini mo gunom, ali to je jo uvijek predstava. Na taj nain huma nistike nauke tee manje da se generalizuju ili da se pre ciziraju, kako to ine ostale nauke, nego to su usmjerene ka neprestanom demistificiranju: tj. prelasku od neposred ne i nekontrolisane evidentnoti ka manje providnim ali fundamentalnijim oblicima. Taj kvazitranscendentalni put uvijek uzima oblike otkrivanja. One se uvijek otkrivanjem mogu generalizovati ili osposobiti da misle individualne fe nomene. Na horizontu svake humanistike nauke postoji projekat da se ovjekova svijest svede na svoje realne us love, da se restituie na sadraje i oblike iz kojih je na stala i koji se u njoj kriju; stoga i problem nesvjesnog njegova mogunost, status, nain postojanja i naini nje gova saznanja i objelodanjivanja nije problem koji je u samim humanistikim naukama i s kojim se one susreu sluajno u svojim postupcima; to je problem koji se pro tee du itavog njihovog postojanja. Za sve humanistike nauke karakteristino je jedno transcendentalno uzdizanje koje se vraa u otkrivanje ne-svjesnog. Moda bismo u ovome mogli nai sredstvo da poblie odredimo ono to je kod njih bitno. Prije svega, jasno je da ono to manifestuje sutinu humanistikih nauka nije

HUMANISTIKE NAUKE

403

taj privilegovani i neobino zamreni predmet kakav je ovjek. I to iz prostog razloga to ih ovjek niti konstituie niti im prua specifini domen; za njih stvara mjesto, instaurie ih i tako im omoguava da samog ovjeka konsti tuie kao svoj predmet upravo opti raspored epistem. Sto ga moemo rei da humanistike nauke postoje ne svuda gdje je u pitanju ovjek, nego svuda gdje se u dimenzija ma svojstvenim nesvjesnom analiziraju norme, pravila i znaajne cjeline koje svijesti otkrivaju uslove njihovih ob lika i njihovih sadraja. Govoriti o naukama o ovjeku znai praviti najobiniju zloupotrebu jezika. Na taj nain moemo ocijeniti u kolikoj su m jeri uzaludne i beskorisne sve diskusije koje nastoje da utvrde da li takva saznanja mogu stvarno biti nazvana naunim i kakvim okolnostima bi trebalo da se potine pa da to postanu. Nauke o ovjeku sastavni su dio m odem e epistem, kao to su to i hernija ili medicina ili neka druga nauka; ili kao to su gramatika i istorija prirode bile dio klasicistike epistem. Ali rei da one ulaze u sastav epistemolokog polja, znai samo da one tu uvruju korijen svog pozitiviteta, da tu nalaze svoje uslove postojanja, da nisu samo puke iluzije, pseudonaune iluzije, motivisane jedino na nivou shvatanja, inte resa ili vjerovanja, da one nisu ono to neki nazivaju bi zarnim imenom ideologije. A li to ipak ne znai da su one i nauke. Ako je tano da svaka nauka, ma kakva ona bila, kad se ispituje na arheolokom nivou i kad se nastoji raistiti tlo njenog pozitiviteta,. uvijek qtkriva onu epistemoloku konfiguraciju koja ju je uinila mogunom, svaka episte moloka konfiguracija, naprotiv, ako jo j se i moe pripi sati pozitivitet, moe savreno da ne bude uopte nauka; ona se time, dodue, ne svodi na obinu podvalu. Tu treba napraviti distinkciju izmeu tri stvari: postoje teme sa naunim pretenzijama koje moemo sresti na nivou obi nog mnijenja i koje nisu (ili nisu vie) u okviru epistemo loke mree jedne kulture: od X V II vijeka, na primjer, pri rodna m agija je prestala da pripada zapadnoj epistem, ali se dugo odrala u mehanizmu vjerovanja i efektivnih valo rizacija. Postoje zatim i epistemoloke, figure iji izgled, poloaj i funkcionisanje mogu biti vraeni u prvobitni po zitivitet na osnovu arheoloke analize; a zatim mogu da se ponaaju prema dvjema razliitim organizacijama: jed ne pokazuju osobine objektiviteta i sistematinosti koje
26*

404

RIJECI I STVARI

omoguavaju da budu definisane kao nauke, a druge ne od govaraju tim kriterijima, to jest, njihov oblik koherentnosti i njihov odnos prema objektu determinisani su jedino nji hovim pozitivitetom. Ove ne posjeduju uzalud formalne kriterije naunog saznanja, one ipak pripadaju pozitivnom domenu saznanja. Stoga bi bilo isto tako nepravedno i uza ludno analizirati ih kao fenomene mnijenja kao i konfronti rati ih, pomou istorije ili kritike, sa isto naunim form a cijama. B ilo bi, takoe, apsurdno tretirati kao kombinaci ju u kojoj su izmijeani prema nejednakim razmjerama iracionalni elementi sa drugima koji to nisu., N jih treba situirati na nivo pozitiviteta, koji ih ini moguim i nuno determinie njihov oblik. Arheologija u odnosu na njih ima dva zadatka: odreivanje naina na koji su one raspore ene u epistem, gdje su uvrstile svoj korijen, i pokaziva nje u emu je njihova konfiguracija radikalno razliita od konfiguracije nauka u pravom smislu te rijei. Ta njima svojstvena konfiguracija ne moe biti tretirana kao nega tivni fenomen: to n ije prisustvo prepreke, niti j.e neko unutranje odsustvo zbog kojih ne mogu prei prag nau nih oblika. One, uz nauke i na istom arheolokom nivou, u svojim vlastitim figurama sadre i druge konfiguracije znanja. Takve konfiguracije smo sreli u optoj gramatici i u klasicistikoj teoriji o vrijednosti; one su imale istu pod logu pozitiviteta kao i kartezijanska matematika, ali one nisu bile nauke bar ne za njihove savremenike. To je slu aj i sa onim to se danas zove humanistikim naukama; one pri arheolokoj analizi ocrtavaju savreno pozitivne konfiguracije; ali im odredimo te konfiguracije i nain na koji su rasporeene u modernoj epistem, shvatamo zato ne mogu biti nauke: njih ini mogunim izvjesna situacija bliskosti u odnosu na biologiju, ekonomiju ili fi lologiju (ili lingvistiku); ali one postoje samo utoliko to su locirane, tu, pored njih, ili ispod njih, u prostoru koji je nastao njihovom projekcijom . One sa naukama odravaju odnose koji su, meutim, u sutini drukiji od odnosa iz meu dviju bliskih i srodnih nauka: taj odnos pretpostav lja transfer vanjskih modela u domen nesvjesnog i svijesti, a impuls kritike refleksije prenosi prema mjestu sa kog dolaze ti modeli. Stoga je nepotrebno isticati da su huma nistike nauke lane nauke, one uopte nisu nauke; kon figuracija koja definie njihov pozitivitet i ukorjenjuje ih u

HUMANISTIKE NAUKE

405

modernu epistem liava ih svake mogunosti definisanja kao nauka; a ako se upitamo zato su one uzele za sebe taj naziv, onda moemo samo rei da on pripada arheolokoj definiciji njihovog poloaja, to jest transfera modela po zajmljenih od nauka. Prema tome, ni nesvodljivost ovjeka, to se smatra njegovom neospornom transcendencijom, ni njegova odve velika kompleksnost, ne smetaju da on po stane predmet nauke. Zapadna kultura je pod imenom ovjeka konstituisala bie koje iz istih razloga mora biti pozitivni domen znanja i ne moe- biti predmet nauke.

IV

ISTO RIJA

Govorili smo o humanistikim naukama; govorili smo i o velikim regionima koji razgraniavaju psihologiju, so ciologiju, analizu literature i m itologija. Ali nismo govorili 0 Istoriji, iako je ona prva i kao majka svih nauka o o vjeku, iako je ona stara koliko, moda, i ovjekovo pame nje. Moda smo je stoga dosad i preutkivali. Moda za nju 1 nema mjesta meu humanistikim naukama ili pored njih: vjerovatno je da ona s njim a odrava itav jedan ne obian, neodreen, neizbrisiv ali i mnogo dublji odnos nego to je to odnos bliskosti u zajednikom prostoru. Tano je da je istorija postojala i p rije konstituisanja humanistikih nauka; jo iz dubine grkog vijeka ona je izvrila izvjestan broj velikih poteza u zapadnoj kulturi: memoari, mitovi, prenoenje R ijeci i Primjera, uvar tra dicije, kritika svijest sadanjosti, odgonetanje sudbine o vjeanstva, anticipacija budunosti ili obeanje povratka. Takvu istoriju to je bar definie u optim crtama na suprot naoj karakterisala je injenica da je ovjek podeavajui ovjekovo vrijem e sa trajanjem svijeta (u nekoj vrsti velike hronologije kozmosa kao kod stoika) ili, obrnuto, proirujui do najsitnijih parcela prirode princip i kretanje ovjekove usmjerenosti (neto poput hrianskog Provienja) shvatao veliku jedinstvenu i ujednaenu is toriju u svakoj njenoj taki, koja bi u-isto skretanje, pad ili uspon odvukla sve ljude i sve stvari, ivotinje i svako ivo bie, kao i najspokojnije lice same zemlje. Meutim, to jedinstvo je razbijeno poetkom X IX vijeka u velikom prelomu zapadne epistem: tada je, naime, otkrivena istorinost prirode; ta vie, za svaki tip ivog bia definisane

406

RIJECI I STVARI

su form e podeavanja sa okolinom, to je kasnije omoguilo definisanje evolucije istorinosti. Uz to je dokazano da tako strogo ljudske aktivnosti kao to su rad ili jezik sadre u sebi istorinost koja ne moe nai za sebe mjesto u ve likoj prii zajednikoj stvarima i ljudima. Proizvodnja ima svoje naine razvitka, kapital svoje zakone akumulacije, ci jene svoje norme oscilacije i promjena koje se ne mogu svesti ni na prirodne zakone niti se pripisati optem kre tanju ovjeanstva; isto tako, ni jezik se migracijama, tr govinom ili ratovima ne m odifikuje u tolikoj m jeri prema onome to se deava sa ovjekom ili sa onim to on moe izmisliti, koliko se m ijenja pod pritiskom izvjesnih uslovnosti koje su svojstvene fonetikim i gramatikim oblicima od kojih je jezik konstituisan. A ako se ak moglo i rei da se jezici raaju, ive, gube svoju mo starei i da najzad umiru, ta metafora biolokog karaktera nije napravljena da bismo pomou nje razrijeili istoriju jezika u vremenu koje je vrijem e ivota, nego upravo zato da bismo istakli kako i jezici imaju svoje interne zakone funkcionisanja i kako se njihova hronologija razvija prema vremenu koje zavisi od njihove posebne koherentnosti. Ljudi su obino skloni da misle da je X I X vijek, uglavnom iz politikih i socijalnih razloga, posvetio veu panju ljudskoj istoriji, da je naputena ideja poretka ili kontinuiranog plana vremena, kao i ideja neprekinutog kon tinuiteta, i da je, u elji da prikae vlastiti uspon, buro azija u kalendaru svojih pobjeda susrela istorijsku dubinu institucija, teinu navika i vjerovanja, estinu borbi, naizmjeninost uspjeha i padova. Tako se pretpostavlja da je istorinost, otkrivena kod ovjeka, bila prenesena i na pred mete koje je on proizveo, na jezik kojim je govorio, pa i na sam ivot. Prouavanje ekonomije, istorije knjievnosti i gramatike, jednom rijeju evolucija ivog bia bila bi samo posljedica irenja istorinosti otkrivene najprije kod ovjeka na sve domene saznanja. Ali, u stvari, desilo se pot puno obrnuto. Stvari su, p rije svega, dobile vlastitu isto rinost koja ih je oslobodila onog kontinuiranog prostora kojj im je nametala ista hronologija koju je potovao i ovjek. Na taj nain, ovjeka je napustilo ono to je konstituisalo najoiglednije sadraje njegove istorije; priroda mu vie ne govori o stvaranju ili kraju svijeta, o zavisno sti ili njegovom skoranjem suenju; ona mu govori samo o jednom prirodnom vremenu; njena bogatstva mu vie ne

