AiFDXlV(2004), sayrl. s.

107-/32

Beyin Ykama Teorileri

M Ali KRMAN YARDDODR, K.S.. LAHYATFAKL1ES e-maiI: makiman@hotmail.com

abstract
Brainwashing Theories. This paper is concemed about the brainwashing theories. These theories are developed for explanation of participation to new religious movements and religious conversion cases increasing since 1970's. This paper will focus prinarily on the definition of brainwashing concept and its tecniques and processes. Secondly, it will swnmarize its evolution in historieal period. Finally, it will present the critical evaluation of brainwashing theories whether theyarescientific theory or pseudo-scientific m}th as it has generally been rejeeted by academicians, especially sociologists.

keywords
Brainwashing Theories, New Religious Movements, Religious Conversion, Coercive Persuasion

I. Giri ikinci Dnya Sava sonras srete dnya apnda yaanan hzl ve kapsaml deimelere paralel olarak zellikle sanayilemi Bat toplumlarnda birok yeni dini hareketin ortaya kt ve ksa zamanda tm dnyada yaygnlk kazanarak "kresel bir olgu" haline dnt bilinmektedir. 1 "Yeni dini hareket" kavranu, ou 1950'lerden sonra ortaya kan, 1970'lerden itibaren de yaygn bir ilgi grmeye balayan ve sylemlerinde cokun bir dini, nhl ve felsefl yaant vadeden birbirinden farkl oluumlar ifade etmek iin kullanlmaktadr. "Yeni dindarlklar" ya da "dini duygularn yeni ifade biimleri" olarak da nitelenen bu hareketlerin, yelerine, hayatn anlam, eyann tabiat gibi en temel sorulara niha1 baz cevaplar sunan dini ve felsefl bir dnya gr nermelerinin yan sra yine onlara akn bilgi, nhl dinginlik ve i huzura erme, potansiyellerini ortaya karma ve nihayet manev ynden olgunlama ve gelime gibi elde edilebilir baz yksek gayeler iin vasta ve imkanlar

Mat!17J?J1tS 2

Tumer, "A Global Phenomenon", ARBrockway ve J.P.Rajashekar arrJ. The ClJurrh, Geneva, 1987, s.3-15 Eileen Backer, NwRiigjMs Mat!17J?J1tS, London, HMSO Publications, 1992, s.9

Harold

(eds.), Nw

Re/.i<;jaJs

I08

AifD XL V (2004). s<!Y' i

saladklan ve bylece ilgi ve iltifat grdkleri bilinmektedir.3 te yandan yeni dilli hareketlerin toplwnun ok eitli kesimlerinden ye bulma1anyla4 birlikte "din deitirme" olaylarmda da ciddi bir art gzlenmitir.s Yeni dilli hareketlerin belli bir toplwnsal taban bularak yaygnlamas zerine ok deiik kesimlerden farkl tepkiler ykselmitir. Bu erevede yeni dilli hareketler, balangta genel olarak kukuyla karlanrru ve hatta eitli ithamlarla damgalannutr. Bununla birlikte yeni dilli hareketlere katlmn nasl gerekletii; zellikle genlerin bu hareketlere nasl ve niin girdikleri; yeni yelerin nemli bir ksmnn hareket iinde ksa bir sre kaldktan sonra niin geri ktklar; bu hareketlere ynelen ve ye olan insanlarn gerekten din mi deitirdikleri, yoksa beyinlerinin mi ykand konusunda ciddi tartmalar ve aratrmalar da yaplnutr. Yeni dilli hareketler olgusu ile bu hareketlere ynelile birlikte art gsteren din deitirme olgusunu anlamak ve aklamak zere yaplan aratrmalar neticesinde Din Sosyolojisi disiplini ierisinde byk bir literatr ortaya km ve birok teori gelitirilmitir. Bu teorilerden biri de, yeni dilli hareketlerin hangi yollarla ye temin ettikleri, yelerinde gl bir ballk duygusunu nasl ve hangi yollarla oluturduklan ile ilgili olarak ortaya atlan "beyin ykama teorisi" dir. Bilindii gibi beyin ykama, bir grubun taraftar kazanmasnda etkili bir propaganda yntemidir. Dolaysyla, belli lde aklayc ve aydnlatc bir zellik tadna inanlan beyin ykama teorileri, yeni dilli hareketlere katlm anlama rnodellerinden biri olarak kabul edi1ir.6 Nitekim Halkn Tapna ve Cennetin Kaps7 gibi hareketlerin yelerinin toplu intihar etmeleri ya da Moon8 ve

J 4

Bkz. Barker, a.g.e., s. 145 Yeni dinl hareketlerin toplumsal taban hakknda bkz. M. Ali Kinnan, "Batda Ortaya okan Yeni Dinl Hareketlerin Baz Ozellikleri ve Toplumsal Tabanlan", Diri A rtlftnrular ~~ C2, Say 4, Mays Haziran 1999, s.231.3 David Snow and Richard Machalek, "The Sociology of Conversion", A T1TLUa1 ReiewSaid~, VoDC, 1984, s.167; Ali Kse, Ntrlen slani Su;ip{ar?, stanbul, Trkiye Diyanet Vakf Y., 1997 a.g.e., s.178-9; Kr. Jeffrey K. Hadden, "Brainwashing Controversy", M01.l!I11!I1t MJse, 2000; Jeffrey K. Hadden, "Joining Religious Movements: The Brainwashing Model", Urimiry if Virginia NewRdi~ far MaEJ7J!T7lQwse, 2001, (www.religiousffiovements.lib.virginia.edu\leetures\brainw.htrnl) [5 Ocak 2002] Bkz. Snow and Machalek,

Urimiry if Virginiafar New Rdi~

Cennetin Kaps (Heaven's Gate): 27 Man 1997 tarihinde Kaliforniya'da 39 yenin toplu intihar eylemiyle adndan sz ettiren bu hareket, Bo ve Peep olarak da bilinen Do (1931.1997) ve Ti (19271985) tarafndan 1975 ylnda kunlmutur. Do'nun asl ad Marshall Herff Applewhite, Tt'nin asl ad ise Bonnie Lu Nenles'tir. Bkz. (http://www.n:ligiousffiovements.lib.virginia.edu) [5 Ocak 2002] Moonculuk (The Unification Ourch): lkemizde de olduka yakndan tannan bu hareket, 1954 ylnda Kore'de Sun Myung Moon (1920- ) tarafndan kurulmutur. Birletirme Kilisesi olarak anlan bu hareketin, dnyadaki dinleri birletirme projesini gerekletirme amacnda olduu bilinmektedir. Geni bilgi iin bkz. Barker, a.g.e., s.214-6; Mustafa Byk, J(jirf5d Bir DinPrrjesi arrak Mrxn:uluk, s. tanbul, Birey Y., 2002

Bqyin Teori/eri---------Ykama

IOY

Scientologf hareketlerine yeni giren kiilerin, zellikle genlerin niin ailelerini ve arkadalam terk ederek kendilerini ansl ve kunulua emi saydklan ile ilgili olarak yaplan aklamalar erevesinde beyin ykama teorilerine ska bavunlmutur. Bu erevede zellikle Moon hareketinin, aldatna ve beyin ykama yollanna bavurarak yelerinin akllam ekfii iddialan ska ifade edilmitir.!o Fakat bu teoriler, zellikle sosyologlar tarafndan ciddi ekilde eletirilmitir.11 u halde yeni dilli hareket olgusunu tam olarak anlayabilmek iin beyin ykama teorilerinin ortaya k, evrimi, eitleri ve eletirisi zerinde kapsaml bir deerlendinnenin yaplmas byk bir nem arzetrnektedir. 2. Beyin Yikama Kavrammm Tamm Beyin ykama kavram, anlalmaz, kar konulmaz, akl almaz ve hatta bysel yntemler kullanmak suretiyle insan akln kontrol altna almak veya insanlann zihninde dnsel ve ideolojik bir dnm yaratmak amacyla dorudan veya dolayl olarak yaplan her trl sistemli telkin, ynlendinne ve basky ieren bir uygulama ya da bir propaganda tekniini ifade eder. Bir tr "zorla ikna" olan beyin ykama, gizemli bir teknik kullanmak suretiyle sistematik olarak akln saptnlmas ve tahrip edilmesi demektir. Beyin ykama kavranunn sosyal psikolojide ok zel bir anlam vardr. Sosyal psikolojide beyin ykama, insanlann bir inan sistemini, bir davranlar btn veya bir dnya grn gnlsz olarak benimsemelerine yol aan bir sreci ifade etmek zere kullanlr. Genellikle inanlann, dnme srelerinin ve bilincin deitirilmesi veya saptnlmas eklinde ortaya kan beyin ykama uygulamalannda potansiyel yeleri cezbeden, mevcut yelerin gruba ballru sklatran, gl maniplasyon aralan kullanlmaktadr. Potansiyel yelerin artlandn1mas veya ynlendirilmesi amacna dnk olan bu aralar karsnda direnrnek son derece gtr; neredeyse imkanszdr. Beyin ykamann en belirgin zellii 'kar konulamaz' ve 'geri dndrlemez' olmasdr. Gc de aslnda bu iki
9

Scientology (The Ourch of Scientology): 1954 ylnda L. Ron Hubbard tarafndan kurulan bu hareket, 1985 ylnda yaynlanan Sr:ientdau ~ is il? adl kitapkta, mutlu ve baanh olmak iin insan ve hayat hakknda sahip olunmas gereken son derece temel bilgilerin aratnlp renilmesi amacyla bir araya gelenlertopluluu olarak tarumlanmaktadr. Geni bilgi iin bkz. Barker, a.g.e, 5.173-4
MIJCJ!1TE11!S,

Bkz. Eileen Barker, "Who'd be A Moonie?", Bryan Wlson (ed.), The SaiaJ 11rp:111 if New Re/ip New York, 1983, s.6(}'1; Eileen Barker, "Bringing Them In: Some Observation on Methods of Recnitment Employed by New Religious Movements", ARBrnckway and J.P. Rajashekar (eds.), NewRel.ip MCJ1J11!/1/S ani. The Omrr:h, eneva, 1987,5.73 G Snowand Machalek, a.g.e., 5.179
10

12

Keith A Roberts, Rel.igjanScridUfimi Persproir, 200 edition, Califomia, Wadswoth, i

