Basrasalname

OSMANLI VLAYET SALNAMELERNDE BASRA
Editrler
Cengiz EROLU Murat BABUOLU Orhan ZDL
ORSAM
OSMANLI VLAYET VLAYET OSMANLI SALNAMELERNDE
SALNAMELERNDE
BASRA
HALEP
Murat BABUOLU
Cengiz EROLU
Orhan ZDL
Cengiz EROLU
Murat BABUOLU
Yrd. Do. Dr. Mehmet KER
g gl bal
strateji enstits j
TKV
Ankara 2007 ORSAM

3
Ankara - 2005 TKV
ORSAM Kitaplar No: 6 ORSAM Ortadou Kitaplar No: 4 Osmanl Vilayet Salnamelerinde Basra Editrler: Cengiz EROLU, Murat BABUOLU, Orhan ZDL ANKARA - Kasm 2012 ISBN: 978-975-8975-04-8 ORSAM Ortadou Stratejik Aratrmalar Merkezi Center for Middle Eastern Strategic Studies Mithatpaa Caddesi 46/6 Kzlay-Ankara Tel: 0 (312) 430 26 09 Fax: 0 (312) 430 39 48 www.orsam.org.tr, orsam@orsam.org.tr
ORSAM 2012 Bu kitabn ieriinin telif haklar ORSAMa ait olup, 5846 Sayl Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu uyarnca kaynak gsterilerek ksmen yaplacak makul alntlar ve yararlanma dnda, hibir ekilde nceden izin alnmakszn kullanlamaz, yeniden yaymlanamaz. Bu kitapta yer alan deerlendirmeler ahslarn kendilerine aittir; ORSAMn kurumsal grn yanstmamaktadr.
NDEKLER
KISALTMALAR ................................................................................................................................. 9 GR ...................................................................................................................................................11 Basra Vilayeti Salnameleri ...................................................................................................................11 XIX. ve XX. Yzyllarda Basra Vilayeti ve Basra ehri .....................................................................12 Salnamelerde Basraya likin Bilgiler ................................................................................................15 SALNAMELERDE BASRA .............................................................................................................29 I- TARH .............................................................................................................................................31 Basrann Kuruluu ..............................................................................................................................32 Cemel Vakas .................................................................................................................................. 33 Emevi Devleti Dneminde Basra.........................................................................................................35 Abbasi Devleti Dneminde Basra ........................................................................................................ 39 Zenci Ayaklanmas ......................................................................................................................... 43 Mool stilas Dneminde Basra .........................................................................................................54 lhanl Devleti Dneminde Basra......................................................................................................... 55 Karakoyunlu Devleti Dneminde Basra ..............................................................................................55 Akkoyunlu Devleti Dneminde Basra ................................................................................................. 56 Safavi Devleti Dneminde Basra ......................................................................................................... 56 Osmanl Devleti Dneminde Basra ..................................................................................................... 56 Osmanl Dneminde Basraya Atanan Valiler................................................................................ 65 II- DAR TEKLAT ....................................................................................................................... 69 III- DAR TAKSMAT..................................................................................................................... 85 Basra Vilayetine Bal Sancaklar.........................................................................................................86 1- Basra Merkez Sanca................................................................................................................86 2- Mntefik Sanca ....................................................................................................................... 92 3- Amara Sanca ...........................................................................................................................97 4- Necid Sanca ............................................................................................................................100 IV- DEMOGRAFK DURUM .......................................................................................................... 105 Mntefik Livasnda Bulunan Airetler, Hane Saylar ve Yaklak Nfuslar .....................................106 Amara Livasnda Bulunan Airetler, Hane Saylar ve Yaklak Nfuslar .........................................107 Kasaba ve Kylerdeki Tahmini Nfus .................................................................................................108 Kasaba ve Blgelerdeki Kaydedilmeyen Nfus ..................................................................................109 Basra Vilayetinin Toplam Nfusu ........................................................................................................110 Basra Merkez Sanca ....................................................................................................................110 Amara Sanca ............................................................................................................................... 110 Amara Livasndaki Mevcut Airetlerin Nfusu .............................................................................111 Mntefik Sanca............................................................................................................................111 Necid Sanca.................................................................................................................................111 Basra Genel Toplam ......................................................................................................................112 Basra Vilayeti Nfus Cetveli .......................................................................................................... 112
ORSAM
V- KTSAD DURUM ......................................................................................................................113 Basra Vilayetinin Gelir ve Giderleri ....................................................................................................114 Basrada Yetien Mahsuller .................................................................................................................123 Yerel Tketim ve hracat ................................................................................................................124 Kullanlan Arlk l Birimleri ..................................................................................................126 Tekstil ve malat ...................................................................................................................................126 Madenler ..............................................................................................................................................126 Ormanlar ..............................................................................................................................................126 Basra Ticaretinde nemli Bir Yer Tutan nci ve nci Av le lgili Bilgiler .........................................127 VI- SLAHLI GLER ....................................................................................................................129 Kara Ordusu: Asker G .....................................................................................................................130 Gvenlik: Zabtiye Kuvveti ..............................................................................................................134 Donanma: Basra Tersanesi ...................................................................................................................135 VII- BASRADA ETM-RETM VE SALIK..................................................................... 143 Basra Vilayetinde Bulunan Mektepler .................................................................................................144 Basra Vilayet Salnamelerinde Hfzshha (Salk Bilgisi) ...................................................................150 VIII. HABERLEME VE ULAIM ................................................................................................161 Vilayetin Posta ve Telgraf Hatlar Hakknda Genel Bilgi .................................................................... 162 Postalar.................................................................................................................................................162 Yol ve Kprler ....................................................................................................................................162 Ulam Aralar ....................................................................................................................................163 IX. BASRA VLAYETNDE ALIAN YABANCI RKETLER VE KONSOLOSLUKLAR ....................................................................................... 165 Londra-Basra Arasnda alan Vapur irketleri ................................................................................. 166 Basra Vilayetinde Bulunan Konsolosluklar .........................................................................................168 Basradaki Gayrmslimlerin Ruhani Liderleri ...................................................................................169 X- BASRA VLAYET LE LGL ZEL BLGLER ................................................................ 171 Basraya Mahsus Yaplmas Gereken ler ..........................................................................................172 Merkez Vilayetin Bir Senelik Yazma statistii ................................................................................173 Basra Vilayetinde Bulunan Cami ve Medreseler .................................................................................174 Basra Vilayetinde Bulunan Ashb- Kirm, Evliya ve eyhlerin Trbeleri.........................................176 Madalya ve Nian Alan Saygn Kiiler ................................................................................................177 XI. TM VLAYET SALNAMELERNDEK MEVCUT GENEL BLG: TARH OLAYLAR...........................................................................................................................181 Tarihte Meydana Gelen nemli Olaylar (Hicretten nce) ..................................................................182 Tarihte Meydana Gelen nemli Olaylar (Hicretten Sonra) .................................................................185 KAYNAKA ......................................................................................................................................189 NDEKS ..............................................................................................................................................193
KISALTMALAR
b. Bkz. DA ed. EI2 H. Hz. FM M. MEB Nr. R.A. s. S.A. TTK
bn (olu) Baknz Diyanet slam Ansiklopedisi Editr Encyclopedia of Islam Hicri Hazreti stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Mecmuas Miladi Milli Eitim Bakanl Nereden Raziyallahu Anhu Sahife Sallallahu Aleyhi ve Sellem Trk Tarih Kurumu
10 9
GR
Basra Vilayet Salnameleri: Toplumdaki yeniliklerin yerel dzeyde dile getirilmesinin arac olarak tanmlanan salnameler, taradaki kentsel yaam hakknda nemli bilgiler iermektedir1. Mektupunun denetiminde hazrlatlan vilyet salnamelerinde, hkmete gnderilen rnek gz nnde tutularak bilgiler verilmektedir. Ancak vilayetin zel durumu, salnameyi hazrlayanlarn bilgi dzeyleri, doal olarak salnameler arasnda nemli bilgi farkllklarna neden olmutur2. Bilindii gibi vilayet salnameleri, ilgili vilayetin tarihesi ile ynetim birimlerini, grevli listelerini, vilayetin fizik, demografik yapsn, nfusun cinsiyet, etnik ve mezhep kkenine dair bilgileri, beldenin ticar ve ekonomik faaliyetlerini, eitim faaliyetleri, hastane, ktphane, cami, mescit gibi sosyal yaplar ile asker tekilat ve yabanc devlet temsilcilikleri gibi birok konuya dair bilgiler iermektedir. Vilayet salnamelerinin yaynlanmasna Halep Mektub Kaleminde bulunan brahim Halet Bey tarafndan Fihrist-i Vilayet-i Haleb3 adyla dzenlenen ve istatistik bilgiler ieren eserin Bb- lnin dikkatini ekmesi zerine baland bilinmektedir. brahim Halet Beyin hazrlad bu eserin birer rnei vilayetlere gnderilmi ve benzeri yllklar hazrlanmas iin emirler verilmitir. Bununla birlikte salname geleneinin olumas ise 1867 Vilayet Nizamnamesinin yaynlanmas ile birlikte gereklemitir. Bu nizamname ile birlikte eyalet dzeninden vilayet dzenine geilmitir4. Bu balamda Basra Vilayet Salnamesinin yaynlanmas ok gecikmemitir. Her ne kadar Basra Vilayet Salnamesinin ilki 1308 (1890) ylnda yaynlanmsa da, bundan nceki yllara ait bilgiler, Badat Vilayet Salnamesinin ierisinde yer almaktadr. Nitekim 1292 (1874), 1299 (1881), 1300 (1882) ve 1301 (1883) yllarna ait Badat vilayet salnamelerinde, Basraya da yer verilmitir. Bilindii gibi Basra, Kanuninin 1534te Badat fethi ile birlikte Osmanl hakimiyetine girmitir. Osmanl ynetiminde iken kimi zaman Badata balanm, kimi zaman ocaklk veya mlkiyet eklinde vilayet olarak tekilatlandrlmtr5. te bu nedenle Basra, 1292 (1874) tarihli Badat Vilayet Salnamesinde, Badat eyaletinin 9 sancandan biri olarak kaydedilmitir. 1884te yaplan
Latin harfleriyle yaynlanm slnme rnei iin bkz. Ankara Vilayeti Slnmesi: 1325 (1907), Ankara Enstits Vakf Yaynlar, Ankara 1995. Ayrca slnme ve slnmelerin eitleri hakknda genel bir bilgi iin bkz.: Sl-nme, slam Ansiklopedisi, X, stanbul 1967, s.134-136. Slnmelerin toplu katalou iin bkz.: Hasan Duman, Osmanl Slnmeleri ve Nevslleri, I-II, Ankara 2000. 2 Musa adrc, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yaps, TTK Yaynlar, Ankara 1997, s.293. 3 Henz bu eserin herhangi bir nshasna ulalamamtr. Bu nedenle mevcut vilayet slnmeleri ierisinde en eski tarihli olan 1868de yaynlanan Bosna Vilayet Slnmesidir. Bkz. Hasan Duman, Osmanl Slnmeleri ve Nevslleri, I, Ankara 2000, s.XVIII, 5. 4 zer Ergen, Slnmelerde zmir, 1885-1985 Trkiye Ekonomisinin 100 Yl ve zmir ve zmir Ticaret Odas Sempozyumu, 21-23 Kasm 1985 Atatrk Kltr Merkezi, zmir. 5 Yusuf Halaolu, Basra: Osmanl Dneminde, DA, V, stanbul 1992, s.112-114; Halil Sahilliolu, Osmanl Dneminde Irakn dari Taksimat, eviren: Mustafa ztrk, Belleten, LIV/211, Ankara 1991, s.1233-1257. Klasik dnemdeki gerek Badada bal iken, gerekse mstakil bir eyalet konumunda iken Basra idari taksimat iin bkz. Metin Kunt, Sancaktan Eyalete, 1550-1650 Arasnda Osmanl meras ve l daresi, Boazii niversitesi Yaynlar, stanbul 1978, Ek:I-IV.
1
11 11
ORSAM
yeni bir dzenleme ile Basra, vilayet haline getirilmi ve bundan tam 6 yl sonra da ilk vilayet salnamesi yaynlanmtr. 1308-1320 (1890-1902) yllar arasnda yaynlanan toplam 7 salnamenin6 ilk 4 hem Osmanlca hem Arapa olarak hazrlanmken; son 3 tamamen Osmanlca olarak baslmtr. Bu almada Basraya ait olan 7 salname ile Badat Vilayet Salnamelerinde yer alan Basra ile ilgili bilgiler karlatrmal olarak kullanlmtr. Tm salnamelerdeki bilgiler, zaman ierisindeki farkllklarn belirtilmesi ile birlikte tek bir metin haline getirilmitir. Bu eserin yazlmasnn amac, salnamelerde Basra ile ilgili ne gibi bilgiler olduunu ortaya koymak olduundan tm salnamelerde ortak olan slamiyetten nceki devletler, btn Osmanl lkesinde yaplan hayratlar, Osmanl hanedan tarihi ya da Osmanl Devletinin kuruluundan itibaren greve gelen sadrazamlar gibi konular bu almann kapsam ierisine girmemektedir. Bu nedenle de bu gibi ksmlar, eserde yer almamaktadr. Buna karlk Basrann tarihine, sosyal ve ekonomik yapsna, demografik durumuna dair tm bilgiler, yldan yla grlen farkllklar da gz nnde bulundurularak verilmeye allmtr. Bu balamda baktmzda salnameler, bir yandan o beldenin tarihine k tutarken, dier yandan da iktisad hayatndan folklorik zelliklerine, iklim koullarndan salkla ilgili halk arasnda yaygn olan birtakm uygulamalara ya da tara ile Merkez arasndaki ilikinin boyutunu gstermesi bakmndan, vilayetin Merkez ile olan yazmalar ve bu yazmalarn hangi kalemlerde daha ok younlatna kadar birok konuda olduka nemli ve ilgin bilgiler iermektedir. XIX. ve XX. Yzyllarda Basra Vilayeti ve Basra ehri Hz. mer dneminde daha ok asker kayglarla kurulmu olan, sonraki dnemlerde Emevi, Abbasi devletlerinin hakimiyetine giren, Mool istilas sonrasnda srasyla lhanl, Karakoyunlu, Akkoyunlu, Safevi devletlerinin ve nihayet Kanuni dneminde Osmanl topraklarna katlan ve ayn adla anlan eyaletin merkez sanca olan Basra, salnamelerdeki anlatmyla kuzeyde Hz. zeyirden gneyde Fava kadar yaklak olarak uzunluu 35 saat7; eni ise 910 saat olan bir alan kapsamaktadr. Badatn 1534de fethi ile birlikte, bu eyalete bal bir sancak haline getirilen Basrann XVIII. yzyl balarnda mstakil bir eyalet olduunu grmekteyiz. yle ki: 1702 ylnda Basra eyaleti 8 sancaktan olumaktadr. Bunlar: Paa Sanca (Basra); Kyab; Badiye (Mukataa8); Sabusne, Gafft, Mensr ve Batna; Seremle; u (Mukataa); Gazan, Resle ve Safiye; Cear sancaklar. Bu tarihte Badiye ve u sancaklar, Osmanl kaynaklarnda Muktaa-i Mrliv-i Bdiye ve Muktaa-i Mrliv-i u olarak kaydedilmektedir. Yani bu iki sancak, mutasarrflarna muktaa olarak verilmitir. Bu stats ok uzun srmemi ve ortaya kan huzursuzluk ve isyanlar neticesinde eyalet, Ocak 1737den itibaren bir sre
6 Basra Vilayet Slnmelerinin ilki Hicri 1308 (1890) ylnda Basra Vilayet Matbaasnda baslm olup, 23x17 cm. ebadnda ve 187 sayfadan olumaktadr. Mteakip yllarda toplam olarak 7 adet slnme yaynlanmtr. Bunlar sras ile 1309 (1891) ylnda ve 355 sayfa, 19x15 cm. ebadnda; 1311 (1893) ylnda ve 199 sayfa, 19x13 ebadnda, 1314 (1896) ylnda ve 140 sayfa, 20x13,7 cm. ebadnda, 1317 (1899) ylnda ve 174 sayfa, 20x14 cm. ebadnda; 1318 (1900) ylnda ve 293 sayfa, 20x14 cm. ebadnda; son olarak 1320 (1902) ylnda 249 sayfa, 20x14 cm. ebadnda olan slnmelerdir. 7 Salnamede 1 saat, 5 Kmye eittir. 8 Seluklulardan itibaren muayyen yerlere ait devlet gelirlerinin hizmet ve maalarna karlk olarak kumandan, asker ve sivil ricale menr, tevk ve daha baka isimler alan ve sikalar ile terk ve tahsis edilen yerler. Arazinin muayyen bir kira karlnda birine braklmas. Ba, bahe, arsa haline getirilen ekim topra iin verilen vergi.
12 12
Badad Valisi Ahmed Paa tarafndan idare edilmitir9. Bu durum XIX. yzyl son eyreine kadar byle devam etmitir. 1884e kadar bazen vilayet, bazen de mutasarrflk olarak ynetilen Basra, bu tarihte Merkez sancak (Basra) dnda Muntefik, Amara ve Necid sancaklarndan oluan bir vilayet haline getirildi. Bu dnemde Basra sanca, Merkez kaza (Basra) ile birlikte toplam 3 kazaya ayrlmaktayd. Bunlar da; Basra, Kurna ve Kuveyt kazalaryd. Basra kazasnn merkezi Basra kasabas idi ve bu kazaya bal 5 nahiye (Fav, Ebulhasip, attl-Arap, Zbeyir ve Harise) bulunmaktayd. XVIII. yzyln ikinci yarsndan itibaren lkenin ulam a ve d ticaret kanallar deitiinden retim ve ynetim merkezleri ve birimlerinde de yeni oluumlar kendini gsterecek ve bu alandaki en nemli atlmlar XIX. yzylda atlacaktr. Nihayetinde Basrann Badattan ayrlp yeni bir eyalet oluturmas da bu dnemde olacaktr. Yukarda da zikredildii gibi 1890 ylna gelinceye kadar Basra, bal bir sancak konumunda Badat Vilayet Salnamesinde yerini almtr. Bu balamda memlik-i mahrsede10 1836lardan itibaren klasik tara dzeninin yenilenmesi bakmndan vilayet dzenlemesinde birtakm yeni dzenlemelere gidildii bilinmektedir. II. Mahmud dneminde genel gvenlik asndan kkl nlemler alnmas amacyla, 1834-1836 yllar arasnda btn lkede bir redif asker tekilat11 kurulmutur. Bu tekilatn grevleri arasnda derbendlerde nbet tutmak ve kent merkezlerinde devriye gezerek i gvenlii salamak da vardr. 1826da yenieriliin kaldrlmasnn ardndan kurulan Askir-i Mansure-i Muhammediye ile tm Osmanl topraklarnda gvenlii salamak imkanszd. Bu nedenle Austos 1834te Meclis-i urada redif askerinin kurulmas kararlatrld. Redif askerlerinin eitim ii de Askir-i Mansure subaylarna verildi. Bylece bu tekilata paralel olarak 1836da tara ynetim birimlerinin yeniden dzenlenmesi gndeme geldi. Bu amala tarada mirlikler kuruldu ve bunlara baz sancak ve kazalar feriklik olarak baland. Bu uygulama ile klasik dnemin ok fonksiyonlu tmar sistemi gibi bir sistem yaratlmaya allyordu. Yani asker-idar ynetimin bir arada yrtlebilecei bir sistem. Bunun yan sra Osmanl lkesinde baka dzenlemeler de yaplmt. yle ki: Tanzimat dnemine gelindiinde, daha nce yaanan birtakm aksaklklarn giderilmesi, zellikle vergilerin herkesin gelirine gre alnmas konusundaki olumsuzluklarn giderilmesi amacyla 1840da iltizam usul kaldrlm ve hazine gelirlerinin dorudan merkezden atanan muhassllar tarafndan toplanmas kural getirilmitir. Bylece tara ynetiminde, eyaletlerde vali ve mirler yer alrken; muhassllar gittikleri sancaklarn ynetimini stlenecekler ve kurulacak olan muhassllk meclisleri aracl ile de vergileri dzenli olarak toplayacaklard. Tabii beklenen sonu alnamam ve 1842de muhassllk kurumu kaldrlarak tekrar iltizam uygulamasna dnlmtr. Yeni bir dzenleme ile eyaletler sancaklara, sancaklar da kazalara ayrlmtr. Muhassllk meclisleri ise memleket meclislerine dntrlmtr. Daha sonra bu meclisler 1849da yaynlanan yeni bir talimatname ile eyalet meclisleri adn alrken, sancak merkezlerinde de kk meclisler kurulmutur12. Bu dnemin en belirgin zellii,
Orhan Kl, 18. Yzyln lk Yarsnda Osmanl Devletinin dar Taksimat: Eyalet ve Sancak Tevcihat, Elaz 1997, s.74. 10 Osmanl lkesi. Kelime anlam olarak da korunan, gzetilen, emniyeti ve asayii temin olunmu topraklar anlamndadr. 11 Redif tekilat, byk bir kitleyi uzun sre silah altnda tutmadan, askerlik ana gelmi olanlar kendi blgelerinde az bir masraf ile ksa aralklarla eiterek sava annda ie yarayacak yeterli asker bulma amacyla kurulmutur. Ayrca barta i gvenliin salanmas, hkmet emirlerinin eksiksiz uygulanmas iin bu askerden yararlanma yoluna gidilmitir. Bkz. Musa adrc, Osmanl Ordusunda Yeni Dzenlemeler, I. Askeri Tarih Semineri Bildiriler 2, Gnkur ATASE Yay., Ankara 1983, s.93. 12 adrc, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentleri , s.215.
9
13 13
ORSAM
kazann yine nemli bir idar birim olarak uygulamada yerini almasdr. Bilindii gibi kaza, Osmanl klasik dneminde etkin bir adl-idar birimken, XVIII. yzyla gelindiinde idar adan nemini bir hayli yitirmi ve kadlar da sadece adl yetkili durumuna dmlerdi13. XIX. yzylda ise sancak ynetimi kaymakamlara braklrken, kazalar da kaza mdrlerinin idaresi altnda idi14. Eyalet ve sancaklarda halkn temsilcilerinin de yer ald (4 Mslman, 4 de Gayrimslim) byk ve kk meclisler oluturulmutur. Dier taraftan tara tekilatnda valinin yannda yer alan ve merkezden atanan defterdarn da nemli roller oynad grlmektedir. Defterdar, hazine gelirlerinin toplanmasndan sorumlu idi. Tarada i gvenlik ise 1844te kurulan zabtiye tekilat ile salanyordu. 1864te hazrlanan vilayet nizamnamesi, Mithat Paann 1864-1871 yllar arasnda Tuna vilayetindeki uygulamalarndan sonra, memlik-i mahrsenin genelinde geerli hale getirildi. Buna gre Osmanl topraklar vilayet, sancak, kaza ve kylerden oluan ynetim birimlerine ayrlyordu. Bu dzenleme ile yneticilerin unvan ve atanmalarnda bir deiiklie gidilmitir. Eyalet ad vilayete dnrken, vali ynetici olarak durumunu ve unvann koruyacakt. Sancak terimi yerine ise zaman zaman liva teriminin kullanld grlecek ve sancak ynetimi kaymakam yerine mutasarrfa braklacakt. Kaza birimi ise 1842deki statsn korumakla birlikte seimle greve getirilen kaza mdr yerine kaza yneticisi olarak kaymakam i bana getirilecekti. Bylece en nemli deiiklik kaza ynetiminde yaplm oluyordu15. 1871e gelindiinde nahiyeler de ynetim birimi olarak bu tekilatta yerini alacaktr. Vilayet ynetimi ise valinin bakanlnda birok yeden oluan Vilayet dare Meclisi tarafndan yrtlmekteydi. Bu balamda 1864ten itibaren Osmanl Avrupasnda 44 sancakla 10 vilayet; Osmanl Asyasnda 74 sancakla 16 vilayet ve Osmanl Afrikasnda da 5 sancakla 1 vilayette bu yeni dzenleme uygulamaya konulmutur16. Sonu olarak Basrann tarihi geliimini dnden bugne ksaca sralayacak olursak; Halife mer tarafndan 636 ylnda kurulan ve Harun Reid dneminde bir kltr merkezi haline gelen ehir, Abbasi Halifeliinin kyle birlikte bu zelliini yitirmitir. Uzunca bir dnem Perslerin ve Trklerin hakim olduu ehir, I. Dnya Sava srasnda ngilizler tarafndan igal edilmitir. ngilizler, 1930da buradan ekilinceye kadar kenti, liman olarak kullanmtr. I. Dnya Savandan sonra Badad demir yolu hattnn denmesi ve modern bir limann yaplmas ile kentin nemi daha da artmtr. attl-Arap su yolu zerindeki byk ekimelerdeki stratejik neminden dolay, 1980lerde ran-Irak Sava boyunca ran kuvvetleri tarafndan ar tahribe uratlan kent, bu kez 1991 Krfez Sava srasnda Batl gler tarafndan bombardmana tutulmutur17. 1987deki saymlara gre 406.296 nfusun yaad Basra18, Irakn ikinci byk ehri olup nemli bir liman kentidir. Ticar adan bakldnda nemli bir coraf blgede yer almas ve petrol yataklarnn varl kentin nemini daha da artrmtr. yle ki 1948den bu yana ehirde pek ok petrol rafinerisi ina edilmitir. Bylece petrol nemli ihra mallar arasnda yerini almtr.