HUMANISTIKE NAUKE

407

kazuju starost ili bliski povratak zlatnog doba; ona mu sa mo govore o uslovima proizvodnje koji se m ijenjaju u Is toriji; jezik vie ne uva obiljeja p rije Vavilona ili prvih krikova koji su odjekivali u umi; on je naoruan vlastitom mreom filijacija. Ljudsko bie nema vie istorije: bolje reeno, poto govori, radi i ivi, ono je, u samoj sutini, obuhvaeno istorijom, koja mu nije ni potinjena ni ho mogena. Fragmentiranjem prostora u kome se kontinuirano irilo klasicistiko znanje, obuhvaanje svakog domena nje govim vlastitim trajanjem, ovjek koji se javlja poetkom X IX vijeka je dezistoriziran. A imaginarne vrijednosti koje je tada dobila prolost, itava lirska buka koja je u to doba obavijala svijest o is toriji, itava radoznalost za dokumente i tragove koje je vrijem e ostavilo za sobom sve to ispoljava golu inje nicu da se ovjek naao prazan pred istorijom, ali da je ve i ranije nastojao da u samom sebi i meu stvarima koje su mu jo mogle odraavati njihov lik (ostale su se uutale i zatvorile u same sebe) pronae istorinost za koju je u sutini bio vezan. A li ta istorinost je sasvim dvosmislena. Poto ovjek ostaje otvoren za pozitivno znanje samo uto liko to govori, radi i ivi, da li e njegova istorija biti neto drugo osim nerazmrsivi vor razliitih vremena koja su njemu strana i koja su meusobno heterogena? Da li e istorija ovjeka biti vie nego neka vrsta moduliranja koje je zajedniko i promjenama u nainu ivota (klima, plod nost tla, naini obrade, koritenje bogatstva), i promjena ma u ekonomiji (pa, prema tome, i u drutvu i institucija m a) i sukcesiji oblika i upotrebe jezika? Ali tada ovjek sam nije istorian: vrijem e mu dolazi iz drugog pravca, a ne iz samog njega, on se konstituie kao subjekat Istorije tek zbrajanjem istorije bia, istorije stvari, istorije rijei. On je podreen pukim dogaajima. Ali odmah se taj odnos obine pasivnosti izokree: jer ono to govori, to radi i troi, to ivi ljudskim ivotom, to je sm ovjek; u tom smislu on ima pravo na trajanje isto tako pozitivno kao to je trajanje bia i stvari, i to ne manje autonomno a moda i jo sutinskije: jer istorinost svojstvena ovjeku i duboko zapisana u njegovom biu omoguava mu da se adaptira kao i svako drugo ivo bie i da evoluira (a li za hvaljujui oruima, tehnikama, organizacijama koji ne pri padaju nikakvom drugom ivom stvoru), omoguava mu da izmisli oblike proizvodnje, da stabilizuje, produi ili

408

RIJECI I STVARI

skrati validitet ekonomskih zakona svijeu koju o njima ima i institucijama koje na osnovu njih ureuje, omogu ava mu, najzad, da na jezik izvri neku vrstu unutranje presije koja se prenosi na svaku izgovorenu rije i da ga stalno i neosjetno usmjerava ka samom njemu u bilo kom trenutku vremena. Na taj nain, iza istorije pozitivi teta nastaje jo radikalnija istorija samog ovjeka. To je istorija koja sada zaokuplja samo ovjekovo bie, jer ono shvata ne samo da je oko njega svuda Isto rija , nego da je i ono samo sa svojom vlastitom istorinou ono ime je zacrtana istorija ljudskog ivota, istorija ekono mije, istorija jezika. Tako bi se moglo rei da veoma du boko u ovjeku postoji njegova vlastita istorinost, koja je, u odnosu na samu sebe, njena vlastita istorija, ali isto tako i radikalna disperzija na kojoj su zasnovane sve ostale is torije. X I X vijek je upravo traio tu primarnu eroziju u svojoj tenji da sve istorizira, da o svemu pie optu istoriju, da se stalno vraa u vremenu i da najstabilnije stvari situira u slobodni vremenski prostor. I ovdje svakako treba revidirati nain na koji se po tradiciji pie istorija Istori je: obino se kae da je sa X IX vijekom prestala puka hronika dogaaja, prosto memoriranje prolosti naseljene sa mo pojedincima i dogaajima, i da je zapoelo traenje optih zakona trajanja. U stvari, nijedna istorija nije bila vie eksplikativna, vie preokupirana optim zakonima i konstantama no istorija klasicistike epohe, kada je ovjek sa svijetom inio jedinstvenu istorijsku cjelinu. Od X IX vijeka na svjetlost dana izbija ist oblik ljudske istorinosti to jest injenica da je ovjek kao takav izloen dogaaju. Otuda i tenja da se pronau ili zakoni za taj isti oblik (u penglerovoj filo z o fiji), ili da se taj oblik definie na osnovu injenice da ovjek ivi, radi, govori i misli: te in terpretacije ovjeka kao ive vrste ili na osnovu zakona ekonom ije ili na bazi kulturnih cjelina jesu interpretacije Istorije. U svakom sluaju poloaj Istorije u epistemolokom prostoru ima ogroman znaaj za odreivanje njenog odno sa prema humanistikim naukama. Poto istorijski ovjek jeste ovjek koji ivi, radi i govori, svaki sadraj Istorije, ma kakav bio, zavisi od psihologije, sociologije ili od nauka o jeziku. A li i obrnuto, poto je ljudsko bie postalo skroz istorijsko, nikakav sadraj koji analiziraju humanistike nauke ne moe ostati stabilan u samom sebi niti izbjei

HUMANISTIKE NAUKE

409

kretanje Istorije. I to iz dva razloga: zato to psihologija, sociologija i filozofija, ak i kad ih prim jenjujem o na pred mete to jest ljude koji su im savremeni, tee samo sinhronijskim presjecima u okviru istorinosti koja ih konstituie i proima; i zato to su oblici koje su humanistike nauke postepeno dobile kao i predmeti koje one biraju i metodi koje na njih primjenjuju, dati u Istoriji; ona ih stalno nosi i modifikuje po svom nahoenju. Zatim Isto rija stalno nastoji da prevazie svoj vlastiti istorijski ko rijen, i to se vie trudi da na taj nain dosegne istorijsku relativnost svog porijekla i svojih opredjeljenja kao sferu svoje univerzalnosti, utoliko jasnije nosi obiljeje svog istorijskog roenja i utoliko se jasnije kroza nju ispoljava istorija, iji je ona sastavni dio (i o tome pengler i svi filozofi istorije pruaju svjedoanstvo); obrnuto, to bolje prihvata svoju relativnost, to se dublje ukljuuje u kreta nje koje jo j je zajedniko sa onim to pria i utoliko vie tei ogranienom obliku prie, a tada se sav pozitivni sa draj koji se ispoljava kroz humanistike nauke razbija. Istorija, prema tome, za humanistike nauke form ira istovremeno i privilegovano i opasno mjesto susreta. Sva koj nauci o ovjeku ona daje pozadinu koja je ustanovljuje, fiksira jo j tlo i neku vrstu zaviaja: ona determinie kul turno podruje hronoloku epizodu, geografski segment u kome se tom znanju moe priznati njegova validnost; ali ona ih i omeava granicom koja ih opkoljuje i od sa mog poetka rui njihovu pretenziju da vrijede u domenu univerzalnosti. Ona na taj nain otkriva da, ako je ovjek ak i prije nego to je to znao uvijek bio podloan odreenjima koja se ispoljavaju kroz psihologiju, sociologi ju i analizu jezika, on nije iz tog razloga i bezvremeni pred met znanja koje bar na nivou svojih prava, ostaje bez odreenog doba. ak i kad humanistike nauke izbjegavaju svako pozivanje na istoriju, one (a pri tome moemo meu njih svrstati i istoriju) samo dovode u vezu dvije kulturne epizode (onu na kojoj se prim jenjuju kao na svoj predmet i onu u kojoj se ukorjenjuju njihov nain bivanja, njihovi metodi i njihovi koncepti); a kad se prim jenjuju na svoju vlastitu sinhroniju, one tada tu epizodu iz koje su proizile vraaju samoj sebi. Na taj nain ovjek se nikad ne po javlju je u svom pozitivitetu a da odmah ne bude ograni en bezgraninou Istorije.

410

RIJECI I STVARI

Vidim o kako se i ovdje konstituie pokret analogan onome koji je iznutra oivio itav domen nauka o ovje ku: kao to smo u prethodnoj analizi vidjeli, taj pokret stalno je upuivao pozitivitet koji je odreivao ovjekovo bie na konanost koja ispoljava svoj vlastiti pozitivitet; tako da su i nauke bile obuhvaene tom velikom oscilaci jom , ali su je one preuzimale u obliku vlastitog pozitivite ta, nastojei da stalno idu od svjesnog ka nesvjesnom. Me utim, sa Istorijom zapoinje slina oscilacija; ovaj put, ipak, ona se ne odvija izmeu ovjekovog pozitiviteta (o vjeka uzetog kao predmet i em pirijski ispoljenog kroz rad, ivot i jezik ) i radikalnih granica njegovog bia; ona se odvija izmeu vremenskih granica koje definiu posebne oblike rada, ivota i jezika, s jedne strane, i istorijskog pozitiviteta subjekta koji pomou svijesti nalazi put do rada, ivota i jezika, s druge strane. I ovdje su subjekat i objekat povezani recipronim dovoenjem u pitanje; ali dok se ranije to dovoenje u pitanje odvijalo u okviru sa m og pozitivnog saznanja i progresivnim otkrivanjem ne svjesnog pomou svijesti, sada se ono odvija na vanjskim rubovima objekta i subjekta; ono oznaava eroziju koja prijeti i jednom i drugom, disperziju koja ih meusobno udaljuje, otkidajui ih od tihog, ukorijenjenog i definitiv nog pozitiviteta. Otkrivajui nesvjesno kao svoj objekat su tinske prirode, humanistike nauke pokazivale su kako uvijek ostaje mogunost da se u onome to je ve miljeno misli na otvoren nain; otkrivajui zakon vremena kao vanjsku granicu humanistikih nauka, Istorija pokazuje da sve to je miljeno treba da bude miljeno opet u jednoj misli koja se jo nije rodila. Ali, moda su tu u pitanju dva lica one konanosti koja otkriva da je sama sebi osnova i koja je u X IX vijeku izbacila na povrinu figuru ovjeka: a konanost bez beskraja je konanost koja se nikad nije zavrila, koja je uvijek u zaostatku prema samoj sebi, kojoj jo neto preostaje da misli u trenutku kad upravo misli, kojoj uvijek ostaje vremena da bi ponovo mislila ono to je ve jednom mislila. U modernoj misli istoricizam i analitika konanosti suoeni su licem u lice. Istoricizam je nain isticanja stal nog kritikog odnosa izmeu Istorije i humanistikih na uka. Ali on taj odnos uspostavlja samo na nivou pozitivi teta: pozitivno saznanje ovjeka ogranieno je istorijskim pozitivitetom subjekta koji saznaje, tako da je trenutak

HUMANISTIKE NAUKE

411

konanosti razbijen u mehanizmu relativiteta kome nije mogue izmai i koji sam vrijedi kao apsolut. Biti kona an znailo bi jednostavno biti zahvaen zakonima per spektive, koja u isti mah omoguava izvjestan kontakt tipa percepcije ili razumijevanja i onemoguava da on ikad postane univerzalno i definitivno razabiranje. Svako saznanje ukorijenjeno je u ivotu, drutvu ili jeziku koji imaju svoju istoriju. I u toj istoj istoriji saznanje nalazi o naj elemenat koji mu omoguava da komunicira sa drugim oblicim a ivota, drugim tipovima drutva, drugim znae njima: stoga istoricizam uvijek implicira izvjesnu filozo fiju ili bar izvjesnu metodologiju ivog razumijevanja (u elementu Lebenswelt), meuljudske komunikacije (na bazi socijalnih organizacija) i hermeneutike (kao kontakt sa smislom koji je istovremeno i drugorazredan i primaran, to jest skriven ali i mnogo du blji). N a taj nain, razliiti pozitiviteti koje je Istorija stvorila i ostavila u sebi mogu stupiti u meusobni kontakt, skoncentrisati se oko nekog naina saznanja i osloboditi sadraje koji u njima drije maju; tada se ne javljaju granice sa svom strogou koja se ne sm ije prekoraiti, nego parcijalni totaliteti, koji su stvarno ogranieni, totaliteti ije se granice do izvjesne m jere mogu pom jeriti, ali koji se nikad nee protezati do definitivne analize niti e se uzdignuti do apsolutnog tota liteta. Zato analiza konanosti ne prestaje da potrauje od istoricizm a onaj dio koji je on zanemario: njen je cilj da, iz same osnove svakog pozitiviteta i jo prije njega, ista kne konanost koja ih ini moguim; ta m o 'gd je je istori cizam traio mogunost i opravdanje konkretnih odnosa izmeu ogranienih totaliteta, iji je nain ivota unapri jed dat samim ivotom, ili socijalnim oblicima ili znae njim a jezika, analitika konanosti tei da ispita odnos iz meu ljudskog bia i bia koje, oznaavajui konanost, ini moguim pozitivitete u njihovom konkretnom nainu bivanja.