1990,5.102

1/0-------------------

AiFD(2004), XL V sa)" i

zellikten kaynaklanmaktadr.l3 Bu noktada beyin ykamaya kar hangi inan sistemlerinin daha dayanakl sorusu ok anlaml deildir; zira btn inanlar ve dnceler olduka knlgandr. Bir kiinin beynine girip o kiinin hafzasn silme, yerine baka hafzalar yerletirme ameliyesi ya da bilincin bir blmnn kapatlmas, dier blmnn aktif hale getirilmesi olarak da anlalan beyin ykama kavramnn olumsuz armlarn ortadan kaldrmak iin zamanla "zihin denetimi" (mind controQ ve "dnce devrimi" (thought reform) kavramlar kullanlr olmutur. Fakat her ne kadar hsn-i tabirler kullanlsa da, bu kavramlar ile beyin ykama kavramnn ierii z itibariyle ok fazla bir deiiklik gstermemektedir. Sz gelimi zihin denetimi, bir kiinin veya bir insan grubunun davrann kontrol etmek veya deitirmek amac~ rtl ve inkan mmkn bir ekilde madur veya madurlara, istei ve bilgisi dnda uygulanan tm yntemlere verilen addr.14 Dinl hareketleri inceleyen sosyal bilimciler, ister eski olsun ister yeni btn din1 gruplarn yeleri zerinde nemli bir etkiye sahip olduunu ve byk bir ballk duygusu oluturduunu kabul etmekle birlikte, aslnda bu etkinin insan kltrnn her alannda grlebileceini ileri srerler. Sz gelimi gnmzde son derece yaygnlaan kitle iletiim aralannn "yceltici imalar" ieren yaynlarla geni halk kitleleri zerindeki etkisi, ou zaman beyin ykamaya benzetilmektedir.15 Fakat burada tartma konusu olan husus, yeni din1 hareketlerde sz konusu etkinin, tpk iddet ve terr rgtlerinde olduu gibi zor kullanlarak oluturulup oluturulmad ynndedir; yani uygulanan yntem ve teknikler zerinde younlanaktadr. Beyin ykama uygulamalarnda kullanlan yntem ve tekniklerin bir ksm zellik itibariyle fiziksel iken, bir dier ksm da psiko-sosyaldir. nsanlarn yaamlarn srdrmek iin gereken temel ihtiyalar, her ne kadar Abraham Maslow tarafndan yedi kategoride ele alrun 16 ise de, genelolarak iki balk

13

14

15 16

Bkz. ]effrey K. Hadden, "Joining Regious Movements: The Br.inwashing Model", Vri.ersity if Virginia [ur NewReJi#Jis Matel7l!lIt 0Dse, 2001, (hnp:/ / www.regiousmovements.lib.virginia.edu\lectures\br.inw.hunl) [5 Ocak 2002] Erol Gka, "Zihin Denetimi (Mind Control) Nere~ Kadar?", Stratejik A mliz, Mart 2002, Say 23, s.103-107 (hnp:! /www.erolgoka.comlzihindenetimi.htrn) [9 Mart 2003] Barker, NewReJi#Jis MaPJ11!I1/S, s.20 Maslow'un temel ihtiyalar hi~rarisini u ekilde sralamak mmkndr: Beslenme, reme ve cinsellik, dinlenme gibi "fizyolojik"; tehlikeden uzak olma anlanunda "gvenlik" ve korunma; dierlerine y..knolma ve sosy..lkabul grmeyi ieren "aidi~t ve sevgi"; "itibar ve sayg grme"; bilme, anlama, kefetrneyi ieren "bilisel"; simetri, dzen, gzellik anlanunda "estetik"; kendi potansiyelini anlama ve "kendini gerekletirme". Bkz. Arkinson, Rita L., Richard C Arkinson, Edward E. Smith,

Sefin Yikama Teori/eri------------

ii /

altnda toplamak mmkndr. Birincisi fizyolojik ihtiyalardr. Bunlar evrensel olup, yemek yeme, su ime, uyuma, dinlenme, giyinme gibi vcudun fonksiyonlannn yerine getirilmesi iin zorunlu olan ihtiyalan iermektedir. ikincisi ise psiko-sosyal ihtiyalardr. Bunlar da sosyal hayattaki ilikiler ile bu ilikilerde etkili olan ak, sevgi, ilgi, itibar ve kabul grmek gibi ihtiyalan ifade eder. Beyin ykama uygulamalarnda kullanlan yntem ve tekniklerle hem fizyolojik hem de psiko-sosyal ihtiyalar istismar edilir. Yeni din1 hareketlere girenlerin bir takm farkl fiziki tecriibeler yaadklan, deiik bir bilin haline girdikleri bilinmektedir. Yaanan bu farkl tecriibeler arasnda yanma, uyuukluk, souk bir esinti, sebepsiz bir ba ans veya bazen de bir takm rahatszlklarn kendiliinden gemesi, iyilemesi gibi deiik durumlar saylabilir. Ancak btn bu belirtilerin, olduka genel fiziki tecriibeler olup, beyin ykama uygulamalan ile zdeletirilmeleri sz konusu olmad gibi, ok eitli yntem ve teknikler kullanld iin beyin ykama olgusunun bir faktre, szgelimi uyuturucu madde kullanm ya da hipnoz uygulamasna indirgenmesi de pek mmkn gzkmemektedir.

J. Btyin Ykama Teori/erinin Ortaya k ve Geliimi

Beyin ykama teorilerinin genelde 1950 Kore Savanda esir alnan Amerikan askerleri zerinde denenen uygulamalara atflar yaplarak temellendirilmeye alld grlr. Beyin ykama tekniklerinin, ilk nce 1930'lu yllarda Rusya'da, 1949'da da in'de uygulanm olduu kabul edilir. Aslnda beyin ykama uygulamasnn tarihi ok daha ncelere, sz gelimi 19. yzyl Avrupasna kadar gtrebilirP Ancak beyin ykama teorilerinin ortaya k yeni dilli hareketlerin yaygnlamas ile e zamanldr. ilk kez 1970'li yllarn sonunda ABD'de kurgulanm ve kullanlnu, daha sonra Bau Avrupa lkelerinde de yaygnlam, ancak zamanla ciddi eletirilere uramur.18 Anlalan beyin ykamann insanlann din1 inanlann deitirerek yeni bir din1 harekete girme-

17

18

DaryI J. Benn, Emest R Hilgard, IntrrX:IUaia to~, 10m editian, OrIando F1orida: Han:ourt Brace Jovanovieh Ine., 1990, s.525 1830'da kurulan Mormolar, kat ve hogrsz bir din anlaya sahip oldukIan ve kendilerini Hristiy.nlktan ayrdklan iin balangtan beri anayoldan sapm ve toplumsal yapy tehdit eden sapkn bir hareket, tehlikeli bir kiilt olarak griilmt. Bu da, onlan daha sert eylemlere yneltmiri. MormonlUra~lik bilinli bir tercihle olrnanakra; daha ziyade rnan~tik ekim, wrlama, esaret, adam karma gibi yollarla gereklemekte idi. Bu durum, sapkn dini gruplara katlnun gnll ol. maktan ziyade hipnoz, beyin ykama ve telkin gibi yollarla gerekletii tezini glendirmiti. Bkz. Massimo Introvigne, "'Br.inwashing': Career of a Myth in the United States and Europe", 1999, (www.eesnur.org) [23 Ocak 2002] Bkz. J. Gordon Melton, "Br.inwashing and the G.lts: The Rise and Fall of a Theory" , 1999, (http://www.eesnur.org/testilmelton.htm) [23 Ocak 2002]

1/2

AiFDXlV(2004),

s'!Y' i

lerini aklamada bir model olarak kullanlmas, derin tartmalarm yaand bir geri plana sahiptir. Bu bakmdan teorilerin tm srete ne zaman ve hangi faktrlerin etkisinde ortaya kt, gnmze gelinceye kadar nasl bir geliim srecinden getii ile ilgili materyallerin ortaya konmas byk bir nem arz etmektedir. Beyin ykama ile ilgili tartmalarda atf yaplan eserler arasnda Edward Hunter tarafndan yazlan ve 1951 ylnda yaynlanan Brainws~ in Red 0Jina adl kitap kronolojik olarak bir ncelie sahiptir. Gerek bu eser ve gerekse savan bitmesinden sonra Kore'ye giden ve cezaevlerindeki sava sululan zerinde aratrmalar yapan psikolog ve psikiyatr grubu iinde yer alan Dr. Edgar H Schein'in Oxm:ie Persuasion ve Robert J. Lifton'un ~t Reform ard ThePsyhdagy ifYoolism A Study if Brainws~ in 0Jina adl eserleri beyin ykama konusunda ilk dnem klasik almalar olarak kabul edilir. Beyin ykamay beyin deitirmeye benzeten Hunter'n eserinde, in komnistleri tarafndan gelitirilen ve kurbanlarm zihinsel bak asn deitiren ok sinsi bir gce sahip bir maniplasyon sreci olan yeni bir telkin ynteminden sz edilirken, Schein ve Lifton'n eserleri ise g ve iddet kullanmaya dayal fizik! ikna yntemleri zerinde durmaktadr.19 Anlald kadanyla Amerikan kamuoyunda beyin ykama ile ilgili tarumalar 1951 ylnda Hunter'n eserinin yaynlanmasyla balam, 1961 ylnda yaynlanan Schein'in ve Lifton'n eserleriyle alevlenmitir. Kore Sava bitmi olmasna ramen bu ilginin snnesinde komnizm tehlikesinin etkili olduu sylenebilir. 1950'li yllarda, zellikle 1955'ten itibaren komnizmin yaygnlamas tehlikesine kar ABD'de kar propaganda almalan hzlanmtr. Bu erevede komnizm tehlikesinin silahl bir mcadele ile mi yoksa entelektel bir mcadele ile mi durdurulabilecei ynnde uzun tartmalar yaplmtr. eitli kliniklerde ve enstitlerde bir yandan mevcut beyin ykama teknikleri renilirken, bir yandan da yenilerinin gelitirilmesine ynelik almalar zerinde younlalmtr. Sz gelimi 1961 ylnda "Beyin Ykama Konferans" dzenlenmitir. Beyin ykamaya kar yrtlen almalarm halen devam ettii ve bu almalarda baz resm1 dairelerin de yer ald bilinmekle birlikte aA'nin ba ektii sylenebilir. Zira birok psikologun ve aratrmacnn aA hesabna alU bilinmektedir. Mesela gazeteci kimlii tayan Edward Hunter ile Edgar H Schein ve Louis J. West gibi psikolog ve psikiyatrlar aA hesabna alan szlemeli ajanlardan sadece birkadr.
19

Bkz. Jeffrey K. Hadden, "Joining Religious Movements:

The Brainw:shing Model",

Vrir.miryif

Virginia far NewReligfms

MmI!!7l!11l

Oose, 2001,
[5 Ocak 2002]

(lmp:/ / www.religiousmovements.lib.virginia.edu\lectures\brainw.html)

