NARODNI

BEOGRAD

MUZEJ

ANTICKA

BRONZA
U JUGOSLA VIJI

KNJIGA SE IZDAJE POVODOM STODV ADESETPETOGODISNJICE NARODNOG MUZEJA

m Attl\

R. GALOV[C LJ. B. POPOV,IC

Izlozba. antieke bronze u Jugoslaviji, priredena u okviru proslave 125 godina od osnivanja Narodnog muzeja, predstavlja prvi pnkusaj u nas da se predmeti od ove vrste plemenitog materijala na jednom mestu i prikazu po karakteru svoga }>1)rekla, voga S razvitka i svoje namene. No, bez obzira na hronoloski, naueni, Hi bilo koji drugi nacin razvrstavanja, savrsenstvo modelovanja i ljupkost postup,ka starih grcldh, odnosno rimskih majstOl:a, cizelera i livaca iz velikih umetnieldh centara Hi provincije, - pomoci ce nam da u ovom velikom broju od preko tri stotine eksponata, naeinjenih u razlieita vremena i za razlieite upotrebe, sagledamo jednu jedinstvenu, skladnu celinu ukusa i osecanja za meru. Ne odredujuci vrednost svojim oelima prema velieini, antielii umetnik je u svojoj bronzanoj plastici trazio, i uvek znao da nade one sto je za tu vrstu stvaranja od bitnog' znaeaja: finu, drhtavu, zivotnu gipko~t i toplinu materije, spremne da sa istom lakocom i podjednakom ubedljivoscu odredi gracioznu mekotu zenskih aktova i tvrde, robusne forme muskaraca, gladijatora Hi rvaea. Zahvaljujuci jako izrazenoj sklonosti ovih ljudi prema bronzi mi smo danas u mogucnosti da upoznamo jedan paseban vid plastienog stval'anja u antiekom svetu, ne manje zanimljiv ili vredan od onog velikih razmera i monumentalnog. Za to treba, u prvom redu, odati priznanje svima nasim struenjacima za antieku arheologiju, koj'i su dali punu podrsku koncepcijama organizatora ove izlozbe. Duzni smo takode da se zahvalimo na saradnji i ustupanju materijala sledecim ustanovama i muzejima: Narodnom muzeju - Ljubljana, Mestnom muzeju - Ljubljana, Arheoloskom muzeju - Ptuj, Mestnom muzeju - Celje, Mestnom muzeju - BreZice, Arheolosliom muzeju - Zagreb, Muzeju Slavonije - Osijek, Arheoloskom muzeju - Split, Arheoloskom muzeju - Zadar, Arheoloskom muze,ju - Pula, Muzeju Pores tine - Poree, Arheoloskoj zbirci - Vis, Zemaljskom muzeju - :Sa-rajevo, Narodnom muzeju - Bitola, Narodnom muzeju - Ohrid, Narodnom muzeju - Prilep, Muzeju Kosova - Pristina, Muzeju Srema - Sremska Mitrovica, Narodnom muzeju - Vrsac Muzeju grada Beograda, Arheoloskom institutu - Beograd, Arheoloskom muzeju .:.. Nis, Narodnom muzeju Krajine - Negotin, Narodnom muzeju - Zajeear, Narodnom muzeju - Pozarevac, Narodnom muzeju - Titovo Uzice, Narodnom muzeju - Smederevo, Narodnom muzeju - Leslwvac i Narodnom muzeju - Vranje. Direktor Narodnog muzeja Dr Miodrag Kolaric

Exhibition of antique bronze in Yugoslavia conceived within the celebration of the 125-th anniversary of ,fondation of the National Museum, is our first attempt to gather all the objects of this kind of noble metal and display them by character of their origin, their evolution and usage. Nevertheless, regardless of the chronologie, scientific or any other manner of classification, perfect modelling and grace in the process of ancient Greek, i. e. Roman masters-chisellers and casters from great artistic centres or provinces - shall help us to assess unique harmonious entirety of good taste and feeling for measure in this waste number of over three hundred objects, created at different times and for various usage. Antique master, abstaining to evaluate his work by size, searched and always found in his plastic art in bronze, vital elements for this kind of creation: refined. vibrating, lively flexibility and warmth of matter ready to define with the same ease and congency subtle grace of female body and hard, robust form of a man, gladiator or wresteler. Thanks to a strong affinity of these masters for bronze, We are today in position to be asquainted with this special form of plastic creation of antique world, not less important or valuable than the monumental one, of great dimensions. In the first place, we must offer our recognition to all the experts for antique archaeology, members of the Department of antique archaeology of the National Museum, who offered their full support to the organisers of this exhibition, expressing on this Qccasion our deepest thanks. Director of the National Museum of Belgrade Miodrag Kolaric, Ph. D.

DORDE MiANO-ZIIS:I LJUBISA B. POPOVIC MLLIVOJE VEDIOKOVIC BRANKA JEUCIC

GI'cka bronza LJUBISA B. POBOVIC R'ims:ka bimnza MI:LIVOJE V(EfuI,cKOVIC Kasno'anJtiJi'ika brO'l1JZa' BRAiNiKA JELICIC

DORDINA GAiBRICEVIC MlliOLJUB MIiLETIC ALEK!SAiNDA!RSTOJKOVIC MIHAILO PAUNOVIC

11

Brojna otkriea antiekih grekih statua, statu eta, sIemova, oklopa, posuaa i raznolikog nakita pruzila su moguenosti za upoznavanje jedne veoma vazne zanatske delatnosti stare Greke u delima antiekih toreuta. Znaeajna greka svetilista Olimpija, Delli i Dodona pruZila su nalaze mnogobrojnih darodavaca i doprinela boljem razumevanju aktivnosti i prosperitetu greke toreutike. Nalazi van uze teritorije Greke na svim podruejima od lberskog poIuostrva, preko juzne Fran cuske, !talije, Jugoslavije, Bugarske pa sve do juzne Rusije pokazali su jasan uticaj u formiranju mediteranske i pontske civilizacije. Ako se geometrijska umetnost javIja u vreme oko poeetka VIII veka pre n. e. sa stilskim odlikarna izrazite dekorativnosti, ona u isto vreme predstavlja sarno nagoveStaje kasnije arhajske i klasiCne umetnosti u bronzi. Meau najstarije primerke svakako treba izdvojiri bronzanu statuetu iz Drerosa zajedno sa dye zenske statuete sa Krita u tehnici sphyrelaton naaene u najstarijem grekom hrarnu na Kritu kako je to Marinatos pokazao. I pored malih dimenzija one deluju monumentalno. Vreme njihovog nastanka iz sredine VII veka pre n. e. karakteriSe ozbiljnost i jaCina ekspresije. U daljem razvoju posebno mesto zauzima i sedeea figura majstora koji izraauje slem iz Metropolitan :-1useum-a za koju D. G. Mitten smatra da predsravlja jedinstvenu varijantu sedeeeg coveka u ranoj peloponeskoj umetnosti iz sredine VII vek.a pre n. e. U vremenu oko 600. godine pre n. e. statuete sa Samosa pokazuju uopstenu anatomsku strukturu, neZne forme u obradi tela, a sIobodniji stay govori 0 oslobaaanju ranijih geometrijskih kanona. Ovo miSljenje nam u potpunosti ilustruje i nagovestava novo arhajsko shvatanje izrazeno u poznatoj statueti trkaea za koju G. Richter smatra da spada u red najatraktivnijih figura koje su dospele do nas sa Polikratovog Sarnosa. Na teritoriji grekoga kopna treba spomenuti konjanika, statuetu od bronze naaenu na AkropoIisu, sada u Bostonu za koju E. Langlotz ukazuje na k.arakteristik<: u obradi tipiene za stil treee eetvrrine VI veka pre n. e. I na kraju nasih uvodnih razmatranja svakako ne treba propustiti statuetu mladiea sa slemom iz vremena kasnoarhajske umetnosti, iako sa rerniniscencijama na lakonsku umetnost pripada vee umetnosti severnog Peloponeza oko 520. godine pre n. e. (D. Mitten, 38). Ovde spada i bronzana statueta iz Sparte (sada u Bostonu) sa predstavom Hermesa, majstorsko delo kasnoarhajskog perioda. U dosadasnjem izlaganju ogranieili smo se se sarno na neke markantnije primere obrativsi paznju vise na prve poeetke naroeito kasnogeometrijske i arhajske umetnosti u bronzi jer su upravo stilski sIieni objekti daleko vise zastupIjeni na mediteranskom podrueju. Tako na Iberskom poIuostrvu nalazimo vee u arhajskom periodu razne greke importovane objekte pa eak i jedan grcki slem korintskog tipa iz 625. godine pre n. e., koji je naaen u reci Gvadalkivir (Muzej u Kadizu). Iz kasnog VI i poeetka V veka pre n. e. je st3tueta satira naaena u Bonete, provincija Albacete (Musee de Louvre) koju je objavio G. Bellido. U juznoj Francuskoj euveni naIaz i7 Viksa sa poznatim kraterom od bronze pokazao je od kakvog su znaeaja identieni objekti otkriveni ranije u Trebenistu kod Ohridskog jezera. Nova otkriea u juZnoj Italiji ukazaIa su na prisustvo grekih zanatskih radionica najpre u Tarasu, Lokriju, Regionu a kasnije i u Kapui. Na ovom mestu treba posebno istael i bronzane sudove iz Pestuma koji omogueavaju daIje sirenje

nasih znanja i veza na teritoriji juzne Italije u odnosu na oblasti centralnog Balkana. Pogodan geografski polozaj Jugoslavije je veoma ranD uslovio plodne uticaje sa juga. Nekoliko vaznih otkrica iz nase zemlje kao sto su: trkacica iz Prizrena (sada u British Museum-u), canephora iz Albanije, (Corcyra, sada u Musee de Louvre), Menada iz Tetova (Arheoloski muze), Skopje), bronzani objekti iz nekropole kod Trebenista (Narodni muzej, Beogtad), Kovac iz Vranista kod Bele Palanke u Srbiji i aplikacija zenske glave iz Debra (Narodni muzej, Beograd), pruzili su dokaze 0 veoma jakom kulturnom uticaju sa juga u periodu kasnog VI i ranog V veka pre n. e. Prisustvo hidrije od bronze u nalazu iz Novog Pazara sa tronoSeima i osralim posudem uverilo nas je da su grcki uticaji dolazili posredno i preko juzne Italije na osnovu jasnih analogija. Na severozapadnom delu Jugoslavije odnosno na teritoriji Istre i Slovenije javlja se jedna specifii'na varijanta nazvana umetnost situla. Fantastii'ne predstave zivotinja istoi'njai'kog porekla ovde dospevaju posredno preko kulture Veneta iz centra Bolonje i sa jasnim elementima kulture Este. Ova se kultura manifestuje u visokoj zanatskoj tehnici, posebno aa situlama od bronze sa reljefnim dekoracijama. Ovde su zastupljeni dementi grckog orijentalnog stila uporedo sa domaCim halStatskim. Situle posmatrane u celosti pokazuju jasne inspiracije iz mediteranskog sveta, gde se uloga Etrurije ne moze zanemariti. Etrul'Ci su svakako koristili prva iskustva rri'kih toreuta sto se jasno zapaza na i'uvenim cistama ili na tronoSeu iz Vuli'ija iz kraja VI veka pre n. e. U stilskom pogledu predstave na situlama sadrZe odlike arhajske gri'ke umetnosti. S druge stmne daleko je vise izrazena autohtona komponenta na bronzanim cistama, situlama i ostalom posudu iz istarskih nalazista Nezakcij, Picugi i Kastela kod Buja. Izrazito lokalno obeleZje zapazamo na privescima u obliku predstava zenskih Figura iz Kringe kod Porei'a. lsticanjem znai'aja umetnosti situla u potpunosti se moZe prihvatiti sledeCi zakljui'ak: "Arhaika toreutike na situlama ima svoj uzor u motivima u grOkoj .arhajici, odakle se periferno razvija arhajska urnetnii'ka celina ad Skita preko Balkana do HalStata, Vai'e, Este pa sve do kelt-iberijskog prostora na zapadu". Isticanjem karakteristika antii'ke gri'ke bronze na teritoriji Istre i Slovenije zeleli smo da ukazemo na njenu specifii'nost stila koji je tako bogato zastupljen na razvijenim reljefnim situ lama u periodu od poi'etka VII veka pre n. e. pa sve do sredine V veka pre n. e. Na teritoriji juznog i centralnog dda Jugoslavije odnosno na teritoriji danasnje Makedonije i Srbije su otkrivena ne manje znai'ajna dela grcke toreutike. Vel' smo u prethodnom tekstu naveli nekoliko karakteristii'nih primera kao sto su Menada iz Tetova, trkai'ica iz Prizrena i nalazi iz Trebenista. U jednom odredenom periodu adnosno u vreme kraja VI i pocetka V veka pre n. e. gri'ki uticaj u ovim oblastima je bio veoma jak sto se moze objasniti intenzivnom razmenom materijalnih dobara domaCih ilirskih plemena sa grckim trgovcima i kolonizatorima. Ovaj uticaj je dopirao iz dva pmvca i to jedan direktno preko vardarsko-moravske doline, a drugi posredno preko juzne Italije, odnosno preko trgovai'kih emporiona na jadranskoj obali. U kasnijem razvoju kolonizatorskog poduhvata ova uporiSta postaju znai'ajni gri'ki centri i kolonije. Pored Apolonije i Epidamnosa (na teritoriji Albanije) vaZan centar je bila i Budva, antii'ka Bouthoe koja je pruzila vaZne arheoloske dokaze a posebno ilirsko-gri'ke slemove, domacu keramiku i fibule. Njen kulturni kontinuitet se proteZe sve do helenistii'ke keramike, sto svedoi'i 0 vaznosti za gri'ku trgovinu i razmenu dobara sa ilirskim stanovnicima. Medutim, vardarsko-moravskom dolinom je dospeo kovai' iz Vranista (Bela Palanka) oji motiv kovai'a koji kuje na nakovnju simboliCki personificira mdarsku delatnost u kraju u kome je naden. Od veceg interesa je da se ova predstava po s,,-ojim stilskim elementima moze pouzdano objasniti kao proizvod peloponeskih toreuta. Pored jasnih tradicija geometrijskog stila u obradi tela, predstava glave sadrzi potpuno odredene arhajske elemente. Potpuno slobadan stay sa prekrstenim nogama predstavlja veoma redak i dosta slobodan motiv u izradi peloponeskih toreuta. Uporedivsi ga sa najblizim primercima iz Sparte kao i sa bronzanom statuetom majstora koji izraduje slem sa Peloponeza (sada u Baltimoru) onda se moze ustanoviti da nas kovai' predstavlja jedan od veoma znai'ajnih primeraka karakteristii'nih za pre1az od kasnogeometrijskog ka ranoarhajskom periodu VIII-VII veka pre n. e. Daleko mlada je statueta trkai'ice iz Prizrena koja predstavlja devojku-atletu i moze se uporediti sa slii'nom statuetom otkrivenom u Dodoni. Iznenaduje sloboda pokreta u odnosu na dodonski komad i svakako predstavlja

12

13

dalji korak u razvoju elemenata stila spartanske bronze. Isto tako potpuno se odvaja od cuvene Menade iz Tetova koja zaddava jos uvek starije tradicije, koje se mogu konstatovati i na spo::nenutoj statueti iz Dodone, karakteristicne za drugu polovinu VI veka pre n. e. Bronzano posude na celu sa cuvenim kraterom iz nekropole kod Trebenista kraj Ohridskog jezera je u potpunosti potvrdilo veoma jasne uticaje i prodor grcke kulture i umetnosti u nasim krajevima. Raznovrsnost objekata dopustila je i detaljnije .analize ne sarno stilsko-umetnickog karaktera 'lee je i podstrek za resavanje puteva uticaja, ili usvajanje grckih izvornih formi i oblika bilo u ratnoj opremi kao 5tO je to bio slucaj sa slemovima ili u prihvatanju odredenih grckih dekorativnih elemenata na nakitu. Korintski tip slema sa paragnatidama kroz jcdan vremenski period od jednog veka odnosno kroz Citav VI vek pre n. e. postepeno postaje sastavni deo opreme ilirskog ratnika staresine i nalazimo ga na Citavom prostranstvu od Makedonije, preko Srbije, Bosne i Hercegovine, Crne Gore pa sve do srednje Dalmacije. Ovaj tip slema ima i svoj poseban naziv: ilirsko-grcki. S druge strane posude u celini zajedno sa kraterom iz Trebenista zadrZava sve svoje 'lee ranije tretirane karakteristike poznoarhajske toreutike. Bez obzira na razliCita miSljenja koja pustoje o njegovom izrazito korintskom pOleklu novi je momenat da su nova otkriea u Pestumu u juznoj Italiji pokazala izvesne zajednicke dekorativne elemente prvenstveno na hidrijama sa drSkama u obliku ljudskih saka kao i na ostalim dekorativnim motivima. 0'10 ide u prilog tumacenju da se mora isto tako racunati i na mesto grckih radionica na teritoriji juzne Italije. Ovo misljenje su u potpunosti potkrepili i novi na1azi iz Novog Pazara u Cijoj ostavi je pored ostalih vrednih objekata grckih vaza, zlatnih aplikacija, nakita, srebrnog posuda, naneno i ne koliko sudova od bronze od kojih se naroCito izdvaja hidrija veCih dimenzija. Predstava drSke U obliku kurosa je izvanredan zanatsko-umetnicki rad koji se po svojim anatomskim detaljima moze uporedivati sa velikom skulpturom i to sa primerkom arhajskog kurosa iz Megare kao i sa bronzanom statuetom sa Naksosa. Sve ove elemente nalazimo na jednoj hidriji nadenoj u Randazzo pored ostalih brojnih nalaza sa teritorije juzne Italije. Od posebnog je interesa takode i predstava Gorgone na donjem delu drske hidrije iz Novog pazara jer ovaj motiv karakteristican za arhajsku bronzu, 'leoma cesto sreeemo te ga isto tako mozemo zapaziti na krateru iz Trebenista kao i na ostalom posudu od bronze. lz svega do sada mozemo zakljuciti da su putevi uticaja bili visestruki i da je od posebnog znacaja sto se bas u nasim krajevima na osnovu novih nalaza i rezultata proucavanja mogu postavljati ali isto tako i resavati znacajna pitanja vezana za proucavanje grcke bronze u daleko sirim razmerama. To u prvom redu potvrduje nalaz iz Viksa koji je u vrIo bliskoj vezi sa nasim kraterom naroCito na osnovu zajednickih dekorativnih elemenata. Ako smo u dosadasnjem izlaganju konstatovali jak grcki uticaj bilo posredno kao sto je to slucaj u Istri i Sloveniji bilo direktno kao u Makedoniji, Srbiji i delimicno Crnoj Gori (Bud va) i to u prvoj fazi grckoga prodora na naSa teritoriju, potrebno je da se isto tako pozabavimo i sa centralnim delovima nase zemlje. OdrZavajuCi svoju jaku autohtonu tradiciju ilirska plemena na teritoriji Hrvatske, Bosne i Hercegovine viSe su se oslanjala na kulturu gvozdenog doba koja ovde ima svoj puni kontinuitet od prve pojave i upotrebe metala. lako su Japodi odrzavali bliske kontakte sa susednom Italijom, sto su potvrdili izvanredni primerci glava od eilibara, neki znacajniji objekti maka1' kao import ad bronze, nisu se do sada naSH. Glasinac, taj moeni centar llira, prikazuje sko1'o celakupan razvoj jedne civilizacije koja je u svojoj postupnosti od bronzanodopske kulture dospela sve do latenske civilizacije. lznenadujuea je Cinjcnica da je grcki import relativno slabo zastupljen. Nalazi iz Arareve gromile i to prvenstveno korintski slem sa nalazom, zatim knemide iz Ilijaka ili manji to1'dirani sud iz Citluka Sl1 zaista relativno skromni g1'cki doprinosi i mogu se uvrstiti sarno kao izuzetna pojava a nikako kao odreden i definisan grcki utkaj. Smatra se da je pokraj usca Neretve kraj rimske Narone, postojao jedan veCi grcki emporium preko koga su ovi objekti mogli dospeti na Glasinac. Ipak vise treba raeunati na od1'eden konzervativizam domaCih plemena jer su importovani objekti u ovom podrucju zaista pravi izuzeta.k u pogledu bronze. Vise su zastupljeni slemovi ili1'sko-grckog tip a koji ujedno obeldavaju i jednu mladu fazu kako smo u prethodnom tekstu i naglasili.

U periodu stabilizacije grckih kolonista na Jadranskoj obali i stvaranja grckih kolonija kao Issa (Vis), Pharos (Hvar), Salonae (Solin), Corcyra Melaina (Korcula) i druge, grcki uticaj dobija daleko veCi znacaj sto je karakteristicno za mladi odnosno helenisticki period. Mozda relativno slaba ispitanost dalmatinskog podrucja ne pruza dovoljno dokaza 0 starijim nalazima bronzanog posuda i statueta grcke proveniencije, jer su zaista veoma skromni prilozi od nekoliko slemova sa Braca (Lozisce - Vicja Luka) i drugih nalazista (Arh. muzej - Split) a isto tako i objekti iz rnladeg helenistickog perioda. Pored predstave grifona koja po svom motlvu i obradi ide na pocetak IV veka pre n. e., pojave situla sa reljefnim predstavama ~iJena oznacavaju jedno potpuno novo shvatanje. Najbrojnije su zastupljene u Budvi i Karinu i jasno se vezuju za sjajne tradicije helenisticke umetnosti s tla susedne halije. Ovakve situle srecemo sada i u Makedoniji kao u CrkviStu kod Bitolja, ali u isto vr~me i ne manje znacajnu situlu iz Grajdnice sa tipicnom helenistickom dekoracijom. U materijalu iz Budve posebno se istice nekoliko posuda koje se, po svojim dekorativnim elementima pribliZavaju importovanim delima italske toreutike IV-III veka pre n. e. Veca fragmentovana situla (donji deo rekonstruisan) iz Budve ima tipicnu palmetu za najbolja dela italskih toreuta. Duboko na severu, verovatno dospeo kao import, u centru Srbije naden je oronzani sud iz Bosnjana sa raskosnom helenistiCkom dekoracijom srebrne intarzije. Ovde dominil"a 10za, tipican heleoisticki motiv, koji isto tako nalazimo i na strigilu iz Gorice kraj Ohrida. Nismo u mogucnosti cia pratimo kontinuirani razvoj helenisticke umetnosti cak ni u pogledu stila a jos manje hronologije, jer mali bro) nadenih primeraka nam sarno nagovdtava probleme i otvara mnoga pitanja. Potpuno je sigurno da dye znacajne bronzane skulpture Satira iz Stobija oznacavaju vrhunac jednog istorijsko-umetnickog procesa, ciji se unletnicki kvaliteti mogu uporediti sa najveCim ostvarenjima aleksarldrijskih majstora-toreuta.

15

Numerous discoveries of antique Greek statues, statuettes, helmets, annours, vessels and various jewelry gave us a possibility to assess a highly signicifant artisanship of ancient Greece in creations of antique toreuts. Important Greek sanctuaries Olympia, Delphi and Dodona invited the finds of numerous gift-offerers and contributed to a better understanding of activity and prosperity of Greek thoreutics. Finds out of the narrow territory of Greece, in areas of Iberian Peninsula, through Southern France, Italy, Yugoslavia, Bulgaria and up to the Southern Russia showed an obvious influence in creation of Mediterranean and Pont us civilisation. If the geometric art appears around the beginning of the 8th cenrury B. C. with a style of emphatic ornamentation, simultaneously it tends to concieve merely prediction of late-Archaic and Classical art in bronze. Bronze statuette from Dreros should be certainly emphasised as one of the oldest examples, together with the two female statuettes from Crete made in sphyrelaton technique and found in the earliest Greek temple on Crete as it was showed by Marinatos. In spite of their small dimensions, they impress monumentally. Dating from the middle of the 7th century R. C. they are characterized by a serious and powerful expression. A special place in further development belongs to a seated figure of "helmet-maker" from Metropolitan Museum which is c.onsidered by D. G. Mitten as a unique variant of a seated man in early Peloponesian art around the middle of the 7th century B. C. Around the year 600 B. C. statuettes from Samos show a generalised anatomical structure, tender rounded forms of body, having a more free pose which speaks of liberation from earlier rules of geometric art. This idea fully illustrates and predicts a new archaic conception expressed in the famous statuette of the Runner which G. Richter considers as one of the highly attractive figurines originating from Polykrates Samos. From the Greek mainland, mention should be made of the bronze horseman statuette found on Acropolis, actLlally in Boston, with E. Langlotz pointing at some characteristics in workmanship, typical of the style of third quarter of the 6th century B. C. In conclusion of our introductory remarks we should not fail to mention the statuette of the Youth in Helmet, creation of late-archaic art, although reminiscent of Laconian art, belongs to the art of northern Peloponnesus around 520 year B. C. (D. Mitten 38). Bronze statuette of Hermes from Sparta (now in Boston) also belongs here, a master creation of late Archaic period. We have thus far limited our exposition to some of the outstanding examples, emphasysing early beginnings of late Geometric and Archaic art in bronze as the objects similar in style are by a far greater extend found in Mediterranean areas. Thus we find on Iberian Peninsula as ear!v as Archaic period various Greek imported objects and even one Greek helmet of Corinthian type dating from the year 625 B. c., found in Guadalqivir river (Museum of Cadiz). Satyre statuette found in Bonete, province of Albacete (Musee de Louvre) published by G. Bellido dates from the late 6th and the beginning of the 5th century B. C. In Southern France famous find from Vix of the notorious splendid bronze krater helped us to understand the' significance of identical objects unearther earlier at Trebeniste near the Ohrid Lake. New discoveries in

Southern Italy at the pressence of Gteek artisans workshops first in Taras, Lokroi, Rhegion and later in Capua. A special mention should be made here of bronze vessels from Pestum which enabled further expansion of our knowledge and connection in the area of southern Italy with central Balkans. Favourable geographic location of Yugoslavia since aerly times conditioned flourishing influences from the South. Several significant discoveries originate from our country, such as: the Runner from Prizrcn (now in British Museum), canephora from Albania, (Corcyra, now in Musc~ de Louvre). Menada from Tetovo (Archaelogical Museum, Skopje), bronze objects from Trebeniste necropolis (Nataional Museum, Belgrade), Blacksmith from Vraniste near Bela Palanka in Serbia and a Female head aplique from Debar (National Museum, Belgrade) offered a sufficient proof on a high powerful cultural influence of the south in the period of late 6th century and early 5th century B. C. Pressence of bronze hydria in the finds of Novi Pazar, together with tripods and other vessels convinced us that Greek influence arrived indirectly through southern Italy based on clear analogies. Northwestern part of Yugoslavia, i. e. territory of Istria and Slovenia records a specific variant called the situla art. Fantastic presentation of animals, of oriental origin reaches tnese :lreas indirectly through Venetan culture from central Bologna containing clear elements of Este culture. This culture is manifested in highly developed craft technique especially on bronze situlae with relief decoration. Elements of Greek oriental style together with Hallstattian style are represented here. Regarded as a wholesome phenomenon, situlae demonstrate a clear inspiration of a Mediterranean world where Etrurian role cannot be disregarded. Etruscans evidently used the first experiences of Greek thoreuts clearly asse,sed on famous cistae or Vuki tripod from the end of the 6th century B. C. In style, presentations on situlae contain some features of archaic Greek art. On the other hand, autochtonous component is far more expressed on bronze cistae, situlae and other vessels from Istria finds at Nezakcij, Picugi and Kastela near Buje. Emphatically local features are perceived at pendants in the shape of female figures from Kringa near Poree. Emphasised importance of situla art can fully forebear the following conclusion: "Archaics toreutics on situlae has its example in motives of Greek Archaics, from where archaic artistic unity peripherally developed from Scythians via Balkans to Hallstatt, \Taee, Este and further up to the Celt iberian area on the west. In emphasising characteristics of antique Greek bronze in Istria and Slovenia we wished to point at its specific style, so abundantly represented on developed reliefs on situlae at the beginning of the 7th and up to the middle of the 5th century B. C. Equally important discoveries of significant Greek thoreutic creations were made in southern and central parts of Yugoslavia, todays area of Macedonia and Serbia. Earlier in this paper we have mentioned several characteristical examples such as Menada from Tetovo, Runner from Prizren and Trebeniste finds. In the period towards the end of the 6th and the heginning of the 5th century B. C. Greek influence in these parts was very strong due perhaps to an intensive exchange of goods between native Illyrian tribes and Greek merchants and colonisers. This influence penetrated from two directions, directly through Morava-Vardar valley and the other, indirect one through the Southern Italy, 1. e. throught emporiums on the Adriatic coast. In later development of colonising undertakings these fortifications assume an importance as Greek centres and colonies. Apart from Apolonia and Epidamnos (on Albanian territory) important centre was also the antique Bouthoe which yielded significant archaeological proofs and especially Graeco-Illyrian helmets, domestic ceramics and fibulae. Its cultural continuity extends as far as Hellenistic ceramics, which testifies the importance of Greek trade and exchange of goods with Illyrian natives. Blacksmith from Vraniste (Bela Palanka) however, reached through Motava-Vardar representing a blacksmith fotging on anvil which symbolically petsonificates mining in where it is found. It is interesting to note that this presentation with the elements of can be explained as a product of Peloponnesus thoreuts. Apart from clear traditions metric style in modelling of the body, presentation of head contains fully determined elements. valley, the area its style ot geoarchaic 16

Full freedom of pose with crossed legs means a very rare and rather liberal motive in creation of Peloponnesus thoreuts. If we compare it with the closest examples from Sparta and the bronze statuette of "helmet-maker" from Peloponnesus (now in Baltimor) we can conclude that our blacksmith represents a very significant example, characteristical of the transition period from late geometric to early archaic period (the 8th and the 7th century B. C.). Far younger is the Runner statuette from Prizren which presents a girl-athlete and can be compared to a similar statuette found at Dodona. Suprising is the freedom of movement in respect to Dodonian find and certainly signifies a step further in the development of Spartan bronze style elements. Simultaneously it fully differs from the famous Menade from Tetovo which still retains ancient traditions as perceived on the mentioned Dodona statuette, characteristic of the second half of the 6th century B. C. Bronze vessels, headed by the famous krater from Trebeniste necropolis near Ohrid Lake fully confirmed very clear influence and penetration of Greek culture and art in our parts. Variety of objects permitted a detailed analysis to be carried out, not only regarding style and artistic character but it further meant an instigation for solving the routes of influence penetration or adoption of Greek authentic forms and shapes, either in warfare equipment as is the case with helmets, or in acceptance of particular Greek decoration elements on jewelry. Corinthian type of helmet with paragnatids, throughout the 6th century B. C. gradually becomes a component part of warfare equipment of an Illyrian warior comandor and it is encountered throughout the area from Macedonia, via Serbia, Bosnia and Herzegovina, Montenegro up to the middle Dalmatia. This type of helmet is well known as Illyrian-Greek helmet. On the other hand, vessels together with TrebeniSte krater retains their earliet stated characteristics of late-archaic toreutics. Regardless of contradictory opinions concerning its emphatically Corinthian origin, new moment represents the fact that the recent discoveries in Pastum in southern Italy have demonstrated certain mutual elements of decoration, primarilv on hydriae with handle in the shape of human hands as well as on some other decoration motives. This goes in favour of the interpretation that the place of Greek workshops on territory of the southern Italy must be also taken into consideration. This opinion was fully supported by the finds of Novi Pazar where apart from other objects of value, Greek vases, golden appliques, jewelry, silver vessels, several bronze vessels were also found, with a significant hydria of larger size. Kouros shaped handle represents a magnificant handicraft-artistic creation which in anatomic details can be compared to the great sculpture and example of archaic kouros from Megara as well as with the bronze statuette from Naksos. All of these elements are found on a hydria discovered at Randazzo, amongst the other numerous discoveries from southern Italy. Of a special interest is the presentation of Gorgon on the lower part of a hydria handle from Novi Pazar as this motive, characteristical of Archaic bronze if often encountered and can be perceived at a TrebeniSte krater and the rest of bronze vessels. Thus far, we reach the conclusion that routes of influence were manifold and it is specially important that in our regions, based on new findings and research results, questions can be raised and answered as well, connected with the study of Greek bronze in a far larger scope. This is primarily confirmed by Vix discovery which is closely connected with our krater, especially on the basis of mutual decoration elements. If we thus far demonstrated the existence of a strong Greek influence, either indirectly as was the case in Istria and Slovenia or directly as in Macedonia, Serbia and partually in Montenegro (Budva) in the early phase of Greek penetration into our territory, it is necessary further to examine the central parts of our country. Maintaining a powerful autochtonous tradition, Illyrian tribes on territory of Croatia, Bosnia and Herzegovina were inclined to lean on the Hallstatt culture which maintains here its full continuity from the first appearance and the use of metal. Although Japods maintained close contacts with neighbouring Italy, which is proved by magnificant examples of amber heads, not one important object even an import at bronze is yet found. Glasinac, powerful centre of Illyri:m tribes displays nearly complete dev:J~pment of a civilisation which in its transition from Bronze Age culture reached the Laten cIvil!sation. Surprising is the fact that Greek import was rather poorly represented. Finds from

17

Arare\-o tumulus, primarily Corinthian helmet with a nasal, knemide from Ilijak or smaller groowed vessels from Citluk is in fact a rather poor Greek contribution and can be classified only ?osan exceptional appearance, but in no case as a certain and definitely Greek import. According to an opinion, beside the moth of river Neretva near Roman Narona, a great Greek emporium existed which was a possible channel of supply of these objects to Glasinac. But a definite conservatism of native tribes must be taken into consideration as the imported objects especially bronze in these areas are real rarity. Illyrian-Greek type of 'helmet is widely represented, marking at the same time an earlier phase as we already mentioned above. Stabilisation period of Greek colonists on the Adriatic coast and creation of Greek colonies such as Issa (Vis), Pharos (H var ), Salonae ( Solin), Corcyra Melaina ( Koreula ) and some others, mark a great increase in importance of Greek influence which is the characteristic of a later, i. e. Hellenistic period. Perhaps a nther poor exploration of Dalmatia does not offer a sufficient proof on earlier finds of bronze vessels and statuettes of Greek provenance, as a few helmets from Brae (Lozisee - Vieja Luka) and other sites (Archaeological Museum, Split) are a really modest contribution, as well as the objects from later Hellenistic period. Apart from griffin presentation which in motive belongs to the beginning of the 4th century B. c., appearance of situla with relief presentations of Silen, marks quite a new conception. Most numerous finds originate from Budva and Karin and evidently are linked with splendid tradition of Hellenistic art pertaining to neighbouring Italy. Such situlae found in Macedonia, Crkviste near Bitola and the other, equally important one of Grajesnica with typical Hellenistic decoration. In Budva finds, outstanding are some vessels which are close in decoration elements to imported regions of Italic toreutics from the 4th and the 3rd century B. C. A larger, fragmented situta (lower part reconstructed) from Budva shows a typical palmet of the best creations of Italic toreutics. Deep in the north, probably an import in central Serbia, bronze vessel is to be found at Bosnjani with luxurious Hellenistic decoration, silver incusted. Wineleaf dominates here, as a typical Hellenistic motiv we find also on the strigil from Gorica near Ohrid Lake. 'V,'7e are not in possition further to follow Hellenistic art, neither In style not chronology as the few discovered examples only suggest the problems and open a number of questions. It is certain, however, that the two significant bronze sculptures of Satyres from Stobi are the paramount of a historically-artistic process possessing artistic qualities which can be well compared to the greatest creations of Alexandrian masters-toreuts.

Himmelmann-\'(7i1dschlitz, MacIver, Tarquinia,

Bemerkungen

zur geometrischen

Plastik, Oxford

Berlin 1964 1924 Mass. 1~67

D. Randall H. Hencken,

Villanovians Villanovans

and Early Etruscans, and Early Etruscans, Slovenije I, Ljubljana

Cambridge 1955

F. Stare, Vace, l\1'heoloski katalogi J. Kastelic, umetnost

Situla sa Vaca, Beograd 1956 alpskih Ilirov in Venetov Situle od Pada do Donave Ljubljana 1955 (katalog izlozbe)

K. A. Neugebauer, E. Langlotz,

Antike Brozestatuettcn, Bildhauerschulen

Berlin 1921 1-2, Niirnberg 1927

Friihgriechische

W. Lamb, Greek and Roman Bronzes, London 1929 B. Filow. Die archaische Nekropole von Trebeniscnte am Ochrida-See, 1933, 459 Beograd 1956 Berlin-Leipzig 1927

N. Vulic, Arch. Anzeiger III/IV Lj. Popovic, G. Vallet R. Joffroy, Katalog

1930, 276 i III/IV

nalaza iz nekropole BCH I, 1955, 20

kod Trebenista,

F. Villard,

Le tresor de Vix (Cote d'or),

Paris 1954 1937 York 1949.

U Jantzen, Bronzewerksditten in Grossgriechenland und Sizilien, JdI, Erganzungsheft XIII, Berlin G. M. A. Richter, Greek, Etruscan and Roman Bronzes, New York 1915, Archaic Greek Art, New 33, 40, 75., Handbook I-i B. Walters, quities, of the Greek Collection, of the Bronzes, The Metropolitan Roman 11useum of Art, Department Cambridge

1953, 22, 13J, 189. Anti-

Catalogue

Greek,

and Etru~can,

of Greek and Roman

British Museum, London 1899 Les bronzes grecs, Paris 1958 An underground shrine at Paestum, Archeology 9, ~~o. 1, 1956, p. 28, Fig. Archaologisches Institut 13.

J. Charbonneaux, P. C. Sestieri,

Bericht iiber die AU'igrabungen in Olympia, D. G. Mitten T. J. Dunbabin, S. F. Doeringer,

Berlin 1936 -

Deutsches

Master Bronzes from the classical University 1913 Press 1948

Worlti, ~1ainz 1967. 33, 11.

The Western Greeks, Oxford

E H. Minns, Scythians Ch. Picard, Mam1cl

and Greeks, Cambridge

d'archeologie

grecque I, Paris 1935

21

Grcki import za nase krajeve znaCio je prilagodavanje mediteranskoj civilizaciji, prihvatanjem robe viseg kvaliteta u interesu opstanka u drustvenom razvoju. Ta istorijska nuznost se zapaza u dva moena kulturna domena: u Galiji i kod llira i Tracana na Balkanu. Njih je, medutim, razorila vojna sila Rima. TreCi domen na Ponru, pokazao je u svom slobodnom razvoiu kaka su grcki kulrurni podsticaji doveli do stvaranja originalne skitske umetnosti. Na primeru obrade bronze moze se uoCiti kaka se u llasim krajevima odrazila anticka umetnost u svom razvoju n okviru velike rimske imperije. U slucaju grckog import a od osobitog in teresa je bilo bronzano posude i ratna oprema koji su sluzili za prakticne potrebe. Medutim, tek od doba rimskih osvajanja dopire Cista figuralna bronzana plastika helenizma u Makedoniju i na jadransko Primorje. To obelezava momenat novog drustvenog i etnickog prisustva ljudi, prozetih realistickim i senzualnim ukusom. Statue, statuete, reljeti, primenjeni figuralni elementi na namestaju, posudu, opremi, u materijaJu bronze, pokazuju teznju za solidnim i prakticnim, za intimno zabavnim i sveeanim, za prestizom. Ovaj novi import dolazi ne starosedeocima, vec osvajaCima Rimljanima. U Poli, ]aderu, Salonz, 0secamo prisutnost Cezarove pratnje, AugUStOVLlvojnu aristokraciju, pored monumentalnih gradnji i u sitnicanla kojima doearavaju svoj daleki rimski ambijent. Do njega su i sami skoro dosH, pljackajuCi Atinu (86. g. Sula) ili Malu Aziju. Kraj Eretreje i na tuniskoj obali nadeni su tovari potonulih brodova puni bronze. Stacije i Marcijal u svojim satirama rugaju se trgovcima i kolekcionarima bronze. Rimljani su u to doba bili opsednuti helenistickom umetnoscu. Sam Cezar nosio je sa sobom u bojnom satoru mozaik, kao Aleksandar Veliki statuetu Herakla. Tako i Rimljani koji su doSH do Stobija u Makedoniji, imaJu satire slicne onima u grobnici sa kupolom u trackom Mezeku i u Casa del Fauno u Pompeji. Helenisticki ambijent se odrzava u Makedoniji sve do 2. veka nase ere, pod rimskom vlascu u tolerisanoj koine (civitasu) plemen:.l Deuriopa u Stiberi (villi dva genija sa nameStaja). Sa tog podrucja je i bronzana statueta tipienog helenistickog grotesknog crnca igraca, Ciji serijski pandan dopire do Karnuntuma. Heraklova bronzana statueta iz Herakleje Linkestide dospela je u Carigrad. Jos znacajnije je cia izvesni tipovi aleksandrijske robe, posuda, dospevaju u Pomoravlje i Podunavlje, verovatno ne samo kao luksuz, vec i 12 kultno-religioznih razloga. Takav je slucaj sa srebrom inkrustiranim suJom iz Bosnjana i sa hidrijom iste tehnike, nadenom u Egyedu u Panoniji, sa predstavom Izidine procesije. U vreme osvajanja balkanskih i podunavskih provincija ad strane Rimljana susreccmo se preteZno sa helenistickim importom. Primetan je nedostatak etrurske i republicke rimske plastike. Medutinl, vec istovremeno sa organizacijom uprave i odbrane provincija, - agrimensoriumom, izgradnjom puteva i urbanizacijom, - rimske trgovine i zanatstvo prodiru ne samo kao potreba okupatorskih snaga i administracije, ekonomskih eksDloatatora, latifundiarija, prokuratora poreza i rudarstva, - vec i postepeno razvijenog i jedino romanizovanog gradskog stanovniStva, formiranog od veterana, ali i od prilagodene domace aristokratije i mnostva sveta koji prati legije: zanatlija, trgovaca, oslobodenika, robova i zen a u kanabama. Tako vec starim trgovackim trasama, a novoizgradenim drumovima, jz Akvileje dospeva roba preko Emone, Celeje,

Petovija i Savarije do Karnuntuma. Drugim krakom, do Siscije i Murse, Sirmiuma 1 Singidunuma, Viminaciuma i Ratiarije. Znacajni su putevi iz Makedonije i Trakije. Pry!, preko Stobija, Skupija i Ulpijane, drugi od Serdi/..:e preko Remezijane, Naissusa, Horeum Margi, Marguma, do Viminaciuma. Od Salone je vodio pClt, i od Narone, - kroz Bosnu, Domaviju lea Sirmiumu. U svim ovim centrima nalazimo vec u toku 1. veka nase ere, deponovanu italsku robu u materijalu bronze. Najvise je nalazimo u Regia X (Istra) i u Dalmaciji, u Panoniji i Norikumu, a u Meziji vise na limesu, na Dunavu, - dok juznije dominira preteZno grcka i orijentalna trgovina preko Trakije. O\'a italska roba je visokog kvaliteta. On:1 dospeva iz kampanskih radionica. 1z Kapue su poznate lampe, posude i statuete, po ukusu augustovskog klasicizma, glatke elegancije, uproseene funkcionalnosti i ljubavlju za plastikom. Uzori su u raskosnom srebrnom servisu stila Boskoreale, kakav odlazi i u diplomatske poklone radi umirenja i zadobijanja germanskih stareSina. (Hildesheim, Liibsow i JUtland.) Veliki prodor Rima u 1. veku nase ere, odrahva se u bronzanim produktima kaserola, patera, vrceva, ojnohoa, vedrica, simpula, cediljki i lampi radenih, ili masivno live no tokareno, ili u iskucavanom Jimu, uvek sa karakteristicnim figuralnim plasticnim dekorom. Ova roba nala2i sl'oju produ naroCito u juznim delovima panonskih provinciJa i u Primorju, a sa izvesnim zakasnjenjem i na limesu Mezije. Setimo se askosa iz Emone sa Dijanom na drSci, koji nas podseea na pompejanske primere; tako i lampi iz Pule, velikog formata sa lisnatlm ukrasima; tako i kantice sa otvorom lista deteline (Sirmium), vrceva i vedrica sa figuralnim atasama iz Siska, Vinkovaca i Slankamena. Poreklom iz Juzne 1talije su posude sa bistama crnca, pana, silena, menada i satita, koje u 2. veku nase ere osvajaju siri rejon provincije (Siscia-Viminacium). Omiljene su i severnoitalske lampe sa drskama sa tragicnom maskom (Viminacium-Ulpiana). Rimsko stvaranje dobija svoje narocito obeleZje u odredenim tipovima statueta, koje se serijski proizvode i kao religiozna i ideoloska sredstva romanizacije propagiraju. Ovamo spada kapitolski trias: Jupiter ogrnut sarno na jednom ramenu, Junona : Minerva, zatim Dii Militares: Mars, I-Ierakles i Viktorija. Na limesu su naro('ito omiljeni jos Merkur i Venera. NemesIs - Fortuna, koji put i sa atributima Izide - Panteje sirom je postovana. Od bronzanih statueta kojih je moralo biti u hramovima (od kojih je sacuvan templum Rome i Augusta u Puli) znamo jedino za glavu Venere sa Visa. 1zvanredne lepote, ona ima vise helenistickih osobina. Jedna veea statueta Venere izrazito helenisticke reminiscencije je ona iz Stobija. Brojne staruete predstavljaju votive u hramovima, ali se upotrebljavaju i u domaCim larariumima. Kao izraziti Lar rimske-herkulanske provincije istice se onaj iz Stobija, sto se moze reCi i za stobskog Apolona. SdOlza i Muna imaju slicne primerke. Jedan od najvrednijih primera Jupitera na tronu, iz Naissusa, ima svoj pandan u Trakiji. 1 Neptun sa mezijskog limesa, kao i neke Venere iz Mezije, zbog svojih briljantnih, neSto orijentalnih helenistickih odlika dovode u pitanje konkurentnu granu klasicisticke proizvodnje oruda jos u toku 1. veka nase ere. Utoliko pre sto kasnije odatle prodiru i motivi Dionisa, Dioskura, Hermesa - Tota i orficke predstave. Medu osobene rimske vojnicke i logorske motive spadaju Geniji njihovi, loCI, provinciae, imperatoris, godisnjih doba. 1 zanr-figure, za koje su Rimljani imali duha i sarkazma. Rimski tipovi iz svakidasnjice i zivotinje uveseljavali su domaCi ambijent u palatama i vilama, kao efebi i borci, zene sa ogledalom, - kao decak sa ribom na Rabu, rob sa posudom na glavi u Saloni, herkulanski lanternarius iz Marguma, retor iz Sirmiuma, legionar iz Viminaciuma; na jednoj fibuli pas goni zeca u Ulpijani. Nije lako diferencirati import od provincijske replike. Statuete donose delom trgovci iz Akvileje, ali su mogli biti i dela putujuCih Iivaca. Zato se njihov problem postavlja u okviru provincijske arheologije. Do pocetka 2. veka klasicna korektnost fakture govori u prilog italskog uvoza. Na njima se zapaza ponekad reminiscencija videnih dela Praksitela, Polikleta, Skopasa i Lisipa. Za vreme Hadrijana i Antonina preovladuje i izvesna senzualnost i !sticanje kontrasta grubljih i gladih oblika. U ovom se odraZava filhelenska faza zvanicne rimske umetnosti, dok opet ne izbije opori ukus odgovornosti i savesti u prikazivanju gorke istine i stvarnosti. U toku 2. veka Rim u svojoj zahuktaloj ekspanziji dospeva do kulmimcije, aU svojom relativno malom vodeeom i kulturnom elitom nije u stanju da savlada do tada tako veSta sagradeni organizam svetske imperije. 2ila kucavica ne vodi viSe iz Rima preko Akvileje u nase provincije,