V PSIH O ANALIZA, ETNOLOGIJA Psihoanaliza i etnologija u naem znanju zauzimaju privilegovano mjesto. Ali ne zato to su, bolje nego druge humanistike nauke, utvrdile njihov pozitivitet i najzad ispunile stari projekat da budu stvarno naune; nego zbog

412

RIJECI I STVARI

toga to na ivicama svih saznanja o ovjeku, one form i raju jedan neiscrpan trezor iskustava i koncepata, ali, prije svega, princip uznemirenosti, dovoenja u pitanje, kritike i osporavanja onoga to je moglo izgledati inae usvoje nim. Meutim, za to postoje i razlozi k o ji su u vezi sa predmetom koje one uzimaju u svom pojedinanom pri stupu, ali koji su u vezi i sa poloajem to ga zauzimaju i funkcijom koju vre u optem prostoru epistem. Psihoanaliza se, zaista, nalazi najblie onoj kritikoj funkciji za koju smo vidjeli da je inherentna svakoj hu manistikoj nauci. Postavljajui sebi zadatak da kroz svi jest omogui govor nesvjesnog, psihoanaliza se kree u pravcu one sutinske regije gdje se odravaju odnosi pred stave i konanosti. Dok sve humanistike nauke idu ka ne svjesnom, okreui mu lea i oekujui da se ono otkrije uporedo sa napredovanjem analize svijesti, psihoanaliza se direktno usmjerava prema nesvjesnom, sasvim neustra ivo ne prema onome to treba da se postepeno objasni u progresivnom osvjetljavanju implicitno datog, nego pre ma onome to je tu i to se skriva, to postoji sa nijemom vrstinom stvari, teksta zatvorenog u samog sebe, ili kao bijela praznina u vidljivom tekstu i to se tako opire sva kom pristupu. Nema sumnje da je Frojdov postupak uao u sastav interpretacije smisla i dinamike opiranja i nepristupanosti; slijedei isti put kao i humanistike nauke, ali sa pogledom okrenutim u suprotnom pravcu, psiho analiza stremi ka onom momentu po definiciji nepri stupanom svakom teorijskom saznanju ovjeka, svakom kontinuiranom kontaktu na bazi znaenja, konflikta ili funkcije kada se sadraji svijesti artikuliu ili ostaju bez rijei pred ovjekovom konanou. To znai da, za razliku od humanistikih nauka, koje na putu ka nesvje snom ostaju uvijek u prostoru reprezentativnog, psihoana liza ide naprijed da bi prekoraila predstavu, da bi je pri krila i tko istaknula konflikte ispunjen pravilima, tamo gdje bi se oekivala funkcija ispunjena vlastitim normama, i znaenja koja ulaze u sastav sistema kao i golu injenicu da tu postoji sistem (dakle znaenje), pravilo (dakle su protstavljanje), norma (dakle funkcija). U tom predjelu gdje je predstava u neizvjesnosti, na svojoj samoj ivici, otvorena na neki nain prema zatvorenom krugu konano sti, ocrtavaju se tri figure pomou kojih se ivot, sa svo jim funkcijama i svojim normama, zasniva u nijem om

HUMANISTIKE NAUKE

413

ponavljanju Smrti, a konflikti i pravila u ogoljenom otvoru elje, znaenja i sistema u jeziku koji je u isto vrijem e i Zakon. Poznato je kako su psiholozi i filozofi nazvali sve to: frojovskom m itologijom . M oglo se i oekivati da im se F rojdovi postupci uine takvim; za jedno znanje koje je situirano u domenu reprezentativnog, ono to okruuje i definie, prema vanjskoj strani, mogunost predstave moje biti samo m itologija. Ali kada pratim o kretanje psi hoanalize u njenom toku, ili kad se kreemo epistemolo kim prostorom u njegovoj cjelini, jasno uoavamo da te figure svakako imaginarne za kratkovide predstav ljaju same oblike konanosti kakva je analizirana u moder noj misli: zar smrt nije upravo ono na osnovu ega je svako znanje uopte moguno tako da bi ona u psiho analizi bila figura onog empirijsko-transcendentalnog podvostruavanja koje svojom konanou karakterie ovje kov nain bivanja? Zar elja nije ono to ostaje uvijek nem iljeno usred same misli? I zar taj Zakon-Jezik (isto vremeno i rije i sistem rijei) koji psihoanaliza nastoji da pretvori u govor, nije ono mjesto sa koga svako znae nje vue svoje porijeklo, ali i ono odakle je obean povra tak za sami in analize? Sasvim je tano da se ni ta Smrt, ni ta elja, ni taj Zakon ne mogu susresti u samom znanju, koje se u svom pozitivitetu kree em pirijskim domenom ovjeka; ali oni stoga oznaavaju uslove mogunosti na stanka svakog znanja o ovjeku. I upravo kad se taj jezik pokazuje u svom ogoljenom stanju, ali se i skriva od svakog znaenja kao da je u pita nju veliki despotski i prazni sistem, kada elja vlada u svom divljem stanju, kao da je strogost njenog pravila nivelisala svaku opoziciju, kada Smrt dominira svaku psiho loku funkciju i dri se iznad njih kao njihova jedina i pustona norma tek tada mi prepoznajemo ludilo u nje govom sadanjem obliku, ludilo kakvo se prua m odem om iskustvu kao njegova istina i njegova dvojnost. U toj em pirijskoj figuri koja je ipak strana svemu (i u svemu) to se moe eksperimentalno ispitivati, naa svijest ne nalazi, kao u X V I vijeku, trag nekog drugog svijeta; ona vie ne konstatuje lutanja zabludjelog razuma; ona vidi kako iskr sava ono to nam je najblia opasnost kao da se odjed nom profilira re lje f ponora naeg postojanja; konanost, na osnovu koje jesmo, mislimo i znamo, odjednom iskrsa va pred nas kao postojanje istovremeno i realno i nemo

414

RIJECI I STVARI

gue, misao koju ne moemo misliti, predmet naeg zna nja ali koji mu uvijek izmie. Stoga psihoanaliza u tom ludilu par excellence koje psihijatri nazivaju izofrenija pronalazi svoj intimni i svoj nepobjedivi nemir: je r u tom ludilu dati su, u potpuno manifestnom i apsolutno po tisnutom obliku, oblici konanosti prema kojoj ono obino napreduje neodreeno (i neokonivo), poinjui sa onim to je, htijui ili ne htijui, dato u jeziku pacijenta. Tako se psihoanaliza u tome prepoznaje kad se nae pred psihoza ma nad kojima ipak (ili moda upravo zbog toga) nema nikakve moi: kao da psihoza prua i daje u okrutnom os vjetljenju, na nain ne odve udaljen, nego upravo veoma blizak, ono prema emu analiza treba da bude usmjerena. Ali taj odnos psihoanalize i onoga to ini mogunim uopte svako znanje sa podruja humanistikih nauka ima jo jednu posljedicu. Psihoanaliza se, naime, ne moe raz viti kao isto spekulativno saznanje ili opta teorija o o vjeku. Ona ne moe pokriti sve polje predstave, ni pokuati da obuhvati njegove sve granice niti se usmjeriti prema fundamentalnijem u obliku neke em pirijske nauke izgra ene na osnovu briljivog posmatranja; taj upad moe biti napravljen samo u okviru prakse, ali onda nije u pitanju angaovanje saznanja o ovjeku, nego angaovanje samog ovjeka ovjeka sa Smru koji je izloen patnji, sa e ljom koja je izgubila svoj predmet i sa jezikom u kome se tiho artikulie njegov Zakon. Svako analitiko saznanje vezano je neodoljivo za praksu, za tijesni meusobni odnos pojedinaca od kojih jedan slua jezik drugoga, oslobaajui tako svoju elju predmeta koju je izgubila i oslobaajui ga od stalno ponavljanog susjedstva smrti (dajui mu na znanje da e jednog dana um rijeti). Zbog toga psihoanalizi nije nita toliko strano kao opta teorija o ovjeku ili an tropologija. I kao to se psihoanaliza nalazi u podruju nesvjesnog (to j kritikoj ivahnosti koja iznutra uznemirava itavo podruje humanistikih nauka), etnologija je situirana u domenu istorinosti (to j stalnoj oscilaciji zbog koje su hu manistike nauke stalno osporavane njihovom vlastitom is torijom ). Bez sumnje, teko je tvrditi da etnologija odra va sutinski odnos sa istorinou, je r je ona po tradiciji nauka o narodima bez istorije; u svakom sluaju ona u kulturama (sistematskim izabiranjem i zbog nedostatka do kumenata) prouava vie invarijante strukture nego suk

HUMANISTIKE NAUKE

415

cesiju dogaaja. Ona izostavlja dugi hronoloki govor po mou koga mi pokuavamo da mislimo u okviru same na e kulture, kako bismo doli do sinhronijskih korelacija u ostalim kulturnim oblicima. A ipak etnologija je moguna tek poev od odreene situacije, od jedinstvenog dogaaja u kome je angaovana i naa istorinost i istorinost svih ljudi koji mogu biti predmet etnologije (iako, naravno, mo emo praviti etnologiju naeg vlastitog drutva): etnolo gija prua svoj korijen u mogunost koja pripada istoriji nae kulture, ili bolje njenom sutinskom odnosu pre ma svakoj istoriji, a koja jo j omoguava da se vee za dru ge kulture na isto teorijski nain. Postoji izvjestan po loaj zapadnog ratia koji se konstituisao u svojoj istoriji i koji ustanovljava odnose koje moe imati sa svim drugim drutvima, pa ak i onim u kome je ratio istorijski poni kao. To ne znai da je etnologiji neophodna kolonizatorska situacija: ni hipnoza, ni alijenacija bolesnika u fantasmagorinom licu ljekara ne ine konstituitivni dio psihoana lize; nego isto kao to se ova moe razviti u tihoj estini jednog jedinstvenog odnosa, isto tako i etnologija ne dobija svoje vlastite dimenzije samo u suverenosti istorije uvi jek suzdranoj ali uvijek aktuelnoj evropske misli i od nosa koji jo j se moe suprotstaviti kao i svakoj drugoj kulturi. A li taj odnos (utoliko to etnologija ne tei da ga iz brie, nego ga, naprotiv, produbljuje definitivno se situira jui u njem u) ne zatvara etnologiju u cirkulame igre istoricizma; on je dovodi u poloaj da zaobie takvu opasnost, okreui kretanje iz koga su te igre nastale: umjesto da iznese na vidjelo empirijske sadraje kao to to ine psihologija, sociologija ili analiza literature i mitova, i da ih prui istorijskom pozitivitetu subjekta koji ih uoava, etnologija stavlja pojedinane oblike svake kulture, kao i razlike koje ih suprotstavljaju i granice kojim se ona definie i zatvara u svoju vlastitu koherentnost, u prostor u kome se povezuju odnosi sa svakim od tri velika pozitivi teta (ivot, potreba i rad, jezik ): stoga etnologija pokazuje kako se u kulturi vri normalizacija biolokih funkcija, za tim pravila koja ine moguim ili obaveznim sve oblike razmjene, proizvodnje i potronje, najzar sisteme koji se organizuju oko ili prema modelu lingvistikih struktura. Etnologija se, dakle, prua prema onom podruju u kome se humanistike nauke podeavaju prema biologiji, elcono-