13 14
Ergen, Slnmelerde zmir, s.3-4. adrc, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentleri , s.225. 15 adrc, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentleri , s.252. 16 Ergen, Slnmelerde zmir, s.5. 17 Basra, The Columbia Encyclopedia, Sixth Edition Copyright, Columbia University Pres. 2001. 18 Halaoluna gre 1985teki Basra kentinin nfusu 616.700dr. Bkz. Halaolu, Basra: Osmanl Dnemi, s.114.
14 14
XX. yzyl boyunca atmalarn neredeyse hi dinmedii Basrann tarihine bakldnda, durumun gnmzden pek farkl olmad kolayca grlecektir. Hz. mer zamannda asker amalarla Gney Irakta kurulan eski Basra kenti, ran Krfezi, ran ve Irak yollarn kontrol altnda tutan stratejik bir mevkiye sahiptir. ehir, Basra Krfezinin kuzeyinde yer ald iin ticar adan byk avantajlar elde etmitir19. Salnamelerde Basraya likin Bilgiler: Tarih: Salnamelere gre Basrann tarihi, baa geen valiler ve bu valiler dneminde yaanan birtakm ayaklanma ve yamalarlarla e tutulmutur. Buna gre Hulef-i Ridn (Drt Halife) dneminden itibaren gerek Emevi, gerekse Abbasi ve daha sonraki devletler dneminde kentte asayii salamak pek mmkn olmam ve ehre srekli bir kargaa hakim olmutur. Zaman zaman gebe airetlerin saldrlar ile, zaman zaman da Cemel Vakasnda ya da Zenci Ayaklanmasnda olduu gibi yaanan byk kargaa dnemleriyle, bir yandan ehir yaklp yklrken, dier yandan da byk insan kayplar yaanmtr. Meydana gelen bu ayaklanma ve savalarn yan sra o dnemde kan salgn hastalklar da nfus kaybnda byk etkendir. te tm bu unsurlar salnamelerde, baa geen valiler dnemi esas alnarak aktarlmtr. Kanuni Sultan Sleymann 1534te Badat almas ile Basra Osmanl hakimiyetine girdi. O srada Basra Hakimi olan Megamisolu Raidin Kanuniye itaatini sunmas ile Basra, vilayet ad altnda kendisine iltizam edildi. Bir sre sonra Megamisolu Raidin olumsuz baz tutumlarndan dolay o srada Badat Valisi olan Ayas Paa, Basra zerine yrr ve 1545 ylnda ehri kontrol altna alr. Bu srada byk yararlk gsteren Bilal Mehmed Paa, Basrann ilk beylerbeyi olarak atanr20. Bundan sonra Basra, kimi zaman yerel hanedanlardan biri, kimi zaman da Merkezden atanan bir vali tarafndan ynetilmitir. Osmanl ynetimine girdikten sonra Basra, bazen Badat eyaletine balanm, bazen de ocaklk veya mlkiyet eklinde bir vilayet olarak tekilatlandrlmtr. XVI. yzyl sonuna kadar saliyaneli21 bir beylerbeyilik olarak ynetilmitir. Bu dnemde Kubad Paa, Dervi Ali Paa, zdemirolu Osman Paa gibi paalar, Merkez tarafndan beylerbeyi olarak atanmlardr. Basra, Osmanl Devletine bal mstakil bir eyalet olmakla birlikte, zaman zaman blgedeki hanedanlarn eline de gemitir. Bunlar arasnda en nemlisi kukusuz ki Efresyb Hanedan dr22. Efresyb, olu Ali ve torunu Hseyin Paalar, vali olarak atandklar dnemde Basrada neredeyse bamsz hale gelmilerdir.
Abdulhlk Bkir, Basra, DA, V, stanbul 1992, s.108-111. Hz. mer zamannda 634 ylnda kurulan Eski Basra, Zbeyir kasabas civarna dmektedir. Yeni Basra ise antik Ubulla yaknlarnda XVIII. yzylda kurulmutur. Bkz. Basra, EI2, Koninklijke Brill NV, Leiden, The Netherlands. Basra hakknda geni bilgi iin bkz. Besim Darkot-Tayyib Gkbilgin, Basra, slam Ansiklopedisi, MEB Yaynlar, II, stanbul 1979, s.320327. 20 Halaolu, Basra: Osmanl Dnemi, s.112. 21 Osmanl Devletinde klasik timar sistemi dnda kalan, gelirleri yllk bir bedele balanm olan ve bu gelirleri de hazineye gnderen eyaletler Saliyaneli olarak adlandrlr. 22 Efrsyb (Efrsiyb veya Afrsiyb). Kagarl Mahmuta gre ilk Mslman Trk slalesi olan Karahanllar, Efrasiyab neslinden gelmektedir. Seluklu slalesinin de Efrsybdan trediine dair bir rivayet mevcut olup, bunun kendilerince de benimsemi olduklarn biliyoruz. Bkz. W.Barthold, Orta Asya Trk Tarihi Hakknda Dersler, stanbul, 1926, s.96; Mecdd Mansurolu, Efrsiyb, slam Ansiklopedisi, MEB Yaynlar, IV, Eskiehir,1997, s. 192-193.
19
15 15
ORSAM
Salnamelerde verilen bilgilere gre H. 945-1319 (1538-1901) yllar arasnda 374 yl boyunca Basraya toplam 113 vali atanmtr. Bunlarn grev sreleri aadaki tabloda belirtilmitir. lgili grafie bakldnda valilerin yaklak % 39,48inin 1 yl gibi ksa bir sre ile grevde kald grlmektedir. % 19,4nn 2 yl grev yapt Basrada, %11,5i ise sadece birka ay grevde kalabilmitir. Basraya Osmanl dneminde kimi zaman mutasarrf, kimi zaman mtesellim, kimi zaman da vezirler vali olarak atanrken; bazen de kapkulu kkenli aalar valilie getirilmilerdir. 10 yldan fazla valilik yapanlara bakldnda, zellikle H. 1005-1067 (1596-1656) yllar arasnda toplam 62 yl boyunca valilerin tek bir slaleden geldii grlmektedir. Efrasyab (8 yl), olu Ali Paa (44 yl), Efrasyabn torunu Hseyin Paa (9 yl) ve yine ayn slaleden olduu anlalan Ahmed adnda bir kii (1 yl) uzun yllar Basrann ynetiminde etkin rol oynamlardr. Tablo 1: Basraya Atanan Valiler ve Grev Sreleri Sre/Yl 1'den az 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 10'dan fazla Yekn Vali Says 13 45 22 8 8 4 2 2 2 1 2 4 113
Basra'ya Atanan Valilerin Grev Sreleri

40 35 30 25 20 15 10 5 0
Vali Says (%)
1'den 1 az
1010'dan fazla
Grev Sresi (Yl)
16 16
Bu eserin, Osmanl Dneminde Basraya Atanan Valiler ksmndaki isimler incelendiinde grlecektir ki; Basraya zaman zaman yerli hanedanlar hakim olurken, kimi zaman da Muntefik eyhi gibi airet eyhleri baa gemitir. Tm bu uygulamalar gsteriyor ki, zbarann deyimiyle Snrdaki Osmanlda23 merkez otoritenin kurulabilmesi, uygulanan esnek politikalara baldr. Demografik Durum: 1552 tahririne gre ehirde, 11i kalede olmak zere toplam 20 mahalle mevcuttur ve kent nfusu 15.000 civarnda olup bunun 5.000i kale iinde yaamaktadr. XVIII. yzyla gelindiinde Basra, 5 kaps olan bir sur ierisinde toplam 70 mahallede 40.000-50.000 nfus barndrmaktadr. Kentin srekli olarak civardaki airetlerin saldrlarna maruz kalmas ve etrafnn kanallarla ve bataklklarla evrili olmasndan dolay sk sk grlen stma ve veba salgnlar yznden, XIX. yzyln balarnda nfus hzla azalmtr. Bu dnemde kentte 600 kargir, kalan srife24 toplam 2.000 ev vard ve 10.000 nfus yayordu. XIX. yzyln ikinci yarsna gelindiinde, Svey Kanalnn almasyla birlikte Basrann yeniden gelimeye balad gzlenir. Bylece Krfez ticareti, bu yeni artlarda yeniden palazlanmaya balamtr. Ayrca Midhat Paann Badad valilii srasnda (18691872) devlet nfuzu kuvvetlenmi, blgede yeniden bir istikrar salanabilmi ve bu da demografik yapya yansmtr. XIX. yzyl sonlarnda V. Cuinete gre Basrann nfusu 18.000 civarndadr25. Salnamelerdeki verilere gre ise 1902de Basra kazasnn merkezi olan Basra kasabasnn toplam nfusu 50.000i bulmaktayd26. Salnamelerde Basraya ait, aadaki tabloda yer alan rakamlar arasnda genelde elikiler grlmektedir. Bu, muhtemelen her salnameyi farkl ktiplerin kaleme almasndan ve bu ktiplerin bilgi dzeylerinden kaynaklanyor olmaldr. Verilerdeki bu tutarszlk, demografik adan birtakm tahminler yapmamz imkansz hale getirmektedir. Bu kaynaklardaki verilerin kullanlabilmesi iin baka verilerle desteklenmesi gerekmektedir. Bu nedenle bu konuda vilayet geneline ait tabloyu vermekle yetineceiz.
23 Salih zbaran, Yemenden Basraya Snrdaki Osmanl, Kitabevi Yaynlar, stanbul 2004. Osmanlnn dousunda Merkezin ynetsel dizginleri nasl kulland, denetimini nerelere kadar uzandrd/uzandrabildii konusunda Osmanlnn dou snrndan konuya yaklamay amalayan bir alma iin bkz.: Dina Rizk Khoury, Osmanl mparatorluunda Devlet ve Tara Toplumu: Musul, 1550-1834, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 2003. 24 Kamtan yaplm kulbeler. 25 Halaolu, Basra: Osmanl Dneminde, s.113-114. 26 1302 tarihli Basra Vilayet Slnmesinde bu durum yle ifade edilmektedir: Basra kasabasnn iki yakas vardr. Birincisi, Basra ehri ki;.. Basra halknn yaklak %30 Snn ve %50si ii mezhebinden olup, geriye kalan halk Hristiyan, Musevi ve dier mezheplerdendir. 800900 evle, yerel halk ile yabanclarn yaklak nfusu 35.000 civarndadr.. ehrin ikinci yakas, attl-Arap zerinde ve Makam Ali adyla bilinen yerdir. erisinde bir Bahriye ve Nizamiye Klas, bir tersane, bir Demir Fabrikas, bir Liman Dairesi, Karantina Dairesi, Gmrk ve Umman Osmanl dareleri, Hkmet Eski Dairesi, Aar Nehrinin zerinde ahaptan bir kpr, Ticaret ve Bahriye darehaneleri, bir hamam, iki iptidai mektebi, bir cami, yaklak 400 dkkn ve 800 900 ev mevcuttur. Ahali ile yabanclarn burada yaklak nfusu 15.000 civarndadr. Bkz. Bu eserin Basra Sancann Beeri Corafyas ksm.
17 17
ORSAM
Tablo 2: Basrann Toplam Nfusu YERLEM ADLARI 1. Basra Sanca 2. Amara Sanca 3. Muntefik Sanca 4. Necid Sanca KAYITLI NFUS 8.758 2.398 KAYDA GRMEYEN NFUS 34.000 65.000 152.200 82.900
Genel Yekn
11.156
334.100
Tablo 3: Basra Vilayeti Nfus Cetveli Milliyet 1. Kayda Geirilmi Mslman Nfus 2. Ermeniler 3. Katolik 4. Yahudi 5. Ecnebiler 6. Kpti Mslmanlar 7. Yabanclar 8. Sbbiler 9. Basra Sanca inde Kayda Gemeyen Airetler 10. Necid Sanca inde Kayda Gemeyen Airetler 11. Muntefik Sanca inde Kayda Gemeyen Airetler 12. Amara Sanca inde Kayda Gemeyen Airetler Yekn Erkek 9.850 36 112 445 559 9 290 171 68.860 138.185 121.210 109.813 449.540 Kadn 12 99.839 147.440 125.160 113.210 485.661 Genel Toplam 9.862 36 112 445 559 9 290 171 168.699 285.625 246.370 223.023 935.201
18 18
Tablo 4: Salnamelerin Metin Ksmnda Geen Bilgilere Gre Vilayetin Nfusu

Sancak Basra Kaza Basra Nahiye Basra Kasabas Fav Ebulhasip attl-Arap Zbeyir Harise Kurna Kurna Kasabas Beni Mansur Medine Neve Dir erer Kuveyt Muntefik Nasriye (Merkez) Hey atra Skyh Amara Amara Duveric atra Zbeyir Necid Merkez (Hofuf) Katif Katar Kuveyt Kasabas Nasriye Kasabas Hey Kasabas atra Kasabas Sk-yh Kasabas Amara Kasabas 10 0 10 0 95 100 (%90) 15-20.000 Snni % 30 20 100 ii % 50 80 Cafer % 100 GM % 20 Yabanclar Toplam Nfus 50.000 0 7.000 0 6.000 0 30.000 0 0 0 0 25.000 6.000 4.000 4.000 7.000 9.000 0 0 0 35.000 6.000 7.900
YEKN
196.900
Yukardaki tablo, metin ierisindeki veriler esas alnarak hazrlanmtr. Bu adan tabloya bakldnda, salnamelerde baz yerleim birimleri iin daha ayrntl bilgiler verilirken (rnein Basra, Ebulhasip kasabalar gibi), baz yerler iin hibir aydnlatc bilgiye rastlanmamtr. Salnamelerdeki tanmyla Basra kasabasnn iki yakas vardr ve bunlardan
19 19
ORSAM
ilki Basra ehrinin yer ald ksmdr ve nfusu yukardaki tabloda belirtildii gibi 35.000 civarndadr. attl-Arap zerinde bulunan ve Makam Ali adyla bilinen kasabann ikinci yakasnda ise yabanclarla birlikte yaklak 15.000 civarnda nfus yaamaktadr. u durumda Basrann XIX. yzyldaki toplam nfusu 50.000 civarnda olmaldr. Salname metninde yer alan ve Basra Vilayeti Nfus Cetveli balkl tablodaki yabanclar iin verilen rakamlarla, yukardaki tabloda yalnzca Kuveyt kasabas iin verilen rakam karlatrldnda, arada olduka byk farklar olduu grlecektir. lkinde bu say (ki bunu hane says olarak alsak bile) 290 olarak verilirken, yalnzca Kuveyt kasabas iin bu say, blgenin beer corafyas aktarlrken zikredildii gibi 15-20 bin civarndadr. Bu rnekleri artrmak mmkndr. Durum byle olunca ne salkl bir nfus tahmini yapmak, ne de blgenin etnik ve din yapsna dair kesin bir eyler sylemek mmkn deildir. Bununla birlikte genel olarak airetlerin ve yerli nfusun nerelerde younlatn karmak elbetteki mmkndr. Bu adan bakldnda airetlerin byk bir ksmnn Muntefik ve Amara sancaklarnda iskan edildikleri rahatlkla sylenebilir. Muntefik livasnda da zellikle Sk-yh kasabas, Arap airetlerin ticaret merkezi olmasndan dolay, airetlerin en youn grnd yerleim alandr. 1308 (1890) tarihli salnameye gre airetlerin nfusu Muntefik sancanda yaklak 80 bin, Amara sancanda ise yaklak 90 bin civarndadr27. Ekonomik Durum: Salnamelerdeki veriler, bize Basra vilayetinin ekonomisinin byk lde tarma dayandn gstermektedir. Vilayetin zellikle Muntefik ve Amara sancaklarnda youn bir ekilde yaadklarn bildiimiz Arap airetlerinin daha ok hayvanclkla uratklar ve geimlerini buradan saladklar grlmektedir. Bu durum aadaki tablo ve grafikte daha da ak bir ekilde grlmektedir. Tablo 5: Basra Vilayetinin Yllara Gre Gelir Durumu Gelir Kalemi 1306 (1888) 1307 (1889) r Haslat r Emaneti Koyun Vergisi Dier Gelirler28 Yekn 12.590.361 1.922.448 2.434.462 16.947.271 10.399.333 3.283.748 1.792.152 2.369.140 17.844.373 Yl 1308 (1890) 10.249.543 3.467.955 1.910.151 2.539.688 18.167.337 1315 (1897) 10.848.924 3.585.755 1.570.576 2.933.690 18.938.945 1316 (1898) 10.964.261 4.937.066 1.615.700 2.924.439 20.441.466
27 28
Bkz. Demografik Durum ksmndaki ilgili tablolar. Emlak ve tapu vergisi, mahkeme harlar, sr vergisi gibi birok gelir kalemi yer almaktadr.
20 20
Basra Vilayetinin Balca Gelir Kaynaklar

14.000.000 12.000.000 Gelir Miktar (Guru) 10.000.000 8.000.000 6.000.000 4.000.000 2.000.000 0 1888 1889 1890 Yllar 1897 1898
r Haslat
r Emaneti
Koyun Vergisi
Dier Gelirler
Yukardaki tablo ve grafie bakldnda 1888 yl hari dier yllar iin r haslat ile birlikte, r emanetinden elde edilen gelirlerin birinci srada yer ald grlmektedir. Buradaki r emaneti, klasik tmar sisteminden farkl bir vergi toplama yntemine iaret etmektedir. Bu, dorudan doruya imparatorluun uzak eyaletlerinde vergi toplama yntemi olarak iltizamn kullanlmas ile ilgilidir. Bilindii gibi klasik dnemde belli srelerle iltizama verilen veya emanetle ynetilen ve Osmanl maliyesinde bir ynetim ve iktisad birim olan muktaalarn29, XVI. yzyln ikinci yarsndan itibaren balayan mal bunalm30 sonucunda iltizama verili ekillerinde ve
29 ltizam, tmar sisteminin dnda kalan ve geliri dorudan merkez hazineye aktarlan gelir kalemlerinin ya da gmrk vergisi, pazar vergisi gibi ticar vergilerin veya devlet tekelinde bulunan darbhane, tuz ve balk retilen yerlerin gelirlerinin toplanmas iin XV. yzyldan beri tmar sisteminin tamamlaycs olarak kullanlyordu. Bkz.: Halil nalck, Military and Fiscal Transformation in the Ottoman Empire, Archivum Ottomanicum, VI/1980, Peeters-Leuven, 327-332; Linda Darling, Revenue-Raising And Legitimacy, Tax-Collection and Finance Administration in the Ottoman Empire, 1560-1660, Leiden: E. Brill, 1996, 123-125. Darlingin bu almas XVI. yzyln ikinci yarsndan XVII. yzyln ikinci yarsna kadar olan srete Osmanl maliyesinde avrz ve cizye verilerinin toplanmas, vergi nfusunun saym ve ortaya kan defterlerin nitelii konusunda olduka kaspsaml bir almadr. ltizam uygulamas ile ilgili olarak ayrca bkz.: Halil Sahilliolu, Bir Mltezimin Zimem Defterine Gre XV. Yzyl Sonunda Osmanl Darbhane Mukataalar, FM, XXIII/1-2, (1962-1963). 30 lk olarak 1586 ve daha sonra 1600, 1618, 1641de akenin develasyonundan sonra, fiyatlardaki art grlmemi oranlara ulat ve bylece tmar sahiplerinin sabit gelirlerinin deeri ciddi bir ekilde dt. kinci gelime, hem douda hem de batda 16. yzyln sonlarnda balayan ve 17. yzyl boyunca devam eden uzun ve masrafl savalar, ekonomik krizin daha da artmasna neden oldu. Dier bir deyile, 17. yzyl Osmanl ekonomisinde yaanan istikrarszln en nemli sebebi, ok uzun ve masrafl olan savalar olarak grld. Bkz.: evket Pamuk, Money in the Ottoman Empire, 1326-1914, in An Economic and Social History of the Ottoman Empire, 1300-1914, ed. H. nalck with D. Quataert, Cambridge: Cambridge University Press, 1994, p.945-985. Sonu olarak baz tarihiler tarafndan kriz ve deiim dnemi olarak nitelenen 17. yzyl boyunca bte a, Osmanl ekonomisinin zellii oldu. Bkz.: Suraija Faroqhi, Crisis and Change, 1590-1699, in An Economic and Social History of the Ottoman Empire, 1300-1914, ed. H. nalck with D. Quataert, Cambridge: Cambridge University Press, 1994, p.412-636. Bu, genellikle 16. yzyln sonlarnda asker
21 21
ORSAM
srelerinde birtakm deiimler yaanmtr31. XVI. yzyln sonlarndan itibaren yaanan kriz ile birlikte devletin artan masraflarn karlamak zere iltizam sistemi hzla yaygnlat. Son dnemlerde iltizamn hzla yaygnlamasnn ve iltizam sresindeki deiimlerin, taradaki yerel ailelerin ykseliinin ardndaki temel etkenlerden biri olduu zerinde tartmalar yaplmaktadr32. Bu yzden hem bir ynetim birimi hem de bir mal birim olan muktaann ne anlama geldiine daha yakndan bakmak gerekir: Muktaa, Osmanl hazinesine gelir salayan bir birimdir. Muktaalar tarmsal retime dayal olanlar ile ehirdeki retim, ticaret ve ayn zamanda ynetimle ilgili olan muktaalar olarak balca iki ksma ayrmak mmkndr. Niybet ve ihzriye gibi muktaalar ynetim ile ilgili iken ihtisb, gmrk, damga, mzn- harr gibi muktaalar dorudan retim ve ticaretle ilgili olan muktaalardr. Bu sistemde ilgili gelir kayna hazine tarafndan zel bir ahsa tahvl edilirdi. Genellikle bu, yllk bir sreydi ve bu sreye Osmanl maliye dilinde tahvl ad verilmekteydi. Bu sre ierisinde kaynanda vergi toplama ve iletme hakkn zerine alan kimseye ise mltezim denirdi. Muktaay zerine alan mltezimler, hem bir maliye grevlisi hem de bir rf grevlisi idiler. Mltezim, tahvil sonuna kadar hazineye ya da muktaa sahibine demeyi stlendii meblan bir ksmn pein vermek33; zarar etmesi ya da ortadan kaybolmas halinde, szn yerine getiremediinde, borlarn demek ve kendisini ilgililere teslim etmek zere nefsine ve mline ayr ayr iki kefil gstermek zorunda idi.
devrim olarak bilinen dnya apndaki asker deiimlerle yakndan ilgiliydi. Bu asker devrim, sava teknolojisinde, taktiklerinde ve temelde ateli silahlarn kullanm ve piyade taktiklerinin gelimesiyle birlikte sava organizasyonundaki deiim anlamndadr. Bkz.: nalck, Military and Fiscal Transformation, 283337; Darling, Revenue-Raising And Legitimacy, s.8-9. Genel anlamda Osmanl klasik dzeninde yaanan deiim ve bu deiimlerin genel bir deerlendirmesi iin bkz.: Mehmet z, Osmanlda zlme ve Geleneki Yorumcular, Dergah Yaynlar, stanbul 1997. 31 ltizam ve iltizamn sresi hakkndaki tartmalar iin bkz. Mehmet Gen, ltizam, DA, XXII, stanbul 2000, s.156-157; Murat izaka, Tax-Farming and Financial Decentralization in Ottoman Economy, 15201697, Journal of Economic History, 22, 1993. 32 Karadeniz blgesinde ortaya kan ve gittike glenen ayn ailelerinden biri de Caniklizadelerdir. Bu konuda ayrntl bilgi iin bkz.: Canay ahin, The Rise and Fall of an Ayan Family in Eighteenth Century Anatolia: The Caniklizades (1734-1808), Bilkent niversitesi, Baslmam Doktora Tezi, Ankara 2003. Tpk Caniklizadeler gibi, Karaosmanoullar da 18. yzyldan 19. yzyln balarna kadar, Manisa ve civarnda, iltizam hakkn elde ederek mtesellimlie kadar ykselmiler ve belli bir dnem blgenin ynetiminde etkin rol oynamlardr. Bkz.: Yuzo Nagata, Tarihte Aynlar: Karaosmanoullar zerinde Bir nceleme, TTK Yaynlar, Ankara 1997. 33 Halil Sahilliolu, Bir Mltezim Zimem Defterine Gre ., s.146; Ahmet Tabakolu, Gerileme Dnemine Girerken Osmanl Maliyesi, Dergah Yaynlar, stanbul 1985, s.120-123. Mehmet Gen, makalesinde hazinenin talep ettii bu peinat ile devletin, mltezimlere ksa vadede borlandn dile getirmektedir. Hazinenin mltezimden talep ettii bu peinatn nemi gittike artmtr. Dnem dnem miktar artan bu peinatn yatrlmas zorunluluu, zamanla mzayede artlarndan biri haline gelmi ve esas itibariyle asker snflarn elinde bulunan iltizamlar gayrmslimlerin de aralarnda yer ald mldr olan kimseler ile tefeci gruplarn eline gemeye balamtr. Osmanl maliyesinde tahvil uygulamasndan mlikne uygulamasna gei hakknda daha ayrntl bilgi iin Bkz.: Mehmet Gen, Osmanl Maliyesinde Malikne Sistemi, Trkiye ktisat Tarihi Semineri (Metinler/Tartmalar, 8-10 Haziran 1973), Hacettepe niversitesi, Ankara 1975, s.231-236; Muktaalarn 18. yzyldaki geliimi hakknda bkz.: Eftal Batmaz, ltizam Sisteminin XVIII. Yzyldaki Boyutlar, Tarih Aratrmalar Dergisi (1996), XVIII/29, Ankara 1997, s.39-50. Ayrca 18. yzyldaki muktaalarn malikneleme sreci iin bkz.: Erol zvar, Osmanl Maliyesinde Malikne Uygulamas, Kitabevi Yay., stanbul 2003.