22

23

vee' ona se proteZe dzinovskom magistral om od Okeana do Ponta, duz limesa na Rajni, preko agera dokumata, dalje na Dunavu. I carevi sve vise tu borave i odlaze sarno na svecanosti u Rim. Ili su na frontu prema Pareanima, ili u Africi. I tada zvanicnu umetnost nalazimo na limesu. Nikad provincije nisu bile bolje povezane meau sobom ekonomski i kulturno, zahvaljujuCi toj istovremeno najmoenijoj trgovackoj trasi, pri i'emu Rim gubi svoju kulturnu nadmoe. Tome doprinose i razmdtaji legija i ala na najsuprotnijim stranama imperije i velika raseljavanja sta novnistva, poi'etak tdkih borbi sa varvarima, pri kojima Rim gubi inicijativu, ali se svirepo bori i stojii'ki brani. Tada dolazi do razmene dobara i duhovnih strujanja, koja nije imala vise moe'i da diriguje i kontrolise rimsb centralna vlast, koja se po provincijama postepeno decent ralizuje. Uloga Galije, uticanjem na stil zivota i pruZanjem svoje bronzane robe, ozivljene i teh nikom interrasile (prolamanja) i emaljem, postaje osetna i u nasim dunavskim provincijama. Istovremeno prodire i orijentalna struja, preteZno u duhovno-religioznom pogledu, ali i umetnickom. U Panoniji je prihvaeen trai'ki ritus sahrane u kolima. Talasi ritualnih ku!tova Kibele i Atisa, Sabazija, trackog i dunavskih konjanika, su sve jai'i. Jupiter Dolihen postaje bozanstvo vojske na Limesu, a Mitrin kult Sol-Invictusa u tetrahijl usvaja se za ddavnu carsku religiju. U tehnici bronze istok obogaeuje bronzu raskosnom toreutikom, tausiranim srebrom, po sirskim uzorima iz Antiohije, sa ukusom paradne i barokne cirkuske dekoracije. Susret ovih strujanja u nasim krajevima daje moguenosti cia se u kasnijoj antici ovde stvore uslovi za vodeee stvaranje u imperiji. Tako se u nasim provincijama oseea import iz drugih provincija s jedne strane, a s druge rimska zvanii'na umetnost sudbonosno je suoi'ena sa neminovnoseu gubljenja svojih cvrstih tvrdih veristickih okvira. Na limesu se razvija jedna i'udna jedva romanizovana internacionala u ideologiji i u stilu, koju Rim prihvata da ne bi izgubio dizgine iz ruku. Ali kako se tolerancijom prihvata, sarno bi ddala pod svojim skutom i kanalisala ta strujanja, kako religioznim ideologijarna daje interpretatio romana, tako postepeno gubi i'istotu svoje mitologije i ideologije, pa podleze ne same u duhovnom, nego i u stilskom pogledu. To se oseea na rimskoj zvanii'noj umetnosti, - 2-3 veka, kosmopolitske sirine. Jedino i najduze u velikoj bronzi je Rim oddao skoro kroz ceo razvoj svoju originalnu snagu. I u stilskom pogledu uspeva da saeuva neposrednost naturalistickog izgleda za sta ima specijalne naklonosti. Pocev od domaeeg portreta i mrtvacke maske uzete sa odra svojih najblizih, sa naroi'itom teZnjom zeli da sai'uva stvarnost i istoricitet izgleda lii'nosti i dogadaja. Tako je stvoren najsavrseniji ljudski portret u istoriji, pravi signum, - a na slavolucima i stubovima nastaju monumenta historiae. I u vekovnom duelu sa grckim klasicizmom, uvek dolazi do povremenog vraeanja na sve novije oblike verizma i impresionizma stvarnosti. U pogledu portreta nasa zemlja moze da se pohvali sa nekoliko sacuvanih remek-dela. Meau prve spada Germanik iz Celeje, na kome ~e istice sva i'vrstina i mirna lepota 1. veka nase ere. Trajanus Pater sa Apolodorovog mosta kod Pontes, na mezijskom limesu, jedan je od najsjajnijih velikih bronzi, prosto dokumentarni karakter-lik. Bronzani portreti su u antici smatrani jedinim pravim originalima, prema kojima su i'esto raoeni oni u karnenu. Za nesree'u relativno malo ih ima saeuvanih primeraka, jer su ih pretapali. U nasoj zemlji una tragova i od konjanii'kih slatua (Trajan, Daruv3ir, Ludbreg i Stobi). Od statua jedini dobro sai'uvani primer je Mestanin iz Emone, dok od Justinijanove, u Carii'inom gmdu jedva su saeuvani delovi odeee, pterige. Zlatni sjaj bronze podizao je reprezentativni kalakter monumenta. Ovi dragoceni spomenici, raaeni tehnikom supljeg livenja pomoeu voska (cera perduta) imaju reae svoje pandanc i u tehnici iskucavanja lima. U razvoju portreta nije se zadovoljavalo sarno sa formalnom mrtvom slii'noseu vee su se sve vise otkrivale psiholoske promene koje se odrazavaju u oi'ima, frizuri, na muskulaturi lica. Od Severove epohe monumentalnost se jai'a oduhovljenim izrazom. Helenistii'ka pergamonska trcadicija patetii'ne poze i stil frontalnosti pri tom retko kad narusavaju jedno osnovno oseeanje stvarnosti. Mala elegantna lizipovska statueta Herkula EpitrapeZlOsa iz Mezije, predstavljala je heroizirani lik Aleksandra Severa. Ona pokazuje kako ideja svetske ddave i apoteoze Aleksandra Velikog zivi inkontinuo u rimskoj zvanii'noj i licnoj carskoj ideologiji. Njegov krajnji i najimpresivniji izdanak u rimskom portretu i'ini lik Konstantina Velikog iz Nisa. On prelazi u monumentalni frontalni lik cara-bozanstva. To je jedno od retkih mocnih remekdela na kraju antike. Portret carice iz Balajnca kraj Nisa, skoro dva veka kasnije daje poslednju kristalnu neoklasii'nu ekspresiju realnosti, u vreme kada se vee prelazilo u transcendentalnu
J

mistiku. I u rimskoj bronzanoj plastici u nasoj zemlji mogu se pratiti ideoloske promene: Virtusa i hedonizma, stoicizma Marka Aurelija i neoplatonizma ili kosmopolitizma za vreme Severa, mitaizma i ideologije hriscanstva. U prva dva veka Rim i severna Italija snabdevaju nase provincije bronzanom opremom vOJske i oficirskog kadra (slemovi, oklopi, stitovi, nozevi) za svei'ane prilike. I sve druge vrste konjske i kolske opreme, oruda, instrumenata, sestara, kovcega i kaseta, ukrasi namdtaja, kljuceva, brava i katanaca, dobijaju svoje osnovne funkcionalne i prakticne, ukusno ukrasene oblike. Koliko ima tu figuralnih sitnica, emblem a, apotropeja, Gorgona i Meduza, Ganimeda i Dioskura na njima! Na standarti rimski orao! Rimska bronza je ostavila izvanredna svedoi'anstva precizne tehnike livenja, toreutike, cizeliranja i damasciranja, narocito na vojnoj opremi. (Poetovio, Zagreb.) Kod nas mozemo se pohvaliti divnim primerima vizir-maski sa slemova iz 2. veka nase ere. Njihovi pandani se susrecu na Rajni i u Britaniji. Nasi primeri iz Pontes i Vinceje su isto tako kao i oni, - sa teritorije limesa, gde su equites izvodili svoje trojanske vitdke igre. Sluze imperijalnoj reprezentaciji. Tehnicka faktura njihova proizlazi potpuno iz rimske koncepcije, ali barokniji ukrasi vise orijentalno-helenistickog ukusa mogli su uticati preko Trakije. Medutim, ima verovatnoce da je izrada njihova upravo sa nase teritorije, iz mezijskih zvanicnih vojnih i carskih radionica. Vec od 2. veka nase ere mozemo pretpostaviti takvu proizvodnju kraj carskih i ddavnih rudnika i kovnica, gde je bilo i livnica. Pouzdano mozemo uzeti u obzir Domaviju, Sisciju, Sirmium i Naissus, kao mesw. zvanicnih officina, za obradu metala i naroCito vojne opreme. U 4. veku Notitiae Dignitatum tacno belde takve radionice sa vojnim jedinicama fabri, a kao takva specijalno se istice bas niska. Sirmiska je u doba seobe naroda snabdevala i Gote i Gepide, po poruclZbini, i'ak i po njil1avom ukusu. Krajem 3. veka nasa zemlja, Illyricum, dobija izuzetan znacaj u imperiji. Ovde borave carevi, a pres tonica imperije je jedno vreme u Sirmiumu. Dioklecijan gram svoju palatu kraj Salone. Konstantin boravi rado u rodnom mestu, Nisu i okolini. Imperija vec od Marka Aurelija, jos vise od Severa i Aurelijana, zivi pod zastitom ilirotracke vojske, koja zamenjuje po znaeaju nekadasnje Italike i Gale. Teziste prelazi na istok i dugo je u Ilirikumu. Nastaje jedan novi svet. Robovlasnistvo vec ad Dioklecijana zamenjeno je kolonatom. Posle Konstantina hriscanstvo clominira. Dolazi do velike mdavine romanizovanih domorodaca sa Germanima i Orijentalcima, koji igraju sve znai'ajniju ulogu. Njihovi likovi u plastici vise ne predstavljaju groteske, vec se pojavljuju u vidu vitkih gardista i vojskovoda. To se odrazava i u mdanju rimske i germanske, pontske zanatske tehnike, sa karakterom drvorezbarstva, umetanja, iskucavanja, presovanja i prolamanja, kao i u bizarnoj geometrijskoj i zverinjoj ornamentici (slicne Mogorjelu su: zadarska i boljetinska kopca). Orijentalna i hriscanska idejna mistika, hieraticnost, stilizacija i frontaliter idu u stilskom pogledu sa ekspresionizmom i uproscenim kubizmom, ali u valovima se vraeaju stare memteransko paganske realisticke i helenisticke tendencije. I u takvim promenama u antickoj bronzi oddava se rimski dub, oslonjen na helenizam. U reljefima, u tehnici iskucavilnja prave se u tom smislu jos prava mala remek-dela, precizno cizelirana, po ukusu kovceziea. Projekte u Rimu, a u zvanicnim ramonicama u Sisciji, Sirmiumu i Naissusu. U ovoj fazi postoje pored ddavnih i crkvene ramonice. Inace import dolazi sa istoka i iz Carigrada. U direktnoj povezanosti sa Rimom u blonzi postoji izrazito zvanicno dirigovano stvaranje do kraja 2. veka nase ere. Zvaniena umetnost u naSL"Ilprovincijama podlde jedno vreme galskom i trackom uticaju, ili prihv,ata njihov import. Na kraju 3. i u 4. veku zvanicna umetnost se stvara u Dalmaciji, Panoniji i Meziji, - u Ilirikumu! U 5-6. veku preovladuje Orijent. Sitna zanatska umetnost stvara tada jos prava remek-dela, a u monumentalnoj reprezentattvnoj naziru se upecatljiva teska znamenja jedne umiruce civilizacije. Do kraja 6. veka se oddao etnicki stratum antike u Ilirikumu i do naseljavanja Slovena postoji antika u raznim izdancima. Da istaknemo jos na kraju da je razvoj novca, od aes sigiiatum i asa pocev, uvek u znaku figuralnog. Na njemu moze da se prati od Cezara pocev razvoj rimskog portreta u svim stilskim fazama, oscilacijama od naturalizma do potpune apstraktne stilizacije Vizantije. Uloga velikog medaljona, medalje, zapaza se u pocetku i na kraju razvoja. Da istaknemo da je jedan ad najlepsih bronzanih medaljona, Gordiana III, raden u kovnici Viminaciuma. Majstori iz Kostolca su uredili krajem 3. veka i onu u Kolnu. Pored sve svoje izrazitosti rimski novae ipak nikad nije po

24

stigao jednostavnu poetienu lepotu grckog. U novcu je kroz sve faze dolazio do izraza rim ski voda, njegova apoteoza i konserkacija, duh vladajuce lienosti, njegovog vremena ideoloska i politieka tendencija, rimska pobeda i pax romana za kojom se uzalud eeznulo. Jos jedan momenat je kamkteristiean za rimski svet. To je dokumentarni smtsao, zelja za belezenjem svih podataka, za preciznosru saznanja, sa evidencijom detalja i zeljom za sintezom. To se ogleda u natpisima, kojih ima jos te kako i na bronzi u raznim vidovima. Tako u diplomama izdatim veteranima (iz Talijate sa mezijskog limesa), na tabuli ansati, na terasama vojnika, gladijatora, na ulaznicama u amfitcatar i u terme, na tegovima i kantarima, zigovima, kasetama, kutijama, koveezima, kadionicama, svetiljkama i tolikim druglln predmetima svakodnevne upotrebe. Od 5. veka civilizacija tone u nepismenost i preovladuju sve vise simboli religije. Pored brojnih hriScanskih, nije eudo sto kraj nekadasnje sinagoge u Stobima nalazimo i peent sa sedmokrakom menorom. Takav je kraj zvanicne umetnosti antike u materijalu i tehnici bronze.

27

Greek import and the acceptance of higher quality goods, in our area meant an ac:!aption to Mediterranean civilisation in the interest of survival in the social evolution. This historical necessity was observed in the two powerful cultural domains: Gallia and Balkans with Illyrian and Thracian tribes. They were, however, destroyed by the military power of Rome. The third domain on Pontus showed in its free development how the Greek instigators brought about the creation of original Scythian art. Some examples of applies process of work on bronze in our areas show the influence of antique art in its development within the frame of immense Roman Empire. Objects of special interest in Greek import were bronze vessels and warfare equipment used for practical purposes. Only from the time of Roman conquests, however, pure Hellenic bronze figurines reach Macedonia ,and Adriatic coast. Thus a moment was marked of new social and ethnical presence of people inbued with realistic and sensual taste. Statues, statuettes, elements of figural decoration applied on furniture, vessels, equipment in bronze show a tendency for solid and practical, for intimately amusing and selenal, in short prestige. This new import does not reach the autochthons, but the Roman conquerors. In Pola, Jaderus and Salonae we feel the presence of Caesars' suite, military aristocracy of Augustus, in monumental buildings as well as in details tending to conjure up in fancy its remote Roman ambiance. They reached it nearly themselves, plundering Athens (in year 86 Sula) or Asia Minor Near Eritrea and on the coast of Tunisia cargoes of sunken ships full of bronze were found. Statius and Marcellus in their satires mock the t'radesman and collectionaries of bronze. At the time, Romans were obsessed by Hellenistic art. Caesar himself was having in this military tent a mosaique the way Alexandar the Great used to have Herakles statuette. Thus Romans who reached Stobi in Macedonia have satyres similar to those of domed tomb in Tracyan Mezek and in Casa del Fauno in Pompei. Hellenistic ambiance persists in Macedonia up to the 2nd century A. D., under the Roman power in tolerated koine (civitas) of Deuriopa tribe in Stibera (see the two genies on furniture). Bronze statuette of typical Hellenistic grotesque Negro dancer originates from that area whose serial analogy reaches up to the Carnuntum. Herakles bronze statuette from Heraclea Linkestis reached Istanbul. Even more significant was the fact that certain types of Alexandrian goods, vessels reach Morava and Danube valleys probably not only as a luxury but due to cultural and religious reasons. Such is the case with silver incrusted vessels from Bosnjan and the same technique hydria found in Pannonian Egyed with the presentation of Izida's procession. At the times of Roman conquest of Balkan and Danube provinces we meet mostly Hellenistic import. Lack of Ethrurian and Roman republican figurine is remarked here. Simultaneously, however, with organisation of management and defence of provinces - agrimensorium, construction of roads and urbanisation - Roman trade and handicrafts penetrate not only as the necessity of occupied forces and administration, economic exploitatiors, latifundias, tax procurators and mining - but also of gradually developed and only Romanised city population, consisting of veterans and adjusted domestic aristocracy as well as the crowd

following the legions: craftsmen, tradesmen, freed men, slaves and women in kanabas (types of settlement). Thus through ancient trade routes, with newly constructed roads, goods reached from Aquilea via Emona, Celea, Petovia and Savaria to Carnuntum. Another branch leads to Siscia and Mursa, Sirmium and Singidunum, Viminacium and Ratiaria. Important were the roads leading from Macedonia to Thrace. The first, via Stobi, Skupi and Ulpijana and the second from Serdika via Remezijana, Naissus, Horum Margi, Margum to Viminacium. From Salonae and Narona the road led through Bosnia and Domavia to Sirmiurn. In all of these centres we find already in the course of the 1st century A. D. stored Itallic goods in bronze. Most of them arc to be found in Region X (Istria) and Dalmacia, in Panonia and Norikum - in Mesia mostly on limes on Danube - while further south mostly Greek and oriental trade dominates through Thrace. These Itallic goods are of a high quality. They originate from campanic workshops. Capua yields famous lamps, vessels and statuettes modelled upon taste of Augustus classicism, with polished elegance, simplified function and admiration for figure. Samples are found in sumptuous silver set of Boscoreal style destined as a gift given for diplomatic purpose of pacytying and winning over Germanic chieftains. (Hildesheim, Llibsow and Jutland). Great penetration of Rome in the 1st century A. D. reflects in bronze object, casserols, paterae, jugs, oinohoe, buckets, simpulum, and lamps solid cast or sheet incrusted always decorated with characteristic figural decoration. These goods are soled mostly in southern parts of Panonian provinces and on the Adriatic coast and upon some dely on Moesia limes. Let us remember the Emona askos with Diana on handle which reminds us of some Pompei samples, lamps from Pula, of great dimensions with folia ornaments, vessel with trefoil shape opening (Sirmium) jugs and buckets with figural handles from Siscia, Vinkovci and Slankamen. Originating from south Italy are the vessels haing Negro busts, Pan, Silens, menadas and Satyrs capturing in the 2nd century A. D. a wider region of provinces (Siscia - Viminacium). Favoured are North Italian lamps with tragic mask decorated handles (Viminacium - Ulpiana). Roman creation achieves its special content in certain types of statuettes serially produced and advertised as religious ,and ideological means to romanisation. TIlls includes capitol tryas: Jupiter with only one shoulder wrapped, Junona and Minerva, then Dii Militares: Mars, Heracles and Victoria. Mer= and Venus are especially popular on limes. Nemesis-Fortuna sometimes with Izidis-Pantea atributes is widely revered. From bronze statuettes which must have been kept in temples (from which templum of Roma and Augustus in Pula survived) we are acquainted only with the head of Venus from Vis. Gorgously beautiful, it has a number of Hellenistic features. Another bigger Venus statuette of emphatically Hel1enistique reminiscence was found in Stobi. A number of statuettes serving as votives in temples are also used in domestic larariums. An emphatic part of Roman - Hercules province is the one from Stobi and the same applies to the Stobi Appolo. Salonae and Mursa have some similar examples. One of the most valuable examples of Jupiter on throne from Naissusa has its analogy in Thracia. Neptune from Moesia Limes and some of Mesian Venuses, by their brilliant, slightly oriental Hellenistic features, make the competitive branch of classicistic production from there questionable, as early as the 1st century A. D. Even more so as in the later period there is a penetration of Dionisus, Diocus, Hermes-Toto motives and orphic presentations. Amongst characteristic Roman military and campus motives are the genies, Loci, provinciae, imperatoris, of yearly seasons. For presentation of scenes from everyday life Romans had a lot of spirit and sarcasm. Roman everyday types and animals brightened the domestic atmosphere in palaces and villas such as efebi and fighters, women with mirrors - the Boy with a Fish from island Rab, Slave with Vessel on His Head from Salonae, Herculan lanternarius from Margum, Retor from Sirmium, Legionary from Viminacium and Dog Chasing Rabbit on a fibula from Ulpiana. It is not easy to differenciate between import and provincial replica. Statuettes were partially brought by merchants from Aquilea, but they could also be the works of travelling casters. Thus their problem is treated within the field of provincial archaeology. Until the beginning of the 2nd century A. D., classical correctness of texture speaks in f.avour of Italian import. They give us to notice occasional reminiscences of Praxiteles, Polyclitus, Scopas and Lisipus works. During the Hadrian and Antonin time dominates a certain sensuality and emphasis in contracts between

28

29

rough and rounded forms. Thus the phil-hellenic phase of official Roman art was manifested, until again the drab taste of responsability and conscientiousness penetrates in presenting bitter thruths and reality. In the course of the 2nd A. D. century in its dashing expansion reaches the culmination, but with its relatively small leading and cultural elite is not able to overcome skillfully constructed organism of the world Empire. Main arthery of the Empire does not lead from Rome anymore via Akvilea to our provinces, it stretches by gigantic magistral route from the Ocean to Pantus, along the Rhein river Limes through agera dokumenta, further to Danube. Emperors themselves spend most of their time there and depart to Rome only for festivities. They are either on front lines with Partians or in Africa. Thus we find the official art on Limes. Never before provinces better interconnected economically and culturClllythanks were to this most powerful trade route, which made Rome loose its cultural superiority. This is supported by transfer of legions and alea to the most distant parts of the Empire, by great migration of population, beginning of heavy fights with Barbarians where Rome is losing the initiative but fights cruely and defends stoically. Thus occurs the exchange of goods and cultural tendencies no more controlled and directed by central government of Rome, becoming increasingly decentralised in provinces. The role of Gallia, influencing the style of life and offering its bronze goods enlivened by interrasile technique and enamel, begins to be felt also in our Danube provinces. Simultaneously, an oriental wave penetrates, having mostly spiritually-religious features as well as artistic ones. In Panonia, Thracian burrial ritual in cars is adopted. Waves of ritual rites of Kibele and Atis, of Sabasia Thracian and Danubian horsemen are becoming stronger and stronger. Jupiter Dolihen becomes the divinity of military camp on our Limes while Mitrian rite of Sol-Invictus in tetrarchy is adopted as an official, imperial religion. In bronze technique East enriches the work by splendid thoreutics, inlaid with silver, done on Syrian samples from the Antioch with an "inclination for pompous and baroque circus decoration. Assessment of these tendencies in our parts offers the possibility and conditions for leading creations of the Empire, in the late antique period. Thus in our provinces import is felt from one side, while from the other side official ,art of Rome is fately confronted with an iminent loss of its strong and firm veristic frames. A strange, hardly romanised international feeling in ideology and style is developed on Limes and Rome is forced to accept it. As it tolerates only in order to hold and direct those trends, as it gives to religious ideologies an interpretatio romana so it gradually losses the purity of its mythology and ideology and succumbs in spirit and style. This is felt in official art of Rome, of cosmopolitan dimensions in the 2nd and the 3rd century A. D. The longest lasting and only instance where Rome maintained its original power throughout its development is the great bronze. In style, it succeeds to maintain a spontaneous natural outlook created with special affection. From family portraits and post-mortal masks taken from the death-bed of the nearest and dearest, it tends with a special care to preserve reality and historical element. Thus the most perfect portrait in history was created, a real signum - while triumphal arches and pillars bear the monumenta historiae. In centuries long duel with the Greek classicism temporary acceptance of new forms of verism always occur and an impressionistic view of reality. In portraits our country can offer several well preserved master-pieces. Amongst the first should be mentioned the Germanic from Celea, with remarkable firm and serene beauty of the 1st century A. D. Trajanus Pater from Apolodors bridge near Pontes on Moesia Limes is one of the most splendid great bronze, an almost documentary character-image. In Antiquity, bronze portraits were regarded as the only true originals, often serving as model for those made of stone. Unfortunately, rather few well preserved examples remained, as they were often re-casted. In our country there are traces of some man-on-horseback statues (Trajan, Daruvar, Ludbreg and Stobi). The only well preserved statue is the Citizen from Emona, while from Justinian's statue in CariCin Grad hardly remained parts of cloths and pteriges. Golden lustre of bronze pointed the showy character of monuments. These precious monuments made in lost-wax hollow casting technique (cera perduta) find their rare analogies in cold-worked sheet metal hammering technique. In portrait development, formal dead resemblance was not considered sufficiently satisfactory and thus psychological changes were all the more discovered, such

as expression of eyes, hairstyle and muscle formation of face. From Severus monumental area a spiritual expression grows. Hellenistic Peroamonic tradition of pathetic pose and frontal style larely disturb~ a basic feeling of reality. Small, elegant Lisipian statuette of Herakles Epitrapezois from Moesia represented a hero-like linage of Alexandar Severus. It shows how the idea ot world-wide empire and apotheosis of Alexandar the Great survived throughout the otficial Roman and personal imperial ideology. Its final and the most impressive off-spring in Roman portrait is the image of Constantine the Great from Nis. It transits into a monumental frontal image of emperor-divinity. This is one of the rarely powerful master-pieces at the end of Antiquity. Empress portrait from Balajnica near Nis, almost two centuries later, offers the last crystalline neo-classical expression of reality, at the time of transition into misticism. In the Roman bronze plastic in our country, ideological changes can be followed: virtus and hedonism, sthoicism of Marcus Aurelius and neoplatonism or cosmopolitanism during the time of the Severus, mitraism and christian ideology. Within the first two centuries Rome and North Italy supply our provinces with bronze warfare equipment and officer's staff articles (helmets, armors, knives, shields) for ceremonies. All other types of horse and car equipment, tools, instruments, callipers, trunks and casettes, furniture decoration, keys, locks and latches, acquire their main functional and practical, well decorated forms. What a number of figural details, emblems, apotropies, Gorgons and Medusa, Ganimeds and Dioskurs on them! Roman eagle on spear! Roman bronze left a remarkable proof of precise technique of casting, thoreutics, chiselling and incrustation, especially on warfare equipment (Poetovio and Zagreb). We can boast with having some wonderful examples of visors from helmets dating from the 2nd century A. D. Their analogies are found on Rhein river and in Britain. Our examples from Pontes and Vinceja are also on Limes territory, where equites performed their Trojans chivalry contents. They served as an imperial representation. Technical structure fully results from Roman conceptions, while baroquely inclided, rather orientally-hellenistie decoration possibly penetrated through Thracia. There is a possibility, however, that the manufacture itself originates from our territory, from Mesian official military and imperial workshops. Since the 2nd century A. D. we can conceive such manufacture in the vicinity of imperial and governmental mines and smithies, and also some casting workshops. We can state with certainty Domavia, Siscia, Sirmium and Naissus as places of official officina, for work on metal and especially war equipment. In the 4th A. D. century Notitiae JJignitatu1it precisely records such workshops with military units fabri, the outstanding amongst them being the one of Nis. Sirmium workshops at the time of migration of population supplied Gothic and Gepid tribes upon their order and their design. At the end of the 3rd century A. D., our region Illyricum achieved a position of special importance within the Empire. Sirmium was for a time the capital of the Empire and emperor resided there. Diocletian is building his place near Salonae, Constantine gladly visits his place of birth Nis and its vicinity. From Marcus Aurelius, and even after Severus and Aurelius, the Empire lives under the protection of Illyrian-Thraci1ln army, which substituted in its importance one time Ittalics and Galls. Centre passes to the Eeast and remains for a long time in Illyricum. A new world was created. Slavery since Diocletian is substituted by colonate. After the rule of Constantine christianity dominates. A great interwining between romanised domestics and Germans and orientals occurs, having a signicifant role. Their images on plastics are no more grotesque. They are presented now as svelte guardsmen and commandors. This is reflected also in mixture of Roman and German, Pontic handicraft techniques with a character of wood carving, inlaying, incrusting, pressing and breaking, as well as in a bizar geometrical and animal decoration (similar to Mogorje1 are: Zadar and Boljetina clasp). Oriental and christian idea of misticism, hieratics, stylisation and frontality, from the aspect of style have a tendency to expressionism and simplified cubism but there are some notions of return to ancient Mediterranean pagan realistic and Hellenistic tendencies. Within these changes, antique bronze maintained a Roman spirit, supported by Hellenism. In relief, by incrusting technique small master pieces are still being created, carefully chiselled according to taste for small boxes

30

(Projecta from Roma). Designed in Rome, they are manufactured in official workshops at Siscia, Naisus and Sirmium. Within this phase, beside governmental ones there are also church workshops. Otherwise, import is done from the East and from Constantinopol. Directly connected with Rome, there is a strong officially dictated creation in bronze up to the end of the 2nd century A. D. Official art in our provinces succumbs for a time to Gallic and Thracian influence or accepts their import. At the end of the 3rd and during the 4th century official art was created in Dalmatia, Panonia and Mesia - in Illyricum! During the 5th and the 6th century A. D. Orient dominates. Small handicraft art still creates masterpieces while monumental representative art reveals heavy sign of a dying civilisation. Up to the end at the 6th century A. D. tehnical stratum of Antiquity remained in Illyricum and up to the settlement of Slav tribes, antique survives in various off-springs. In conclusion, we would like to point out that the development of coins from aes signatum to asa was always in the sign of figure. Beginning with Caesar we can follow the development of Roman portrait in all the phases of style oscillations from naturalism to the full abstract stylisation of Byzantum. The role of big medallion, medal, is assessed at the beginning and towards the end of the development. We would like to emphasis as one of the most beautiful bronze medallions Gordian III, made in a Viminacium smithy. Craftsmen from Kostolac arranged by the end of the 3rd century A. D. also the one in Kaln. Beside all its impressiveness, Roman coin never attained simple, poetic beauty of the Greek one. Roman coin, throughout development phases, displays the Roman leader, his apotheosis and consecrations, spirit of the ruling personality, ideological and political tendencies of his time, Roman victory and the wistful longing for Pax Romana. There is yet ,another moment, characteristical of the Roman world. Its documentary talent, ability to record all data with precision of comprehension, evidencing details with a desire for synthesis. This is revealed in abundante inscriptions, also in bronze of different shapes. In diplomas issued to veterans (from Taliata on Mesia Limes) on tabuia ansata, on terraces ct warriors and gladiators, on entrance tickets to amprutheatres and termae, on weights and balances, seals, casettes, boxes, coffres, thuribles, lamps and a number of other objects of everyday use. From the 5th century civilisation declines into analphabetism, with dominating symbols of religion. Amongst a number of christian ones it is no wonder to find beside an ancient synagogue in Stobi the seal with seven-arms men ora. Thus ended official art of Antiquity in material and technique of bronze.

KARAKTERISTIKE RIMSKE PROVINCIJSKE BRONZE I ASPEKTI NJENOG RAZVOJ A U ILIHIKU

Rimska provincijska bronza nije kod nas sistematski proucavana pa zbog toga nije moguce donositi definitivne sudove 0 njenom naui'nom znai'aju. Medutim, kako na osnovu dosad objavljenog materijala tako i na osnovu neobjavljenih fondova bronzanih predmeta mogu se uoCiti izvesne karakteristike. U najvecem broju slui'ajeva veoma je laka diferencijacija provincijske produkcije od importa, naroi'ito onog iz helenistii.'kih i italskih centara. Polozaj rimskih provincija na danasnjoj teritoriji nase zemlje, imao je u vezi sa ovom vrstom zanatske delatnosti pre sudan znai'aj. Ako se uzme u obzir da su geopolitii'ki i strategijski znai'aj nasih oblasti bili od vitalnog interesa za Rimljane, onda cemo lakse moei shvatiti osobenosti i specifii'nosti kulturnog i ekonomskog razvoja stanovniStva nasih oblasti u toku i'iBvog period a rimske okupacije. Posle panonskog ustanka i definitivne pacifikacije nasih oblasti (3-9 god. n. e.) najveCi deo danasnje }ugoslavije - tadasnjeg Ilirika - zauzimale su provincije Dalmacija, Panonija i Mezija Superior, dok su, medutim, Norik i Makedonija zauzimale manji severni, odnosno, juzni deo nase zemlje. Zapadni delovi Ilirika spadali su u kulturnu sfem latinskog jezib, dok su istoi'ni deo Gornje Mezije i Makedonija pripadale gri'kom kulturnom i jezii'kom podmi'ju. Takva dispozicija i geografski polozaj nasih provincija u krajnjoj liniji dovodi ih pod snazan uticaj dva razlii'ita medijuma, sto ce se, kao sto ce se videti, odrazavati na poseban i specifii'an nai'in u lokalnom provinciiskorri stvaralastvu. Sve tri plovincije imale su status carskih provincija pa je i to uticalo na njihov kulturno-ekonomski razvoj i na tempo romanizacije. Rimska dominacija prosirila se u toku I i II veka n. e. na teritoriju koja je obuhvatala prostor od Atlantika do Eufrata i od Sahare do Dunava i Rajne. Rim je propagirao kulturu i civilizaciju Carstva sirom tih teritorija. Medutim, iako uglavnom prihvatana, ta civilizacija dobijala je izvesne osobenosti koje su karakterisale pojedine krajeve i oblasti. Ti elementi stalno evoluiraju. Dominantnu ulogu u tempu romanizacije nasih oblasti igrala je i struktura stanovnistva. U Podunavlju i Panoniji taj tempo je brzi, dok se u planinskim predelima centralnog Ilirika romanizacija teSko i sporo probija. Prema tome i ekonomski i kulturni razvoj najbolje i najbde napreduje u Panoniji koja je velikim delom naseljena Keltima. Sa druge strane, Panonija i Mezija nalazile su se na granicama Imperije pa je tok njihove romanizacije bio uslovljen i ovim momentol11, jer je desna obala Dunava u toku vremena bila pretvorena u utvrdenu granicu (limes) posednutu trupama radi zastite Carstva i radi stvaranja placdarma za dalju ekspanziju. Pojedine granii.'ne tai'ke bile su povezane sa ostalil11 obla5tima provincija i Carstva odlii'nim komunikacijama. One su istovrel11eno il11alestrategijski i privredni, a u krajnjoj konzekvenci, i kulturni znai'aj i predstavljace tokove kulturnih strujanja sa raznih strana u toku i'itave rimske okupacije.

33

To ce se osetiti naroeito u doba Antonina (II vek n. e.) a naroCito u doba Hadrijanovog koso mopolitizma, kada je geslo pax romana stvarno dozvolilo slobodnije regionalne tokove. U uslovima rimskog robovlasniekog sistema potCinjeno autohtono stanovnistvo sve se vise romanizuje. Njegov gornji sloj prilazi okupatorima i prilicno brzo prima kulturne i druge navike. Romanizaeiji brzo podldu i slobodni, privredno zavisni domoroci koji su radili u rudnicima, velikim radionieama, na latifundijama. Jednu od odlueujuCih uloga u proeesu romanizaeije odigrali su rimski gradovi i vojska. Proees romanizacije veoma je ubrzala vojska. To se odigra.alo na taj naein sto su domoroei regrutovani (od Hadrijana) u provineijama sluzili vojsku u drugim krajevima u kojima su prihvatali latinski jezik i kulturne navike i obioaje, a zatim, po izlasku iz vojske, naseljavali se u blizini mesta gde su sluzili i tako i sami snazno utieali na wkove romanizacije lokalnog stanovnistva. Kao sto se u kulturi i religiji moze pratiti postepena romanizaeija, isto tako se vidi da se starosedelaeko stanovnistvo i dalje Zilavo oddava. Cak i u gradovima gde je romanizaeija najjaee delovala, oseeao se jak utieaj domaceg elementa. Tako se rimska kultura provineijalizovala tj. dobijala je posebno obelezje zavisno od svake pojedine provineije. DomaCi starosedelaeki element daje svoj veoma vidljiv peeat naroCito predmetima zanatske proizvodnje u koje unose mnoge elemente sacuvane tradicijom. Starosedelacki element jedino nije mogao provineijalizovati rimsku arhitekturu, bar ne u tolikoj meri da bi ona izgubila originalnost i individualnost. Mnogobroj.ne kolonije i municipijumi, sirom nasih provincija bili su eentri zanatstva i trgovine. lako je podstieano zanatstvo napredovalo, ipak je za sve vreme rimske okupacije one imalo oblik sitne zanatske delatnosti. Takvo stanje uslovili su uzani krug potrosaea, zatim produkcioni 0dnosi a narocito primitivan nivo proizvodne tehnike. U provincijan1a glavni zanati su bili kovaeki, eiglarski, grn6arski, tesarski, zlatarski itd., dok je izrada raznih bronzanih predmeta bila najverovatnije vezana za pojedine radioniee oruzja a pre svega za kovniee novea Mezije i Pano nije. Trgovina je nadoknaclivala deficit u bronzanim izradevinama kao i u drugoj robi i podstieala domace livee i toreute na proizvodnju i podrazavanje. Kao sto je vec u izvesnom smislu istaknuto, dispozieija rimskih provincija u nasoj zemlji i njihov strategijski polozaj prema varvarskom svetu bili su takvi da su zahtevali permanentno prisustvo znaeajnih vojnih efektiva, bilo da su oni ddali pojedine taeke utvrclenog limesa, bilo dol su bile staeionirane po pojedinim logorima u njegovom blizem zaleclu. Izvesne jediniee su stitile vaznije rudnike (metala na Kosmaju) i u okolini Gamzigrada itd. Ovakva situaeija uslovljavala je veoma zivu frekveneiju trgovaca, putujuCih zanatlija koji obilaze vojnieke logore (eanabae) vile, latifundije itd., snabdevajuCi svoje kupee najraznovrsnijom robom iz metropole i naprednijih provineija (Trakija, Makedonija, Galija itd.). Tako su oni podsticali provineijske zanatlijc na sopstvenu produkciju i na taj naCin doprineli razvoju zanatstva. U daljem izlaganju nastojacemo da prikazemo i nagovestimo najznaeajnije proizvode u bronzi, da iznesemo karakteristike sitne bronzane plastike i dekorativnih elemenata, posucla i drugih predmeta svakodnevne upotrebe. Obilje statueta razlieitog saddaja, aplika i drugih predmeta plastienog karaktera svedoCi 0 stepenu romanizacije na sliean na6n kao i rusticna, uglavnom sepulkralna, kamena plastika. Obilje razlii'itih bOZanstava poreklom kako iz greko-rimskog panteona, tako i iz orijentalnih kultova, srecemo sirom nase zemlje. Ono sto u osnovi karakterise ovu plastiku, jeste podrazavanje grcko-rimskih llZora. Tehnieki i umetnicki nivo je najeeSce veoma nizak tako da najveCi broj ovih primer aka ima zanatski karakter i bio je verovatno namenjen lokalnom romanizovanom stanovnistvu za kompletiranje domaCih larariuma. Medutim, nije iskljueeno da je i meclu provineijskim majstorima bilo takvih Cija dela danas pripisujemo importu. Ako se osvrnemo na ueestanost nalaza, pada u oCi Cinjenica da se statuete razliCitih bozansrava najeesce nalaze u blizini limesa, vojniCkih logora i znaeuJnijih provincijskih centara i gradova (Ratiaria, Viminacium, Pincum, Margum, Singidunum, Sirmium, Mursa, Siscia itd.), dok je unutrasnjost provincija, sudeCi po postojecim fondovima kojima muzeji raspolazu, znatno siro masnija.

34

Iznenacluje, na primer, rnnogobrojnost statueta Merkura, uglavnom stereotipnog karaktera, provincijske izrade. ani su stalni pratioci vojnih tacaka i trgovackih centara. Medu njima srecerno i tip tzv. HermesaTota, sto svedoci prisustvo trgovaca iz orijentalnih krajeva Carstva. Veoma je interesantan primerak Merkura iz Ulpiane (aplika), koji je predstavljen zajedno sa skoro svim atributima koji mu se pripisuju (Herma Plutosa, petao, kaduceus, kornjaca, guster, ovan i kesa). Po svojoj shematiwiTanoj i veoma sumarnoj obradi istice se citava serija Merkura izraclivana negde u okolini Prilepa (Makedonija) koja je rasprostranjena sirom Makedonije. Kolekcija Narodnog muzeja u Beogradu poseduje veCi broj primeraka ovih statueta. Merkura cesto srecemo predstavljenog i naaplikama koje su, uglavnom~ sluzile za ukrasavanje kola. Po mnogobrojnosti svakako dolaze razliCiti tipovi Venere. NajceSCi nalazi su svakako stidljive Venere (Venus pudica). Po neveStini i naivnosti interpretacije istifu se narocito primerci Venere naaeni u blizini Trajanovog mosta na Dunavu, koje su inspirisane helenistickolll Afroditom anadyomene. Meau Venerama u repertoaru provincijskih majstora nalazimo i druge tipove Venere, na primer Venera sa ogledalom (Venera cdlja kosu) itd. Jupitera, Minervu i Marsa u domacoj interpretaciji srecemo i nalazimo uglavnom u blizini vojnih punktova sto je i prirodno. Meclu statuetama Jupitera treba istafi i cinjenicu da se srecu primerci koji, jzgleda, nose odlike galske produkcije. Viktoriju cesto srecemo i kao statuetc 1 kao aplikacije i to takode u blizini vojnih logora. Medu provincijskim primcrcima istifu se naroCito dye veoma grubo modelovane Viktorije sa girlandom u rukama, nadenim u Podunavlju. Medu najmnogobrojnije statuete spadaju Amori i razni geniji, medu kojima ima i primer aka sa orijentalnim koncepcijama. Lar je takode zastupljen u provincijskoj interpretaciji. Bah sa panterom, tirsosom i kantarosom iz Dubravice (Margum) iako aplika, istice se zanimljivosCu medu ostalim primercima. Sto se tice repertoara bozanstava u drugim provincijama, narocito u Panoniji vaZe isti odnosi. Pored statueta domace produkcije koje predstavljaju bozanstva i1i poluboZanstva lokalne interpretacije klasicnih tipova iz grcko-rimskog panteona, u nasinl oblastima srecemo poeev od II veka n. e., dosta cesto i statuete koje predstavljaju bozanstva ciji su kultovi doneti u nase krajeve iz orijentalnih provincija Carstva. Kult pomenutih bOZanstava prenose najpre na limes, a zatim i u druge oblasti vojnici regrutovani u Siriji, Egiptu itd. Zabaceni podunavski krajevi postaju u II i III veku n. e. centar bez prernca za sirenje istocnjackih religija. ad vojske ove kultove prima stanovnistvo i postepeno ih siri. U nasoj zemlji cesto srecemo i spomenike u bronzi Mitre, Serapisa, Kibele i Atisa, Sabazija, Jupitera Dolihenusa, Izis-Fortune. Jupitera Dolihenusa srecemo u Zemunu (Taurunum), Atisa u Podunavlju, Sisku (Siscia), zatim u Dalmaciji u Mucu (Andetriurn), u Ninu (Aenona) itd. Mitrin kult je veoma rasprostranjen u podunavskim provincijama. Veoma je interesantna statueta (fragmentovana) iz Podunavlja, kao i bronzana glava Mitre iz Siska (verovatno import). Serapisa vrlo cesto srecemo u nasim krajevima. Spomenimo aplike Serapisa iz G. Srpaca (Makedonija) kao i primerak iz Kostolca (Viminacium). Isis-Fortunu srecemo na Kosmaju (rimska metalIa), u Makedoniji. Lici, Puli itd. Kad se govori 0 kultovima sa istoka u nasim krajevima m; treba 2laboraviti ni Sabazijeve votivne ruke. Treba narocito istaCi onu iz Gradine (Domavia), iz Sotina i onu iz Osijeka (Mursa). Medu votive pada veliki broj minijaturno izradenih nogu i ruku. U sitnoj provincijskoj bronzanoj plastici omiljeno je cesto predstavljanje raznih zivotinja, ptica itd. IzgIeda da su i one, poput apIika, najceSce sluzile za ukrasav.anje raznih predmeta, name staja, stolica i s1. Domace radionice izradivale su ogromnu masu aplika raznolike sadrzine i namene. One su najceSce upotrebljavane za apliciranje na kolima, nameStaju, posudu, kozmetickim priborima itd. Njihovo mnostvo tako je veliko da mnogostruko prevazilazi broj okruglih statueta. One cesto ;:>redstavljaju raznovrsna bozanstva kako grcko-rimska, tako i orijentalna, zatim raznovrsne :livotinje, razna fantasticna, hibridna bica, ptice, zabe itd. Kola iz Poljance (Ludbreg) predstavljaju najpoucniji primer ukrasavanja plasticnim aplikama (Panteri, Herkul, Menada, Tri Harite itd.) i, sem toga, svedoCi nam 0 produkciji kola, kako

obicnih i paradnih, tako i kultnih. Izmedu ostalog kola iz Poljanca svedoce 0 kooperaciji dvaju zanata kao i 0 njihovom nivou. Nasuprot Meziji i Dalmaciji - u Makedoniji postoji stara tradicija - Panonija se istice kao znacajan proizvodac bronzanog posuda razlicitih tipova. Pored importa iz radionica metropole i iz drugih provincija (Gallia), naucno je dokazana proizvodnja odredenog tipa kaserola, pater~ sa ddkama ukrasenim psecim glavama, koje su najceSce koriscene kao prilog prilikom sahranjivanja sa kolima. Cest je tip patere sa ddkama koje na kraju imaju ovnujske glave (Samatovci, Petrovci (Basianae), Ptuj (Poetovio), Batina itd.). U Panoniji je izradivana i jedna vrsta tanjira prema uzorima iz Galije i sa Rajne. Zatim na podrucju Panonije pojavljuju se veoma cesto sudovi - vedrice tzv. tipa Hemoor, Vedrice sa nogom koje su hronoloski istovremene sa tipom Hemoor (II-III vek n. e.) proizvodene su u Panoniji. Najverovatnije je da su zanatlije u Panoniji imitovale i razne importovane oblike posuda. Panonija je po svemu sudeCi bila znaeajan producent i izvoznik bronzanog posuda i slicnih izradevina od bronze isto onako kao sto je Galija imaIa vodecu ulogu u izvozu luksuzne keramike (terra sigillata). Provir..cijska obrada bronze u Istri koja je pripadala metropoli (Regio X), Noriku i Makedoniji nema onaj znacaj kao sto je to slucaj sa provincijama Mezijom, Panonijom i Dalmacijom. Ovaj kratak osvrt na stvaralastvo i pojave u provincijskoj bronzi ima za jedini cilj da podstakne intenzivnije i sistematskije proucavanje antickog bronzanog materijala u nasoj zemlji.