416

RIJECI I STVARI

m iji, filo logiji i lingvistici, za koje smo vidjeli s koje visi ne ih nadvisuju: stoga je opti problem svake etnologije pro blem odnosa (kontinuiteta ili diskontinuiteta) izmeu pri rode i kulture. Ali pri takvom nainu ispitivanja problem istorije je potpuno okrenut: jer, tada je u pitanju determinisanje pomou funkcionalnih normi, izabranih ili po stavljenih, pomou propisanih pravila, pomou u potrijeblje nih simbolikih sistema vrste istorijskog trajanja koju je svaka kultura u stanju da asimilira; takvo ispitivanje tei da iz korijena obuhvati onu istorinost koja se tu ja vlja i razloge zbog kojih e istorija biti nuno kumulativna ili cirkulama, progresivna ili podreena korektivnim osci lacijama i sposobna za spontano podeavanje ili podreena krizama. Tako je objanjen osnov tog istorijskog skretanja, u ijem okviru razliite humanistike nauke dobijaju svoju vrijednost i mogu biti prim ijenjene na odreenu kulturu ili neko sinhrono podruje. N i etnologija kao ni psihoanaliza ne ispituje samog o vjeka, onakvog kakav se moe pojaviti u humanistikim naukama, nego podruje koje ini moguim znanje o o vjeku; kao i psihoanaliza, ona se kree itavim poljem tog znanja pokretom koji tei da dokui njegove granice. Ali psihoanaliza se slui posebnim odnosom transfera da bi otkrila na krajnjim ivicama predstave elju, Zakon, Smrt, koji, na samom kraju jezika i prakse, ocrtavaju kon kretne figure konanosti; etnologija se, pak, nalazi u ok viru posebnog odnosa koji zapadni ratio uspostavlja sa svim drugim kulturama. Odatle ona zaobilazi predstave koje ljudi u nekoj civilizaciji mogu stei o samim sebi, o svom ivotu, svojim potrebama, znaenjima skrivenim u svom jeziku; iza tih predstava ona vidi kako niu norme na osnovu kojih ljudi vre funkcije ivota, pravila pomou kojih osjeaju i zadovoljavaju svoje potrebe, sisteme na ijoj osnovi im je dato svako znaenje. Privilegiju etnolo gije i psihoanalize, razlog njihove duboke srodnosti i nji hove sim etrije ne treba, dakle, traiti u izvjesnoj tenji da prodru u dubinu zagonetke, u najtajniji dio ljudske pri rode; u prostoru njihova govora, meutim, svjetluca istorijska apriornost svih nauka o ovjeku veliki prekidi, brazde, diobe koje su u zapadnoj epistem ocrtale profil ovjeka i ralanile ga za jedno mogue znanje. Stoga je bilo nuno da obje. budu nauke o nesvjesnom: ne zato to dopiru u ovjeku do onoga to je ispod njegove svijesti,

HUMANISTIKE NAUKE

417

nego zato to streme da, izvan ovjeka, stignu do onoga to omoguava saznanje, i to pozitivno, svega to se daje ili to izmie svijesti. Na osnovu toga moemo shvatiti izvjestan broj pre sudnih injenica. U prvom redu da psihoanaliza i etnolo gija nisu u tolikoj m jeri humanistike nauke koliko su to druge, ali one se kreu du itavog njihovog podruja, one ga oivljuju na cijeloj povrini, one svuda ire njihove kon cepte, one svuda istiu njihove metode i njihove interpre tacije. Uostalom, nijedna humanistika nauka ne moe biti sigurna da nema obaveza prema psihoanalizi i etnologiji, niti da je ravnoduna prema onome to su one otkrile, a neke ak i zavise od njih na izvjestan nain. Ali specifinost njihova razvitka ogleda se u injenici da one uzalud imaju taj kvaziuniverzalni znaaj* jer se ipak ne pribliuju optem konceptu ovjeka: ni u jednom trenutku one ne tee da obuhvate ono to je u njemu specifino, nesvodljivo, optevaee na svakom mjestu gdje je izloen iskustvu. Id eje o psihoanalitikoj antropologiji, o ljudskoj priro di koju je obnovila etnologija zasada su samo pobone elje. Ne samo da se one ne mogu liiti koncepta ovjeka, nego se pomou njega ne mogu ni potvrditi, jer one se uvi jek obraaju ovjekovim krajnjim granicama. 0 obje te nauke moemo rei ono to je Levi-Stros govorio o etno logiji: one razbijaju ovjeka. N ije u pitanju da utvrdimo kako je on b olji i istiji ili slobodniji, je r one upravo tee ka onome to je utvreno kao pozitivitet. U odnosu na humanistike nauke, psihoanaliza i etnologija su kontranauke; to ne znai da su one manje racionalne ili ob jektivne nego druge, nego da im one prilaze iz suprotnog pravca, privode ih njihovoj epistemolokoj osnovi i ne pre staju da razmrsuju ovjeka, koji u humanistikim nauka ma stvara i obnavlja svoj pozitivitet. Onda je shvatljivo da su psihoanaliza i etnologija ustanovljene jedna prema dru goj u fundamentalnoj korelaciji: od Totem a i Tabua, stva ranje polja koje im je zajedniko, mogunost govora koji ih povezuje bez diskontinuiteta, dvostruka artikulacija is torije individua prema nesvjesnom u kulturi i istorinosti kulture prema nesvjesnom u pojedincima, otvara proble me sigurno najoptije kad je u pitanju ovjek. Moemo naslutiti presti i vanost etnologije, koja, umjesto da se najprije definie kao to je to inila dosada prouavanjem drutava bez istorije, trai odluno svoj
27

418

RIJECI I STVARI

predmet u nesvjesnim procesima koji karakteriu sistem ne ke kulture; ona na taj nain odrava odnos istorinosti, konstitutivan svakoj optoj etnologiji, u okviru prostora u kome se kree psihoanaliza. Ona tako ne bi asimilovala mehanizme i oblike drutva izloenog pritiscima kolektivnih fantazma, pronalazei na taj nain u irim razmj erama ono to analiza otkriva na nivou individua; kao sistem nesvjes nih kulturnih elemenata ona bi definisala skup formalnih struktura koje daju znaenje mitskom govoru, a svoju ko herentnost i nunost daju pravilima kojim a su potinjene potrebe, temeljei norme ivota drukije od onih u prirodi i ne sluei se kao podlogom pukim biolokim funkcijama. Moe se, takoe, naslutiti i simetrika vanost psihoana lize, koja se pridruuje etnologiji, i to ne pomou uspostav ljanja jedne kulturne psihologije niti sociolokim obja njavanjem fenomena ispaljenih na nivou individua, nego otkrivanjem injenice da i nesvjesno posjeduje ili da je ono samo izvjesna formalna struktura. Po tome etnologija i psihoanaliza ne bi bile jedna uz drugu niti bi se dodiri vale, nego bi se ukrtale kao dvije linije usmjerene u raz nim pravcima: jedna bi ila od prividnog elidiranja ozna enog u neurozi ka propustu u sistemu oznaujueg gdje se ta neuroza ispoljava; druga bi ila od analogije mnogoobraznosti oznaenog (u mitologijama, na prim jer) ka jedin stvu strukture ije formalne transformacije otkrivaju raz novrsnost pria. Prema tome, psihoanaliza i etnologija se ne bi mogle meusobno podeavati na nivou odnosa izme u pojedinca i drutva, kao to se to esto mislilo; ta dva domena znanja bliska su ne stoga to individua pripada grupi, niti stoga to se kultura reflektuje na manje ili vie iskrivljen nain u pojedincu; one, u stvari, imaju samo jednu zajedniku taku, ali ona je bitna i neizbjena: to je taka u kojoj se presijecaju pod pravim uglom. Jer, znaenjski lanac na kome poiva jedinstveno iskustvo poje dinca pada okomito na form alni sistem na kome poivaju znaenja kulture: u svakom trenutku struktura svojstvena individualnom iskustvu nalazi u sistemima drutva izvje stan broj mogunih izbora (i iskljuenih mogunosti); obr nuto, drutvene strukture u svakoj njihovoj taki izbora na laze izviestan broj mogunih poiedinaca (i drugih koii to nisu). Na isti nain i u jeziku linearna struktura uviiek omoguava u izvjesnom trenutku izbor izmeu vie rijei i vie fonema (ali iskljuuje sve ostale).

HUMANISTIKE NAUKE

419

Tako nastaje tema jedne iste teorije jezika koja tako shvaenoj etnologiji i psihologiji daje njihov formalni mo del. Tako bi dolo do stvaranja discipline koja bi mogla pokriti i dimenzije etnologije, koja humanistike nauke pribliuje pozitivi tetu to ih okruuje, i dimenzije psihoanali ze, koja pribliuje znanje o ovjeku konanosti to ga ute meljuje. Uz lingvistiku bismo tako dobili i nauku savreno zasnovanu na poretku pozitiviteta koji su izvan ovjeka (je r je u pitanju isti jezik) i koja bi se, prolazei prostorom humanistikih nauka, pribliila pitanju konanosti (je r mi sao moe misliti samo kroz jezik i u njemu: tako da se u samom jeziku nalazi pozitivitet koji vrijedi kao sutinski). Iznad etnologije i psihoanalize, tanije isprepletena s njima, nalazi se i trea kontranauka, koja se kree, uznemiruje i oivljava konstituisano polje humanistikih nauka, preko raujui ga i na granici pozitiviteta i na granici konano sti; ona predstavlja najoptije osporavanje. Kao i druge dvije kontranauke, ona istie na diskurzivan nain gra nine oblike humanistikih nauka; kao i one dvije, i ona situira svoje iskustvo u osvijetljenim i opasnim predjelima gdje ljudsko znanje, u obliku nesvjesnog i istorinosti, odr ava svoj odnos sa onim to ih ini mogunim. Izlaui ono to je ovjeku omoguilo da bude poznat, sve tri za jedno snose izvjestan rizik. Tako se pred naim oima od vija ovjekova sudbina, ali se odvija u suprotnom pravcu; udnim upredanjem ovjek se.vraa svom roenju, zavia ju koji ga je uinio mogunim. AH zar to nije i nain kojim on dopire do svog kraja? jer ni lingvistika ne govori vie 0 samom ovjeku nego psihoanaliza ili etnologija. Reklo bi se da lingvistika, sa takvom ulogom, ponavlja samo one funkcije koje su nekad pripadale biologiji ili eko nomiji, kada se, u X I X i poetkom X X vijeka, javio pokuaj za ujedinjenjem humanistikih nauka uz ouvanje koncepa ta pozajm ljenih od biologije i ekonomije. Ali lingvistika se izlae opasnosti da dobije i mnogo fundamentalniju ulogu. 1 to iz vie razloga. Prije svega zato to dozvoljava to se u svakom sluaju trudi da uini mogunim strukturi ranje samih sadraja; ona stoga nije teoretsko ponavljanje saznanja steenih na drugom mjestu niti interpretacija ve obavljenog deifrovanja fonema; ona ne predlae lingvis tiku verziju injenica posmatranih u humanistikim na ukama, ona je princip prvobitnog deifrovanja; pod njenim pogledom stvari dobijaju egzistenciju samo ukoliko mogu
27

420

RIJECI I STVARI

obrazovati elemente jednog znaeeg sistema. Lingvistika analiza je vie percepcija nego eksplikacija; to znai da je ona konstitutivna u samom svom predmetu, tavie, tim isticanjem strukture (kao invarijantnog odnosa u zbiru ele menata) odnos humanistikih nauka prema matematici po novo je otvoren, i to u potpuno novoj perspektivi; nije u pitanju vie to da saznamo da li se mogu kvantifikovati re zultati ili da li su ljudska ponaanja sposobna da stupe u polje m jerljive vjerovatnoe; stvar je u tome da saznamo da li se bez igre rijei moe upotrijebiti pojam strukture ili, bar, da li je u pitanju ista struktura kad se govori o matematici i o humanistikim naukama; to pitanje postaje centralno ako elimo saznati mogunosti i prava, uslove i granice opravdane form alizacije; vidim o da odnos izmeu nauka o ovjeku i osovine formalnih disciplina odnos koji dotada nije bio bitan i dok je bio izjednaen sa pra vom m jerenja a priori vaskrsava i postaje moda sutin ski sada kada se u domenu humanistikih nauka ja vlja i njihov odnos em pirijskom pozitivitetu jezika i pre ma analitici konanosti; tada i tri osovine koje definiu vo lumen svojstven naukama o ovjeku postaju vidljive i goto vo simultane u pitanjima koja postavljaju. Najzad, vanost lingvistike i njene primjene na saznanja o ovjeku izbacuje na povrinu, u svoj njegovoj zagonetnoj insistentnosti, pi tanje bia jezika, pitanje za koje smo vidjeli u kolikoj je m jeri vezano za fundamentalne probleme nae kulture. Ono je oteano i upotrebom sve veeg broja lingvistikih ka tegorija, je r se odsad treba pitati ta jezik treba da bude da bi strukturisao ono to samo po sebi nije ni rije ni go vor, a to treba da se podesi prema istim oblicima sazna nja. Tako smo se mnogo duim i mnogo neobinijim putem nali na onom mjestu koje su oznaili Nie i Malarme kad je jedan pitao: ko govori? a drugi nazirao svjetlost odgo vora u samoj Rijei. Pitanje o tome ta je jezik u svom biu dobija ponovo svoj imperativni ton. U toj taki gdje pitanje jezika, tako snano determinisano, ponovo izbija na povrinu, i gdje ono, izgleda, op sjeda ovjeka sa svih strana (ta figura koja je dola na m jesto klasicistikog govora), savremena kultura poinje dobrim dijelom da gradi svoju sadanjost a moda i svoju budunost. S jedne strane javljaju se kao pitanja iznenada veoma bliska svim domenima a koja su dotle izgledala ve oma udaljena: to su pitanja opte form alizacije misli i sa