22 22
Muktaalar bazen herhangi bir sebeple iltizama karlmayp cretli bir emin aracl ile de ynetilebiliyordu. Bu durumda emin, genellikle hass sahibinin adam oluyordu34. Emanet ve iltizamn dnda nc bir yol daha vard ki o da emn-i mltezimlik ya da emnet ber vech-i iltizm olarak nitelendirilmekteydi. Emn-i mltezim bir muktaay eminlik uhdesinde kalmak zere balangta belirli bir para demek suretiyle iltizama alan kimse idi35. Adna ister mltezim, ister emn densin, muktaay zerine alan bu kiiler hem bir maliye grevlisi idi, hem de o muktaa alannn yneticisi konumunda idi. te klasik dnemde dahi tmar sisteminin yansra uygulanan bu sistem, XVI. yzyln ikinci yarsndan sonra yukarda zikredilen nedenlerden dolay daha geni alanlarda uygulanmaya balamtr. Osmanlnn gney snrnda yer alan Msr, Habe, Yemen, Basra ve Lahsa gibi Arap topraklarndaki iltizam uygulamas ise bu blgelerin fetihleri ile e zamanldr. Basra eyaletinin Osmanlya katlmasndan 5 yl sonra yaplan tahrire gre (1551-1552 tahriri) Basra ve Katfta klasik tmar sistemi yerine iltizam sistemi uygulanmaktadr ve bu sistemle en bata buradaki ynetici ve askerlerin maalarnn denmesi amalanmtr36. Basra ve Yemen zerine alan Salih zbaran, Arap blgelerinde uygulanan bu sistemi tmar sistemi ile karlatrarak aktarmaktadr. Ona gre asker hizmetleri iin kendisine tmar verilen tmarl sipahi, ayn olarak vergiyi toplar, savaa hazr cebel bulundururdu. Oysa saliyaneli eyaletlerde gelir kaynaklar sipahilere tmar olarak datlmamt. Buradaki beylerbeyleri, topladklar gelirlerden eyaletleri iin gerekli asker, idar ve sosyal harcamalar yaptktan sonra irsaliye denen belirli bir art Merkeze gndermekle ykmlyd37. Fakat bu irsaliyeler, ykl miktarlara ulamyordu. Nitekim XVI. yzyln sonlarnda Basradaki muktaat gelirleri, masraflar karlayamayacak durumda idi38. XIX. yzyln sonlarna gelindiinde ise, salnamelere gre aadaki gibi bir gelirgider tablosu ortaya kmaktadr.
Ergen, XVI. Yzyln Sonlarnda Bursa, s.166. Devlet, skntl dnemlerde zarar szkonusu olduunda muktaay kapatmay ya da gl kiilere vermeyi gze alamazd. Bunun yerine emnet yolunu tercih ederdi. Genellikle byle durumlarda iletme bana gelen kii emn kalmak artyla, belli bir meblan denmesini zerine alrd. Bylece emnet ber vech-i iltizm adn alan karma bir dzen oluur, iletme banda bulunan kii de kendisinde hem memuriyet hem de zel teebbs birletirmi olurdu. Bu sistemde maal memur olan emn, ayn zamanda belli bir mebla demeyi zerine ald iin iletmenin kr ya da zararndan sorumlu tutulurdu. Bkz. Ahmet Tabakolu, Gerileme Dnemine Girerken Osmanl Maliyesi, s.126-127. 36 Salih zbarann Osmanl mparatorluunda ltizam: Yemen, Basra ve Lahsa Eyaletlerindeki Uygulamalardan rnekler balkl makalesi iin bkz.: Yemenden Basraya Snrdaki Osmanl, s.182-187. 37 zbaran, Yemenden Basraya Snrdaki Osmanl, s.191. zbarann burada tmar sipahiyi, sadece asker grevli olarak gstermektedir. Oysaki klasik tmar sistemi, ok fonksiyonlu bir sistemdi. Bu sistemde sipahi, bir yandan asker grevli iken, dier yandan hem mali grevi vard hem de o dirliin ynetiminden sorumlu bir rf grevlisi idi. Bu konuda daha ayrntl bilgi iin bkz.: nalck, The Otoman Empire, The Classical Age, 13001600, London 1973. 38 Basra eyaletinin geliri 13.179.875 ake iken gider 17.549.867 akedir. Bkz. zbaran, Yemenden Basraya Snrdaki Osmanl, s.192.
35
34
23 23
ORSAM
Tablo 6: Vilayetin Gelir-Gider Durumu Yl 1888 1889 1890 1897 1898 Gelir 16.947.271 17.844.373 18.167.338 18.938.945 20.441.466 Gider 6.484.313 6.229.567 7.495.770 20.483.036 20.441.466
Vilayetin Yllara Gre Gelir-Gider Durumu

25.000.000 20.000.000 15.000.000 10.000.000 5.000.000 0
1888
1889
1890 Yllar
Gelir
1897
1898
Gider
Salnamelerdeki verilerden hareketle hazrlanan yukardaki tablo ve grafik, Basrann 1890l yllarda gelir-gider dengesinde hibir ekilde ak bulunmadn gstermektedir. Hatta 1897-1898 ylna kadar eyalet masraflar, elde edilen gelirin sadece % 40 kadard. 1897-1898 ylna gelindiinde ise durum biraz farkllaacakt. Bu da dorudan doruya bu yllarda ihdas edilen nizamiye ordular ve buna bal olarak oluturulan redif kuvvetleri ile alakal idi. Bilindii zere nizamiye kuvvetleri, Osmanl Devletinin savunma ihtiyac gz nnde bulundurularak belli merkezler etrafnda oluturulmu 7 ordudan meydana gelmekte ve her
24 24
ordu bulunduu blgenin adn tamaktayd. te bu 7 ordudan altncs, merkezi Badat olan Arabistan Ordusu idi39. Aadaki giderler tablosu incelendiinde, 1888-1890 yllar arasnda yaklak olarak % 45-50 arasndaki bir payla, birinci sray i gvenliin salanmasndan sorumlu olan jandarma iin yaplan masraflar alrken, 1897-98de bu oran %15-20lere gerilemitir. Buna karlk nizamiye ordular iin yaplan harcamalar birinci sraya ykselmitir. Bunun da nedeni i gvenliin salanmasnda yaanan deiim olmaldr. Daha nce de belirttiimiz gibi II. Mahmud dneminde btn memlik-i mahrse topraklarnda gvenliin salanabilmesi amacyla kkl nlemler alnmtr. 1834-1836 yllar arasnda btn lkede nizamiye ordular bnyesinde redif asker tekilat kurulmutur. Bu tekilatn grevleri arasnda derbendlerde nbet tutmak ve kent merkezlerinde devriye gezerek, i gvenlii salamak da vardr. yle anlalyor ki XIX. yzyln sonlarnda Basradaki i gvenlik, jandarmann yan sra, byk lde nizamiye kuvvetleri tarafndan salanyordu.
Tablo 7: Vilayetin Yllara Gre Balca Gider Kalemleri Gider Kalemi Dahiliye Jandarma Bahriye Nizamiye Ordusu Dier Giderler40 Yllar 1888 (%) 22,73 51,99 0 0 25,28 1889 (%) 21,84 54,1 0 0 26,12 1890 (%) 18,4 45,49 19,87 0 16,24 1897 (%) 6,47 14,18 5,04 47,39 26,91 1898 (%) 0 20,64 4,32 53,2 21,84
Birinci Ordu, merkezi stanbul olan Hassa Ordusu; kinci Ordu Tuna merkezli umnu Ordusu; nc Ordu, Manastr merkezli Rumeli Ordusu; Drdnc Ordu, Erzurum merkezli Anadolu Ordusu; Beinci Ordu, am merkezli Suriye Ordusu; Altnc Ordu, Badat merkezli Arabistan Ordusu ve Yedinci Ordu Sana merkezli Yemen Ordusu idi. Ayrntl bilgi iin bkz.: Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, VIII, TTK Basmevi, Ankara 1988 s.356-357. 40 Dier Giderler ierisinde adliye giderlerinden maliye giderlerine; personel maalarndan posta ve telgraf gibi ulam ve haberleme masraflarna kadar birtakm gider kalemleri yer almaktadr. Bunlarn ayrntlar iin bu eserin ktisad Durum ksmndaki her yl iin ayr ayr verilmi olan Giderler Tablosuna baknz.
39
25 25
ORSAM
Vilayetin Balca Gider Kalemleri

60 50 Giderler (%) 40 30 20 10 0
1888
1889
1890 Yllar
1897
1898
Dahiliye Nizamiye Ordusu
Jandarma Dier Giderler
Bahriye
Osmanl idaresinde Basra, gerek ticar, gerekse ziraat bakmndan olduka hareketli bir ehir zellii gstermektedir. ehir, Basra Krfezi ve attl-Arap yolu ile Akdeniz limanlarna giden yolun zerinde bulunuyordu41. Basradan balayp Badat ve Halep ynnde ilerleyen Baharat Yolunu kontrol altnda tutmak, Osmanl ekonomisi iin olduka nemli idi. Bu nedenle Hint Okyanusuna alan yol zerinde Basra kylar, Osmanl-Portekiz ekimesine sahne olacakt42. Tm bu zelliklerinden dolay kent, nfus eken nemli bir yerleim yeri idi. rnein Basra sancana bal olan Kuveyt kasabas, krfezde yer almasndan dolay, nemli bir liman kasabas idi ve XIX. yzyln sonlarnda yerli nfusu yalnzca 3-4 bin iken Arap ve Avrupal tacirlerle birlikte bu say ou zaman 25.000lere kadar ykselebilmekteydi. yle ki salnameler, bu tarihlerde ran, Hindistan ve in ile Kuveyt liman arasnda gidip gelen 2.000den fazla yelkenli geminin varlndan sz etmektedir. Muntefik sancann merkez kazas olan Nasriyye ve ayn sancaa bal Sk-yh, Hey kazalar ile Necid sancana bal Katar kazas da yabanc tacirlere ev sahiplii yapmakta idi. zellikle son zikrettiimiz Katar kazasnn ekonomisi Hindistana satlan incinin avlanmasna ve ticaretine dayanmaktayd. XVIII. yzyl balarnda Basraya gelen Niebuhra gre ehir, eski nemini yitirmitir. Eskiden beylerbeyinin oturduu Aar Kanal kenarnda artk mtesellimin kona yer almakta ve kanaln iki tarafnda ngiliz ve Fransz tccarlarn brolar bulunmaktadr 43. XIX. yzyl sonlarna gelindiinde Basra, ticar adan hala nemli bir kentti. ehrin ticar adan neminin bir dier kant da, Basrada bulunan konsolosluklardr. Bata ngiltere ve Fransa olmak zere Hollanda, Rusya, Amerika ve ran konsolosluklarnn Basrada bulunmas, bu devletler ile olan ticaretin balca gstergelerindendir. XIX. yzyl sonlarnda Basra ile Avrupa lkeleri arasndaki ticaretin nemli bir dier gstergesi de, Basra ile eitli liman
41 42
Halaolu, Basra: Osmanl Dneminde, s.113. Bu mcadele hakknda bkz.: zbaran, Yemenden Basraya Snrdaki Osmanl, s.145-152. 43 Halaolu, Basra: Osmanl Dnemi, s.113.
26 26
kentleri/kasabalar arasnda vapur altran irketlerin varl idi. Basradan kp Aden, Cidde, Svey, Port Said, Marsilya ve Londra arasnda sefer yapan 6 adet vapuru ile Hali Fars ve Ortaklar irketi, bunun en gzel rnei idi. Dierleri ise 6ar vapurun iledii British India Vapur irketi ile Bombay ve ran Vapur irketi idi. te bu szn ettiimiz nehir zerinde ileyen ngiliz vapurlarna karlk, Midhat Paann valilii srasnda dare-i Nehriyye ve Basradan stanbula doru vapurlar iletmek iin Ummn- Osman adl bir irket kurulmutur44. Bu da Osmanlnn, gelien yeni artlara ve yeni oluumlara ayak uydurma abas ierisinde olduunu gstermektedir. Modernleme abalar: Basrada modernlemenin izleri sadece ticar alanla snrl kalmamtr. Bilindii gibi Tanzimatn ilanndan sonra yaplan birtakm dzenlemelerle eyalet ve sancak merkezlerinde ynetim, yarg ve maliye ileriyle dorudan uraacak meclislerin kurulmas karara balanmt. Vilayet dare Meclisleri ve bunun birer prototipi olan Liva dare Meclisleri, Kaza dare Meclisleri, ticaret meclisleri, zel ihtisas komisyonlar (aar komisyonu, muhacir komisyonu, tahsilat komisyonu) gibi meclis ve komisyonlar, bu dnemde memlik-i mahrsenin her yerinde olduu gibi Basradaki modernleme abalarnn rnekleri olarak karmza kmaktadr. II. Mahmud dneminin sonlarnda modernleme abalar, kendisini eitim-retim alannda da gstermitir. 1838de lkenin bayndrlk, sanayi, sanat ve her trl fenniyle ilgilenmek zere Meclis-i Umur- Nafia oluturulmu ve eitim ileri de meclise balanmtr. Daha sonra bu meclis 1839da lkenin kalknmasnda eitimin nemine deinen bir layiha hazrlam ve bu layihada sunulan neriler Meclis-i Vala ve Dar- ura tarafndan da benimsenerek, eitim ilerini dzenleme grevi Mekatib-i Rdiye Nezareti ad altnda kurulan bakanla verilmitir. Ancak bu srada Mekatib-i Maarif-i Aliden baka rdiye bulunmad iin nezaret, eitim konusunda nemli bir etkinlik gsteremedi. Daha sonra oluturulan Meclis-i Maarif-i Muvakkat, eitimin slah ile ilgili sorunlar tartarak bu konudaki grlerini Meclis-i Valaya bildirecekti. Sz edilen bu meclis, sbyan mekteplerinin yeniden dzenlenmesi, rdiyelerin herkes iin renimi gerekli ilimlerin okutulduu eitim kurumlar olarak faaliyete geirilmesi gibi birok konuda birtakm neriler sundu. Bu nerilerin Meclis-i Valada benimsenmesi zerine, 1846da eitim-retim konularnda gerekli kararlar almakla yetkili Meclis-i Maarif-i Umumiye kurulmutur. te bu meclisin alaca kararlarn uygulanmas iin ayr bir rgtlenmeye ihtiya duyulmu ve Kasm 1846da sbyan mekteplerinin dzenlenmesi ve rdiyelerin artrlmas ile grevlendirilen Mekatib-i Umumiye Nezareti oluturulmutur. te Anadolu kentlerinde eitim iin bu dnemde yaplan en byk yenilik, rdiyelerin almas olmutur45. Bu balamda 1890larda Basra vilayetindeki eitim-retim kurumlarna baktmzda aadaki gibi bir tablo kmaktadr.
44 45
Halaolu, Basra: Osmanl Dnemi, s.114. adrc, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentleri , s.284-285.
27 27
ORSAM
Tablo 8: Basra Vilayetinde Bulunan Mektebler Rtiye Mektebi 2 Basra Muntefik 1 1 Amara Necid Yekn 4 btidai Mektebi 15 3 2 1 21 Musevi Mektebi 1 Hoca Says 75 18 14 3 110 renci Says 255+ 58+ 50+ 20 433den fazla
YEKN 18 4 3 1 26
Rdiyelerin durumu ksaca yle idi: 1308-1309da 16 retmenin bulunduu Basra Rdiye Mektebinde 70 kii renim grmektedir. Yine Basraya bal Ebulhasip kasabasnda bir rdiye daha vardr. Salnamelerden 2 hocasnn olduu anlalan bu rdiyede ka rencinin renim grd kaytl deildir. Basraya bal Muntefik livasnda Nasriyye Rdiye Mektebinde ise 10 retmen ve 58 renci bulunmaktadr. Amara Mekteb-i Rdiyesi 7 hocasyla 50 renciye eitim imkan sunmaktadr. Salnamelerde ibtidai mekteplerinin bazlar iin renci says verilmediinden, gerek sancaklarda, gerekse vilayet genelinde ka rencinin eitim grdn saptamak mmkn deildir. Burada nemli olan Osmanlnn snr blgelerinin de, tpk merkeze daha yakn olan blgelerde olduu gibi, yeni uygulamalarla tanm olmasdr. Nitekim, 1847de stanbulda sadece 1 rdiye varken, 1853de bu say 10a ykselmitir. Taradaki ilk rdiyeler ise 7si Bosnada, 1i de Tekirdada olmak zere 1855de faaliyete geebilmitir. 1869a gelindiinde Anadoludaki rdiyelerin says 58i bulmaktayd46. Bu adan bakldnda XIX. yzyln sonlarnda Basrada da eitimde yenileme hareketlerinin etkili bir ekilde uygulamaya konulduu sylenebilir. Bu modernleme abalar yalnzca eitim-retimde deil, birok alanda yaanmtr. Salnameler, XIX. yzyln sonlarnda taradaki bu dnm izlemek ve anlamak iin nemli bilgiler iermektedir. Posta tekilatnn ve telgrafhanelerin almas, yeni teknolojiye, dnemin ulam ve haberleme sistemine ayak uydurmann gstergesi idi. gvenliin salanmasnda zabtiye tekilatnn etkin rol, yine bu hususta saylacak rneklerdendir. zetle sylemek gerekirse, Osmanl idaresine girdikten sonra belli bir istikrar kazanm olan Basrada, zellikle mahall idarecilerden Efrsiyb ve halefleri dneminde Hollandal, ngiliz ve Hintli tacirlere eitli imtiyazlar verilerek depolar ve hanlar ina edilmitir. XVIII. yzyla gelindiinde stanbul, zmir, Halep, am ve Msrdan da birok tcir buraya gelmekte idi. stelik alnan gmrk vergileri de Basra iin nemli bir gelir kayna oluturacak meblalara ulayordu. Bu adan bakldnda ehir bir yandan Avrupal tacirlerin, dier yandan Arap ve Osmanl tacirlerin bulutuu, al-veri yaptklar nemli bir merkez haline gelmiti. Gnmzde petroln oynad rol, Osmanl dneminde baharat yolu ve deniz ticaretinin oynad dnldnde, sahip olduu stratejik konumu ile birlikte Basrann nemi daha da iyi anlalacaktr.
46
adrc, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentleri , s.286.
28 28
SALNAMELERDE BASRA
29
ORSAM
[1308 (1890) Yl Salnamesinin nsz Ksm] Her vilayetin genel ve zel durumlarnn rehberi, salnamesidir. Gerek mlk ve asker memurlardan ve gerekse yerel halk ve yabanclardan hibir ahs, vilayetin durumuna vakf olmak iin salnamesine mracaat ihtiyacndan vazgeemez. Vilayetin btn ihtiyalarn karlamak iin gece gndz alarak tamamlamaya alan Vali hazretleri tarafndan bu vilayetin salnamesini vilayet ktipleri gzetiminde hazrlama grevini bu aciz kullarna vermeyi tensip buyurmulardr. Ben bu grevi; ne olduumu bildiim halde aciz, kusurlu, bilgi azl ve her konuya vakf olmayan bir insan olarak, vilayet ktiplerinin yeteneklerine dayanarak, bu salnamenin dzenlenme, toparlanma ve tertibinde meydana gelecek kusur ve eksikleri marifet erbabnn gzlerine ilitike hatrlatma ve ihtarlarndan ders almak midiyle stlenmi bulunmaktaym. Allah yardmcm olsun. Basra Matbaa Mdr Mehmet Ali
30 30
I. TARH
31
ORSAM
Basrann Kuruluu
Basra ehrinin ilk kurulu tarihi H. 14 senesindir.47 ehir, Halife Hz. mer (R.A) zamannda Irak fehteden Said b. Ebi Vakkas dneminde Ebl-harba b. Asm Delef marifeti ile kamtan yaplan kk kulbelerden meydana getirilmitir. ehrin plan genel olarak izilmi ve bu planda her cadde yirmier zir48 ve sokaklar yedier zir olarak belirlenmitir. Meydanlar ise 40 zir eninde taksim edilmi ve ehrin ortasnda cami iin geni bir alan braklmtr. Daha sonra bu blgede byk yangnlar ortaya ktndan, Halife Hz. merin emri ile odadan fazla ve yksek binalar olmamak art ile kerpiten evler yaplmasna izin verilmitir. Fakat bahsettiimiz Basra, bugnk Basra deil, eski Basra olup Zbeyir ile imdiki yeni Basra arasnda kalan geni blgedir. Birok tarihiye gre H. 270 senesinde ina edilen bu ehrin ilk ad Busayra (Kk Basra)dr. lk yllarda kk bir ky eklinde olan bu yerde genelde zengin tacirlerin yazlklar ve saraylar bulunurmu. Basrann ilk kuruluunda ehrin ortasnda 60 zir eninde bir ar yaplm ve bu arda kimseye mlk tahsis edilmemitir. Ancak her kim ilk olarak buraya gelir, orada bir yer alr, akama kadar orada sebat eder ve kimsenin itiraz olmadan kalr ise, yer onun olur ve tm ticaretini orada yapabilirmi. Basra ilk yllarnda slam ordusu iin bir ordugh olarak kullanlrd. Basradan Medain (Badat gneyinde bir ehir), Fars (ran), Hindistan ve in memleketlerine fetih iin hareket edilirdi. Basrann ilk valisi, Kutba b. Kitade Es-Sudusidir. H. 14 senesinde yerine Utbe b. Gazvan vali olarak tayin edilmitir. Halife Hz. mer (R.A.), Utbeye aadaki nasihati vermitir.: Ey Utbe; u memur olduun hizmette daima takva zere bulunmalsn. Bu hizmetten daha byk bir hizmete nail olmak fikrine yenik dme, zira din kardelerinin itimadn bozmu olursun. Peygamber Efendimizin dostluuna merref oldun ki, o yce dostluk sayesinde zillet iinde iken, imdi kuvvet buldun. imdi hkm veren bir emir oldun ve her emri dinlenen bir padiah olup, her diyecein emir yerine getirilecektir. Bu yce mertebeyi hakkndan daha fazla bytmez ve emrinde olanlar kk drmez isen, bundan byk nimet olamaz. syandan ziyade nimete dikkatli olmalsn. Bunca nimet belki de isyandan ziyade korkulacak bir tehlikedir. Nimete aldanp kendini cehenneme drme. nsanlar hzla Allaha ilerledike ve dnya o nispette kendilerine ikbal eyledike kmil olurlar. Sen dnyay red etmelisin ki, zalimlerin belas girdaba dmeyesin... Utbe b. Gazvan, alt ay grev yaptktan sonra Medineye dnd ve orada vefat etti. Yerine Mugayret b. uaybe tayin edildi. ki sene sonra azledildi ve onun yerine Ebu Musa tayin edildi. Basrada Mslmanlk kabul edildikten sonra ehirde doan ilk bebein ad Abdurrahman b. Ebubekirdir.
Avrupada orta ada BALSORA ad ile bilinirdi; bugn bat dillerinde, ounlukla Bassora eklinde yazlr. skender zamannda ad geen Diritidis (Teredon) ehrinin, bu blgede aranmas lazm. Araplar burada Hurayba isminde bir mevki buldular ki, sonralar buras Basrann bir d mahallesi olarak tannd. Bununla beraber Basra, Araplar tarafndan yeniden kurulmu bir ehirdir. Bkz. Basra, slam Ansiklopedisi, II, MEB Yaynlar, Eskiehir,1997, s. 320. 48 Zir: Uzunluk ls. 1 Zir = 1 Arn. 1 Arn, yaklak 68 cm., Mimar Arn ise 76 cm. uzunluunda. Bkz. Byk Trke Szlk, Ankara 1996, s.68.