Seyn Ykama eorileri-T

/ IJ

\. rtl denek ve fon kullanmnn verdii avantaj la OA'n 1950'li yllardan beri insan beyni zerine ok eitli almalar yapt, hatta bu deneylerde insanlann da kobay olarak kullanld bilinmektedir.o Bu almalar kapsamnda yer alan programlardan bazlannn kod adlan :MKULRA, :MKSEARQ-I, :MKACTION, ARTIGIOKE ve BLUEBIRD'dr. Bunlar arasnda en ok tannan ve kimyasal, biyolojik ve radyolojik maddelerin insan davranlanru kontrol etme amac tayan gizli operasyonlarda kullanlmasna ynelik bir seri aratrma ve gelitirme projesi olarak bilinen :MKUL 1RA prograrru ats altnda 149 proje ve bunlara ek olarak 33 alt proje yer almaktadr. Hedef kitlenin veya kiinin artlandnlmas ve ynlendirilmesi, tpk bir robot gibi, kendisinden istenileni yerine getirmesi amacyla yrtlen projeler kapsamnda yer alan almalardan biri, beynin kontrol altna alrunasnda silah vb. aralarm etkisini tespit etmeye yneliktir. OA'nin, Ene~i Bakanl ve Walter Reed Ordu Aratrma Birimi ile ortak olarak yrtt aratrmalar kapsamnda 1973 ylnda mikrodalga ses cihazlan araclyla dandan beyne etki etmenin, telkinde bulunmann veya ykleme yapmann mmkn olduu kefedilmitir. OA, aynca renksiz, kokusuz, tatsz olmakla birlikte ok gl bir uyuturucu madde olan LSD (Lysergic Acid Diethylamide) ile ARTIGIOKE projesi kapsamnda hipnoz teknikleri ze Anlald kadanyla yaplan aratrmalar sayerinde de almalar yapmtr. sinde beyin ykama uygulamalarmda kullanlan yntem ve tekniklerde srekli bir deime ve gelime kaydedilmitir. 1970'li yllara kadar beyin ykama uygulamalannn istihbarat, askeri, siyas ve ideolojik amalarla kullanlmas zerine younlalm olduu, elde edilen nemli bilgi birikiminin 1970'li yllarda yaygnlk kazanmasyla dikkat eken yeni dilli hareketlere de uyguland grlmektedir. Anlalan balangta farkl ve tuhaf bir grnm ile ortaya kan ve hayat tarz, toplumsal ilikiler, kariyer asndan nemli deiimleri zorunlu klan yeni dilli hareketlerin bir cazibe merkezi olarak zellikle genler zerinde etkili olmas beyin ykama ile aklanmtr. Zira sz konusu hareketlerin karizmatik liderleri, idealist genleri stedikleri yne, hatta toplu intihar eylemlerine sevk etmeyi baarmlardr. Bu yzden yeni dilli hareketler, gen yelerin anne babalan tarafndan uursuz saylm, hatta bir tehdit olarak alglanm; beyin ykama da bu tehdidin sembol olarak kabul edilmitir. Evlatlann yeni dilli hareket-

20

21 II

Geni bilgi iin bkz. Annen Victorian, ctekin, stanbul, Tna Y., 2001 Bkz. Victorian, a.g.e., 5.25 Bkz. Victorian, a.g.e., 5.37-48, 161-171

Beyin Kentri: ~an Dava17l{111UI arripiilaspu, M

v. MMen-

1/4

AiFDXlV(2004).

5'!Y' i

lere kaptran ailelerin yaad trajik olaylara ve anne babalarm bu hareketlere ynelik iddia ve itharnlanna geni yer veren kitle iletiim aralannn yapm olduu yaynlar ile anayol Hristiyan kiliselerine mensup olan din adamlannn inan eksenli muhalefeti de, bu hareketlerin ye bulmak iin beyin ykama, aldatna ve yanltna gibi yollara bavurduu eklindeki iddialannn kamuoyunda yaygn bir kabul grmesinde etkili olmutur. Dolaysyla bu teoriler, balangta anne babalar, yerleik din anlayn savunan din adamlan ve medya evreleri tarafndan ska kullanlmtrP Zihin denetimi ve beyin ykama teorilerinin bu kadar yaygn bir kullanm alan bulmas anlamsz deildi. Zira yeni dinl hareketlerin, zellikle ikna edilmeleri ve ynlendirilmeleri en kolay toplwnsal kesim olan genleri etkilernesi ve 1970'li yllann ikinci yansnda baz sapkn dinl hareketlerin yelerinin toplu intihar eylemleri, bu tr aklamalan ilk bakta olduka makul klmakta idi.24 Anlalan, beyin ykama teorilerinin gelimesinde, byle bir srece maruz kalmayan insanlann normal olarak bu tr hareketlere katlmayaca ve toplu intihar gibi eylemlere ynelmeyecei dncesi etkili olmutur. Farkl da olsa bu evrelerin ortak izgisi nedeniyle yeni dinl hareketler 'klt' olarak, yani anayoldan sapm ve kurwnsallaamam olmakla tanmlanm, bir anlamda meruiyetleri srekli tartma konusu olmutur. Dolaysyla beyin ykama teorilerinin kullanlmaya balamas, "klt karn" hareketin ortaya kyla e zamanldr. Klt karn hareket, 1970'li yllarda, bugn Aile olarak anlan Tannnn ocuklan hareketine25 kaulan genlerin anne babalan tarafndan balaulmtr. Daha sonra bu harekete, beyin ykama teorilerini desteklemekle birlikte baansnn snrl olduunu savunan psikiyatrlar ve hukukular da kaulmtr. Klt karn hareket giderek gleruni ve ABD'de 'klt savalan' ad verilen bir mcadele dnemi balamtr. 1970'li yllann ikinci yansnda ortaya kan baz dinl ve toplwnsal olaylar, klt kartlannn ska kulland beyin ykama teorilerini yaygnlatran gelimeler olarak ayn bir neme sahiptir. Bu erevede anlmas gereken ilk olay, 1975 ylnda Patty Hearst adnda medya imparatoriesi olan milyarder bir bayann, Symbionese Kurtulu Ordusu (SLA) adl devrimci bir sol rgt tarafndan kanlmas ve bir sre sonra bir soygun olaynda yakalanmasdr.
Bkz. Barker, "Who'd be A Moonie?", S.60-1 Snowand Maehalek, a.g.m., s.179 Tannnn ocuklan (Oildren of God): 1968 ylnda Kaliforniy.'da Da~ B. Berg (1919-1994) tarafndan knian bir hareket. Bugn 'Sevgi Ailesi' y. da ksaca 'Aile' olarak da adlandnlan bu hareket, aileyi ve cinsellii ktsallatnrlar. Grlerini halka sunarken poster, risale, kitapk, video kasetler ve web sitesi (http://www.thefarnily.org) gibi zengin donanrnlard~n y.rarlanrlar. Bkz. Miriam Wlliams, K4sal Fahipier, v. MBarIas eviks, stanbul, Varlk Y., 1999; Barker, a.g.e, 5.171-3

23 24 25

Beyin Teori/eri------------------Ykama

1/5

Daha sonra yaplan inceleme ve aratrmalar neticesinde anlald ki, bayan Patty Hearst, uzw bir sre dolaba kilitli tutulmu, saysz tecavze uram, rgtn siyas grlerinin srekli telkinine maruz kalmtr. Louis J. West ve Robert J. Lifton gibi baz psikiyatrlarn de ahitlik ettii mahkemede, Hearst'n avukat, mvekkilinin beyninin ykandn, bu yzden soyguna katlma eyleminden sorumlu tutulamayacan, ceza ehliyetinin olmadn iddia etmise de, mahkeme byle bir savwmay yeterli ve tatmin edici bulmam ve san cezalandnntr. Bu olay zerine beyin ykama, kamuoyunda daha ok tartlmaya balanmtr. te yandan 18 Kasm 1978 gn Guyana'da Halkn Tapna26 hareketine mensup 900'den fazla yenin topluca intihar etmesi de, yeni dinI hareketlerin beyin ykama yoluyla taraftar bulduu tezini glendirmitir. Sz edilen trajik olaylar, Bat insannn zihninde, ok sayda masumw ld gemie ait baz messif olaylar, sz gelimi "din savalar" n ya da 1690'larn "byc av" olaylarn antrm ve dolaysyla klt kart hareketin ksa zamanda kamuoyunda geni bir destek kazanmasna yol amtr. Nitekim bu erevede klt kart faaliyetleri ile tannan iki rgt kurulmutur. Bwlar, 1980 ylnda Kaliforriya'da kltlerle savaan bir topluluk olarak ortaya kan G1t Awareness Network (CAN)27 ile eitim ve aratrma amal faaliyetler yapan Amerikan Aile Vakf (AFF) idi.2s Kar amac gtmeyen bir sivil toplum rgt grnmnde yaplanm olan bu iki kurulu, 1980'li yllarda ortak faaliyetler yapmtr. Bu kurumlara bilimsel }'nden en byk destei, ok sayda profesyonel psikologw ye olduu Amerikan Psikoloji Dernei (APA) vermitir. Bu erevede 1983 ylnda Amerikan Psikoloji Dernei nclnde, zorla ikna, beyin ykama teorilerini incelemek zere bir komisyon oluturulmutur. Ksa ad DIMP AC olan Aldatc ve Dolayl ikna ve Kontrol Metotlar zerine ibirlii komisyonww bakanlna, bu fikri batan beri savwan Margaret T. Singer getirilmi; o da kendisine yardmc olarak DaA Psikoanalitik Enstits bakan Dr. Louis J. West ile Amerikan Aile Vakf psikologlarndan ve bu kurumw kard Odt:: Studies ]ann:l dergisinin editr Dr. Michael D. Langone'u semitir. Ancak bu

26

Halkn Tapna (people's Temple): yelerinin toplu intihar olay ile tannan bu hareket, liber.l protestan Jim Jones (1931-1978) tarafndan 1955 ylnda kurulmutur. Marksist zgrleme teolojisini benimsemi olan Jones, 1977 ylnda ou Afrika kkenli Amerikal yzlerce mridini Guy,uu'y. gtrerek tanrna dayal bir dzeni olan bir kilise kurdu. Fakat insanlann, kendisinin marksist grlerine katlmamasna kar bir tepki olarak 18 Kasm 1978 tarihinde Guy,uu'da hareketin 900'den fazla ~si topluca intihar etmitir. Bkz. (http) / www.religiousmovements.lib.virginia.edu) [5 Ocak 2002] Bu rgt hakknda bkz. (http}/www.cuItawarenessnetwork.org/) Bu rgt hakknda bkz. (http://www.csj.org/afflaffindex.htm) [23 Ocak 2002] [23 Ocak 2002]

27 28

1/6------------------

AiFD(2004). XLV say i

komisyonun oluumu ve yapt almalar, ok sayda uzman ve akademisyen tarafndan eletimitir.29 Kurumsallamayla birlikte klt kart hareket, her ne kadar homojen ve monolitik bir yapya sahip olmasa da, 1980'li yllann bandan itibaren olduka gl bir hale gelmi ve daha geni bir kesim tarafndan ciddiye alnr olmutur. Kilit kartlarnn youn propaganda faaliyetleriyle yeni din1 hareketlere ynelttikleri ithamlann banda beyin ykama gelmektedir. Nitekim Bat toplumlannda, zellikle ABD'de yaplan aratrmalar beyin ykamann kamuoyunda olduka yaygn bir kabul grdn ortaya koymaktadr. Mesela Batl lkelerde ehirde yaayan 383 kii zerinde tesadf meklem yoluyla yaplan bir aratrmada % 78 gibi byk bir oranla temsil edilen kesim, beyin ykamann gcne inanmakta; % 30'luk bir kesim ise insanlann yeni din1 hareketlere beyin ykama yoluyla ye yapldn dnmektedir. Benzer bir aratrma, 1981 ylnda Moon hareketinin liderinin vergi karma nedeniyle mahkemede yargland zaman yaplm, bu kez % 43'lk bir kesim yeni din! hareketlere katlmn beyin ykama yoluyla yapldn belirtmitir. Yine tesadfi meklem yoluyla regon'da oturanlar zerinde yaplan bir baka aratrmada ise, genel merkezi bir zamanlar Eastem regon'da olan Rajneeshism hareketiyle ilgili sorulara verilen cevaplarda % 69'luk kesim benzer ynde gr belirtIDitir.3 Yeni din1 hareketlere katlanlann beyinlerinin ykand ya da akllarnn kontrol altna alnd eklindeki aklamalann yaygn kabul grmesinin birok kkl teolojik, sosyolojik ve ekonomik sebeplere dayand sylenebilir. Her eyden nce byle bir aklama, yerleik dinlerle yeni ortaya kan kltleri birbirinden ayrmada gl ve kullanm kolay bir ara olma zellii tamaktadr. Aynca incelenen din1 hareket dnda hi kimseyi herhangi bir sorumluluk altna sokmamaktadr. Bu durumda hem din1 hareketlere katlan kiiler hem de anne babalan ve sosyal evreleri pasif bir konuma itilerek btn sorumluluk grubun kendisine yklenmektedir.31 Bir dier sebep de, yeni din! hareketlere ynelik en ciddi muhalefeti sergileyen klt kart hareketin youn propagandasdr. Kilit kartlan, yeni din! hareketleri, bireysel zgrl ve geleneksel deerleri ykan zararl akmlar olarak grrler.