CHARACTERISTICS OF ROMAN PROVINCIAL BRONZES AND ASPECTS OF ITS DEVELOPMENT IN ILLYRICUM

Roman provincial bronze in our regions was not submitted to a systematic study and thus it is not possible to reach any definit conclusions on its scientific significance. On the basis of some published material, however, and based on some unpublished fonds of bronze, it is possible to observe certain characteristics. In a number of cases it is quite easy to differentiate provincial manufacture from the import, especially the one pertaining to Hellenistic and Italic centres. Location of Roman provinces on the territory of our country was of a decisive importance in connection with this kind of handicraft activity. If we take into consideration that geopolitical and strategical significance of our regions was of a vital interest to Romans, then we can easi1;y understand peculiarities and specific features of cultural and economic development of population in our regions throughout the period of Roman occupation. After Pannonian revolt and a definite pacification of our areas (3rd-9th year A. D.), the biggest part of today's Yugoslavi:t - Illyricum of that time - were provinces Dalmatia, Pannonia and Mesia Superior, while Norik and Macedonia, however, occupi~d smaller northern i. e. southern parts of the country. Western parts of I1lyricum belonged to a cultural sphere of Latin language, while eastern part of Upper Moesia and Macedonia belonged to the Greek cultural and speaking area. :Such disposition and geographic location of our provinces, submits them to a powerful influence of two different cultural media, which shall be manifested in a particular and special way in local provincial creation, as we shall later see. All these provinces had the status of imperial provinces and this further influenced their cultural and economic development and tempo of romanisation. Roman dominance expended in the course of the 1st and the 3rd century A. D. to the territory embracing lands from Atlantic ocean to Euphrates river and Sahara desert to Danube and Rhein rivers. Rome promoted culture and civilisation of the Empire throughout these territories. Although generally accepted, this civilisation, however, aquired certain peculiarities which were characteristical of certain parts and areas. These elements were under a constant evolution. Dominant role in dinamics of romanisation in our regions was played by population structure. In Danube river valley and Pannonia this dynamics was faster, while the mountainous parts of central I1lyricum were painfully and slowly romanised. Therefore, in economic and cultural development, the best and the fastest advancement is achieved in Pannonia which is greatly populated by Celts. On the other hand, Pannonia and Moesia were situated on the boundary of the Empire and this further influenced the course of their romanisation, as the right-hand bank of Danube river was transfered in the course of time into a fortified frontier (Limes), occupied by military troops for protection of Empire and creation of a footing for further expansion. Certain frontier points were connected with other areas of provinces and the Empire by excellent communication net. They had a simultaneous strategic and economic importance

37

and, in the final consequence even a cultural one and thus shall maintain flows of cultural trends from different parts throughout the Roman occupation. This is especially felt at the time of Antoninus (the 2nd c. A. D.) and even more in the time of Hadrians cosmopolitanism, when the pax romana moto really permitted liberalisation of general tendencies. Under the conditions of Roman slave-owing system, subdued autochtonous population began to be romanised. Their upper cast accepted conquerors and rather quickly adopted cultural and other habits. Free, economically dependent natives working in mines, great workshops and latifundias quickly succombed to romanisation. One of the decisive roles in the process of romanisation was played by Roman cities and the army. Process of romanisation is greatly speeded by the army. This was done in such a manner, that natives were recruited in provinces (by Hadrian) and served their time in other parts, where they accepted the Latin language and cultural habits and traditions and upon the release from the army they usually settled down in the vicinity of the place where they served and thus excerted a strong influence on the course of romanisation of local population. In observing gradual romanisation in culture and religion, we can also perceive a strong resistance of autochtons. Even in cities where romanisation was the strongest, domestic element was strongly felt. Thus the Roman culture became provincialised i. e. acquired a special feature dependent on each separate province. Native autochtonous element provides its clear stamp especially on handicraft objects, imbued by tradition preserved elements. Only the Roman architecture could not be as provincialised by autochtonous element, or at least not to such an extent as to loose its originality and individuality. Great number of colonies and municipiums throughout our provinces were trade and handicraft centres. Although handicraft was instigated to develop throughout the Roman occupation it persisted as small, artisans activity. This was conditioned by a narrow circle of consumer production relations and especially the primitive level of production technique. In provinces, main crafts were smithy, brick-making, pottery, carpenting, jewelry etc. while the manufacture of bronze objects was most probably connected with certain war equipment workshop and most of all, coin smythies of Moesia and Pannonia. Trade compensated deficit in bronze manufacture and other goods and instigated native casters and incrusters to produce and copy. As we have already mentioned, disposition of Roman provinces in our country and their strategical position towards the Barbarians was such, demanding permanent presence of considerable military units either holding certain points of fortified Limes or stationed in some camps in the close background. Some of the units served as protection of important mines (metal on Kosmaj) and in the vicinity of Gamzigrad. Such a situation conditioned a great trequency of tradesmen, travelling craftsmen visiting military camps (canabae), villas, latifundias, etc. supplying their customers with miscellaneous goods from metropolis and advanced provinces (Thrac~, Macedonia, Gallia, etc.). Thus they instigated provincial craftsmen, to their own production and contributed to the development of handicrafts. Further in this paper we shall try to present and >uggest some of the most significant products in bronze, to show the characteristics of small bronze figural art and decoration elements, utensils and other objects of everyday use. An abundance of statuettes of various content, appliques and other objects of plastic character speak of the degree of romanisation in the same manner as roustique, mainly sepulchural stone plastic. Abundance of various divinities originating from the Graeco-Roman pantheon and oriental rites is encountered throughout the country. Imitation of Graeco-Roman examples is the basic characteristic of this figural art. Technical and artificial level was very low and thus the greatest number of these examples have a handicraft character, assigned probably to local, romanised population for completion of domestic larariums. It is not impossible, however, that amongst provincial craftsmen there were such whose works today are atributed to import.

18

39

If we consider the frequency of finds, we perceive that statuettes of various deities are most often found in the vicinity of Lines, military camps and prominent provincial centres and cities (Ratiaria, Viminacium, Pincum, Margum, Singidunum, Sirmium, Mursa, Siscia, etc.) while enterior of provinces, judging from the existing funds available in museums was considerably poorer. Surprising, for instance, is the abundance of Mercury statuettes, mainly of a stereotYPlc characteristics and provincial manufacture. They are the constant followers of military fortifications and trade centres. Amongst them we find the type of the so-called Hermes-Toto which testifies on presence of merchants from oriental parts of the Empire. Very interesting is the sample of Mercury from Ulpiana (applique) presented with almost all characteristics attributed to him (Hermes Plutos, cock, caduceus, turtle, lizard, ram and bag). Outstanding is the serie of Mercury for its schematic and closely summarised workmanship, manufactured somewhere in the vicinity of Prilep (Macedonia) and distributed throughout Macedonia. Collection of the National Museum of Belgrade offers a number of these statuettes. Mercmy is often encountered on appliques which mainly served for decoration of cars. The reatest in number are v,arious types of Venus. Most frequently found was the bashful Venus (Venus pudica). Clumsy and naive interpretation is specially displayed in Venus found in the vicinity of Trajan's bridge on Danube, inspired by the type of Hellenistic Aphrodite anadiomena. Amongst Venuses on the repertoir of provincial craftsmen we also find some other types such as Venus with a Mirror (Venus Combs Hair) etc. We find Jupiter, Minerve and Mars in local interpretation in the vicinity of military outlets which is only natural. Amongst Jupiter statuettes remarkable fact is that they bear features of Gallic style and production. Victoria is often met in the shape of statuette or applique also in the vicinity of military camps. Amongst provincial examples outstanding are the two very roughly modelled Victorias, with girlands in hands, found in Danube valley. Statuettes of Amors and various genies are numerous, often with oriental conception. Lar is also presented in provincial interpretation. Bacchus with panther, tirsos and kantaros from Dubravica (Margum), although an applique, is distinguished among other examples. Repertoir of deities in other provinces, especially Pannonia, has the same relationships. Beside statuettes of domestic production presenting deities or half-deities of local interpretation of the classical type of Graeco-Roman pantheon from the 2nd century A. D. we often meet in our regions statuettes presenting deities brought into the area from oriental provinces of the Empire. Rites of the mentioned deities are transported to Limes and further inland by soldiers recruited in Syria, Egypt, etc. Out-of-way areas of Danube valley became in the 2nd and the 3rd century A. D. centres without competition for spreading of eastern religions. Population adopted these rites from soldiers and gradually spreaded them further. In our country we can often meet monuments in bronze of Mitra, Serapis, Kibela and Atis, Sabasia, Jupiter Dolihenus and Isis-Fortuna. We meet Jupiter Dolihenus at Zemun (Taurunum), Atisa in Danube valley, Sisak (Siscia), further in Dalmatia in Muce (Andetrium) in Nin (Aenona) etc. Rite of Mitra is widely spread in Danube river walley provinces. Very interesting is the statuette (fragmented) from Danube river valley and the bronze head of Mitra from Siscia (probably import). Serapis is often found in our regions. To mention appliques of Serapis from G. Srpci (Macedonia) and the example from Kostolac (Viminacium). Isis-Fortuna is found on Kosmaj (Roman metalla), in Macedonia, Lika, Pula etc. Speaking of oriental rites in our regions we must not fail to mention Sabasium votive hands. Special mention should be made of the one from Gradina (Domavia), from Sotina and the one from Osijek (Mursa). Amongst votives there is a number of miniature made arms and legs. In small bronze figural art of province, favourite was the presentation of various animals, birds etc. It seems that they, as was the case with appliques, often served for decoration of vmious objects, furniture, chairs, etc. Domestic workshops manufactured a great amount of appliques of different content and destination. They were mostly used for application on cars, furniture, vessels, beauty cases etc.

They were produced in such an enormous amount that it greatly surpasses the number of round statuettes. They often present various deities, Graeco-Roman as well as oriental, different animals, fantastic hybride beings, birds, frongs, etc. The car from Poljanec (Ludbreg) is the most educational example on decorative plastic applique (Panthers, Hercules, Menada, Venus Pudica, Two Charites) and further witness of the manufacture of cars, simple, and pompous as well as used for ritual purposes. Car from Poljanec further speaks of cooperation between the two crafts and their level. Contrary to Moesia and Dalmatia, in Macedonia exists an old tradition, while Pannonia is distinguished as a prominent producer of bronze vessels of different types. Beside import from metropolitan workshops and other provinces (Gallia), scientifically was proved the production of a certain type of casserols, paterae with dog heads decorated handles, mostly used for burial with cars. Type of patera with handles ending in rams heads is often found (Samatovci, Petrovci (Basianae), Ptuj (Poetovio), Batina etc.). In Pannonia, certain types of plates were manufactured according to samples from Gallia and Rhein river. In Pannonia often appear vesselbuckets of the so-called Hemor type. Buckets with legs, which chronologically appeared simultaneously with Hemor type (the 2nd and the 3rd century A. D.) were produced in Pannonia. It is most probable that Pannonian craftsmen imitated imported types of vessels. Judging from this, Pannonia was a prominent producer and exporter of bronze vessels and similar products in bronze, the same as Gallia had a leading role in export of luxury ceramics (terra sigill). Provincial work on bronze in Istria which belonged to metropolis, Norik and Macedonia did not have such an importance as Moesia, Pannonia and Dalmatia. This brief summary of creation and phenomenon in bronze have the sole purpose of instigating an intensive and systematic study of antique bronze material in our country.

M. Abramic, A. Alfoldi,

Poetovio,

Ptuj 1925 Vindonissa von Brugg, 1948 rom. Jachen u. Kometen aus Pannonien, Mannusbibl. Sert~ 32. Hof1923.

Rhein u. Donau in del' Romrrzelt,

A. Alfoldi - A. Radnoti, Ziigelringe filleriana, 1940, Zagreb, 309 O. Almgren, E. Babelon Studien uber nordeurop. Catalogue bronzani Umetn.

u. ZierbeshHige Fibelformen der

erf.-en nachchristtl. de la Bibl. Nat. muzeju

Jahrehunderte, Paris, 1895. Vjesnik

A. Blanchet, figuralni

des bronzes antiques predmeti

1. Bach, Antikni 1936. 151 1. Bach -

u Arheol.hist.

u Zag,ebu, Beograd,

Hrv.

arheol.

dr.

XVII.

B. Radojkovic,

obrada metala 1. Muz. prim. umetn. 196~ age, 1961

1956

P. La Baume, Die Romer am Rhein, M. Bieber, The Sculpture

of the Hellenistic 1946

C. Bliimel, Romische Skulpturen, H. Blumner, T~chnologie

u. Terminologie

der Gewerbo

u. Kunste

bei Griechcn

u. Romern,

Bd, IV.

1881

F. Braemer, L'Art dans l"occident romain, Louvre 1963 J. Brunsmid, Antikni figuralni bronzani Pater, predmeti, Pantheon, VHAD Sonderdr. XUI. 1966 Berlin, 1957 1959, 203 1913/14. 207

L. Budde, Bildnisse des Trajanus L. Budde, Die Entstehung E. Cermancwit, E. Condurachi, E. Condurachi,

des antiken

Reprasentationsbildnisses,

Rimska bronzana lampa iz Pozarevc3, L'archeologie Monumenti roumaine au XX. siecle, cristiani neU'Illirico, et

Starinar IX-X. Bucuresti 1963

Ephemeris Dacoromana dans les Balkans,

IX. Roma, en Hongric

1940 et en Pologne, VIII. congr.

E. Condurachi, Influences grecques archeo!. classique, Paris 1963, 111 R. Delbriick, Spatantike Kaiserportrats, Charakter

romaines Berlin 1933

E. Diez, Der provinzielle D. Dimitrov, F. Drexel,

der 10m. Sku!ptur in Noricum, 1957, Sofia 1924, 55 1935 Hamburg

VIII

Congr. Paris 1963. 71-

Arheo!' otkritia

v Bulgaria,

Rom. Paraderiistung,

Strena Buliciana, Byzant Zcitschr.

R. Egger, Der erste Theodosius,

H. ]. Eggers, Der rom. Import im freien Germanien. E. Esperandieu, K. Exner, Die Basreliefs,

1951

statues et bustcs de la Gaule Romaine Emailfibeln del' Rheinlande, 29. Bee. Rom. Germ. Komm. 1940, 31

rrovinzialrom.

E. Frova, L'Arte di Roma e del mondo romano, Torino 1961 W. Fuchs, Der Schiffund von Mahdia, Bilderhef, DAI Rom, 2, 1963 26. 1930. Beibl. 231.

H. Gaheis, Das rom. Tor. u. Kascenschloss, M. GaraSanin J. Kovacevic, Eirenephoro, Arheo!'

Oscerr. Jahreshdte u Jugoslaviji Zborn.

nalazi

1961

41

B. Gavela,

Minerya

iz Konayala,

N. M. 1964, 115

1\'1. Gore;'}c,

Antikna

ski.llptura u Hrvatskoj)

Zagreb) 1952 1928, 75 Cahiers archeologlques III, 1948, 57

P. Goessler, Antike BiistengeHisschen A. Grabar, Les monuments

aus Metall) Festschr. Amelung et Justinian PriIlja.

de Tzaritchingrad

P. Grimal, La civilisation

romaine, Paris en Yougoslavic) VIII, con gr. Paris 1963) 127 1958

M. Grbic, La pla~tique grecque et lomaine M. Grbic, Odabrana groka i rimska pl.stika

u N. M. Beograd,

Greek and Roman Life) Exhibition)

British Museum London, Berlin 1940

1929

W. H. Gross, Rom. Hcrrschecbildnisse, H. Hausmann, Hellenistische Negtr,

Ad:en. Mitth. 77. 1962, 255 1924) 104

A. Hekler) Kunst u. Kuhur Pannol1lens) Strena Bulisiana V. Hoffiller, V. Hoffiller, V. Hoffiller, B. Jelicic, B. Jelicic, Anrikne Oprema bronz.ne rimskog posude, vojnika, VI-lAD. VHAD. XII. XI.

1913. 4.
1910/11, 145

OklOI', Zbornik

radova Pil. fak. Zagreb,

1951, 193

Branz. zisci iz N. M. Beog,cad) Zbornik N. M. Oplata kovcezica iz Idirnuma, deto, 1962. der Romer zur bild. Kunst d~r Griechen) Sp'trom. Portr'ts Antike II. Berlin, 1950

H. Jucker, Vom Verhaltnis G. Kaschnitz D. Kellt Hill. O. Klindt Kluge Weinberg, Catalog Jensen,

1926, 53

of classical Influences Hartlebell,

Bronze sculpture, italiennes

Walters Art Gallt>ry, 1949 sur rart 1924 Wagner 1962, 187 1951 seandll1ave, VIII. congr. Paris 1963, 76

et celtiques

Lehman:! -

Ant:ke Grossbrol1zen, aus Manching,

H. K!umbach, H. Klumbech 1. Kovrig,

Rom. PenzerbeschI;ige J. Keim,

Festschr.

Der rom. Sch"tzfund

v. Straubing,

Munchtn

Csaszarkori

fibuh~k, Diss. Pann. II. 1937 1929

\X'. Lamb, Greek acd Roman Bronzes, Lippold) Kopien u. Umbildungen

griech. Statuen) Mi.inehen 1921 antika, Skopje 1954 :1:iva Antika 1958, Skopje, VIII. 2. 323.

P. Lisicar, NaSata rnakedonskata P. Lisiear, Strigilis

u nasim zbirkama,

M. Macrea, Le culte de Sabazius en Dacie, E. Mana D. Mano Zisi, Antika

Daeia III. 1959, J25 1956 iz Tamnila, cisalpine, Zbornik cadova N. M. 1958) 63 VIII. congr. Paris 1963) 67

u N. 1\'1. u Beogradu
statu eta

Zisi, Bronzana

Herak!a de ran

A. :Mansuelli, Le caractere provincial

J. Marovic, Fibeln mit Inschrift Aucissa, Jahrb. Rom. Germ. Z. Mus. 11ainz 8. 1961) 106
H. Meitzel) Antike Lampen, Mainz 1954 H. Menzel, Rom. Bronzen in Deutschland, Pfalz DAI. Speyer 1. 1960, Trier II.

H. IVlenzel, Rom. Biistengewichte, E. Mercklin, M. Mnkoyic, Wagenschmuck, Rimski gradovi Jahrb.

1950 48. 1933, 84 u G. Meziji, Diss. Arh. Dr.

na Dunavu Suppl.

J.

1968

A. M6csy, Pannonia, A.M6c$y,

P. W. Reallex.

Munizipalgemeinden Die Technik

in M. Superior, des Altertums,

God. Balkanolog.

Inst.

3. Sarajevo

1967

A. Neuburger,

1921 1921 1927 VIII, 1. 1958, Skopje, 137

K. A. Neugebauer) K. A. Neugebauer, D. Nikolic, R. Noll, R. Noll,

Antike Bronzestatuetten, BrJllzegedit

des Altertuffis, :1:iya Antika,

Venus de Kladusnica,

Romerz~itl.

Fibel- Inschriften, zum Mittelalter)

Germania 30, 1952) 395 Knusthist. Museum, \Vien 1958 Portrats) Oslo 1933 Oslo 1947

Vom Altertum

H. P. L'Orange, H. P. L'Orangle, F. Papazoglu,

Studien lur Geseh. des spatantiken Apotheosis in Ancient Portralture,

Makedonski

gradovi

u rimsko doba) Skopje 1957 Saalburg Jahrb. 1939) 73

O. Paret) Rom. Schnellwaagen

u. Gewichte)

I. Patek,

Pannoniai

fibulatipusok,

Diss. Pann.

1942 1924, 369 III. 1948 6. XLVII. VIII. 1956, 217

S. Paulovics, V. Petkovic, Ch. Picard, D. Pinterovic, D. Popescu, A. Radnoti, A. Radnoti, A. Radnoti, A. Radnoti, S. Reinach,

Germanenkopf Fouilles Un bronze 0 rimskoj Fibeln

aus Brigetio,

Serra Hoffiller. Cahiers Archeol. Revue

de Tzaritchlllgrad, alexandrian bronzi

importe u Muzeju

Stobi,

Archeo!' zbornik

Slayonije,

Osijecki

1962, 71

aus Nat.

Museum

der Alterthumer II. 1938.

in Bucuresti,

Dacia

IX-X. 1941, 44

Rom. Brinzegefasse, Intercisa, Spatrom. Jochbeschl. Bronzes II. Archeo!'

Diss. Pann. Hung.

1957. Mobe! u. Kistchenbesch!. Vorgesch.

218.

Kastchenbeschl. Saalburg

Bayer.

01. 23. 1958, 83

Laye, 1894.

H. 19. 1961, 18. Romaine, St. Germaine Metropoi.

figures

de la Gaule

G. M. Richter, A. de Ridder, G. RodenwaIdt, H. Rolland,

Greek, Bronzes

Etruscan antiques

and Roman du Louvre,

Brcnzes, 1913-15.

Mus. 1915

Die Kunst antiques

der Antike, de Haute u. Wirtschaft lvIiinzkabinett,

PropyHien Provence, in Rom. Wlen,

verl., Gallia,

Die Kunst Suppl.

von

AugustuS,

Die

Antike

13. Berlin

Bronzes

18. 1965 1939.

M. Rostovtzeff, C. Sacken,

Gesellschaft Brollzen,

Kaiserzeit, 1871.

Leipzig

Antike

H. Schonberger, Schreiber, Schroder,

Rom. Vorhingeschlosser Toreutik, Archeo!' Jahrb. 1894

m. Maskendecke!,

Saalburg

Jahrb.

1956, 81

Die alexandrin. Thrakische

Helme,

Jahrb.

1912, 328

K. Schwendemanll, M. Seper, Rimska D. Srejovic, Branz.

Der Dreifuss,

DAI 36/37, 1921/22, 107. JAZU, 1902, 395

kola iz Pol)anca

kod Ludbrega, ~rarinar, IX-X.

statu eta iz Tamnica, vizant. carice. Beograd, Sculpture, Graz Starinar 1968 London

IX-X. 1959, 43 1959, 77

D. SrejoviC, Portret Stare kultllre Strong, Roman

u f)crdapu, Imperial Carnuntum, Archeo!'

1961

E. Swoboda, E. Thomas, M. Vasi", M. Vasi",

1964 Bpest 1956, 181 47

Funde DAI.

in Ungarn, 1901, XVI. 1905

Rom. Vjesnik

Mirth. HAD

VIII.

1. Venedikov, B. Vikic B. Vikic Z. Vinski. ~\1. Vukovic,

Trakiskata Belancic,

koiesnica,

Sofia 1960 glava iz SisClje, Muzeji zbornik

7,

Mala antikna

1952, 60

BelanCic, Bronzani Krsroliki nakit,

Yre, Tkalcicev Arheol. niskog

1. 1955, 15 1968, 103 Ziva Antika, u. ihre X. 1960, Skopje, rom. 259 Vorbilder, VIII. congr. arrheol.

Vjesnik

M. Zagreb llluzeja,

Dve bronzane

aplikacije im

J. Werner, Figiir!. Darstell. class, 1963, Paris, 74 R. West, Rom. Portratplastik,

fteien

Germanien 1933 1901.

proviD7iel

Miinchen,

H. \Xlillers, Die rom. Bronzeeimer H Willers, Neu~ Untersuchungen Catal. Catal. of Bronzes, of Lampes, Jahrb. statucte,

v. Hemmor,

liber Bronzeindustrie, British British Museum, Mu,eum, 1915 1899

1907

H. B. Walters, H. B. Walters, R. Zahn

J

Lanternarium, 3 bronzane Bronzstatueta

Preuss.

Kunstsamml.

37. 1916, 14 Ziva Antika, IX. 1959, 265

Lj. ZotGvic, Lj. Zotovic,

Starinal'

IX-X. 1959, 211 iz Brze Palanke,

Hermes-Tota

U doba raspadanja rimske imperije, kada se susticu unutrasnji nemiri, pokreti robova, sa spoljnim napadima varvarskih naroda, nasi krajevi igraju odlucujueu politicku ulogu u rimskoj imperiji. Vee na kraju III veka centar ekonomskog i politickog zivota Imperije preselio se iz Italije u bogatije provincije istocnog Sredozemlja. Tako imamo citav niz imperatora ilirskog porekla iz nasih krajeva, medu njima su znacajni reformatori i organizatori: Dioklecijan, Konstantin Veliki i Justinijan. Pocetak IV veka je preloman za kasnu antiku, kada je Konstantin konacno prenea preston1cU u Carigmd, a takode i kraj istog veka, kada je Teodosije podelio carevinu na istocni i zapadni
cleo.

Ceo ovaj proces raspadanja rimske imperije doveo je do opsteg opadanja njene kulture u 1V i V veku. No ipak, to privremeno opadanje kulture je zaustavljeno, 0 cemu svedoce ostaci kasnoantiCke materijalne kulture u gradovima nasih oblasti: arhitektura novih oblika i razvijen urbanizam, formiranje novog stila u vajarstvu i slikarstvu, mozaika i fresaka, i u ukusnom umetnickom zanatstvu. Umetnost ovog vremena pada pod talase sve jaceg orijentalnog uticaja. To je nova stilizovana umetnost kasne antike i potom celog srednjeg veka. Isti proces preplitanja kasnorimske i kasnoanticke umetnosti vidi se u raznim tehnikama: metalu, slonovaCi i dr. Vidi se izrazita tenJencija ka stilizaciji a da se klasii'ni smisao za plastii'nost i sklad nije sasvim izgubio. To je ana znacajno razdoblje kada se javlja prekretnica dva umetnii'ka shvatanja: prelaz od klasii'nih plasticnih formi u stilizovane, plosne, ne realistii'ke oblike. Krajnja stilizovanost zivotinja i geometrizacija odaju sasvim nov stil. U nasoj zemlji primetni su uticaji severnoafrii'kog zanatstva u Primorju, a sirijskog i maloazijskog, preko Carigrada u istoi'nim krajevima i u Podunavlju. Civilizacija kasne antike bila je sastavni deo ranohriseanske umetnosti, iako su gri'ki i istocnjai'ki elementi sve viSe preovladivali na stetu ri111skognasleda. RanohriSeanska u111etnost nastala je i razvila se u prvim vekovi111a !lase ere, kako u zapadnim, tako i u istoi'nim provincijama rimskog carstva. Ova umetnost obuhvata period od prve pojave hriSeanskih ideja u umetnii'kom stvaranju rimskog II-III veka, do prvih decenija VI odnosno VII veka, kada se na gri'kom istoku pod okriljem Konstantinopolja transformira u takozvanu ranovizantijsku umetnost, a na latinskom zapadu, naslanjajuCi se na stare tradicije deli111ii'no "varvarizovane" kasnoantii'ke umetnosti prelazi u zapadnu rano-srednjovekovnu umetnost. Tokom IV veka, hriseanstvo kao ddavna religija poi'inje da shvata socijalni znai'aj likovne umetnosti. Hriseanstvo je na taj naCin sai'uvalo kontinuitet kamoantii'ke umetnosti. Pod uticajem varvarskog ornamentalno-dekorativnog ele111enta dalazi do novog umetniCkog izrazavanja. Velike promene stila desile su se kod prelaza ad klasicnog - antickog na kasnoanticki period, a ne kod prelaza od paganskog na hriseansku epohu. U okviru razvoja rimske umetnosti ovladava postepeno jedan nav duh i bez veze i uporedo sa nastajanjem ranohriscanske umetnosti. To se najbolje zapaza na produktima svakodnevne upotrebe i naroCito u tehnici bronze i na ovoj nasoj izlozbi. Dela kasnog carskog doha, a najpre Konstantinove epohe primila su vee znai'ajne stilske oznake ranohriseanske umetnosti: frontalnost, stilizaciju, plosnost, tehniku prolamanja i umetanja.

Ove karakteristike uocljive ~u i na sitnoj zanatskoj umetnosti u tehnici bronze kao sto su: fibule, kopce, lampe, kadionice, kandelabri, vage, tegovi (portreti careva i carica), zigovi, opIate kovceziea, pikside i dr. Meau ostalim umetnii'kim radovima cesto 'u se pro\zvodili metalni predmeti u vidu plocica sa ugraviranim likovima svetitelja i raznim drugim predstavama. Iste plocice su sluzile i bo okov za korice knjiga, opiate kaseta itd. Kao primer imamo oplatu kasete iz Idimum-a (Narodni muzej Beograd) i plaketu sa predstavom V:ktorije ili ai1aela (Narodni muzej Beograd). U ranohriseanskoj umetnosti simboli zauzimajl' znaeajno mesto, Ciji su koreni jos iz paganske mitologije. To nam dokazuju mnogobrojni primeri: statueta dobrog pastira (Narodni muzej Beograd), lampa u obliku jagnjeta (Arheoloski muzej u Zagrebu), kandelabr sa golubovima U\arodni muzej Beograd), darohranilica sa simbolom grckih slova a. i to (Narodni muzej Beograd), kadionica sa predstavom krsta (Narodni muzej Beograd), cesto se javlja monogram Hrista u raznim oblicima - lampa sa drSkom u obliku glave grifona (Narodni muzej Beograd) kao i na lampi u obliku jagnjeta (Arheoloski m;.:zej u Zagrebu). Istocne i zapadne hriscanske karakterinike teSko se daju razdvojiti pre VI veka. Sve dotle obe oblasti doprinosile su razvoju ranohriseanske umetnosti, mada su se oseeale tendencije da se voastvo sve vise pomeri prema Istoku, sta jc polozaj Zapada po~tajao slabiji. Dati iscrpnu sliku razvoja zanata u metalu u kasnoj antici i ranom srednjem veku, skopeano je sa prilicnim teSkoeama. Jedan od glavnih razloga je sto je najveCi deo radova iz ovog doba propao. U izvorima ovog perioda nabraja se veliki broj radova u metalu ali ih je do nasih dana vdo m~lo ostalo sacuvano. Takoae navodi 0 lokalizaciji i datumu proizvodnje istih vdo su siromasni. Nekada smo samo upueeni na analizu raznih stilova ali je i ovo u veCini slueajeva nesigurno. Jedno zbog toga sto su ovi predmeti usled svoje male veliCine, a i kao omiljena izvozna roba, bili lako prenosivi i zbog toga rasturani na sve strane. Drugo, posmatrajuCi njihov s61, svi su suvise izmdani, tako da jedno njihovo sredivanje izgleda Cak nemoguee. Pa prema tome, mesto nalaza ne moramo smatrati i mestom izrade ~amog predmeta. AnalizirajuCi razvoj eelokupnog materijala vidimo jedno postepeno usavrsavanje naroCito u razvoju ove sitne umetnosti u metalu. To je osobito uoCljivo u velikim kulturnim centrima. U nasoj zemlji izgleda da je bilo takode centara: Sirmium, Siscia, Mursa, Cibalae, Singidunum, Naissus, Garnzigrad, Stobi, Justiniana Prima, Heraklea, Salona, - ali u svakom sluCaju su mesta prenosenja i razmene njihovih proizvoda. Mnogi od njih su mogli biti izraaeni u nasoj zemlji. Kultura antickog sveta imala je jedan jedinstven karakter u umetnickom razvoju u jednom praveu, pa i pored toga, provineijska umetnost pojedinih naroda je bila toliko jaka da se nije dala potpuno podvrgnuti ovom uticaju helenizma, 'lee su se stvarali i domaCi stilovi. Medutim, u kasnoj antici dolazi do veeeg idejnog i stilskog jedinstva. U Budimpes i, Majncu, Berlinu nalazimo iz pocetka IV veka kako hriscanske tako i paganske mitoloske radove koji proistieu iz istog izvora. Predmeti u bronzi u Bonu, Trieru i Kelnu imaju jedan slican stil a nije sigurno da su svi izraaeni u Galiji ill na Rajni. Slican primer imamo i sa bronzanom lampom sa glavom griona u Narodnom muzeju u Beogradu, a postoje skoro identicni primerci i u Rimu, Milanu, Bedinu, Baltimoru i dr. Tek je nasa epoha upoznala u svoj njenoj veliCini vaznost kasne antike jer su brojna poreaenja koja vezuju ovu epohu sa sadasnjom. Tako je probuden interes za ovu umetnost i duhovne i materijalne uslove pod kojima je ona radena, interes koji se razvija u najpazljivije i najdublje prollcavanje. Dugo vremena se verovalo da kasna antika Ciji profil izgleda 'lee jasan od Diokleeijanovog vremena, predstavlja sarno raspadanje anticke lepote, dekadeneiju vrhunske klasiene umetnosti. Sada, medutim jasno se prepoznaju novi stilski pravci, koji su prodiruCi u jedan zatvoren svet, doprineli polako radanju umetnosti srednjeg veka. TeSko je definisati datiranje u periodu izmeau IV i VI veka u odnosu pripadnosti Istoka i Zapada, kao sto je teSko definisati kad prestaje srednji vek i pocinje novo doba. TeSko je odrediti kad jedna perioda prelazi u drugu, kao sto je teSko tacno odrediti kad se u vr=e predvecernjeg sutona mrak deli od dana.

47

At the time of decay of Roman Empire, when enterior riots and slave revolts mingled with outward attacks of Barbarian tribes, our parts played a decisive political role within the Roman Empire. By the end of the 3rd century economic and political centre of the Empire was transferred from Italy to richer provinces of eastern Mediterranean. Thus we acquire a line of emperors of Illyric origin from our regions, having in their midst prominent reformers and organizers Diocletian, Constantine the Great and Justinian. Beginning of the 4th century A. D. marked a transitional point for the late Antiquity when Constantine finally transfered his capital to Constantinople, as well as the end of the same century when Theodosius divided the Empire into eastern and western part. Entire process of decay of Roman Empire brought about a general decline in culture of the 4th and the 5th century A. D. Nevertheless, temporary decline of culture was stopped, wittnessed by remains of late-Antique material culture in cities of our ,areas, new architectunl forms and well developed urbanisation, creation of a new style in sculpture and painting, mosaic and frescoes as well as artistic handicraft of a good taste. Art of this period falls under a growing influence of the Orient. This is a new stylisation in art of late Antiquity and further of the entire Middle Ages. The same process of crossing of late Roman and late Antique art is assessed in various techniques: metal, ivory, etc. An arnphatic tendency to stylisation is concieved without entirely supressing the classic sense of plasticity and harmony. This is a significant period when a turning-point to rwo artistic conceptions forms into stylised unreal ones. Total stylisation of animal life and geometrication betray an entirely new style. Influence of African handicraft is considerably felt in our country on Adriatic coast, while Syrian and Asia-Minor influence reaches through Constantinople our eastern parts and Danube river area. Late antique civilisation was a component part of early christian art although Greek and oriental elements are becoming dominant supressing Roman heritage. Early christian art was created and developed within the first centuries A. D. in western as well as eastern provinces of the Roman Empire. This art includes the period of the first appearance of christian ideas in artistic creations of Rome in the 2nd and the 3rd century A. D. up to the first decades of the 6th i. e. the 7th century A. D. when the Greek east, under protection of Constantinople is transformed into a socalled Early-Byzantin Art, while the latin west supported by ancient, partly "Barbaric" traditions of late-antique art, transcends into a western early-mediavel art. In the course of the 4th century Christianity as an ottlcial religion begins to include the social importance of plastic arts. Thus Christianity preserved continuity of late-Antique art. Under the influence of Barbaric decorative elements, a new artistic expression was created. Great changes in style occured during the transition from classical-Antique to the late-Antique period, but not with transition from pagan to christian

period. During the development of Roman art gradually predominates a new spmt simultaneous but not connected with the creation of early christian art. It is best displayed on objects of everyday life and especially on technique of work on bronze. Works of late Empire, primarily of Constantin's period already acquired remarkable signes of early-christian art style: frontality, stylisation, incrustation and inlaying techniques. These characteristics are revealed in small handicraft art in bronze, such' as: fibulae, claps, lamps, censers, chandelabres, balances, weights (portraits of emperors and empresses) seals, coffre lining of boxes, pyxidas, etc. Amongst other artistic works often manufactured were metal, plate-like objects with engraved representations of saints and various other presentations. The same plates served as metal parts for book-binding, box linning, ete. As an example we have the box linning from Idimum (National Museum of Belgrade) and the plaque with presentation of Victoria or the angels (National Museum of Belgrade). Symbols, originating from pagan mythology, were given in early christian art a place of special importance. Numerous examples indicate the following: statuette of a Good Shepherd (National Museum of Belgrade), lamb shaped lamp (Archeological Museum of Zagreb), candelabrum with doves (National Museum of Belgrade), votive offering with symbolic Greek letters a and w (National Museum of Belgrade), senser with a presentation of a cross (National Museum of Belgrade), monogram of Christ in various shapes often appears - lamps with griffin's head shaped handle (National Museum of Belgrade) as well as the lamb shaped lamp (Archaeological Museum of Zagreb). It is difficult to distinguish the characteristics of Eastern and Western Christianity before the 6th century A. D. Until that time, both areas contribute equally to the development of early christian art. Tendencies were felt to move the leadership to the east as the west was gradually weakening. It is rather difficult to offer a complete picture of the development of crafts on metal in late Antiquity and Early Middle Ages. One of the reasons was that most of those works perished in the course of time. Sources from that period speak of a great number of works on metal but only a few of them remined up to our times. Data on location and date of production of these objects is rather poor. Sometimes we are directed to analyse different styles but in most cases it is difficult to reach a precise conclusion. Primarily because these, often very small objects, were the favourable export and thus largely distributed. Secondly, in observing the style, often very mingled, it is impossible to reach at any definite conclusions. Therefore, the place where object is found does not necessarily mean that it is the place of its manufacture. In analysing complete evolution we can observe a gradual improvement, espeCIally in the development of this small art on metal. This is remarked in great cultural centres. It seems that in our regions there were also centres, such as: Sirmium, Siscia, Mursa, Cibalae, Singidunum, Naissus, Gamzigrad, Stobi, ]ustiniana Prima, Heraklea, Salonae - but in any case these are the places of distribution and production of some objects. Many among them C0uld have been the product of our country. Culture of antique world has a unique character in its artistic development in one direction, nevertheless provincial art of some people was so strong that it did not fully submit to Hellenistic influence, but created its own domestic style. In late antiquity, however, greater unity of style and idea occurs. In Budapest, Mainz and Berlin, at the beginning of the 4th century A. D. we find christian as well as pagan mythological creations resulting from the same source. Objects in bronze found in Bon, Trier and Kaln are of a similar style and it is not certain that all of them are not created in Gallia or on the Rhein. Similar example is the bronze lamp with griffin's head in National Museum of Belgrade, while many identical copies can be found in Rome, Milan, Berlin, Baltimore etc. Our era can only assess late Antiquity in its full importance through a number of comparisons linking that period with our own. Thus the interest arose for this art and spiritual as well as material conditions of its creation, an interest which has developed into a careful and pro-

48

found study. It was believed for a long time that the late Antiquity with apparently clear profile since Diocletian, represents only a decay of antique beauty descent of a supreme classical art. Now, however, new styles are clearly recognized which penetrated into closed world in order to inspire a gradual birth of art of the Middle Ages. It is hard to define precisely the dates between the 4th and the 6th century A. D. in respect to East and West, as it is hard to define when the Middle Age ends and a new era begins. It is hard to define when one period is transiting into another as it is hard to define in evening sundown when the day passes into the night.

Izlozba anticke bronze u Jugoslaviji obuhvata materijal iz cele nase zemlje u hronoloskom rasponu od VI veka pre n. e. do kraja VI veka n. e. Qna tezi da prikaze kako se plemenita grana plasticne umetnosti u bronzi, kao specifican izdanak mediteranske kulture starog veka, prihvata u oblastima gde su tada zivela plemena Ilira, Tracana, Kelta, Makedonaca i Dacana. Qva oblast i posle 500 godina romanizacije na kraju antike nosi naziv "Ilirikum". Bronza je davno upotrebljavana kod njih, ali umetnicko oblikovanje antike znaCilo je visi stepen tehnike i stila. Qna je od Grka prihvacena na bazi slobodne razmene dobara, od Rimljana nametnuta tokom duge okupacije. Pored svih nedaea klasnog robovlasnickog drustvenog uredenja od koje je trpelo autohtono stanovniStvo, one ipak posredstvom grcke i rimske umetnosti ulazi u okvir mediteranske humanistiCke civilizacije antike, sa senzualistickim shvatanjem lepote i izrazito naturalistickim figuralnim oblikovanjem. Na izlozbi se mogu pratiti karakteristicni ostaci, hronoloski i stilski, pojave i promene koncepata i zracenje velikih umetnickih sredina i tipoloskih uzor-dela koja se povremeno odraZavaju i razvijaju dalje i u nasoj zemlji. Istorijski momenti i strujanja, drustveni uslovi uzdizanj,a bogatijeg klasnog sloja ili vladajuce vojne i upravne sile, - uz sve plime i oseke, omoguCise da se skupoceni materijal bronze koristi ne sarno u utilitarne svrhe, vec i u visoj kulturnoj nadgradnji. Tako izvire potreba i za religiozno-kultnim objektima, i u sltiZbi drustvenog prestiza, za sveeana obeleZja velikih dogadaja, ili licnosti, istorijskog momenta. Stvara se i zelja za uzvisenim izrazorn, za lepim i intimnim odrazom zivota, za stvarnim i smesnim oblicirna Ijudi, flore i faune, i svih pojava zanra. Siroka je oblast njegove primenjene upotrebe u vidu aplika na namestaju, posudu, svetiljkama, kutijama, kovcezima, kolirna, na vojnoj i konjskoj opremi, oruzju i orudu, alatima i instrumentima, tegovima i zigovima, brav,ama i katancima, nakitu, fibulama i kopcama, odlicju, medaljonu i novcu. Sve se to moglo obuhvatiti samo u glavnim potezima i najbitnijim primerima, radi nagovestaja karaktera ovog u tom pogledu mozda najbogatijeg perioda u razvoju coveeanstva. Posmatrac se neminovno nadahnjuje lepotom oblika i preciznosCu tehnike, i biva prijatno iznenaden da nasa zemlja raspolaze takvim materijalom iz te epohe. Na ovoj izlozbi prvi put je omoguceno sagledavanje ove vrste kulturnog nasleda kod nas. U naucnom pogledu ona znaCi i nasu afirmaciju u odnosu na ostale krajeve Mediterana i periferne oblasti. Rasprostranjenost bronzanih predmeta u velikoj meri je uslovljena importom iz mediteranskih radionica, naroCito u grckoj i ranijoj rimskoj eposi,ali sve viSe raste uloga putujucih majstora zanatlija, a ima elemenata za zakljucke d~ se uz bogate rudnike i kovnice razvijaju i domace livnice i radionice u kojima se lije, kuje i iskucava, cizelira, umetanjima inkrustira ili amrno prolama bronza. Samo je bilo potrebno imati bakra, kalaja, olova, cinka za livenje, peska i gline za forme modela. Pored punog livenja u kalupima, znatno radije je praktikovano suplje livenje upotrebom voska, naknadnim nalemljivanjem partija tela i draperija i finim cizeliranjem povrsine. 06 se ispunjavaju srebrom ili nielom. Za ukrasavanje su upotrebljavane i bojadisane paste

51

emalja, inkrustacije i ukivanja (damasciranja) srebra. Duga tradicija toreutike, kov,anja i iskucavanja debljeg ili istanjenog lima, imala je svoju evetnu primenu. Postavka izlozbe je razumljiva u kontinuitetu eirkulaeije ad ulaza nadesno oko zidova izlozbene dvorane. 1. odeljak saCinjava grupu objekata iz VI-II veka pre n. e. iz ilirskih oblasti Istre i Alpa, pod utieajem severoitalske venetske umetnosti u kojoj je u velikoj meri infiltriran grcki arhajski sti!. 2. odeljak saCinjava grcka bronza od arhajskog do helenistickog doba u Primorju, Makedoniji i centralnom Balkanu. 3. odeljak obuhvata rimsku bronzu od helenistickog, republickog i avgustovskog perioda do dominata i tetrarhije, u svim nasim oblastima i provincijama. U centralnom delu najduzeg zida su rekonstruisani ostaei rimskih kola iz Ludbrega. 4. odeljak zatvara krug sa kasnom antikom i ranom vizantijom i sa rekonsttukeijom Justinijanove statue sa CariCina Grada (Justiniana Prima).