47
32 32
H. 29 senesinde Halife Hz. Osman zamannda Basraya 25 yandaki Abdullah b. Amir, vali olarak tayin edildi. O dnemde Basra, olaanst imarl ve gelimeye yz tutmu, geni arlar, yksek binalar olan bir yerdi. H. 36 senesinde Halife Hz. Ali b. Ebi Talib (R.A) dneminde Basra valisi olarak Osman b. Hefif tayin olundu ve mehur Cemel Vakas bunun zamannda meydana geldi. Cemel Vakas: Halife Hz. Osman (R.A) efendimizin ldrlme olayndan dolay, Medinede meydana gelen iddetli anlamazlk ve gr ayrl zerine, Hz. Zbeyir ve Talha (R.A) Mekkeye giderek Hz. Aye ile anlam, 600 deve ve 3.000 asker hazrlayarak Basraya gelmilerdi. Basraya ulatklarnda, halk iki gruba blnmt. Birinci grup onlar destekledi ve Hz. Osmann intikamnn alnmasn savundular. kinci grup ise, bunlar harici49 addederek aleyhlerine sava atlar. O dnemin Basra Valisi Osman b. Hafif, Halife Hz. Aliye bir mektup yazarak durumu anlatt. Gelen cevapta, Talha ve Zbeyirin, hilafete biat50 ettiklerinden dolay byle bir eye kalkmaya haklarnn olmad, ancak konuulmas gereken bir ey varsa Halife hazretleri ile grmeleri gerektii ifade ediliyordu. Bu cevaptan sonra Vali Osman b. Hafif, kendi adamlarn toplayarak, Talha ve Zbeyiri engellemeye alm ise de, geceleyin Talha ve Zbeyirin adamlar cami basarak valinin 40 yaknn ile adamlarn ldrm ve Osman b. Hafifi de hapsetmilerdir. Daha sonra beytlmal ve valilik makamn ele geirerek am, Kfe ve dier memleketlere durumu bildirmilerdir. Bu olay, H.36 ylnn Rebl-hir aynda meydana gelmitir. Haberler Halife Hz. Aliye ulatnda, Halife Medineden bir miktar asker toplayarak yola kt. Yolda Kfe ile temas kurarak, ona katlanlarla birlikte yaklak 30.000 kadar asker ile Basraya yneldi. Hz. Ali, Basraya yakn bir blgede durdu ve Zbeyir ile Talhaya Peygamber Efendimizin sahabelerinden El-Kaka adl ahs eli olarak gndererek, maksat ve niyetlerini renmek istedi. Zbeyir, Talha ve Hz. Aye (R.A) eliye bu seferden maksatlarnn Hz. Osmann intikamn almak ve katilleri cezalandrmak olduunu, byle ulu bir slam Halifesinin kannn yerde kalmasnn caiz olmayacan ve bundan baka bir maksatlarnn da olmadn beyan etmilerdir. Eli dnnde, Halife Hz. Aliye durumu anlatnca, Hz. Ali: Osmann kan yerde kalmayacak, onun hakkn almak her Mslmana farz olduu gibi ilk olarak bana farzdr. Ancak, aramzdaki gr ayrln atp birleir ve tek vcut olursak bu ii elbirlii ile zeriz. Kan dklmesinin hi kimseye yarar yoktur. cevabn gnderdi. Daha sonra Zbeyir ve Talha ile bir araya gelip grtklerinde, Peygamber Efendimiz Hazretleri ile olan sohbetlerini anlatt. ok sayda cihatta kazanm olduklar eref ve mertebeleri hatrlatnca, Hz. Zbeyir; zaten kan dkmek ve savamak gibi bir fikre sahip olmadklarn dile getirip, bir
49 Harici: Darya mensup anlamnda Hz. Aliye (R.A.) kar isyan edenlere verilen ad. Bu anlamda isim gibi de kullanlr, oulu havaric. Bkz. emseddin Sami, Kamus- Trk, stanbul 1317(1901) s.566. (Birok terimin aklamas iin Kamus- Trkiden yararlanlmtr. Bu nedenle bundan sonra yaplan terim aklamalarnda, yalnzca aklama verilecek ve knye kayd yer almayacaktr). Hariciler daha sonra Hz. Aliye kar pek ok savaa katlmlardr. te byle bir ayaklanmada Hz. Ali, bir haricinin zehirli klc ile ldrlmtr. Halife Ali b. Ebi Talip Iraktaki kanl ayaklamalar, entrikalar, huzursuzluk ve fitneler yznden devlet iinde hibir icraat yapamadan vefat etti. Bkz. Yasin Baker, History of Bloody Violance in Iraq, Beyrut. 1999, s. 97. 50 Biat: Biat etmek, birinin hkimiyetini onaylamak, ballk ve sadakat arz etmek demektir.
33 33
ORSAM
daha kar karya gelmeyeceklerine dair yemin ederek ayrldlar. Bu bar haberi herkes tarafndan sevinle karland. Ancak askerler arasnda Hz. Osmann ldrlmesi ile ilgili olarak sulanan gruplarn bir ksm korunmak iin Hz. Ali tarafna snrken, dier bir ksm da kendilerini aklamak iin Hz. Zbeyir ve Talha safna katlmlardr. te bu ikinci grup, salanan bu bar ortamndan rahatsz oldu. Bunun kendilerine zarar vereceini dnerek geceleyin bir araya gelip, kargaa kartmak iin anlatlar. Gecenin karanlndan faydalanp Halife Alinin (R.A.) ordusuna saldrarak sava balattlar. Her iki taraf da bar dier tarafn bozduunu sanarak kanl bir atmaya giriti. Oysaki bu olaydan gerek Hz. Alinin ve gerekse Hz. Zbeyir, Talha ve Hz. Ayenin hibir ekilde haberleri yoktu. Hz. Zbeyir savan alevlenmesiyle ok zlm ve sava alann terk ederek Basraya geri ekilmek istemitir. O srada Ehnef, Beni Kays airetinden bir kiiyi grevlendirerek Hz. Zbeyiri ldrmek iin plan hazrlamtr. Airetten, mer b. Cermuz adnda birisini gndermi, Birul-siba adl blgede onu karlam ve niyetinin beraberce namaz klmak olduunu anlatarak Hz. Zbeyiri kandrm ve namaz srasnda onu katletmitir. Kanl gmlei ile yzk ve klcn alarak Hz. Aliye (R.A.) gtrmtr. mer b. Cermuz, Hz. Aliye geldiinde: te Zbeyirin katili benim, geliyorum. diye barnca, Hz. Ali cevaben: Zbeyirin katili cehennemdedir. diye karlk vermi. Hz. Zbeyirin klcn grnce ok alam ve Allah Zbeyiri affetsin ve cennetine alsn, bu klla nice nice savalarda Peygamber Efendimizi musibetlerden kurtarmt. diyerek zntsn dile getirmitir. Hz. Talha ise, sava srasnda Mervan b. Hkim tarafndan bir okla yaralanarak Basraya dnm ve orada vefat etmitir. te byle balayan sava, tarihilerin bildirdiine gre iddetlendike iddetlenmi ve iki taraftan da 10.000 ehit verilmitir. Sava durdurmak iin Hz. Aye, devesini yere ykm ve bu savaa son vermitir. Bu sava srasnda Hz. Ali (R.A), yarallarn tedavi edileceini, firar edenlerin takip edilmeyeceini, teslim olanlara eziyet edilmeyeceini ve teslim olanlar efkatle kabul edeceini ieren duyurular srekli olarak askerler arasnda zel haberciler aracl ile ilan ettiriyordu. Sava sonunda Hz. Ali (R.A), Hz. Aye (R.A) ile grm ve her ikisi de birbirinden zr dilemitir. Hz. Ali, Hz. Ayenin tm ihtiyalarn karlayarak bir miktar muhafz asker ve krk cariye ile onlara refakat etmek zere kardei Abdurrahman grevlendirmitir. Bylece Hz. Ayeyi sayg ve ihtiram ile Mekkeye gndermi, oradan da Medineye muazzez bir ekilde ulatrmtr. te Cemel Vakasnn zeti budur. Tarihiler, hibir savata, bu savata olduu gibi iki tarafn askerinin birbirine bir yandan sabrla ve pervaszca; dier yandan da merhametle ve kasavetle savamam olduunu kaydederler. Zira lenlerin toplanmasna Hz. Ali bizzat katlm ve askerleri ile birlikte namaz kldrtmtr. Her iki tarafn ls iin tek yas dzenlemitir. Hibir savata galip ve malup birbirine bu denli sevgiyle yaklamam, yaptklarndan dolay znt duymam, birlikte piman olduklar grlmemitir ve grlmeyecektir.
34 34
Emevi Devleti Dneminde Basra: Yukarda bahsedilen olaylardan sonra Basraya Abdullah b. Abbas vali olarak tayin edildi. H. 38 senesinde Basray kontrol altnda tutmak iin Muaviye tarafndan, Abdullah b. El-Hazremi gnderilmesine ramen kabul grmeyerek, adamlar ile birlikte Smbl saraynda yaklarak ldrlmtr. H. 41 ylnn balarnda Muaviye ile Hz. Hasan b. Ali arasnda anlama salanm ve Hz. Hasan hilafetten ekilmitir. Bu srada Harman b. Aban ayaklanarak Basray ele geirmi ise de, hilafet Muaviyede istikrar edince ok byk bir ordu ile Basray geri alm ve Beser b. Ebi Ertat vali olarak tayin edilmitir. Ayn yln sonunda Utbe b. Ebi Sfyan vali olmu ve Horasan ile Secistan Basraya balanmtr. H. 43 senesinde Utbe b. Ebi Sfyan azl olunarak, Basraya Abdullah b. Amir tayin oldu ve bir sene sonra da onun yerine Hares b. Abdullah El-Ezderi tayin olundu. Bunun dneminde Basra halk arasnda fesat artm ve hkmetin hibir emrine itaat edilmeyerek, eitli cemiyetler ortaya kmtr. Bu olaylardan dolay Muaviye ok zlm ve drt ay grevde kalan Haresi azlederek, yerine Abdullah El-Ezed vali tayin etmitir. Bunun zamannda da hrszlk, adam yaralama, adam ldrme ve saldrlar artmaya balar. O dereceye gelir ki, devlet sadece bir szden ibaret olur. Her trl vergi ve harlar denmez olur, devlet memurlar ile alay edilir hale gelir, bundan dolay vali azl olunarak yerine Ziyad b. meyye vali olarak atanr. Ziyad b. meyye ok cesur, azimli, otoriter, gl bir ahsiyete sahip tedbirli bir adam olduundan, gelir gelmez Betra ad altnda bir hutbe okutturur ve bu hutbe ile Basray titretir. Basraya geliinin nc gn bir duyuru ile Her kimden bir ey kaybolmu ise, gelip kendisinden almasn tembih etmi ve gece saat te her kimin kellesi grnrse kesinlikle ldrlecei ve herhangi bir mahallede bir cinayet ilenirse o mahallenin ileri gelenlerinin lm derecesine varncaya kadar ceza alacaklar n ilan eder. Bu ilandan sonra pek ok insann kellesi umu, hakl haksz hi fark etmeden lmler bir birini takip etmi ve memlekete olaanst bir emniyet ve huzur hkim olmutur. Hrszlk, saldrlar ve cinayetlerden eser kalmamtr. H. 50 senesinde Kfe ehri, Basra vilayetine baland ve kaymakam olarak Kfeye Smra b. Cindeb atand. Vali Ziyad tarafndan, alt ay Basrada ve alt ay Kfede ikamet etmek zorunluluu getirildi. Bu sene Karip El-Ezedi ve El-Zahaf adnda iki kii Basrada isyan karp, pek ok mal karm ve ok sayda insan katletmilerdir. Vali Ziyad b. meyye, halk toplad ve zerlerine hcum etti, kendilerini ve adamlarn kltan geirdi. H. 53 senesinde Ziyad b. meyye vefat etti ve Basraya Smra b. Cindeb asaleten vali olarak atand. H. 54 senesinde Abdullah b. Geylan Basra valiliine tayin oldu. Bunun dneminde halk arasnda fesat oaldndan azledilerek, H. 55 ylnda yerine beydullah b. Ziyad tayin edildi. H. 58 senesinde Basrada Beni Abdulkays kabilesinden Tavaf adnda bir kiinin beydullah b. Ziyada kar isyan balatmasyla pek ok muharebe meydana geldi. Bunun sonucunda, beydullah hepsini katlederek galip gelmitir. 35 35
ORSAM
Yine bu sene iinde Basrada at yarlar pek rabet grm, neredeyse her ay bir iki yar yaplmaya balanm ve asil cins atlar yetitirmek olaanst bir heves haline gelmitir. H. 64 senesinde Halife Yezid b. Muaviye vefat etmitir. Bu srada beydullah b. Ziyad, halk toplayarak kendisini Halife setirmek istemi, halk ilk etapta kabul etmi ise de daha sonra ayaklanarak beydullahn lmn istemitir. Bunun zerine beydullah b. Ziyad, beytlmalde bulunan 1.900.000 Dirhemi alarak Basradan firar etmi ve yerine ittifak ile Abdullah b. Haris emir olarak tayin klnmtr. Daha sonra Abdullah b. Zbeyir Halife olarak seildikten sonra, kendi tarafndan Basraya mer b. Abdullah El-Temimi vali olarak tayin edildi. O zaman Basra ok problemli bir dnem geirmekte idi. Halk birok hiziplere blnm ve El-Temimi idareyi ele alamadndan, yerine H. 65 ylnda Haris b. Ebi Rebia tayin edilmitir. Bunun zamannda Basrada Nafi b. Ezrek (Mavi) adnda bir Harici ortaya kt. Bu kii Ahvazdan sfahana kadar olan blgeyi kontrol altna alm ve Basraya kadar gelerek ehri kuatmt. Ancak, Mhelleb b. Ebi Safer ile giritii kanl savata Basradan ekilmek ve sfahana kadar gitmek zorunda kalmtr. Bu srada Basraya Mhelleb b. Eb Safer vali olarak atand. El-Havaricl-ezarika, Mavi Hariciler anlamndaki bu deyim, Nafi b. Ezreke tabi olanlara verilen isimdir. Bu olaydan sonra Mhelleb b. Ebi Safer, Haricileri yola getirmek iin grevlendirildiinden, yerine vali olarak beydullah b. Muammer tayin edildi. Bu vali zamannda, H.65 ylnda Basrada taun51 salgn ba gsterdi ve yaklak olarak 25 gn devam eden bu salgn 65.000 kiinin lmne sebep oldu. Baz tarihilerin iddiasna gre bu salgn 40 gn devam etti ve 100.000 kii hayatn kaybetti. Taundan lenlerden biri de Vali beydullah b. Muammer idi. H. 66 senesinde Basraya vali olarak Hares b. Ebi Rubeya El-Kebba atand. Bu vali zamannda Basraya Msenna El-Abdi adnd biri geldi ve Muhtarn Halife olmas iin Basra halkndan destek istedi. Halk arasnda byk bir ihtilaf ortaya kt ve ancak, Asaf b. Kaysn arabulucu olmasyla olay zld. Msenna El-Abdi geri dnd ve vali grevden alnarak yerine Musab b. Zbeyir atand. Alt ay sren valilii dneminde, El-Muhtarn (Muhtar b. beydullah Es-Sakafi) ldrlmesinden dolay azledildi ve yerine Hamza b. Abdullah EzZbeyir vali olarak Basraya geldi. Bu ahsn akli dengesi yerinde olmadndan, yerine H. 68. ylnda tekrar Musab b. Zbeyir vali olarak atand. H. 70 senesinde Basray kontrol altna almak iin Halife Abdulmelik b. Mervan tarafndan gnderilen Halit b. Abdullah, uzun savalar sonucunda hibir zm bulamadan geri dnmek zorunda kalmtr. H. 71 senesinde Halife Abdulmelik b. Mervan, Basraya sefer dzenleyip Musab b. Zbeyiri katlettikten sonra Halit b. Abdullah Basraya vali olarak atamtr. H. 72 senesinde Halit b. Abdullah Basra valiliinden el ektirilerek yerine, Halife Abdulmelikin kardei Bir atand ve Kfe, Basraya baland. O sene Basrada Hariciler tarafndan ok sayda ayaklanma karld. Hariciler, Basrann etrafna hcum ederek kyleri sabote edip, halkn maln yama etmilerdir.
51
Taun: Veba, yumurcak, uyuz ve siilli bir veba hastal.
36 36
H. 75 senesinde mehur Zalim Haccac b. Yusuf Es-Sakafi52 vali olarak tayin olundu. Haricileri tedip etmek iin Mhellebi ordunun bana getirdi ve orduya tm Kfe ve Basrallar katt. O yln ortasnda Haccaca kar isyan balatan Abdullah b. El-Carud adnda bir kii, toplad airetlerle Haccaca saldrmaya balad. Tm maln ve kadnlarn yamalad, ayrca hizmetilerinden 18 kiiyi katlederek Haccac saklanmaya mecbur etti. Haccac sonradan askerlerini toplayp, birtakm airetleri de yanna alarak, orduyu Abdullahn zerine sevk etmi ve iddetli savalar sonunda Carud ve maiyetinde bulunan 18.000 kiinin 3.000i telef olmu, kendisi de ldrlmtr. Haccac byk bir zafer kazanarak azameti tm Iraka yaylm ve tek hkim oluvermitir. H. 80 senesinde Basrada yeni bir taun salgn meydana gelmi ve bu salgnda Basrada 50.000 insan lmtr. Halkn geri kalan llere kaarak mallar telef olmutur. 50 gn sren salgnn, 35 gn ok iddetli gemitir. H. 81 ylnda Abdurrahman b. El-Es adnda bir kii Irakta byk bir ordu toplayarak, Haccacn zerine gitmi ve Basray igal etmitir. Haccac da, Basradan kaarak Kfeye snm ve orada bo durmamtr. Kfe halkndan ve amdan toplad insanlarla yeni bir ordu kurarak tekrar El-Esin ordusuyla atmaya girmitir. Bu seferi de tamamen kaybederek ve tekrar Kfede yaamaya balamtr. Abdurrahman b. El-Es Basrada kontrol saladktan sonra vali olarak Bin Eyp Es-Sakafiyi tayin etmitir. Haccac, Kfede kald srede hile, aldatmaca ve oyunlarna bavurmaya balamtr. Abdurrahman b. El-esn ordusunu yenemeyeceini anladktan sonra, Abdurrahman b. Elesin adamlarndan ileri gelenlerini rvet yolu ile datt ve El-esten uzaklatrd. Tarihilerin anlattklarna gre; plan, gzel bir plandr, ancak ar ilemitir. Haccac plann, tekrar Basraya gelinceye kadar uygulamtr. Fakat, sava kazanp Basray ele geirir geirmez de o adamlarn mallarna el koyarak, hepsini idam etti. H. 83 senesine gelince Irak valisi olan Haccac b. Yusuf Es-Sakafinin, Basra ve Kfeye yakn olmak ve olas bir ihtilalde Basraya hzla yetiebilmek iin orta bir yerde ikamet etmesi gerekiyordu. Bunun iin, Vast53 ad verilen yeri seerek bir cami ve bir imaret ina etmi, burasn hkmet merkezi yapmtr. Daha sonra, dileyenlerin bu blgede konaklayabileceini ilan ederek, ksa bir srede olduka byk bir ehrin kurulmasn salamtr. Haccacn, son gnlerinde Vastda yaptrd nfus saymna gre, ehirde 600.000 insann yaad grlmektedir. H. 93 senesinde Sait b. El-Cebir adl ahs ldrerek Vast yaknlarnda defnettirdi (mezar halk tarafndan ziyaret edilir). Bu kii, zamannda Abdurrahman b. El-Es destekledii iin cezasn buldu. H.95 senesinde Haccac b. Yusuf Es-Sakafi vefat etti ve yerine Yezid b. Mhelleb vali tayin edildi. 97 senesinde de Basraya vali olarak Abdullah b. Hilal El-Kelayi tayin edildi. H. 98 senesinde Abdullah b. Hilal azledilerek yerine, Sfyan b. Abdullah El-Kindi vali olarak atand.
Haccacn kanl yntemleri hakknda, Haccac kendi szleri ile unu sylemektedir. Bu yntemler Irak halk iin en uygunudur hatta bir rivayete gre Haccacn ldrd insan says 120 bine ulamtr. Baker Yasin, History Of Bloody Violance n Iraq, s.107. 53 Vast: Badat ve Basra arasnda bir ehir.
52
37 37
ORSAM
H. 99 senesinde Halife mer b. Abdlaziz dneminde, Basraya vali olarak d b. Ertat El-Fezari tayin edildi. O dnemde -caddeleri zlm ve hakszlk dolu bir yer olduu ve halknn korkudan kat- Basra, yeni vali sayesinde adalet ve huzur dolu gnler yaad ve bylece ehirde asayi saland. H. 101 senesinde amda hapis olan Yezid b. Mhelleb firar ederek, bir takm asker ve leker54 toplayarak Basraya gelmi, ksa bir kuatmadan sonra ehri kontrol altna alm ve d b. Ertat hapsederek ehrin etrafn istila etmitir.55 H.102 senesinde Msellime b. Abdlmelik komutas altnda amdan sevk olunan 80.000 kiilik byk bir ordu Basraya gelerek, Yezid b. Mhelleb ile byk savalar yapldktan sonra malup olmutur. Msellime b. Abdlmelik Irak ve Horasann genel askeri hkimi olarak, Basraya Abdurrahman b. Selman El-Kelbi vali olarak atamtr. Basra halknn rivayetlerine gre, bu son savata Basrada len insan says 28.000, baz tarihilere gre de 18.000dir. yle ki, sava sonras Basrada matem olmayan ev yokmu ve bir yl boyunca Basra, feryat ve figandan adeta yatlamaz bir hale gelmitir. H. 105 senesinde Haim b. Abdlmelikin hilafeti dneminde, Irak valisi mer b. Hebire tarafndan Basraya Musa Amil vali olarak tayin edilmitir. H. 106 senesinde Irak valilii Halit b. Abdullah El-Kusriye tevcih edildi ve Basra valiliine de Akabe b. Abdull Amil tayin olundu. H. 109 senesinde Akabe azledildikten sonra Basra valiliine, Amaye b. Sabara ElYesribi tayin edildi ve daha sonra o da azledilerek yerine 110 senesinde, Bilal b. Ebbekir tayin edildi ve ehrin kadl da kendisine ilave grev olarak verildi. H. 110 senesinde Basrada grlmemi bir yamur yaarak, sokaklardan geilmez olmu ve 1.500 ev yklmtr. Bu senede Hasan Bsri 87 yanda Hakkn rahmetine kavutu. Trbesi imdi Zbeyir kasabasnn dnda ve yarm saat kadar mesafede olup, ziyaretgh olarak halk tarafndan ziyaret edilmektedir. H. 116 senesinde Basrada yine bir taun salgn balam ve 65 gn devam etmitir. Tarih kitaplarnda; o sene banda yaplan nfus saymnda Basra nfusunun 300.000 civarnda olduu yazldr. Salgn srasnda ise 150.000 insan telef olmutur. H. 120 senesinde Irak valisi Yusuf b. mer Es-Sakafi zamannda Basraya Kesir b. Abdullah El-Selemi vali olarak atanmtr.
Leker: eri, dman askerini kran, asker bozan ordu. Hem Yakut El-Hamevi, Muceml-Udeb adl eserinde, hem de El-sfahani, El-A adl eserinde bu konuyla ilgili ksa fakat z bilgi aktarmaktadr. Her iki eserde, konuyla ilgili u bilgiler yer almaktadr: Yezid b. Mhelleb, kendisine yardm etmesi iin Sl Tekine (Trk asll ve yllarca Hazar denizinin gneydousunda Teberistan ve Horasan arasnda bulunan Crcan hkmdarl yaptklarn bilinmektedir) arda bulunur. Sl olu ile birlikte bu arya olumlu cevap vererek Emevi halifesine kar Yezidin yannda yer alr. arpma srasnda Sl okunun ucuna Sl, sizi Allahn kitabna ve onun Peygamberinin snnetine uymaya davet ediyor ibaresini yazarak kar tarafa frlatr. Bu mesaj, Halife Yezid b. Abdlmelike iletilince ok sinirlenir ve yle barr: ...Bakn hele siz!! Dinsiz anann oluna bakn! O kim oluyor da bizi Allahn kitabna ve Peygamberin snnetine davet ediyor?!! Belki o daha kld namazn manasn bilmiyordur!. Yezid b.Mhelleb, savata yenik dp lnce Sl, beraberindekiler ile birlikte Emevi valilerinden Abbas b.Velide snr. Ne var ki ortalk sakinleince vali bu aileyi btnyle uykudayken kltan geirmekte tereddt etmez. Bkz. Pamuku, Ekrem, Badatta lk Trkler, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1994, s.67.