29

JO

Jl

Bkz. Gordon Melton, "Br.inwashing and the Glts: The Rise and Fall of a Theory" , 1999, (hnp:llwww.cesnur.org/testi/melton.htm) [23 Ocak 2002] James T. Richardson, "A Social Psjt:hologica! Oitique of 'Br.inwashing' Oaims about Recnitment to New Religions", in J.Hadden & D.Bromley (eds.), The Han:JIxxie if OJts ard Ss in Armia, Greenwich, cr: JA! Press, 1993,s.77 Barker, a.g.e., s.l7

Btyin Yikama Teori/eri--------------------

//7

Bu tr olumsuz deerlendinneleri destekleyen verilerin banda, toplumda yerleik deerlerin andnlrnas gelmektedir. Yeni dini hareketler, elde ettikleri yelerden tam bir baWk ve kendini gruba adamalann, yani zamanlann ve ene~ilerini grup iin harcamalann talep ve tevik etmekte; bu durumda yelerin aileleri ve yakn1an iin harcayacaklan zamanlan ve ene~ileri azalmaktadr. Aile balannn yerine gruba youn bir duygusal baWk gelitiren yeni dini hareketler, bylece bir bakma "alternatif aile birlikleri" haline gelmekte32 ve toplumsal entegrasyon asndan ciddi skntlar yaratmaktadr. Ancak belli bir doktrine dayanmayan, sadece beyin ykama zerinde odaklanan bir tepki hareketi olan klt kart hareketin baz icraatlan, szgelimi yeni dini hareketlerden aynlan insanlara ynelik "deprogramming"33 uygulamalan toplumsal planda ok daha baka skntlarm kayna olmutur. Bu programn yasal dayana olmamas bir yana, yetkisi olmad halde kendi dncelerine gre dzen salamaya alan her eyi bildik havasndaki insanlarm nclnde yrtlmesi ve yeni din! hareketlerden aynlan insanlarm gerekten rahatsz veya tedaviye muhta olup olmadklarma baklmakszn zorla byle bir uygulamaya ynlendirilmesi byk bir rahatszlk yaratmtr. Bu erevede ocuklannn, zellikle evlilik yoluyla baka bir dine gemesinden endie eden anne babalarm profesyonel fedailer (deprogrammer) kiralamalan ve bu "kurtanc" fedailerin yeni din! hareketlerin yelerini kararak zel hapishanelerde deiik "kar beyin ykama" teknikleri uygulamalan kamuoyunda "atee kar atele savamak" eklinde nitelenmi ve byk tepki toplamtr)4 Bu durumun d~al bir sonucu olarak beyin ykama teorileri 1980'lerde gzden dmtr. Ote yandan Hearst'n mahkemesinde ahitlik yapan psikiyatrlardan biri olan Louis]. West'in, daha sonra OA'da akln fonksiyonlann bozan LSD adl uyuturucularla ilgili deneylerde aktif olarak yer alm olduunun anlalmas da beyin ykama teorilerinin gzden dmesinde etkili olan bir dier faktr olarak zikredilebilir.

12 33

Roberts, a.g.e., s.103

Yeni dilli hareketlere

34

}'nelii, din de:,>itirmeleri tersine evirmek amacyla ilk kez 1970'li yllarda gelitiri1mi bir proje, bir terapi progranu olan deprogramming, ~ni dinJ hareketlere girenlerin hepsinin programland ya da beyin1erinin ykand kabulne dayanan bir uygulama olup, aynlan1ann slah! rehabilite edilerek normal hayata dndrlmesi iin nceden yklenen programlann zlmesine, tabir caizse nceden yapn olan 'kara by'nn etkilerinin 'ak by' ile temizlenmesine }'nelik almalan ierir. Deprograrruning projesinin uygulama ekli ve tarihJ geliimi hakknda bkz. Dean M. Kelley, "Religious berty and Socio-Politica! Values: Legal TIreats to Conversion in the United States", ARBrocmy and J.P.Rajashekar (eds.), Nw Rdigja6 Mm1I7!Tlt5 ani The 0Jwrh, Geneva, 1987,5.96-7; Barker, a.g.e, 5.101-110 Barker, a.g.e., s.102-3; Kelley, a.g.m, s.96-7

1/8

AiFDXlV(2004J.5<!Y'

Beyin ykama teorilerinin gzden dmesinde etkili olan en nemli faktrlerden biri de, sosyologlann nclnde gerekletirilen bilimsel aratrmalarda elde edilen verilerdir. Kamuoyunda yaygn kabul grm olmasna ramen akademik evrelerde, beyin ykamann yeni dini hareketlere katlan insanlarm davranlarm aklamak iin gerekten yeterli olup olmad ciddi ekilde sorgulanmtr. Bu balamda sz gelimi silah kullanma veya korkutma yoluyla tehdit ya da ikence gibi fiziki zorlamalara bavurmadan insanlarm din deitirmeleri ya da kendi iradelerine ramen maniple edilmelerinin mmkn olup olmad tartmalar yaplmtr. Bu tartmada olumsuz gr beyan eden sosyologlar ve psikologlar, insanlann iradeleri hilafna ynlendirilmelerinin olduka zor olduunu belirtirler ve kamuoyunda yeni dini hareketlere kar nyargl bir yaklam sergilendiini ileri srerler. Beyin ykama veya zihin denetimi gibi uygulamalarm niin ok konuulduu ve tartld zerinde duran sosyologlar, konu etrafndaki atmann, esas itibariyle kaynak temini ve bu kaynaklarm mobilizasyonu meselesi zerinde odaklandn belirtmektedirler.35 Bir dier ifadeyle yeni dini hareketlerin bir ounun, yelerini geleneksel kiliselerden ekmeleri ve elde ettikleri yelerden tam bir ballk ve kendini gruba adamalanru, yani zamanlarm, ene~ilerini ve maddi kaynaklarm grup iin harcamalarm talep ve tevik etmeleri sorunun kaynan oluturmaktadr. Akas, yeni dini hareketlerin ortaya kmaya balamasyla birlikte yerleik kiliseler kan kaybetmektedir.36 Bu durumda beyin ykama iddialarnn ve i~hamlannn yeni dini hareketlerin gayrimeru, tehlikeli ve zararl birer hareket olarak alglanmalar ve itibar kaybetmeleri iin zellikle Hristiyan E vanceliklerin ban ektii klt kartlar tarafndan kullanld bilinmektedir. Bu erevede Thomas Robbins ve Dick Anthony gibi sosyologlar, beyin ykama metaforunun geleneksel olmayan gruplara girenlere bask yapmak zere gelitirilmi bir silah olarak kullanldna iaret ederler.37 lgintir, hristiyan akaderrisyenler, beyin ykama ve zihin denetimi teorilerinin sorumluluk, tercih ve gnah gibi kategorilerle uyumadndan dolay 'hristiyan kart' olduunu iddia etme noktasnda hem fikirdirler. Bir dier faktr de yarg kararlardr. Yeni dini hareketlerle ilgili olarak mahkemelere intikal eden davalarda yarglarm vermi olduu kararlarm,
Kaynak mobilizasyonu kuram hakknda geni bilgi iin bkz. John J. Maeionis, S~, 4th edition, New Jer.;ey, New Prentiee Hall, Englewood aiffs, 1995,5.631-2; Riehard Sehaefer and Robert P. Lamm (1995), S~, 5th edition, New York, MeGraw-HilI Ine., 1995,5582 John A Hannigan, "Apples and Oranges or Varieties of the Same Fnit? The New Religious Movements and The New Social Movements Cmnpared", Reiew if Reiigiats Reswrh, VoL.XXXI, 1990,5.253; Roberts, a.g.e., s.l03 Bkz. Roberts, a.g.e., 5.103

35

J6

37

Beyin Tcorilcri---------------------Ykama

1/9

sosyologlann ban ektii akademisyenler topluluunun tespitleriyle rtmesi zerine beyin ykama teorilerinin geerlilii ciddi ekilde sarslmtr. Mahkemeler, her ne kadar" devletin aile kurumunu korumada hakk ve kan olduu" dncesini bir ilke olarak gzetse de verecei kararlarda tarafsz olmak ve somut delillere dayanmak zorunda idi. Elde edilen verilere gre, beyin ykama ynteminin ne kadar yaygn ve etkili olduu tam olarak bilinmedii gibi, yeni diril hareketler iinde tanrun olanlardan hibirinin ye kazanmak iin byle bir ynteme bavurduuna dair, zellikle hukuk! adan sulu saylmalanna yol aacak herhangi bir somut deW bulunamamtr.38 Anlalan elde somut veriler olmadan yaplan ithamlar tersine dnm ve beyin ykama teorileri 1980'lerin ikinci yarsnda gzden dmtr. 1990'l yllann ikinci yarsnda meydana gelen drt trajik olay, adeta unutulmaya yz tutmu olan beyin ykama teorilerinin yeniden canlanmasna yol amtr. Bu olaylar, 1993 ylnda David Yanl1ar'nn39 Waco'nun dndaki Carrnel Da'nda toplu intihar; Gne Tapna tarikatna40 mensup 53 yenin 5 Ekim 1994 tarihinde svire ve Kanada'da toplu intihar eylemleri; Aum Shinri-Kyo hareketinin41 1994 ve 1995 yllannda sarin gaz saldrlar; Cennetin Kaps hareketine mensup 39 yenin 27 Mart 1997 tarihinde Kalifomiya'da toplu intihar ve 17 Mart 2000 tarihinde Uganda'da On Emrin Restorasyonu hareketi42 ile ilgili olaylar eklinde belirtilebilir.43

38 39

40

41

42

Bkz. Barker, a.g.e., s.21 David Yanl1an (Branch Davidians): 1929 ylnda Bulgaristan'da Vietor Tasho Houteff (1885-1955) tarafndan kurulan bir hareket. Yedinci Gn Adventistleri ierisinde bir koL.1993 ylnda ~ says yaklak 130 iken bugn son mOOtedileriylebirlikte 30-50 aras olduklan tahmin edilmektedir. Muhafazakar hristiyan inancna sahiptirler. Bkz. (http://www.religiousmovements.lib.virginia.edu)[5 Ocak 2002] Gne Tapna Tarikat! (Order of the Solar Ternple): 1984 ylnda Luc Jouret (1947-1994) ve Joseph Di Mambro (1924-1994) tarafndan Zaire'de kurulan bir hareket. Bu hareketin, Di Mambro tarafndan belirlenen ilkeleri arasnda dnyada gerek otoriteyi kurmak, ruhl olann geici olana kar stnln kabul etmek, insana itibann geri vermek, insanln dnm yapmasn y.rdnc olmak, ki1iselerive ki1iselerlecamileri birletirme~ almak, isa'nn dn iin hazrlk yapmak saylabilir. Ocak 1989'da ~ says 442 ulam ise de, 5 Ekim 1994 tarihinde gerekleen toplu intihar eyleminden sonra ~si kalmamtr. Bkz. (http://www.religiousmovements.lib.virginia.edu) [5 Ocak 2002] Aum inrikyo (Aum Shinri-Kyo): 1955 ylnda doan ve asl ad Oizuo Matsumoto olan Asahara Shoko tarafndan 1986 ylnda Japonya'da kurulmu bir ~ni dini hareket. Bu hareket, 1994 ve 1995 yllarnda ok sayda l ve y.ralnn olduu iki sarin gaz saldrs, ocuk karma ve adam ldrme, yasad uyuturucu ila retimi gibi olaylarla beraber anlrnakudr. Bkz. (http://www.religiousmovements.lib.virginia.edu) [5 Ocak 2002] on Emrin Restorasyonu Hareketi (Movement for the Restoration of the Ten Commandments of Gad): Oedonia Mwerinde ve Joseph Kibwetere ncli:,riinde Ug;nda'da kurulan bu hareketin 1989 ylnda ortaya kt tahmin edilmektedir Hareketin lideri olan bu iki kii, 78'i ocuk toplam 338 ~ ile birlike 17 Mart 2000 ylnda intihar olaynda lmtr. Bkz. Massimo Introvigne, "Tragedy in

/20

AiFD XLV (2004).