Exhibition of "Antique Bronze of Yugoslavia" includes material from the entire country, in the chronological order from the 6th century B. C. up to the end of the 6th century A. D. It endeavours to demonstrate the way this noble branch of plastic art in bronze, as a specific off-spring of Mediterranean culture of the Old Ages, is accepted in the areas populated at that time by Illyrian, Thracian, Celtic, Macedonian and Dacian tribes. This area, romanised for 500 years, at the end of antiquity bears the name of Illyricum. Bronze was since a long time in use with them, but artistic modelling of antiquity meant a higher degree of technique and style. Accepted from Greeks on the basis of free exchange of goods, it was imposed by Romans in the course of long lasting occupation. Beside all misfortunes of classical slave-owning social system, from which autochtonous population suffered, through the mediation of Greek and Roman art it enters within Mediterranean humanistic civilisations of antiquity - with a sensual assessment of beauty and emphatically naturalistic figural modelling. Exhibition enables us to follow characteristical sections, by chronology and style, phenomenon and changes in conceptions and radiation of great artistic environments with typical master-works which served as example and occasionally appeared and developed further in our country. Historical monuments and trends, social conditions and elevation of richer, upper class or the ruling, military and governmental power - ebb and flow of time, permltted the precious material of bronze to be used not only for utilitarian purposes but also in higher, cultural aims. Need surges for religious and rite objects, in the service of social prestige, for ceremonial marks of great events or personalities as well as historical moments. It is created also from the desire for higher expression, for beautiful and intimate image of life, for real and funny shapes of people, animals and plants and all scenes of everyday life. Wide is the field of its applied use, in shape of appliques on furniture, vessels, lamps, boxes, coffres, cars, military and horse equipment, weapons and tools, utensils and instruments, weights and seals, locks and latches, jewelry, fibulae and clapses, medallions and coins. All this was included only in main lines and most important examples, forboding the character of, in this aspect ,perhaps, the richest period in human evolution. Observer is always inspired by beauties of shapes and precision of technique and is pleasantly surprised to find that our country disposes with such material from that period. This exhibition, for the first time permits us to assess all types of our cultural heritage. From scientific aspect it means our affirmation in ,respect to other parts of Mediterranean and peripheral areas. Abudance in distribution of bronze objects is greatly conditioned by import from Mediterranean workshops, especially in Greek and early Roman era, with growing importance of travelling masters craftsmen. Some elements tend to lead us to a conclusion that beside rich mines and smithies, domestic casting workshops developed in which bronze was casted, hammered, chiselled, inlaind, encrusted and a;our. It is only necesarry to have copper, tin, lead, zink for casting, sand and clay for formation of model. Beside piece mold casting very popular

53

and preferable was the hollow lost-wax casting with additional joining and welding of parts of body and draperies, and a fine surface decoration. Eyes were filled with silver or nicle. For decoration, enamel pastes were coloured, beside incrusting and inlaying of silver. Long tradition of thoreutics, hammering and inlaying of thicker or thinner sheet metal had its four.ishing application. Exhibition lay-out is comprehensive within continuous circulation' from the entrance, starting with the right-hand side, around walls of exhibition hall. 1. section is composed of a group of objects dating from the 6th to the 2nd century B. C. originating from Illyrian areas of Istria and the Alps, under the influence of northern Italic Venetic art, in which Greek archaic style is greatly infiltrated. 2. section is made out of Greek bronze from Archaic up to the Hellenistic period on Adriatic coast, Macedonia and central Balkans. 3. section includes Roman bronze from Hellenistic, republican and Augustus period, up to the domination and tetrarhy, from all the regions of our country and provinces. Remains of the Roman car from Ludbreg are reconstructed in the central part of the longest wall. 4. section closes the circle with the late Antiquity and early Byzantin period, with a reconstruction of Justinian's statue from Caricin Grad (Justiniana Prima).

O. M. Dalton, O. M. Dalton, A. Riegl,

Byzantine art and Archaeology, Catalogue of Early Christian

Oxford 1911 Antiquities and Objects from the Christian East, London 1901

Spatromische

Kunst-Industrie,

Wien 1901 Oxford 1925

O. M. Dalton,

East Christian Hirmer,

Art at Survey of the Monuments, Firenza 1952 Kleinkunst,

W. F. Volbach -

Acre paleocristiana, und byzantinische

W. F. Volbach, Friichristliche M. Abramic, Poetovia,

Mainz 1954

Ptuj 1925 Art. The Walters Art Gallery, des christlichen Kultes Baltimore 1947 und im friihell Mittelalter. Mainz 1921

Early Christian W. F. Volhach, H. Schlunk,

and Byzantine Metallarheiten

in der Spatantike Berlin 1939 Edinburgh 1958

Kunst cler Spatantike

im Mitte1meerraum,

D. T. Rice, Masrerpieces R. Noll, Peristil, Starinar Yom Altertum

of Byzantine Art, London zurn Mittelalter, Wien 1958

Sveska J, Zagreb 1954 SAN, NS, knj. IX-X, 1958-59, Beograd 1959 Paris.

F. Cabrol, Dictionnaire

d'archeologie

chretienne

et de liturgie,

Napomena:
Kataloske jedinice objekte. reprodukcije nose odgovarajuce brojeve identicne sa onima uz izlozbene 58

STATIJETA Bronzana statueta puno livena. Predstava nage muske figure opasana opasaeem a na glavi slem tipa "smarjeta". U desnoj rud drzi falos koji je bio izraden od nekog drugog materijala (kost, Cilibar) i nije se saeuvao kao i oba stopala nogu. Vaee ked Litije. VII vek pre n. e. Vis. 6,4 ern. Narodni muzej u Ljubljani. Inv. br. P 11413

FIBULA Bronzana fibula luenog tipa sa predstavom shematizovane ovnujske glave na zavrsetku noge. Luk fibule je u sredini zadebljan. Magdalenska gora. V vek pre n. e. DtiZina 7,8 ern. duzina ovnujske glaviee 1,5 ern. Narodni muzej u Ljubljani. Inv. br. P 4000

Literatura: Nije publikovana.

PRlVESAK SA PREDSTAVOM ZENA Privesak je sastavljen od eetiri dela. Ukrasen je sarno sa prednje strane i to gornji deo urezanim kruzicima a donji stilizovanim zenskim likovima, koji su predstavljeni u igri podboeenih ruku. Od odece na donjem delu zapaZa se suknja. Pieugi. VII-V vek pre n. e. Visina gornjeg dela 5 em, najveca sirina 2,3 em. Visina tri donja dela po 3 em. Zavieajni muzej Pordtine, Poree. Inv. br. A. P. 112.

Literatura: A. Amoroso, Le necropoli preistoriche di Pizzughi, Atti e memorie, yo1. V, 1889, str. 225-261.

4 KONJIC Drska suda u obliku stilizovanog konjica i sluzio je verovatno kao gornji deo drske. Plastiena obrada na horizontalnom postolju donjeg dela drske. Kringa. VII-V vek pre n. e. Visina 2,3 em, duzina 3 em. Zavicajni muzej Pordtine, Poree, Inv. br. A. P. 146.
Literatura: A. Sonjc, Prethistorijski nalazi poslije drugog svijetskog rata u PcreStini, Jadlanski zbornik VI, 1969, ::.tr. 321. CA. Sonje)

PRIVESAK Manji ptivesak na Cijem je donjem delu okaeena predstava stilizovane patke marno obraaene. Kringa. VII-V vek pre n. e. Visina ukupna 8 em. Zavicajni muzej Pordtine, Poree. Inv. br. A. P. 121.

dosta su-

LiteTatura: A. Sonje, op. cit.

PRIVESAK Bronzani antropomorfni privesak u obliku trapezaste ploeice ukrasene emaljem. Na prednjoj strani ima sedam rupica za priveske. CoveCija glava je realistieki oblikovana. Ulaka. Kraj II veka pre n. e. Visina 6,8 em., sirina 6,3 em. Narodni muzej u Ljubljani. Inv. br. R 1801.

Literatura: W. Schmid, Gla.:mik muz. drJsna za Slovcnijo, XVIII, zv. 1-2, 1937, 1755, 51. 14.

SPONA Bronzana spana sa eOVeelJOm glavom. Pravougaona eetvrtasta srednja ploeica je podeljena na eetiri trougaona polja gde je bio umetnut erveni emalj (saeuvan delimieno), na spoljasnjoj strani deo za pricvrsCivanje. Na garnjem delu ploeice eoveCija glaviea sa dugim profiliranim vratom. Zadnja strana polukruzno zaobljena i kanelirana. Ulaka. Kraj II veka pre n. e. Visina 6,3 em., sirina 5,2 em. Narodni muzej u Ljubljani. Inv. br. R 1802.

Literatura: W. Schmid, Glasnik muz. drustva za Slovenijo, XVIII,

ZV.

1-2,

1937, 17

55,

sl. 12.

SLEM Slem od bronze, koniean. Pri dnu ukrasen sa dva red a srafiranih trouglova. U ovom delu na odgovarajuCim mestima nalaze se po dye okrugle rupiee na svakoj strani. Po visini od baze do vrha nalazi se u dva para!elna red a dvadeset okruglih rupiea, na vrhu dva a sa druge strane deset. Picugi, nekrapola II, grob 19. Kraj VI i poeetak V veka pre n. e. Vis. 20 em, sirina baze 23 em, debljina lima 17 mm. Arheoloski muzej Istre, Pula. Inv. br. P/1995.

62

l\. dr. Amoroso, l.larenzo 1889.

Le necropoli

prcistoriche

dei Pizzughi,

Atti e memorie, yol.

V, str. 239-240,

tab. VI, s1. 8.

STITNIK (DEO SLEMA) Dva bronzana stitnika sa reljefno ukrasenim pticama. Svaka ploCiea ima tri okrugla klinca koji su ukraseni srafiranim trouglovima. Pripadali su n~kom mladem slemu koji se nije sacuvao. Smarjeta. III vek pre n. e. Duzina 11,5 em. Najveea sirina 8 em. Narodni muzej u Ljubljani. Inv. br. P 4384 e.

10

OKLOP Oklop od bronze sastavljen iz prsnog i lednog dela. Na prsnom delu naglasena muskulatura i bradavice u obliku tri plocice pricvrscene za oklop. Na okovratniku deset kruznih ispupcenja. Na desnom delu oklopa 10 rupica za priCvrSCivanje vrpeom. Ledni deo ima takode obradenu muskulaturu leda. Na ivicama kao i na donjem de1u prsnog dela paralelna plasticna rebra. Sticna. VII vek pre n. e. Visina prsnog dela 46 em., vlSlna lednog dela 56,5 em., obim prsiju 110 em. Narodni muzej u Ljubljani. Inv. br. P 6947/1.

R. Lozar, Glasnik muzejskega druSrva za Slovenijo, XVIII, 1-2, Ljubljana 1937, T. III, 1-4. S. Gabrovec, Arheololki vestnik XV-XVI, Ljubljana 1964/1965, 21, T. 2, la-d.

11

VEDRO Vedro bez dna i rucki od dva nejednaka komada bronzanog lima ciji su krajevi spojeni nitnama (klincima). Ukrasi ad suncevog simbola sa dva kruga i ptiee sa dugim vratom i kljunom okrenute ledima a izvedeni iskueanim tackicama. Pieugi (?) Visina 16 em., sirina dna 14,5 em. Tip Hajdu Boszormeny, Ha B2. Arheoloski muzej Istre, Pula. Inv. br. P/6928.

12

SITULA Situla od bronze sa figuralno ukrasenim poklopeem. Nizak vertikalan vrat a sam sud je sastavljen iz dye polovine i ubacenim dnom. Situla je imala dye tordirane drske od kojih se sacuvala samo jedna. Poklopae ima friz koji se sastoji od cetiri kozoroga u hodu. Sticna. Kraj VII veka pre n. e. Visina bez poklopea 27,5 em., visina poklopea 8,5 em. Narodni muzej u Ljubljani. Inv. br. P. 6948/1, 2.

Literatura: R. Lozar, Glasnik muz. drusrva za Siovenijo, XVIII, sv. 1-2, 1937 str. 4, 5, T. I, 5. F. Stare, Zbomil< Fil. hk. II, 1955, 105 55, T. V. T, XLVI, priloga VI.

13

SITULA Situla je restaurirana i nedostaje drska. Vrat je cilindrican i sastoji se od dva plasticna rebra. Neposredno ispod ostrog ramena figuralni ukras u dva nepotpuna friza visine 3,5 i 4 em. Oba friza sadcie Zivotinjske motive: je1ena, divokozu i zeea sa prikazom u profilu s desna prema levo. Svakoj Zivotinji iz usta visi neki predmet tkoji se zavrsava u obliku volute. Nezakeij, zona I, grob 12. Kraj VI i pocetak V veka pre n. e. Visina 25 em., precnik otvora 15 em., precnik dna 10,5 em. Arheoloski muzej Istre, Pula. Inv. br. P/9166.

Literatura: P. Sticotti, Atti e memorie, vol. XVIII, stc. 141, tab. III, Parenzo 1902 A. Puschi, 0p. cit., str. 147(53), 194, sl. 125 W. Lucke - O. H. Frey, Die Situla Providence (Rhode Island), str. 76-77 (29-30), nische Kommission des Deutschen Arch. Institut zu Frankfurt a. M. Romisch-G~rmanische

tab. 46. Romisch-GermaForschungen, Band 26.

14

SITULA Sud od bronze u tehniei iskueavanja ukrasen sa tri figuralna friza. Obod suda je iz dva plocasta de1a koja su na svakom kraju prievrseena sa devet zakivaka (klinaca). Usta su cevasto povijena ka unutrasnjem delu. Drska je tordirana. Figuralne predstave se odvajaju plastienim rebrima. S leva na desno na prvom frizu je sveeana povorka jahaea i vozara. Iznad konja predstava ptice glavom okrenuta prema eoveku. Drugi muskarac ima preko ramen a sekiru ili bie i vodi konja. Slede borna kola na kojima su dva muskarca: jedan sa bicem i njegov pratilac. Iznad njihovih konja palmeta. Dalje slede jos dye zaprege i to prva kratka borna i druga duZa i bolje obradena. Druga osoba na kolima ima frigisku kapu na glavi. Ovu povorku zavrsava jahae. Drugi friz ima tri prizora i to najpre dye osobe prinose zrtvu. Izmedu njih je veliki krater na tronoscu. Prva muska osoba sipa u krater zrnevlje a druga ima podignutu ruku blizu nosa uzivajuCi u mirisu. SledeCi prizor je sastavljen iz tri grupe: prva zena sa plastom daje iz zdelice hranu coveku na prestolu. U drugoj grupi eovek svira na siringsll a gologlavi sluga sluzi pieem koje je zahvatio iz situle. Iza prestola muskarac. U treeoj grupi na prestolu eovek a zena sa plaStom preko glave zahvata simpulumom hranu i nudi je eoveku. Iza ove predstave dva gola borca ukrasena pojasom i grivnom i bore se za trofej koji stoji izmedu njih na postolju: slem sa perjanicom. Borbu posmatmju eetiri eoveka od kojih jedan ima preko ramena sekiru sa ukrasenom drzaljom. Pojas se zavrsava monumentalnim prikazom ovna na Cijim je ledima ptica okrenuta unazad i dcii veliki list u kljunu. Na treeem i poslednjem frizu zivotinje: kozorog i srna naizmenieno. Na ledima dveju zivotinja sede unazad okrenute ptice. Vaee kod Litije. Sredina V veka pre n. e. Visina situle bez drske 23,8 em., preenik dna 12,9 em., precnik otvora 20,8 em. Narodni muzej u iLjubljani. Inv. hr. P 581.

Literatura: Deschman, Mitt. d. Zentralkommision, Wi en 1883, 19 F. Srare, Vale, Ljubljana 1955, 35 ]. Kastelic, Situla sa Vala, Beograd 1956 ]. Kastdic, Situla Art, New York 1965

15 SITULA Situla od bronze sa figuralnim elementima i sa naglasenim obrisima figura. Srednji deo situle ima predstavu je1ena kako hodaju i nose u ustima razlieito liSee. Gornji i donji

64

deo ukrasen sa motivima ribljeg mehura. Velicna vas. Kraj V veka pre n. e. Vis. 25 em, precnik otvora 20,7 em, precnik dna 9,6 em. Narodni muzej u Ljubljani. Inv. br. P 11790

16 CISTA Cista iz jednog komada savijenog bronzanog lima. Na krajevima spojena sa deset rutru (klinaea). Ima i dye polukruzne i tordirane drske Ciji su krajevi oblikovani u obliku slova s. Ima devet rebara izmeau kojih na ravnim povrSinama ukrasi u vidu jednog reda iskueanih tackiea. Nema dna. Nezakcij, zona I, grob 19. VI vek pre n. e. Visina 19,5 em., precnik otvora i dna 20,5 em. Arheoloski muzej Istre, Pula. Inv. br. P/10493.
Literatura: A. Puschi, La necropoli pre roman a di Nesazio, Atti e memorie, vol. unico str. 132-133. Parenze 1905.

(J. Ml.din)

17

CISTA Sastavljena od dva jednaka komada bronzanog lima. Na ivicama na svakoj strani po devet nitni (klinaea). Drske su smestene ispod ruba i prievrscene za sud sa dye rutne. Ukras od cetiri visa i cetiri mza koneentriena rebra na razmacima od 1 em. Picugi. V vek pre n. e. Arheoloski muzej Istre, Pula. Inv. br. P/l0492.

18

ZDELA Dosta ostecena u donjem delu sa komadima bronzanog lima i zakrpama na pet mesta a pricvrscena nitnama manjih dimenzija. Neposredno ispod ruba (ivice) ukrasena je sa cetiri paraleIna reda koneentricnih linija i trakom sirine 0,9 em. ispunjenom visecim srafiranim trouglovima. Kastel kraj Buja, grob 21. V vek pre n. e. Visina 11 em., preenik ustiju 18 em., precnik dna 5,8 em., sirina drSke 2,5 em. Arheoloski muzej Istre, Pula. Inv. br. P/6898.

B. B.cic, Ilirsb Zarno groblje u K.stelu (3) Rijeka - Pula t957.

koci Buj.,

J.dranski

zbornik,

god. II,

str. 387, 393, tab. XXI,

XXIV,

19

STATUETA KOVAcA Sedeca muska figura sa prekrstenom desnom preko leve nogc> sa telom blago povijenim napred. Ispred nogu manji nakovanj cetvrtastog oblika na kome kovac ddi levom rukom predmet i kuje cekicem koji ddi u desnoj ruei. Glava sumarno obvaoena sa naglasenim nosem i usima, dok su usta i oei izvedeni urezima. Od posebnog in teresa je obrada tela u finim geometrijskim blago oblikovanim formama u obliku izduzenog trougla. Isto tako je karakteristiean neSto izduzen eilindriean vrat. Grudi i falus plasticno naglaseni. Cela predstava je postavljena na ploeasto postolje u obliku izdllzenog Cirilskog slova T. Zelena patina. VraniSte kod Bele Palanke (Srbija). Kraj VIII i pocetak VII veka pre n. e. Visina 8 em. Duzina postolja 5 em. Sirina postolja kod nakovnja 3,4 em. Naradni muzej u Beogradu. Inv. br. 999/1.

]. Pandelbury, The Archaeology of Crete, 1939, 116, PI. XX, 1-2. G. M. A. Richter, Handbook of the Greek Collection, 1953, 22-23, PI. 13c-d (Geometric period) M. HolJeaux, Figurine beotienne en terre cuite a decoration geometrique, Monuments Pier I, 1894, 21. Fig. la E. Pottier, Diphilos et les modeleurs de terre cui!e, 1909, PI. II, 5 A. Koster, Die griechische Terrakotten, 1926, IV - Friihgriechische Terrakotten, TaL 517 H. B. Walters, Catalogue of the Terra(ottas, 1903, 26, PI. II, A 146, a za predsravu glave kovaca vidi PI. 3d. W. Lamb, Greek and Roman Brollzes. 1929, 120 1 dalje L. Aischer, Griechische Plastik, I, 1954, 21. Taf. 16a-d i 22, Taf. 17a-d. D. G. Mitten - S. F. Doeringer, Master Bronzes from the Classical World, Mainz 1967, 32, 9 and 10 Primerak kovaca pripada peloponeskoj brollzi iz kraja geometrijskog i polctka arhajskog perioda u Grckoj. Grcki import: izu"leme naucne I umemicke vrcdnosti.

19a MENADA Statueta od bronze sa predstavom Menade u pokretu. Prikazana je frontalno sa podignlltim rukam-a u hodu nadesno i okrenutom glavom nalevo. Telo masivno, trup kratak. Kosa duga i stilizovana. Zapah se i dijadema od kose Ciji se pramenovi spustaju pored usiju. Od odece ima hiton i preko njega nebris (koza pantera). Opasana prstenastim paja som. Zelena patina. Tetovo. 530-520 pre n. e. Visina 9,4 em. Raspon nogu 6,5 em. Arheoloski muzej Skopje.
Literalu1a: S. Radojcic, Nlenada iz Tetova, Glasnik skopskog naucnog d(u~tva XII 1933, 243, s1. 5 i 6.

N. Vulie, Arch. Anzeiger HI-IV G. M. A. Ridner. Archaic Greek

1933, 481, Abb. 19 u 20.

Art, New York 1949, 157.

20

STATUETA VOJNIKA Grcki hoplit na levo sa uzdignutom des nom rukom 11 kojoj ddi koplje (nedostaje) prema slemu. Leva spustena ruka ddi okrugli stit. Statueta je livena, gravirana i eizelirana. N'epoznnto nalaziste. VI-V vek pre n. e. Visina 7 em. Arheoloski muzej u Zagrebu. Inv. br. 4.600.

J.
M.

Brunsmid, GOfl:nc.

Antikni Antikna

figuralni pla:itika

bronzani u Hrvarskoj,

predm(:ti T. II

...

str.

238,

br.

75

i III

21

STATUETA MLADICA Frontalno prikazana statueta mlad:>g i nagog coveka (kouros) s opustenim rukama, od kojih je desna odlomljena iznad lakta. PoviSe oblih ramena ovalna glaviea arhajski stilizirana. Kosa je priljubljen2 a usi istaknute. Livena i eizelirana. Nepoznato nalaziste. VI-V vek pre n. e. Visina 13,5 em. Arl:eoloski muzej u Zagrebu. In\l. br. 4583.

LueratuTa:
.T Brunsmid,
]v~.

Antikni

figuralni

Gore:1c, Antlkna

pb.stika

1I

brOl1zani predmeti Hrvatskoj, 1958,

...

str. 239,

br.

78.

T. i

27.

DRSKA OGLEDALA Drska ogled ala u obliku kore (naga zenska figural sa podignutim rukama kojima je simbolicki ddala disk ogledala. Karakteristicna frizura u obliku trougla niz leda. Nedostaju stopala i manji deo ruke sa sakom. Janjevo. V vek pre n. e. Visina 13 em. Raspon ruku 8 em. Narodni muzej, Beograd. Inv. br. 825/1.

Literatu,ra: Lj. Popovic, Glasnik ?viuzcja Kosova i Mcwhije I, 1956; 1-13.

23

SLEM Korintski tip slema sa nazalom. Duz ivice otvora slema niz rupica za pricvrscivanje kozne ili tekstilne podloge. Na ceonom delu veCi plasticno izrazen klinae. Manja ostecenja na levoj strani donjeg dela slema. Arareva gomila kod Cavarina (Glasinae) - Glasinae, faza Va, 500-450 pre n. e. Visina 20 em., sirina 17,6 em. Zemaljski muzej BiB, Arheolosko odeljenje, Praist. odsek. Inv. br. 272.

C. Truhelka,

WMBH I, 77-78,

51. 48

A. Benac i B. Covic, Glasinac 2, str. 20. T. XXXX, 1, Sarajevo 1957. A. Snodgrass, Early Greek Armour and Weapons, Edinburgh 1964, 24, 13.

24

SLEM Slem sa pravougaonim otvorom i paragantidama. Iznad otvora veCi klinae plasticno naglasen a na gornjem delu duz kruzne linije dva paralelna rebra plasticno naglasena. Na paragnatidama ostaci otiska dva konjanika a iznad njih na desnoj sacuvana zlatna aplikacija kruZnog oblika. Odmah iznad otvora otisak borbe pantera i divlje svinje a na gornjem zavrSetku paragnatide sa strane po jedna palmeta. Slem je delimicno rekonstruisan. Trebemste. Kraj VI veka pre n. e. Visina 23 em., sirina 24 em., sirina otvora 13 em. Narodni muzej, Beograd. Inv. br. 158/1.

K Vulic, Glasnik SND 1932, str. 34-35, 51. 55-56; Arch. Anzeiger, 1930, li1I, 295, 11. Lj. Popovic, Kara10g Trebenista 1956, str. 17, Tab. XVIII i XVIIIa.

25

SLEM Slem sa sreastim otvorom i paragnatidama na Cijim su spoljaSnjim delovima otvori za usi. Kalotasti gornji deo profilaeijom odeljen a na zadnjoj stram zastitnik za vrat ratnika. Plastiena naglasena linija iznad otvora koja prati sreasti deo. Rekonstrukcija. Trebemste. Prva polovina V veka pre n. e. Visina 22 em., sirina 20 em. Narodni muzej, Beograd. Inv. br. 159/1.

68

Literatura: Lj. Popovic, Zbornik NMB IV 1964, 85, Tab. I-IV E. Kukahn, Der griechische Helm, Marburg 1936, 42

26

SLEM Ilirsko-grcki slem sa paragnatidama. Na ivici pravougaonog otvora za lice niz plasticnih glava ekserCica koji su imali prakticnu namenu. Na gornjem delu dva paralelna plastiena rebra dm cele gornje povrSine. Nedostaje deo iznad pravougaonog otvora i delimicno desna paragnatida. Manje ostecenje na donjem delu leve paragnatide. Progon, selo Bukri. VI-V vek pre n. e. Visina 25,5 em., sirina 16,5 em. Sirina otvora 12,5 em. Naroden muzej, Bitola. Inv. br. 100.

Literawra: M. Garasanin, Vesnik Vojnog rnuzeja l1\-A, 40, 2, Beograd 1957.

27 SLEM
Ilirsko-grcki slem dobro ocuvan sa paragnatidama i pravougaonim otvorom. Na ceonom delu veCi klinac i na kaloti dva paralelna plastiena rebra na odstojanju. Deo leve paragnatide dopunjen. Trstenik. Pocetak V veka pre n. e. Visina 29 em., sirina otvora 9,5 em. Narodni muzej, Beograd. Inv. br. 645/1.

E. M. Za A.

Schroder, ]dI 1912, 342, Beil 16, 6. Garasanin, Vesnik Vojnog muzeja JNA, 4, Beograd 1957, 42 poreklo i razvoj "ilirskog" slema vidi: Snodgrass, Early Greek Armour and Weapons, Edinburgh 1964, 18

28 SLEM
Ilirsko-grcki slem sa paragnatidama, dobra oCuvan. Otvor za lice pravougaon. Paragnatide su odvojene od zadnjeg manjim urezom. Na gornjem delu kalote slema pruzaju se dva paralelna plasticna rebra. Duz ivice slema ukras u vidu naizmenicnih eksercica plasticno naglasenih. Manje ostecenje. Budva. Pocetak V veka pre n. e. Visina 28 em., sirina otvora 11 em. Narodni muzej u Beogradu. Inv. br. 588/1.
Literatura: ]. Petrovic, Umetnicki pregled 6, 1939, Beograd, 16:; a slika na strani 170 M. Garasanin, Vesnik Vojnog muzeja lNA, 4, Beograd 1957, 40.

29

69

i;LEM Ilirsko-grcki slem sa paragnatidama. Identiean patina. Budva. Pocetak V veka pre n. e. Visina 29 em., sirina otvora 11,5 em. Narodni muzej u Beogradu. Inv. br. 589/1.

primerak

kao prethodno

opisan. Zelena

Literatt:ra:
]. M. Pcrrovic, GaraS'anin, Umetnicki Vesnik pregJed Vojnog 6, Beograd JNA, 1939, 168 a slik ... n:."'. trani s 1957, 40. 170 muzeja

-+,

Br:og:"J

30 ILIRSKO-GRcKI SUM
Slem sa otvorom i paragnatidama kao prethodni primerak. Veoma dobro oeuvan primeralc Plastieno izrazen veri klinae na eeonom delu i dva paralelno plastieno izrazena rebra na gornjoj kaloti slema. Hercegovina, nalaziste nepoznato. VI-V vek pre n. e. Visll1a 24,2 em., sirina 17,2 em., eeoni ot\-or 10 em. Arheoloski muzej, Split Inv. br. N 1775
Literatura'

M. Nikolanci,

Vjcsnik za arh. i hist. dalmatinsku

LXVI,

Split 1959, 82, br. 5.

31 ILIRSKO-GRcKI SLEM
Slem sa pravougaonim otvorom za lice i paragnatidama. Plastiena dva rebra na gornjem delu i zavrSavaju se na zatiljku na delu koji stiri vrat. Desna paragnatida i delimieno ceoni deo nedostaju. Vieja Luka, Brae. VI-V vek pre n. e. Visina 21 em., sirina 16,7 em., eeoni otvor 9 em. Arheoloski muzej, Split. Inv. br. N 320.
Literatura: !vI. Nikolanci, Vjesnik za arh. i hist. dalmatinsku LXVI, Split 1959, 81, 2.

32

TRONOZAC (tripus) VeCi tronoZac sa plasticno obraderum nogama u obliku zivotinjskih sapa. Izmedu nogu na kruznom delu tri lavlje figure. Gornji deo u obliku veceg kruZnog obruca na kojem su predstave tri ldece muske figure Dionis Hi banqueteur i tri konjske protome. Ispod figura po jedna palmeta sa volutama. Trebeniste. Kraj VI veka pre n. e. Visina 46 cm., precnik otvora 21 cm. Narodni muzej, Beograd. Inv. br. 173/1.

1'{ Vulic, Glasnik SND 1932, 34, s1. 54; Id I, Arch. Anz. 1933, III/IV, Lj. Popovic, Kat~~log Trebenista 1956, 49, Tab. XXII W. Lamb, Greek and Roman Bronzes, 132, PI. XLV .

465, 5.

33

KRATER Vecih dimenzija sa Dogatom plasticnom 1 reljefnom dekoracijom. Na 1ronoscu tri M"duze a na sirem vratu po dva konjanika u trku oivicena sa dye drske na kojima je reljefna predstava do pojasa Meduza sa savijenim rukama u laktovima. Gornji deo drSki obraden u obliku jonskih voluta a sa strane te predstave po jedna zmija. Jedan od najlepsih primeraka poznoarhajske umetnosti u bronzi. Trebeniste. Kraj VI veka pre 11. e. Visina 72 cm., sirina vrata 8,5 cm., precnik Olvora 31,5 cm. Narodni muzej, Beograd. Inv. hr. 174/1.

N. Vulic, Glasnik SND 1932, 21, ,I. 31-36; Arch. Anze!~er 1930 III/IV, Lj. Popovic, Kat:llog TrebeniSta, 50, Tab. XXllIa-c.

15-21.

34 HIDRI]A
Sud je veCim delom sacuvan sem partija trbuha koje su rekonstruisane. Naglasen nesto visi trbuh na kome su aplicirane dye naspramno postavljene drske u obliku ljudske sake na krajevima. Cilindrican vrat i vertikalna drska sa palmetom na donjem delu i sa po jednom sum1rnom lavljom gJavom na gornjem delu. Trebeniste. Kraj VI veka pre n. e. Visina 52 cm. Precnik otvora 13 cm. Narodni muzej, Beograd. Inv. hr. 199/1.

71

N. Vulic, Jahre'hefte 1933, Bd. XXVIII, 175-176, Abb. 85, 86, 89. N. Vulic, Spomonik SKA, 1933, br. 59, str. 15, sl. 22. Lj. Popovic, Katalog Trebenilta, 1956, 55, Tab. XXXI i XXXIa.

35

DEO HIDRIJE Drska i usna hidrije na Cijoj je spoljasnjoj strani ukras u obliku jajastog stapa (Eierstab). Polukruzna drska prievrscena za usnu suda. Karakteristicne dye lavlje glave na gornjem delu drske dok je na donjem delu reljefno obradena palmeta sa dye volute. Zelena patina. Trebenisle. Kraj VI veka pre n. e. Visina drske 16 em., precnik otvora 11 em. Narodni muzej u Beogradu. Inv. br. 183/1.

Literatura: N. Vulic, Spomenik SKA br. 59, 1933, 15. ,1. 23. Lj. Popovic, Katalog Trebenilta, 52, t. XXVII.

36

GORNJI DEO AMFORE Amfora od koje je sacuvan eilindrican veti vrat i malo sira usna na Cijoj spoljasnjoj strani motiv astragala. Dve polukruzne i vertikalno postavljene drSke imaju karakteristican tordirani ukras a zavrSavaju se na donjem delu u obliku reljefne palmete, Cije volute prelaze u stilizovane zmijske glave. Zelena patina. Trebeniste. Kraj VI veka pre n. e. Visina 18 em., precnik otvora 10,5 em. Narodni muzej u B::ogradu. Inv. br. 200/1.

N. Vulic, Gla,nik ,kopskog naucnog drultva, Skoplje 1932, 24, ,1. 39 i 40. Lj. Popovic, Ka=~log TrebeniSta, 55, XXXIII, 43.

37

SUD (phialae) VeCi sud u obliku e1l11Jeizraden u tehnici iskueavanja. Karakteristicni talasasti utisnuti ukrasi od usne ka eentru radijalno izvedeni. Slicni manji sudovi sluzili su za libacije, dok je nas primerak imao praktienu namenu. Saeuvane i dye drske sa plasticnim kruznim ukrasima na sredini. RadoliSte. VI-V vck pre n. e. Visina 9,5 em., precnik otvora 33 em. Narodni muzej u Beogradu. Inv. br. 23/1.

LiteratuTa: W. Lamb, Greek and Roman Bronzes, 67. B. Filow, Die archaische Nekropole, 75, No. 102, Abb. 93, l. lj. Popovic, Radolihe, Zbornik radova Narodnog muzeja, Beograd 1958, 80, Tab. VI.

38

KRATER VeCi krater sa visokim i naglasenim trbuhom suda tri manje izduZene drske sa paralelnim veti deo trbuha rekonstruisani. Visoi II, selo Beranci. Kraj VI veka pre n. e. Visina 51,5 em. Precnik otvora 27 em. Naroden muzej, Bitola. Inv. br. 102.

i uvucenim obodom. Pored kruZnog otvora plastiCnim ukrasima na odstojanju. Noga i

72

B. Filow, NekroDole, 51, 68, Abb. 49. 1. Mikulcic, Pelagonija u svetlosti arheoloskih

nalaza,

37) tab. XI 20 a, b.

39

AMFORA Veca amfora sa ocuvanim dnom i veCi deo trbuha rekonstruisan. Visoko rame, cilindrican vrat i karakteristicne dve vettikalne tordirane drske. Na gornjem delu drSki po dve lavlje glave a na donjem zavrsetak u obliku reljefne palmete. . Visoi II, selo Beranci. Kraj VI veka pre n. e. Visina 45 em. Precnik otvora 10,7 em. Naroden muzej, Bitola. Inv. br. 103.

B. Filow, Nekropole, Lj. Popovic, Karalog 1. MikulCic, Starinar

57, Nr. 71, Abb. 59. Trebenilra, 55, Tab. XXXIII, XV-XVI 1964/65, 224.

43.

40

KANDELABR Donji deo u obliku manjeg tronoka sa kruZnim otvorom u sredini. Na njemu odvojeno leZi eilindrican deo sa sirim i profilisanim otvorima na obe strane. Ukrasi ad urezanih i izduzenih jezicaka. Na eilindricnom delu u sredini plastican prsten u vidu astragala. Trebeniste. Pocetak V veka pre n. e. Visina 13,5 em., precnik otvora donjeg dela 4 em., precnik otvora gornjeg dela 6,5 em. Narodni muzej, Beograd. Inv. br. 180/1.

Literatura: N. Vulic, Spomel1lk SKA 59, str. 22, ,1. 38, 39. Lj. Porovic, K.,alog Trebenilta, 51, Tab. XXV.

41

KANDELABR Donji deo kruznog oblika sa tri nOZ1eeu obliku lavljih sapa od kojih je saeuvana samo jedna. Iznad kruznog dela postolje cilindricno-kupastog oblika. Kruzni deo i eilindricni deo ukraseni urezanim ukrasima u obliku izduzenih jezicaka. Trebeniste. VI-V vek pre n. e. Visina 22 em., precnik donjeg dela 15,5 em. Naroden muzej, Ohrid. Inv. br. P132.

42

73

HIDRIJA Veca hidrija sa vertikalnom drSkom u obliku nage muske figure (kuros). Na donjem delu dva ovna pored nogu a ispod njih glava Gorgone. Pored glave sa obadve strane muske figure po jedan lezeCi lav. Na istaknutom delu trbuha vaze naspramno postavljene horizontalne drske sa reljefnim palmetama na krajevima. Rekonstrukcija. Novi Pazar. Kraj VI veka pre n. e. Visina 43 em., precnik dna 14,5 em., vertikalna drSka 18,5 em., horizontalna drska 16,5 em. Narodni muzej, Beograd. Inv. br. 648/1.

D. K. Hill, A]A, 62, No.2. 1958, p. 195, No. 20. W. Lamb, Greek and Roman Bronzes, 134, PI. XL VI. Lj. Popovic, Glasnik SAND XII, I, Beograd 1960, 92.

43

OINOHOE Manja oinohoe sa ovalnim trbuhom, malim vratom i zasecenim otvorom za izlivanje. Polukruzna i visoko povijena drska ukrasena na doniem delu rozetom. Novi Pazar. Kraj VI veka pre n. e. Visina sa drskom 10 em. Visina reeipijenta 9 em. Narodni muzej, Beograd. Inv. br. 658/1.

44

sun

NA TRONOSCU Sud za pranje nogu na tronoscu plasticno obraden sa vertikalnim i uglastim ukrasima. Recipijent bolje oCuvan u partijama usne i oboda polukruznc profilisan dok ostali delovi nedostaju. Sacuvana drska sa povijenim krajevima i rozetom u sredini. Rekonstrukcija Novi Pazar. Kraj'VI veka pre n. e. Visina 13,5 em (ukupna), visina tronoSca 5,5 em., precnik otvora 11 em. Narodni muzej, Beograd. Inv. br. 655/1.

G. Richter, Handbook of the Greek Collection, M. Milne, A]A, 1944, 26. Olympia IV, 146, No. 912, T. LV. B. Filow, Nekropole, 72, No. 89, Abb. 88-90.

82, PI. 63f.

45

N A TRO~OSCU Sud za pranj.:: nogu kao prethodni sarno veCih dimenzija. Karakteristicne dye vece drSke sa rebrastim plasticnim ukra sima na sredini. Rekonstrukcija. Novi Pazar. Kraj VI veka pre n. e. Visina 26 em., precnik otvora suda 44,5 em., precnik kruznog otvora tronoSca 26,5 em. Narodni muzej, Beograd. Inv. br. 652/1.

sun

46

SITULA Situla u obliku eilindra sa rebrastim horizontalnim ukrasima na odstojanju. Dvojna drska tordirana i sa zavrsecima u obliku kuke za veSanje 0 sud. Dno suda fragmentovano. Delimicna rekonstrukeija. Novi Pazar. Pocetak V veka pre n. e. Visina 18 em. Precnik otvora 28 em. !-.Jarodni muzej, Beograd. Inv. br. 650/1.

K. Kromer, Hallst.att, TaL 114, grob. 769/5. j. Dechel~tte, Manual d'archOologie II, 771-777. Lj. Popovic, Glasnik SAND XII, 1, 196C, 92.

47

INFUNDIBULUM Infundibulum (eediljka) se sastoji od levkastog dela i duZe dtske sa plasticnom ptedstayom glave ovna. Na gornjem pokretnom delu predstave stilizovanih konjica. Filter krstasto perforiran. DrSka ukrasena urezanim ukrasima od srafiranih trouglova i motiva pescanog sata. Novi Pazar. Poeetak V veka pre n. e. Duzina 31,5 em., precnik levkastog dela 12 em. Narodni muzej, Beograd. Inv. br. 651/1.

H. Sauer, Arch. Anzeiger, III/IV, 1937, 295. K. A. Neugebauer, Bronzegerat des Altenums, TaL 27, 1. Lj. Popovic, Glasnik SANU XII, 1, 1960, 92.

48

lRI SFINGE Aplikacije u obliku tri manje sfinge, verovatno sa nekog veceg suda. Predstave su dosta plasticno obradene i to dye u desnom a jedna u levom profilu. Jedna je potpuno oCuvana sa krilima i povijenim repom dok su druge dye bez repova. Trebeniste. Kraj VI veka pre n. e. Visina 6,5 em., sirina 5 em. Narodni muzej, Beograd. Inv. br. 195-197/1.

N. Vulic, Spomenik SKA 59, str. 23, sl. 41; Jahreshefte 1933, 180, 33. Lj. Popovic, Katalog Trebenilta, 54, Tab. XXVIII. D. G. :Mitten - S. F. Doeril1ger, Master Blonzes, 57, 42.

49

LAV Statueta lava u lezecem stavu sa ispruzenim prednjim nogama i sa glavom "en face". Griva izvedena urezima koji predstavljaju dlake. Aplikacija sa nekog veceg suda. Postoji jos jedan istovetan primerak samo jako ostecen. Trebeniste. Kraj VI veka pre n. e. Visina 4 em., duzina 6,7 em. Narodni muzej, Beograd. Inv. br. 202-203/1.

H. Payne, Perachora, PI. 39. Lj. Popovic, Katalog Trebenista, 55, Tab. XXVIII, 45. D. G. Mitten - S. F. Doeringer, Master Bronzes, 69, 60.

50

DRSKA Drska suda profilisana sa priveskom u obliku lavlje glave sa prednjim Sliena predstava na oinohoi iz TrebeniSta. Stobi. Poeetak V veka pre n. e. Visina ukupna 9 em., sirina drSke 8,3 em. Predstava 4,5X4 em. Narodni muzej, Beograd. Inv. br. 827/1.

sapama koje vise.

Literatura: Dj. Mano-Zisi, Zbornik NMB II, Beograd 1959, 356. Lj. Popovic, Katalog Trebenilta 1956, 55, Tab. XXXII.

51 BIK
Aplikaeija u obliku predstave glave bika na manjoj kruznoj ploCid. Bolji rad sa izrazenim detaljima nozdrva, oCima, manjim usima i jednim oCuvanim rogom. Ohrid, Grad. V vek pre n. e. Duzina glave 4,5 em. Precnik 7 em. Narodni muzej, Beograd. Inv. br. 824/1.
Literatura' W. Lamb, Greek and Roman Bronzes, Lj. Popovic, K:ltalog Trebeniha, 20. 77, XXlIIa.

52

POSUDA S GRIFONOM Siroko dno sa uskim dlindricnim ree1plJentom. Od tri noge saeuvana jedna u vidu grifona, s malim rasirenim krilima. Na temenu i vratu po jedna kugliea, kljun je razjapljen. Nedostaje noga grifona (lavlja sapa). Salona (?) Oko 500 gocline pre n. e. Visina 9,3 em., sirina 18 em., visina grifona 11 em. Arheoloski muzej - Split. Inv. br. H 5476.

LiteratuTa:

Nije publikovano.

53

POSUDA Posuda naelena na lobanji pokojnika u grobu. Dno prstenasto, trbuh i rame u obliku plasticnih rebara, vrat kratak. Usna suda je izvijena prema spoljasnjem delu. Ispod usne na jednoj strani dye rupiee. Nekoliko ostecenja na trbuhu posude. Delimicna rekonstrukeija. Citluei (Glasinae), tumulus I, grob 5. Glasinae faza IVb. Zemaljski muzej BiB, Arh. odeljenje, Praistorijski odsek. Inv. br. 2851.

F. Fiala, GZM. Sarajevo 1892, Inv. 401-402, ,I. 15, 16. F. Fiala, WMBH, Wien 1893, Bd. I, 135-136, ,I. 19, 20. A, Benac i B. Covic, Glasinac 2, Sarajevo 1957, 16, T. XXX,S.

53a GLA VA BOGINJE Bronzana glava boginje je cleo neke vece statue, koja je mogla biti visoka oko 120 em. Izvanredna obrada kose i karakteristicna dijadema. Na zatiljku punela. Pretpostavlja se da se radi 0 boginji Afroditi ili Arternidi. Uzore za ovu glavu treba traziti u umetnosti Praksitelovog kruga. Vis (Issa). Druga polovina IV veka pre n. e. Visina ukupna 21 em. Arheoloska zbirka opstine Vis.
LiteratuTa:

B. Gabricevic,

Anticki

spomenici

otoka Visa, Viski

spomenici,

Split 1968, 54: :-J. 7 desno.

54

SITULA Situla od bronze sa manjim ostecenjem na dnu. Ravno dno, blago zaobljen trbuh a usna u obliku sireg kruznog prstena. Dvojna drska pricvrscena za po dva kruzna otvora na s\Cakojstrani koji su vertikalno postavljeni na ivici suda. Ispod ovih otvora po jedna razvijena palmena. Ispod oboda ukras u obliku jajastog stapa. (Eierstab.) Na usni situle puncimn natpis: TEYTIOYEIM1. Grajdnica (Makedonija). Grcki helenisticki rad. IV--III pre n. e. Visina 20 em., precnik otvora 16 em., precnik dna 9,5 em. Narodni muzej u Beogradu. Inv. br. 840/1.

Literatura: W. Lamb, Greek and Roman Bronzes, 187, PI. 72. E. Pernice, JdI, 1920, 84, Abb. 1-2. J. Sieveking, Antike Metallgerate, 7, TaL 7.

55

KILIKS Kiliks od bronze sa manjom prstenastom nogom i blago zaobljenim trbuhom. Plasticno naglasena i profilisana usna. Dve elegantne i tanje drske od nesto deblje ziee koso postavljene od trbuha i blago povijene nagore. Na trbuhu manje ostecenje. Zelena patina. Demir Kapija. Grcki helenisticki rad IV-III veka pre n. e. Visina 5,2 em., precnik dna 4,5 em., precnik otvora 8,5 em. Narodni muzej u Beogradu. Inv. br. 826/1.