55
54
38 38
H. 126 senesinde Irak valisi Abdullah b. mer b. Abdlaziz zamannda Basraya vali olarak El-Mesur b. mer b. bat tayin olunmutur. Bu vali dneminde Basrada Abbasilerin ilkeleri grnmeye balad ve Basraya gizlice gelen birtakm ihtilalciler, Emevi Devleti aleyhine baz ayaklanmalar balatmak istemilerdir. Vali bu durumdan haberdar olunca ayaklanmann nnn alnmas iin pek ok ihtiyati tedbir almasna ramen, baar elde edilememitir. nk halk zaten Emevi Devletinden nefret etmektedir ve vilayetin kendi askerleri bile ihanet iindedir. H. 128 senesinde Irakta El-Zahik b. Kays adnda bir adam isyan ederek, Abdullah b. mer ile mcadeleye girimi ve sonunda, sekiz gnlk bir kuatmadan sonra El-Mesur b. mer b. bat, Basray teslim etmitir. H. 129 senesinde Halife Mervan tarafndan, Yezid b. Hubeyre Iraka vali olarak atanmtr. Adgeen vali ok sayda asker ile Iraka gelerek Kfeyi Haricilerden kurtarm ve Basraya ynelmitir. Basra dnda meydana gelen ve olduka iddetli geen 11 gnlk bir savatan sonra Hariciler yenilmi, Basra Yezid b. Hubeyre tarafndan geri alnmtr. H.130 senesinde Vali Yezid b. Hubeyre dneminde, Basrada taun salgn ba gstermi ve 45 gn devam etmitir. Bu salgn srasnda 60.000den fazla insan telef olmu ve sa kalanlarn ou ehri terk edip llere kamlardr. Abbasi Devleti Dneminde Basra: H.131 senesinde Basra valilii Mslm b. Kuteybeye teslim edilmiti. Birka ay sonra Abbasi Devletinin izleri ortaya km ve her tarafta Abbasi Devletinin askerleri grnmeye balamtr.56 Basraya Ebulabbas Abdullah Es-Seffah57 tarafndan, Sfyan b. Muaviye b. Yezid b. Mhelleb vali olarak atanmtr. Ancak ehrin teslim olmaya niyeti yoktu. O srada Horasanda bulunan 4.000 svari Emevi askeri Basraya gelerek savunmay glendirdi. Yedi gn boyunca sren etin savalar sonunda, Basra teslim oldu ve Abbasi kuvvetlerinin eline geti. Bu yedi gn iinde Basrada 11.000 insan lm ve Basrann tamamna yakn yamalanm, 7.000 ev ile o dnemde Basrada var olan arlarn yarsndan fazlas yklmtr. Basra yerle bir edildikten sonra aman verilmi ve Ebulabbas Es-Seffah tarafndan vali olarak atanan Sfyan b. Muaviye b. Yezid b. Mhelleb, Abbasilerin ilk Basra valisi olmutur. Bu tarihten sonra Basrada hutbeler Abbasi Halifesi adna okunmaya balam ve yine bu sene iinde Basrada bulunan Emevi ailesinin ileri gelenlerinden 60 kadar kii nce idam edilmi ve daha sonra da cesetleri sokaklarda kpeklere terk edilmitir. Bu olay halk arasnda byk bir korku ve infiale neden olmutur.
Emevi Devletinin kesin olarak tarihten yok oluunun dnm noktas, H. 132 ylnda meydana gelen Zab Nehri Savadr. Bu savata Halife Mervan b. Muhammed Emevi kuvvetlerinin komutanln stlenmitir. Abbasi kuvvetlerinin komutan ise Abdullah b. Aliye (Ebulabbas Abdullah Es-Seffahn amcas) teslim edilmiti. ok etin bir savatan sonra, Halife yenileceini anlaynca hi arkasna bakmadan sava meydanndan kamtr. Ancak Abdullah b. Ali, onu brakmaya niyeti olmad iin halife ve adamlarn nce ama kadar takip etmi oradan da Filistine daha sonra Msra kadar peinden gitmitir. Msrn gneyinde Said blgesinde Bosir diye bilinen kyde onu yakalayarak ldrm ve kafasn keserek Es-Seffaha geri getirmitir. Bylece Emevi Devleti tarih sahnesinden kanl bir ekilde ayrlmtr. Bkz. Yasin Baker, History of Bloody Violance in Iraq, Beyrut 1999, s. 114. 57 Abbasi Devletinin ilk Halifesi ve kurucusudur. Es-Seffah (Kasap) lakab ile anlmaktadr.
56
39 39
ORSAM
Vali Sfyan b. Muaviye, Basrann yeniden imar ve halkn yerlerine geri dnmeleri konusunda byk aba harcamtr. H. 133 senesinde Sfyan b. Muaviye azledilmi ve yerine Seffahn amcas Sleyman b. Ali vali olarak atanmtr. Dicle, Sevad, Bahreyn ve Umman Basraya balanmtr. H. 135 senesinde tm lkelerin haclar Basrada toplanm ve burada organize olunmutur. O sene Basra ehrine 200.000 hacnn gelmesiyle birlikte, halk ve ticaret erbabnn sosyal ve ekonomik hayatnda byk bir canllk gzlenmitir. H.139 senesinde Sleyman b. Ali grevden alnarak yerine Sfyan b. Muaviye ikinci defa vali olarak atand ve Sleymann kardeleri ve yoldalarn kknden yok etmek iin ikence edildi. H.140 senesinde Halife Mansurun adamlarndan Hac Hasip, Basrada ad ile mehur olan Ebulhasip nehrini kazarak, tamir etmi ve ormanlk iin pek ok alan tahsis ederek, aa diktirmitir. Nehrin bana byk bir saray ina ettirmitir. Bu mevki halen Basrann en bayndr yerlerinden biridir. H.142 senesinde Basrada Ayniye b. Musa b. Keb isyan balamtr. Halife Ebulcafer El-Mansur, byk bir ordu tekil ederek Basraya gelmi ve ilk olarak Basrada ahap ve dubalardan bir kpr ina ettirerek, Basrada asayii salam ve ou mahalleleri imar ettirmitir. H.144 senesinde Hz. Alinin torunlarndan brahim b. Abdullah b. Hasan b. Ali, Halife Ebulcafer El-Mansura sava ilan ederek, Basra ve civarndan yaklak 100.000 kii toplamtr. Kfeye yakn bir yerde byk bir sava meydana gelmi, sonuta yenilen brahim olmu ve Basra halkndan 20.000 kii lmtr. H.145 senesinde Basra valiliine Selem b. Kuteybe b. El-Bhili atanmtr. Bu sene ierisinde Badat ehrinin yapm ve inaat tamamlanmtr. H.146 senesinde Basra ahalisinden brahime tabi olanlarn evlerini ykmak, bahelerini tahrip etmek, mal ve mlklerini yamalamak ve kendilerini imha etmek iin Halife Mansurdan gelen emri Vali Selem b. Kuteybe b. El-Bhili ardan ald iin grevinden azledilmi, yerine Muhammed b. Selman tayin edilmitir. Vali greve balar balamaz Basrada 3.000 ev yklm ve 20.000 fazla hurma aac telef edilmitir. Ayrca halkn ileri gelenlerinden 55 kii aslarak idam edilmi ve 500e yakn kii de zincirlere vurularak Badata gtrlmtr. H.147 senesinde Basra valilii, Muhammed b. Abdullah Es-Seffaha tevcih olunmu ve vali ay sonra istifa ettiinden yerine Nuhbe b. Salim tayin edilmitir. H. 150 senesinde Basra valiliine Akabe b. Salim tayin olunmutur. Bu vali zamannda Basrada bilimsel almalara arlk verilmi, zellikle Arap dili ve edebiyat ile Arap ilimleri hakknda almalar yaplmtr. H.154 senesinde Bahreynde meydana gelen isyan bastrmak iin Akabe b. Salim grevlendirilmi ve yerine Abdulmelik b. Zbyan Et-Temiri vali tayin edilmitir.
40 40
H.155 senesinde Basrada hrszlk yaylmaya balamtr. O derece ki, gndz saatlerinde bile evler yamalanmaya balanm ve emniyet bsbtn yok oluvermitir. Bunun zerine Abdulmelik azl olunarak, yerine Heysem b. Muaviye tayin olunmutur. H. 157 senesinde Basrann mehur kads Sevar b. Abdullah vefat etmitir. H. 160 senesinde Muhammed b. Selman, Basra vilayetine tayin olunarak Kor, Dicle ve Bahreyn, Basraya ilhak olundu. Bu vali zamannda Basra Camiinde gnde 20.000 kiinin namaz kld grlmtr. Ancak caminin bykl bu kadar insana yetmediinden ve pek ok izdiham yaandndan, caminin geniletilmesi iin Halifeden ruhsat istenmi; H.166 senesinde Basraya Ruh b. Hasim vali tayin olunmutur. H. 167de Bahreyn ile Basra arsndaki bedevi airetlerinin isyan balam ve Basraya saldrlarak pek ok insan ldrlm, ok sayda mal mlk yamalanm ve yollar kapanmtr. Bunun zere Basradan asker toplanm ve zerlerine sevk olunmu ise de, bedevilerin says ok olduundan askerler geri dnmek zorunda kalmlardr. Daha sonra Badattan ok sayda asker gnderilerek isyan bastrlmtr. H.169 ylnda Basraya vali olarak Muhammed b. Sleyman tayin edilmitir. H. 172 senesinde Sleyman b. Caferin valiliinden sonra, Basrada sa b. Cafer vali olarak grev yapt. 174 ylnda Abdussamad b. Ali, 177 ylnda Malik b. Ali El-Huzayi, 181 ylnda shak b. Sleyman, 184 ylnda Sleyman b. Ebu Cafer, 185 ylnda sa b. Cafer, 187 ylnda El-Hasan b. Cemil, 189 ylnda tekrar sa b. Cafer, 190 ylnda Cerir b. Yezid ve alt ay sonra Abdussamad b. Ali ve 193 ylnda shak b. sa b. Ali, Basra valiliine atanmlardr. Bu zaman zarfnda Basrada nemli bir olay meydana gelmemi, ilim ve irfan peinde koanlar, emniyet ve huzur ierisinde i g ile megul olmulardr. H.193 senesinde Reddan El-Haruri adnda bir kii Basra etrafnda grnmeye, fesat ve kan dkmeye balad. Halife Harun Reit yeteri kadar asker gndererek bu cemiyeti datmtr. H.195 senesinde Halife Emin b. Harun Reit, Basraya vali olarak El-Mansur b. Mehdiyi tayin etmitir. Memun ile Emin arasnda daha sonra meydana gelen savalar sonrasnda, Memunun Serdar Tahir Vast, Ahvaz ve Kfeyi istila ederken, Basra halk toplanarak Tahiri savunmak istemilerdir. Ancak El-Mansur kabul etmeyerek Emini tahttan indirmi, yerine Memunu Halife setirerek devletin devamlln salamtr. H.196 senesinde Irak, Fars (ran) ve Bahreyn vilayeti birletirilerek Memun tarafndan Hasan b. Sheyle tevcih olunduundan, Basraya El-Abbas b. Muhammed ElCaferi vekil tayin olunmutur. H. 200 senesinde Ebusseraya Et-Talibi adnda bir kii ortaya karak Ahvaz, Vast ve Kfeyi istila etti. Daha sonra da ok sayda askerle Basraya saldrd. Basra vekili halk toplayarak savamaya balad ancak Talibiler galip gelerek Basray igal ettiler. H. 204 senesinde Halife Memun kardei Salihi toplanan bir miktar asker ile blgeye gnderdi. Salih bir ay sren savatan sonra Basray geri alarak dzeni salad ve Basraya vali tayin edildi.
41 41
ORSAM
H. 206 senesinde Basra vilayetine Yemame ve Bahreyn de ilave olunarak, valiliine Davut b. Mashr atand. H. 210 senesinde Halife, Basrada mevcut olan bilim adamlar ve rencilerinin saysnn tespitini ister. Yaplan tespitte, Basrada 700 mderris ve 11.000 rencinin bulunduu bildirildi. Halife, hocalara ve rencilere aylk bir miktar maa tahsis edilmesini ve son yirmi yl iinde eitli bilim dallarnda telif edilen kitaplarn birer nshasnn Badata gnderilmesini emretti. Toplanan kitaplarn gemi dolusu olduu ve yaklak 200.000den fazla eserden olutuu grlmtr. H. 211 senesinde nemli mezhep bilimcilerinden El-Ahve vefat eder, tm Basrann bilim adamlar onun iin zlr ve gn yas tutularak, ders okutulmaz. Ayn yl iinde byk limlerden Abdullah b. Davut El-Herbi de vefat eder. H. 215 senesinde Basraya Muhammed b. Abbad El-Mehlebi vali olarak atanr. 216 ylna kadar grev yaptktan sonra vefat eder, yerine Acif b. Anbese tayin olur. Bu sene iinde Basrada Ez-Zat58 diye bir grup ortaya kar ve Basra civarnda kyleri yama ve talan ederler. Vali Acif byk bir himmetle bunlarn zerlerine gider, 500 kiiyi ldrr ve grubu datr. H. 226 senesinde Basrada iddetli bir frtna meydana gelir. Bu frtnada 5060 kii kaybolur ve baz binalar yklr. Daha ziyade Ahvar (Bataklk) blgesinde iddetli olan bu frtnada 1000den fazla ev yklr ve 500e yakn insan telef olur. Ayn frtnada eyh Ebulhezil Muhammed b. El-llaf da vefat eder. Bu dnemde baz tarihiler Basray anlatrken ok abartl bilgiler vermilerdir. rnein: Bu tarihte Basrada byk ve kk olmak zere 117.000 camiin bulunduu, 7.000 hamam, yerel halkn dnda sadece camilerde yaayan fakirlerin saysnn 160.000 civarnda olduu, ayrca Basrann hurma bahelerinin uzunluunun 54 fersah,59 eninin ise 3,54 fersah olduu, Basra blgesindeki nehir saysnn 120.000den fazla olduu ve bu nehirlerde alan gemilerin says 500.000 fazla olup, her ay iinde in, Hindistan vs. memleketlerden gelen gemi says 150.000i gemektedir, deniliyor. Bu bilgilerin abartl olduu aktr. nk Basra anlatlan bykln %25ine sahip olmas halinde, bugnk Basrann yz misli daha byk olmas gerekirdi.
58
Zat: Hindistandan getirilen Araplam ingeneler. Daha sonra Avrupaya gnderilmi ve bugn Bulgaristan, Macaristan, Romanya ve spanyada yaayan ingenelerin atalar zatlardr. Bkz. Yasin, Baker, History of Bloody Violance in Iraq, s.139-140. 59 Fersah: Yaklak be bin metrelik bir mesafe, yani drt saatlik bir yol.
42 42
Zenci Ayaklanmas60: H. 232 senesinde Basra valiliine mir b. mmar, 239 senesinde de Muhammed b. Reca atand. Bu vali zamannda, Basra halk iki gruba blnr: Hilaliye ve Sadiye. Bu iki grup arasndaki atmalar ok kanl savalara dnmtr. O derece ki, Vali Muhammed b. Reca kovulmu, hapiste olanlar serbest braklm, Beytlmal yamalanm ve Basra tam anlamyla bir kemeke ve kargaa ierisine drlmtr. Bu kargaa, H.253 ylna kadar devam etmi ve atanan valiler bazen bir ay, bazen de iki ay kadar kaldktan sonra ya istifa etmiler, ya ldrlmler ya da kovulmulardr. H. 254 senesinde Ali b. Ahmet b. Muhammed adnda birisi ortaya kar ve zencileri etrafna toplayp, her birisine beer altn vererek klelikten kurtarmak zere kendisine tabi klar ve sahiplerine isyan etmelerini tevik eder. Ali b. Ahmet, etrafnda yaklak 3.000 kadar zenci toplayarak Basraya saldrr. Saldrda yaklak 2.000 kii ld, pek ok mal mlk telef oldu ve kyler yaklarak yok edildi. Basraya korku ve panik hkim oldu. Basrallar toplam olduklar askerlerle birka defa kar koymaya altlarsa da, hibir sonu alamadlar. Malup olduklarndan ve artk Zencilerle savama imkn kalmadndan durumu Halifeye arz ettiler. H. 255 senesinde Basraya El-Ehvas El-Bahali vali olarak atanr ve Celan Et-Trk komutasnda byk bir ordu Zenciler ile muharebeye balamak zere Basraya gelir. Celan Et-Trk, birka teebbsten sonra Basrann muhafazas daha nemli olduundan, Basra etrafnda bir hendek kazarak Basray zencilerin saldrsndan korumaya alr. H. 256 senesinde Hilaliye ve Sadiye gruplar byk bir askeri g tekil ederek Basraya saldrmaya balarlar. Tam 11 gn sren atmalarda yaklak 5.0006.000 insan telef olduktan sonra, Basrallar sava kaybeder. Zenciler Basra kylerini yamalar ve birounu da yakarlar. Ablhasib halk yerinden ederek, blgeyi kendileri iin s olarak kullanr. Daha sonra Ebeleye saldrya geerler, drt gn sren sava sonucunda kasabadaki birok evi yakarak, ahaliye kar katliama giriirler, halk yok ederler ve mallarn yamalarlar. H.257 senesinde, Zencilerle savamak zere Said b. Salih El-Hacib grevlendirilir. Byk bir ordu ile Basraya gelen El-Hacib, blgeye ular ulamaz muharebeye tutuarak, Zencilerin nc birliklerini perian eder. Daha sonra Zencilerin birka frkas zerine hcum ederek onlar da yok eder. Ancak, Zencilerin cahiliyet duygular kabarr ve toparlanarak ElHacibin ordusuna iddetli bir saldr dzenlerler. Bu saldr sonucu ordu dalr, ordugh yaklr, askerlerin ounluu lr ve El-Hacib kamak zorunda kalr. Ayn yln son aylarnda Mansur b. Cafer El-Hayyat blgeye gnderilir. ok sayda gemi ve asker ile blgeye gelen Mansur El-Hayyat, Basraya saatlik mesafede Zencilerin
Zenci Ayaklanmas: Bu ayaklanma (H.255270) yllar arasnda Basrann Ahvaz ve Bataklk blgesinde 14 yl boyunca devam etmitir. Dr. Philip Hatti, Arap Tarihi adl eserinin 543.sayfasnda Halifenin ordusu ile Zenciler arasnda meydana gelen savalarda, zenciler genelde esir den askerlerin kafasn keserek ldrdklerinden, l says baz kaynaklarda 500.000den fazla olduunu sylemektedir. Bat Asya tarihinde bu kadar korkun ve kanl bir devrim ayaklanmas grlmemitir Bkz. Yasin, Baker, History of Bloody Violance in Iraq, s.154.
60
43 43
ORSAM
saldrsna maruz kalr ve etin bir sava sonunda Mansur El-Hayyatn gemilerinin tamam yaklarak yamalanr ve askerlerin ou telef olur. Bu olaydan bir ay sonra Zenciler artk Ahvaz, Ebele ve dier blgeleri kontrolleri altna alarak, istedikleri gibi at oynatmaya balarlar. Bu blgelerin dnda sadece Basra merkez kalr ve bir araya gelerek Basraya saldrmaya karar verirler. Basra halk durumu renince 20.000 sava ile kar koymaya kalkr. Sekiz gn sren etin savalar sonunda Basrallar malup olur ve Basradan llere kamaya balarlar. Zenciler Basraya girerek gn boyunca ehri yamalayp evleri yaktktan sonra, Zencilerin ba savan bittiini ilan ederek, halka tavsiyelerde bulunmak iin her kesin camilerde toplanmas ister. Yzbinlerce insan camilerde toplandktan sonra, hepsinin ldrlmesini emreder. Camiler birer kan deryasna dner ve sonunda camileri de yakarak yerle bir eder. Bu olayda 15.000 ev ve 200 cami yklm, 120.000 insan lmtr. Bu ac olay Halife El-Mutemedi ok zm, derhal Ahmet El-Mevldn komutas altnda bir ordu hazrlayarak Basraya sevk etmitir. Ordu Ebeleye varr varmaz Zenciler hi gz atrmadan saldrya geerler ve Ahmet El-Mevldn ordusunu datrlar. Asker kamaya balar. Sonuta, Zenciler Ebele halkna tekrar katliam yaparak ehri yamalamlardr. Bu olay ile ilgili haber Halife El-Mutemede ular ulamaz, devasa bir ordu hazrlar ve bana kardei Ebu Ahmed El-Muvaffakn gemesini emreder. Ayrca Badat, Kor, Dicle, Vast ve dier yerlere de asker toplanmas ve Basraya gnderilmesi iin emir gnderir. Ebu Ahmed El-Muvaffak, toplanan askerler ile birlikte Basraya yaklatnda, Makal nehri yaknlarnda Zencileri idare eden ve birinci komutanlar olan Yahya b. Muhammed ElBahrani ile karlar. Aralarnda bir iki saat sren savatan sonra Zenciler malup olur ve Yahya b. Muhammed El-Bahrani esir olarak ele geer. Kelepelenerek nce Badata, sonra da Samarraya gnderilir. Halife Samarrada ldrlmesini emreder. Sylendiine gre Zenciler, bu savalarda ellerine esir olarak geen insanlarn etlerini yemilerdir. Sava srasnda Basra ve Vast civarlarnda taun salgn ba gstermi, askerlerin ou dalm ve Ebu Ahmed de Samarraya geri dnmtr. H. 259 senesinde Zencileri bertaraf etmek iin Halife El-Mtemed tarafndan Musa b. Boa61 grevlendirilir. Boa, Basraya varr varmaz cenk ateleri yanmaya balar. Bir ka muharebeden sonra galip gelir ve Zencilere 6.000 zayiat verdirir. Basra halk da ieriden destek vererek, Zencilerin Basradan kovulmasn salarlar. Ebulhasib blgesindeki insanlarn da, zencilere gda ve yiyecek gndermekten imtina etmeleri zerine Zenciler, taraftan etkili bir kuatma altnda kalrlar.
Musa b. Boa: Dier adyla Musa b. Boa El-Kebr, Abbasi Devletinin ordusunda ok saydaki Trk komutanlardan birisidir. nl Arap Tarihisi El-Cahiz, Mecmatr-Resil adl eserinde Abbasi Devleti hizmetinde bulunan btn dou illerinin insanlar, Horasanldr...; ve Horasanllar ile Trkler kardetirler. Bunlar arasndaki ahlak ve dil yaknl, Kahtaniler ile Adnaniler arasndaki yaknlktan daha kuvvetlidir, Abbasi Halifelerinden Vask dneminde, nak, Vasf ve Boa El-Kebr gibi Trkler, Hicaz, am ve dier blgelerde ba gsteren isyanlarn bastrlmasnda nemli rol oynarlar. zelikle Hicazda Benu Sellum ve Benu Feruze kabilelerinin isyannn bastrlmas, Mekke ve Medine yollarnn ekya ve yol kesicilerden temizlenmesinde Boa El-Kebr byk yararlklar gsterir.... Bkz. Pamuku, Badatta lk Trkler, s.4950.
61
44 44
H. 260 senesinden Musa b. Boa azledilerek yerine, Mesrur El-Belhi grevlendirilir. Bir iki muhareben sonra Badatta karklk balamasndan dolay bir netice alamadan geri dner. H. 261 senesinde tekrar Ebu Ahmed El-Muvaffak Zencilerle savamak zere grevlendirilir. Yannda olu Ebulabbas, 2.000 gemi ve 50.000 kadar askerle beraber Basraya gelir. Zenciler bu sre ierisinde Ebulhasib nehrinin sanda ve solunda byk bir hisar ina ederek, gl ve kuvvetli surlarla takviye etmiler, etrafna derin hendekler kazmlardr. Bu hisarn adn da El-Muhtara koymular. Hisarn ierisinde 300.000 sava bulunuyordu. Ayrca bu hisarda daha nce kylerden esir olarak topladklar 200.000den fazla kadn ve kz bulunuyordu. Ebu Ahmed ve olu Ebulabbas, Basra ehrinin dousunda ve attl-Arap sahiline yakn bir yerde El-Muvaffakiye adn verdikleri byk bir ehir ina ettirirler. Buray bir sene iinde dier blgelerden tacirleri de getirerek, kalabalk ve byk arlar olan bir ehir hline getirdiler ve karargh olarak kullandlar. Ebu Ahmedin ordusu, Zencilerle yaplan muharebelerde -gerek nehirde ve gerek karada- onlara byk zararlar verdirir ve pek ok esiri kurtarp ailelerine iade ederler. Tabi halk da zaferin kokusunu almaya baladndan, moralleri glendi. Ebu Ahmed, bu ara Zencilere katlm olan baz kabile ve airetleri yanna ekmek iin areler arad ve pek ounu yanna ekmeyi baard. Zenciler gitgide zayflamaya ve Ebu Ahmedin ordusu glenmeye balad. Zenciler, hisar yaparken Ebulhasib nehri zerinde ahaptan sekiz ve krgrden de drt kpr yapmlard. Her kprnn yanna byk kuleler ina etmiler ve hepsini Zencilerle doldurmulardr. H. 270 senesi gelince Ebulabbas komutasnda nehirden 3.000 kadar gemi ve karadan Ebu Ahmed komutasnda devasa bir ordu ile Zencileri sktrarak saldrya getiler. Muharebe sonunda Zenciler malup olarak kamaya baladlar ve itaat etmeyenler idam edildi Basra halk bunlarn ktlklerinden ve pisliklerinden kurtuldu. Zencilerin, halktan yamaladklar mal ve dier eyalar ile esir alnan kadnlarn tamam topland ve her kimin mal ve kadn yamalanm ise mracaat eylesin diye halka duyurulmas iin her tarafa haberciler gnderildi. Gelen insanlar yamalanm maln, evladn ve eini geri alarak, bu adil dzeni adeta bir bayram havas iinde kutlad. Ebu Ahmed El-Muvaffak, maiyetindeki askerlere ikramiyeler ve hediyeler datt. Zencilerin ayaklanmas 14 yl srd. Bu sre boyunca 150.000 insan katledildi, 200.000 kadn, 10.000 ocuk 120.000 erkek esir alnd ve 20.000.000 Altn deerinde maddi hasar meydana geldi. Tarih rivayetlere gre Ebu Ahmed El-Muvaffakn ina ettii ve El-Muvaffakiye adnn verildii ehir, halen Basra halknn oturduu ehirdir. Eski Basra ehri ise tamamen tahrip olduundan halk buraya g etmitir. Zamanla da El-Muvaffakiye ad ortadan kaybolarak yerine Basra ad kullanlr olmutur. H. 271 ylnda Basraya vali olarak El-Abbas b. Terkes atand. Bu vali Basrann imarnda ve yeniden yaplanmasnda olaanst aba harcad.