5'!Y1/

Gerek 1970'lerin ve gerekse 1990'lann ikinci yansnda kadn, erkek ve ocuklarm da aralannda bulunduu ok sayda insann toplu intihan, beyin ykama teorilerinin kabul grmesinde etkili olmutur. Hatta bu erevede yeni dilli hareketlere girenlerin maniplasyon, hile, ihmal, istismar gibi ahlaki olmayan davranlarla karlama ihtimallerinin yksek olduu, bu yzden kiisel zgrln snrlanmas gerektii ifade edilmitir.H Ancak gerek yeni dilli hareketlerin marjinal bir olgu olmas ve gerekse bireysel hak ve zgrlklerin, bu arada din ve vicdan zgrlnn korunmas gibi gerekeler gz nne alndnda bu iddialar dikkate alnmamtr. Beyin ykama teorileri, her ne kadar marjinal bir takun klt karu evreler tarafndan hala kullanlmakta ise de, 1996'dan itibaren yeni dirU hareketlerle ilgili davalarda belirleyici faktr olma zelliini yitirmitir. Bununla birlikte Benjamin Zablocki ve Stephan Kent gibi Kuzey Amerikal akademisyenler beyin ykama teorileri zerinde almaya devam etmektedirler.45

4. Beyin Yikama Teorilerinin eitleri

Yeni dilli hareketlerin nasl ve hangi yntemlerle ye bulduklarn, yelerinde baWk duygusunu nasl oluturduklarn aklamak zere gelitirilen beyin ykama teorileri genel olarak iki kategoride ele alnmaktadr. Buna gre ilk kategoride yer alanlar "ilk nesil" ya da "klasik", ikinci kategoride yer alanlar ise "ikinci nesil" ya da "modem" olarak nitelenmektedir. Aslnda bu aynm, daha genel anlamda, Yeni Dini Hareketler Sosyolojisi ve Din Deitirme Sosyolojisi alannda yaplan aratrmalarda ska kullanlan tipoloji erevesinde de ele alnabilir. Bu tipoloji, mevcut inancn deitirerek yeni bir dilli inanca veya harekete ynelen kiilerin durumunu inceleyen modelleri iki kategoride toplamaktadr. Buna gre, dilli inancn deitirilmesini, youn bir ye kazanma gayreti ve propaganda faaliyeti iinde olan dilli gruplarla yakn iliki gibi sosyal faktrlerin ve srelerin zorlamas neticesinde meydana gelen

Uganda: the Restoration of the Ten Conmandments of God, a Post-Ctholic Movement", 2002, (http://www.cesnur.org\testi\uganda_002.htm) [9 Mart 2003] < Massimo Introvigne, "There is no place for us to go but up: New Religious Movements and Yiolence", Uluslararas Din Sosyolojisi Dernei (SISR) tarafndan 21 A{,>ustos001 tarihinde Meksi2 ka'da dzenlenen 26. Konferansa sunulan tebli, Mexico, 2001, (http://www.cesnur.orgl2001lmi_augOL.htm) [9 Mart 2003]. Kr. David G. Bromley and J.Gordon Melton, "Yiolence and Religion in Perspective", David G. Bromley and J.Gordon Melton (eds.), OJrs, Re1iiim Viden:E, Cmbridge, Cmbridge University Press, 2002, s.2.3 Bkz. Lowe D. Streker, "Brainwashed or Converted?", Gmstian G7ao:> August 2.9, 1989, (http://www.christiancentury.ori) [S Ocak 2002] <5 Massimo Introvigne, "'Brainwashing': Creer of a M}th in the United States and Europe", 1999, (http://www.cesnur.ori) [9 Mart 2003]

am

Beyin Ykama Teori/cri------

/2/

bir olayolarak deerlendiren, dolaysyla dilli bir gruba katlm daha ziyade bireylerin dndaki faktrlere balayarak deterministik bir tarzda aklayan yaklamlara "pasif modeller" denilmektedir. Dini bir gruba katlmda i faktrleri, yani din deitiren insanlarn gerek felsefi ve dilli seviyede bir anlam arayn ve gerekse kendisine sknt veren sosyal ve psikolojik problemlere zm arayn ne karan yaklamlara da "aktif modeller" ad verilmektedir.46 Bu tipolojiye gre klasik beyin ykama teorisi ilk kategoride yer alrken, modem beyin ykama teorisi ise her iki kategorinin zelliklerine de uygun dmektedir.

a) Klasik &;yin Yikama Teorisi

~lasik beyin ykama teorileri, daha ziyade insanlarn yaamlarn srdlrken gereksinim duyduklan fizyolojik ihtiyalarn, zellikle yemek yeme, su ime, uyuma, dinlenme gibi temel ihtiyalarn istismar edilmesine ynelik uygulamalan ve bu amala kullanlan yntem ve teknikleri ifade eder. "ilk nesil" olarak da adlandnlan bu teknikler ve taktikler, daha ziyade kaba kuvvet ve zor kullanmak suretiyle muhatab ikna etmeye, yani "fizikl ikna"ya dayanmaktadr. Klasik bir beyin ykama operasyonunda sklkla bavurulan teknikler arasnda unlar belinilebilir: Avlanmak zere hedef seilen kii veya kurban, ou zaman ehir dnda bir kampta veya toplama merkezinde yalnz bana bir hcreye kapatlr; evreyle tm ilikisi kesilerek tam anlamyla tecrit edilir; uzun sreli, gn boyu sren denetim altnda tutulur; an basklara dayanma kapasitesini incelemek iin ani oklar ve uyanlar verilir; fizikl ynden kaba davranlarda, fiili ve szl saldnlarda ve tacizlerde bulunulur; uyku ve yemek dzeni bilinli olarak bozulur; yemekler hcreye mekanik yollarla ulatrlr; tuvale te kma izni bile verilmez, uzun sre pislikleriyle ba baa brak!r; psiko-teknolojiler ve yntemler kullanmak suretiyle duyulan maniple edilir ve uuralt seslere ak hale getirilir; srekli ve yksek dozda uyuturucu verilerek madde bamls haline getirilir; haberleme imkanlan kstlanr; intihar veya cinayete yneltmek amacyla srekli taciz ve tahrikler yaplr; telkin edilen inan veya dncenin reddedilmesini engellemek zere korkutulur, tehdit edilir; eitli propaganda teknikleri yardmyla bir inanc benimseyerek ncekini reddetmenin sonulan cazip gsterilir; maddi ynden yardm ve destek vaatlerinde bulunulur. Bylece kurbana metafizik bir kayg ve korku alanarak her ynden bir gszlk ve zayflk hissi uyandnlr. Daha
46

Bkz. Roberts, a.g.e., s.lIG-1l5; Hseyin Peker, Din Psikaqis~ Samsun, Aksiseda Matbaas, 2000, s.157-161

/ 22

AiFD XLV (2004). s'!Y' i

sonra belli aralklarla dan kanlan adaya zenle hazrlanm baz sloganlar srekli olarak dinletilip tekrarlamas, hatta ezberlernesi istenir. Aynca, eitli grup tartmalan ierisine ynlendirilerek ezberledii sloganlann doruluuna iyice inandn1r.47 Klasik beyin ykama teorisini savunanlara gre genler, yeni dinl hareketlere gnll olarak kat1mamakta; aksine gl psikolojik ve teknolojik yntem ve tekniklerle akllan, duygu ve dnceleri maniple edilmekte ve bylece gruba ye yaplmaktadr. 1960'l ve 1970'li yllardan itibaren toplumun eitli kesimlerinde taban bularak hzl bir yaylma srecine giren yeni dinl hareketleri izah ederken Bat insan, Kore Sava ve komnizm tehlikesi gibi yakn gemite yaad ve bilin altnda son derece taze olan tecrobelere dayanarak gnmzde klasik olarak ad1andmlan beyin ykama teorilerine bavurmutur. Zorla ikna etme esasna dayanan klasik beyin ykama teorilerinde, daha ziyade Rus psikolog Pavlov'un, kpeklerin davranlarn deitinneye ve artlandnnaya ynelik olarak yapt ve aslnda ok salam temellere dayanmayan deneylere atf1ar yaplmakta idi. Ancak bu tr aklamalarn asl geliimi, Kanadal psikiyatr Wlliam Sargant'n (1907-1988) 1957 ylnda yaynlanan Battle far tb! M ini: The Pbj5ikgy Omersion ard Brainwshirrg eserine dayanr. Sargant'a gre beyin fonksiyonlan alt st edilerek insanlara eitli inan trleri alanabilir. Bu yzden beynin fizyolojik olarak disfonksiyonel hale gelmesi, insanlarn mevcut inanlarn deitirerek yeni bir dinl inanca veya harekete katlma1arnda nemli bir faktr olarak gr1r.48 Klasik beyin ykama teorilerinin genel olarak ilk dnem klasik almalara dayanmakla birlikte daha ziyade Edward Hunter'n eserinden beslendii aktr. Buunla birlikte ilk dnem almalar olarak kabul edilen eserler arasnda baz gr aynlklan vardr. Sz gelimi Schein ve Lifton, yapm olduklan aratrmalar neticesinde elde ettikleri bulgularn Hunter'n teorilerini geersiz kldn iddia etmilerdir. "Kat determinizm" yerine "yumuak determinizm"i savunan Schein ve Lifton, inceledikleri mahkumlann youn bir fiziki yoksunluk altna alndn, sz gelimi uykusuz, plak, a ve susuz bnklma gibi skntlara maruz kaldn; ancak Hunter'n aksine bu gibi mahnmiyetlerin insanlarn temel inanlarn deitinnediini ve kurbanlarn ksa zamanda nomal hayata, eski inanlarma geri dndklerini tespit etmilerdir. kinci Dnya Sava esnasnda deniz subay olarak askerliini yaparken Freud'un psikanaliz almalanna katlm olan Scientology hareketinin lideri Lafayette Ronald Hubbard'n (1911-1986), sava sonrasnda serbest bnklan

if

47 48

Bkz. BarIas Tolan, TcpllD7lBilinieri7r Snowand Macla1ek, a.g.m, 5.178.9

Gm"