HUMANISTIKE NAUKE

421

znanja; i dok smo ranije vjerovali da su ta pitanja posvee na samo odnosu izmeu logike i matematike, ona se sada ot varaju prema moguem i prema zadatku da se proisti sta ri em pirijski razum konstituisanjem formalnih jezika, da se izvri ponovna kritika istog uma na osnovu novih oblika matematike apriornosti. Meutim, na drugom kraju nae kulture, pitanje jezika je povjereno onom obliku rijei koji nije prestajao da postavlja takvo pitanje, ali koji ga sada prvi put postavlja samom sebi. injenica da je literatura u nae dane fascinirana biem jezika nije znak ni kraja ni dokaz njene radikalizacije: to je fenomen koji svoju nu nost ukorjenjuje u jednu veoma opsenu konfiguraciju u kojoj je ocrtana nervatura i nae misli i naeg znanja. Ali ako pitanje form alnog jezika istie mogunost ili nemo gunost strukturisanja pozitivnih sadraja, literatura po sveena jeziku istie, u njihovoj em pirijskoj ivosti, fun damentalne oblike konanosti. Iz unutranjosti jezika do ivljenog i prihvaenog kao jezik, u igri njegovih moguno sti uperenih ka njihovim krajnjim takama, nagovjetava se ovjekova konanost; kad dospije na vrhunac svake mo gue rijei, on ne stie do sredita samog sebe, nego do podnoja onog to ga ograniava; u predio u kome luta smrt, u kome se gasi misao, u kome se obeanje iskona ne izmjerno vraa unazad. Taj novi nain bivanja literature trebalo je da bude otkriven u djelim a Artoa ili Rusela, na prim jer, i kod ljudi kao to su oni; kod Artoa jezik, od baen kao govor i obnovljen u plastinoj estini udara, upuen je kriku, izmuenom tijelu, materijalnosti misli, puti; kod Rusela, jezik, razbijen u prah sistematski pripre manim sluajem, prepriava obnavljanje smrti i zagonetku iskona kome je oduzeta dvojnost. I kao da oblici kona nosti nisu m ogli izdrati taj ispit u jeziku ili kao da je on bio nedovoljan (m oda je bila nedovoljna i njegova nedovoljnost); stoga je taj ispit obavljen u ludilu tako se figura jezika pojavila i u jeziku (kao ono to se u njemu otkriva), ali i p rije njega, kao neka bezoblina, nijema i beznaajna oblast u kojoj se jezik moe osloboditi. I upra vo u tom potpuno otvorenom prostoru literatura se, sa nadrealizmom najprije (ali u jo prikrivenom obliku), za tim u sve istijem vidu sa Kafkom, Batajom i Blanoom, ispoljila kao iskustvo: kao iskustvo smrti (i u samom ele mentu sm rti), nemiljene misli (i njenog nedokuivog pri sustva), ponavljanja (izvorne nevinosti, koja je uvijek tu

422

RIJECI I STVARI

sasvim blizu jezika a isto tako veoma udaljena); kao isku stvo konanosti (uhvaene u otvoru i prisili te iste ko nanosti). Vidim o, dakle, da taj povratak jeziku nema u na oj kulturi vrijednost iznenadnog prodora; to uopte nije iznenadno otkrie neke odavna skrivene evidentnosti; nije to ni obiljeje misli koja se vraa samoj sebi pokretom kojim se oslobaa svakog sadraja, niti literarnog narcisizma koji se oslobaa svega to bi literatura trebalo da iskae, kako bi govorila samo o injenici da je ona jedino do temelja ogoljen jezik. U stvari, u pitanju je dosljedno krenje normi u zapadnoj kulturi poetkom X IX vijeka prema zadacima koje je sama postavila. Bilo bi pogreno gledati u tom optem pokazatelju naeg iskustva koji mo emo nazvati form alizm om , znak slabljenja ili prorjeivanja misli nesposobne da ponovo dosegne punou svojih sadraja; ne bi bilo manje pogreno da taj predznak odmah postavimo na horizont jedne nove misli i novog znanja. To savremeno iskustvo nalo je svoju mogunost u okviru koherentno formulisanog cilja moderne epistem; taj je cilj svojom logikom i podstaknuo i konstituisao tu mogunost i uinio nemogunim njen nestanak. Sve ono to se odigralo u epohi Rikarda, K ivjea i Bopa, onaj oblik znanja koji je konstituisan u ekonomiji, biologiji i filologiji, misao o ko nanosti koju je Kantova kritika pripisala filo zo fiji kao njen zadatak sve to jo uvijek ini neposredni prostor nae refleksije. M i jo m islim o na tom mjestu. A ipak osjeanje dovretka i kraja, podmukli utisak koji prati nau misao, oivljava je ili je, moda, uspavljuje lakoom njenih obeanja, i koji nas uvjerava da se upravo neto novo raa to m i samo djelimino nasluujemo kao slabu svjetlost u dnu horizonta to osjeanje i taj utisak nisu, moda, ipak neosnovani. Moe se rei da oni ve po stoje i da nisu prestali da se formuliu jo od poetka X IX vijeka; moe se rei da su Helderlin, Hegel, Fojerbah i Marks nosili u sebi tu izvjesnost da se u njim a dovrava misao a, moda, i jedna itava kultura, i da se iz dubine koja n ije nesaglediva pribliava druga u oprezu zore, u svjetlosti podneva, u sukobima kojim se zavrava dan. Ali bliska i opasna budunost ije opasnosti prihvatamo i ijih se obeanja plaimo, sigurno nije istog reda. To n ajavlji vanje je nametalo misli da za ovjeka uspostavi stabilan boravak na zem lji, odakle su bogovi bili protjerani ili izbri

HUMANISTIKE NAUKE

423

sani. U nae vrijem e, a Nie iz daleka najavljuje tu pre kretnicu, nije potvrena u tolikoj m jeri odsutnost bogova koliko je naglaen kraj ovjeka (taj sitni i neznatni rasko rak uinio je da ovjekova konanost bude u isto vrijem e i njegov k raj); tada je postalo jasno da smrt boga i po sljednji ovjek stoje u meusobnoj vezi: zar posljednji ovjek ne najavljuje da je ubio boga, unosei tako svoj jezik, svoju misao i svoj smijeh u prostor gdje je umro bog, ali istiui u isto vrijem e da je on ubio boga i da samo njegovo postojanje ukljuuje u sebi i slobodu i od luku o tom ubistvu? Na taj nain posljednji ovjek je istovremeno i stariji i mlai od smrti boga; poto je ubio boga, sad on sam mora da odgovara za svoju konanost; ali poto on i govori i misli i postoji samo u domenu te smrti, samo ubistvo koje je poinio osueno je na smrt; novi, bogovi, ponovo isti, ispunjavaju budui Okean; ovjek e ieznuti. Vie nego smrt boga ili bolje, u koloteini te smrti i prema dubokoj korelaciji sa njom, Nieova m i sao najavljuje kraj njegovog ubice; ona oglaava bljesak ovjekovog lica ozarenog osmjehom i povratak maske; ne stanak dubokog proticanja vremena koje je nosilo ovjeka i u iju je presiju on sumnjao usred samih stvari; iden tinost Povratka i Istog i apsolutne disperzije ovjeka. To kom itavog X IX vijeka, kraj filo zofije i obeanje jedne nove kulture bili su jedno te isto sa milju o konanosti i pojavom ovjeka u znanju; u nae doba, injenica da se filo zofija blii kraju i injenica da se, moda, u njoj, ali jo vie izvan nje i protiv nje, u literaturi kao i formalnoj refleksiji, postavlja pitanje jezika, dokazuje svakako da se ovjek blii svom kraju. To je stoga to je itava moderna epistem ona koja se form irala krajem X V I II vijeka i koja jo slui kao pozi tivan osnov naem znanju, ona koja je konstituisala po seban nain ovjekova bivanja i mogunost njegovog saz nanja em pirijskim putem itava ta epistem bila je ve zana za iezavanje Govora i njegovog monotonog carstva, za pom jeranje jezika prema objektivi tetu i za njegov mnogoobrazni povratak. Ako taj isti jezik izbija sada, ali sa mnogo vie insistiranja, u obliku jedinstva koje moramo ali ne moemo misliti, zar to nije znak da ta itava konfi guracija sada gubi ravnoteu i da ovjek iezava dok na horizontu sve jae blista bie jezika? Poto je ovjek konstituisan kad je jezik bio osuen na disperziju, zar sada.

424

RIJECI I STVARI

kad se jezik ujedini, i sm nee doivjeti istu stvar? A ako je to tano, zar je greka duboka greka, je r bi nam sa krila ono to treba sad da mislimo ako sadanje isku stvo interpretiramo kao primjenu oblika jezika na ljudski poredak? Zar ne bi bolje bilo prestati m isliti o ovjeku ili 0 njegovom iezavanju i osnovu za mogunost svih na uka o ovjeku u korelaciji sa naom brigom o jeziku? Zar ne treba priznati, sad kad je jezik ponovo tu, da e se ovjek vratiti onom blagome nepostojanju u kome ga je nekad odravalo prisilno jedinstvo Govora? ovjek je bio figura izmeu dva naina postojanja jezika; tavie, on se konstituisao u vremenu tek kad se jezik, u okviru predstave 1 kao razbijen u njoj, oslobodio vremena parcijalizujui se: ovjek je form irao vlastitu figuru u meuprostoru je zika u fragmentima. Naravno, nisu to sve tvrdnje, nego u najboljem sluaju pitanja na koja je nemogue odgovo riti; njih treba ostaviti u neizvjesnosti tamo gdje su i po stavljena, ostajui jedino pri saznanju da se mogunost njihova postavljanja otvara sigurno prema nekoj buduoj misli.

VI Sigurno je samo jedno: ovjek nije ni najstariji ni najkonstantniji problem koji se postavlja pred ljudsko zna nje. Sluei se relativno kratkom hronologijom i ograni enim geografskim presjekom evropskom kulturom od X V I vijeka moemo biti sigurni da je ovjek samo sko ranje otkrie. Nisu se znanja ni odavna ni tajno kretala oko njega i njegovih zagonetki. Meu svim promjenama do kojih je dolo u znanju o stvarima i njihovom poretku, znanju o identinostima, razlikama, osobinama, ekvivalen tnostima i rijeim a ukratko, u svim tim epizodama du boke istorije Istog, samo se u jednoj, onoj koja je poela p rije sto pedeset godina i koja se, moda, upravo zatvara, pojavila figura ovjeka. A ni to nije ni oslobaanje od jed nog starog nemira, prelaz na ozarenu svijest o hiljadugodinjoj brizi, pristup objektivitetu onoga to je dugo ostalo obuhvaeno vjerovanjim a i filozofijom ; to je bila samo posljedica promjene u sutinskom rasporedu znanja. ov jek je skoranje otkrie, kome arheologija nae misli Iako utvruje datum. A moda i bliski kraj.

HUMANISTIKE NAUKE

425

Ako taj raspored znanja iezne kao to je i nastao, ako nekim sluajem, iju mogunost moemo samo naslu titi ali iji oblik ni obeanje jo ne poznajemo, ako, dakle, taj raspored izgubi svoju ravnoteu, kao to se to desilo na prelazu u X V I I I vijek sa osnovama klasicistike misli tada se moemo kladiti da e i ovjek ieznuti kao to na obali mora nestaju sprudovi pijeska.