45 45
ORSAM
H. 278 senesinde Kfede El-Karmati diye biri, garip olduu kadar acayip bir inan ile ortaya kar. Gya kendisine Kuran inmi ve bu Kurandaki emirler diyormu ki: Nasrane kynden El-Karmati (El-Farac b. Osman) hem Mesih sa ve hem de Mehdi olup, bizzat Ahmed b. Muhammed El-Hanife ve Cebrail de kendisidir. Ayrca Salihin Devesi, Zekeriya olu Yahya ve Ruhul-Kuds de kendisidir. Namaz drt rekt olup, bunlardan ikisi gne domadan nce, dier ikisi de gne doduktan sonra klnr. Ylda iki gn namaz klnr; birisi Nevruz gn, dieri de Mehrecan gn. ki haram deil ve cenabet iken boy abdesti yerine normal abdest almak yeterlidir. Bu ahsa kar gelen herkesin lm hell, kar gelmeyip itaat edenlerin ise cizye vermeleri lazm gelirmi. Bunun gibi birtakm sama sapan grler, tarih kitaplarnda yazldr. Bunlara ilave olarak namazda da szde kendisine indirilmi ayetlerin okunacan emreder. H. 286 senesinde Basrada gayet iddetli bir frtna meydana gelmitir. nce sar, sonra yeil, daha sonra karayel iddetiyle esmeye balamtr. Yz elli dirhem arlnda dolu yam, arkasndan yaan iddetli yamur da halk byk bir endieye sevk etmitir. Yine bu sene iinde Basraya bal Bahreynde, Karmatilere mensup Ebs-Sait ElCenabi adnda bir ahs, toplumun en bozguncu tiplerini etrafna toplayarak Bahreyn ile Katif blgesinde insanlar katletmi, evlerini ve mallarn yamalamtr. Daha sonra bunlarn Basraya ynelmeye balayacaklar haberi yayld. Basra Valisi Ahmed b. Muhammed b. Yahya bu haberi alnca, derhal Halifeyi bilgilendirir ve Halife cevab yazsnda Basra hisarnn yaplmasn nerir ve bunun iin de 14.000 Dinar sarf edilir. Basra hisar tamamlandktan sonra, H. 287 ylnda El-Cenabi Basraya saldr dzenler. Ancak, Basra halk askerlerle birlikte kar koyarak saldry pskrtrler. El-Cenabi 300 askeri lnce, geri dnmek zorunda kalr. Bir yl sonra tekrar Basraya saldr dzenlerler ve 18 gnlk kuatmadan sonra, hibir ey elde edemeyerek geri dnerler. H. 294 senesinde Karmatiler, Hicaz yolunda bulunan su kuyular ile su kaynaklarn tahrip ederek, Irak ve Basradan gelen haclarn tm mallarn yama ettikten sonra 8.000ini katlederek, geri kalan haclar da lde susuzlua terk ederek lmlerine neden olurlar. H. 299 senesinde Basra valiliine Muhammed b. shak b. Kndecik atanr. Basraya geliinden ay sonra, halk ile birlikte Cuma namaznda iken Karmatilerin saldrsna maruz kalrlar. ki kiinin lmnden sonra vali, derhal askerleri hazrlar ve Karmatilerin zerine saldrarak, onlar Basradan darya atmay baarr. H. 301 senesinde Karmatilerin ba olan Ebussait El-Cenabi ldrlr. Karmatiler o sene Hecer, Ahsa, Katif ve Bahreyni tamamen ellerine geirmilerdir. H. 305 senesinde Basrada byk bir kargaa meydana gelir. Basra Askeri Komutan El-Hasan b. Halil b. Remal, bir miktar asker ile Basra Camiine saldrarak orada bulunan ahalinin pek ounu katleder. Vali dahil halk, bunlara kar koymaya balar ve pek ok asker de lr. Nihayet olay Badata ular ve Halife El-Muktedir tarafndan, ad geen komutan azledilerek, yerine Ebu Delef Haim b. Muhammed El-Huza tayin olunur. H. 310 senesinde Basraya vali olarak Sebek El-Muflehi atanr. Bu vali zamannda Karmatilerden, Ebu Tahir Sleyman b. Said 1.700 adamyla geceleyin Basraya saldrr ve ipten yaplm merdivenlerle Basra surlarn geer. Halkla 11 gn savatktan sonra, ahali ve askeri kamaya mecbur ederek, memleketi yamalamaya balar. Bu olay srasnda 1.500 kii
46 46
lm, 1.000 kz ile 500600 ufak ocuk esir alnm, haddi hesab bilinmeyen ok sayda mal yamalanm ve Hecere gnderilmitir. H. 311 senesinde Basraya Muhammed b. Abdullah El-Faruki vali olarak atanr. H.312 senesinde Karmatilerin korkusundan Basradan hi kimse hacca gidememi ve bu olay halk arasnda byk bir infial yaratmtr. H. 313 senesinde Basra ve Irakn her tarafnda, Karmatilere gda ve yiyecek verilmesi Halifenin emri ile yasaklanm ve valilere gnderilen emirde, yasaa uymayan ehirlerin hemen kuatlaca ve savaa maruz kalaca bildirilmitir. H. 316 senesinde Basraya bn-i Raik vali olarak atanr ve Karmatilerle ok iyi mcadele eder. H. 323 senesinde Karmatiler, Iraktan hacca gidenlerin ldrleceini ve Basradan kendilerine zahire verilmedike haclara msaade etmeyeceklerini ilan ederler. H. 325 senesinde Basra valiliine Muhammed b. Yezdadi getirildi. Bu zat halka her trl zulm ve ktl yapt iin, halk bunun elinden kurtulmak istemitir. Bu nedenle de Ahvaz Hkimi Beridiye iltica etmilerdir. Bunun zerine H. 326 senesinde Beridi, bir miktar asker ve Basra halknn yardm ile Basraya girer ve Muhammed b. Yezdadiyi valilikten uzaklatrr. Halka getirdirdii vergi ve rsumlar kaldrr. Ancak bir sre sonra, Basray tam olarak kontrol altna alr almaz, bir nceki validen daha beter zlm ve bask uygular. Hl byle olunca halk eski valiyi arayacak duruma gelir. Tek areleri kalr, o da ehri terk etmek ve memleketin dier blgelerine g etmek. Ayn sene halk durumlarn Halife El-Raziye ikyet ederek yardm ister. Halife vilayete vali olarak Muhkemi ve yannda 10.000 kiilik kk bir ordu gnderir. Muhkem, Beridi ile yaplan eitli muharebelerden sonra Basrann hkimiyetini ele geirdi. H. 327 senesinde Basra ve Irakn her tarafnda kuraklk ba gstermi, pahallk artm ve pek ok fukara alktan sokaklarda vefat etmitir. H. 328 senesinde Basra valiliine tekrar Beridi atanr ve yine ayn vergileri halka dayatmaya alr. H. 332 senesinde Umman hkimi Yusuf b. Vecih, ok sayda gemi ve asker ile birlikte Basraya sefere kar ve ilk olarak Ebeleyi zapt ederek, Basraya ynelir. Basra Valisi Beridi ok sayda asker toplayarak kar koymak ister. Ancak, gelen kuvvetlere kar koymak riskli olacandan geri ekilir ve geceleyin ani bir basknla tm gemileri yakar, askerleri ldrmeye balar ve tm ganimetlere el koyar. Yusuf b. Vecih de kaar. Yine bu sene iinde Muizzd-devle b. Bveyh Basraya sefer dzenler. Basra Valisi Beridi, askerlerini toplayarak kar koymak ister, ancak gelen kuvvetlere kar koymak imknsz olacandan geri Basraya ekilir. Bir iki ay kadar sren kuatmadan sonra, Muizzd-devle geri dner ve Beridi yine vali olarak kalr. H. 334 ylnda Beridi vefat eder, yerine olu Ebulkasm vali olur. H. 335 senesinde Muizzd-devle ile Ebulkasm arasnda anlamazlk knca iki taraftan asker sevk olunarak, Vastta muharebe balam ve drt be gn sren sava sonunda Basrallar yenik dm ve Basra ileri gelenlerinden 70 kii ldrlmtr. 47 47
ORSAM
Zaten Beridi de Basra valiliini yenik derek alm olduundan, olu da yine o yenilgi neticesinde bamszln ilan ederek, Halifenin emirlerini dinlememeye ve toplanan vergileri dhi vermemeye balad. H. 336 senesinde Irak Sultan Muizzd-devle ile Halife El-Mutilillah askerlerini toplayarak Basraya sefere kalkarlar. Halife, askerleri ile birlikte Derhemiye adl blgeye ulatnda, kar tarafn askerleri Halifeyi grnce komutanlar ile birlikte Halife hazretlerine itaatlerini arz ettiler ve sava kmadan Basra geri alnd. Ebulkasm ise, kaarak Hecere gider ve Karmatilere snr. Halife El-Mutililah ile Irak Sultan Muizzd-devle Basraya girer ve Basrann idaresini ele alarak dzenler. H. 337 senesinde Basraya vali olarak El-Hasan b. Muhammed El-Mehlebi atanr ve Basra iin nemli dzenleme ve slahatlar gerekletirir. H. 341 senesinde Umman Hkimi Yusuf b. Vecih tekrar asker toplayarak karadan ve nehirden Basraya sefer dzenler. Ancak, Vali El-Mehlebi haber alr almaz askerlerini toplar ve Muizzd-devleden yardm ister. Toplad ok sayda asker ile Basrann savunmasn glendirir. Bir ay sren kuatmadan sonra ani bir basknla Yusuf b. Vecihin zerine saldrr ve Vecih yenik duruma der. Getirmi olduu 200 adet gemi ile birlikte silah ve mhimmat El-Mehlebinin eline geer ve askerlerinin byk ounluu boularak lr. Yusuf b. Vecih, cann zor kurtararak kamay baarr. H. 347 senesinde Basraya vali olarak Muizzd-devlenin olu Habei tayin olur. Babasnn vefat ile bamszln ilan eder ve amcas Bahtiyara isyan eder. H. 356 senesinde Basraya Ebulfazl El-Abbas b. El-Hseyin komutasnda sevk edilen asker, Habei ile kar karya gelir. Yaplan savata Habei yenik der ve esir alnarak Badata gnderilir. Habeinin el konulan mallar arasnda henz ciltlenmemi kitap ve risaleler dnda, eitli konularda 15.000 adet enfes elyazmas eserler bulunmutur. H. 357 senesinde Basra valiliine Ebulfazl El-Abbas b. El-Hseyin getirildi. H. 358 senesinde Azdddevle b. Bveyh ok sayda askerle Basraya sefer dzenledi ve Vast ile Basray kontrol altna aldktan sonra Basrada ikamet etti. Bunun zamannda Basrada Rubeya ile Muzur airetleri arasnda bar imzaland. Bu iki airet arasndaki 120 yldan beri devam eden ihtilaflardan dolay atmalar bitmiyordu. Azdddevle, daha sonra tm Irak istila ederek adna hutbe okuttu. Yine Vezir b. Bukayyeyi ldren ve Badat kprs zerine asan da kendisidir. Ebulhseyin El-Anbarinin yazd mehur iiri, bu olay hakkndadr: Hayatta ve mematta bir ycesin sen, Hakikaten mucizelerden birisin sen H. 373 senesinde Basra valiliine Azdddevlenin olu Ebu Tahir atand. H. 375 ylnda Azdddevlenin dier olu erefddevle, asker toplayarak Basraya sefere kt ve birok atmadan ve yzlerce insan kaybedildikten sonra, Basray ele geirdi ve kardei Ebu Tahiri hapsetti.
48 48
Zaten Beridi de Basra valiliini yenik derek alm olduundan, olu da yine o yenilgi neticesinde bamszln ilan ederek, Halifenin emirlerini dinlememeye ve toplanan vergileri dhi vermemeye balad. H. 336 senesinde Irak Sultan Muizzd-devle ile Halife El-Mutilillah askerlerini toplayarak Basraya sefere kalkarlar. Halife, askerleri ile birlikte Derhemiye adl blgeye ulatnda, kar tarafn askerleri Halifeyi grnce komutanlar ile birlikte Halife hazretlerine itaatlerini arz ettiler ve sava kmadan Basra geri alnd. Ebulkasm ise, kaarak Hecere gider ve Karmatilere snr. Halife El-Mutililah ile Irak Sultan Muizzd-devle Basraya girer ve Basrann idaresini ele alarak dzenler. H. 337 senesinde Basraya vali olarak El-Hasan b. Muhammed El-Mehlebi atanr ve Basra iin nemli dzenleme ve slahatlar gerekletirir. H. 341 senesinde Umman Hkimi Yusuf b. Vecih tekrar asker toplayarak karadan ve nehirden Basraya sefer dzenler. Ancak, Vali El-Mehlebi haber alr almaz askerlerini toplar ve Muizzd-devleden yardm ister. Toplad ok sayda asker ile Basrann savunmasn glendirir. Bir ay sren kuatmadan sonra ani bir basknla Yusuf b. Vecihin zerine saldrr ve Vecih yenik duruma der. Getirmi olduu 200 adet gemi ile birlikte silah ve mhimmat El-Mehlebinin eline geer ve askerlerinin byk ounluu boularak lr. Yusuf b. Vecih, cann zor kurtararak kamay baarr. H. 347 senesinde Basraya vali olarak Muizzd-devlenin olu Habei tayin olur. Babasnn vefat ile bamszln ilan eder ve amcas Bahtiyara isyan eder. H. 356 senesinde Basraya Ebulfazl El-Abbas b. El-Hseyin komutasnda sevk edilen asker, Habei ile kar karya gelir. Yaplan savata Habei yenik der ve esir alnarak Badata gnderilir. Habeinin el konulan mallar arasnda henz ciltlenmemi kitap ve risaleler dnda, eitli konularda 15.000 adet enfes elyazmas eserler bulunmutur. H. 357 senesinde Basra valiliine Ebulfazl El-Abbas b. El-Hseyin getirildi. H. 358 senesinde Azdddevle b. Bveyh ok sayda askerle Basraya sefer dzenledi ve Vast ile Basray kontrol altna aldktan sonra Basrada ikamet etti. Bunun zamannda Basrada Rubeya ile Muzur airetleri arasnda bar imzaland. Bu iki airet arasndaki 120 yldan beri devam eden ihtilaflardan dolay atmalar bitmiyordu. Azdddevle, daha sonra tm Irak istila ederek adna hutbe okuttu. Yine Vezir b. Bukayyeyi ldren ve Badat kprs zerine asan da kendisidir. Ebulhseyin El-Anbarinin yazd mehur iiri, bu olay hakkndadr: Hayatta ve mematta bir ycesin sen, Hakikaten mucizelerden birisin sen H. 373 senesinde Basra valiliine Azdddevlenin olu Ebu Tahir atand. H. 375 ylnda Azdddevlenin dier olu erefddevle, asker toplayarak Basraya sefere kt ve birok atmadan ve yzlerce insan kaybedildikten sonra, Basray ele geirdi ve kardei Ebu Tahiri hapsetti.
48 49
ORSAM
H. 379 senesinde Basrada yle bir scaklk hkim oldu ki; hi kimse evinden dar dahi kamaz oldu. Bu scaklktan dolay, ok sayda hayvan ve ku telef olduundan ehirde taun salgn ba gsterdi ve 10 gn iinde 100.000 insan ld. Sokaklarda ve camilerde insan cesetleri birbiri stne istiflendiinden kimse kaldramaz oldu. H. 386 senesinde Samsamddevle Lekeristan, byk bir ordu ile Basraya hareket etti ve ehre vardnda sava balad. ay boyunca devam eden muharebeler sonunda, Basra halknn bir ksm Lekeristana tabi olmu ve Basraya girmesi iin ona yardm etmitir. Bir iki ay sonra Butayha Hkimi Muhezzebddevlenin, Basray bunun elinden kurtarmak iin ok sayda asker ile kente geldiini Lekeristan haber alm ve Basray terk ederek, Ahvaz blgesine kamtr. Daha sonra Ahvaz blgesinde tekrar asker toplayarak, Basraya saldrm ve byk bir sava sonunda Basray geri almtr. Bu savalar srasnda Basra halknn mallar yamalanm ve mlklerine el konulmu, bu yzden halk memleketi terk ederek baka yerlere g etmitir. H. 395 senesinde Ebulabbas b. Vasl, Butayhada asker toplayarak Basraya sefere km ve iki buuk ay sren savatan sonra, Basray istila etmitir. Bu olayda 5.0006.000 insan katledilmi ve 300 gemi batrlmtr. H. 396 senesinde Basray Ebulabbastan kurtarmak zere, Bahauddevle 400 gemi ve 15.000 askerle yola km ancak, Ahvaza yakn bir blgede meydana gelen muharebede Bahauddevlenin askeri dalm ve hibir ey baaramamtr. H. 397 senesinde Ebulabbas, Ahvaz ele geirmek iin Basradan bir miktar asker ile Ahvazda bulunan Bahauddevle askerleri zerine saldrm ve sabahtan akama kadar sren kanl bir sava sonucunda Ebulabbas ve askerleri yenilmitir. te bu yenilgi zerine Bahauddevle askeri ile beraber Basraya yrm ve drt gnlk bir kuatmadan sonra ehri kontrol altna alm, Ebulabbas ldrp Basraya vezir olarak Ebu Galibi tayin etmitir. H. 403 senesinde Celalddevle b. Ebu Tahir b. Bahauddevle El-Bveyh, Basraya vali olarak atanr. H. 419 senesinde Celalddevle, Badat vilayetine vali olarak seildiinden, yerine Ebulfeth Muhammed b. Erder tayin olunur. Bunun zamannda Dilim, Basrann kylerinden Dir kyne saldrarak yamalar. Olay duyan Erder derhal asker hazrlayarak, bunlar kyden uzaklatrr. Dilim airetinin reislerinden Ebu Kalicar, ok sayda adam toplayarak Basraya saldrr ve birok insan telef olduktan sonra Basray kontrol eder ve adamlarn yedi gn boyunca serbest brakr, bunlar da Basray yamalarlar. H. 420 senesinde Ebu Kalicar tarafndan Basraya vali olarak Ebu Mansur b. Bahtiyar tayin olunur. H. 421 senesinde Celalddevlenin Veziri Ebu Ali, 1.500 gemi ile 20.000 kiilik bir ordu hazrlar ve Basraya sevk eder. Haberi duyan Ebu Mansur, 1.000 kadar gemi hazrlar ve savunmaya geer. ki ordu arasnda meydana gelen savata, Ebu Mansurun ordusu yenik derek Ebulhasib blgesine geri ekilir ve burada 500 gemilik bir kuvvet hazrlayarak savunmaya geer. drt saat sren muharebeden sonra Ebu Alinin askerleri yenik der ve kendisi de esir olur. Bu olay zerine Celalddevle, yeni bir ordu hazrlar ve Basraya saldrmaya balar. iddetli bir muharebeden sonra ehri kontrol altna alr, Dilim kuvvetlerini pskrtr ve Ebeleye kadar uzaklatrr. Ancak askerleri arasnda ayrlk kar ve Dilim kuvvetleri tekrar Basraya dner ve ehri kontrol altna alr. 49 50
H. 423 senesinde Basra ve Irakn birok blgesinde veba salgn meydana gelir, Basrada ok sayda insan lr. H.424 senesinde Celalddevle tekrar Basray ele geirmek iin bir ordu hazrlar ve bu ordunun bana olu El-Meliklazizi komutan olarak atar. Ordu Basraya yaklarken, o srada Ebu Kalicar tarafndan atanm Basra Valisi Ebulkasm, Celalddevleye balln gsterir ve El-Meliklazizin gelii ile memleketi teslim eder ve vali olarak grevini srdrr. Daha sonra Ebulkasm ile El-Meliklaziz arasnda anlamazlk ba gsterir ve Basra iinde, halkn da katlm ile atmalar balar. Bu atma, 5.0006.000 kiinin lm ile sonulandktan sonra, Ebulkasmn taraf galip gelir ve El-Meliklaziz Basradan dar atlr. Ebulkasm, Basray elinde tutmak iin yllk 70.000 Dinar vermeyi kabul ettii halde, daha sonradan bu bedeli dememitir. Ebulkasm ikide bir ya Celalddevleye, ya da Ebu Kalicara dnerek tutarsz bir davran sergiledii iin, Ebu Kalicar kendisinden kurtulmak amacyla, H. 431 ylnda bir ordu hazrlayarak Basraya saldrr. Bir iki muharebeden sonra ve 3.000-4.000 l verilerek, Ebu Kalicar Basrann kontroln ele geirir ve yllk 100.000 dinar vermek kaydyla valilii olu zzlmuluke devreder. Yardmclna da veziri Ebulfarac tayin eder. H.445 senesinde El-Melikrrahim b. Ebu Kalicar, Basray geri almak iin kardei Ebu Ali zerine sefer dzenler. Dicle nehri zerinde gemiler ile karlarlar ve sava sonunda Ebu Alinin kuvvetleri yenilir ve Basraya geri dnerek kendini surlarn ierisinde korumaya alr. Ancak, Basra halkna her zaman yapt zulm, bask ve kt muamele nedeniyle, ElMeliklrahim Basraya gelir gelmez halk onu sevinle karlar ve memleketi ona teslim eder. Ebu Aliyi de Basradan uzaklatrrlar. atanr. H. 446 senesinde El-Melikrrahim tarafndan Basra valiliine Arslan El-Besasiri
H. 447 senesinde Badat hkmeti El-Bveyhi ailesinden alnr ve Turul Beye62 verilir. Basra valilii de yllk 360.000 Dinar demek kayd ile Hzar Esp b. Tekire verilir. H. 451 senesinde Basra valiliine Uur b. Ebu Said Sabur atanr. Bu vali zamannda Vast ile Basra arasnda bulunan airetler isyan etmi, zerlerine asker sevk edilmi ve mal ile hayvanlar yamalanm, 5.0006.000 kii de telef olmutur. H. 469 senesinde Basra valiliine Yahudi asll Bin Alane atand. Ad geen vali dneminde Basrann tm mal ve vergi ilemleri salamlat ve kaytlara geildi. Bu vali halk arasnda byk bir sayg ve nfuza sahip oldu. Hatta valinin ei vefat ettiinde, tm Basra halk ve ileri gelenler cenazenin arkasnda yrd. Sadece Basra kads gitmeyi red ettii iin, Sultan Melikah tarafndan 100.000 altn ile cezalandrld. H. 471 senesinde Basra vilayeti 100.000 dinar ve yz at bedeli ile Hammar Tekine ihale edildi.
Turul Bey: Byk Seluklu Hkmdar. Halifenin kzyla evlenir ve kendisine yedi kat hilat giydirilerek zaptettii yerlerde saltanat hukuku hari olmak zere istedii gibi hkm srmesine msaade eden bir ferman verilerek M.1118de kendisine Sultanl-mark ve l-marib unvan verildi. Bkz. Musul-Kerkk le lgili Ariv Belgeleri, Babakanlk Osmanl Arivi Daire Bakanl Yaynlar, Yayn no:11, Ankara 1993, s.19.