4.b., Ankara, Murat & Adm, 1996,5.482.3

Btyin Ykama Teori/cri-----

/23

Japon sava mahkwnlanyla bizzat grerek yapm olduu incelemelerde elde ettii veriler de, Schein ve Lifton'n grn destekler mahiyettedir. Hubbard, bir insann veya bir kurbann, eer fiziki zorlama ve iddete maruz kalnusa bu uygulamalardan kesinlikle etkileneceini; fakat devaml ve kalc bir zihinsel zarara uratlamayacan ileri snllektedir.49 Yeni dilli hareketlerin, klt karn evreler tarafndan her ne kadar ou zaman klt olarak adlandnlm ve yelerini beyin ykama, telkin ve aldatma gibi yollarla kazanmak suretiyle yaygnlat iddia edilmi ise de, bu iddialar bilimsel ve hukukI ynden rtlmtr. Sosyologlar tarafndan yaplan bilimsel aratrmalarda, olduka heterojen ve deiken bir grnm arz eden yeni dilli hareketler olgusu, yanl deerlendirmelerden uzak, objektif bir ekilde btn boyutlaryla ele alnnu, bu erevede yanl anlamalara yol amas kanlmaz olan genelleyici ve yarglayc ifadelerden kanlmtr. Aynca alan davalarda mahkemelerin verdii kararlarda veya bu kararlara mesnet oluturan bilir kii raporlarnda genelde fiziki bir g kullanm veya tehdidin sz konusu olup olmadna dikkat ekilerek herhangi bir zor kullanm iermeyen uygulamann beyin ykama olarak adlandrlamayacana iaret edilmitir.so Dolaysyla yeni dilli hareketlerin ye edinirken, baz istisnaI durumlar hari, sava mahkumlarna uygulanan iddete ve zor kullanmaya dayal fiziki denetim mekanizmasna bavurmadklarnn anlalmas zerine 'ilk dnem' ya da 'klasik' olarak adlandrlan beyin ykama teorisinin yeterli olmad grlm ve ikinci nesil beyin ykama teorisi gelitirilmitir. b) Modern Beyin Ykama Teorisi Yeni dilli hareketlere ynelii aklamada fiziki iknaya dayal klasik beyin ykama modelinin yetersizliIDin anlalmas zerine yeni bir teorik ereve oluturulmas gerei duyulmutur. Byle bir gelimeyi, sz konusu hareketlerin yaplarnn olduka heterojen ve hzl deien karakteriyle aklamak mmkndr. Klasik beyin ykama tekniklerinin terk edilmesinde, bir doktrin ya da uygulamay yaymak, yeni taraftarlar kazanmak iin eitli yntemler kullanarak ilgili kii ya da kiilerin tutumlarn ve hareketlerini fizik gce bavurmadan denetim altna almak amacyla yaplan sistematik faaliyetler olarak bilinen l?,ropaganda tekniklerininS1 gelimi olmasnn da etkili olduu sylenebilir. Oncekilere gre daha aklayc olarak kabul edilen yeni yaklam, yeni

49

50

51

Geni bilgi iin bkz. "A History of Brainwashing Theories", (http://www.cultawarenessnetwork.orgl AUWSECI10N _ 2/06.html) [15 Ekim 2002] Bkz. Lowell D. Streiker, "Brainwashed or Converted?", OJristian cntuj August 2-9, 1989, (hup:! /www.christiancentury.org/) [5 Ocak 2002] Propaganda hakknda geni bilgi iin bkz. Talan, a.g.e., s.454-485

/24

AiFDXlV(2004),

s'!}1 /

d.in1hareketler sosyolojisinde "modem beyin ykama teorisi" olarak adlandn-

hr.
"ikinci nesil" olarak da anlan bu yeni model, fizyolojik ihtiyalardan ziyade psiko-sosyal ihtiyalarm istisrnanna dayanan eylemleri ifade etmektedir. Bu modele gre, potansiyel yeleri, sempatizanlan edillemek ve ye yapmak iin bireysel ve sosyal hayattaki ilikilerde etkili olan ak, sevgi, ilgi, kabul g~rme, mkafat, ceza, gnah ve dier duygu ykl taktikler kull~adr. zellikle genlerin duygu ve dncelerini yarultarak onlan kend saflanna ekerken kullanlan taktikler sevgi, ilgi ve iltifat bombardman eklinde 0lumlu ynde olabilecei gibi, bireyin korku, sululuk veya gnahkarlk duygusuna atflar yapmak suretiyle olumsuz ynde de olabilir, hatta bazen her iki yola birden bavurulabilir. Ayrca ders verme, sohbetler yapma, grubun ideolojisini yanstan belli kitaplann okurunasna izin verme, ilahi veya mar syletme, duygusal filmler ve tiyatro oyunlan izlettirme gibi youn sosyal etkileim ve sosyalizasyon sreleri iletilrnektedir. Anlalan yeni din! hareketler tarafndan ska kullanld ileri srlen modem beyin ykama teknikleri, iddete ve zor kullanmaya dayal "fiziki ikna"dan ziyade "psikolojik ikna"ya dayanmaktadr. Ancak psiko-sosyal ihtiyalarm karlanmasna ynelik byle bir ikna, zora dayal fiziki iknadan ok daha etkili olmaktadr.s Yeni din! hareketlerin ye temin ederken, sevgi ve ilgi zlemi eken insanlara, zellikle genlere yaklatklan ve onlann eitim dzeyi yksek, ekonomik ynden bamsz, hayatn ynlendirebilecek kadar zeki ve gl, ancak grece yoksun olduklan gereine uygun davrandklan, dolaysyla muhataplarma zgrlk ve deer vermek suretiyle taraftar topladklan sylenebilir. Sz gelimi mrit avclan, genlere yaklarken devaml glmserler, son derece nazik davranrlar ve muhatabn kiiliine, grnne ve kyafetine srekli iltifat ederler.s3 Muhatabna zeki ve uyank biri olduunu, hi kimsenin kendisine zorla bir ey yaptrmasnn mmkn olmadn ifade ettikten sonra "seni davet edeceim toplantya bu akam m yann akam m gelmek istersin" diyerek karsndakini ciddiye aldn, nernsediini hissettirir ve zgr tercihte bulunmas iin seenek sunarlar. Bylece potansiyel ye, grup tarafndan dzenlenen sosyal etkileim ortamna ekilmi olur. Bir din! inanc benimserne veya bir d.in1gruba katlrnada son derece nemli olan etkileim, Lafland ve Stark'n gelitirmi olduu sre modelinde nemli bir aama olarak kabul edilir.S4 Periyodik olarak dzenlenen seminerlerde ve sohbet

52 53 54

Richardson,

a.g.m., s.7&-7 Yale University

Bkz. Ronald Enroth, Tarikat/anE YeniDinler, v. L.Kmran, stanbul, 1998, s.14&-7 Bkz. l..ewis R. Rambo, Urlersrarrlif, Reli~ Omersinn, New Haven and London, Press, 1993, 5.1&-7

r-----------------------------------

Beyin Teori/eri----------Ykama

/25

toplantlarmda muhatapIanna ncelikle ilerinde bir eyler yapma ve yaratmada ok nemli bir potansiyele sahip olduklan, ancak bumn belli bir eitim srecinde aa kanlaca fikri alanr. Bylece zgven kazanan birey iin "yeniden sosyalleme" sreci balam olur. Yeni din1 hareketlerin ye kazanma yntemleri arasnda belirtilen beyin ykamada bavurulan yollardan biri, belki de en nemlisi "yeniden sosyalletirme" srecidir. Bu uygulama, gl bir reklam ve propaganda yoluyla yaplabildii gibi, adaylan ou zaman bir kilise veya eitim merkezi ya da krsal bir dinlenme alannda kampa almak, orada youn bir eitime cibi tutmak, grubun ideolojisini benimsetmek ve grubun dier yeleriyle kaynatrmak suretiyle gerekletirilmektedir.ss Bylece yeni yenin grubu benimsemesine ynelik 'arasal',. dier yelerle kaynamalanna ynelik 'duygusal' ve grubun ideolojisini ve adabn benimsetmeye ynelik 'ahlakl' bir ballk oluturulmaya allr.S6 Anlalan yeni din1 hareketlerin ounun bir metin hareketi olmas, yelerinin de eitim dzeylerinin yksek olmas nedeniyle potansiyel yeleri, ancak "bilgilendirme" ve ikna etme yoluyla etkilemek daha ada ve daha rasyonel bir yololarak kabul grmtr. Verilen eitimi, 'ideolojikteorik' ve 'pratik' olarak ikiye ayrmak mmkndr. Yeni din1 hareketlerin hemen hepsinin bir dnya gr olduu bilinmektedir. Harekete katlmas muhtemel potansiyel yeler, ncelikle youn bir ekilde grubun ideolojisi, felsefesi ve stratejisi ile ilgili nceden hazrlanm bir eitim programna tabi tutulur ve bir eit beyin ykama ile kar karya braklr. ou, bir metin hareketi olan bu hareketlerin, vahiy veya ilham yoluyla yazld iddia edilen kutsal metinleri ve bu metinlerin yorumland ikincil kitaplar vardr. Temel eitim kitab olarak adlandrlan metinler ve yaynlar, srekli ve sistematik bir biimde okutulmak, yorumlanmak suretiyle yeler, okuduklan ve rendikleri fikirlerin doruluuna artlandrlmaktadr. Kaynak olarak kabul edilen eserlerin dnda farkl herhangi bir eserin veya yaynn okunmasna izin verilmemektir. Aynca kasetler dinletmek, eitli tartmalar ve soru-cevap eklinde snav benzeri uygulamalar yapmak suretiyle renilenler pekitirilmeye allr. ideolojik eitim, yelere belli kitaplar tavsiye etmek ve okunduktan sonra zerinde tartmak suretiyle dorudan yaplabildii gibi, grubun denetiminde dzenlenen ay, parti, sohbet toplants gibi eitli vesilelerle yelerin bir araya geldii sosyal etkileim onamlannda dolayl olarak da gerekletirilir. Anlalan potansiyel yeler, dnce, nan, tutum ve davranlan deitirmek yerine yenilerini alamak amacyla youn bir eitim programna alnarak yeniden sosyalleme ve sosyal etkileim srecine tabi tutulur. Belli yntemlerin
Bkz. Enroth, a.g.e., s.147.8 Yeni dini hareketlere ynelme ve balanna ile ilgili olarak bkz. Roberts, a.g.e., s.103-110