Lileratura: W. Lamb, Greek and Roman Bl'on7.es, 185, Fig. 2. G. Richter, Handbook of the Greek Collection MMA New York 1953, 127, PI. 107a.

56

SITULA Sire kruzno dno od koga postepeno kruskoliki trbuhom nesto visi i sa blago uvucenim obodom. Dvojna pljosnata drska ciji su krajevi povijeni na gore spojeni su za telo suda dvema aplikacijama u obliku maski. Jedna od njih predstavlja bradatog SHena. Sud je ostecen u vatri. Crkviste, selo Beranei. IV vek pre n. e. Visina 21,5 em. Precnik otvora 13,2 em. Naroden muzej, Bitola. Inv. br. 15

57

sun
Sud izraaen od debljeg lima, kruznog oblika. Sa obe stram~ su aplikaeije za drske koje se nisu sacuvale. Trebeniste Kale, grob 15. Helenisticki period IV-III pre n. e. Naroden muzej, Ohrid. Inv. br. A-40.

58

MAN]I Manji sud kalotastog oblika, postavljen na kupastoj profilisanoj noz1. Odmah ispod usne suda dye paralelne horizontalne kruzne linije. Izbiste, Resen. III vek pre n. e. Visina 6,9 em., precnik dna 4,9 em., precnik otvora 9 em. Naroden muzej, Ohrid. Inv. br. A-126.

sun

Literatura: Nije publikovano.

58a STRIGILIS Strigilis od tankog lima ukrasen geometrijskom i vertikalnom ornamentikom minira stilizovana loza. Sve je izvedeno iskueanim tackieama. Gorica, Ohrid, IV-III vek pre n. e. Helenisticki rad. Duzina strigilisa 30 em., duzina drske 13 em., visina luka 9,5 em. Naroden muzej, Ohrid. Inv. br. A-282.
Literatura: V. Lahwv, Situla 4, Ljubljana 1961, 58.

od koje do-

59

DEO SITULE Situla od koje je sacuvan sarno gornji deo. Veoma je karakteristicna palmeta na spoljasnjoj strani situle u obliku razvijene palmete tipicne za juznoitalske situle. U sredini palmete tragovi srebra ( ? ) Budva. Grcki helenistiCki rad. III vek pre n. e. DuZina 8 em., sirina 8,5 em. Narodni muzej u Beogradu. Inv. br. 851/1.

Literatura: W. Lamb, Greek and Roman Bronzes, 186. D. vOn Bothmer, Ancient Art from New York private collections, Metropolitan Museum of Art, New York 1961, 37, 142.

60

DRSKA SUDA Dvojna drska veceg suda sa aplikacijama plasticno obraaenim na svakoj strani. Na jednoj strani predstava bradatog SHena a na drugoj glava u obliku holedre. Zelena patina.

78

Budva. Grcki helenisticki rad. II-I vek pre n. e. Visina 8 em., predstava Silena 7,5X3,5 em. Narodni muzej u Beogradu. Inv. br. 587/1.
Literatura: M. Abramic, Berich, ube . clem VI Internationalen Kongre" fur Archaologie, Berlin 1940, 176, TaL 5b. (Li. Popovic)

61

DRsKA SUDA Dvojna drska veceg suda sa pnevrseenim aplikacijama na obema stranama. Na jednoi strani plasticno obraaena predstava lava (holedra), a na drugoj Zenska glava sa uocljivom frizurom. Zelena patina. Budva. Grcki helenisticki rad II-I vek pre n. e. Ocuvana visina 12 em. Narodni muzej u Beogradu. Inv. br. 841/1.

Literatura: M. Abramic, Bencht, op. cit., 176, Taf. Sb.

62

OINOHOE Oinohoe od bronze cija je noga i donji deo suda rekonstruisan. lista dok se drska nije saeuvala. Budva. Helenisticki rad III-II vek pre n. e. Visina 22,7 em. Narodni muzej u Beogradu. Inv. br. 583/1.

Usna suda u obliku tro-

LiteTatuTa: 1\ ije publiko\ano.

63

SITULA Posuda sa sirokom prstenastom nogom, ima dye poluokrugle drske koje zahvataju dye aplikacije: s jedne strane glava bradatog SHena, s druge strane lavlja protomo, koja sluzi za izlivanje. Dno malo osteceno. Karin (Corinwl1). II-I vek pre n. e. Visina posude 21,5 em., visina sa drskama 26 em. Sirina otvora 18 em. Arheoloski muzej, Split. Inv. br. H 5468.

64

SIMPULUM Manji simpulum od bronze Ciji je donji deo u obliku kalote za sipanje teenosti. Drska je plasticno obradena a na svom gornjem delu se zavrsava u obliku vucje glave. Ze1ena patina. Deo kalote rekonstruisan. Budva. Ranorimski helenizam. I vek n. e. Visina 17,3 em., precnik kalote 4,7 em. Narodni muzej u Beogradu. Inv. br. 646/1.

Literatura: Nije publikovano.

65 SATIR
Satir u igri od bronze sa lepo oblikovanim plasticnim detaljima tela. Figura se oslanja na desnu nogu dok su ruke podignute uvis. Verovatno je satir u rukama drZao dvojniee (diauloi). Izvanredna obrada partija kose u nemirnim pramenovima. Predstavljen je nag sa genitalijama. Zelena patina. Stobi. II vek pre n. e. Visina 1,12 em. Narodni muzej u Beogradu. Inv. br. 822/1.
Dj. Mano-Zisi, Antika u Narodnom mU7eju u Bcogradu, Beograd 1954, 4. Ch. Picard, Revue archeologique 6, XLVII, 1956, 217. M. Grbic, Odabrana grcka i rimska plastika u Narodnom muzeju u Beogr.du, : XXIX.

Beograd

1958, 43, Tab.

XXVIrI

66 SATIR
Satir koji igra, manjih dimenzija od prethodnog, sa izvanredno obraclenim anatomskirn detaljima tela. Nag sa genitalijama. Predstava je data u zivom pokretu sa blago povijenim kGlenima. Gornji deo tela povljen unazad sa opustenom levom rukom pored tela dok desnom rukom zaklanja deo liea. Izvanredni detalji liea i kose majstorski obracleni. Citava figura Satira je na jednom kruznom postolju koji lcii na veeem cetvrtastom postamentu Cije su noge u obliku lavljih sapa i predstave Besa. Zelena patina. Stobi. II vek pre n. e. Visina 79 em. Narodni muzej u Beogradu. Inv. br. 823/1.

Dj. Mano-Zisi, Antika n Narodnom muzeju u Beogradu, Beograd 1954, 4. Ch. Picard, Revue archeoiogique 6, XLVII, 1956, 217. M. Grbic, Odabrana grcka i rimska piastika u Nal'odnom muzeju u Beogradu, i XXXi.

Beograd

1958,

44, Tab.

XXX

67

GRAElANIN Bronzana i pozlacena statua emonskog gradanina sa sirokim lieem i izrazitirn ertama. Oblik nosa je neizrazit. Koren nos a je jak i sirok. Usta srazmerno mala, zatvorena su i razvucena u lak osmeh. Brada isturena napred. Vlasi, radijalno rascesljane, pokrivaju deo cela. Usi su velike. Izraz liea je miran, bezizrazan. Graaanin je odeven u togu koja pada u bogatim borama. Desna ruka nedostaje. Leva ruka je pravilno i proporcionalno modelovana, ali je dlan uzak a prsti tanki tako da kvare srazmeru. Statua stoji na postolju. I vek n. e. Ljubljana (Emona). Visina (bez postolja) 125 em, Visina postolja 30 em. Narodni muzej, Ljubljana, inv. br. R 2467.

68

POPRSJE Bronzano poprsje Clana julijsko-klaudijevske familije (Germanieus?) I vek n. e. Sentjur (kod Celja). Visina 16,7 em. Narodni muzej, Ljubljana, inv. br. R 6625. sa posrebrenim oCima.

69

TRAIANUS PATER Portret sredovecnog coveka, realistiCki modelovan. Lice obrijano. Kratka kosa, rasporeelena u vise pramenova, uokviruje celo i pada na slepoocnice. Obrve su realisticki naglasene. Ispod brade naglasen je podvaljak. Usne tanke. Jagodiee diskretno naglasene. Pogled usmeren napred. Pupile malo izdubljene. Glava je verovatno bila sastavni deo statue. Kosa na vrhu glave nije detaljno modelovana. Suplje livenje, zidovi tanh Odlican rim ski rad sa kraja I veka n. e. Kostol (Pontes), (blizina Trajanovog mosta). Visina 29 ern. Narodni muzej, Beograd, inv. br. 2873/III.

Literctura: Kluge-Lehman Hartleben, Antike Grossbronzen, Berlin, 1924.; Dr. M. Grbic, Odabrana grcka 1 rimska plastika u Narodnom Eildnisse des Traianus Pater, Pantheon, (Sonderdruck), 1966. muzeju u Beogradu, Beograd, 1958.; L. Budde,

70

RUKA (DEO STATUE) Deo desne ruke statue prirodne velicine. Sacuvana je saka sa celom podlakticom. Nepoznat lokalitet. Duzina 47 em. Narodni muzej, Beograd, inv. hr. 2871/Ill.

71

JUPITER NA PRESTOLU Polunag Jupiter sedi na prestolu. Preko donjeg dela tela i levog ramena prebacen je ogrtac koji je fino modelovan. Obe noge slobodno se spustaju od sediSta. Leva je savijena unazad. Na nogama se nalaze sandale. Grudi su obnaZene. Leva ruka je od lakta uzdignuta. Skiptar (?) (sceptrum), koji se u njoj verovatno nalazio, nedostaje. Desnu ruku Jupiter je spustio na desnu butinu. Iz njene poluotvorene sake izgubljen je atribut. Gusta kosa, brad a i brkovi rasporedeni u mnostvu kovrdZa, uokviruju lice i celo. Presto ima oblik tronozne, dosta visoke stolice, Cije su prednje noge reljefno obradene. Na njima se nalazi po jedna dvostruka stilizovana palmeta izradena u reljeu. Na krajevima svake noge nalazi se po jedna reljefna rozeta. Ivice prednjih nogu uokvirene su reljeno izvedenim volutama. Zadnja, treca noga je jedinstvena, bez ukrasa. Helenisticki rad rimskog perioda iz I veka n. e. Visina (sa postoljem) 25 em. Narodni muzej, Nis.

72

JUPITER Jupiter u stojecem stavu. Tdina tela oslonjena na levu nogu, dok je desna malo povucend unazad. Donji deo desne Doge nedostaje. Preko desnog ramen a i leve ruke prebaceni su krajevi ogrtaca koji je koso prebacen preko leda. Ogrtac je na ledima ostecen. Lice uokvireno bujnom i kovrdzavom kosom i bradom. Kosa vezana tenijom ciji krajevi padaju na ramena. U desnoj, m.dignutoj ruci, Jupiter je drzao skip tar (?) koji je izgubljen. U levoj ruci ddi munju. 06 delimicno inkrustirane. Glava i pogled usmereni tri cetvrti na desno. Odlican rad. I vek n. e. Tabanovic (okolina Sapca). Visina 12,5 em. Narodni muzej, Beograd, inv. br. 277D/III.

73

JUPITER Naga stojeca figura Jupitera. Sa levog ramena pad:l ogrtac preko leve ruke koja je od lakta podignuta navise. Kosa i brada veoma lepo modelovani. Na glavi se nalazi venae, izgleda lovorov. Nedostaju leva noga do kolena i desna saka. Salona. Visina 14 em, Arheoloski muzej, Split, inv. br. H 2258.

Literatura: Bull. dalm. XII (1889), str. 9-10, tabla 1. Isto u Arch. epigr. Mitt. aus Oesterreich XII, 1888. str. 24. (M. Nikolanei)

74

JUPITER Nag Jupiter predstavljen u pokretu unapred. Desnom nogom Jupiter energleno iskoraCio napred. Desna ruka koso ispruzena. Nedostaje joj saka sa delom podlaktiee. U njoj se verovatno nalazila munja. U levoj uzdignutoj rud nedostaje atribut, verovatno skiptar (seeptrum). Na glavi gusta kosa koja se spusta do ramena. Iznad eela nalazi se evor od kose. Na azdnjoj strani kosa je iznad pleca rasporeaena u pramenove. Na sliean naCin urecena je i gusta brada. Muskulatura dobre modelovana ali su stop ala i saka neproporeionalni. Dorada detalja izvedena graviranjem, neveSta. I-II vek n. e. Podunavlje (nepoznat lokalitet). Visina 11,4 em. Narodni muzej, Beograd, inv. br. 3546/Ilr.

75

JUPITE:!.Z Jupiter u stojecem stavu sa glavom okrenutom na desno. U desnoj rud spustenoj niz telo nalazi se skiptar. Leva ruka je savijena u laktu i podignuta navise. U stegnutoj sad nalazio se atribut koji nedostaje. Glava neproporeionalM u odnosu na telo. ~a glavi se nalazi stilizovani venae Ciji se krajevi ukrStaju na potiljku i padaju na ramena. Preko levog ramena prebaeen ogrtae koji doseZe do polovine lista leve noge. Donji delovi nogu sa stopalima nedostaju. Urovica. Visina 10 em. Narodni muzej, Negotin, inv. br. 1006.

76

JUPITER Jupiter predstavljen nag u stojecem stavu. Na glavi ima zrakastu dijademu ad koje se spustaju krajevi trake preko ramena. Leva ruka je podignuta u visini liea, a desna je ispruzena. Atribut koji se u njoj nalazio izgubljen je. Planiniea. Visina 10 em. Narodni muzej, Zajeear, inv. br. 391.

77

APOLON Polunag Apolon predstavljen u stojecem stavu. Deo oclela koji pokriva donji cleo tela jednim krajem je prebacen preko levog ramen a, spusta se u mnostvu bora preko pleca. Kosa brizljivo ureclena, pozadi deEmieno sakupljena u evor, spusta se u viticama niz ramena. Apolon je mladickog uzrasta, predstavljen kako svira na kitari. Leva ruka u gestu trzanja zica plektronom, dok je desna, blago savijena i ispruzena napred radi pridrZavanja instrumenta, osteceria. Na nogama se nalaze sandale. Statueta puno livena. I vek n. e. Stobi. Visin a 15 em. Narodni muzej, Beograd, inv. br. 2764/Ilr.

Literatura:

v.

Petkovic,

Starinar,

III ser., knj. XII,

Beograd,

1937; str. 24, sl. 9 i 10; S. Rein:J.ch, Repertoire,

VI, 21, No. 1. (M. Velilkovic)

86

78

APOLON Nag Apolon predstavljen u stojecem stavu. Tezina tela poelva na desnoj nozi, leva je savijena u kolenu i prstima dotiee tIe. Telo je nagnuto na desnu stranu. Desnom uzdignutom rukom Apolon dodiruje glavu. Leva ruka je od lakta ispruzena i u njoj se verovatno nalazio nekakav predmet. KovrdZasta kosa je oeeSljana, na temenu razdeljena i vezana u evor. Na oba ramena padaju pramenovi kose. Apolon predstavljen kao mladic, Potice verovatno iz ranog earskog doba (I vek n. e.). Vdani. Visina 10 em. Zemaljski muzej, Sarajevo, inv. br. 70.

Literatura: K. Patsch, Apolova statueta jz VrSana kod PrnjaYora, Glasnik Zemaljskog

muzeja,

Sarajevo,

J896, stT. 273-276. (V. PalkYalin)

79

APOLON Nag Apolon u stojecem stavu sa spustenim rukama. U levoj ruci je drZao neki predmet a u nesrazmerno velikoj desnoj saei pateru koja nedostaje. Bujna kosa povezana trakom spusta se na ramena. Dobar rad klasicnih proporeija, verovatno neke italske radioniee I-II vek n. e. Osijek (Mursa). Visina 8,7 em. Muzej Slavonije, Osijek. inv, br. 7530.

Literatura: D. Pinterovic, 0 rimskoj bronci u arheoloskoj zbirci osjeckog muzeja, Osijccki zhornik IX-X, 1965, str. 78-79. (M. Bulat)

80

NEPTUN Nag Neptun u stojecem stavu. TeZina tela poelVa na c!esnoj nozi dok levom lako dotice de. Glava malo pognuta napred sa pogledom ispred sebe. Desna ruka je savijena u laktu i podignuta navise. Nedostaje atribut koji se u njoj nalazio. Leva ruka odvojena od tela i savijena u laktu. U njoj se nalazi delfin. Od vrha glave polaze pravilno rasporeaeni pramenovi kose. Na glavi se nalazi dvostruka tl'aka ispod koje se u gustim pramenovima kosa spuSta na celo. Gusta brada u jednakim pramenovima, oCeSljana unutra. I vek n. e. Karatas. Visina 21 em. Narodni muzej, Negotin, inv. br. 753.

81

MINERVA Minerv.a u stojecem stavu na originalnom postamentu, prikazana en face. Na glavi se nalazi slem sa perjanicom (crista) i sovom. Odevena je u ruton sa himationom. Na grudima egida uokvirena zmijama. Na sredini predstavljena glava Meduze. Cetvorougaoni profilovani postament sa cetiri noge ukrasen je dvostrukom kimom. I vek n. e. Grbavae. Visina 26,5 em. Arheoloski l11uzej, Zagreb, inv. br. 4639.

Literatllra:
]. Brunsmid, Vjesnik hrvatskoga arheoloskora drustv3; XrJT, 1914, str. 212, 51. 11.

82

MINERVA Minerva u stojecem stavu. Na glavi ima korintski iUem sa velikom peljanicom. Minerva je odevena u hiton ciji je rukav na desnoj misici zakopcan sa tri dugmeta. Preko hitona je prebacen ogrtac Ciji je jedan kraj prebacen preko levog ramena a zatim obmotava levu stranu leaa. Drugi njegov kraj prebacen je preko leve ruke, koja nedostaje skoro do lakta. Na grudima se nalazi egida sa reljefom Mcduzine glave. U desnoj, koso ispruzenoj rud, Minerva ddi pateru. Brizljivo uredena kosa pomalja se ispod slema. Zadnja sa'ana statuete takoae brizljivo obraaena. I-II vek n. e. Podunavlje (nepoznat lokalitet). Visina 7,9 cm. Narodni muzej, Beograd, inv. br. 2787/III. MINERVA Minerva u stojecem stavu. TeZina figure pOClva na levoj nozi. Vrhovi stopala obe noge pomaljaju se ispod hitona. Preko hitona prebacen je ogrtac koji doseZe do ispod kolena. Hiton je sa kratkim rukavima. Grudi su pokrivene egidom na kojoj se nalazi predstava Meduzine glave. Na glavi je slem sa ostecenom perjarucom. Na zadnjoj strani ispod slema pada pramen kose na pleca. U desnoj, savijenoj i uzdignutoj rud, Minerva je verovatno drzala koplje. Levom, niz telo opustenom rukom, ona je pridrzavala stit koji je izgubljen. Detalji egide doradivani graviranjem. I-II vek n. e. Podunavlje (nepoznat lokalitet). Visina 11 cm. Narodni muzej, Beograd, inv. br. 2788/III. MINERVA Minerva u stojecem stavu odevena u hiton bez rukava i himation koji doseZe do iznad kolena. hpod hitona pomaljaju se vrhovl stopala. Tezina tela poCiva na desnoj nozi, dok je leva blago povucena unazad. Desna ruka savijena u laktu i podignuta navise. Nedostaje joj saka sa manjim delom podlaktice. U rud se verovatno nalazilo koplje. Levom rukom, opustenom niz telo, Minerva priddava stit elipsastog oblika sa umbom na spoljnoj strani. Periferni deo stita ukrasen nizom uboda. Na glavi se nalazi slcm sa perjanicom (crista). Na grudima se nalazi egida koja je i na leaima obraaena. Srednji deo egide ukrasen graviranjem. Provindjski rad II-III veka n. e. Gracanica (Ulpiana). Visina 10 cm. Narodni muzej, Beograd, inv. br. 2789/Ill. MARS Mars u ratnickoj opremi stoji oslonjen na desnu nogu dok je leva lagano povucena unazad. Na glavi se nalazi slem. Lice uokviruju bujna kosa i brada. Na grudima se nalazi oklop sa Meduzinom glavom. Ispod oklopa tri reda koznih jezika (pteriges). Na nogama se nalaze knemide. Preko obe ruke sa prednje strane, padaju krajevi ogrtaca kojim je. Mars zaogrnuo lecla. Desnom uzdignutom rukom Mars je ddao koplje, dok je levom opustenom rukom priddavao stit. I koplje i stit nedostaju. Statueta ostecena korozijom. Nepoznato nalaziSte. Visina 11 cm. Narodni muzej, Beograd, inv. br. 2774/III. MARS Mars stoji oslonjen teZinom tela na desnu nogu, dok je levu malo povukao nazad. Mars je u ratniCkoj opremi. Na glavi ima slem sa perjanicom. Slem je priCvrScen remenom ispod

83

84

85

86

88

brade. Na grudima ima oklop. Preko oklopa, pocev od desnog ramena, spusta se siri remen koso prema leyom kuku. U visini desnog kuka, Mars drzi mali stit okruglog oblika. Preko leve, uzdignute ruke, pada kraj ogrtaca koji je prebacen dijagonalno preko lecta. U levoj ruci je svakako drzao koplje. Statueta je postavljena na nisko okruglo postolje. Okolina PeCi. Visina 7,2 em. Narodni muzej, Beograd, inv. br. 2783/III. 87 MERKUR Nag Merkur u stojecem stavu. Na glavi se nalazi petasos sa krilcima koje una takode i na nogama. U desnoj ruci drZi kesu a u levoj kornjacu. Tekija (Transdierna). Visina 12 em. Narodni muzej, Zajecar, inv. br. 392. MERKUR SA PLUTOSOM Nag Merkur u stojecem stavu. Tezina tela pociva na desnoj nozi, dok je levu malo izbacio napred. Na glavi ima petasos sa naglasenim krilima. U desnoj, pored tela spustenoj ruci, ddi kesu. Levom rukom je zagrlio Plutosa (?) koji je predstavljen kao herma. U istoj ruci Merkur ddi kaducej Cija drska strCi. Pored herme Plutosa predstavljen petao. Herma ogrnuta ogrtacem ispod koga se nalazi (na donjem delu herme) predstavljen falos. Izmedu stopala Merkura predstavljena je kornjaca a pored desne noge stoji ovan koji se umiljava oko Merkurove kese. Na zemlji pored desnog stopala predstavljen je guster. Telo Merkura je debelo. Ova kompozicija liven a je od orihalka i izdubljena je na zadnjoj strani. Lokalna radionica II-III veka n. e. Gracanica (Ulpiana). Visina 12,8 em. Muzej Kosova i Metohije, Pristina, inv. br. 256.

88

Li/eratura: Dr E. cerSkov, Rimljani na Kosovu i Melohiji, Beoglad, 1969, sIr. 72. 51. 32.

89

MERKUR Polunag Merkur leZi nalakcen na levu ruku u kojoj istovremeno ddi caduceus sumarno obraden. Preko leve, savijene noge, prebacio je desnu. U desnoj ruci ispruzenoj pored tela drZi pateru. Hlamida koja pokriva leda zakopcana je na grudima. Na glavi se nalazi petasos sa krilima. Detalji na lieu i telu veoma sumarno predstavljeni. Okolina Smedereva (Vinceia). Narodni muzej, Beograd, inv. br. 2757/III. MERKUR Naga stojeca figura Merkura, ostecena. Glava neznatno savijena nap red prema desnoj stra ni. Desna ruka Merkura ispttiZena pored tela sa sklopljenom sakom u kojoj je, verovatno, ddao kesu. Leva ruka povijena u laktu takode sa sklopljenom sakom. I u njoj nedostaje atribut, verovatno kaducej. Glava dosta ostecena. Nedostaju oba stopala. Prahovo. Visina 12,5 em. Narodni muzej, Negotin, inv. br. 1004. MERKUR Merkur u stojecem polozaju postavljen na amorfno olovno postolje. Desna ruka opustena niz telo a u saci ddi verovatno koznu kesu. Odelo mu pada duz levog ramena i leve

90

91 89

ruke i zavdava se kraj leve noge. Na glavi petasos sa minimalno Rimski earski period. Krivogastani (10k. Krajnji zid). Visina 5.3 em. Naroden muzei, Prilep, inv. br. 615.

naznacenim

krilcima.

92

MERKUR Polunag Merkur u stoJeeem stavu. Preko leve strane grudi i leda prebacen ogrtac. U levoj ruci, preko koje pada ogrtac, Merkur drii kadueej. Na glavi se nalazi petasos. Statueti nedostaju oba stopala i desna ruka do lakta. Shematizovan varvarski rad. Sapaja. Visina 5,2 em. Narodnl muzei, Vrsae, inv. br. 12731

Literatura: Stare kulture u Detdanu (katalog izlozbeL Beograd, 1969, srr. SO, Tab. XXII.

93

VENERA (Venus pudiea) Naga Venera u stojecem stavu, malo pognuta napred. Levom rukom skriva genitalije, dok desna, koja je bila ispruzena napred, nedostaje. Obe ruke bile su prilikom livenja dodate ispod ramena. Mesta sastava bila su skrivena re1jefnim p;srenovima, koji su svakako predstavljali grivne. Kosa je brizljivo ocesljana i razdeljena na sredini, stegnuta pozadi jednom alkom od koje pada u pet pramenova po pleCima. Na glavi se nalazi traka kojom je vezana kosa. Izmeau nogu nalazi se odeca koja pada u obilju bora na zemlju. Pogled iznenadenja uperen je prema levoj strani. Statueta je suplje livena. Stobi. Visina 28,5 em. Narodni muzej, Beograd, il1\'. 1:>r. 722/III. 2

Literatura: V. Petkovic, Starinar, III ser., knj. XII, Bcogr<'.d, 1937, str. 21, 51. 6, 7.

94

VENERA Naga Venera u stojecem stavu. Tezina tela oslonjena na desnu nogu. Levo koleno blago istureno napred a stopalo poVticeno unazad. Kosa rascdljana na sredini, zatim sakupljena iznad cela u pramenove koji idu do usiju a zatim skreeu navise prema vrhu glave, gde su oba pramena vezana na nacin tako da obrazuju ukras sliean dijademi. Iza svakog uha obrazuje se po jedan pramen, koji se spustaju, svaki sa svoje strane, na ramena. Levom rukom Venera pridriava traku izmedu grudi a desnom, od lakta podignutom rukom je nateze. Traka je predstavljena i na Ieaima. Radnja koju vrSi Venera predstavlja podvezivanje grudi, tj. predstavlja operaciju intirnne toalete. Statueta je puna livena i predstavlja dobar rimski rad. Ostecen je vrh stopala leve noge. Backa (nepoznat Iokalitet). Visina 14,7 em. Narodni muzej, Beograd, inv. hr. .3246/III.

95

VENERA Naga Venera u stojecem stavu. Tezina tela pOClva na levoj nozi. Desna noga blago savijena u kolenu i malo poVtieena unazad. Obema uzdignutim rukama drzi po jedan pramen kose eedeCi vodu iz njih. Statueta masivno Hvena. Ostecena leva noga. Nedostaje joj levo

90

stopalo sa delom iznad elanka. Venera predstavlja n:d po helenistiCkom uzoru. Srbija (Podunavlje). VisiIla 17,2 cm. Narodni muzej, Beograd, inv. hr. 27171III.

helenistiCki tip anadyomene.

Rimski

96

VENERA Naga Venera u stojecem stavu. Tezina tela pocl\'a na dcsnoj nozi, leva je !ako povueena unazad. Glava je blago pognuta na desnu stranu. Vlasi valovito uokviruju eelo i glavu. U kosi je visoka dijadema. Na temenu dijadema ima oblik kruznog venea. Desna ruka ispruzena sa otvorenom sakom iz koje je otpao zalemljen predmet. Leva ruka nedostaje do ramena. Takoae nedostaje levo stopalo sa delom noge do iznad elanka. Nos ostecen. Druga polovina II iii prva polovina III veka n. e. Ljubljana (Emona). Rimsko naselje u severozapadnom delu mesta. Visina 16 em. ;\1estni muzej, LjublJana.

97

VENERA Naga Venera u stojecem stavu. Tezina tela pOClva na desnoj nozi, dok je leva malo isturena napred. Obema nogama nedostaju stopala ~a delovima do iznad elanaka. Desna ruka je ispruzena koso napred sa rasirenom sakom. Leva ruka je odlomljena ispod ramen a pa se njen polozaj ne moze sa sigurnoscu odredi1'i. Pogled Venere usmeren u praveu desne ruke. Kosa je ureaena i pozadi sakupljena u evor, meautim, po jedna vitiea pada preko ramena. Zaklopaea. Visina 10,7 cm. Narodni muzej, Beograd, inv. br. 2716/III.

M. Grbie, Starinar, treea ser. tom V (1928, 1929, 1930)

Becgrad 1930, str.

181-184,

Tab.

XXXV. (M. VeliCkovic)

98

VENERA Naga Venera u stojecem s1'avu. Tezina tela oslonjena na desnu nogu, dok je leva blago savijena u kolenu i malo povueena unazad. Levom, uzdignutom rukom, pridrz.ava pramen kose. Preko desnog ramen a i grudi spusta se druga vitica. Desna ruka nedostaje do lakta. Na glavi Venera ima polukruznu dijademu. Varvarski rad. Korbovo. Visina 14,5 em. Narodni muzej, Beograd, inv. br. 2718/III.

99

VENERA SA OGLEDALOM Naga Venera stoji sa ogledalom u levoj ruei. Desna ruka ispruzena. Trup izduzen. Kosa joj je na zatiljku vezana u evor, 1'ako da uvojd padaju na ramena. U kosi dijadema. Oko vra1'a ogrlica. Grudi naglasene. Desna saka nesrazmerno velika. Obe noge odlomljene ispod kolena. Stilizovani rad po au1'ohtonom ukusu. II-TII vek n. e. Osijek (Mursa). Muzej Slavonije, Osijek, inv. br. 1933.

Literatraa: D. Pimcro\-ic,

rimskoj bronci s terena Osijeka

i okolice,

Osjecki

zbornik

VIII,

1962, str.

106-107. (M. Bulat)

91

100 DUANA
Dijana predstavljena u stojecem stavu sa iskoracenom levom nogom. Desna je povucena nazad. Hiton usled dinamicnog pokreta zaleprsan. Levu ruku boginja je ispruzila od lakta napred, ddeCi u njoj verovatno luk koji nedostaje. Takooe nedostaje i desna ruka. Na leclima se nalazi tobolac za strele. Kosa pazljivo oce!iljana (Melonen Frizur) i na zatiljku sakupljena u cvor. Na nogama Dijana ima lovaCke sandale. Statueta postavljena na profilovani postament u obliku paralelopipeda. Patina plemenita. I vek n. e. TaleZa (kod Trebinja). Zemaljski muzej, Sarajevo, inv. br. 68.

K. Patsch, Vier Bronzen (VII), Wissenschaftliche 1912, S. 155-156, Fig. 97 i 98, Sarajevo.

Mitteilungen

aus Bosnien

und

der

Herzegowina,

Band

XII,

101

HERKUL Nag Herkul u stojecem stavu. TeZina tela poeiva na desnoj nozi. Lice uokvireno gustom kosom i bradom. Na glavi se nalazi dijadema sa tri rozete. Na svakom ramenu nalazi se po jedna traka. Preko leve ruke prebacena je lavlja koza. Desna mka ispruzena. Nedostaju atributi koje je Herkul drZao. Desna noga nedostaje do kolena. Statueta izraaena po uzoru na monumentalnu helenisticku plastiku. Nepoznat lokalitet. Visina 13 em. Pokrajinski muzej, Ptuj, inv. br. 2107.

Lite1'alu?'a:

M. Abramic,

Pocrovio,

Ptuj,

1925, str. 115, br. 114, ,I. 71.

102

HERKUL Nag Herkul u stojecem stavu. Tezina tela poe1va na desnoj nozi, dok je levu povukao unazad. Preko glave i ramena prebacena lavlja koza Ciji krajevi su vezani na grudima u cvor. Ostali deo koze koji dolazi sa leaa slobodno pada nanize preko leve ruke i sapama dopire do list a leve noge. Stopalo ideo desne noge nedostaju. Rimski earski period. PriJep (10k. Silevo). Visina 16,5 em. Naroden muzej, Prilep, illY. br. 28. HERKUL Statueta Herkula u stojecem stavu, delimicno ostecena. Nedostaju mu stopala do clanaka. Herkul je bradat. Stay tela i usmeren pogled su u skladu sa radnjom koju vrsi i zbog koje se ovaj tip Herkula naziva mingens (Hercul mingcns). Na glavi ima teniju Ciji krajevi padaju preko oba ramen a i misica. Levom rukom ddi batinu prebacenu preko ramena. Veles (okolina?). Visina 5,7 em. Narodni muzej, Beograd, inv. br. 2776/III.

103

Literatura: M. Grbic, Umetnicki pregled, II, Beograd, 1939, Str. 15; M. Grbic, rodnom muzeiu u Beogtadu, Beograd, 1958, SAN. (Poseh. izd. knj. 96-97, Tab. LXVII. Odabrana

CCCXXII -

grcka i rimska plastika t, NaArheol. insl. knj. 4), sIr.

104

HERKUL Herkul predstavljen u poluprofilu i u pokretu na desno. Preko levog ramena prebaeen je pidst. U levoj ruei ddi to!jU;ju. D":snica je ispruzena napred. Nedostaju oba stopala. Statueta je fino modelovana a det::iji su eizeliraru. I-II vek n. e. Sisak (Sisda). Vi,ina [,5 em. Arheoloski muzej, Zagreb.

Literatura:

J.

Brun~mici, Anrikni sa. 233, hi". 61.

fig~r:dni

bronsani

predmcti,

Vjes:1ik

Hrvatskoga

J.rhcoloskoga

drustva

XIII,

Zagreb,

1914,

105

HERKUL Herku! nag sedi na steni. Leoa su mu zaogrnuta lavljom kozom Ciji su krajevi vezani \1 evor na des nom ramenu. Na levoj plecki nalazi se stilizovana lavlja koza. KoZa pokriva eela lean. Herkul se oslanja tdinom tela na levu ruku sa i'ijom rasirenom sakom dodiruje stenu na kojoj sedi. Leva noga, malo savijena u kolenu, ispruzena je napred. Petom desne, u kolenu savijene noge, Herkul se oslanja na stcnu. Desna ruka, blago savijena u laktu, ispruzena je napred. Atribut koji se nalazio u sad nedostaje. Pogled je usmeren u pravcu desne ispruzene ruke. Muskulatura tela je odlii'no modelovana. Kosa je kratka i predstavljena u masi sitnih kovrdza. Na nosu se nalazi jedan, naknadno izveden zarez, koji verovatno ima veze sa damnatio memoriae, ukoliko je u obliku Herkula prika:tana lienost eara. Na ploCi, pored leve noge, nalazi se jedno malo udubljenje koje je bilo, verovatno, lezlste fiksirane i na stenu naslonjene batine. Izgleda da statueta predstavlja repliku Lizipovog Spitrapeziosa. Statueta je suplje livena i predstavlja odliean rad sa poeetka III veka n. e. Tamnie (okolina Negotina). Visina 17 em. Narodni muzej, Beograd, inv. br. 2775/III.

Literatura:

Dj. l\lano-Zisi, Bronzana statueta Her:lkla iz Tamnica, Zbornik radova Narodnog muzeja I., Beograd, MCML VIII, SU. 63-7}" prilog 6 slika; D. Srejovic, Bronzanc statuete iz Tamnica, Starin.lr, Nova serija, knj. IX-X ;195859,) Beograd, 1959, str. 43-52; Picard, Revue archeologique, Tome I, Paris, 1961, janvier-mars, str. 165-69, isti pis:lc u Rc\'ue archeologiqu(- 1962, Tome L (avril-Juin), str. 246-248; M. Garasanin ]. Kovacc\'i~, Arhcoloski nalazi u ]ugoslaviji) Beograd, 1961. (Izd. Zavoda za i7d. udzbenika SR Srbije), Tabla XLIII. (M. Velii'kovic)

106

HERKUL Nag Herkul u stavu borbe. Leva noga energleno iskoraeena a desna povueena koso unazad. Levo rame spusteno. Leva ruka je savijena u laktu i preko nje prebaeena lavlja koZa. Desna ruka uzdignuta zbog zamaha tojagom koja je odlomljena. Naga leoa pokriva delimieno lavljom kozom koja je spreda vezana u evor iz koga izlaze sape. Koza prolazi ispod levog pazuba i obavija sa gomje strane podlakticu leve ruke. I vek n. e. Tujan kod Bala. Visina 9,5 em. Sirina ramena 2,5 em. Arheoloski ffiuzej Istre, Pula, inv. br. 4619/ A.

Liuratura:
Anton Gnirs, Fuhrer

durch

Pola,

Wien,

1915,

str.

147.

107

HERKUL Nag Herkul, predstavljen u trenutku tuee. U desnoj, visoko uzdignutoj rUel, ddi zamahnutu batinu. Preko leve, napred ispruzene ruke, nalazi se prebaeena lavlja koza veoma

94

sumamo obradena. Tdina tela poCiva na desnoj nozi, dok je levom, osteeenom nogom, iskoraCio napred. Stav figure odrazava polozaj prilikom tuce. Figura Herkula je izvedena neproporeionalno i sumamo je madelovana. Oci i usta su naznacene utisnutim linijama. Nepoznato nalaziste. Visina 10,8 em. Narodni muzej, Beograd, inv. br. 2802/III.

108

HERKUL Mala bronzana statueta Herkula, sasvim stilizovana. Herkul se oslanja na desnu nogu, leva je savijena i pomaknuta napred. Sa desnom rukom visoko vida toljagom. Preko napred ispruzenc leviee, visi lavlja koza. Nos je istaknut. Oci su prikazane urezanim rombovima. Stilizow.ne vlasi kose padaju nisko na vrat. II-III vek n. e. Celje (Celeia). Visina 7,9 em. Pokrajinski muzej, Celje, inv. br. 171.

109

BAH Nagi Bah predstavlejn u zivom pokretu napred. Levom nogom iskoracio napred dok je desna povucena nazad. Desna rub, uzdignuta do nivoa liea, ispruzena napred. Predmet koji se Dalazio u njoj, verovatno kantaros, nedostaje. Leva ruka odmaknuta ad tela i opustena. Preko eelog trupa, napred i pozadi, ukrstaju se dye vinove loze na kojima se nalazi po jedan grozd na oba kuka. Na lozi su predstavljeni listovi. Kosa razdeljena. Na glavi venae od vinove loze sa listovima i grozdovima. Nedostaju stopala obe noge. Statueta puno hYena. Beograd (Singidunum). Visina 17,5 em. Narodm muzej, Beograd, inv. br. 2765/III.

110 BAH
Polunag Bah u stoje.eem stavu. Tdinu tela oslonio je na levu nogu, dok je desnu blago povukao nazad. U desnoj, uzdignutoj ruci, ddi tirsos na koji se istovremeno oslanja. U levoj, spnstenoj i malo odmaknutoj ruei. drZi kantaros Ciji je otvor okrenut nanize. Pored leve nog(; sedi panter sa uzdignutom glavom okrenutom prema lieu Baha. Preko grudi, pocev od desnog ramena i ispod ievog pazuha nalazi se krzno. Na glavi venae od lisea i grozdova. Na zadnjoj strani nalazi se jedan masivan produzetak za fiksiranje. Statueta je postavljena na kvadl'atni, profilovani postament, koji je ukrasen kosim urezima. Provineijski rad II-III veka n. e. Dubraviea (Margum). Visina (bez tirsosa) 17 em. Visina sa tirsosom 22,5 em. Narodni muzej, Beograd, inv. br. 3778/III.

111 95

FORTUNA Fortuna predstavljena u stojeeem stavu. Odevena je u hiton i himation koji padaju u mnostvu bora. Hiton je sa kratkim rukavima. Kosa rasceSljana na sredini pada u vitieama

na ramenima. Na glavi ddi desnom ispruzenom stavljena sisarka (pinus). Stobi. Visina 8,5 em. Naradni muzej, Beograd,
Bibliografija:

se nalazi dijadema. Boginja je pogled usmerila prema toeku koji rukom. U levoj rud se nalazi rag izobilja na Cijem je vrhu predStatueta je puna livena.

inv. br. 2777/III.

V. Petkovic, Starinar, III ser., knj. XII, Beograd, 1937, ser. 25, 51. 13; S. Reinach, M. Grbic, Umetnick! pregled, II, Beograd 1939, str. 14-15; M. Grb,,~, Odabrana Narodnom muzeju u Beogradu, Beograd, 1958, Posebna izdanja CCCXX, Arheoloski

Repertoire, VI~ 64, No.6; grcka i rimska plastika u institut u Beogradu, str. 96. (M. Velickovic)

112

FORTUNA Fortuna stoji. Desnu nogu savila je u kolenu. U levoj rud drzi rog izobilja koji je ostecen. Obueena je u haljinu sa bogatim naborima. U kosi ima polumeseeastu dijademu. Sopot (Kosmaj). Visina 15,7 em. Muzej grad a Beograda, inv. br. 1658.

113

FORTUNA Fortuna odevena u hiton sa himationom u stojecem stavu. Tezina tela poe1va na nozi, dok je leva ispod hitona blago povueena unazad. Oba stopala izviruju ispod Hiton opasan trakastim pasom koji je vezan ll:! prednjoj strani. Glava okrenuta na Na glavi dijadema. Kosa pozadi vezana u evor. U levoj rud nalazi se rog izobilja. ruka nedostaje do ispod ramena a levoj nedostaje saka. II-III vek n. e. Sapaja. Visina 8,1 em. Narodni muzej, VrSae, inv. br. 14116.

desnoj odela. desno. Desna

1:4 HEFEST
Hefest predstavljen u stojecem stavu, odeven u exomis. Desno rame ideo grudi nagi. Na glavi ima Siljasm kapu. U desnoj, u visini lakta uzdignutoj ruei, ddi eekic. Nepoznat lokalitet. Visina 6,5 em. Arheoloski muzej, Split.

115

LAR Lar predstavljen u brzom pokretu napred. Opasana tunika leprSa usled dejstva vetra. Nedostaje riton koji se nalazio u levoj uzdignutoj i delimicno ostecenoj ruei. Takode i desna ruka je ostecena. Nedostaje joj saka u kojoj se verovatno nalazila patera. OCi su bile inkrustirane. Kosa je brizljivo uredena i predstavljena u kovrdZama. Preko oba ramena, duz prednje i zadnje strane, utausirana je po jedl'.a traka. Na nogama se nalazi obuca privezana trakama. Statueta suplje livena. Stobi. Visina 23 em. Narodni muzej, Beograd, inv. br. 2784!III.

96

Literatura: V'j Petkovic, No.7. Starinar, III sec., knj. XII, Beograd, 1937; stc. 24, 25, s1. 11, 12; S. Reinach, Repertoire, VI, 105,

116

LAR Lar je predstavljen u pokrelu igre. Odeven je u kratku tuniku sa kratkim rukavima, koja je skliznula niz levo rame. Tunika j~ opasana sirokom trakom. Na glavi se nalazi venae od JiSea. U saei uzdignute desne ruke nalazi se riton. Ncdostaju obe noge do kolena i saka leve ruke. Nepozna[ lokalitet. Visina 18 em. Arheoloski muzej, Split, inv. br. H 5474.

117

AMOR Amor predstavljen kako trci. Desnom nogom dotice tlo, dok je leva slobodna. Desna ruka ispruzena je koso udesno. Atribut koji se nalazio u njoj ncdostaje. Leva ruka je malo odmaknuta od tela i ispruzena nanire. Nedostaje saka. Bujna kosa uokviruje lice ideo vrata. Iznad cela nalazi se cvor (circus) od koga se preko potiljka spusta vitica. Na pleCima se nalaze krila. Detalji na krilima i delimicno na kosi izvedeni graviranjem. Vrh levog stopala nedostaje. Telo punacko. I-II vek n. e. Baric (Golubac). Visina 14,4 eill. Narodni muzej, Pozarevac, inv. br. 1198.

118

AMOR Nag Amor u trku. Decji izraz liea i tela sa istaknutim oblinama. Kosa doseze talasasto do vrata i okruZtije celo i lice. Od cela prema zatiljku pruzaju se po sredini dye naparedne vitiee kose. Desna ruka je ispruzena napred i odlomljena u laktu. Leva je bila ispruZena nazad ali nedostaje do iznad lakta. Na leclima u visini ramen a nalaze se dva krila od kojih je desno osteeeno. Nedostaje stopalo sa delom noge do iznad Clanka. I vek n. e. Ljubljana (Emona). Rimska insula br. XXIX. Visina 8,4 em. Mestni muzej, Ljubljana.

119

AMOR Krilati Amor u lebdeeem polozaju sa rasirenim rukama. U desnoj ruci je ddao neki predmet. Noge, od kojih je leva savijena, su osteeene ispod kolena. Kosa je oCeSljana na razdeljak sa dye kovrdZe iznad cela. Gruba izrada, verovatno doma6 rad. II-III vek n. e. Osijek (Mursa). Visina 11,3 em. Muzej Slavonije, Osijek, inv. br. 1085.

Literatura: D. pjnterovic, 0 rimskoj bronci s terena Osijeka i okolice, Osjecki zbornik VIII. 1962, str. 102-103. (M. Bulat)

120 97

SATIR (?) Nag Satir (?) predstavljen u trenutku igre. Oko struka opasan ogrtacem (?) Ciji se krajevi leprsaju usled dinamicnog pokreta. Tezina tela poCiva na desnoj nozi. Leva je ener-

gicno povucena unazad. Glava figure nedostaje. Leva ruka je savijena u laktu i ispruzena prema grudima koje dodiruje stegnutom pesnicom. Desnica je ispruZena koso naniZe. Satiru nedostaju oba stopala. Takoae nedostaje i desna saka. Muskulatura fino modelovana. Odlican rimski rad iz I-II veka n. e. Visina 11,7 em. Narodni muzej, Nis.