62
50 51
ORSAM
H. 475 senesinde Basra vilayetine El-Amit b. Asma vali olarak atanr. Bu vali dneminde H. 483 ylnda Beni Amr ve Ahsa airetleri 10.000 atl ile Basraya saldrrlar. Vali elinden geldii kadar ehri savunmaya altysa da gelen kuvvetler fazla olduundan ve mevcut askerler yeterli olmadndan dayanamayp, Makale nehrine kamak zorunda kalr. Urbann (Arap Bedevler) Basraya girmesiyle ehirde yaplan tahribat, yama ve fesatlklar hibir dnemde ne grlm ve ne de iitilmitir. Memleket dahilinde ne kadar mal ve eya var ise tamamen yamaland, geriye kalanlar da yakld ve ykld. Bu tahribatta yaklak 10.000 ev ykld ve Dicle nehri zerinde bulunan ve gayet maliyetli olan su tama dolaplarndan yirmi adedi ykld ve tahrip edildi. Ayrca pek ok enfes kitaplarn bulunduu iki ktphane yakld. Says belli olmayan dkkn ve ar ise yerle bir edildi. Bu haber Badata ulanca, Sultan Melikah derhal Saidddevle Gevher Ein ve Seyfddevle Sadaka b. Mezid ile gayet muazzam bir ordu tekil ederek, Basraya sevk etti. Ordu, Basraya varncaya kadar Araplar, Arap Yarmadasna firar etmi, Basra adeta bir harabe ehir haline gelmitir. H. 493 senesinde Basra valiliine Emir Kpak atanr. Ancak vali, yerine vekleten smail b. Mulancak gnderir. Bu da iki sene valilik yaptktan sonra H. 495 ylnda Basrada bamszlk ilan ederek kente hkim olur. H. 499 senesinde, smaili Basradan atmak iin Hille hkimi olan Seyfddevle Sadaka b. Debis b. Mezid grevlendirilerek, karadan ve nehirden yaklak 20.000 askerle birlikte Basraya ynelir. smail, toplam olduu askerlerle savunmaya balam ise de, bunun imknsz olduunu anlayarak, ehri kuatmaya karar verir. ki taraf 16 gn boyunca savaa devam etti ve sonuta smail malup olarak, Seyfddevle Sadaka H. 500 ylnda Basray fethetti. Maiyyetindeki askerlere Basrada gn boyunca yama ve ganimetleri toplama izni verildi. Pek ok ahalinin mal yamalandktan sonra herkese aman verildi ve yeni hkmetin tertibi iin almalara baland. Basra valiliine Seyfddevle Sadakann klelerinden Tunta adl birisi Basra hkimi olarak tayin edildi ve daha sonra Hilleye geri dnd. ay getikten sonra Muntefik Araplar ile Rebia Araplar anlaarak 6.000 atl ile Basraya saldrdlar ve Tunta esir aldlar. Bu olayda 6.000 ev ve 10.000 dkkn tahrip edildi ve yakld. ehirde 32 gn boyunca yama yapld ve cinayetler ilendi. Ayrca Ebulfarac b. Bakann vakfetmi olduu 50.000 eserlik ktphane de yama edildi. Bu haber Badata ulanca derhal asker sevk edildi, Basra Urbandan kurtarld ve harap olmu yerleri yeniden tamir etmek iin giriimler balatld. H.503 senesinde Basraya vali olarak Sultan Mehmet tarafndan Emir Aksungur atand. Bu vali dneminde Basrann tamiri ve halkn refah iin olaanst aba harcand. Dicle nehrinden tatl su gtrmek iin zel gemiler tahsis edildi ve fakir halka bedava tatl su datld. Yklan evler valilik tarafndan tamir edildi ve harap olmu camiler onarld. H. 505 senesinde Emir Aksungur tarafndan Basraya vali olarak Sungur El- Bayati63 atanr. Bu vali de halka merhametli davranrd ve bundan dolay halk arasnda dil sfatyla anlrd.
63 Bayat Aireti veya Bayatlar, bilindii zere manevi ahsiyetler yetitirmi bir ouz boyudur. Ouzlarn devlet ve din adam Dede Korkut, Bayatlardan olduu gibi, nl air Fuzuli de bu boya mensup bir ahsiyettir. Irak ve Cezire blgesinde Bayatlarn izine Seluklu zamanndan beri rastlanmaktadr. Seluklu emirlerinden Aksungur El-Buharnin Basradaki naibi, Sungur Bayati nisbesini tamakta ve XII. yzyln sonlarna doru Badatn gneydousunda Tb aynn kaynana yakn yerdeki bir kalenin ad da Bayat olarak anlmaktayd.
51 52
H. 514 senesinde Basra askeri emirlerinden Gazgali adnda biri isyan ederek, hac emiri olan Ali b. Sekban ve tm haclarn zerine saldrmak ve mallarn gasp etmek ister. Ancak Sekban bu saldrya iddetli bir ekilde kar koyar ve Gazgaliyi ldrrerek, askerlerini datr. Ama byk bir ksm kaarak Basraya snr. Sekbanolu pelerini brakmaz ve Basraya kadar onlar takip eder. Basraya girer, o srada Basra askeri hkimi ile arasndaki ihtilaftan dolay, Basray kontrol altna alr ve halkn memnuniyetini kazanr. H. 515 senesinde Aksungur ok sayda asker ile tekrar Basraya gelir ve Basray savala geri alr. Bu sene iinde Basrada hi grlmemi bir olay meydana gelir. 15 gn boyunca kar yaar ve toprak 1,5 zira64 yksekliinde karla kaplanr. Narn65, limon, portakal ve buna benzer meyve aalar tamamen telef olur. H. 517 senesinde Hille Hkimi Dubeys b. Sadaka, Halife Msterid Billaha isyan ederek atmaya girer. Yenileceini anlaynca Hilleden kaarak, Muntefik airetlerine snr ve onlarla anlaarak Basraya saldrrlar. Basra halknn mallarn yamaladktan sonra, Halifenin Bersk komutas altnda gnderdii byk bir ordu tarafndan Basradan uzaklatrlr. H. 532 senesinde Muntefik reisi olarak bilinen ve Bin Maruf adyla tannan bir ahsiyet Basraya vali olarak tayin olunur. Basrann idaresi tamamen onun yetkisine verilir. Bin Maruf H.550 senesinde Hillede Beni Esat kabilesini tedip etmek zere grevlendirilir. Basradan ok sayda askerle birlikte Hilleye gelir ve H. 553 senesinde Hilleye yakn bir yerde byk bir savaa tutuarak Beni Esattan 4.000 adam ldrr ve sava kazanr. Askerleri ile birlikte dnen Bin Maruf, Basraya zafer kazanm komutan edasyla girer. H. 554 senesinde Basra valiliine Gtekin (Ketekin) adyla bilinen bir zat atanr. Bu vali sadece para toplamak ve servetine servet katmakla megul olur. Memleketin dzeni kaar ve her eyden gafil olur. H. 561 senesinde durumu renen Vast Hkimi bni engah, askerleri ile birlikte Basrann kylerine saldrm ve yamalamtr. H. 562 ylnda bni engah Basraya tekrar saldrd ve Basrann dou blmn tamamen tahrip etti, yamalad, ok sayda masum insan ldrd ve Basraya hkmetmeye balad. H. 563 senesinde Badattan miduddin adyla bilinen bir komutan, toplad ok sayda askerle Basray bni engahtan kurtarmak iin sefere kt. Yolda Vast ve Ahvazdan kendisine katlan askerlerle birlikte Basraya girdi ve bni engah oradan uzaklatrp Basray kurtard. H. 574 senesinde Basrada ve Irakn her bir tarafnda olaanst ktlk, kuraklk ve pahallk meydana geldi, ok sayda insan ld ve hayvanlar telef oldu. H. 575 senesinde sersam66 hastal ortaya kt. Bir ay kadar devam eden bu hastalktan dolay gnde be alt yz insan vefat etti.
bkz. Prof. Dr. Faruk Smer, OUZLAR (Trkmenler) Tarihleri-Boy Tekilat-Destanlar, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf, stanbul-1992,s.186. 64 Zir: Uzunluk ls. 1 Zir = 1 Arn. 1 Arn, yaklak 68 cm., Mimar Arn ise 76 cm. uzunluunda. 65 Turungillerden bir meyve. 66 Sersemlik veren bir hastalk.
52 53
ORSAM
H. 577 senesinde Halife Nasr Lidinillah tarafndan, Basra vilayeti ikt67 olarak Emir Turul Beye verilir. H. 580 ylnda Turul Bey tarafndan Basraya, Muhammed b. smail hkim olarak atanr ve blgenin tm ahkm ve varidat tahsilt kendisine devredilir. H.587 senesinde Beni Amr kabilesi birtakm bedevi airetlerle anlaarak Basraya saldrr. Basra hkimi Muhammed b. smail, memleketin ileri gelenleri ile birlikte Basray korumaya alr. Ancak, gelen Urbann ok fazla olmas ve Basrada az sayda askerin bulunmas, savunmay zorlatrr ve Beni Amr ile bedevileri savaarak ehre girer. Bu olayda Basra halkndan 7.000i lr ve 15.000 evin tamam ile arlar yamalanr. Beni Amr bununla da yetinmeyerek yksek katl binalar ykmak ve yakmak ister. Bu srada Basra halknn imdadna Hafaca ve Muntefik airetleri gelir ve Beni Amr yenilgiye uratarak, Basradan kartrlar. H.614 senesinde Basrada yle iddetli bir dolu yam ki; her tanesi byk bir nar kadar veya daha byke imi. Bundan dolay pek ok insan, hayvan ve hurma bahesi telef olmutur. H. 618 sensinde Basraya Emir Mltekin vali olarak atanr. H. 622 senesinde Celalettin b. Harzemah askerleri ile birlikte Basraya saldrya geer. Emir Mltekin Basray btn gc ile savunur ve iki ay sren savatan sonra, Badattan gnderilen yardm kuvvetleriyle Harezmlileri Basradan dar atmay baarrlar. Bu olayda Basrada pek ok insan lm ve mal mlk harap olmutur. Mool stilas Dneminde Basra: te tarihin ak bizleri H.655 ylna kadar getirdi ve Abbasi Devletinin yok oluunu greceiz. Mool ve Tatar askerleri dnyada en fazla imar edilmi ve ongun olan yerlere bir felket seli gibi dalmlar. Irak, Hlag askerlerinin klcnn yemi oldu . Zira o dnemde ne Basrada ve ne de Badatda, ne doru drst bir hkmet, ne de bir sahip vard. Halk bunlarn elinde kemeke olur ve gzler onlar iin kan alar. 663 hicri ylnda Hlag vefat eder. Saltanat olu Ebka Hana intikal eder ve Irak vilayeti iin emsettin Mehmet vali olarak seilir. 681 ylnda saltanat Hlagnun dier olu Ahmete intikal eder ve 683 ylnda Hlagnun torunu olan Baydu Hana geer, Irak vilayet valiliini de olu stlenir. 694 ylnda saltanat, Ebka Han olu Gicantu Hana; 696 ylnda da Turfay olu Baydu Hana intikal eder ve Irak valiliine Muhammet ekerci adnda biri getirilir.
kt: Meneinde, halifeler tarafndan, hukuki durumuna gre, deien vergilerini demek art ile, kimsenin mlkiyetinde bulunmayan topraklarn veya maktu bir hazine gelirini temin ettikten sonra bir yere ait sadece vergilerin yahut da muahharen ve bilhassa Seluklulardan itibaren muayyen yerlere ait devlet gelirlerinin hizmet ve maalarna karlk olarak kumandan, asker ve sivil ricale menr, tevk ve daha baka isimler alan ve sikalar ile terk ve tahsis edilen yerler. Bkz. Osman Turan, Ikt, slam Ansiklopedisi, MEB, Cilt:5, Eskiehir 1997, s.949.
67
53 54
703716 yllar arasnda Mehmet Han saltanat srer. 716-736 yllar arasnda Ebu Sait Bahadr, Cengiz Han slalesinin son sultan olarak tarihe geer. Bu yldan sonra saltanat Arpa Han slalesine intikal eder. Basra bu tarihlerede i savalardan ve ekimelerden dolay tam anlamyla tahrip olmu, her taraf harap hale gelmitir. Mehur atasz Bade Harabul Basra (yani: Basra harap olduktan sonra ) bu dnemde halk arasnda yaylmtr. lhanl Devleti Dneminde Basra: H. 738 ylnda saltanat Musa Hana intikal eder. Birka ay sonra Cengiz Han slalesinden Sultan Mehmet ile aralarnda kan mcadelede Sultan Mehmet iktidar ele geirir. Bu arada Diyar- Rumdan byk bir asker gle Hasan lhanl, Cengiz Han slalesine saldr dzenleyerek Sultan Mehmet ve Sultan Musay katleder ve H. 740 ylnda Irakta lhanl Devletini kurar. eyh Hasan lhanl 17 yl hkm srdkten sonra vefat eder. H. 757 ylnda Hasan lhanlnn olu Sultan veys, lhanl Hkmdar olur ve 19 yl hkm srdkten sonra vefat eder. 776 ylnda olu Sultan Hseyin hkmdar olur. H. 784 ylnda Sultan Hseyini, kardei Sultan Ahmet katlederek lhanl Hkmdar olur. Ancak H. 802 ylnda mehur Timur, Irak istila eder. Badatta katliam yapar ve Sultan Ahmeti iktidardan uzaklatrr. Basra o tarihte olu Miran ahn olu Mirza Ebubekire tevcih edilmi ve bu da Mool kuvvetleri ile Basray istila edip katliam, ykm, yama ve her trl rezillii yaparak Basray alt st eder. H. 808 ylnda Timur vefat eder ve Sultan Ahmet byk bir ordu tedarik ederek, tekrar Iraka sefer dzenler ve pek ok kanl savatan sonra Irak kurtarmay baarr. H. 813 ylnda Sultan Ahmet, Trkmen hkmdarlardan Kara Yusufa sava am, yaplan iddetli atmalardan sonra, Sultan Ahmet ldrlm ve lhanl Devleti Irakta son bulmutur. Karakoyunlu Devleti Dneminde Basra: H. 814 ylnda Irakta Karakoyunlu Devleti kurulmu ve Kara Yusuf ilk hkmdar ilan edilmitir. H. 815 ylnda Badat, Basra ve krfez adalar olu ah Mahmuta ihale edilmitir. 817 ylnda ldrlmesinden sonra yerine kardei Emir ah Mehmet tayin olmutur. H. 841 ylnda Kara Yusuf, olu skender tarafndan ldrlmesi nedeniyle saltanat Kara Yusuf olu Mirza Cihanaha intikal etmi ve Azerbaycan, Diyarbakr, Badat, Basra, Fars ve Kirmann tek hkimi olmutur. H. 867 ylnda Badat ve Basra hkimliine Cihanah olu Pir Budak tayin olunur. H. 870 ylnda Akkoyunlu adyla bilinen Uzun Hasan ile Karakoyunlu Devleti arasnda atma kar ve yaplan iddetli savalardan sonra Karakoyunlu Devleti yklr ve iktidar Uzun Hasana geer. 54 55
ORSAM
Akkoyunlu Devleti Dneminde Basra: H. 872 ylnda Irakta Akkoyunlu Devleti kurulur ve ilk hkmdar Uzun Hasan olur. H. 882 ylnda Uzun Hasan vefat eder, yerine olu Sultan Halil geer. 883 ylnda Mirza Yakup, kardei Halili ldrr ve saltanat ele geirir. Sultan Yakupun vefat ile yerine Baysungur sultan olur. Baysungurun vefatndan dolay da, yerine Rstem Mirza sultan olur. Rstem Mirzann vefat Ahmet Padiah tahta karr ve son Akkoyunlu sultan 903 ylnda Yakup olu Murat olur. H. 914 ylnda ah smail Safav, byk bir ordu ile Iraka saldrr, pek ok gzel yeri tahrip eder ve bylece Akkoyunlu Devletini sona erdirir. Safav Devleti Dneminde Basra: H. 930 ylnda ah smail vefat eder. Yerine olu ah Tahmasb hkmdar olur. Bu srada Iraka gnderilen mtesellimlerin68 zlm ve basklarndan ou halk, evini terk ederek baka yerlere g etmek zorunda kalr. Urban airetleri de itaat etmeyi brakp bamsz hareket etmeye balamlardr. H. 934 ylnda Iraka mehur vali Zlfikar atanr. Bu vali, dneminde Irakn Kanuni Sultan Sleymana teslim edilmesi iin zel eliler gndermitir. Bu haberleri alan ah Tahmasb derhal byk bir ordu hazrlayarak Zlfikarn zerine yrr ve pek ok savatan sonra, Zlfikarn kardeleri Ahmet ve Ali gizlice Zlfikar ldrrerek Irak Tahmasba teslim ederler. Bu srada Basra ve civarna Kansu Bey vali olarak atanr. Abbasi Devletinin yklndan, H. 945 ylna kadar, Irakta hkm srm olan Cengiz Slalesi, Timur, lhanl, Karakoyunlu, Akkoyunlu ve Safav devletlerinin toplam sreleri 300 yla yakn bir zamandr. Bu zaman zarf iinde, Irakta esasl bir hkmet kurulmamtr. zellikle Basra ve civar, ya bu devletlerin istilas altnda yaam, ya tmar sahipleri tarafndan idare edilmitir. Ya da Urban tarafndan yklm ve yamalanmtr. Byle kark, dank ve yaam tarz farkl olan hkmetler iin, bir ehrin zel olarak tarihini yazmak ve bunu bir tarih silsilesi halinde dzenli olarak anlatmak ve ortaya kartmak salnamelerin tarz dnda bir olaydr. Birtakm ince ayrntlarn ve detaylarn anlatlmas yerine genel olarak o dnem ile ilgili zel olaylardan kandk ve zet bilgiler ile umumi meseleleri anlattk ve izah etmeye altk. Osmanl Devleti Dneminde Basra: H. 945 (1539) ylnda Badat fetheden Kanuni Sultan Sleyman, o dnemde Basra hkimi olan Mani olu Magamis, olu Raiti Padiah huzuruna kartarak Basrann anahtarlarn teslim ile itaat ve balln arz etti. O tarihten itibaren Basra ve civar Osmanl Devletine balanmtr.
68
Mtesellim: Tahsildar, vergi ve rsumlar tahsil eden memur.
55 56
Magamisn bu davran memnuniyet verici olmu ve olu Rait hakknda padiah ok byk ihsanlarda bulunmutur. Basrada hutbeleri padiah adna okutmak, paralar da onun adna bastrmak ve Badat valiliinin emri ile hareket etmek artyla Basra valilii Magamise verilmitir. Magamis 6 yl boyunca padiahn emri dorultusunda hareket etmi, ancak daha sonra kendisine iltica eden baz haydutlarn Badat valilii tarafndan talep edilmesine ramen, vermekten imtina etmi ve itaati brakmtr. Durum padiaha arz edilmi ve gelen emirde, Badat valisi Ayas Paann Basraya yrmesi emredilmitir. Bunun zerine H. 953 ylnda Ayas Paa 300 gemi ile nehirden ve 10.000 sava ile karadan Basraya doru hareket etti. Cezayir69 mukataasna gelince Magamis kuvvetleri ile karlald ve bir gn sren sava sonrasnda, Magamisn askerleri perian olmu ve kendisi de Necid blgesine kamtr. Bylece, Ayas Paa Basray kontrol altna ald ve ilk icraat olarak halkn zerinde ki eriata aykr vergileri kaldrd. lk olarak niyabet rsumu70 ve gayrmenkullerden alnan zemin icaresi71 kaldrld ve yasal olmayan herhangi bir verginin halktan alnmayacana dair duyurular yapld. H.956 ylnda Cezayir ile Vast bucaklar isyan eder. Vast emiri Ali Bey, Basra valisine mracaat eder ve yardm ister. Durum hakknda Badat valiliinden gr istenir. Badat valiliinden Temerrt Ali Paa komutasnda askeri birlikler gnderilir ve Basradan da bir miktar asker gelerek, Cezayir ehir kalesi kuatlr ve drt gn devam eden kuatmadan sonra Cezayir Hkimi liyanolu kar koyamayacan anlar ve kaarak firar eder. Cezayir ve Vast kurtarlr, yklan blgeler tamir ve imar edilir. H. 960 ylnda Basraya Beylerbeyi Kubat Paa tayin edilir. Bunun zamannda Hint denizinde faaliyet gsteren mehur Pr Reisin Basraya geldii ve Kubat Paa abasyla Kahirede idam edildi bilinmektedir72. H. 970 ylnda Basra valiliine Beylerbeyi Dervi Ali Paa atanr. 975 ylnda liyanolu, Muntefik ve dier blgelerden Urban toplayarak tekrar Cezayir ehrini igal eder. Badattan skender Paa komutasnda askeri birlikler gnderilir ve Dervi Ali Paa da bir miktar asker vererek liyanolu Cezayirden atlr ve ehir tekrar kurtarlr.
Basra vilayetinde, Badat-Basra arasnda ve Vast ehri civarnda olan blgeye verilen ad. Metinde darbetl-emir diye geen bu vergi, Osmanl rf hukukundaki niyabet rsmu, yani ynetim vergisidir. Bd- hev dier adyla niybet vergileri, tahsl zaman belli olmayan, zuhrata bal olan vergilerdi ve balca u vergilerden oluuyordu: Resm-i ars (arsne veya gerdek resmi), crm ve cinyet resmi (cerim), iftlik tapusu (ekili yer tapusu), ev yeri tapusu, kul ve criye mjdegnsi (mutuluk veya yava ve kakun resmi), resm-i duhan (tmar arazisine dardan gelip klayanlarn resmi), detbn, otlak ve klak resmi. Bkz. nalck, Adlet-nmeler, Belleten, II/3-4 (1965), s.79. Szkonusu bu vergiler, sancan ynetimi, reynn dirlik ve dzeninin salanmas ile ilgiliydi. Bu yzden, sz edilen vergilere rsm- serbest de deniyordu. Yani, bu vergiler serbest tmar olarak tevcih edilen dirliklerde, dorudan dirlik sahibine tahsis ediliyorlard ve o dirliin bal bulunduu birimin yneticileri, serbest diye nitelenen blgelere karamazlard. Bkz. zer Ergen, XVI. Yzyln Sonlarnda Bursa: Yerleimi, Ynetimi, Sosyal ve Ekonomik Durumu zerine Bir Aratrma, (Trk Tarih Kurumu tarafndan yayna kabul edilmi eser). 71 Metinde .... bunun zamannda darbetl-emir ile haneler cr gibi hakk ve era mugyir birtakm rsm... olarak kaydedilmitir. 72 Hint denizinde Portekizlilerle srdrlen mcadelelerde Piri Reisin, hem Protekizlilerden hediye ve rvet ald iddias, hem de baarsz olup Msra dnmesi, Basra Valisi Kubad Paann durumu bir mektupla Msr Valisine bildirilmesine neden olmutur. Bu durum karsnda Msr Valisi de seferin sonularn bir arza ile sadarete bildirmi ve bu arizaya Kanuninin yazd cevap, Piri Reisin idamndan ibaret olmutur. Daha geni bilgi iin bkz.: R. Levy, Piri Reis, slam Ansiklopedisi, c.IX, stanbul 1964, s.563.
70 69
56 57
ORSAM
H. 1025 ylnda Basra valisi olarak Efrsyb olu Hseyin Paa73 grev yapar. 1049 ylnda Mirmiran74 Ali Paa, 1064 ylnda tekrar Hseyin Paa vali olarak tayin olunur. Hseyin Paa ok sert yntemlerle Basray idare etmeye alr, hatta bunu kendi yetkilerini aarak birtakm kararlar almaya kadar gtrr. rnein devlet tarafndan atanan Ahsa Mutasarrf Mehmet Paay grevden uzaklatrarak, yerine kendisi mutasarrf tayin eder. Bu durum daha sonra aleyhine geliir ve 1066 ylnda, Basraya asker sevki iin Badat Valisi Murtaza Paa grevlendirilir. Hseyin Paa bu haberi alr almaz Kurnaya gider. Kurna kalesini tamir ederek glendirir ve oraya pek ok asker yar. Murtaza Paa Basraya varnca atma balar ve tam ay devam eder. Hseyin Paa malup olarak ailesi ve serveti ile birlikte rana iltica eder. Murtaza Paa Basray kurtarr ve Basrada baz tacirlerin ve ehrin ileri gelenlerinin mallarn msadere eder. Olaylara ad karanlarn cezasn tahkikat balatmadan infaz eder. Bu da halk arasnda nefrete neden olur. Murtaza Paa Basrada ok tutulmaz ve Kurnada bulunan askerler arasnda da anlamazlk kmasyla, Badata geri dnmek zorunda kalr. Hseyin Paa H. 1068 tarihinde tekrar Basraya geri dner ve kenti istila eder. H. 1076 ylnda Hseyin Paa, Ahsa Mutasarrf Mehmet Paay tekrar grevden alr ve Basra ileri gelenleri ile baz tacirlerin mallarn msadere eder ve fakirlerin lmne neden olur. Olaylar Padiahn kulana gidince, hemen yola getirilmesi iin, Badat Valisi brahim Paann serdarlnda Diyarbakr Muhafz brahim Paa, Halep Muhafz Hseyin Paa, Musul Mutasarrf Grc brahim Paa, Rakka Beylerbeyi Sar Mehmet Paa ve Kerkk Valisi Vezir Kenan Paa ile birlikte ok sayda askerle Basra zerine yrmeye baladlar. Hseyin Paa bu durumdan haberdar olunca nce ailesini ve servetini rana karr, daha sonra yanndaki askerler ile birlikte Kurnaya gider ve Kurna kalesini yeniden salamlatrr. Gerekli olan her trl hazrl yapar ve bekler. Badattan gelen asker Basraya varnca muharebe balar ve muharebe srasnda brahim Paa, Basra erafna bir mektup yazarak; Basrann padiah hazretlerine ait bir mlk olduunu, Hseyin Paann nimete kfrederek isyan ettiini, Padiahn askeri ile savamann vebalinin ar bir su olduunu mnasip bir dille anlatr. Basra halk genel olarak Hseyin Paann aleyhine hareket etmeye ve Paann mallarn yamalamaya, hizmetilerini ldrmeye balarlar. Hseyin Paa, bu durumu haber alr almaz, Muntefik ve Cezayir airetlerinden 3.000 atl kadar bir frka tertip ederek Basraya gnderir. Bunlar, Basraya varnca iki gnlk bir atma meydana gelir. Daha sonra Urban, yamalamaya ve her trl utan verici olaylara giriir. Bu kargaa iinde Abdusselam airetinden eyh Kefl ve eyh Srr gibi nemli ahsiyetler katledilmitir.