BILJEKE

GLAVA DRUGA (1) P. Grgoire, Syntaxeon artis mirabilis, Cologne, 1610, p. 28. (2) G. Porta, La Physionomie humaine (trad. franai se, 1655), p. 1. (3) U. Aldrovandi, Monstrorum historia, Bononiae, 1647, p. 663. (4) T. Campanella, Realis philosophia, Francfort, 1623, p. 98. (5) G. Porta, Magie naturelle, (trad. franaise), Rou en, 1650, p. 22. (6) U. Aldrovandi, Monstrorum historia, p. 3. (7) Paracelse, Liber Paramirum (trad. Grillot de Giviy, Paris, 1913), p. 3. (8) Crollius, Trait des signatures (trad. franaise, Lyon, 1624), p. 18. (9) Paracelse, loc. cit. (10) Csalpin, De plantis libri X V I (1583). (11) Crollius, Trait des signatures, p. 88. (12) P. Belon, Histoire de la nature des oiseaux, Paris, 1555, p. 37. (13) Aldrovandi, Monstrorum historia, p. 4. (14) Crollius, Trait des signatures, p. 87. (15) G. Porta, Magie naturelle, p. 72. (16) Ibidem. (17) J. Cardan, De la subtilit (trad. franaise, Paris, 1656), p. 154. (18) S.G.S., Annotations au Grand Miroire du Monde de Duchesne, p. 498. (19) Paracelse, Die 9 Bcher des Natura Rerum (Oeu vres, d. Suhdorff, t. IX, p. 393). (20) Crollius, Trait des signatures, p. 4. (21) Id p. 6. (22) Ibidem,

428

RIJECI I STVARI

(23) Id., p. 33. (24) Id., p. 3334. (25) J. Cardan, M toposcopie (d. de 1658), p. III-VIII. (26) Bacon, Histoire naturelle (trad. franaise, 1631), p. 221. (27) Paracelse, Archidoxis magica (trad. franaise, 1909), p. 2123. (28) T. Campanella, De sensu rerum et magia (Franc fort, 1620). (29) P. Ramus, Grammaire, Paris, 1572, p. 3 et p. 125 126. (30) Claude Duret, Trsor de lhistoire des langues, Cologne, 1613, p. 40. (31) Duret, loc. cit. (32) Gesner, oevidno u djelu Mithridates citira, ali sasvim izuzetno, onomatopeje (II izd. Tiguri, 1610, p. 34). (33) Osim za jezike, jer je alfabet materija jezika. Up. drugo poglavlje Mithridatesa od esnera. Prva alfabetska enciklopedija je Grand Dictionnaire historique od Moreria (1674). (34) La Croix du Maine, Les Cents Buffets pour dres ser une bibliothque parfaite (1583). (35) Biaise de Vigenre, Trait des chiffres (Paris, 1587), p. 1 et 2. Claude Duret, Trsor de l'histoire des lan gues, p. 19 et 20. (36) Montaigne, Essais, liv. III, chap. XIII. GLAVA TREA (1) Descartes, Oeuvres philosophiques (Paris, 1963), t. I; p. 77. (2) F. Bacon, Novum organum (trad., Paris, 1847), liv. I, p. 111 et 119, par. 45 et 55. (3) Descartes, Regulae, XIV, p. 168. (4) Ibid., XIV, p. 168. (5) Ibid., p. 182. (6) Ibid., VI, p. 102; VII, p. 109. (7) Regulae, XIV, p. 182. (8) Regulae, VII, p. 110. (9) Regulae, III, p. 86. (10) Logique de Port-Royal, I partie, chap. IV. (11) Berkeley, Essai dune nouvelle thorie de la vision (Oeuvres choisies, trad. Leroy, 1944, t. I, p. 163164). (12) Berkeley, Principes de la connaissance humaine (Oeuvres choisies, t. I, p. 267). (13) Condillac, Essai sur lorigine des connaissances humaines (Oeuvres, Paris, 1798, t. I, p. 188208).

BILJEKE

429

(14) Id., Ibid., p. 75. (15) Logique de Port-Royal, I partie, chap. 'IV. (16) Ibid. (17) Destutt de Tracy, Elments didologie (Paris, an X I), t. II, p. 1. (18) Hobbes, Logique, trad. Destutt de Tracy, Elments didologie, Paris, 1805, t. III, p. 599. (19) Hume, Essai sur la nature humaine (trad. Leroy, Paris, 1946), t. I, p. 7580. (20) Merian, Rflexions sur la ressemblance (1767), p. 3, 4. (21) Linn, Philosophie botanique, par. 155, 256. GLVA ETVRTA (1) Hobbes, Logique, loc. cit., p. 607608. (2) Locke, Essai sur lEntendement humain (trad. Coste, 2 d., Amsterdam, 1729), p. 320321. (3) Condillac, Grammaire (Oeuvres, t. V, p. 3940). (4) Destutt de Tracy, Elments d'idologie, t. I, Pa ris, an IX. (5) U. Domergue, Grammaire gnrale analytique (Pa ris, an V II), t. I, p. 1011. (6) Condillac, Grammaire (Oeuvres, t. V, p. 336). (7) Abb Sicard, Elments de grammaire gnrale 3e d., Paris, 1808), t. II, p. 113. (8) Up. Destutt de Tracy, Elments didologie, t. I, p. 261266. (9) Encyclopdie, article Langue. (10) Condillac, Grammaire (Oeuvres, t. V, p. 45, 67 73). _ (11) Adam Smith, Considration sur lorigine et la for mation des langues (trad. franaise 1860), p. 410. (12) Destutt de Tracy, Elments didologie, prface, t. I, p. 2. (13) Up. Bonnet, Contemplations de la nature (Oeuvres compltes, t. IV, p. 136, note). (14) Up. Destutt de Tracy, Mmoires de lAcadmie des Sciences morales et politiques, t. III, p. 535. (15) DAllembert, Discours prliminaire de lEncyclo pdie. (16) Destutt de Tracy, Elments didologie, t. I, p. 24. (17) Diderot, Article Encyclopdie de lEncyclop die, t. V, p. 637. (18) Rousseau, Essai sur l'origine des langues (Oeu vres, Paris, 1826, t. XIII, p. 220221). (19) Up. Michaelis, De lInfluence des opinions sur le langage (1759, trad. franaise, Paris, 1762): poznato je da

430

RIJECI I STVARI

su Grci jednom rijeju, Soa, identifikovali slavu i milje nje, a da su Germani izrazom das liebe Gewitter izraavali vjerovanje u oplodnu m o oluje (p. 24, 40). (20) Smatra se (v. npr. Warburton, Essai sur les hi roglyphes) da znanje starih naroda, posebno Egipana, nije najprije bilo tajno pa tek onda javno, nego da je u poetku zajedniki izgraeno, a da su ga kasnije svetenici konfiskovali, maskirali i preobrazili. Ezoterizam nije prvobitni oblik znanja, nego njegov pervertirani vid. (21) E. Guichard, Harmonie tymologique (1606), V. klasifikacije istog tipa kod Scaligera (Diatribe de Europaeorum linguis) ili Wilkinsa (An essay towards real characler), Londres, 1668, p. 3 sq. (22) Le Blan, Thorie nouvelle de la parole (Paris, 1750). Po ovom autoru, latinski jezik je ostavio u nasljee samo nekoliko rijei talijanskom, panskom i francuskom jeziku. (23) Abb Girard, Les Vrais Principes de la langue franaise, Paris, 1747, t. I, p. 2225. (24) O tom problemu i diskusijama koje je izazvao v. Bauze, Grammaire gnrale (Paris, 1767); abb Batteux, Nouvel examen du prjug de l'inversion (Paris, 1767), abb d Olivet, Remarques sur la langue franaise (Paris, 1771). (25) Abb Pluche, La Mcanique des langues (rd. de 1811), p. 26. (26) Id Ibid., p. 23. (27) Up., na primjer, Buffier, Grammaire franaise (Paris, 1723, nouvelle dition). Zato e se krajem X VIII vi jeka ee upotrebljavati naziv filozofska gramatika nego opta gramatika koja pripada svim jezicima; D. Thibault, Grammaire philosophique (Paris, 1802), t. I, p. 67. (28) Destutt de Tracy, Elments d'idologie, t. II, p. 87. (29) J. Itard, Rapport sur les nouveaux dveloppe ments de Victor de lAveyron (1806). Ponovno izdanje in L. Malson, Les Enfants sauvages (Paris, 1964), p. 209. (30) Destutt de Tracy, Elments didologie, t. II, p. 60. (31) U. Domergue, Grammaire gnrale analytique, p. 34. (32) Hobbes, Logique, loc. cit., p. 620. (33) Adam Smith, Considrations sur lorigine et la formation des langues, p. 421. (34) Logique de Port-Royal, p. 106 107. (35) Condillac, Grammaire, p. 115. (36) Logique de Port-Royal, p. 107. V. Condillac, Grammaire, p. 132134. U LOrigine des connaissances istorija glagola je analizirana na drukiji nain, ali ne i njegova funkcija. D. Thibault, Grammaire philosophique (Paris, 1802), t. I, p. 216.

B IL JE K E

431

(37) Up. Logique de Port-Royal, p. 107 i Abb Girard, Les Vrais Principes de la langue franaise, p. 56. (38) Bauze, Grammaire gnrale, I, p. 426 et sq. (39) Condillac, Grammaire, p. 185186. (40) Destutt de Tracy, Elments d'idologie, t. II, p. 64. (41) U. Domergue, Grammaire gnrale analytique, p. 11. (42) Condillac, Grammaire, p. 152. (43) Id., Ibid., p. 155. (44) Id., Ibid., p. 153. Up., takoe, A. Smith, Considra tions sur l'origine et la formation des langues, p. 408410. (45) A. Smith, loc. cit., p. 410. (46) Logique de Port-Royal, p. 101. (47) Ibid., p. 5960. (48) Ibid., p. 101. (49) Duclos, Commentaire la Grammaire de PortRoyal (Paris, 1754), p. 213. (50) J.-B. Lemercier, Lettre sur la possibilit de faire de la grammaire un Art-Science (Paris, 1806), p. 6365. (51) Harris, Herms, p. 3031 (up. takoe A. Smith, Considrations sur lorigine des langues, p. 408409). (52) Id., Ibid., p. 57. (53) A. Smith, Considrations sur l'origine des langues, p. 430431. ' (54) Bauze (Grammaire gnrale) prvi put upotreb ljava naziv dodatak (complment). (55) Logique de Port-Royal, p. 117 et sq. (56) Abb Sicard, Elments de la grammaire gnrale, t. II, p. 2. (57) Sylvestre de Saci, Principes de grammaire gn rale (1799), up. takoe: U. Domergue, Grammaire gnrale analytique, p. 2930. (58) Up. npr. Abb Girard, Les Vrais Principes de la langue franaise (Paris, 1747), p. 8283. (59) Logique de Port-Royal, p. 59. (60) Batteux, Nouvel examen du prjug de linver sion, p. 2324. (6 Id., Ibid., p. 2428. (62) Le Bel, Anatomie de la langue latine (Paris, 1764), p. 24. (63) Id., Ibid., p. 8. (64) D. Thibault Grammaire philosophique (Paris, 1802), p. 172 173. . (65) Court de Gbelin, Histoire naturelle de la parole ' (d. 1816), p. 172173. (66) Rousseau, Essai sur lorigine des langues (Oeu vres, d. 1826, t. XIII, p. 144151 i 188192).

432

RIJECI I STVARI

(67) Condillac, Grammaire, p. 8. (68) Svi dijelovi govora su samo fragmenti, razbijeni i ponovo komponovani, tog poetnog uzvika (Destutt de Tracy, Elments d'idologie, t. II, p. 75). (69) Condillac, Grammaire, p. 10. (70) Rousseau, Discours sur lorigine de lingalit (up. Condillac, Grammaire, p. 27, n. 1). (71) Condillac, Grammaire, p. 1112. (72) De Brosses, Trait de la formation mcanique des langues (Paris, 1765), p. 9. (73) Abb Copineau, Essai synthtique sur lorigine et la formation des langues (Paris, 1774), p. 3435. (74 De Brosses, Trait de la formation mcanique des langues, p. 16 18. (75) Id., Ibid., t. I, p. 14. (76) Bersrier, Les Elments primitifs des langues (Pa ris, 1764), p. 78. (77) De Brosses, Trait de la formation mcanique des langues, t. I, p. 18. (78) Id., Ibid., p. II, p. 490-^99. (79) Id., Ibid., t. I, predgovor, p. L. (80 Up. naroito Turgot, lanak Etymologie u Ency clopdie. (81) Uz nekoliko pomonih varijanata, to su jedine fonetske varijacije koje priznaju De Brosses (De la forma tion mcanique des langues, p. 108123), Bergier (El ments primitifs des langues, p. 4562), Court de Gbelin Histoire naturelle de la parole, p. 5964), Turgot (lanak Etym ologie)). (82) Turgot, lanak Et^onologie u Encyclopdie. Up. de Brosses, p. 420. (83) De Brosses, Trait de la formation mcanique des langues, t. I, p. 6667. (84) Turgot, lanak Etvmologie u Encyclopdie. (85) Duclos, Remarques sur la grammaire gnrale, p. 4344. (86) Destutt de Tracy, Elments didologie, II, p. 307312. (87) Warburton, Essai sur les hiroglyphes des Egyp tiens (franc, prev.) Paris, 1744, p. 15. (88) Id., Ibid., p. 923. (89) Destutt de Tracy, Elments didologie, t. II, p. 284300. (90) Volney, Les ruines (Paris, 1791), gl. XIV. (91) Condillac, Grammaire, gl. 2. (92) Adam Smith, Considrations sur l'origine et la formation des langues, p. 424.