121

SILEN Na sirokom kvadratnom i profilovanom postolju sedi nag, debeo, bradati Silen. U levoj rud ddi rog izobilja (cornucopia). Saka desne ispruZcne ruke nedostaje. Ostrvo Korcula (?) Visina 11,5 em. Sirina postolja 9,5 em. Arheoloski muzej, Split, inv. br. H 5475.

122

HlPNOS (?) Krilati Hipnos (?) sa levom nogom na kugli ispruzio je desnu ruku u kojoj drZi kesu. Na glavi ima frigijsku kapu sa trakama koje padaju na ramena. USee (Obrenovac). Visina 16,4 sm. Muzej grada Beograda, inv. br. 2125.

123

KLECE(~A ZENA Bronzana statueta kleceee zene (Niobida). St. Vid pod Kumom. Visina sa postoljem 12 em. Visina bez postolja 9,7 em. Narodni muzej, Ljubljana, inv. br. R 1989.

124

GENIJE LETA Iskucani reljef od bronzanog lima u obliku edikule. U edikuli (arkada na stubovima) stoji naga muska figura en face sa glavom na levo. Na pleeima se nalazi plast. U desnoj rud genije ddi srp a u levoj mu se nalazi kotarica. Iza levog ramena nazire se krilo. III vek n. e. Salona. Visina 6 em. Sirina 6,3 em. Arheoloski muzej, Split, inv. br. H 2138

noge. U levoj, pored tela spustenoj ruci, drzi pedum eija je kuka ostecena. Stopala i donji delovi nogu nedostaju. Od kukova pa do vrha glave statueta je izdubljena. Detalji na lieu delimieno osteceni. Figura Attysa predstavlja deeaka punaekog tela. Podunavlje (nepoznat lokalitet). Visina 9,3 em. Narodni muzej, Beograd, inv. br. 2712/III.

129

ATTYS Attys kleei na desnom kolenu. U pravcu desne uzdignute ruke usmerio pogled. Attys je obueen u kratku, vetrom zaleprsanu tuniku i anaksiride. Na glavi, uokvirenoj dugim uvojcima, nalazi se frigijska kapa. Nedostaje leva ruka do rarnena. Muc (Andetriurn). Visina 8,5 em. Arheoloski rnuzej, Split, inv. br. H 4975.

130

IZIS-FORTUNA Izis-Fortuna u stojecem stavu. Odelo joj pokriva celo telo i pada u bogatirn borarna do tla. Na f;lavi irna Izidinu dijadernu sa atributirna: rnesecev sr.!?,lotosov cvet i suneev disk podeljen u eetiri polja. U levoj ruci ddi rog izobilja a u desnoj korrnilo sto istice njenu ulogu zastitnice pornoraca. III vek n. e. Savudrija (naziv Sv. Ivana). Visina 9 em. Arheoloski muzej Istre, Pula, inv. br. 4620/A.

LiteratuTa: Atti e mem., Vol. XLI/1929, Notiz. arch. str. 401; A. Degrassi, Scritti vari di antichIta. Roma 1962, Str. 881 i d. (5. Mlakar)

131

IZIS-FORTUNA Fortuna je predstavljena u stojecem stavu en face. Odevena je u hiton S3 kratkim rukarna preko toga je prebaeen himation. Desnom rukom Izis-Fortuna ddi kormilo a u levoj se nalazi rag izobilja (cornu copiae). Na glavi joj se nalazi Izidina dijadema. Guberevac. Visina 6,8 em. Narodni muzej, Beograd, inv. br. 2778/III.

132

DIOSKUR Dioskur predstavljen kao jabae. Noge su raskoraeene sa lako izbacenim kolenirna kojim steze konja. Gornji deo tela lako pognut napred. Jahac odeven u kratku tuniku sa tukavirna. Na levom ramenu je zakopcan ogrtae (paludamentum) eiji jedan kraj pokriva deo grudi a zatim preko levog ramena pada nanize. Ogrtac pokriva cela lecta. Duga kosa pada sa obe strane u pramenovima na rarnena. Na levom ramenu ispod kose izviruje deo meseeevog srpa, sto predstavlja atribut koji pokazuje da lienost pripada astralnom krugu bozanstva. Leva ruka nedostaje ad sredine podlaktice a desna do lakta. Meau nogama statuete vidi se obraaivanje za fiksiranje na figuru konja. II-III vek n. e. Kostolac (Viminacium). Visina 9 em. Narodni muzej, Pozarevac, inv. br. 971.

133 HARPOKRAT (AMOR?)

Decak u pokretu. Desnom nogom stoji na kugIi. Rasirene ruke drZale su neke atribute koji nedostaju. Bujna kosa ve2ana na temenu. Na kugli se nalaze slova AD i tri krstiCa. Statueta je livena, doraaena, graviranjem i cizeliranjem. II-III vek n. e. Vinkovei. Visina 12 em. Sirina 6,5 em. Arheoloski muzej, Zagreb, inv. br. 4614.
Literatura: ]. Brun!mid, str. 216-217, Antikni br. 21. figuralni bronsani predmeti, Vjesnik Hrvatskoga arheolo!koga drustva XIII, Zagreb, 1914,

134

VOTIVNA RUKA Votivna ruka boga Sabazija, prirodne veliCine. Predstavljena je desna ruka u gestu benedictio latina. Na ruci se nalaze atributi: zmija koja se kao narukviea obavila oko ruke. Na vrhu palca nalazi se siSark:J..Desno ad zmijske glave, ispad kaZiprsta nalazi se kornjaca a u sredini gornjeg del a ruke guster i na kraju, ispod malog prsta, nalazi se zaba. III vek n. e. Gradina Visina 15,5 em. Precnik sake 3 em. Zemaljski muzej, Sarajevo, inv. br. 3160.

Literatura: V. Paskvalin) str. 203-209. Bronzana votivna ruka iz Sasa, Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu, Sveska XV-XVI, 1960-61,

1.35 VOTI~A RUKA Votivna ruka sa ispruzenim paleem, kaziprstom i srednjim prstom. Oko kaZiprsta i zgloba sake obavijena zmija. Ruka je masivna i bila je pricvrscena na neki predmet. III vek n. e. Sotin. Duzina 9,7 em. Arheoloski muzej, Zagreb, inv. br. 4593.
Literatura:

J. Brunsmid, Antikni
,tr. 244-245, hr. 95.

figuralni

bronsani

predmeti.

Vjesnik

Hrvatskoga

arheoloskoga

druStva XIlI,

Zagreb,

1914,

136

VOTIVNA ZMIJA Zmija u blizini repa savijena tri puta a zatim se uzdize gornji deo tela. Usta otvorena sa isplazenim jezikom. Celo telo zmije pokriveno urezaninl polukruziCima koji su naizmenicno postavljeni. Ovaj ornament pokriva eelo telo zmije i predstavlja krljust. Rimski earski period. Staro Lagovo (Iok. Gjupsko ma~!lo). Visina 11,5 em. Naroden muzej, Prilep, inv. br. 19.

]37

VOTIVNA ZMlJA Bronzam zmija savijena na desno u spimlu. Rea1istieno i detaljno modelovana krljust. U ustima se nalaze ostaci zlatne inkrustarije (zalac). Rani carski period. Nepoznat lokalitet. NajveCi raspon 7,4 ern. Arheoloski muzej, Zadar.

glava

Literatura: ~.:uzeji i zbirke Zadra,

Zagreb, 1954, srr. 20, pod red., br.

n.

138

VOTIVNA ZMIJA (daCka zmija) Glava zmije ima oblik glave petla. Telo zmije se postepeno suZava prema repu. Dve tre Cine du~ine zmije i glava ornamentovani urezima koji predstavljaju perje. Rep zmije nije ornamentovan. Sapaja. Dutina 14,7 em. Narodni muzej, Vrsac, inv. br. 12733.

139

RETOR Retor u stojecem stavu. TeZina tela na levoj nozi. Desna je savijena u kolenu i malo povucena unazad. Desna strana grudi i plecka obnazeni. Ogrtac pokriva drugu polovinu grudi i leda i pada u velikom broju bora. Desna ruka, savijena u laktu i u visini kuka, ispruzena napred u govornickom gestu. Takode i leva, kojoj nedostaje saka, savijena je u laktu i u visini kuka ispruzena napred. Na glavi je kJ)atka kosa, brizljivo uredena. Lice obrijano. O!Ja stopala nedostaju. Sremska Mitrovica (Sirmium). Visina 9,9 em. Narodni. muzej, Beograd, inv. !Jr. 2791/III. LEGIONAR Legionar u stojecem stavu sa minimalno iskoracenom levom nogom. U levoj ruci ddi okrugli stit sa profilovanim obodom kojim zaklanja levu slabinu ideo grudi. U desnoj od lakta uzdignutoj ruci ddao je neki predmet, verovatno mac (?). Na glavi se nalazi slem sa perjanicom. Na ledima ima ogrtac (paludamentum), koji delimicno pokriva grudi i prikopcan je na levom ramenu. Pogled je usmeren u pravcu stita. Statu eta postavljena na postolje koje ima oblik nepravilne ploce. Zadnja strana statuete izdubljena. Kostolac (Viminacium). Visina 11,1 em. Narodni muzej, Beograd, inv. br. 2804/Ill. RATNIK(?) Figura ratnika stoji rasirenih nogu i s podignutom desnom rukom. Donji deo ogrtaca obmotan mu je oko leve ruke. Detalji lica se jedva razaznaju. Zemun (Taurunum), Gornja varos. Visjna 7 em. Muzej grada Beograda, privrem. inv. 202.
Nekoliko 10. podataka rimskom limesu u Istocnom Srernu, Limes u ]ugoslaviji I, Beograd, 1961,

140

141

Literatura: D. Dimitrijevic, 97, Tab. XXIV,

0

142

NIGER Nag crnac u zivom pokretu igre. Tezina tela poCiva na desnoj nozi, dok je leva energICno zabacena nazad ne dodirujuCi tle. Desna ruka je bila visoko uzdignuta. Glava okrenuta na levo i podignuta navise. Na glavi se nalazi kapa sa napred isturenim suncobnnom. Desna ruka nedostaje do ramen a a levoj nedostaje saka. Nedostaju takode i oba stopala. I vek n. e.

104

Makedonija (nepoznat lokalitet). Visina 7 em. Narodni muzej, Beograd, inv. br. 3978/IlI.

143

GLADIJATOR (RETIARIUS) Gladijator predstavljen u trenutku napada. Na stilizovano predsMvljenoj laci - camcu, stoji gladijator sa iskoracenom levom nogom. U desnoj rud drzi kratak mac i mrdu slozenu u zavdljaj koji pada do ispod kolena. U saci leve n.ike, koja je ispruzena, n~lazio se svakako trozubac koji nedostaje. Na nogama se nalazi obuca u obliku kratkih Cizama. Na sebi ima subligaculutrt opasan koznim remenom. Pored levog obraza predstavljen je galerus od koze koji je sluzio za zastitu glave i vrata. Galerus je karakteristiean za rimske mornare i za gladijatore. Galerus je, kako se vidi na statueti, vezan sa prednje strane, sto znaCi da je sem glave stitio i lena. Na zadnjoj strani nalaze se elementi za fiksiranje pa se moze zakljuCiti da je statueta sluzila kao aplikacija. Pozarevac (okolina?). Visina 8,3 em. Sirina 8,3 em. Narodni muzej, Beograd, inv. br. 27811III.

144

GLADIJATOR (Secutor) Gladijator (Secutor) prikazan u trenutku borbe. Levom rukom je koso istw:io pravougaoni stit da bi se zastitio od udarca. U desnoj ruci, koja je zasticena manikom (manica) od ramena, drZi kratak kriv mac (sica). Na glavi se nalazi slem sa velikom perjanicom i vizirom koji stiti lice. Gladijator je do pojasa nag a na bedrima ima kratke gace (sublifaculum) opasane oko struka jakim dvostrukim pasom. Obe noge nedostaju do kukova, ali sudeCi prema ocuvanom odelu, izgleda da je gladljator energicno iskoraCio levom nogom, sto bi bilo u skladu sa polozajem leve ruke i stita u njoj. Dubljani (Hercegovina). Visina 10,4 em. Narodni muzej, Beograd, inv. br. 2782.

145

GLADI]ATOR(?) Gladijator u energicnom pokretu i poluprofilu sa velikim pravougaonim stitom u levoj spustenoj ruci, dok je u desnoj u laktu savijenoj verovatno drZao mac. Na stitu je urezana munja. Glava je zasticena slemom sa zastitnim plocama za obraze (paragnatide) i visokom perjanicom. Na zadnjoj strani nalazi se deblji istaknuti deo kojim je statueta bila pricvrScena. II vek n. e. Gradac (kod Posusja). Visina 9 em. Arheoloski muzej, Zagreb, inv. br. 92.30.

146

KOCI]AS NA BIGI(?) Figura predstavljena na dvokolicama (bigi) u sedecem polozaju. Glava uzdignuta. Figura je odevena u hiton. Desna ruka savijena u laktu dotice rudu kola. U levoj ruci, koja jc naslonjena na koleno, drZi pateru. Na glavi se nalazi dijadema. Karatas. Visina 7 em. Narodni muzej, Negotin, inv. br. 1005.

147

CERNUATOR Cernuator predstavljen kako hoda na rukama. Desna ruka nedostaje. Na sebi ima kratke gaCiee (subligaeulum) opasane ukrasenim pojasom. Na glavi se nalazi kapa eiji su krajevi vezani ispod brade. Polohj i pokret tela su u skladu sa radnjom koju eernuator izvodi. Seona (kod Smedereva). Visina 9 em. Narodni muzej, Beograd, inv. br. 2780/III.

148

ATLETA(?) Statueta nagog muskarca u veoma zivom pokretu. Desna noga energleno iskoraeena, dok je leva snazno povueena unazad. Statueta prikazuje atletski razvijenog trkaea ili borea. U laktovima malo savijene, obe ruke sa otvorenim sakama su ispruzene napred. Kovrdzava gusta kosa pokriva glavu koja je malo okrenuta na levo. II vek n. e. Pula. Visina 10 em. Shina u ramenima 3,5 em. Arheoloski muzej Istre, Pula, inv. br. 4617/ A.

LiteratuTa:

Anton Gnin,

Fuhrer durch Pola, Wien, 1915,

Str.

136.

149 NiLADIC SA SUDOM Muskarac odeven u exomis u stojecem stavu. Deo grudi i desno rame nagi. Obema uzdignutim rukama muskarae pridrzava nekakav profilovan sud ili kotaricu. Nedostaje desna noga do kolena. Salona. Visina 12 em. Arheoloski muzej, Split, inv. br. H 5471.'

150

ZENA SA OGLEDALOM Zen a odevena u hiton sa himationom sedi na uzvlsenju. Levo rame ideo grudi obnazeni. U levoj ruei, malo odmaknutoj od tela, nalazi se ogledalo(?), dok desnom ureauje kosu. Preko leve ruke i donjeg dela leaa prebaeen je deo ogrtaea. Detalji liea delimieno osteceni. Odliean rad I veka n. e. Ohrid (okolina). Visina 4,1 em. Narodni muzej, Beograd, inv. br. 2724/III.

151

ZENA Zena je predstavljena u stojecem stavu. Odevena jc u dugu haljinu koja je na ramenima (oko vrata) ukrasena cik-eak urezanim linijama a na prednjem delu kovrdZastim zavojima. Na zadnjoj strani nalaze se ukrasi u obliku rombova. Ornamenti su izvedeni punciranjem. Noge krive. Grudi naglasene. Na glavi se nalazi dijadema ispod koje se na eelu zapah kosa. Detalji na lieu (oei, nos i usta) izlizani. Statueta etrurskog porekla. Studenei. Visina 15 em. Sirina kod ramena 3,4 em. Sirina kod pojasa 4,1 em. Zemaljsk: muzej, Sarajevo, inv. br. 2213.

M. Vega,

slatuda

iz sludenaca,

Glasnik

Zemaliskog

muzeja,

Sarajevo,

1954, sir.

175, Tab.

1., sl. 1, 2, 3 i 4. (V. Paskvalin)

106

152

:LENA Zena u stojecem stavu. Ogrtae prebaeen preko levog ramena. Krajeve ogrtaea Zena ddi desnom rukom na desnom kuku. Leva ruka uzdignuta i prebaeena preko glave. Na zadnjoj strani ogrtae pada u borama do stopala. Patina plemenita, zelene boje. Statueta puna livena. Visibaba (Municipium Mal ... ). Visina 17 em. Narodni muzej, Titovo Uzice, inv. br. 86.

153

GLAVA VARVARINA Glava varvarina izradena u visokom reljefu. povijeni nanize. Oei krupne sa izdubljenim koji su naspramno postavljeni. Takode, ispod Glava velika. Kosa naznaeena. II-III vek n. Nepoznat lokalitet. Visina 6 em. Preenik 4,4 em. Narodni muzej, Beograd, inv. br. 2696/III.

Nos kukast. Kratki brkovi pored ivica usta zenicama. Brada se sastoji od dva pramena svakog uha nalazi se po jedan pramen brade. e.

154

STOPALA (2) Dva ljudska stopala sa delovima nogu do elanaka. Stopala su lepo modelcvana, malo stilizovana. Detalji gravirani. Suplje livenje. II-III vek n. e. Zapadna Istra. Visina a) 2,3 em. i b) 2 em. Duzina a) 6,8 em. i b) 6,5 em. Zavieajni muzej PoreStine, Poree, br. skede a) A. R. 229. i b) A. R. 230.

155

BIK Bik prikazan u hodu sa energicno iskoracenom desnom prednjom i levom zadnjom nogom, koja je ostecena. Takoae i rogovi su osteceni. Glava bika isturena napred sa rasirenim nozdrvama. Muskulatura kao i svi detalji modelovani veoma realisticno. Rimski rad prema helenistiCkom uzoru. Srbija (nepoznat lokalitet). Duzina 16,5 em. Visina 10,1 em. Narodni muzei, Beograd, inv. br. 2766/III.

156 BIK
Stilizovana figura bika izbuljenih oCiju sa pravim rogovima. Rep savijen. Nepoznat lokalitet. Visina 5,8 em. Duzina 9,2 em. Muzej Slavonije, Osijek, inv. br. 3336.
Literatura: D. Pinterovic, 0 rimskoj bronci
:J

arheoloskoj

zbirci osjeckog muzeja, Osjecki zbornik IX-X,

1965, str. 84-85. (M. Bulat)

157

APIS Bik predstavljen u hodu napred. Izraaen je sa veoma realisticnim zapazanjima. Muskulatura i ostali detalji su odlicno modelovani. Izmeciu rogova nalazi se i treci koji je karakteristicna odlika Apisa. Meau rogovima i na celu predstavljena dlaka u kovrdhma. Rep je spusten do zemlje. Genitalije realisticno predstavljene. Guberevae (lokalitet "Grad" - eastrum). Visina 5,1 em. Duzina 6,8 em. Narodni muzej, Beograd, inv. br. 2767/IJI.
grcka i rimska Arheololki pIastika institut, u Narod bj. 4),

M. Grbic, Umetnicki pregIed, II, Beograd, 1939, str. 15; M. Grbic, Odabrana nom 1l1uzeju u Beogradu, Beograd, 1958, SAD (Poseb. izd. knj. CCCXXII str. 97, Tab. LXVII.

158

KAMILA Kamila osedlana u stojecem polozaju. Sedlo sa istaknutim prednjim i zadnjim zastitnim delom, pricvrsceno plasticno prikazanim remenima. Nedostaju obe zadnje noge. Nepoznat lokalitet. Visina 4,5 em. Arheoloski muzei, Split, inv. br. H 5469.

159

SLON Slon predstavljen na plocastom pravougaonom postolju u pokretu. Vsi velike. Surla izvijena navise izmeou kljova. Koza na trbuhu, vratu i nogama nabrana. Vnakrsno urezanim tankim linijama telo slona podeljeno u mnostvo rombova koji su ornamentisani sitnim kruzicima. Ispod postamenta nalazi se klin strelastog, piramidalnog oblika za fiksiranje. I pored neobicnog nacina ornamentovanja, veoma realisticno modelovanje. Aleksandrijskat?) radioniea. I-II vek n. e. Orahovae. Duzina slona 14,3 em. Visina sa postoljem i delom za fiksiranje 18 em. Muzej Kosova i Metohije, Pristina.

Literatura: Dr E. CerSkov, Rimljani na Ko5ovu i Metohiji, Beograd, 1969, 5tr. 72, 51. 27.

160

LAVICA Lavioa predstavljena u pokretu nalevo sa glavom en face. Na glavi kratka, kovrdzava griva. Celjusti otvorene. Cela leva prednja noga nedostaje, dok ostalim nogama nedostaju donji delovi. Odlican rad. Lavica je verovatno predstavljala deo neke skulptoralne grupe. I-II vek n. e. Kostolae (Viminaeium). Duzina 8,4 em. Ocuvana visina 5,1 em. Narodni muzej, Pozarevae, inv. br. 1252. ORAO Orao u stavu odmaranja, veoma stili:wvan. SnaZna krila koso se spustaju i spajaju sa reporn. Noge sumarno modelo\'ane, dok je glava obraoena sa vise detalja. Kljun naglasen. 06 urezane. Brza Palanka (Egeta). Visina 5,5 em. Narodni muzej, Negotin, inv. br. '/47.
Svetitiste Jupitera Dotihena u Brzoj Paland, Starinar, N. S., XV-XVI, (1964/65), 5tr.

161

D. V. Todorovic, 117-180, 51. 14.

162

GLAVA ORLA Bronzana glava orla na profilovanom postolju u obliku paralelopipeda. Perje stavljene urezivanjem. Orao drZi jednu bobicu u kljunu II-III vek n. e. Drnovo. Visina 8,5 em. Posavski muzej, Breziee, neinventarisano.

06 pred-

163

PTICA Ptiea stoji na kugli koja predstavlja kraj igle za pricvrsCivanje. Svi detalji (krila, perje, 06, itd.) izvedeni urezivanjem. Ptiea masivno livena. II vek n. e. I mitrej na Sp. Hajdini. Visjna 6,5 em. Pokrajinski IIluzej, Ptuj, inv. br. 2108.

Literatura: 11. Abramic, Poetovio, Ptuj, 1925, str. 117, hr. 117, s1. 73.

164

APLIKA (Jupiter) Aplika izradena u obliku idealizovane bradate glave Jupitera. Brada i brkovi dugi. Delovi brade sa obraza i brkovi spustaju se u uvojcima, dok je deo brade ispod usta glatko oeesljan. Kosa pokriva eelo. Oene duplje prazne, inkrustacija ispala. Detalji na kosi i bradi obradivani graviranjem. Aplika je sa zadnje strane suplja i bila je ispunjena olovom 0 eemu svedoee ostaci. Veliko ostecenje na sredini glave. I-II vek n. e. Zapadna Istra. Visina 8,5 em. Sirina 5,5 em. Debljina 3,5 em. Zavieajni muzej PoreS tine, Poree, br. skede A. R. 228.

165

VICTORIA Aplika izradena u obliku letece Vietorije. Boginja predstavljena en hiton bez rukava koji je opasan ispod grudi. Donji delovi odece se sena polukruznim urezima a na krajevima paralelnim linijama izmedu kosi zarezi. Desnom krilu nedostaje vrh. Uzdignutim rukama ddi na kome se nalazi urezan natpis u tri reda. C A I S SACE RD

face. Odevena leprsaju. Krila, kojih se nalaze !hit(?) iznad

je u ukrasitni glave

Ispod saka obeju ruku predstavljene su narukvice. Kosi! je razdeljena na sredini. Svi detr,lji na glavi, tj. kosa, oei, usta i nos predstavljeni urezanim linijama i utisnutim taekama. U predelu trbuha i nogu nalaze se dva kvadratna otvora koji su sluzili za fiksiranje. Zadnja strana nije obractena. Beograd (Singidunum). Visina 9,4 em. Sirina 5,3 em. Narodni muzej, Beograd, inv. br. 2725/III.

166

APLIKA (Minerva) Aplika izradena u obliku poprsja Minerve. Na glavi ima slem sa velikom perjanicom (crista). Na grudima se nalazi egida uokvirena zmijama. Detalji na poprsju doradivani graviranjem i punciranjem. Zadnja strana izdubljena a iviee izravnane zbog fiksiranja. II-III vek n. e.

110

Golubae (Cuppae). Visina 7 em. Narodni muzej, Pozarevae, inv. br. 1374.

]67

APLIKA

(Fortuna)

Fortuna u stojecem stavu i pokretu nadesno. Rog izobilja nalazi se u levoj uzdignutoj ruci, dok desnom, spustenom rukom ddi kormilo. IstiCu se vertikalne bore. Solin (Salona). Visina 5,5 em. Arheoloski muzej, Zagreb, inv. br. 3249.
Literatura: ]. Brun~mici, Antikni str. 236, br. 69. figuralni bronsani predm~ti, Vjesnik Hrvatskoga arheoloskoga druStva XIII, Zagreb, 1914,

168

APLIKA (Ganimed) Aplika koja pokazuje orla sa Ganimedom u kljunu izradena u visokom reljefu. Orao u niskom reljefu sa graviranim perjem a Ganimed je predstavljen u visokom reljefu. III vek n. e. Sisak (Siseia). Visina 7 em. 5irina 4 em. Debljina 2 em. Arheoloski muzej, Zagreb, inv. br. 4580.

Literatura:

J.

Brunsmid, Antikni str. 210, br. 6.

figuralni

bronsani

predmeti.

Vjesnik

Hrvatskoga

arheoloskoga

druStva XIII,

Zagreb,

1914,

169

APLIKA (Silvan) Aplika izradena u obliku maske Silvana ( ?). Nos je ostecen. Crte liea plasticne, karikirane. II-III vek n. e. Zapadna Istra. Visina 3,7. em. 5irina 2,5 em. Zavieajni muzej PoreStine, Poree, br. skede A. R. 227. APLIKA (Silen?) Poprsje Silen(?), suplje livena. Naglasene grudi sa bradavieama. Na glavi venae od brsljana. Nos naglasen. Gusta brad a spusta se u pramenovima do leve bradavice. Glava u profilu. Plemenita patina svetlo zelene boje. Visibaba (Municipium Mal ... ). Visina 7 em. 5irina 5,2 em. Narodni muzej, Titovo Uziee, inv. br. 85. APLIKA (Meduza?) Aplika izradena u obliku glave zene (Meduza?) u veoma plitkom reljefu. Bujna kosa, razdeljena na sredini, pada sa obe strane liea u obliku vitiea. J spod brade, verovatno predstavljen deo odela. Detalji sumarni. Na zadnjoj, ravnoj strani nalaze se dva trakasta del a za pricvrSCivanje. Varvarski rad iz II-III veka n. e. Veliko Gradiste (Pineum). Visina 3,9 em. 5irina 3,4 em. Narodni muzej, Pozarevae.
(M. Veli~kovic)

170

171

111

172

APLIKA (Meduza) Aplika u obliku Meduzine glave en face. Na glavi dijadema(?). dini, uokviruje celo i lice. Zadnja strana aplike izdubljena. Barace (blizina Tabulae Traianae), prilikom rekognosciranja. Visina 5 cm, sirina 4,8 cm. . Na cuvanju u Arheoloskom institutu, Beograd, inv. br. 197.

Kosa razdeljena na sre-

173

DVE APLIKE (DVA GENIIA) Krilati geniji (dva primerka - pandani) stoje na niskim pravougaonim postoljima. Jedan gleda nadesno a drugi nalevo, oba pognutih glava. Jedan u levoj a drugi u desnoj rclci dde po jedan veni'ic. Slobodne ruke obojice genija su postavljene na desno, odnosno na levo rame. Geniji imaju po dva bogato obraaena krila. Delimicno su tela genija pokrivena fino nabranom tkaninom. Na glavama bogata, na sredini razdeljena kosa ciji u'lojci padaju na ramena. Na zadnjoj strani statuete su udubljene a u visini ramena imaju po jedan horizontalan dodatak, koji su probuseni i verovatno su sluzili za pricvrsCivanje apUka. He lenisticki period. Cepigovo (Stybera). Visina 9,3 cm. Narodni muzej, Prilep, inv. br. 186 i 187.

174

APLIKA (Serapis) Aplika u obliku glave Serapisa koja predstavlja donji deo drske poklopca. Uvojci bujne, kovrdzave brade ureaeni su u vise pramenova. Rucica drSke ima oblik kalatosa (calathos) koji je ukrasen biljnim ornamentom. Glava je 'leoma ostecena. II vek n. e. Gorno Srpci. Visina 8,5 em. Narodni muzej, Bitola, inv. br. 103.

175

APLIKA (Serapis) Aplika izraaena u obliku poprsja Serapisa. Glavu uokviruje gusta kosa i brada. Na glavi se nalazi kalatos (calathos). Serapis odeven u hiton. Donji deo aplike izdubljen. Detalji uglacani, osteceni. II-III vek n. e. Klicevac. Visina 4,7 cm. Narodni muzej, Pozarevac, inv. br. 496.

176

APLIKA (Attys) Attys predstavljen en face 11 stojecem stavu, sa bogato nabranim ogrtacem, ddi u u7.dignutim .rukama iznad glave masku boginje Kybele. Aplika je na zadnjoj strani izdubljena. III vek n. e. Sisak (Siscia). Visina 10,5 cm. Arheoloski muzej, Zagreb, inv. br. 4584.

Literatura: j. Brunsmid, Antikni str. 230-23t, hr. 55. figuralni bronsani predmeti, Vjesnik Hrvatskoga arheoloskoga drustva XIII, Zagreb, 1914:

177

APLIKA (Hermes-Toth) Poprsje Merkura (Hermes-Toth). Glava okrenuta tri cetvrti nalevo. Kosa uokviruje celo i liee do iznad usiju i rasporedena je u kovrdiama. Kosa je vezana trakom. Iznad cda iz kose izviruju krilca izmedu kojih se nalazi delimicno osteceno pero. Poprsje se naslanja na jedan profilovan postament. Sa strane, tj. na mestima gde su naznacene misiee, nalazi se po jedan valjkastl podupirac. PodupiraCi se spajaju sa jednom plocom koja je povijena pod pravim uglom unazad. Slican podupirac nalazi se na zadnjoj stram, kojl se takode spaja sa pomenutom plocom. Na njenoj sredini nalazi Se jedan kvadratni otvor. Aplika sluzila za ukrasavanje kola iIi, mozda, nameStaja. Odlican rad prema helenistickim uzorima. I vek n. e. Devdelija (okolina). Visina 13,7 em., Precnik 8,9 em. Narodni muzej, Beograd, inv. br. 2752/III.

178

APLIKA Aplika u obliku poprsja bradatog starea, Cija je glava u poluprofilu i blago nagnuta nupred. Kosa, brada i brkovi bujni. OCi iztazajne, naznacene srebrnim kruziCima u kojima se nalazila pasta. Predstavljeni deo grudi gladak. Na ramenima se vide delovi ogrtaca. Zadnji deo udubljen. II-III vek n. e. Dalj. Duzina 5,1 em. Sirina 5,8 em. Arheoloski muzej, Zagreb, inv br. 4582.
figuralni bronsani predmeti, Vjesnik Hrvatskoga arheoloskoga druhva XIII, Zagreb, 1914,

Literatura:

J.

Brun~mid) Antikni ,tr. 210, br. 5.

179

APLIKA Poprsje zene na postolju, en faee, sa izdignutim rukama(?). Na grudima se zapaza odelo. Detalji sumarno predstavljeni. Na glavi se nalazi dijadema. Na temenu predstavljena traka koja povezuje kosu. Na zadnjoj strani nalazi se jedna masivna kuka koja je sluzila za fiksiranje. Varvarski rad II-III veka n. e. Nepoznat lokalitet. Visina 8,6 em. Precnik 4,3 em. Narodni muzej, Beograd, inv. br. 2705/Ill. APLIKA Aplika u obliku poprsja zene. Glava fino modelovana. Nos u ravni cela, oei suplje. Kosa razdeljena na sredini i u gustim kovrdzama spusta se preko slepooeniea do ramena. Na temenu nalazi se dijadema prekrivena kosom. Hiton pricvrScen na ramenima. Prahovo. Visina 8 em. Sirina 5,5 em. Narodni muzej, Negotin, inv. br. 1007.
(M. Stetenovi':)

180

113

131

APLIKA Aplika u obliku delfina. Obraden gornji deo tela delfina, tj. donji trbusni deo, nije raden jer je umetnik prikazao delfina kako pliva. Donja strana suplja. Rep lepezast u encrgicnom pokretu prilikom brzog plivanja. Na glavi se nalazi tri peraja, od kojih su dva na bocnim stranama a treCi na vrhu glave. Oci sa zenieama predstavljene urezanim linijama. Gornji deo kljuna povijen navise. Po povdini tela ima vise kraCih urezanih linija. Aplika s!uzila verovatno kao atribut statueti Venere ili Neptuna. Lisovic. Duzina 20 em. Precnik (glava) 7,8 em. Naradni muzej, Beograd, inv. br. 2702/IlI.

182

APLIKA (Atasa) Masivni okov (aplika) u obliku glave jarea. Posle livenja glava naknadno eizelirana. Isticu sc vitki rogovi, dlaka oko njih, usi i stilizovana brada. Na temenu glave nalazi se veca masivna karika za veSanje. Aplika predstavlja deo suda: I-II vek n. e. Slankamen Stari. Visina 14 em. Sirina 9 em. Debljina 8 em. Arheoloski muzej, Zagreb, inv. br. 4683.

Literatura:

J. Brul1~mid, Al1tikl1i
Slr.

figuralni

bronsoni

predmcri,

Vjesnik

Hrvatskoga

arheoloskoga

druStva

XIII,

Zagreb.

191-4,

261, br. 245.

183

APLIKA Orao predstavljen u skora horizontalnom Nepoznat lokalitet. Visina 3,5 em. Ddina 5,8 em. Arheoloski muzej, Split.

polozaju. Krila su sklopljena.

184

KAPITEL Kapitel korintskog stila, suplje liven. Na gornjem delu, izmedu ivicnih voluta nalazi se po jedna rozeta a ispod njih po jedan sirok akantusov list. Ivicne volute doradene tehnikom pralamanja a detalji na rozetama i lisCu izvedeni urezivanjem. Kapitel na gornjoj strani ima manji a na donjoj strani veCi otvor. Kapitel verovatno sluzio kao ukras na nameStaju. II-III vek n. e. Veliko Loale. Visina 4,5 em. Precnik (gornji deo) 7,2 em Narodni muzej, Pozarevae, inv. br. 8'/6.

185

KAPITEL Kapitel korintskog stila, u vertikalnom praveu supaI;' verovatno zbog fiksiranja. Nepoznat lokalitet. Visina 4,5 em. Precnik po dijagonali 6,7 em. Arheoloski muzej, Split, inv. br. H 5470.

186

I-IOLEDRA Na kraju masivne bronzane eevi pravougaonog poprecnog preseka nalazi se aplika u obliku protoma lavlje glave cija su otvorena usta sluzila za isticanje vode. Na dugom kraju nalazi se deo olovne eevi na koju je bila holedra prikljucena. II vek n. e.

114

Nepoznat lokalitet. Duzina 27,7 em. Visina lavljeg protoma 10,1 em. Prei'nik 9,3 em. Arheoloski muzej, Zadar, inv. br. 4827.

187

APLlKA Bronzani ukras u obliku koplja, pozlacen. Ukrasavao je vrh zastave, koplje ili zezlo (seep trum) koje je ddalo neko boZanstvo. I-II vek n. e. Nin (Aenona). Duzina 11,3 em. Sirina 7,2 em. Arheoloski muzej, Zadar, inv. br. 983 (4784,5097).

188

APLIKA (FLORA?) Poprsje zene (Flora?) u evetnoj casici. Celo poprsje uokvirenu veneem. Bore na odelu, detalji na i'asiei eveta kao i venae, izvedeni urezima. Vrat i glava se izdvajaju izvan meda ljona. Kosa pravilno rasceSljana na sredini glave i ukrasena sa tri eveta. Biton bez rukava prii'vrscen je na svakom rammu sa po jednom agrafom. Zadnja strana aplike izdubljena. U sredim udubljenja nalazi se ostatak klina za fiksiranje. DomaCi rad iz rimskog perioda. Sisak (Siscia). Visina 13,5 em. Sirina 10 em. Narodni muzej, Beograd, in\". br. 280.3jIII.

189

APLIKA Na prednjoj strani eilindrii'ne baze (okov) aplieirana sedeca figura muskarea odevenog u dugo odelo. Plast je prikopcan na prsima. Na glavi figure nalazi se frigijska kapa. Na kolenima ddi predmet koji se ne moze odrediti. Noge su postavljene na dye kukaste konzole. Aplika upotrebljena verovatno na rudi bige. Salona. Visina 15,5 em. Sirina 6,7 em. Duzina 10 em. Arheoloski muzej, Split, inv. br. H 365

190

APLIKA Na prednjoj strani eilindrii'ne baze predstavljena zenska bista u i'asici eveta i'ije se kruniee savijaju u volute. Haljina zakopi'ana fibulom na levom ramenu. Salona. Visina 10 em. Sirina 7 em. DuEna 7 em. Arheoloski muzej, Split, inv. br. H 365. APLIKA Bista zene postavljena na suplje profilovano postolje, koje je ranje. Poprsje zene predstavljeno je en faee sa obnazenim vezana i razdeljena na i'etiri pramena od kojih dva padaju kosa predstavljeni urf'zivanjem. Uiii su slobodne. Na boi'nim

191

115

istovremeno sluzilo i za fiksigrudima Kosa je na temenu napred a dva nazad. Obrve i stranama postolja nalazi se po

jedna sija labuda sa glavom. Na vratovima labuda nalazi se po jedan ukras koji se sastoji od niza kruzica izmeau dye urezane parale1ne linije. Donji rub postolja je ukrasen kOiIlbinadjom dvostrukih eik-eak linip i urezanih kruzica. Na prednjoj povrsini nalaze se urezane graneice i to po dye u grupi. Makedonija (nepoznat lokaEtet). Visina 16,5 em. Sirina 16 em. Preenik postolja 7,2 em. Narodni muzej, Beograd, inv. br. 34.38/III. 192 APLIKA Aplika u obliku poprsja zene. Poprsje postavljeno na jednoj strani supljeg koebstog postamenta. Glava okrenuta tri eetvrti na desno. Bore ode1a sustiCu se pod agrafom kojom su krajevi prikopeani na desnom ramenu. Izmeau bora odela nalazi se vise urezanih kruzica. Kosa vezana u evor iznad cela i obraaena urezivanjem. Pocev od evora prema temenu pruza se jedna vitiea. Na uglovima postamenta (oko poprsja) nalazi se po jedna loptasta bobica. Zadnja strana postamenta profilovana. Aplika sluzila za ukrasavanje kola ili nameStaja. III vek n. e. Kupinovo (Srem). Duzina 8 em. Visina 7,7 em. Sirina 5,4 em. Narodni muzej, Beograd, inv. br. 2701/IH. APLIKA Aplika za vrh rude kola, eilindrienog oblika sa profilovanim otvorom. U Casici eveta predstavljena je bista zene sa nagim grudima. Detalji liea sumarno mode1ovani. Kosa uokviruje lice i predstavljena je kraCim i duzim urezanim linijarna. III vek n. e. Hrtkovei. Duzina 7 em. Preenik 4,9 em. Visina biste 8 em. Muzej Srema, Sremska Mitroviea, inv br. A/999.

193

194

VENERA SA DVE HARITE Venera (Venus pudiea) izmeau dye Harite pri toalet!. Grupa postavljena na ploeasto pravougaono postolje malo lueno savijeno. Iznad glava figura nalazi se arhivolta koja je iza figure Venere spojena jednim podupiraeem koji je savijen pod pravim uglom. Levo i desno tj. na krajevima, arhivolta je spojena sa postoljem sa po jednim polustubom. Venera u stojecem stavu skriva levom rukom genitalije a desnu je ispruzila napred. Harita koja se na12.zi levo od Venere ddi plitak kruzni sud a desnom, uzdignutom rukom ddi valjkasti malo savijen podupirae. Harita koja se nalazi na desnoj strani ddi u desnoj spustenoj rud nekakav sud. Levom uzdignutom rukom priddava podupirae identiean onome koji ddi prva Harita. Glava Venere delimieno abraaena ispred arhivolte. Poljanec. Visina (najveca) 13,4 em. Arheoloski muzej, Zagreb.
kod Ludbrega, Zagreb, 1962, str. 249, Tab. XII-XIII. (Po M. Seperu M. Veli~koyic;

M. Seper, Rimska kola iz Poljanca

116

195

HERKUL Poprsje Herkula na pravougaonom plocastom postolju na Cijem se prednjem delu nalaze dve rupe za fiksiranje. Na samoj prednjoj ivici postolja nalazi se jedna usica horizontalno postavljena. Njeni krajevi modelovani u obliku zivotinjskih glava. Na eenlm postolja nalazi se profilovani postament na Cijoj se prednjoj strani nalazi akantusov list. Na postament je postavljeno Herkulovo poprsje Cija je zadnja strana, izuzev glave, otvorena. Gusta kovrdzava kosa uokviruje lice i celo. Herkul je ogrnut lavljom kozom Cije su sapc vezane u cvor na prsima. U levoj ruei je batina a u desnoj cetiri jabuke. Na zadnjoj strani pocev od potiljka do postamenta, nalaze se vertikalno postavljene tri poluprstenasle usiee. Ispod obe ruke nalazi se po jedan stubic. Poljanee. Visina 11,7 em. Arheoloski muzej, Zagreb.

196

MENADA (APLIKA) Poprsje Menade modelovano na ovalnom medaljonu. Medaljon profilovan po obodu. Desna strana poprsja obnazena, dok je desna pokrivena. Na sredini medaljona nalazi se kruzni otvor za pricvrS;:ivanje. Takode i na svakom ramenu nalazi se po jedna manja rupica za pricvrSCivanje. l::nad medaljona Menadina glava suplja. Iznad cela nalaze se dve paralelne trake koje su nad desnom slepoocnieom leptirasto vezane. Na oba uha nalazi se po jedan grozd. Na temenu se nalaze dva eveta ad po cetiri latice. Poljanec. Visina 10 em. Arheoloski muzej, Zagreb.

197

PANTER (2 primerka) A) Panter od bronze na polukruznoj cetvorougaonoj ploCi horizontalno postavljenoj. Ploca je probusena na tri mesta zbog fiksiranja. Panter usmerio pngled na levu stranu. Zadnja strana suplja i otvorena. Desna prednja noga podignuta i poduprta profilovanim plocastim podupiracem. Na njemu urezan ornament u obliku borove granCiee. Trup pantera ukrasen kruznim. srcolikim i listastim ornamentima koji su izvedeni tausiranim srebrom. B) Panter sliean primerku pod A). Razlikuje se dimenzija postolja. Suprotno prethodnom primerku pogled ovog pantera usmeren na desnu stranu. Poljanee. Visina: primerak A 10,6 em; primerak B 12,6 em. Arheoloski muzej, Zagreb.

198

117

KAPA ZA OSOVlNU TOcKA (3 primerka) Kapa ima oblik eilindra koji je na spoljnjoj strani zatvoren. Zatvoreni deo ukrasen urezanim koncentricnim krugovima. Na eentru se nalazi verdkalno postavljena trakasta usiea, koja je sluzila za vezivanje klina koji je prolazio kroz eilindar i osovinu i na taj nacin osiguravao tocak od spadanja. Na gornjem delu porn. gvozdenog klina nalazi se poprsje

bradatog coveka koji sa obe, napred ispruzene ruke, ddi (slicno kocijasu) kolut izraden od bronzane ziee koji je sluzio za vezivanje sa usicom na prednjoj strani kape. Svi primerci isti. Poljanee. Visina k!ina sa poprsjem 19 em, precnik eilindricne kape 8,8 em. Arheoloski muzej, Zagreb.

199

UKRASNI NASTAVAK (3 primerka) A) Suplji deo ukrasa ima oblik cetvorostrane zarubljene piramide. Krajevi profilovani. Na gornjem delu nalazi se na profilovanom postolju poluloptasti ukras. Pocev od otvorenog dela, naspramno su postavljene (heraldicki) po jedna labudova glava na dugom izvijenom vratu, koje doseZu do ispod loptastog ukrasa. B) i C) Identicni sa primerkom A). Poljanee. Visina 16,8 em. Arheoloski muzej, Zagreb.

200

APLIKA (2 primerka) A) Bronzani ukras kraja ograde kola. Donji deo ukra sa ima prizmaticni oblik i supalj je. Prizma je na prednjoj strani stepenasto svedena. Na gornjoj, manjoj povrsini, nalazi se loptasti ukras postavljen na profilovano postolje. Ukras ornamentovsn paralelnim urezanim linijama. B) Bronzani ukras potpuno identican sa primerkom pod A). Poljanee. Visina 10,3 em., duzina 8,8 em. Arheoloski muzej, Zagreb.

201

BODEZ 2elezni bodez u korieama koje su ukrasene tauslranjem bronze i emaljem. Kratka drska ima na sredini i na vrhu ovalno polukruzno prosirenje i kruzna udubljenja za emalj. Ornament na korieama rasporeaen je u tri pravougaona polja i jedno trouglasto koje se prostire prema vrhu koriea. Okviri polja su izvedeni jednostrukom trakom. U poljima se nalaze stilizovane rozete, venci i borove grancice. Ornamenti su izvedeni u tehnici tausiranja, niela i emalja. Prva polovina I veka n. e. Sisak (Siseia). Duzina 33,5 em. Sirina (najveca) 7 em. najmanja 1,7 em Debljina 1,5 em. Arheoloski muzej, Zagreb, inv. br. 3097.