55 si>

/26

AiFD XLV (2004), say i

sistemli bir ekilde kullanld bu sre sonunda beyni ykanan insanlarm, bir takm zelliklerini kaybetmi olduklan, onlann yerine yenileri yklenerek yeni bir kimlik kazandklan aktr. Bu durum bir yandan yeler iin yetimiliinin kant olarak yanstlrken, bu szde baan ayn zamanda artk rgtn eline dldnn ve zgrlk isterken, ahsi kimlikten dn verildiinin de bir gstergesi olmaktadr. Yeni din! harekederin hemen hepsinde, kendisinin yeni ve farkl, dierlerinin yanl iinde olduu, sadece kendisine inananlarm kurtulua erecei eklinde partiklaristik bir din anlay sz konusudur. Bu zellikler propaganda ve eitim yoluyla sempatizanlara benimsetilmeye allr. Bireye "seici vizyon", yani inan sistemiyle ilgili elikiler maksatl ve irrasyonel yorum1anmak suretiyle sadece kendi inan sistemiyle uyumlu olan eyleri onaylarna eilimi kazandnlr. Bu, bireyin tamamen gvenebilecei kiaerden oluan bir grubun btn yelerinin aldatlm olamayaca eklinde bir inan zerine kuruludur. Bunun inan sisteminin gvenirlilii zerinde ok byk etkisi vardr. Ancak bu noktada bir grubun yanlrnayaca dncesi ilenirken ok daha geni bir kitlenin, toplumun nasl yanlabilecei hususu potansiyel yelerden ustaca gizleniro te beyin ykamann esasn oluturan en temel espri burada dmlenmektedir. yeler, ideolojik olarak beyinleri ykandktan sonra grup adna eyleme gemektedir. B4".anlamda pratik eitime, yani rendiklerini uygulama aamasna geilir. Uye, harekete kabul edildikten sonra da ideolojik ve teorik eitim mutlaka devam ettiriliro deolojik olarak iyi bir eitim alm, yeterli olgunlua kavumu ve grubun lider kadrosuna belirli bir gven veren yelerin grup iinde statleri ykseltilrnek suretiyle dllendirilir; bylece ye, grd sosyal kabul ve ilgi sayesinde yapt iin doru olduuna inandnlr. Bu durumda yelerin her ne kadar iddet ieren, hatta silahl eylemlere ynelmesi mmkn ise de, en basit eylem kalplan olarak rgt adna iek, kitap, kaset, gazete, dergi sat yapma veya abone bulma almalanna katldklan grlr.s7 Bylece yelere maddi ve manevi bir takm imkanlann ve kaynaklann sunulmasyla onlann cezbedilmesi sz konusu olduu gibi, ayn zamanda yeni kaynaklar da yaratlm olmaktadr. c) Yeni Model Ari!Ylan Gnmzde beyin ykama teorisi zerinde almalann devam ettii, bu almalarda Benjamen Zablocki ve Steven Kent gibi Kuzey Amerikal sosyologIann nclk ettii belirtilmiti. Bunlar tarafndan gelitirilmeye allan

,7

Bkz. Michael Haralambo5 and Martin Holbom, Sa:idqJy, 4th edition, London: Collins Educational.
1995,5.469

Beyin Teori/eri-------------------Ykama

/27

yaklaunlar nc nesil beyin ykama teorileri olarak nitelenir. zellikle Zablocki'nin adyla anlan yaklaun "kayp maliyetler analizi" (exit costs analysis) olarak adlandnlr. Buna gre, yeni bir dilli harekete katlm olan bir insann yeni benimsemi olduu bir dnya grn rasyonelolarak deerlendinne kapasitesine sahip olmad iin sonradan reddetmesi ve kendini alglamada yanl yaptn kabul etmesi son derece zordur. Bu yzden bir dilli harekete katlan bir kiinin sonradan bir baka harekete ynelmesi ok naqirdir. Buna ramen her grup, yelerini kaybetmemek iin youn bir propaganda ve sosyalletirme teknikleri uygulamaktadr. Zira kaybedilen her yenin belli bir maliyeti sz konusudur.s8 Zablocki, beyin ykamann, hem komnistler tarafndan uygulanan zorla ikna teknikleri hem de yeni dinler ve kltler tarafndan kullanlan taktikleri zerinde yaplan ciddi aratrmalarla desteklenen, dolaysyla bilimsel adan geerli bir kavram olduunu iddia eder. Ona gre gelitirmi olduu bu yeni yaklaun, ideolojik ve yasal amalarla yanl olarak kullanlan beyin ykama teorisinin karikatrize edilmesine kar bir konumda yer alarak beyin ykama paradigmasnn bilimselolarak test edilebilir bir z olduunu belirtir ve bu z belirlemeye a1r.S9 Ancak Zablocki'nin beyin ykama zerine yazd yazlar, yeni dinler zerinde gerek araunna rnekleri olmaktan ziyade teorik ve speklatif bulunmu ve gelitirmi olduu yaklaun, ok sayda psikolog ve sosyolog tarafndan ciddi ekilde eletirilrnitir.6o te yandan 1990'l yfiann ikinci yansnda meydana gelen toplu intihar olaylarn aklamak zere iki klt karn model ileri srlmtr. Fransz psikiyatr Jean-Marie Abgrall'n szcln yapt ilk model, 1970'lerin klasik beyin ykama teorilerine dn olarak zetlenebilir. Dieri ise, Hayfa niversitesinden psikolog Benjarnin Beit-Hallahrni'nin szcln yapt bir yaklaun olup, beyin ykama zerine deil, patoloji modeli zerine kuruludur. Buna gre yeni dilli hareketlerin gerek liderleri ve gerekse yeleri lgn ve sahtekar olarak deerlendirilir. Bu model, sz gelimi Mormonlann, niin Gne Tapna hareketinin yapu gibi hibir zaman kitlesel intiharlara veya adam ldrmeye ynelmediini tam olarak aklamada baansz bulunmutur. Aynca yeni dilli hareketlerin yeleri hakknda anlatlan ve dmanlk
58

59

60

Bkz. Benjamin D. Zablocki, "Exit Cost Anal~is: A New Approach to the Scientific Study of Br.inwashing", Narz Rtiigj, 7he Jaml if A/terrntir ani ETTETWTlRtiigiIn, Vo1.l, No.2, April 1998, s.216-249 Bkz. Benjamin D. Zablocki, "The Comption of the Scientific Commnity", (http:/ i www.rickross.coml referencel apologistl apologist17.html) [5 ocak 2002] Bkz. David Bromley, "listing (in Black and White) Some Observations on (Sociologica!)Thought Reform", Narz Rtiigj, Vo1.l, No.2, April1998, 5.250-266; Dick Anthony, "Tactica! Ambiguity and Br.inwashing Formulations: Science or Pseudoscience" in B. Zablocki and T. Robbins, Misunimtan:lirf5 OJts, Toromo, U. Press., 2001, 5.215-317

/28-------------------

AiFO XL V (2004), 5'!Y' i

ieren hikayelerin, akademisyenler tarafndan elde edilen youn bilgi birikiminden daha gvenilir kabul edilmesi de eletirilmitir.61 Anlald kadanyla beyin ykama teorileri zerinde bir takm almalar ve yeni araylar srdriilrnekle birlikte, btn yeni din! hareketler iin zgn ve kapsaml bir modelolarak kabul edilebilecek yeni bir aklama tarz gelitirebilmi deildir.

S. Btyin Yikama Teorileri Hakkmda Eletirel Bir Deerlendirme

Gerek klasik gerekse modem beyin ykama teorileri hakknda ciddi eleti1ler yaplmtr. Bu eletirileri u ekilde sralamak mmkndr: a) Beyin ykama teorilerini savunanlarn ideolojik eilimleri ve nyarglan teorilerin geerliliini zayflatmtr. Ferdiyeti bir kltre sahip olmakla tanunlanan Amerika'da 1950'li yllarda toplumcu, kolektivist bir anlaya dayanan komnizme, toplumsal sorunlarn kolektivizmle zlmesine kar gl bir ideolojik hava egemendi. Byle bir kltrde yetien insanlar, 1970'li ve SO'li yllarda komnal, cemaati eilimleri gl olan ok sayda yeni din! hareketin yaygnlamas ile ilgili yapm olduklan aklamalara ve gelitirmi olduklan teorilere komnizm kartln yanstmlardr.62 Bu balamda beyin ykama teorilerinin bir baka problemi de, etnosentrizm ve hatta rklkla ilgili olmalandr. Yeni dilli hareketlerin bir ounun Bat d kltrden olmas ve karizmatik bir gce sahip olan yabanc liderler tarafndan kwulup ynetilmesi ile bu hareketlere ynelii aklamak zere gelitirilen beyin ykama teorilerinin rk ve etnosentrik motifler tamas arasndaki ilikiyi sz konusu teorileri ortaya atanlarn ideolojik ve nyargl tuturnlanyla aklamak mmkndr.63 Dolaysyla beyin ykama teorileri, her ne kadar bilimsel bir teori olarak ortaya atlm ise de, sosyo-politik bir temelinin olduu ve belli bir siyas ierik tad aktr.M b) Beyin ykama teorisi zerinde alanlarn metodolojik adan ciddi amazlannn olduu da bilinmektedir. Aralarnda Zablocki ve Kent'in de bulunduu bir grup akademisyene gre, beyin ykama uygulamalannn ve tekniklerinin anlalmas asndan dilli inancn deitirerek bir baka din!
61

62
6)

64

Massimo Imrovigne, "There is no place for us to go but up: New Religious Movements and Violence", Uluslararas Din Sosyolojisi Dernei (SISR) tarafndan 21 Austos 2001 tarihinde Meksika'da dzenlenen 26. Konferansa sunulan tebli, Mexico, 2001 (www.cesnur.org/2oollmi_aug. OI.htm) [5 Mrt 2003J Richardson, a.g.m., S.80-1 Massimo Imrovigne, "'Brainwashing': Career of a Myth in the United States and Europe", 1999, (http://www.cesnur.org) [9 Mart 2OO3J Bkz. David G. Bromley, "A Ta1e of Two Theories: Brainwashing and Conversion as Cornpeting Politica1Narratives", in Benjamin D. Zablocki and Thomas Robbins (eds.), Mis~tariing OJrs, Toromo, University of Toronto Press, 2001, 318.348

Beyin Teori/eri--------------Yikama

/29

gruba geen insanlarm tecrbelerine ve ahitliine gvenmedike ciddi metodolojik sorunlar ortaya kmaktadr.65 Ancak din deitiren kiilerin, tarumna, hret olma ve hatta ekonomik karlar elde etme maksadyla gerek klt kar1U hareket ve gerekse medya ile iletiim kunna konusunda ok istekli davrandklan; ayrca ayrld grubun ~si veya temsilcisi olmadklan gz nne alndnda szlerinin maksatl olabilecei gereine kar dikkatli olunmaldr. Sz gelimi bir d.in1hareketten gnll ayrlanlarn tersine deprogramming uygulamasna maruz kalanlarm, baz dini hareketlerin fiziki ikna ve ikence yollannn en ansna bavurduklan eklindeki iddialanyla hareket etmenin ok fazla aklayc olamayaca aktr. Dolaysyla bu iddialarm baka verilerle desteklenmesi gerekmektedir.66 c) Beyin ykama teorilerinin dayandnld ilk dnem klasik almalarda kullanlan az sayda rneklemin geneli temsil yeteneinin olduka snrl olduu gzden kanlarak ok abuk genellemeler yaplmas yanl yorumlara neden olmaktadr. Mesela Schein ve Liftan'n, beyin ykama tekniklerinin ksa sreli davran deiikliine yol amadaki gcn kabul etmekle birlikte uzun sreli bir deiim yaratmada ~tersiz olduunu aklam olma1an gzden kanlmaktadr. Wlliam S. Bainbridge The Sa:idagy if Religfms Maerrents adl mehur eserinde, beyin ykama teorilerinin akademis~nler tarafndan niin reddedilcliinin sebeplerini sralarken bu teorilerin ampirik kantlarla desteklenmediini, fakat buna ramen elinin statsn inkar etr.1.ekamacyla sapkn ve zararl olarak alglanan gruplar iin bir ara olarak kullanldn belirtirP Anlalan ~ni dini hareketlere katlm aklamak zere ileri srlen bu teoriler, eski nancn deitirerek ~ni bir d.in1harekete giren ve orada uzun sre kalan nsanlarm davranlannn ve nanlannn anlalmasnda ~teri kadar aklayc olamamaktadr. Ayrca beyin ykama teorilerini savunanlar, Schein ve Lifton'n tam tersne, kullanlan tekniklerin, nsanlarm temel inanlann kartlanyla bir pda deitirebilmede ok baarl olduunu varsaymakta ve beyin ykama tekniklerinin uygulanmasyla mutlak surette sonu alnaca ve Manuryal AdaY'8 rneinde olduu gibi nsanlarm iradelerinin hilafna ro-

65

66 67

Massimo Introvigne, " 'Br.inwashing': Career of a Myth in the United States and Europe", (hnp:/ /www.cesnur.org) [9 Mart 2003] Barker, a.g.e., s.102-3 Wlliam S. Bainbridge, 235-6

1999,

The S~ifReiigiaJS

Ma.eJ1TI1/S,

New York and London, Routledge,

1997, s.