BILJEKE

(93) Turgot, Tableau des progrs successifs de lesprit humain, 1750 (Oeuvres, d. Schelle, p. 215). (94) Condillac, Essai sur lorigine des connaissances (Oeuvres, t. I), p. 7587. (95) Du Marsais, Trait des tropes (izd. 1811), p. 150 151. (96) Id., Ibid., p. 2. (97) Rousseau, Essai sur l'origine des langues, p. 152 (98) De Brosses, Trait de la prononciation mcani que, p. 267. GLAVA PETA

(1) J. Ray, jo 1686. pie knjigu Historia plantarum generalis. (2) Jonston, Historia naturalis de quadripedibus (Am sterdam, 1657), p. 1 11. (3) Diderot, Lettre sur les aveugles. Up. Linn: Tre ba odbaciti svako sluajno obiljeje koje kod biljke ne po stoji ni za oko ni za dodir (Philosophie botanique, p. 258). (4) Linn, Svstema naturae, p. 214. Za ogranienu ko rist mikroskopa, vidi ibid, p. 220221. (5) Tournefort, Isagore in rem herbariam (1719), prev. Becker-Tournefort (Paris, 1956), p. 295. Buffon prigo vara lineovskoj metodi da se oslanja na tako prefinjena svojstva da prisiljava na upotrebu mikroskopa. Jedan iza drugoga, prirodoslovci shvataju upotrebu optikog instru menta kao teorijski prigovor. (6) Linn, Philosophie botanique, par. 299. (7) Id., Ibid., par. 167, 327. (8) Tournefort, Elments de la botanique, p. 558. (9) Linn, Philosophie botanique, par. 299. (10) Linn, Philosophie botanique, par. 331, nabraja di jelove tijela koji mogu posluiti kao arhetipovi, bilo za di menzije, bilo za oblik: kosa, nokti, palevi, stopala, oko, uho, prst, pupak, penis, vagina, dojka. U l) Id., Ibid., 328329. (12) Buffon, Manires de traiter lHistoire naturelle. (Oeuvres compltes, t. I, p. 21). (13) Adanson, Famille des plantes, I, predgovor, p. CCI. (14) Boissier de Sauvages, Nosologie mthodique (franc, prev., Lyon, 1772), t. I, p. 9192. (15) Linn, Philosophie botanique, par. 258. (16) Tournefort, Elments de botanique, p. 12. (17) Linn, Philosophie botanique, par. 192. (18) Id., Ibid., par. 193.

28

434

RIJECI I STVARI

(19) Linn, Systema naturae, par. 12. (20) Linn, Philosophie botanique, par. 77. (21) Linn, Systema naturae, par. 12. (22) Deskripcija je prirodno obiljeje vrste (Linn, Philosophie botanique, par. 193). (23) Tournefort, Elments de botanique,, p. 27. (24) Linn, Philosophie botanique, par. 167. (25) Linn, Systme sexuel des vgtaux, p. 21. (26) Linn, Philosophie botanique, par. 212. (27) Id., Ibid., par. 284. (28) Id., Ibid., par. 151 Te dvije funkcije, zagarantovane obiljejem, odgovaraju upravo funkcijama obiljeava nja i derivacije koje u jeziku osigurava zajednika imenica. (29) Adanson, Histoire naturelle de Sngal, (Paris, 1757). (30) Adanson, Cours dhistoire naturelle, 1772 (d. 1845), p. 17. (31) Adanson, Familles des plantes, Paris, 1763. (32) Id., Ibid., t. I, predgovor. (33) Linn, Philosophie botanique, par. 105. (34) Id., Ibid., par. 94. (35) Up. P. Belon, Histoire de la nature des oiseaux. (36) V. supra, str. 198. (37) Linn, Philosophie botanique, par. 156. (38) Id., Ibid., par. 169. (39) Buffon, Discours sur la manire de traiter lhisto ire naturelle (Oeuvres com pltes), t. I, p. 36, 39. (40) Ch. Bonnet, Contemplation de la nature, I dio, (Oeuvres com pltes), t. IV, p. 3536. (41) Linn, Philosophie botanique. (42) Adanson, Cours dhistoire naturelle, 1772 (d. Pa ris 1845), p. 45. (43) Buffon, Histoire de la terre. (44) Ch. Bonnet, Palingnsie philosophique (Oeuvres, t. VII, p. 122). (45) Ch. Bonnet, Contemplation de la nature, chap. XX, p. 130 138. (46) Buffon, Histoire naturelle des oiseaux, (1770), t. I, p. 396. (47) Pallas, Elenchus Zoophytorum, 1786. (48) J. Hermann, Tabulae affinitatum animalium (Strasbourg 1783), p. 24. (49) Ch. Bonnet, Contemplation de la nature, I dio (Oeuvres com pltes), t. IV, 34 sq. (50) Ch. Bonnet, Palinsnsie philosophique (Oeuvres compltes, t. VII, p. 149150). (51) Ch. Bonnet (Oeuvres com pltes), t. III, p. 173, koji navodi jedno Lajbnicovo pismo Hermanu o lancu bia.

BILJEKE

435

(52) Ch. Bonnet, Palingnsie philosophique (Oeuvres compltes, t. VII, p. 193). (53) Benot de Maillet, Telliamed ou les entretiens dun philosophie chinois avec un missionnaire franais (Amster dam, 1748), p. 142. (54) Maupertuis, Essai sur la formation des corps or ganiss, Berlin, 1754, p. 41. (55) J.-B. Robinet, De la nature (III izd. 1766), p. 25 28. (56) J.-B. Robinet, Considrations philosophiques sur lat gradation naturelle des form es de ltre, Paris, 1768, p. 45. (57) Id., Ibid., p. 198. (58) O nepostojanju pojma sredine u biologiji XVIII vijeka, up. G. Ganguilhem, La connaissance de la vie, Paris, II izd., 1965, p. 129 154. (59) J.-B. Robinet, Considrations philosophiques sur la gradation naturelle des form es de ltre, p. 19. (60) Linn, Systema naturae (1766), p. 13. (61) Up. npr. Linn, Systema naturae (1766), p. 215. (62) Linn, Philosophie botanique, par. 133. Up. takoe Systme sexuel des vgtaux, p. 1. (63) Bonnet je odobravao jednu etvornu podjelu u prirodi: divlja i neorganizovana bia, neiva organizovana bia (Biljke), iva organizovana bia (ivotinje), iva orga nizovana i razumna bia (Ljudi). Up. Contemplation de la nature, II dio, pogl. I. (64) Linn, Systema naturae, p. 215. (65) Hume, Essai sur la nature humaine (prev. Leroy), t. I, p. 80, 239 sq. GLAVA ESTA (1) Copernic, Discours sur la frappe des monnaies (in J.-Y. Le Branchu, Ecrits notables sur la monnaie, Paris, 1934, I, p. 15). (2) Anonyme, Compendieux ou bref examen de quel ques plantes (in J.-Y. Le Branchu, op. cit., II, p. 117). (3) Id., Ibid., p. 155. (4) Gresham, Avis de Sir Th. Gresham (in J.-Y. Branchu, op. cit., t. II, p. 7, 11). (5) Copernic, Discours sur la frappe des monnaies, loc. cit., I, p. 12. (6) Compendieux, loc. cit., II, p. 156. (7) Malestroit, Le paradoxe sur le fait des monnaies (Paris, 1566). (8) Bodin, La rponse aux paradoxes de M. de Ma lestroit (1568).
28*

436

RIJECI I STVARI

(9) Davanzatti, Leon sur les monnaies (in J.-Y. L Branchu, op. cit., p. 230231). (10) Id., Ibid., p. 231. (11) Up. i ovaj predlog, koji je poetkom X V II vijeka dao Antoine de la Pierre: Sutinska vrijednost zlatnog i srebrenog novca zasnovana je .n a dragocjenom materijalu koji sadri (De la ncessit du psement, bez mjesta i god. izd.). (12) Scir>ion de Grammont, Le Denier royal, trait cu rieux de l'or et de largent (Paris, 1620), p. 48. (13) Id., Ibid., p. 1314. (14) Scipion de Grammont, Le Denier royal, trait curieux de lor et de largent (Paris, 1620), p. 4647. (15) Id., Ibid., p. 14. (16) Schroeder, Frstliche Schatz und Rentkammer, p. 111. Montanari, Dlia Moneta, p. 35. (17) Bouteroue, Recherches curieuses des monnaies de France (Paris, 1666), p. 8. (18) Josuah Gee, Considrations sur le com m erce (prev. 1749), d . 13. (19) N. Barbon, A discours concem ing coining the new money lighter (London, 1696), nepaginirano. (20) Dumoulin (cit. Gonnard, Histoire des thories montaires, I, p. 173). (21) Clment, Lettres, instructions et mmoires de Colbert, t. VII, p. 239. (22) Id., Ibid., p. 284. Up. takoe Bouteroue, Recher ches curieuses, p. 1011. (23) J. Becher, Politischer Diskurs (1668). (24) Th. Mun, England Treasure by foreien trade (1664), DORl. II. (25) Scipion de Grammont, Le Denier royal, p. 116 (26) Horneck, Oesterreich ber ailes, wenn es will (1684), p. 8, 188. (27) Up. Davanzatti, Leon sur la monnaie (cit. J.-Y. Le Branchu, op. cit., t. II, p. 230). (28) Th. Hobbes, Leviathan (d. 1904, Cambridge), p. 179 180. (29) Terrasson, Trois lettres sur le nouveau systme de finances, Paris, 1720. (30) Dutot, Reflexions sur le com m erce et les finances, Paris 1738. (31) Montesquieu, L'Esprit des lois, knj. X X II, pogl. II. (32) Encyclopdie, lanak Monnaie. _ __ (33) Paris-Duvemey, Examen des reflexions politiques sur les finances (La Haye, 1740).

BILJEKE

437

(34) DAguesseau, Considrations sur la monnaie, 1718 (Oeuvres, Paris, 1777, t. X ). (35) Melon, Essai politique sur le com m erce (Paris, 1734). (36) Graslin, Essai analytique sur les richesses (Lon don, 1767). (37) Vaughan, A discours of coin and coinage (Lon don, 1675), p. 1. Locke, Considrations of the lowering of interests (Works, London, 1801, t. V, p. 2123). (38) Melon, Essai politique sur le com m erce (in Daire, Economistes et financiers du X V III sicle, p. 761). (39) Dutot, Rflexions sur le com m erce et les finances, ibid., p. 905906. (40) Vron de Fortbonnaies, Elments de commerce, t. II, p. 91. Up. takoe Recherches et considrations sur les richesses de la France, II, p. 582. (41) Le Trosne, De lintrt social (in Daire, Les Physiocrates, p. 908). (42) Law, Considrations sur le numraire (in Daire, Economistes et financiers, du X V III sicle, p. 519). (43) Turgot, Seconde lettre labb de Cice, 1749 (Oe uvres, d. Schelle, t. I, p. 146 147). (44) Law, Considrations sur le numraire, p. 472 sq. ^ (45) Locke, Considrations of lowering of interests, p. (46) Montesquieu, Lesprit des lois, knj. X X II, pogl. VII. (47) Graslin, Essai analytique sur les richesses, p. 54 55. (48) Cantillon, Essai sur la nature du com m erce en gnral (izd. 1952), p. 73. (49) Id., Ibid., p. 6869. (50) Id., Ibid., Petty je predlagao analognu proporciju od jedne desetine (Anatomie politique de lIrlande). (51) Cantillon, loc. cit., p. 76. (52) Dutot, Rflexions sur le com m erce et les finan ces, p. 862, 906. (53) Up. Vron de Fortbonnais, Elments du com m er ce, t. I, p. 45, a naroito Tucker, Questions importantes sur le com m erce (prev. Turgot, Oeuvres, I, p. 335). (54) Hume, De la circulation montaire (Oeuvres co nomiques, cfranc, prev. p. 2930). (55) Vron de Fortbonnais, Elments du com m erce (t. I, p. 5152), formulie osam osnovnih pravila engleske tr govine. (56) Quesnay, lanak Hommes (in Daire, Les physiocrates, p. 42). (57) Mercier de la Rivire, Lordre naturel et essentiel des socits politiques (in Daire, Les physiocrates, p. 709).