Literatllra .]. Hoffiller, Oprema ;rr. 117, ,I. 48. rimskog vojnika u prvo doba carstva. Vjesnik Hrvat5koga arheoloskoga druStva XII, 1913,

202

SLEM - MASKA Slem-maska iskueana od bronzanog lima. Iznad cela predstavljena kosa u dva red a kovrdza. Ispred usiju predstavljeni zulufi i brada. Brkovi i brad a predstavljeni urezivanjem. Obrve predstavljene sitnim kosim urezima. Spoljnji uglovi proreza za gledanje ukl"aseni su linearnim i puneiranim ornamentirna. Ispod levog uha saCuvana pedja za pricvrSCivanje. Smederevo (Vineeia). Visina 20,3 em. Sirina 20,3 em. Narodni muzej, Beograd, inv. br. 2875/IlI.

o. Bendorf, Anrike Gesichtschelme uncl Sepulkralmasken, Wien, 1878; 1\'1. Grbic, Odabrana stika u Narodnom muzeju u Beogr<'.clu, Beograd, 1958, Posebna izd3.nja CCCXX, Arheoloski str. 74-75; M. Grbit, Starinar, N. S. III-IV. (1952-1953), Beograd, 1955.

grcka i rimska plainstitut u Beogradu;

203

119

SLEM Slem od bronzanog lima, kalotastog oblika. Na zadnjoj strani nalazi se kos, polukruzni vratobran. Prednja iviea slema neznatno profilovana. Iznad iviee grubim zakiveima pricvrscena je bronzana traka romboidnog poprecnog preseka. Na vrhu slema nalazi se profilisani deo koji je sluzio za fiksiranje perjaniee. Na zadnjem, temenom delu slema, nalazi se pravougaoni deo za priddavanje perjaniee. Paragnatide nisu oCuvane, ali su na mestirna gde one treba da se nalaze, sacuvana dva zakivka. PovrSina slema je glatka, bez ukrasa i nat-

pisa. I vek n. e. Novi Beograd. Visina 19 em., duzina 28 em., sirina 19 em. Muzej Srema, Sremska Mitroviea, inv. br. A/258.

204

SLEM Slem irna oblik kalotasto-cunaste kape sa vratobranom i ureaajem za perjanieu. Na bocnim stranama slema vide se zakivei i otvori za pricvrSCivanje ploca za zastitu obraza (paragnatide). Na gomjoj i donjoj povrsini vratobrana punktirana su irnena vojnika i to: C TRUTTIDI GAL(EA), C EFELLI NARVI, Q. TUL(L)I, SCI LUCRETI HEDI, L. PAFIRI. I-II vek n. e. Korito reke Save kod Rugviee. Visina 15,3 em. DuZina 20,5 em. Sirina 20 em. Arheoloski muzej, Zagreb, inv. br. 9228.

]. Hoffiller, Oprema rimskog Zogreb, 1913, str. 184, ,1. 23.

vojnika

u prvo

doba

carstva.

Vjesnik

Hrvatskoga

arheoloskoga

druStva

XII,

205

sLEM Slem kalotastog oblika. Na vratobranu nalazi se punciran natpis D. TAURI T ALFIUS. Na bocnim stranama zapazaju se nitne koje su sluzi1e verovatno za fiksiranje paragnatide. I-II vek n. e. Zemun (Taurunum). Duzina 26 em. Sirina 22 em. Narodni muzej, Beograd, inv. br. 2876/III.

206

SL5M Slem u obliku visoke cunaste i na vrhu zaSiljene kape, bez vratobrana i zastitnih ploca za obraze (paragnatide). Zadnji deo slema veoma ostecen. Rubom slema ide sira traka obrubljena niwm perli. Traka na prednjoj strani uokviruje duguljasto polje u kome su re 1jefno predstavljene tri figure. One predstavljaju Jupitera izmeau Viktorije i Marsa. II vek n. e. Bosna (nepoznat lokalitet). Visina 20,5 em. Preenik 20 em. Arheoloski muzej, Zagreb, inv. br. 9229.

Literatura: ]. Hoffiller, Oprema rimskog vojnika u prvo doba carstva. Vjesnik Zagreb, 1913, str. 191, ,1. 27; Lipperheide, Antike Helme, 1896, br. 390a. Hrvatskoga arheoloskoga druStva XII,

207

OKLOP ZA KONJSKU GLA VU Oklop se sastoji od tri dela od kojib srednji, eeoni, ima izduzen oblik sa umbom na sredini. Boeni kapaci za oei su polukruzno uzdignuti, ornamentovani prolamanjem. Ukrasi se ~astoje od stilizovanih vegetativnib i geometrijskih ornamenata. Na sredisnjem delu aplieiran je plitki ornamentalni ukras izveden u nielo tehnici. Zapazaju se zakoviee kojima je oklop bio prievrScen na koznu podlogu. II vek n. e. Dalj (na Dunavu). Raspon sva tri dela 29 em., najveca sirina 18,5 em. Arheoloski muzej, Zagreb, inv. br. 92)1.

120

208

VOJNICKA DIPLOMA Dve bronzane plocice jednake duzine i sirine (20X15,7 em) medusobno povezane zicom. Jedna deblja (2,755 mm) i tela (529,40 gr), a druga tanja (1,825 mm) i laksa (317,60 gr). Na obe plocice s obe strane urezani natpisi. Na dvema unutrasnjim stranama poprecno je urezan glavni tekst diplome, i to na prvoj: Imp. Caesar. Vespasianus. Augustus. Ponti/ex. Maximus. Tribunic. Potest. VI. Imp. XlIII. P.(atriae). Censor. Consul. VI. Designatus. VII. daje peSacima i konjanicima iz 10 kohorata u Meziji pod komandom Sex. Vetullenus Cerialisa (legata V makedonske legije), kao isluzenim veteranima stipendije, jus connubii i civitatis. Na drugoj strani: 4. majakih kalenda (27. aprila 75. godine) za vreme konsula Caesare Aug. Fi. Domitiano. i Passidieno Firmo, i komandanta I kohorte Raetoriae C. Quintus Laberius Tutor Sabinia/1Usa, peSaku Heri, Serapionovom sinu iz Antiohije, prema prepisu ukaza sa Kapitola u Rimu. - Na prvoj spoljnjoj strani isti tekst kao i na unutrasnjoj, sarno uzduzl10 pis an u redovima, a na drugoj spoljnjoj poprecna Sll imena 7 svedoka. 76. god. n. e. Nadeno 1966. godine u kuli br. 16. juznog bedema castruma T aliatae. Veliki Gradae kod D. Milanovca, na dunavskom limesu. Vlasnik: Arheoloski institut, Beograd.

LiteratuTa: D. Vuckovic-Todorovic, Voinicka diploma iz castruma Taliatae, Starinar XVIII, 1967, Beograd, 21-2H. T. I-VI. (D. Vuckovic-Todorovic)

209

VOJNICKA DIPLOMA Dve bronzane plocice od kojih jedna slomljena kroz sredinu, gde su izbusene dye rupice za povezivanje zicom. Dimenzije: 14,7Xll,2 em. Debljina 0,2 em. Tezina a) 130 gr., b) 140 gr. a) ploca spolja ima urezani natpis: Imp. Caes. Divi. Antonini. Magni. Pii. Fi!. Divi Severi Pii Nep. M. Aurellius Antoninus Pius Felix Aug. Saeerdos Amplissimi Dei Invicti Solis Elagabali. Ponti. Maxim. Trib. Pot. V. Cos. IIII. PP. et Marcus Aurelius Alexand. Nobilissimus Caesar imperi et sacerdotis Cos. daju vojnicima iz 10 kohorate pretorskih antonininskih jus connubii i civitatis. Iz VII kohone praetor. Antoniniana Pia vindex vojniku C. Aurelio C. f. Ulpio Valenti lZ Serdike. Prepis overen prema ukazu istaknutom na hramu Augusta i Minerve u Rimu. S unutrasnje strane isti sadciaj, sarno se pominje urbana kohorta. b) ploca s unutrasnje strane ponavlja datum imena careva, VII kohortu pretorijanaea Antonina, ime vojnika Aurelija Ulpija Valensa iz Serdike, kao i overu prepisa ukaza. Sa spoljne strane ima 7 svedoka. Diploma izdata 2. jan. 222, za vlade Elagabala i Aleksandra Severa. Planinica kraj Pirota. Narodni muzej, Nis, inv. br. 128.

LiteratuTa: S. Dusanit - P. Petrovic Epigraphic Skopje, 1963, 365-368. ' contribution from the Nario.lal :Museum of Nis, Ziva antika, XII, sv. 2,

210

PLASTIcNA VAZA (PAN) Vaza u obliku poprsja Pana kovrdiave kose, sirokih nozdrva i usana, kozjih USIJU, isplazenog jezika i Siljaste bradiee. Preko ramena prebaceno jareee krzno. Na glavi se nalazi otvor i polovina ddke. Vaza delimicno ostecena. Nedostaje dno, postolje, poklopae i polovina ddke. I vek n. e. Dalj. Visina (sa drskom) 20 em. Sirina 12 em. Muzej Slavonije, Osijek, inv. br. 6100.

Literatura: D. Pinterovic, Najnoviji nalazl iz Dalja, znacaJnog arheoJoskog i d. D. Pintcrovic, Osjecki zbol'nik VIII, 1962, Stc. 94-95. nalazista, Osjecki zbornik IV, 1954, str. 19

211

PLASTICNA VAZA (BES) Na okrugloj profilovanoj bazi sedi groteskna bradata figura Besa ogrnuta preko ramena. Prednji deo tela figure nag. Kalota temena figure Cini poklopae vaze. Na svakom ramenu nalazi se po jedna usica na koju je posredstvom jednog prstena zakacena drska, Ciji veoma izvijeni krajevi imaju oblik glava barskih ptiea. Iklaj (Promona). Visina 7 em. Arheoloski muzej, Split, inv. br. H 4427.

212

LANTEl:ZNARIOS Plasticna vaza izraaena u obliku sedeceg negroidnog decaka. Decak licem na saku leve ruke kojom se oslanja na levo, neSto uzdignuto nalazi se fenjer (lanterna). Niger je odeven u haljinu sa kukuljicom. kovrdZava kosa. Desna ruka nedostaje do lakta. Na temenu glave klopea koji je izgubljen. Na ramenima se nalaze alkiee na koje je Dubravica (Margum). Visina 11,2 em. Precnik dna 6 em. Narodni muzej, Beograd, inv. br. 2794/III.

sedi na steni, oslonjen koleno. Izmeau nogu Na glavi predstavljena saeuvan sarnir od pobila prievrscena drska.

213

PLASTICNA VAZA Vaza izradena u obliku biste ernea sa malom bradieom i zaliseima. Na temenu otvor, ali nedostaje poklopae Ciji je sarnir sacuvan. Na boenim stranama nalaze se usice na koje je prikacena drska. Oci, odnosno ocne duplje su suplje, zbog izgubljene inkrustaeije. Kosa modelovana u obliku mnostva sitnih pramenova. Na vratu ispod brade, nalazi se polumesecasti privesak bez ogrliee. Nepoznat lokalitet. Visina 11 em. Arheoloski muzej, Split, inv. br. H 5472.

Literatura: Pomenuto u Osjecki

zbormk

IV, (1954),

str. 26.

214

PLASTICNA VAZA Vaza ima oblik glave ernea. Na temenu se nalazi otvor. DrSka je posredstvom posebnih karika spojena sa usieama. Kosa predstavljena u obliku sitnih pramenova. Na vratu se nalazi ogrliea. Nepoznal' lokalitet. Visina"7 em. Arheoloski muzej, Split, inv. br. H 5473.

Osjecki zbornik na str. 6.

IV

(1954),

str.

26;

M.

Abramic,

Glasnik

Primorske

banovine,

Split

1939,

Slika

objavljen1

215

PLASTICNA VAZA (OLEA) Vaza je izlivena u obliku poprsja mladica sa fino modelovanim likom i kosom koja u pramenovima pada na celo i vrat. Preko levog ramen a prebacen je kraj plasta koji je zakopcan kruznorn kopcorn. Izgleda da je plast od zivotinjskog krzna. Kroz dye koso postavIjene usiee provuceni su krajevi polukruzno savijene drske. Na vrhu glave nalazi se otvor, aU njegov poklopae nije sacuvan. Ispod ramena bi,ta je ravno zasecena. Bista je postavIjena na postolje sa sirom profilovanorn plocom. Sredina II veka n. e. Sremska Mitroviea (Sirmium) severna rimska nekropola. Visina 17 em. Sirina 14 em. Muzej Srerna, Srernska Mitroviea, inv. br. A/39.

216

ASKOS Bronzani askos na niskoj nozi sa bogato ukrasenom i visoko postavljenom drskom. Drska se sastoji iz gornjeg dela koji je izraden u oblikll Diane do pas a hage koja je okrenuta prema ustima s'.lda. Dijana drzi u svakoj ruei po jednog psa. Zatim, srednji deo drske ima oblik dugog lista i iz donje atase koja je izradena u obliku figure Seile. Scila ddi u desnici jabuku, leva ruka je spustena. Rub usne askosa je sitno kanelovan. I vek n. e. Polhov Gradec. Visina (bez drSke) 15,8 em. Visina sa drskom 23 em. Narodni muzej, Ljubljana, inv. br. R 6978.

Literatura:

R. Lo~ar, Gla5nik muzej. drusna za Slovenijo, XIX, 1938, str. 85 i d. sl. I, 2, 3.

217

OLPE Olpe od bronze, dobro ocuvan. Trbuh suda jajastog oblika sa prstenasto naglasenim dnom na Cijem donjem delu urezani koneentricni krugovi i kanelure. Na ramenu suda nalazi se utausiran lovorov venae od srebra. Na prelazu iz ramena u vrat suda nalazi se venae u obliku lezboske kime. Na vratu utausiran brsljanov venae, takode od srebra. Tausirano srebro najveCim delom ispalo. Usna suda posuvracena i ukrasena jajastim ornamentom. Drska masivna. Na gornjem lucnom delu nalazi se ostatak reljefno modelovanog gustera, dok se donji deo zavrSava ~a reljeno predstavljenim odom koji u kandzama ddi zmiju. Heienisticki rad iz rimskog ranog earskog perioda. I vek n. e. Bosnjani (Sumadija). Visina 25 em., precnik otvora 10,3 em., precnik dna 9,5 em. Narodni muzej, Beograd, inv. br. 2835/Ill. AMFORA Vitka amfora sa dye kolenasto savijene, profilovane drske, koje se zavrsavaju reljefnim palmetama. Trakasti rub otvora ukrasen je koneentricnim krugovima. I vek n. e. Bakar. Visina 19 em. Precnik otvora 6 em. Precnik dna 5,5 em. Arheoloski muzej, Zagreb, inv. br. 5075.
iz Hrvatske i S:avonije, Vjesnik Hrvatskoga arheoloskoga druStva VII,

218

Literatura: j. Hoffiller, Antikne bronzane posude Zagreb, 1903-1904, str. 116, 51. 64, 10.

219

SUD (kaserola) Sud kalotastog obUka sa horizontalno postavljenom pljosnatom drskom. Na gornjem delu ddke nalazi se trolisni ukras izveden tehnikom prolamanja kao i zig radioniee L. ANSI DIOD( ORI). I vek n. e. Sisak (Sisda). Visina 7,5 em. Duzina 23 em (sa ddkom). Precnik 12,5 on. Arheoloski muzej, Zagreb, inv. br. <;780-

Literatura: Antikne bronzane pcsude Zagreb, 1903-1904, str. 107, 51. 58, 4.

J. Hoffiller,

iz Hrvatske

i Slavonije,

Vjesnik

Hr;,atskoga

arheoloskoga

drusrva

VII,

220

OINOHOE Sud zelene patine, nizak, sirokog trbuha i malo udubljenog sirokog dna koje je posebno fiksirano. Vrat, elipsastog poprecnog preseka, ostro se odvaja od ramena. Otvor u obliku trolista neSto posuvracen. Uzana drska koja nadviSuje otvor ukrasena je na donjem delu reljefnoru sapom i na gornjem lavljom maskom. I vek n. e. Osijek (Mursa). Visina 13 em. Precnik 14 em. Muzej Slavonije, Osijek, inv. br. 6801.

Literatura: lJ. Pinterovic, 0 rimskoj bronCl

S

(erena Osij~ka

i okolice.

Osjecki

zbornik

VIII,

1962, stc. 91-92.

221

OINOHOE Sud zelene patine, jajolikog oblika, nedostaje podnozje. Sud je ukrasen sa dye urezane dk-eak linije na delu izmedu vrata i ramena. Kljun sirok, p03uvracenog ruba. Visoka drska sa konjskom protomom na gornjem delu nadvisuje otvor. Drska na spoljnjoj strani ukrasena akantusovim listom. Donji deo ddke nedostaje a takode i trbuh suda je teSko ostecen. I vek n. e. Dalj. Visina 18 em. Muzej Slavonije, Osijek, inv. bl'. 6102.

Literatura: D. Pinterovic, 0 rimskoj bronci s terena Osijeka i okolice, Osjecki zhornik VIII, 1962, stc. 86-87. (M. Bulat)

222

125

OLPE VeCi bronzani sud bikonicnog oblika. Prstenasto, malo udubljeno dno, podeljeno je sa nekoUko koneentricnih zlebova. Trbuh se suZava i prelazi u horizontalno povijenu, ivicom profilovanu usnu. Drska je na gornjem delu izradena u obliku stilizovane grane iz koje izviruje kljun caplje koji obuhvata jednu treCinu usne. I donji kraj ddke, koja je spojena na trbuhu suda neSto iznad njenog najveceg obima, zavrsava se trolisnom casieom iz koje se levo i desno izvijaju male, srilizovane volute. Od njih se siri medaljon preko najveceg precnika suda i zavrsava stilizovanom palmetom. Na medaljonu je u visokom reljefu prikazana zrtvena seena. Ispod drveta pred Priapovom hermom bradati muskarae kolje zrtvenu zivotinju; sud na tlu je pripremljen za prihvatanje krvi. Na zrtveniku ispred herme gori vatra. I na drSci je prikazan tronozni zrtvenik - thymiaterion, iznad njega nalazi se venae i kotarica sa plodovima. Kraj I ili pocetak II veka n. e.

Pula - Sijana (skupni nalaz iz rim. bunara). Visina 25,5 em. NajveCi precnik 17,8 em. Arheoloski muzej Istre, Pula, inv. br. 4647/A
Liuratura: Ani c memo Volume unico 1905, str. 225~ i d.; Anton Gnirs, fuhrer durch Pola, \~1.icn 1915, str. 138 i d. (S. MI.kar)

223

SUD Bronzani sud loptastog oblika, jakih zidova. Masivno prstenasto dno, malo udubljeno, ima dva koncentrii'na rebra u 5redini. Preko niskog vrata sud prelazi u usee sa horizontalno povijenim i dosta sirokim ravnim rubom. Drska u obliku kljuna caplje obuhvata ivicu ruba a na sredini se izdize jedno ispupcenje u obliku palca. Drska je ukrasena grancicom. Na donjem delu drska se zavrSava trolisnom i'asicom koja se stilizovanim volueima naslanja na polukruzni medaljon na kome je prikazano ljudsko poprsje u visokom reljefu. Kosa duga, stilizovana. Desno rame obnazeno, dok je levo pokriveno ogrtacem. Kraj I Hi pocetak II veka n. e. Pula - Sijana (skupni nalaz iz rim. blmara). Visina 17,5 em. NajveCi precnik 16,2 em. Arheoloski muzej Istre, Pula, inv. br. 4648/A.

Literatura: Atti e memo Volume unico 1905, str. 225, i sl.

224

AMFORA Manja amfora izraaena od debelog lima, bikonicnog oblika ali sa duzim gornjim delom. Nisko, prstenasto dno, malo udubljeno ima na sredini plasticno rebro. Usee ima nenaglasen rub. Na zidu arnfora, u visini same usne pricvrSeene su dye naspramno postavljene drske, koje se donjim delom naslanjaju na bok suda, neposredno iznad najveeeg precnika. DrSke se na donjem delu zavrsavaju lavljim glavama sa stilizovanom grivom i prednjim sapama od kojih je jedna odlomljena. Kraj I ili pocetak II veka n. e. Pula (nepoznat lokalitet). Visina 14,5 em. Najveei precnik 9 em. Arheoloski muzej Istre, Pula, inv. br. 4649/A. SUD Sud od debelog bronzanog lima, poluloptastog oblika sa zaravnjenim dnom. Obod otvora horizontalno postavljen prema spoljnjoj strani. Ispod njega dye paralelne plasticne linije. Drska nedostaje. I-II vek n. e. Zapadna Istra. Visilla 11 em. Precnik otvora 10,2 em. Prei'nik dna 5,4 em. Zavicajni muzej Pordtine, Porec, br. skede A. R. 255. SUD (kotao) Sud (kotao) zvonastog oblika, posuvraeenog trakastog oboda koji je ukrasen motivom lezboske kirne. Tordirana drska zavrsava se labudovim glavarna. Ukrasni okovi (atase) imaju oblik stilizovane palmete sa medaljonom u sredini. U medaljonu je predstavljen Arnor sa velom. I-II vek n. e. Novi Banovci (Aeumineum). Visina 34 em (sa drskom). Precnik otvora 29 em. Precnik dna 12 em. Arheoloski muzej, Zagreb, inv. br. 5183.

225

226

227

SUD Trbusasti sud sa sirim ovalnim, iskosenim rubom i profiIovanim obodom. Obod je ukrasen nizom jajastih ornamenata i sitnih perli. Drska ima oblik zenske herme a njen donji deo zavdava se maskom Satira. Delovi drske koji obuhvataju vrat suda izradeni su u obliku labudovih, veoma izduzenih glava. Dno obradeno na strugu. I-II vek n. e. Sisak (Siseia). Visina 15 em. Sirina 17 em. Precnik otvora 11 em. Precnik dna 8 em. Arheoloski muzej, Zagreb, inv. br. 5079.

Litcratura:

J. Hoffiller

Antikne bronzane posude Zagreb, 1903-1904, str. 117, s1. 64, 2.

iz Hrvatske

Slavonije,

Vjesnik

Hrvatskoga

arheoloskoea

drustva

VIr,

228

SIMPULUM Reeipijent simpuluma profilovan i postavljen na nisku eilindricnu odbijena pa je naknadno pricvdcena zakovieom. I-II vek n. e. Ljubljana (Emona). Severnoemonska nekropola. Visina recipijenta 2,7 em. Precnik 5,2 em. Mestni lIluzej, Ljubljana.

nogu. Drska

je bila

229

PATERA Plitka patera sa us kim, unutra povijenim rubom. Ddka u obliku lisnate petlje proslruje se i prihvata sud duz ruba delovima koji imaju oblik stilizovanih zdralovih glava. II vek n. e. Sisak (Siseia). Visina 4,5 em. Duzina (sa ddkom) 20,5 em. Precnik dna 6,5 em. Arheoloski muzej, Zagreb, inv. br. 5099.

230

SUD (kotao) Bronzani sud sa naznacenim dnom koje je odozdo ukraseno koneentricnom profilaeijom. Otvor sirok, povijen koso upolje. Na trbuhu se nalaze plitke bnelure u obliku vijuga. U plocaste usiee uglavljena je polukruzna ddka koja je tordirana. II vek n. e. Starigrad (Argyruntum). Visina 9,7 em. Precnik otvora 15,1 em. Arheoloski muzej, Zadar, inv. br. 330.

LiteTatl~ra: M. Abramic A. Coinago, Untersuchungen in Norddalmazien, ]ahreshefte des osterreichischen tutes, Wien, 1909, str. 61, Beibl., sl. 22; Muzeji i zbirke Zadra, Zagreb, 1954 str. 20, br. 39. archaoi. Insti-

231

CISTA Cilindricna cista od bronze sa dvostrukim (dvodelnim) koneentricnim poklopeem na sarnir. Povrsina ukrasena stilizovanim vegetabilnim ornamentima izvedenim tausiranjem srebra. n vek n. e. Nepoznat lokalitet. Visina 8,5 em. Precnik 6,7 em. Arheoloski muzej, Zadar, inv. br. 4934.

232

DRSKA SUDA(?) Drska(?) u obliku lezeceg lava. Lav ima razjapljene celjusti i ispruzene prednje sape. Zadnji deo lavljeg tela izlazi iz evetne casiee sa cetvorouglastim otvorom. Drska livena suplje a pojedini detalji su eizelirani. Figura lava je neznatno ostecena na prsima i njusei. II vek n. e. Osijek (Mursa). Visina 3.1 em. DuEna 7 em. Muzej Slavonije, Osijek, inv. br. 2623.

Literatura: D. Pinterovic, 0 rimskoj bronci u arheoloskoj zbirci osjeckog muzej:t, Osjecki zbornik IX-X, 1962, Str. 104. (M. Bulat)

233

OLPE Olpa trbusastog oblika, vitkog vrata i prstenastog profilovanog ruba. DrSka se zavrsava na rubu usne u obliku stilizovanog eveta iz koga se pomaljaju dye labudove glave. Trakasta drSka je ukrasena reljefima koji predstavljaju simbole iz Dionisovog kulta. Na prelazu prema ramenima i trbuhu suda nalazi se atasa koja se zavrsava stilizovanom palmetom. Atasa je ukrasena seenom simpoziona u visokom reljefu. II-III vek n. e. Sisak - Kostajniea. Precnik 15,5 em. Visina 25 em. Precnik dna 9 em. Arheoloski muzej, Zagreb, inv. br. 5610.

Literat:-tra:

B. VikIc-Belancit,

Tkalcicev

zbornik,

I, 1955,

Str.

15.

234

OINOHOE Manji sud (oinohoe) od bronzanog lima. Sud bikoniCnog oblika sa zaobljenim trbuhom. Obod je ojacan i povrnut unutra. Sud ima kljun za izlivanje tecnosti. Na gornjem delu suda nalaze se ukrasi izvedeni urezanim p<aralelnim linijama (po dye u grupi). Dna obraaeno na strugu i ima plasticne koneentricne krugove. Na oba kraja drSke nalazi se po jedna maska. II-III vek n. e. Makedonija (nepoznat lokalitet). Visina 16 em. PreC'nik dna 6 em. Narodni muzej, Beograd, inv. br. 3414/Ill.

235

PATERA Plitka patera malo ostecenog zida reelplJenta u blizini dna. Obod prstenast, zadebljan. Dno je posebno fiksirano i obraaeno na strugu. Drska m'lsivna, pricvrscena za recipijent nitnom. Kraj drske izraaen u obliku guscije glave. Inkrustacija(?) ispala iz ocnih duplji. II-III vek n. e. Nepoznat lokalitet. Duzina 31,5 em. Precnik otvora 19 em. Precnik dna 8,6 em. Narodni muzej, Beograd, inv. br. 2825/Ill.

236

OINOHOE Trbuh suda poluloptast sa os[ro naglasenim ramenom. Na donjem delu zvonasta noga odozdo ukrasena koneentricnom profilacijom. Vrat suda na svome pocetku profilovan a zatim eilindricnog oblika. Kljun za izlivanje dug i malo povijen. Nedostaje poklopae sa drSkom. II-III vek n. e

128

Nin (Aenona). Visina 15,8 em. Precnik trbuha 9,5 em. Arheoloski muzej, Zadar, inv. br. 66. 237 SITULA Situla visokih ramena, kraceg eilindricnog vrata i ravnog dna. DrSka, ciji se lucno savijeni krajevi zavrSavaju labudovim glavama, ima na sredini luka kariku. Labudove glave prolaze kroz kruznu petlju bocnih ukrasnih okova (atasa )'. Okovi izraaeni u obliku veoma stilizovanih delina koji su naspramno postavljeni. III vek n. e. Sisak (Siscia). Visina 37 em (sa drskom). Precnik otvora 17 em. Precnik dna 13 em. Arheoloski muzej, Zagreb, inv. br. 4780. (vedro) Minijaturni sud (vedra) sa zaobljenim donjim delom i posebno nalemljenim uskim prstenastim dnom. Rub malo posuvracen. Kroz dve atase proVllcena je polukruzna drska sa povijenim krajevima koji imaju oblik stilizovanih labudovih glava. Sud je delimicno ostecen i restaurisan. III vek n. e. Osijek (Mursa). Visina (bez drSke) 5,8 em. Precnik 7 em. Muzej Slavonije, Osijek, inv. br. 466.

238

sun

Literatura: D. Pinterovic) 0 rimskoj bronci s tcrena Osijeka okolice, Osjeck; zbornik VIII, 1962, str. 79-80.

239

sun
Sud od bronzanog lima, konicnog oblika sa elipsastim popreemm presekom. Obod sirok, horizontalno p05tavljen. Povrsina glatka, bez ornamenta. Na donjem delu suda zapazaju se tragovi popravki. Sredina III veka n. e. Voganj. Visina 23 em. Precnik otvora 42 em. Sirina oboda 4,7 em. Muzej Srema, Sremska Mitrovica, inv. br. A/261.

240

CEDILJKA (Infundibulum) Cediljka ima dugacku drSku koja se na kraju prosiruje u kruzni zavrSetak ispod koga se nalazi kuka za veSanje. Sarna eediljka ima oblik polulopte i perforirana je u nekoliko koneentricnih redova. Rupiee su cetvorougaone. Drska ukrasena na pocetku i kraju paralelnim linijama. Ne.poznat lokalitet. Duzina 24,5 em. Naroden muzej, Prilep, inv. br. 203. DRsKA (fragment) ZavrSni deo drske patere u obliku glave ovna. Realisticki i detaljno modelovani njuska, oei i rogovi. Runo kovrdzavo i stilizovano. Na vratu je predstavljena siroka ogrliea ukrasena vencem sitnih bobica i sa dva kanelovana pojasa izmeau kojih se nalazi niz plasticnih pravougaonih ispupcenja koja su meamobno odvoj<.:na srebrnim tausiranjem. Kraj I veka n. e. Zadar(?) . Duzina 6,5 em. Sirina 3,5 em. Visina 2,8 em. Arheoloski muzej, Zadar, inv. br. 1316 (5260).

241

129

Literatura:

J. Medini, Rimska Tab. X, 44.

broncana

plastika

u Arhcoloskom

muzeju

u Zadru,

Diadora,

Sv.

4, Zadar,

1968,

str.

17~,

242

DRSKA (fragment) Donji deo drske izraden u obliku maske Silena. Gusta brada i brkovi simetricno rasporedeni. Na glavi venae od lisca. Iznad cela sacuvan manji deo profilovane drske nekakvog suda. Zadnja strana konkavna zbog fiksiranja na trbuh suda. I-II vek n. e. KaliSte. Visina 8,6 em. Sirina 3,6 em. Narodni muzej, Pozarevae, inv. br. 324.

243

DRsKA PATERE Veca bronzana drska patere. Na pocetku drske nalazi se deo recipijenta. I-II vek n. Trebeniste (okolina). Duzina 17 em. Narodni muzej, Beograd, inv.

Drska cilindricnog oblika, kanelovana u podtiZnom pravcu. lavlja glava sa rasirenim celjustima. Na drsci sacuvan manji e.

br. 2628/III.

244

DRsKA PATERE Drska patere od bronze, eilindricnog oblika. Na kraju se n",lazi ovnujska glava sa uvijenim rogovima. Glava ovna je fino modelovana. Cilindricni deo je kanelovan sa deset kanelura u poduznom praveu. II-III vek n. e Nepoznat lokalitet. Duzina 13,5 em. Narodni muzej, Beograd, inv. br. 2279/III.

245

DRsKA Broozana drSka u obliku psa u trku. Na savijenom, lucnom trakastom postolju postavljen je pas sumarno obraden. Na postolju se nalaze dye rupice za fiksiranje. II vek n. e. Obruvae (okolina?). Duzina 7,2 em. Visina 2,3 em. Arheoloski muzej, Zadar.

Muzeji muzeju

i zbirke Zadra, u Zadru, Diarora,

Zagreb, 1954, str. 20 br. 50; Sv. 4, str. 171, Tab. IX, 43.

J.

Medini,

Rim5ka

broncana

plastika

Arheoloskom

246

NOGA CISTE(?) Noga ciste(?) u obliku vece lavlje sape na okruglom profilovanom postamentu. sape postepen prelaz u stilizovani evet iz koga izlazi Amor. Krila su uglasta. Nepoznat lokalitet. Visina 10,5 em. Precnik postamenta 3,5 em. Arheoloski muzej, Zagreb, iov. br. 3240.

Iznad

Ltteratura: ]. Brunsmid, Antikni ,rr. 218, br. 23. figuralni bl'onsani predmeti. Vjesllik Hrvatskoga arheoloskoga druStva XIII, Zagreb, 1914,

247

NOGA CISTE(?) Noga ciste(?) u obliku lavlje sape koja postepeno prelazi u oblik zdrala sa rasirtnim krilima. Detalji na krilima izvedeni graviranjem. II-III vek n. e. Sisak (Siscia). Visina 6,5 em. Sirina 7 em. Arheoloski muzej, Zagreb, inv. br. 3277.

Literatura: ]. Brunsmid, Antikni str. 263, br. 259. fig ..lCalni bron~ani predmeti. Vjesnik Hrv3tskoga arheoloskoga druStva XIII, Z~greb, 1914,

248

NOGA CISTE(?) Noga ciste(?) u obliku Iavlje sape koja postepeno prelazi u cvetnu casicu iz koje izlazi sfinga rasirenih krila. III vek n. e. Nepoznata nalazista (Balkansko poluostrvo). Visina 4,5 em. Sirina 3,5 em. Arheoloski mm:ej, Zagreb, inv. br. 3253.

Literatura:

J. Brunsmid, Antikni
Str.

figuralni

bronsani

predmeti.

Vjesnik

Hrvatskoga

arheoloskoga

drustva

XIII,

Zagreb,

1914,

251, br. 182.

249 POKLOPAC
Dva petlica naspramno (heraldicki) postavljena stoje na pljosnatom ovalnom postolju. Na zadnjoj strani nalazi se izvijena usiea za fiksiranje. Detalji doradeni graviranjem i cizeIiranjem. III-IV vek n. e. Sotin. Visina 3,5 em. Arheoloski muzej, Zagreb, inv. br. 4591.
Literatura:

Brunsmid, Antikni str. 264, br. 263.

figuralni

bronsani

predmeti.

Vjesnik

Hrvatskoga

arheoloskoga

druStva XIII,

Zagreb,

19U,

250

DEcAK Na visokom, okruglom, profilovanom postolju stoji decak koji dcli pod levim pazuhom veliku ribu, u stvari, svetiljku. Usta ribe, okrenuta naviSe, predstavljaju gorionik svetiljke. Decaku nedostaje desna ruka od ramena. II vek n. e. Otok Rab. Visina (sa bazom) 21 em. Visina statuete 14 em. Arheoloski muzej, Split, inv. br. H 5467.

251

SVETILTKA (LUCERNA) Svetiljka u obliku glave ernea. Iz usta izlazi plamenik ukrasen sa dve naspramno postavljene volute. Kosa kratka, rasporedena u velikom broju sitnih pramenova. OCi otvorene, zenice izdubljene. Na celu se nalazi cleo pravougaonog poprecnog preseka sa rupom na kraju. Ovaj cleo sluzio je za veSanje sveti1jke. DrSka se sastoji od lucno savijenog cle1a i lista koji je levkasto savijen radi prihvatanja goriva. Noga naznacena. Helenisticki rad iz rimskog doba. I vek n. e. Stobi. Duzina 12 em. Sirina 4,5 em. Visina 9 em. Narodni muzej, Beograd, inv. br. 128/IV.

Literatura: B. ]elicic Bronzani ser. 78, 51.' 10.

ZISCI

u Narodnom

muzeju,

Zbornik

radova

Narodnog

muzeja,

Beograd,

1959,

Tom

III,

252

SVETILJKA

(LUCERNA)

Svetiljka u obliku glave ernea groteskno prcdstavljena. Celo predstavljeno kao u bika sa malim rogovima i volovskim usima. Levo uho osteceno. Usne debele. Iz usta proviruje gorionik za fitilj. Iznad cela eilindricno gr10 za ulivanje goriva. Na gtlu se nalazi drska koja se sastoji od sreolikog lista i lucno izvijenog dela. Na gornjoj strani sacuvan je sarnir na koji je pricvrscen lancic na Cijem se kraju nalazi malo, konicno zvonee. Proizvod a1eksandrijske radioniee I-II veka n. e. Gracaniea (Ulpiana)_ Duzina 12,2 em. Visina 5 em. Duzina lancica sa zvoneem 11,8 em. Muzej Kosova i Metohije, Pristina, inv. br. 41.
LiteratuTa: Dr E. Cerskov, Rimljani na Koscvu i Metohiji, Beograd, 1969, 8tr. 72, 81. 12.

253

SVETILJKA (LUCERNA) Svetiljka od bronze u obliku groteskno predstavljene zenske glave sa ddkom u obliku lista, koF istovremeno predstavlja dijademu. Plamenik ukrasen volutama i bobieama. Disk uokviruje stilizovane vitice. Usta zene siroko otvorena predstavljaju otvor za gorivo. Na celu i slepoocnieama nalazi se plasticni ukras. Na celu i na bradi postavljena je naspramno po jedna usiea za vdanje. I-II vek n. e. Nepoznat lokalitet. Duzina 14,6 em. Sirina 6,5 em. Visina 5,4 em Arheolo~ki muzej, Zadar, inv. br. 415 (4936).

Literatu1a:

Muzeji i zbirke Zadra, Zad.r, 1960, str. 141.

Zagreb,

1954, srr. 20, hr. 54; B. Ilakovac,

Rimska

metalna

svetiljka,

Diadora,

Sv.

t,

254

SVETILJKA (LUCERNA) Svetiljka izradena u obliku glave ernea. Iz veoma rasirenih usta izlazi otvor za fitilj. Nos mali, preast. Obrazi obli, naduveni. Obrve i oei predstavljene urezivanjem. Usi velike. Kosa nije predstavljena. Iznad cela nalazi se otvor za gorivo uokviren stilizovanim listom na eijem se vrhu nalazi bobica. Dno nedostaje a ostecen je ideo iza desnog uha. I-II vek n. e. Ordkoviea. Duzina 9,8 em. Visina 6 em. Narodni muzej, Pozarevae, inv. br. 1088.

255

SVETILJKA (LUCERNA) Bronzana svetiljka u obliku sedeceg ernea sa ddkom na temenu. Njegov uveean falos sluzio je bo gorionik. Otvor za nalivanje goriva nalazi se na ledima. Ljubljana (Emona). Visina 10 em. Narodni muzej, Ljubljana, inv. br. R 2241.

256

SVETILJKA (LUCER.l\TA) Svetiljka u obliku supljeg ljudskog stopala leve noge sa sandalom. Otvor obrubljen. Saeu van a drska ideo laneica za vesanje. Svetiljka ostecena kod otvora za fitilj (paIne noge). I-II vek n. e. Nepoznat lokalitet. Visina 4,6 em. Dllzina 9,7 em. Sirina 3 em. Muzej SJavonije, Osijek, inv. br. 2814.

Literatura: Celestin,
{('Tovie,

Rimske svetiljke iz Osijeka, Vjcsnik Hrvatskoga arheoloskoga druStva n. s. V, 1901, str. 43; D. Pinrimskoj bronci u arheoloskoj zbirci osjcckog muzcja, Osjecki zbornik IX-X, 1965, str. 90. (M. Bulat)

257

SVETIL]KA (LUCERNA) Svetiljka u obliku Ijudskog stopala. Profilovani plamenik smdten je izmedu dona i prstiju noge. Iznad pete nalazi se trakasta drska sa ocuvanim delom sarnira za poklopae koji nedostaje. I-II vek n. e. Brac. Duzina 13,3 em. Visina 5,9 em. Arheoloski muzej, Zadar, inv. br. 1312 (4923).
(B. Ilakovac)

133

258

5VETILJKA (LUCERNA) Svetiljka u obliku cuna ima dva dijametralno postavljena kljuna, koji su flankirani sa po dve volute. Telo svetiljke je oiviceno vrpeom na kojoj kosi urezi imitiraju tehniku tordiranja. Okrugli otveir u sredini plasticno istaknut. I vek n. e. Karlovae. Duzina 14,5 em. Sirina 5,5 em. Visina 3,5 em. Arheoloski muzej, Zagreb, inv. br. 5251.

259

SVETILJKA (LUCERNA) Minijaturna volutna svetiljka sa jace istaknutim je uvucen. Drska ima oblik lunule. I vek n. e. Sisak (Siseia). Duzina 7,5 em. $irina 3,5 em. Visina 2 em. Arheoloski muzej, Zagreb, inv. br. 5232.

kljunom

veCim eentralnim

otvorom koji

Literatura: D. Ivany, Die Pannonischen Lampen, Dissertationes Pannonicae. T. LIX, str. 298.

260

SVETILJKA (LUCERNA) Disk lampe je naglasen jednim plasticnim prstenom a u sredini ima mali kruzni otvor za sipanje ulja. Oko otvora udubljeno kruzno polje. Kljun je izduzen. Na poeetku je ukrasen sa dve volute. Drska nedostaje. Noga je niska, prstenasta. U njenoj sredini nalazi se koneentrican krug. I vek n. e. Nepoznat lokalitet. Duzina 13 em. Precnik 7,2 em. Visina 3,2 em. Naroden muzej, Prilep, inv. br. 3522.

261

SVETILJKA (LUCERNA) Velika svetiljka od masivnog bronzanog liva sa dva gorionika. Dosta visoko zvonasto i udubljeno dno ima nekoliko koneentricno postavljenih plasticnih rebara i zlebova. DrSku cine tri grane, od kojih srednja savijena ima na kraju sreoliki stilizovani list sa natpisom HELOPS AUG( usti servus) DIS (pensator). Svetiljka na gornjoj strani ima veliki otvor koji zatvara poklopae u obliku diska, koji u sredini ima jedan veCi otvor i tri mania za ucvrsCivanje drSke. Na poceeima gorionika, tj. na bocnim stranama, nalazi se po jedna naspramno postavljena rozeta. Kraj I ili pocetak II veka n. e. Pula (skupni nalaz u rimskom kanaJu). Visina 7 em. Duzina 25 em. Precnik diska 12 em. Precnik otvora 11 em. Arheoloski muzej Istre, Pula, inv br. 4650/A.

Literatura: Atti del museo III, 1904; Jahreshefte des OAT, Band VII/190S. Be-lol., Str. 143 i d.; Mitt Zener. Komiss. III, F. V. Bd. 1905, Sp. 143; Ani e mem., Vol. XXlI/1905, Str. 225 i d.; Ani e mem.) Volume unico 1905, sec. 225 i d.; Inscr. Italiae X/I br. 58.

262

SVETILJKA (LUCERNA) Velika svetiljka debelih zidova sa dva gorionika. Malo udubljeni disk sa tri perforacije u sredini, opasuje plasticno cjacanje koje uokviruje i kljunove. DrSka ima oblik granCie~ na Cijem se kraju nalazi veliki cetvorokrunicni evet sa velikim tuckom u sredini. Dno svetiljke ravno. Noga zvonastog oblika, profilovana i dosta visoka. Kraj I ili pocetak II veka n. e.

134

Pula (skupni nalaz u rim. kanalu). Visina 8,3 em. Duzina 23,3 em. Arheoloski muzej Istre, Pula, inv. br. 4651/A.
Literatttra:

Ani c mem., Volume lInico

1905, Str. 225 i sL; ]ahreshefte

des OAT, B:tnd VII,

1905, str. 143.

263

SVETILJKA (LUCERNA) Potpuno identicna sa svetiljkom inv. br. 4651/A. Kraj I ili pocetak II veka n. e. Pula (skupni nalaz u rimskom kanalu). Arheoloski muzej Istre, Pula, inv. br. 4652/A.
des OAI, Bwd VII, 1905, str. 143.

LiteratuTa: Atti e mem., VO]Jme unico, 1905, sIr. ;;25 i s1.; Jahreshefte

264

SVETILJKA (LUCERNA) Masivna svetiljka na niskoj zvonastoj nozi. Oblik svetiljke kruskolik. Gornja ivica naglasena trakastirn plasticnim ojacanjem. Otvor za gorivo, sreolikog oblika, i kruzni otvor na kljunu nalaze se u istom udubljenom prostoru na gornjoj strani svetiljke. Drska masivna savijena prema otvoru za ulje i zavrsava se tragicnom maskom. Na maski prikazana velika polukruzna dijadema ispod koje stilizovana kosa uokviruje celo i pada sa obe strane u pletenicama. Ispod brade nalazi se pa!meta. Prilikom izrade zadnja strana tragicne maske izdubljivana naknadno. I-II yek n. e Bratinae. Duzina 17,2 em. Visina 9,2 em (sa drskom). Narodni muzej, Pozarevae, inv. br. 490.
Rimska bronzana lo.mpa iz Pozarevca, Starinar IX-X, Beograd, 1959,
Str.

Literatttra:

A. Ccrmanovic,

203.

265

SVETILJKA (LUCERNA) Masivno livena svetiljka na niskoj zvonastoj nozi fiksiranoj naknadno. Svetiljka kruskastog oblika. Gornja iviea ojacana plasticnim trakastirn rubom. U udubljenju na disku nalaze se otvori: kruzni za fitilj a trolisni za ulivanje goriva. Drska masivna, savijena prema otvoru za ulje, iznad koga ~e zavrsava tragicnom maskom. Na glavi se nalazi velika profilovana polukruzna dijadema, ispod koje je predstavljen niz kovrdza. Sa leve i desne strane liea pada po jedna stilizovana trostruka vitiea. Ispod brade stilizovana palmeta. Ispod nosa nalazi se perforacija, izgleda za pricvrSCivanje lanea koji se zavrsava kukom kombinovanom sa siljastim, strelastim klinom za vesanje. Italski rad I-II veka n. e. Dobrotin. Duzina 21,5 em. Visina 13,2 em. Muzej Kosova i Metohije, Pristina.
na Kosovu i ,\!retohiji, Beograd, 1969, sIr. 72, 51. 10 i 11.

litera/UTa: Dr E. Cerskov, Rimljani

266

SVETIL]KA (LUCERNA) Velika masivna svetiljka ima tri izduzena kljuna koja su radijalno rasporeaena na jednoj strani reeipijenta. Na poceeima krajnjih kljunova nalazi se po jedna stilizovana rozeta. Niska noga obraaena na strugu. I-II vek n .. e Sisak (3iseia). Duzina 14,7 em. Sirina 10,7 em. Visina 4,8 em. Arheoloski muzej, Zagreb, inv. br. 10.313.
(M. Gorene)

135

267

SVETILJKA (LUCERNA) Kruskolika svetiljka sa oblim kljunom i velikim otvorom u sredini. DrSka ima oblik stilizovanog eveta. Na bocnim stranama tela svetiljke nalazi se po jedna usiea za veSanje. Rub plastican a niska noga obraaena na strugu. I-II vek n. e. Sisak (Siseia). Duzina 10,5 em. Sirina 5 em. Visina 2,5 em. Arheoloski muzej, Zagreb, inv. br. 3287.