68

Manuryal Aday ('Ibe Manchurian Candidate), Kore'de geen bir komplo zerine dayanan ve beyin ykama tekniklerinin kullanld bu film, 1962 yapm olup, }'netmenlii:,>1niJohn Frankenheimer (193(}'2002) yapm, baroln Frank Sinatn (1915-1998) oynamtr.

IJO

AiFD XLV (2004), s'!Y'

bota dndrlebilecei eklinde kau bir determinist yaklam sergilemektedirler.69 d) Baz sosyologlara gre beyin ykama teorilerinde, diril inancn deitirerek yeni bir gruba katlanlar pasif birer 'kurban' olarak kabul edilmekte, katlmn gnll olarak gerekleebilecei gerei gzden kanlmaktadr.7 Oysa yeni diril hareketlere katlanlarm nemli bir ksmnn gen insanlardan olumas, her ne kadar beyin ykama teorilerini glendiren bir faktr gibi alglanabilirse de, genlerin pasif birer kurban olmaktan ziyade, ou zaman bir ideal uruna hareket ettii ve idealini gerekletirebilecei bir hareketi bulmak iin uzun bir aray dneminden geerek nceki inanlann deitirdii bilinmektedir. Bir dier ifadeyle bu hareketler, hipnotik bir beyin ykama srecinden geirilmi, kandnlm, aldatlm yelerden olumamaktadr.lI Nitekim yaplan araurmalar, birok insann, inancn deitirip yeni bir diril harekete girmeden nce grubun dilini renme, inan ve ibadetlerine alma, yaam tarzna kendini uydurma, ksaca bir "yeniden sosyalleme" srecinden getiini ortaya koymaktadr.72 Bu srete aday, girecei grubun karakteristik zelliklerini renir ve onlara hazrlanr. Szgelimi Hare Krishna hareketine katlanlarm ou, sonradan vejeteryan olduu gibi, Krishna hakknda da bir eyler rendikten sonra harekete katlmlardr.73 e) Beyin ykama teorilerinde yeni diril hareketlerin insanlan etkileme gc ve zellikleri ihmal edilmekte ve bu hareketlere katlm, olumsuz bir yaant iine girmekle edeer tutulmakta ve eletirilmektedir. Bir dier ifadeyle, eski inancn deitirerek yeni bir diril harekete ynelen insanlarm yeliklerini srdrmelerini anlamak iin sadece beyin ykama tezine dayanarak izah etmek olay aklamaktan ziyade daha da kanurmaktadr. Zira yaplan aratrmalar, yeni diril hareketlerin inan ve ideolojisinin genler iin belli bir cazibe kayna olduu, yani yelerin, bu hareketlerde kendilerini eken bir eyler, deiik zellikler bulduklan ve bu ekilde cezbedildikleri gereini ortaya koymaktadr. Meseleye sosyal psikoloji asndan yaklaldnda diril inanlann deitirerek yeni bir diril harekete ynelen insanlarm byle bir deiim ve dnme karar vermelerinde sevgi, korku, endie, umut, beklentiler ile gemi tecrbelerin de etkili olduu belirtilmektedir.74 Sz gelimi klinik psikolog Dick Anthony ve Thomas Robbins, yeni diril hareketlere katlmla ilgili

69 70 71 72 73 74

Richardson, Richardson,

a.g.rn., 5.79.80 a.g.rn., 5.8 .2

Robets, a.g.e., 5.103 Byan Wlson, ReJ.igjm in Socidu#aJ Bwr, Bwr, a.g.e., 5.22.3 a.g.e., s.l9

Pespxie, Oxford, Oxford University Press 1982, 5.119

Beyin Teori/eri-------------------Ykama

IJ /

on deiik terapik etki tespit etmilerdir. Bunlar arasnda psikolojik ynden ac ve skntlar azaltrna, uyuturucu kullanmn terk etme, toplwnsal ynden ilgi ve kabul grmeyi arttrna saylabilir. Yz yze ilikilerin egemen olduu sz konusu hareketlerde cernaati yap gerei yelere mfik bir yaklam sergilenmekte, yaadklar ac ve skntlar paylalmakta, bylece onlar yattnlmaktadr,75 Aslnda sadece yeni dini hareketler deil, genel olarak btn dinlerde mevcut olan bu fonksiyonu ifade etmek zere psikiyatrlar 'rahatlama etkisi',76 sosyologlar ise 'telafi ediciler' kavramn77 kullanmaktadrlar. Hatta baz insanlar, bu hareketlere, sz gelimi Transandantal Meditasyon hareketine modem tbbi yollara kar alternatif tedavi araylarn denemek zere ynelmektedir. f) Beyin ykama teorilerinin, yeni dini hareket olgusu deerlendirilirken gereinden fazla abartld sylenebilir. Zira yeni dini hareketlerin ksa sreli baar elde ettikleri, uzun mrl olmadklar gerei gz nne alndnda aslnda beyin ykama teorilerinin yetersizlii anlalmaktadr. Her ne kadar tm dnyada be bin yeni dini hareket olduu ifade edilse de, gerekte saylannn 2-3 bin arasnda olduu tahmin edilmektedir. Ayrca bu hareketlerin bir ounun 1980'li yllarda ortadan kaybolduu bilinmektedir. te yandan bu hareketlerin sayca ok fazla olmalarna ramen ounun fazla taraftarnn olmamas, kitleselleememeleri sz konusudur,78 Bir dier ifadeyle yeni dini hareketlerin saylarnn okluu ile ye saylan arasnda herhangi bir iliki veya doru orantnn olduunu ortaya koyan bir bulguya rastlanlmanaktadr. Her ne kadar yeni dini hareketlere balanan insan saysnn toplam 5-10 milyon arasnda olduu ifade edilmekte ise de, bugn dnyann bir ok lkesinde yeni dini hareket yelerinin lke nfusu iindeki oranlarnn % 2'nin altnda olduu bilinmektedir,79 Dolaysyla saman alevi gibi clz bir parlama ve akabinde hzl bir k sreci yaayan bu hareketler, eer yelerinin beyinlerini ykam olsalard, daha uzun sre ayakta kalabilirlerdi. Oysa }derin bir ou, bu hareketlerde ksa bir sre kaldktan sonra tekrar dncelerini ve inanlarn deitirebilmektedir. g) Beyin ykama teorilerinde yeni dini hareketlerin toplwnsal taban hak-

75

76

77 78 7'1

Thomas Robbins and Dick Anthony, "Dcprogramming, Brainw.shing and the Medicalization of Deviant Rdigious Groups", Saial Prdiem, Vo1.29,1982, s.283, 29(}'1 Man: S. Ga!anter and Luiza Cohen Diamond, "'Relief' of PSj':hiatric Syrnptoms in Evangelica! Religious Sects", Briish]:umJ ifHapital M~, Vo1.26,No.S, 1981, s.495-8 Haralarnbos and Holbom, a.g.e., s.4S4-S Bkz. Richardson, a.g.m, s.82 Bkz. Massimo Imrovigne, "The Future of Religion and the Future of New Religions", 15-17 Haziran 2001 tarihinde sve'te dzenlenen "The Futzln! if Rdifiaf Sempozyumuna sunulan tebli, Engelberg/sve, 2001, (hnp:! /www.cesnur.org/) [5 Mm 2003]

/32

AiFDXlV(2004J,

53j11

knda yeterince bilinmemektedir. Zira yaplan amtnnalar, bu hareketlerin yeleri arasnda eitim dzeyi yksek kiiler olduu gibi; kendi iini yapan serbest meslek sahiplerinin de bulunduunu, bir dier ifadeyle, yelerin sosyo-ekonomik ve kltrel adan ortann st gibi zellikler tayanlarn da yer aldn gstermektedir.so Oysa beyni ykanan insanlarn genelde eitim ve sosyo-ekonomik dzeylerinin dk olmas beklenir. h) Baz sosyologlar, beyin ykama teorilerinin savunulmas ve bilinli bir ekilde srekli gndemde tutulmas ile yeni dinl hareketlerden ayrlanlam nerilen bir terapi program olan 'deprograrruning' uygulamalarnn bal bana sektr haline gelmesi arasndaki ilikiye dikkat ekerler ve bu teorilerin sz konusu uygulamalarnn merulatnlmas iin kullanldn belirtirler.S! Gerekten de, masraflar hari 20 ila 80 bin dolar gibi yksek meblalar karlnda yriitlen deprograrruning uygulamalar, mthi bir sektr haline gelmitir. Dolaysyla bu sektrn varln srdrebilmesi, her eyden nce beyin ykama teorilerinin srekli gndemde tutulmasna baldr.s2 i) Beyin ykama teorilerini ve deprograrruning uygulamalarn srekli gndemde tutanlar, yeni dinl hareketlerle ilgili olarak yaplm olan aratrmalar neticesinde elde edilen verileri nyargl argmanlar olarak deerlendirirler ve ok fazla ciddiye almazlar. nk sz konusu bilimselliteratr kendi yaklamlarna meydan okumaktadr. Anson Shupe ve David Bromley gibi ok sayda sosyologlar, klt kart hareketlerin yeni din1 hareketler hakknda salkl bilgi edinmeyi gletirdii gibi mevcut bilgileri de saptrdn ileri srerler.s3 6. Sonu zetle sylemek gerekirse, insanlarn yeni dinl hareketlere niin katldklar ile ilgili olarak yaplan eyrek asrlk bilimsel almalar neticesinde, beyin ykama teorilerinin belli lde bir aklama sunmakla birlikte yeni dinlere balln dinamiklerini tam anlamyla aklamada uygun bir teori olmad sonucuna varlmtr. Bu erevede baka teorik yaklamlarn varl da bilinmektedir. Ancak bunlar ayr bir inceleme konusudur.

80 81 82 83

Yeni Bkz. Bkz. Bkz.

dini hareketlerin toplumsal taban hakknda bkz. Kirman, a.g.m., 5.231-3 Barker, a.g.e., 5.17 Kelley, a.g.m., 5.9&-7 Robens, a.g.e., 5.103