438

RIJECI I STVARI

(58) Posmatrajui ih kao prometne vrijednosti, ito, eljezo, soda i dijamant predstavljaju i bogatstvo ija vri jednost lei samo u cijeni (Quesnay, lanak Hommes, loc. cit., p. 138). (59) Dupont de Nemours, Rponse demande, p. 16. (60) Saint-Pravy, Journal dagriculture, dcembre 1765. (61) Id., Ibid. (62) Maximes de gouvernement ( in Daire, op. cit., p. 289). (63) Turgot, Rflexions sur la formation des richesses, par. 6. (64) Maximes de gouvernement (in Daire, op. cit., p. 289). (65) Mirabeau, Philosophie rurale, p. 56. (66) Id., Ibid., p. 8. (67) Dupont de Nemours, Journal agricole, mai 1766. (68) Mirabeau, Philosophie rurale, p. 37. (69) Id., Ibid., p. 33'. (70) Cantillon, Essai sur le com m erce en gnral, p. 68, 69, 73. (71) Condillac, Le com m erce et le gouvernement (Oeu vres, t. IV, p. 10). (72) Turgot, Valeur et monnaie (Oeuvres compltes, d. Schelle, t. III, p. 9192). (73) Condillac, Le com m erce et le gouvernement (Oeu vres, t. IV, p. 28). (74) Turgot, Valeur et monnaie (Oeuvres, t. III, p. 9193). (75) Graslin, Essai analytique sur la richesse, p. 33. (76) Id., Ibid., p. 45. (77) Hume, De la circulation montaire (Oeuvres co nomiques, p. 41). (78) Graslin pod potrebom podrazumijeva nunost, korist, ukus i prijatnost (Essai analytique sur la richesse, p. 24). (79) Graslin, op. cit., p. 36. (80) Descartes, Lettre Mersenne, 20 nov. 1629 (A. T., I, p. 76). GLAVA SEDMA (1) A. Smith, (franc, prev., Paris, (2) Id., Ibid., (3) Cantillon, 17 18. Recherches sur la richesse des nations 1843), p. 1. p. 38. Essai sur le com m erce en gnral, p.
i

BILJEKE

439

(4) Adam Smith, Recherches sur la richesse des na tions, p. 38. (5) Id., Ibid., p. 42. (6) Adam Smith, loc. cit., p. 78. (7) Id., Ibid., pp. 2223. (8) A.-L. de Jussieu, Gnra plantarum, p. XVIII. (9) Vicq dAzyr, Systme anatomique des quadrup des, 1792, Discours prliminaire, p. LXXXVII. (10) G. Cuvier, Tableau lmentaire de lhistoire na turelle, Paris, an VI, pp. 2021. (11) Storr, Prodromus methodi mammalium (Tbingen, 1780), p. 720. (12) Lamarck, Systme des animaux sans vertbres (Paris. 1801), p. 143144. (13) Ph. Pinel, Nouvelle mthode de classification des quadrumanes (Actes de la Socit dhistoire naturelle, t. I, p. 52, citirano prema: Daudin, Les classes zoologiques, p. 18). (14) Lamarck, La Flore franaise (Paris, 1778), Dis cours prliminaire, p. XCCII. (15) Linn, Systme sexuel des vgtaux (trad. fran aise, Paris, an V I), p. 1. (16) Bonnet, Contemplation de la nature (Oeuvres compltes, t. IV, p. 40). (17) Lamarck, La Flore franaise, p. 12. (18) Vicq dAzyr, Premiers discours anatomiques, 1786, pp. 17 18. (19) Lamarck, Mmoires de physique et dhistoire naturelle (anne 1797), p. 248. (20) Bachmeister, Idea et desideria de colligendis linguarum specimenibus (Ptrograd, 1773); Gldenstadt, Voy ages dans le Caucase. (21) Drugo izdanje u etiri toma izalo ie u 1790 1791. ' (22) F. Adelung, Mithridates (4 vol., Berlin, 1806 1817). (23) R.-P. Coeurdoux, Mmoires de lAcadmie des inscriptions, t. XLIX, p. 647697. (24) W. Jones, Works, (London 1807, 13 vol.). (25) Hehvag, De formatione loquelae (1781). (26) Lord Monboddo, Ancient metaphysics, vol.1IV, p. 326. (27) Destutt de Tracy, Elments didologie, I, pp. 3335. (28) Id., Ibid., predgovor, p. I.

GLAVA OSMA (1) Ricardo, Oeuvres com pltes (francuski prevo Paris, 1882, p. 5.

440

RIJECI I STVARI

(2) Ricardo, loc. cit., p. 3. (3) Id., Ibid., p. 24. (4) Ricardo, loc. cit., p. 12. (5) Adam Smith, Recherches sur la richesse des na tions, I, p. 190. (6) Up. o Kivjeu znaajnu studiju od Dodena (Daudin). Les Classes zoologiques, Paris. 1930. (7) Citira Th. Cahn, La Vie et loeuvre dE. G eoffroy Saint-Hilaire, Paris, 1962, p. 138. (8) G. Cuvier, Leons danatomie compare, t. I, pp. 6364. (9) Id., Ibid., p. 3435. (10) G. Cuvier, Rapport historique sur ltat des sci ences naturelles, p. 330. (11) G. Cuvier, Leons danatomie compare, t. I, p. 55. (12) G. Cuvier, Second mmoire sur les animaux sang blanc, Magasin encyclopdique,.II, p. 441. (13) G. Cuvier, op. cit., II, p. 441. (14) G. Cuvier, Leons d'anatomie compare, t. III, p. 4--------- 5. i ; (15) G. Cuvier, Sur un nouveau rapprochement ta blir, Annales du Musum, t. X IX , p. 76. (16) Id., Ibid. (17) G. Cuvier, Second mmoire sur les animaux sang blanc (loc. cit.) (18) O odbacivanju mikroskopa, koje vai i za Kivjea i za anatomo-patologe, up. Leons danatomie compare, t. V, p. 180, i Le Rgne animal, t. I, p. XXVIII. (19) G. Cuvier, Le Rgne animal distribu d'aprs son organisation, t. I, p. XIV. (20) G. Cuvier, Lettre Hartmann, citirano u Dodenu, Les Classes zoologiques, t. II, p. 20, n. 1. (21) G. Cuvier, Rapport historique sur les sciences na turelles, p. 329330. (22) G. Cuvier, Tableau lmentaire, p. 6. sq. (23) G. Cuvier, Leons danatomie compare, t. I, p. 59. (24) G. Cuvier, Mmoire sur les cphalopodes (1817), pp. 4243. (25) G. Cuvier, Tableau lmentaire dhistoire naturel le, p. 8485. (26) G. Cuvier, Leons d'anatomie compare, t. I, p. 60. (27) G. Cuvier, Histoire des poissons (Paris, 1828), t. I, p. 569. (28) G. Cuvier, Leons danatomie compare, t. I, p. 4 5. (29) G. Cuvier, Cours danatomie pathologique, t. I, p. 5.

BILJEKE

441

(30) Fr. Schlegel, La Langue et la philosophie des In diens, franc, prev., Paris 1837, p. 35. (31) Fr. Schlegel, Essai sur la langue et la philoso phie des Indiens, franc, prev., Paris, 1837, p. 57. (32) Id., Ibid., p. 56. (33) Id., Ibid., p. 47. (34) Bopp, Ueber das Konjugationssystem der Sanskritsprache, p. 147. (35) J. H om e Tooke, Paroles volantes, Londres, 1798. (36) Grimu je esto stavljan prigovor da je brkao slo va i glasove (on ralanjuje rije Schrift na osam eleme nata, jer slovo / dijeli na p i h). U tolikoj je mjeri bilo te ko tretirati jezik kao ist zvuni elemenat. (37) J. Grimm, Deutsche Grammatik (2' d. 1822), t. I, p. 5. Te analize ne nalazimo u prvom izdaniu (1818). (38) Id., Ibid., p. 5. (39) Bopp, Grammaire com pare (franc, prev.) Paris 1866, p. 1, note. (40) J. Grimm, LOrigine du langage (franc, prev.), Paris, 1859, p. 7. v > (41) J. Grim, L'Origine du langage, p. 37. Up. i Deut sche Grammatik, I, P- 588. (42) J. Grimm, LOrigine du langage, p. 41. (43) Boop, Ueber das Konjugationssystem der Sanskritsprache. (44) Bopp, loc. cit., p. 147 sq. (45) J. Grimm, LOrigine du langage, p. 39. (46) J. Grimm, LOrigine du langage, p. 50. (47) Fr. Schlegel, Essai sur la langueet la philosophie des Indiens, p. 11. (48) Fr. Schlegel, Ibid., p. 12. (49) V. supra, p. 182. (50) Up. G. Cuvier, Rapport historique sur les progrs des sciences naturelles, p. 4. (51) Nietzsche, Le crpuscule des Idoles (franc, prev.), 1911, p. 130. GLAVA DEVETA (1) Nietzsche, Gnalogie de la morale, I, par. 5. (2) Izmeu njih nalazi se kantovski momenat kao prekretnica: to je otkrie da subjekat, po tome to je ra zuman, propisuje za sebe svoj vlastiti zakon, koji je u isti mah i univerzalan. (3) V, supra, p. 131. (4) V. supra, p. 308. (5) Kant, Logik (Werke, d. Cassirer, t. VIII, p. 343).

SADRAJ

Strana Sreten Mari: Egzistencijalne osnove strukturalizma . 7 R IJECI I S TV A R I P r e d g o v o r .......................................... .......................... I

GLAVA PRVA

57

I I

PRATILJE ............................................................................. ...............................................................................

GLAVA DRUGA .

71 76

PROZA SVIJETA

I etiri slinosti ....................................................... 85 II Obiljeja ................ ... ............................. I I I Granice s v i j e t a ..................... .... / IV Rukopis stvari ..................... .............................101 V Bie j e z i k a ............................. 108
GLAVA TREA

PREDSTAVA I II III IV V VI Don Kihot Red ........................... Predstavljanje znaka . . Podvostruena predstava Im aginacija slinosti : v . _ Mathesis i taksinomija
GLAVA ETVRTA

111
115

122

127 130 134

GOVOR I Kritika i k o m e n ta r.................. ............................ 141 II Opta gramatika ................144

444

RIJECI I STVARI

Strana I I I Teorija g l a g o l a .................................................. 154 IV Artikulacija .......................................................159 V Oznaavanje ..................................................... 165 V I D e r i v a c i j a ........................................................... 171 V II Jeziki etvorougao ................................... 176
GLAVA PETA

K LA S IF IK A C IJ A I II III IV V VI V II ta kau i s t o r i a r i ............................................183 Istorija p r i r o d e ..................................................186 Struktura ......................... ................................. 190 O s o b i n e ...............................................................196 Sadraj i k a t a s t r o f a .........................................202 udovita i f o s i l i .............................................. 207 Govor p r ir o d e ................................................ 213
GLAVA SESTA

RAZM JENA I II III IV V VI V II V III

Analiza b o g a t s t v a ............................................219 Novac i c i j e n a ..................................................222 Merkantilizam . . .......................................... 227 Zalog i c i je n a .............................................. .... . 233 Form iranje v r i j e d n o s t i .....................................241 K orist .......................................... .................... 247 Opta s l i k a .................................................... 252 elja i p red sta va ..............................................258 II
GLAVA SEDMA

GRANICE PREDSTAVE I II III IV V VI Doba i s t o r i j e .................................................... 265 M jera r a d a .......................................................... 270 Organizacija b i a .............................................. 274 Fleksija rijei .................................................. 280 Id eologija ] k r it ik a ............................................. 284 Objektivne s i n t e z e .............................................. 290

SADRAJ

445
Strana

GLAVA OSMA

RAD, IVO T, JE Z IK I II . III IV V Nova em pirija ....................................................... 297 R i k a r d o ...............................................................300 K i v j e ................................................................... 310 Bop ................................................................... 325 Jezik koji je postao p r e d m e t............................. 339
GLAVA DEVETA

OVJEK I NJEGOVI DVOJNICI I Povratak j e z i k a .................................................. 345 I I K raljevo m j e s t o ................................................. 349 I I I Analitika k o n a n o s t i..........................................353 IV Em pirijsko i tra n scen d en ta ln o......................... 359 V Cogito i n em i lje n o ............................. .... 363 V I Uzmicanje i povratak is k o n a ............................. 369 V I I Govor i ovjekovo b i e ....................................... 375 V III Antropoloki san ................................ .... 380
GLAVA DESETA

H U M A N IS TI K E N AU KE I II III IV V Trijedar z n a n j a .................................................. 383 Oblik humanistikih n a u k a .................................387 Tri m o d e la ...........................................................394 Istorija ...............................................................405 Psihoanaliza, E tn o lo g ija ......................................411

B ilje k e ....................................................................... 427