Litera/ura: D. Ivan~'i, Die Pannonischen

Lampcll, Diss(rt<itiones Panl1onicae,

ser. 2, 2, T. LXI,

8, str. 300.

268

SVETILJKA (LUCERNA) Elipsoidni brod tipa grcke galije ima poIuoblieastu kobilicu koja preko sredine deli koritv na dye jednake polovine. Poprecna greda palube na sredini sa rupom za jarbol. Bokovi izIiveni u jednoj masi, sa obe strane sa po 5 bocnih pipaka za plamen na rubu razme (na mestima vesala). Iz zljeba kobiliee izrastaju pramcana i uzvisenija krma statva, sa oalomljenim vrhovima nekadasnjih figuralnih ukrasa. Na njima natpis: In Domo Dei votum feoit Termogenes. Deo pramea, kljun, ima isturenu glavu azdaje koja guta ljudsku figuru od koje se vidi glava i bista do ramena. Spoljna povrsina korita ima reljefne predstave delfina koji gutaju manje ribe i oktopode. Supljina korita i pipaka koriseeni su za ulje i fitilje. Svetiljka je visila 0 jarbolu i 0 krmi i pramcu. Ostaci ziea sa beocuzima svedoce 0 tome. Izlozeni primerak je odliv u bronzi prema originalu, kome je u svemu identican. TeZina 4,875 kg, gabarit: 415X170X230 em. Mesto nalaza: 10k. Mezul, izmeau Dobrog Dola i Vlaskog Dola, !aaj Smedereva, u blizini "earigradskog druma", na mestu rimskog Mansio. Tu je naaeno i blago novea od Hadriana do Deeia Trajana. Namena i dataeija kreeu se u okviru kompleksa novopitagorizma, mitraizma i hriseanstva, II-III vek n. e. Vlasnik: Narodni muzej, Smederevo, inv. br. 200/65.

L. Pavlovic,

Rimska

bronzana

lucerna

oblika

ratnog broda,

Starinat XViI,

1966, Beograd,

123-130. T. I-IV. (L. Pavlovic)

269

SVETILJKA (LUCERNA) Svetiljka od bronze. Na kruznom disku veliki okrugli otvor za gorivo koji je uokviren uzdignutim okvirom. Dno naglaseno koneentricnim plasticnim prstenovima. Na dye vertikalno postavljene petlje zakacena su dva bronzana lanCiea koji su izraaeni od karika razliCitih oblika. Oba lanCiea se spajaju a od mesta spoja nastavlja se jedan Ianae sa kukom za vesanje. II-III vek n. e. Citluk (Aoquum). Duzina 8,8 em. Sirina 4,7 em. Visina (sa usicama) 3,7 em. Visina sa lanCiCima 32,2 em. Arheoloski muzej, Zadar, inv. br. 1184.

2iO

SVETILJKA (LUCERNA) Svetiljka tanjirastog oblika sa uglastim kljunom i drSkom u obliku prstena. Oko velikog otvora za ulje nalaze se ukrasi II obliku koneentricnih krugova. OreSae. DuZina 12 em. Sirina 8 em. Visina 1 em (bez drSke). Visina (sa drSkom) 3 em. Arheoloski muzej, Zagreb.

271

SVETILJKA (LUCERl'JA) Manja svetiljka u obliku skoljke sa okruglom com. II-Ill vek n. e. Osijek (Mursa). Duzina 5,9 em. Sirina 3,5 em. Visina 2,7 em. Muzej Slavonije, Osijek, inv. br. 3300.

probusenom

drSkom ukrasenom

polumese-

Literatura: Celestin, Rimske svetiljke iz Osijeka, Vjesnik HCvatskoga arheoloskoga druStva n. s. V, 1901, str. 34. (M. Bulat)

272

SVETILJKA (LUCERNA) Minijaturna svetiljka, loptastog oblika, vertikalno kanelovana. Noga izgleda ostecena. DrSka ima oblik sreolikog lista na cijem se vrhu nalazi jedna bobiea. Otvor za gOrlVO plasticno oivicen. Kljun se siri oko otvora za fitilj. II-III vek n. e. Kostolae (Viminaeium). Duzina (sa drskom) 8,2 em. Visina 4,5 em. Narodni muzej, POZarevae, inv. br. 321.

273

SVETILJKA (LUCERNA) Nenaglaseno dno sa oblim bocnim stranama prelazi u veoma ostecen disk. Na jednoj strani je kljul1 sa tri plasticne bobiee. Na suprotnoj stran! nalazi se list ispod koga je fiksirana drska. Brza Palanka (Egeta). DuZina 7 em. Sirina 5,5 em. Visina 3,3 em. Narodni muzej, Negotin, inv. br. 751.

274

SVETILJKA (LUC:ERl'JA) Manja svetiljka sa sirokim kruznim otvorom za ulje oko koga se disk levkasto spusta. Izmedu otvora za fitilj i otvora za gorivo delimicno sacuvana pedja za vdanje. Drska nedostaje. Dno profilovano, prstenasto. Sapaja. Duzina 8,9 em., sirina 5,1 em., visina 2 em. Narodni muzej, Vr~ae, inv. br. 12632.

275

KUTIJA SA MEDICINSKIM INSTRUMENTIMA (Theca vulneraria) (Theca vulneraria) Komplet se sastoji od eilindricne kutije od tankog lima i od pet instrumenata razliCite namene. Kutija je izddenog eilindricnog oblika sa poklopeem, koji je probijen. I kutija i poklopae ukraseni su grupama dvostrukih i trostrukih urezanih paralelnih linija. Saddinu kutije sacinjavaju tri speeila (specilli), jedan skalpel (scalprus) i jedan unkus (uncus). Speeili imaju ovalne cunkaste kasiCiee nejednakih dimcnzija na profilisanim tankim drSkama koje se zavrSavaju duguljastim vretenastim zadebljanjima. Sblpel ima duze oval no seCivo i drSku koja na kraju ima takode zadebljanje. Unkus se sastoji od tanke, neprofilovane drske na kojoj je koso postavljena okrugla plociea. Prva polovina I veka n. e. Sremska Raca (humka "Bela erkva"). Duzina kutije 18,8 em. Precnik 1,6 em. Skalpel: duzina 17,5 em. Sirina seCiva 0,6 em. Speeili: duzine 18,4, 18 i 15,8 em. Unkus: duzina 18,3 em. Precnik plocice 0,5 em. Muzej Srerna, Sremska Mitroviea, iov. br. A/545.
e i suoi

L ireratura: M. Milosevic P. Milosevit, La "Theca vulneraria" delia medicina. Anno X. No 3. Rama 1966, ~tr. 3-6. di Sirmio
strl1menti

medici.

Pagine

di ~toria

276

SKALPEL Skalpel (sealprus) se sastoji od duge drske, tordirane na sredini, zatim od seelVa koje ima oblik lista povijenog na jednu stranu. SeCivo perforirano sa tri kruzne rupiee. Na drugorn kraju drske nalazi se mala kruzna spatula. Kaliste. Duzina 17,4 em. Narodni muz~j, Pozarevae, inv. br. 354.

277

KUTIJA Bronzana kutija za lekove ili boje sa cetiri pregrade, od kojih svaku za sebe pokrivaju posebni poklopci (vratanea) sa malim, pokretnim drskama od zice. Poklopci su ukraseni urezanim pravougaonicima koji su postavljeni jedan unutar drugog. Nedostaje spoljnji glavni poklopae na uvlacenje. II-III vek n .. e

138

Nin (Aenona). Duzina 11,6 em. Sirina 6,4 em. Visina 19,6 em. Arheoloski muzej, Zadar, inv. br. 1293 (4670, 5101).
LiteratuTa:

J. Bersa, Dalmazia, Notizia degli seavi, 1923, sU. 418, br. 9; Muzeji i zbirke Zadra, Zagreb, 1~54, str. 20, hr. 41 j M. D. Grmek - S. Cmelik, Kemijski sastav antikne pilule iz Nina, Vjesnik za arheol. i histor. dalmatinsku, Sv. LlV, Split, 1952, str. 127. .

278

STRIGILOS Drska strigilosa zadebljana, pravougaonog poprecnog preseka. Drska je na kraju uvijena i ostecena. Lopatiea za ciscenje je lucno savijena a na spoljnjoj strani poduznim rebrima ornamentovana. Druga polovina I veka n. e. Ljubljana (Emona). Severnoemonska nekropola. Duzina 21 em. Sirina drske 1,5 em. Mestni muzej, Ljubljana, inv. br. G. 1183.

Litnatura: Invcntaria Ar.:haeologica, 1967, Y95, 4.

279

NARUKVICA Bronzana narukviea Ciji su krajevi spojeni obostranim sirenje ukraseno je srebrnim tockom sa paoeima. II-III Nepoznat lokalitet. NajveCi precnik 7,9 em. Arheoloski muzej, Zadar.

presavijanjem. vek n. e.

Plocasto kruzno pro-

Literatura: M. Ahramic A. CoInage, Untersuchungen Institutes, Wien, 1909, Str. 103, Beibl. s1. 73. in Norddalmatien Jahreshefte des osterreichlschen archaelogischen

280

PRSTEN Pr,ten od bronze sa elipsastirn ravnim ispupcenjem na kome je urezana predstava muske figure u pokretu nadesno (podrazavanje intalja). Alka prstena se postepeno suzava pocev od cela. Ritopek (Trieornium). Visina 2,1 em. Sirina 2,5 em. Narodni muzej, Beograd, inv. br. 261O/III.

281

FIBULA Luk fibule izraaen u obliku kompozieije koja predstavlja psa koji goni zeea na desno. Igla ;acuvana. Nepoznat lokalitet. Duzina 3,9 em. Narodni muzej, Beograd, inv. br. 865/II.

282 139

FIBULA Fibula ima oblik konja u hodu na desno. Rep dug, griva naglasena. Na zadnjoj strani sacuvan deo sarnira i petlja, dok je igla izgubljena.

Sapaja. Duzina 3,7 em., visina 2,7 em. Narodni muzej, VrSae, inv. br. 12907.

283

FIBULA Luk fibule izraden u obliku stilizovanog konja uskoku. zima. Nedostaje igla, dok je pedja delimicno ostecena. Sapaja. DtiZina 4,9 em. Narodni muzej, Vriiac, inv. 12908

Griva

rep ornamentovani

ure

284

FIBULA Luk fibule je u obliku izduzene stilizovane figure goluba. Sklopljena hila urezima. Sacuvana igla sa oprugom. Sapaja. Duzina 4,1 em. Narodni muzej, Vrsae, inv. br. 12911.

oznacena kosim

285

FIBULA Rombicn? plocasta fibula. Dekorativni motiv upisanog romba i dvostrukog kruga, blago je profilisan u bronzanoj strukturi fibule ostavljajuCi prostor za punjenje emaljnom pastom. Emalj jasno zelene boje ocuvao se u unutrasnjem romboicnom polju. Uglovi fibule imaju kruzna zadebljanja. Igla nedostaje. II-III vek n. e. Nepoznato nalaziste. Narodni muzej, Beograd, inv. br. 304 Srednjovekovnog odeljenja.

286

FIBULA Lucna fibula sa sarnirom. 19la fragmentovana. Na luku mze se ni.z od sest kvadratnih udubljenja, gde se smenjuju playa staklena pasta i zeleni emalj. II-III vek n. e. Nepoznato nalaziste. Narodni muzej, Beograd, inv. br. 728 Srednjoyekovnog odeljenja.

287

FIBULA Bronzana fibula, koja na zajednickom podnozju u vidu tanke ploCiee ima dye afrontirane zivotinje - sumarno obradene siluete konja. Igla nedostaje. Istrveni tragovi emalja, ervene boje. Kraj II, pocetak III veka n. e. Vinca. Visina 2,3 em. Sirina 6,5 em. Narodni muzej, Beograd, inv. br. 3512 Srednjovekovnog odeljenja.

288

FIBULA Okrugla ploCasta fibula u vidu rozete sa polukruznim izrastajima na obodu. Oko centralnog motiva taCke i kruga upisana je zvezdolika kontura formirajuCi polja koja su punjena emaljem, od koga su ostali sarno zeleni tragovi. Pocetak III veka n. e. Nepoznato nalaziste. Duzina 4 em. Sirina 4,7 em. Narodni muzej, Beograd, inv. br. 306 Srednjovekovnog oddjenja.

289

FALOS (Phalos) Falos od bronze. Na sredini se nalaze dva krilca postavljena alkiea za veSanje. Nepoznat lokalitet. Duzina 4,4 em. Narodni muzej, Beograd, inv. br. 2146/III.

naspramno.

Izmeau

krilaea

290

UKRASNA KUKA Kruzna masivna karika koja se grana u td kuke ciji su vrhovi obraaeni glava. I vek n. e. Sisak (Siseia). Visina 5,5 em. Sirina 5 em. Arheoloski muzej, Zagreb, inv. br. 3754.

u obliku pacijih

Literatura: Ivan Bach, Antikni str. 177, br. 9. figuralni broncani predmcti, Vjcsnik Hrvatskcga arheoloskoga drustva XVII, Zagreb 1936,

291

MAKAZE Bronzane (kultne?) makaze koje se sastoje iz td de1a. Seciva su ornamentovana prolamanjem. Trakasti luk koji spaja seCivo plitko profilovan. Kraj I ili pocetak II veka n. e. Nin (Aenona). Duzina 24 em. Arheoloski muzej, Zadar, inv. br. 4920, 5174.

292

KATANAC Katanae u obliku veceg prstena sa poklopeem u obliku ljudske maske na sarnir. Poklopae koji, u stvari, predstavlja celo prstena zatvara mehanizam katanea. Prstenasti deo (alka) je pokretan, tj. izraaen je na sarnir. Nepoznat lokalitet. Duzina 3,9 em., sirina 2,8 em. Narodni muzej, Beograd, inv. br. 2120/II.

29.3 OKOV BRAVE Okov brave od debelog bronzanog lima sa ova sarnira, posrebren. Okov je ukrasen geometrijskim i vegetabilnim ornamentima izvedenim u tehnici graviranja i puneiranja. Brava jc pripadala drvenom koveezicu za sahranjivanje pepela. II vek n. e. Pula (rim. nekropola). Dimenzije 11 X 10 ell). Duzina aplicira:1ih sarnira 11 em. Arheoloski muzej Istre, Pula, inv. br. 465.3/A.

294

KLJUc Gvozdeni kljue sa bronzanom evetne Casiee. I-II vek n. e. Nepoznat lokalitet. Duzina 12,2 em. Arheoloski muzej, Zadar.

drSkom koja ima oblik pantera

uskoku.

Panter iskace iz

Literatura: Muzcji i z1;irke Zadra, Zagreb. 1954, sti". 20, br. 46.

295

TEG - Teg predstavlja poprsje mladog vojnika u oklopu. Kosa razdeljena i simetrieno rasporedenim kovrd:'iama pokriva eelo. Na glavi lovorov venae. Na ramenima krajevi rrake. Na glavi drska za vdanje. Zen ice bile inkrustirane. I vek n. e. Bardani. Visina 1.3 em. Narodni muzej, Bitola.

296

ZVONO Zvono ima oblik eetvorostrane piramide sa zacbljenim ivieama prstenastu drsku za vesanje. II-IV vek n. e. Zapadna Istra. Visina 12 em. Precnik otvora (dijagonala) 9 em. Zavieajni muzej, Pordtine, Poree, br. skede A. R. 254.

postepenim

prelaskom u

297

PORTRET KONSTANTINA VELIKOG Portret eara Konstantina Velikog, izraden je u bronzi a ima i tragova pozlate. Imperatorova gla",a je krunisana dijademom. Lice je glatko, nedetaljisano, bez brade i brkova, sto odgovara novoj stilizovanoj urnetnosti IV veka n. e. Smatra se za jedan od najboljih portreta eara Konstantina, mozda je raden u Konstantinopolju. Nis. IV vek n. e. Visina 36 em. Sirina 20 em. Narodni muzej, Beograd. Inv. br. 79-IV.

Literatura: 1~I. Grbit: sl. 12. Rimski

pOrtretl

u predasnjcm

muzeju

u Beogradu.

Starinar

III.

X-XL

Beograd

1935-36,

str.

140,

D. Talbot Rice: Masterpieces of Byzantine Art. Edinburgh-London 1958, str. 13. H. P. L'Orangc: 5tudien zur Geschichte des spatantiken Portrats. Oslo. 1933, No. 88. Kluge und Lehmann-Hartleben. Grossbronzen. III. PI. XVI, II., srr. 52.

298

PORTRET VIZANTIJSKE CARICE Portret predstavlja mladu zenu s komplikovanom frizurom i ukrasima na glavi. Ukras na glavi sastoji se iz tri deia - speeijaine frizure, kape i dijademe. Napred se vidi naniZe zaceSIjana kosa koja u vidu glatkog venea, nisko spustenog na celo, uokviruje lice gotovo u ptavilnoj Iucnoj Iiniji. Detalji frizure se ne vide jer je prekrivena kapom, verovatno od sviIe, preko koje se sa dijademe spustaju nizovi bisera. Balajinae kod Nisa. VI vek n. e. Visina glave od vrha dijademe do vrata 29 em. Sirina liea 22 em. Duzina brade od pocetka kose 14 em. Narodni muzej, Nis.

Literatura: D. Sr~jovic: PonTer vizantijske carice- iz Balajnca, Starinar SAN. IX-X, Beograd 1958-1959,
Stc.

77-85. (B. Jdi~ic)

299

FRAGMENTI 13RONZANE STATUE Odiomci pteryges-a, koznih resa oplaeenih metalnim ploeama na donjem de1u paneira. One su sa jedne 'Ieee bronzane statue eara Justinijana. CariCin Grad - Justinijana Prima. VI vek n. e. 59X16 em. Debijina oko 1 em. 51X12 em. Narodni muzej, Leskovae. Inv. br. 283.

Literatura: V. R. Petkovic: Les fouilles A. Grabar: Les monuments fig. I. de Tsaritchin Grad. Cahiers Archeologiques de Tsaritchin Grad et ]ustiniana Prima. II. Paris, 1948, PI. VIII. Cahiers archeologiques, III, 1948. 57-58,

300 STATUETA
Statueta dobrog pastira. 0 vratu drZi jagnje, prednje noge jagnjeta drz! levom rukom, a zadnje noge i rep desnom. Runo jagnjeta je predstavljeno prilicno stilizovano. Noge pastira od eevalliea na dole nedostaju. Okolina Smedereva. IV-V vek n. e. Visina 7,2 em. Narodni muzej, Beograd. Inv. br. 121-IV.

301

OPLATA KASETE Fragment jednog kovcezica na kome su predstavljene dye stojece zenske figure, uokvirene kruznim astragalima, tako da saCinjavaju dye metope. Obe figure su obucene u dug ruton, desnoj nedostaje glava i leva noga. U pitanju je predstava dveju muza CLIO i EUTERPE, sto je zakljuceno po njihovim atributima. Postoji i natpis. Idimum, selo Medveda kod Despotovea. IV vek n. e. Duzina 8 em. Sirina 10 em. Narodni muzej, Beoglad. Inv. br. 686-IV.

Literatura: B. ]elicic: Oplau jednog kovcezica i'l. Idimuma. Zbornik Narodnog :nuzeja III, Beograd, 1963, str. 109-113, sl. 3. (B. Jeli~it)

302

PLAKETA Plaketa od bronzanog lima pravougaonog oblika, na kojoj se nalazi reljefna predstava Viktorije (andela) u stojecem stavu sa rasirenim krilima. Preko leve ruke i bedra spusta se draperija. Nepoznato. IV-VI vek n. e. Duzina 9,3 em. Sirina 5,5 em. Narodni muzej, Beograd. Inv. br. 844-IV.

303

UKRASNA APLIKA Pravougaona masivna aplika s lavljom glavicom. Livena i gravirana glava uokvirena trakom koneentricnih kruziea. Sa zadnje strane nalazi se segmentni jezicak. Solin. In-IV vek n. e. DuZina 4,5 em. Sirina 3,5 em. Debljina 3 em. Arheoloski muzej, Zagreb. Inv. br. 3251.

je

Literatura: J. Brunsmid:

Antikni

figuralni

bll1nzani

predmeti.

Vjesnik

HAD

XIII,

Zagreb,

1914, srI'. 255,

br.

110. (M. Gorone)

306

OINOHOA Oinohoa izlivena u jednom komadu, sa uskim vratom, ravnim ramenom i suzenim dnom. Prosireni obod izdignut je, stegnut u sredini tako da mu se rubovi na tom mestu gotovo dodiruju (otvor u vidu trolista). Ddka je raelena posebno, prosirena u gornjem delu, a donji se zavrsava u obliku krilate zenske figure, nage do pojasa. Kuzmin - 90. km autoputa Beograd-Zagreb, pocetak IV veb n. e. Visina 21,9 Ctn. Preenik dna 8,5 em. Muzej Srema, Sremska Mitroviea. Inv. br. A-42.

Literatztra: M. Slavnic: Predmeti 1952, str. 60. iz antiknih grobova kod Kuzmina u Sremu. Rad Vojvo<hlnskog muzeja I, Novi Sad,

307

PLASTICNA VAZA Predstavlja starijeg coveka sa bradom i bDkovima, detalji na lieu realistieno dati. Na dnu se nalaze tri ispupeenja na koja se vaza oslanja. Poklopae i drska nedostaju. Visibaba kod Uiieke Pozege. V-VI vek n. e. Visina 9 em. Narodni muzej, Beograd. Inv. br. 743-IV.

308

DRSKA SUDA Ddka nekog veceg suda, donji deo je ukrasen reljefnom predstavom Ijudskog lika. Gornji deo, kod otvora suda, je u vidu dva izduzena lista. Cariein Grad. VI vek n. e. Dui<ina 16 em. Narodni muzej, Beograd. Inv. br. 10l2-IV.

309

KUTIJA Bronzana kutija sa poklopeem, koji se uvlaCi, i bravicom. Poklopae ukrasen urezanim pravougaonicima, koji se nalaze jedan u drugome. Letvica na pocetku poklopea ptofilovana simetrieno. Na poklopcu natpis: PHILOMUS ... Delovi kutije spojeni lemljenjem. Nin. IV vek n. e. Duzina 13,7 em. Sirina 8,2 em. Visina 3,4 em. Arheoloski muzej, Zadar. Inv. br. 5177.

148

Literauera:

J.

Bersa: Dalmazia.

Notizic

degli scav() 1923) su. 418, br. 10.

310

DAROHRANILICA (ARTOPHORION) Darohraniliea od bronze, gledajuCi poklopae sa gornje strane dobija se siika trolista, inace podeljena je na tri dela. Sa unutrasnje strane poklopea urezana je krizma. Poklopae je na sarnir. Nepoznato. DuZina 7,3 em. Visina 3,5 em. Narodni muzej, Beograd. Inv. br. 776-IV.

311

KADIONICA Sestostrana masivna bronzana kadioniea. Strane kadioniea ukrasene su sa po jednim latinskim krstom, Ciji se krakovi na krajevima racvaju u dva mala kraka. Postoje tri alkiee koje su sluzile za veSanje i tri nozice od kojih je jedna fragmentovana. Stobi. Kraj V veka n. e. Sirina 9 em. Visina 7,2 em. Narodni muzej, Beograd. Inv. br. 68-IV.

312

KADIONICA Kadioniea sestougaonog oblika sa profilisanim obodom i osnovom. Oslanja se na cetiri nozice, stilizovane zivotinjske sape. Iznad njih na obodu nalaze se tri usice od kojih polazi po jedan lanae, sastavljen od karika u vidu osmiea. Sva tri lanea su na kraju povezana vecom karikom u vidu osmiee, odnosno dva kruga postavljena jedan iznad drugog uspravno. Sve strane su rayne, na jednoj se nalazi trag popravke, otvor pravougaonog oblika kasnije zatvoren. Gamzigrad kod Zajecara. Kraj V veka n. e. Visina 7,5 em. Sirina otvora 8,5 em. Duzina strane 5 em. Narodni muzej, Zajei'ar. Inv. br. 678.

313

KANDELABR Kandelabr je sastavljen iz tri dela - postolja, stuba i reclplJenta. Postolje ima oblik tronOSca Ciji su krajevi predstavljeni u obliku delfina. lzmeau krakova na1:lze se tri stilizovana lista vinove loze, na Cijoj gornjoj povrsini je ugravirana nervatura sa po dva kruina otvora pri dnu, neposredno uz cilindricno postolje. Kanelovano stablo sruba postavljeno je na profilisanoj bazi i suzava se prema vrhu. Recipijent je u obliku kruznog stilizovanog cveta u cijem je centru postavljen siljak za svecu. Gamzigrad kod Zajeeara. V vek n. e. Visina 43 cm. Narodni muzej, Zajecar. Inv. br. 680.

314

KANDELABR Kandelabr se sastoji iz tri dela - postolja, ~tuba i reclplenta. Postolje ima oblik tronoSca ciji se krakovi zavrSavaju lavljim sapama. Tordirano stablo stuba koje je postavljeno na profilisanoj bazi, neznatno se suzava prema vrhu prilagoaenom da ddi recipient. Poluloptasti recipient Ciji je plasticni obod naznacen astragalnim ukrasom, uokviren je cetvorougaonom ploi'om na kojoj se nalaze cetiri goluba okrenuta ka recipientu. Na dnu recipienta se nalazi mali kruzni otvor u kome je, verovatno, bio fiksiran Siljak za svecu. Nepoznat. Visina 31,5 cm. Sirina recipienta 6,8 cm. Narodni muzej, Beograd. Inv. br. 698-IV.

Literatura: B. jeli':ic: Bronzani kandelabr "r. 151-155, ,I. 1-3. u Narodnom

ffiuzeju

u Beogradu.

Zbornik

Narodnog

muzeja

IV.

Beograd,

1964,

315

SVETILJKA (LUCERNA) Veca bronzana svetiljka, drska u obliku glave grifona, pOCInJesa krunicnim listiCima Ciji su krajevi povijeni i plasticno dati. Griva na vratu grifona predstavljena sa tri izrastaja, jedan ostecen. U ustima ddi kuglicu, na glavi krst i na njemu golub. Centralni deo lampe ukrasen sa obe strane Hristovim monogramom. Kljun lampe takoae pocinje sa krunicnim listiCima, zavrsava se u obliku cveta sa devet listica. Na vrhu glave grifona jedna alkica za vdanje, a takoae jedna na poi'etku kljuna. Noga mala i prstenasta. Selo Panjevac kod Manasije, blizu Despotovca. Kraj IV i pocetak V veka n. e. Duzina 21 cm. Visina 16 em. Narodni muzej, Beograd. Inv. br. 130-IV.

150

Literatura: M, Tatic-Duric: Jedna kasnoanticka lampa iz zbirke Narodnog 237-248. B. Jelicic: Bronz.ani zisci u Narodnom muzeju, Zbornik Narodnog 51. 15. muzeja u Beogradu, Beograd, Ziva antika, 1960, st:',

ffillzeja II,

1959, str. 80-81,

T. V,

316

SVETILJKA (LUCERNA) S'1etiljka izduzenog kruskolikog oblika. Gornji deo kalotast sa kruznim ot'1orom na naj'1iSem delu i sa poklopeem na sarnir u obliku skoljke. I-wad poklopea ukras u '1idu lepeze, ukrasen urezanim koneentricnim kruziCima, osteeen. Ispod o'1og ukrasa prstenasta drska. Kljun okrugao sa zaravnjenom gornjom povrSinom. Pa'1lovae kod Vranja. IV '1ek n. e. DtiZina 11 em. Sirina 6,2 em. Narodni muzej, Beograd. In'1. br. 290-IV.

Literatt~ra: B. Jelicic: 51. 12. Bron7.<mi ziki u Narodnom muzeju, Zbornik Narodnog muzeja II, Beograd, 1958-59, Str. 79. T. IV.

317

SVETILJKA (LUCERNA) S'1etiljka u obliku negroidne glave u '1odora'1nom polozaju. Lik malo izcluzen, tako da je na kraju brade ot'1or za fitilj. Celo i teme vertikalno produzeni i na '1rhu kruzni otvor za sipanje ulja. Prema celu '1ertikalno posta'1ljena sipka, koja je sltiZila za okacinjanje lampe. Detalji liea plasticno dati. Kosa predstavljena stilizo'1ano, '1ertikalno urezanim linijama, izmeau kojih su horizontalni urezi. Cela kosa predsta'1ljena tako da lici na turban. Prilep. IV-V '1ek n. e. Duzina 9 em. Sirina 4,5 em. Narodni muzej, Beograd. In'1. br. 129-IV.

Literatura: D. Jelicic: 51. 13. Brollz<ini ziki u Narodnom muzeju, Zbornik Narodnog muz-ej;'\ II, Beograd, 1958-59, str. 79. T. IV,

318

SVETILJKA (LUCERNA) S'1etiljka u obliku delfina, data dosta stilizo'1ano. Oci predsta'1ljene u obliku tri koneentricna kruga, iznad ociju, na najsirem delu tela predsta'1ljena peraja. Rep je uzdignut i ostecen sa desne strane, a ispod njega se nalazi drSka. Na sredini trupa ot'1or u '1idu trougla za sipanje ulja, pored ot'1ora nalazi se trag od poklopea. Iznad oCiju mala sipka sa rupom za '1danje lampe. Trup sa desne strane ostecen. Nepoznato. V '1ek n. e. Duzina 13,5 ern. Sirina 5,5 em. Narodni muzej, Beograd. In'1. br. 127-IV.

Liltratura: B. ]elicic: 51. 14. Bronzani zisci u Narodnom muzeju, Zbornik Narodnog muzeja II, Beograd, 19SR-59,
Str.

80, T. V.

319

151

SVETILJKA (LUCERNA) Zoomorfna s'1etiljka U obliku stilizo'1anog jagnjeta. Iznad temena zi'1otinje Hristo'1 monogram. Lampa stoji na '1isokoj nozici s okruglim profilisanim postoljem. Telo je o'1alno i bikon'1eksno s istaknutim sredisnjim ot'1orom, a rune je izvedeno pomocu plasticnih tro-

uglova i trapezica u tri reda. Kljun lampe jt: zvezdoliko oblikovan. livenja i cizeliranja. Zagreb. IV vek n. e. Visina 9,4 em. Duzina 9,5 em. R postolja 3,5 em. Arheoloski muzej, Zagreb.

Radena je u tehnici

320

SVETIL]KA (LUCERNA) Svetiljka kruskolikog oblika tip a tzv. forma svetiljke sa kanalom, koji vodi u kljun. U sredisnjem delu diska uspravna i pljosnata sipka za veSanje, i tri otvora za sipanje ulja. Drska u obliku stilizovanog deltoidnog lista. Disk i kanal ukraseni izreekanom trakom, dok je kljun prosiren i radijalno ukrasen. Vukovar. IV vek n. e. Dmina 11 em. Sirina 8,5 em Arheoloski muzej, Zagreb. Inv. br. 838.

321

SVETIL]KA (LUCER1\1A) Svetiljka kruskastog oblika. Na disku kruZni otvor prstenasto profilisan i tri rupice za vdanje. Drska je izvedena u obliku polumeseea. Stopa ziSka je kruzno prosiren a i prste nasto profilisana sa naglasenim eentralnim delom. Na polumesecastoj driici i disku urezan grcki natpis. Boljetin - Gradae na Lepeni. Arheoloski Institut, Beograd (na cuvanju).

LiteTfJtura:

Srare kulrure

u Derdapu

(karalog

izlo~be). Beograd 1969, str. 112. T. XXXVI.

322

KRST Bronzani krst u vidu grckog krsta. Krakovi su jednaki siruju. Nis. IV vek n. e. Duzina 4,7 em. Sirina 4,6 em. Narodni muzej, Beograd. Inv. br. 123-IV.

prema krajevima

se naglo pro-

M. Vasit: Romische Mitteilungen des DAI, Arheololkog muzeja, Zagreb, 1968, 103.

Btrlin

1901, B. flV!.

47-55.

Z. Vinski,

Krstoliki

nakit,

Vjesnik

323

FIBULA Masivna fibula krstastog tipa sa lukovim glavieama. Sa gornje strane luka i duZinom noge pruza se ornament od mrezaste trake, dobijen urezanim izukrasenim linijama. Noga fibule sa strane ima jos ukras od poprecnih ureza, leziSte za iglu je popunjeno jedllom tankom ploeicom, koja je sigurno sluzila za ucvrSCivanje igle. Mala Mitroviea. Duzina 8,9 em. Sirina 5,7 em. Narodni muzej, Beograd. Inv. br. 582-IV. FIBULA Masivna fibula krstastog tipa sa lukovim glavicama, ovaj ukras na vrhu glave fibule nedostaje. Gla"a fibule profilisana. Sa gornje strane luka i duzinom noge ide ornament od koso urezanih ertica. Noga je jos ukrasena i sa urezanim kruziCima i tackom u sredini. Nis. IV vek n. e. Duzina 9,3 em. Sirina 7 em. Narodni muzej, Beograd. Inv. br. 581-IV. FIBULA Fibula u vidu stilizovane zenske figure koja podseea na sirenu. Lice je predstavljeno "en face" sa urezanim detaljima. Ruke su savijene i oslanjaju se na bedra. Donji deo figure je u vidu ribljeg repa i ukrasen vertikalnim urezanim linijama. Usee na Ibru. Duzina 3,7 em. Narodni muzej, Beograd. Inv. br. 699-IV.
(B. )elitit)

324

325

153

326

FIBULA Fibula II obliku ptice, predstavljena u letu sa rasirenim krilima. Glava ptice je predstavljena sa spustenim kljunom na dole. Trup ptiee je trouglastog poprecnog preseka, ukrasen sa po pet udubljenih kruzica. ReI' se lepezasto siri, na najsirem delu takooe dva kruzica. Krila su rasirena i ukrasena kosim zarezima i kruziCima. Nepoznato. Duzina 5,4 em. Sirina 2,7 ern. Narodni muzej, Beograd. Inv. br. 188-IV.

327

FIBULA Fibula u obliku pantera u trku, igla nedostaje. Panter je realisticki predstavljen sa svim detaljima. Po telu su mu urezani kruziCi sa tackom u sredini, a izmeou njih manje urezane ertiee. Ispod prednjih i zadnJih sap a ostaci od petlje i nameStanja igle. Nepoznar. Duzina 8,5 em. Narodni muzej, Beograd. Inv. br. 854-IV.

328

KOPCA Ukrasena bronzana kopca, iz dva dela. Deo sa iglom i alkom je pravougaonog oblika sa 4 kruzna otvora za nitne. Okvir ploce je profilisan. Unutrasnju stranu profilaeije prate dve urezane linije, Ciji je meouprostor ispunjen kratkim vertikalnim zarezima. Istim ornamentom je ploca podeljena uzduzno na dva polja, od kojih je polje sa sarnirom i jezickom kvadratnog oblika. Cela povrsina je ukrasena spiralnim ornamentom koji je na uzem delu slozen u dve rozete. Istim spiralnim ornamentom ukrasen je i eentralni deo, a krajevi se zavrsavaju zivotinjskim glavama. Igla, koja je pri kraju pricvrscena, ima plasticno kvadratno polje sa urezanim krugom u eentru, igJa se zavrsava zmijskom glavom. Boljetin - Gradae na Lepeni. Arheoloski institut - Beograd (na cuvanju).

329

AGRAFA SA GLAVOM MEDUZE Ploca sa kruznom, plasticnom, suplje livenom predstavom glave Meduze. Na mestu oCiju rupe, gd~ su bile umetnute paste ili inkrustirano drago kamenje. Igla odlomljena. CariCin Grad - ]ustiniana Prima, VI vek n. e. R.-5 em. Narodni muzej, Leskovae. Inv. br. 224.

V. R. Petkovic:

Les fouilles

de Tsaritchin

Grad.

Cahiers

archeologiqu<s

III,

Pans,

1948, 47. PI. X. 3. (D. Mano-Zisi)

330

AGRAFA (BROS) Bronzani bros okruglog oblika. Istaknuta kruzna povrsina ispunjena plavim emaljem. Oko koneentricnog kruga rasporeoeno sest belih tacaka. Oko nazubljenog okvira rasporeoeno sest istaknutih ukrasa na kojima su urezani koneentricni krugovi. Zadnja strana agrafe izdubljena. Ostecena igla za prikopcavanje. Nin. Kasnoanticki period. Precnik 3,5 em. Precnik cilindra - 2,5 em. Visina 1,6 em Arheoloski muzej, Zadar. Inv. br. 809, 4599.

331

APLIKACIJA Okrugla aplikacija sa "egetabilnim reljefnim ornamentalnim ukrasom u Cijim udubljenjima se nalazi zeleni emalj. Tragovi pozlate mestimicni. Stobi. V-VI vek n. e. Preenik 3 em. Narodni muzej, Beograd. Srednjovekovno odelejnje. Inv. br. 3812.

332

APLIKACIJA Okrugla pljosnata ploca sa tri polukruzna dodatka u vidu trolista sa pravougaonom na dnu. Livenje, emalj. Dubraviea - Margum. V-VI vek n. e. Visina 2,3 em. Sirina 2 em. Narodni muzej, Beograd. Srednjovekovno odeljenje. Inv. br. 1999.

drSkom

M. Tatic-Duric:

Zbirka

fibula

aplikacija

sa emaljom,

Zbornik

Narodnog

muzeja

VI

(u srmpi). (M. Tatic-Duric)

333

KONJANIcKI UKRASNI PREDMET Konjanicki ukrasni predmet, ukrasen ornamentom u tehnici prolamanja, Sa donje strane tri ostatka od pricvrSCivanja, jer je predmet sluzio velOvatno kao aplikaeija. Stobi. Duiina 6,8 em. Sirina 4,8 em. Narodni muzej, Beograd. Inv. br. 777-IV.

334

DJEM Djem - ukrasni predmet, ukrasen u tehnici prolamanja. Na jednoj duzoj okrugloj sipci nalazi se sa gornje strane jedan kruini otvor, a sa donje jedan elipsasti pa se na njega nadovezuje jos jedan ukras u vidu ravnokrakog trougla. Stobi. Duzina 5,7 em. Sirina 8 em. Narodni muzej, Beograd. Inv. br. 775-IV.

335

TEG Prikazuje poprsje sredovecnog coveka, obucenog u togu, koja je na desnom ramenu zakacena Rrstastom fibulom. Lik je duguljast sa relativno niskim celom, koje je uokvireno sa 'leoma stilizovanom kosom. OCi su bademaste i plasticno date sa naglasenim gornjim kapeima. Nos je matkantan. Usta su pravilna sa naglasenom gornjom usnom i neznatno razvucena u jedva primetan osmejak. Usi su dosta velike i ne bas precizno uradene. Oko vrata se nalazi gvozdena alka, koja je svakako naknadno stavljena. Na temenu se nalazi nepravilno cetvrtasto udubljenje - mesto na kome se nalazila alka za veSanje. PceniCiste, selo Mostaniea, opstina Vranje. IV vek n. e. Visina 17 em. Sirina liea 6,5 em. Sirina poprsja u osnovi 12,5 em. Tezina 6,1 kg. Narodni muzej, Vranje, Inv. br. 135.

M. Jovanovic: Jedan kasnoanticki

pOltret iz Mostanice kod Vranja. Vranjski

glasnik III,

Vranje 1967. 1-11, sl. 1. (M. Jovanovic)

336

TEG Bronzani teg sa likom vizantijske eariee. Predstavlja earicu sa svim znacima vladarskog dostojanstva, usredsredenog pre svega na ukras na glavi. Figura je do pojasa, data u punoj plastici i lezi na profilisanom postamentu. U roci drZi svitak, i ogrnuta je draperijom. Na glavi visoka frizura sa kapom i dijademom, ispod koje se vidi kosa prekrivena tanjom tkaninom. Oko vrata ogrliea. Beograd. V vek n. e. Visina 13,9 em. Sirina 7,8 i 6,3 em. Narodni muzej, Beograd. Inv. br. 1718 Srednjovekovnog odeljenja.

M. Taticf)uric: Bronzani "r. 115-127, T, 1.

teg sa likorn vizan:ijske

carice.

Zbornik

rarlova Narodnog

muzeja

III,

Beograd,

1962,

337

TEG Tanak profilisani kolutasti teg sa dva naglasena urezana kruga. Na jednoj strani puncirana slova N S oznacavaju tdinu (Nomismata ex, sex solidi, uncia). CariCin Grad - Justiniana Prima, VI vek n. e. R - 2,4 em. Debljina 0,80 em. Narodni muzej, Beograd. Inv. br. lOll-IV.

156

338

KANTAR Kantar sllstavljen iz tri dela, telo izduzeno, kvadratnog preseka, sa tri strane zarezan sa tri vrste mere. Pocetak i kraj na telu je prosiren sa korucnim dugmadima, a na glavi punktiran natpis ANAST AZIS. Lanae sa dye kuke na koje se veSa predmet koji se meri, i tri kuke koje su bile pricvrscene na telo kantara. Kuke su polukruzne, na jednoj strani je konicno dugme a na drugoj stilizovana pticja glava. Gradiste, selo DebreSte. VI vek n. e. Duzina 46 em. Naroden muzej, Prilep. Inv. br. 564.

339

KANTAR Sacuvana poluga sa tegom i dva lanea sa kukama na kojima se ddao tas. Poluga je cetvrtastog poprecnog preseka, sa dye strane je razmerena za teze i lakse merenje. Teg je pokretan i kruskastog je oblika. Nepoznato. Duzina poluge 19,5 em. Dl1zina lanea 17,5 em. Narodni muzej, Beograd. Inv. br. 746.

340

VISAK Visak je u obliku ravnokrakog trougla na Cijoj se kracoj strani nalazi deo sa otvorom za uze. Duze strane spojene su sa kraCim polukrtiZnim sipkama. Strane viska su ornamentisane kruziCima sa tackom u sredini. Supratno od dela na kome se nalazi otvor za uze, na sredini ostrog ugla urezana je linija koja obelezava taCan vertikalan polozaj. Sumrakovae. Istocna Srbija. Visina 11,5 em. Duzina strane 2 X 12,5 em i 10,5 em. Narodni muzej, Zajecar. Inv. br. 183.

341

SESTAR Oba kraka sestara su na spoljnim stranama ukraseni. U posebnim pravougaonicima su geometrijski ornamenti. Na krajevima su kraci sestara zaSiljeni. Gornji, siri delovi sestara se okrecu oko osovine, Ciji je gornji deo prosiren u obliku dugmeta i ukrasen dubok1m zarezima, dok je donji izduzen i niz njega ide Civija za regulisanje precnika. Donji deo osovine na kraju je profilovan i probusen. Prilep - 10k. Tasacica, grab br. 3l. Dl1zina 15,5 em. Naroden muzej, Prilep. Inv. br. 38.

342

PECAT Pecat u vidl1 tocka, okolo je natpis IIAPE>ENIOY. Stobima. Stobi. VI vek n. e. Precni1:: 5,3 em. Narodni muzej, Beograd. Inv. br. 65-IV.

Naaen

je 11 Partenijevoj

palati u

343 PECAT
Pecat je u vidu plitke pravougaone ploce. Naden je u sinagogi u Stobima. Na sredini je reljef jevrejskog sedmokrakog svecnjaka (menora) i natpis EYCTA8IOY, Cija su slova rasporedena u dva reda. Stobi. VI vek n. e. Sirina 5 em. DuZina 10 em. Narodni muzej, Beograd. Inv. br. 66-IV.

344 ODLOMAK KALUPA

Deo kalupa od tvrdog sivo-ernog kamena (steatit), sa urezanim i udubljenim Motivi su tekuca spirala, koneentricni kruziCi, tackiee i srp. Caricin Grad - Justiniana Prima, VI vek n. e. Duzina 10 em. Sirina 7,6 em. Narodni muzej, Beograd. Inv. br. l014-IV.
Literatura: D. Mano-Zisi: Iskopavanja na Caricinom Gradu, Starinar XVIII, Beograd 1968.

ornamentima.

M. Kolaric 1"1. Kolaric -

PREDGOVOR FOREWORD GRcKA

BRONZA U JUGOSLAVUJ IN YUGOSLAVIA I ZVANIcNE UMETNOSTI U RIMSKO DOBA

7 8 11 15 21 27

Lj. B. Popovic L. B. Popovic D. Mano-Zisi D. Mano-Zisi M. Velickovic NJENOG M. Velickovic -

GREEK BRONZES PROBLEM PROBLEM IMPORTA

OF IMPORT

AND OFFICIAL

ART IN ROMAl'\f TIME BRONZE I ASPEKTI

KARAKTERISTIKE RAZVOJA U ILIRIKU

RIMSKE -

PROVINCUSKE

33 BRONZES AND ASj7 45 47 51 53 57

CHARACTERISTICS

OF ROMAN PROVINCIAL IN ILLYRICUM BRONZA BRONZES

PECTS OF ITS DEVELOPMENT B. JeliCic B. JeliCic KASNOANTIcKA LATE-ANTIQUE 0

I RANOHRIScANSKA AND EARLY-CHRISTIAN -

OBAVESTENJA INFORMATION KATALOG -

IZLOZBI

ON THE EXHIBITION

I __ ~
103

.
"