Efrsyb (Efrsiyb veya Afrsiyb). Kagarl Mahmuta gre ilk Mslman Trk slalesi olan Karahanllar, Efrasiyab neslinden gelmektedir. Seluklu slalesinin de Efrsybdan trediine dair bir rivayet mevcut olup, bunun kendilerince de benimsemi olduklarn biliyoruz. Bkz. W.Barthold, Orta Asya Trk Tarihi Hakknda Dersler, stanbul, 1926, s.96; Mecdd Mansurolu, Efrsiyb, slam Ansiklopedisi, MEB Yaynlar, IV, Eskiehir,1997, s. 192-193. 74 Osmanl tara tekilatnda en byk idar birim olan eyaletin asker ve idar bakmdan en st dzey yetkilisine mrmrn ya da beylerbeyi denmektedir. Beylerbeyilere ayn zamanda vali de denmekteydi. Bununla birlikte vali teriminin kullanl, daha ok XIX. yzylda, idar tekilatta yaplan birtakm deiiklikler sonucunda yaygnlk kazanmtr. Bkz. Mehmet pirli, Beylerbeyi, DA, VI, stanbul 1992, s.69.
73
57 58
te, yukarda anlatld gibi bu olaylar alt ay devam eder. Hseyin Paa, sebat ederek kaleyi teslim etmediinden ve cra blgelerden celp olunmu askerler bu kadar uzun beklemeyeceklerinden, mecburen atekes grmeleri balatlr. Yaplan anlama gerei, her sene devlete 200 kese ake verilecek ve askerlerin masraf olan 600 kese ake pein olarak denecek, Ahsa Mutasarrf Mehmet Paann yerine iadesi salanacak ve kendisine asla dokunulmayacak, Basra valilii Hseyin Paann olu Efrsyba tevcih olunacaktr. mzalanan anlama Padiah hazretlerine arz olunur. Ancak Basra eraf tarafndan Padiaha, Hseyin Paann Basrada yapt zlm, yama ve haksz yere insanlarn ldrldn anlatan bir yaz yazlr. Bunun zerine 45 kiilik bir heyet Padiah huzuruna karlr. Basrallarn istei zerine derhal karlan fermanla, Hseyin Paa azledilir ve Basradan uzaklatrlmas iin Badat Valisi brahim Paaya emir gnderilir. Bu arada Basra valiliine Yahya Paa atanr. Yahya Paann Basra valiliine atanmas ve Basradan Hseyin Paann kartlmas iin brahim Paaya gelen padiah iradesinin yerine getirilmesi iin brahim Paa serdarlnda, Kerkk Valisi Vezir Kenan Paa, Musul Mirmiran Musa Paa, Rakka Beylerbeyi Dilaver Paalar grevlendirilmilerdir. Bunlar Badata gelip orduyu hazrlamaya, asker, cephane ve mhimmatn Hille yolu ile Basraya nakledilmesi iin gerekli tedbirleri almaya balamlardr. Hseyin Paa, bu haberi alnca nce Basra ehrinde olan ahali ve tacirlerin mallarn yamalar ve ailesi ile birlikte rana gnderir. Kendisi ise 15.000 adamyla birlikte Kurna kalesine snr. Serdar brahim Paa Cezayir nahiyesine ulanca, Hseyin Paa ani bir basknla ve 5.000 kiilik bir kuvvetle saldrya geer. 45 saat sren iddetli atmadan sonra 500 kadar zayiat vererek, Kurna kalesine geri ekilir. Ordu arkasn brakmaz ve hzl bir ekilde takip ederek, Kurna karsnda erer adl mevkide ordugh kurar. Kaleyi byk toplar ve tfek ateiyle sktrmaya balar. Drt gn bu ekilde sren savan beinci gn sabaha kar orduya emir verilir ve top yekn saldrya geilmek zere harekt balar. Hseyin Paann yandalar, olay grnce hemen kaleyi terk ederek orduya katlr. Hseyin Paa, Basradan da yardm gelemeyeceini anlamtr. saat sren kanl bir atmadan sonra, Hseyin Paa taraftarlar dalr ve kendisi de Hveyze blgesine kaar. brahim Paa bu olaydan sonra, artk gerek Basray ve gerek dier kaleleri ve mevkileri bir engel kalmadndan savamadan kontrol altna alr (H. 1079). Paa halka aman ilan ederek herkesin hayr duasn alm ve insanlar kendisini kutlamak iin akn akn gelmilerdir. Basrann kaleleri ve mevkileri tamamen Yahya Paaya teslim edilmi ve ordu Badata geri ekilmitir. brahim Paa ekilirken Basraya bir defterdar75 tayin etmi, Basrann muhafazasn salamak iin yeterince asker brakm ve maalarnn Basra Emvlinden denmesi iin emirler vermitir. Yahya Paa, bu uygulamalar kabul etmemitir. Basra valiliini kabul ederken, yllk 200 kese ake vermeyi kabul ettiini, bunun dnda hibir ey demeyeceini dile getirerek,
75
Defterdar: Devletin gelir ve gider defterlerini tutan memur. Sancaklarda, st dzey maliye ilerinden sorumlu ahs.
58 59
ORSAM
defterdar ve askerlerin st dzey rtbelilerini Basradan Badata uzaklatrmtr. Ancak belli bir sre sonra Kurnada bulunan yenieri askerleri deneklerini isteyince, karklk kmtr. Bunun zerine Yahya Paa toplad Urban ve airet mensuplarn zerlerine gndererek hepsini katleder ve isyan yolunu seerek devlete bakaldrr. Olan bitenler Padiaha ulanca, hemen Yahya Paay Basra valiliinden azleder ve yerine H. 1080 ylnda Kapcba Mustafa Paay tayin eder ve memuriyetini yerine getirebilmesi iin Diyarbakr Valisi Ali Paa ve Kerkk Mirmiran Hasan Paa grevlendirilir. Bir sre sonra vefat nedeniyle yerine H. 1085 ylnda Badat Valisi Silahtar Hseyin Paa, H. 1088 tarihinde Hseyin Paann Diyarbakra verilmesi nedeniyle Hasan Paa, H. 1092 tarihinde Hasan Paann stanbula arlmas nedeniyle yerine tekrar Silahtar Hseyin Paa tayin olunmutur. H. 1094 tarihinde Basra eyaleti padiah emri ile Badat Valisi Abdurrahman Paaya ve H. 1098 tarihinde Hseyin Paaya tevcih buyruldu. Bu Hseyin Paa, Basray ok sert ve zalimce idare ettii iin, ahali tarafndan sevilmemi ve bunun yerine Abdurrahman Paann iadesini isteyen halk, durumu Padiaha bir arzuhal ile bildirmi, istekleri yerine getirilmi ve Basra vilayeti H. 1099 tarihinde tekrar Abdurrahman Paaya tevcih edilmitir. Abdurrahman Paa alim, adaletli, drst ve hayrsever bir insan olduu iin, halk kendisinden fevkalade memnun idi. Dneminde ok sayda cami ve medrese yapld veya tamir edildi, gereksiz vergiler kaldrld ve varl Basraya huzur ve emniyet getirdi. Ayrca dneminde Basra bereket ve bolluk iinde yaad. H. 1100 tarihinde Abdurrahman Paa azledilerek, yerine Basra eski defterdar Hseyin Paa vezir rtbesi ile tayin olundu. H. 1102 tarihinde Basra vilayeti Osman Paazade Vezir Ahmet Paaya tevcih edildi. Bu tarihte Basrada byk bir taun salgn bagstermi ve her gn sadece Basra merkezde 500 kii lmtr. yle ki ok sayda insan cesedi sokaklarda ve arlarda kaldndan, kimse kaldramaz olmutur. Bu srada Cezayir ve Muntefik Urban anlaarak isyan ettiler ve 3.000 atl ile Basraya saldrya getiler. Vali Ahmet Paa, maiyetinde bulunan 500 askerle karlarna km, Dir adl yerde gn gece sren kanl atmalardan sonra, Ahmet Paa ve askerleri tamamen katledilmitir. Bunun zerine Basra halknn ittifak ile Kethda Hseyin Aa vali seilmi ve Cezayir ve Muntefik Urbanlarn, Basra halk ile birlikte hareket ederek, giriilen iddetli atmalar sonucu ehirden kovmay baarmtr. H. 1103 tarihinde Hseyin Aann ldrlmesi sonucu yerine, halkn ittifak ile Hseyin Cemal seildi. H. 1104 tarihinde Basra valilii, Badat Valisi Ahmet Paann kardei Halil Paaya verilir. Badat, Musul ve Kerkk valilerinin yardm ile ok sayda asker toplanr ve topluca Muntefik eyhi Mni zerine sevk olunur. Cezayir adl yerde atma balar ve tam be gn devam eder. iddetli atmalardan sonra Halil Paann askerleri dalr ve ordusunun cephane ve silahlar eyh Mniin eline geer. Bunun zerine Muntefik eyhine bir yaz gnderilerek, haydutluu ve isyancl terk etmesi ihtar edilir. Ulufe ve deneklerin artrlmas karlnda haydutluktan vazgeerek Basray terk eder. Halil Paann, valilii srasnda baz adamlarnn halkn kabul edemeyecei davranlarda bulunmasndan ve onlar korumasndan dolay, Basra halk ayaklanr ve onu Basradan kovar. Halk H. 1106 ylnda Muntefik eyhi Mnii valilie davet ederek idareyi 59 60
kendisine teslim ederler. eyhi Mni valilii H. 1109 tarihine kadar devam ettikten sonra Hveyze Hkimi Faracullah Han kurnazlk ve hileyle ynlendirerek, onu Basra dna kartmay baarm ve Basra valiliine el koyarak kontrol altna alm ve H. 1111 tarihinde Basra valiliini Davut Hana terk etmitir. H. 1111 tarihinde Basra vilayeti Halep eyaleti ile birlikte Ali Paaya tevcih edilir. Basrann kurtulmas ve Ali Paaya teslim edilmesi iin Diyarbakr, Musul, Sivas, Halep ve Badat vilayetlerinden asker toplanarak Basraya gelmesi emredilir. Toplanan 50.000 asker ve 300 gemi cephanesi ile birlikte, Frat nehri zerinden Basraya sevk edildi. Bu ordu Kurnaya varnca Davut Han gelen kuvvetin hacmini rendiinde, Devreke kaarak firar eder ve ehir, sava kmadan teslim alnr. H. 1114 tarihinde Basra vilayetine Kaptan Mehmet Paa vali olarak atanr. 1118 ylnda Vezir Halil Paa valilii stlenir. 1120 tarihinde Muntefik eyhi Meams isyan etmi ve toplad Urbanlar ile birlikte Basraya saldrm, Basrann emniyeti ve huzuru bsbtn bozulmutur. Hadiseler Padiaha ulanca, Badat Valisi Hseyin Paaya gnderdii irade ile Basrann emniyetini ve huzurunu tekrar iade etmek iin Badat valisi komutasnda, Musul, Diyarbakr, Halep ve Kerkkten 30.000den fazla asker toplayarak Basraya sevk edilmesi emredilir. Sevk edilen askerlerin haberi eyhi Meamsa yetiince, Necid ve dier yerlerden toplad Bedevilerle birlikte ntara nehri zerinde bir kale inaatna balar ve adamlarn burada toplar. 1121 tarihinde Osmanl askeri her taraftan saldrya geince eyhi Meams ve avenesi yenilir. 8.000-10.000 l ve yaral verek kamaya balar. Basra valiliine de Badat Kethdas Mustafa Aa getirilir. Halkn gvenliini temin ettikten sonra Osmanl ordusu geri dnmtr. H. 1124 tarihinde Basra valiliine Vezir Osman Paa atanr. 1126 tarihinde Vezir Hseyin Paa, 1128 tarihinde de Mirmiran Ahmet Paa valilik grevini yaparlar. H. 1188 tarihine kadar Basrada hibir nemli olay olmam, sadece vali atamalar ve azil ilemleri, bir de sradan baz Urban airetlerinin ayaklanmas ve bunlarn tedibi gibi meseleler meydana gelmitir. Bu tarihte Basraya mehur Sleyman Bey (nm- dier Byk Sleyman Paa) vali olarak atanr ve Basra aniden Acem Hanlarndan Kerim Han Zendinin saldrsna urar. Byk bir ordu ile Basray igal etmek iin saldrya geen Kerim Han, Sleyman Beyi ani avlad iin valinin yapaca tek ey kalmt, o da halk ve Urbandan 10.000 kadar sava toplayarak kalede savunmaya ekilmek. Bu arada Badat Valisi mer Paaya durumu bildirir ve oradan da durum stanbula, Sultan Abdulhamit Han hazretlerine arz edilir. Ancak o dnemde Osmanl-Rus sava devam ettii iin, Basraya asker gndermek mmkn olmaz. Badat Valisi mer Paann da yeterince asker gnderme imkan olmadndan, Basrann kuatlmas uzun srer. Sleyman Paa, sonuna kadar direnir ve sebat eder. Ancak ehirde yiyecek ktl ba gsterir, halk artk kpek ve eek eti yemek zorunda kalr. Badatdan yardm da gelemez ve Badatn yeni valisi olan Mustafa Paa, Acemlerle sulh yapmay nerir. Bunun zerine Sleyman Bey, halkn ileri gelenlerini toplar ve grlerini sorar. Halk mzakere ile teslim olmann, bir artla kabul edilmesini ister; o da insanlarn, can ve mallarna dokunulmadan Kerim Hana teslim edilmesi.
60 61
ORSAM
Mzakereleri yrten Kerim Hann komutanlarndan Sadk Han, tm istekleri kabul eder ve ehri teslim alr. Sadk Han, verdii szlerde durmaz ve ehri talan eder. Halkn namus ve rzna geer ve tm mallarn yamalar. Cami ve mescitleri ykar ve medreseleri yakar. Sleyman Bey ve Basrann ileri gelenleri esir alnarak iraza gnderilir. te bylesine irkin bir ekilde Basray teslim alan Sadk Han, askerleri ile birlikte Muntefik blgesine ynelir. Muntefik reislerinden Samir ve Sevini, ok sayda airet ve Urbandan yeterince kuvvet toplayarak karlarna karlar. 1191 tarihinde Frat nehrinin batsnda ve Fazile diye bilinen yerde iki taraf savaa tutuur ve 56 saat devam eden kanl bir savatan sonra Acem askerleri yenilir ve kamaya balar. Urban onlar takip ederken, askerlerden kimisi lr ve kimisi de nehirde boulur. Bu olayda Acem kuvvetlerinden yaklak 6.000 atl lr ve silah, cephane ve hayvanlar, Muntefik aireti adamlar tarafndan ele geirilir. Savan sonular irazda Kerim Hana ulanca, hemen byk bir ordu kurulmasn emreder ve Mehmet Ali Han komutasnda Muntefik airetlerinin yok edilmesi iin gnderir. Acemlerin bu mthi hazrlk haberleri Muntefik airet reislerine yetiince, onlar da hazrlanr ve Ebu Hallane adl yerde sava atei yakarlar. 15 Zilkade 1192 tarihinde 8 saat sren kanl ve iddetli bir savatan sonra, Muntefik aireti galip gelir ve Acem kuvvetlerinin %90 yok olur. Komutan Mehmet Ali Han da lenler arasnda yer alr ve Acem kuvvetlerinin tm silah ve cephanesi yama edilir. H. 1194 ylnda Kerim Hann vefat ile Zeki Han iktidara gelir. Ayn tarihte Padiah emri ile Badatta byk bir ordu hazrlanmtr. Bu ordunun Basra zerine yrmeye balad haberi ehrin hkimi Sadk Hana ayn gn gelince, Sadk Han panie kaplr ve Basray terk ederek iraza gider. Osmanl ordusu Basraya girer. Numan Bey, vali tayin olunur ve Basrann imarna balanr. Sleyman Bey esaretten geri dner ve Basrann Hveyze blgesinde Badata durumu izah ederek emir bekler. Padiah tarafndan kan fermanla Basra valilii tekrar kendisine iade edilir. 1194 ylnn evval aynda, Badat ve Kerkk vilayetleri de kendisine balanr ve tam olarak Irakn genel hkimi olur. H. 1201 ylnda avizade Sleyman Bey, Badat Valisi Sleyman Paa ile anlamazla derek Muntefik Reisi Seviniye iltihak eder. Sevini ile anlaarak Basray kontrol altna almak iin harekete geer. O srada Hezal eyhi Hamd b. Humud da, Muntefik kuvvetlerine katlr ve yln ortasnda kalabalk bir kuvvetle Basraya saldrrlar. Basra Valisi Mtesellim brahim Beyi esir alarak Basrann tamamn istila ederler. stila sonrasnda Basrann kamu maln, mtesellim emvalini ve tacirlerin mallarn msadere ederler. Halkn byk ounluu, skntda kaldklarndan dolay Badat ve dier blgelere g ederler. Badat valisi, yenieri ve Urbandan oluan bir ordu tekil ederek 1201 yl Rebiylevvel aynda Badattan hareket etmi ve mml-Abbas adl yerde drt gn drt gece sren kanl bir savatan sonra, Muntefik kuvvetleri yenilmi ve Basra kurtulmutur. Bu srada Basraya mtesellim olarak Krdi Mustafa Aa atanmtr. H. 1203 ylnda Mustafa Aa, itaatszlk yapmaya balad. Baz uygunsuz davranlarda bulunmas ve Bahriye komutanlarndan Hicaz Mustafa Aay ldrmesi; ayrca vilayetin kontroln tamamen ele geirmek iin Osman Paa ile anlatnn ortaya kmas ile Badat Valisi Sleyman Paa ok sayda Krt asker toplayarak ve yanna Osman 61 62
Paay da alarak Ramazan aynda Basraya yrd. Vali Arca ad ile bilinen yere varnca, Krdi Mustafa Aa Kuveyte kat. Onun toplad askerler arasnda anlamazlk knca, Sleyman Paa Basraya girdi ve Basraya Mardinli sa Beyi ve Muntefik airet reisliine de Seviniyi tayin etti. H. 1213 ylnda Sleyman Paann emirlerine kar gelen Basra Mtesellimi Abdullah Aa, sevk edilen asker sayesinde Basray terk ederek firar etmitir. 1214 ylnda Badata gidip Sleyman Paaya itaatini arz ederek, teslim olmu ve af dilemitir. Bunun zerine Sleyman Paa onu tekrar Basraya mtesellim olarak gndermi ve yannda dnemin byk limlerinden eyh Abdullah Er-Rehbiyi de Basra kads olarak yollamtr. H. 1215 ylnda Badat, Basra ve Muntefikten Kethda Ali Paann komutasnda byk bir ordu tekil edilerek, Ahsaya sevk edilmi ve Suud b. Abdlaziz El-Vahabiyi tedip etmek iin muharebeye tutuulmu, ancak daha sonra bar anlamas imzalanarak geri dnlmtr. H. 1216 ylnda Basraya Selim Bey mtesellim olarak tayin edilmi, 1217 ylnda grevinden ayrlmtr. H. 1217 ylnda Badat Valisi Byk Sleyman Paa vefat etmitir. Sleyman Paa Basra iin ok nemli iler yapmtr. Bunlar arasnda en nemlileri unlardr: Kuttul-Amara kasabasnn kurulmas, Basra hisarnn tamiri, Zbeyir kasabasnn zamana yenik derek harap olmu pek ok yerinin yeniden imar ve inas ile Basrada ok sayda dkkn, ar ve otelin inas. Tm bunlardan ve gsterdii abalardan dolay Basra halk, Sleyman Paaya mteekkirdir. H.1220 ylnda Suud b. Abdlaziz El-Vahabi, byk bir Vahabi topluluu ile Basraya saldrmtr. O dnemde Basra Mtesellimi brahim Aa olup, Basra ahalisiyle anlaarak cesaretli bir ekilde bu saldrya kar koymutur. Sonradan Muntefik airetinden Ahmed b. Samir ve 6.000 atlsnn da gelmesiyle Vahabileri geri pskrtmeyi baarmlardr. Ancak bunlar ekilirken Basra etrafndaki kyleri yakmlar ve mallarn yamalamlardr. H. 1236 ylnda Basrada Kolera hastal ba gstermi ve tam on iki gn boyunca iddetli bir ekilde devam etmitir. Daha sonra hafiflemeye balam ise de, Basrada len insan says o kadar okmu ki; pek ok ev kimsesiz kaldndan kapanm, defnedecek kimse olmadndan camilerde ve sokaklarda cesetler st ste ylm ve halk llere doru kamtr. H. 1238 ylnda Zbeyir halkndan Muhammed b. Sakip b. Vatban adl ahs, bir grupla Zbeyire kasabasna saldrm, ancak orada Zhirzade ailesi tarafndan geri pskrtlmtr. Buradan ayrlan grup, bu sefer de Basraya saldrmtr. Dnemin Basra Mtesellimi Mehmet Kazm Aa, askerleri ile birlikte halktan toplad gnlllerle Vatban ve adamlarn Basradan defetmeyi baarmtr. Bu olayn i yz ise, Muhammed b. Sakip b. Vatban ile Zhirzade ailesi arasndaki kskanlk ve ekememezlik olaydr. Zira Zhirzade ailesi hayrsever bir aile olup, halk tarafndan sevilip saylmaktadr. H. 1243 ylnda Muntefik eyhi Hamd b. Humud azledilerek yerine, Akil b. Muhammed b. Samir tayin edildi. Tayin haberi Hamd b. Humude ulanca isyan ederek, Basray ele geirmek iin Kb airetinden ve dier airetlerden toplad byk bir grubu oullar Macit ve Faysal komutasna verdi. Daha sonra Maskat Emiri Seyyid Said ile 62 63
ORSAM
haberleerek, denizden de ok sayda gemi ile Basray kuatt. Basra halk askerler ve Akil b. Muhammedin tarafn tutarak gelen kuvvetlere direnmeye balad. Kuatma iki ay devam etti. Ancak hibir taraf baar gstermeyince, Faysal komutasndaki kuvvetler topyekn saldrya geerek muharebeye tututular. Akil ve adamlar hurma aalarn siper aldlar. ki gn devam eden kanl savatan sonra Faysaln adamlar dald ve pek ou ldrld. Maskat Emiri Seyyid Said de bar imzalayarak geri dnd. H. 1243 ylnda Humudoullarndan Macit, toplad Urbanla tekrar saldrya geerek Basray kuatt ve Basra etrafndaki kyleri yamalamaya ve birtakm fukarann srifelerini (kamtan yaplm kulbeler) yakarak halk korkutmaya balad. Ancak Zbeyir halk toplanarak onlara kar saldrya geti. Bu srada Basradan askerler de saldrnca, iki ate arasnda kalan Macit ve adamlar arp kamaya baladlar. Pek ou takip srasnda ld ve bylece, Basra bunlarn errinden kurtuldu. Bundan sonra Irak Klemen idaresinden kurtulmu ve dorudan doruya devlet tarafndan atanan valilerce ynetilmitir. Basra ise, bazen valiler tarafndan, bazen de Badata balanarak mutasarrflar tarafndan idare edilmekteydi. Bu tarihten sonraki bilgiler halk tarafndan bilindii iin yazmaya gerek duyulmad. Tarihten maksat, eskiden yaanm olaylar gelecek nesillere anlatmaktr. Bu yzden salnamelerde imdiye kadar Basra olaylar hakknda tarih silsile dhilinde bir tarihe yoktu. Bu yzden elde bulunan bu zet tarih; bnul-Esirin Tarihul-Kamil adl eserinden, Glenul-Hulafa diye bilinen Badat Tarihinden ve Karamani, bnul-Send, bn Haldun, bn Hallikan, Karamita, Tuhfe ve Trk Tarihi ad altnda Klemen Vakalar adl eserlerden faydalanlarak ortaya kartlmtr. Yanl ve eksiklerimizi dzeltmek ilim adamlarna kalm. Eer byle bir yardm olursa gelecek salnamelerde daha mkemmel ve dzenli bir Basra tarihi meydana gelir. Vatana ve millete bir hizmet olur. Bizden yardmlarn esirgemeyenlerden ve hatalarmzdan dolay yalnz bir nazar- af bekleriz.
63 64
Osmanl Dneminde Basraya Atanan Valiler Basra Vilayetine Atanan Valilerin Adlar Rait Magams Mani Magams Vezir lyas Paa Temerrt Ali Paa Beylerbeyi Dervi Ali Paa Efrsyb Efrsybolu Ali Paa Ali Paa olu Hseyin Paa Efrsybolu Ahmet Murtaza Paa Mirmiran Hseyin Paa Hseyin Paa olu Efrsyb Hseyin Paa (kinci Defa) Yahya Paa Kapcba Mustafa Paa Kara Mustafa Paa Badat Muhafz Hasan Paa Silahtar Hseyin Paa Muhafz Hseyin Paa (kinci Defa) Silahtar Hseyin Paa (kinci Defa) Vezir Abdurrahman Paa Gmrk Hseyin Paa Vezir Abdurrahman Paa (kinci Defa) Defterdar Vezir Hseyin Paa Osman Paazade Vezir Ahmet Paa Kethda Hasan Aa Hseyin Cemal eyh Muntefik Mani Halep Valisi Ali Paa Kaptan Mehmet Paa Vezir Halil Paa Badat Kethdas Mustafa Aa Vezir Osman Paa Vezir Hasan Paa Mirmiran Ahmet Paa Hac Ali Aa Vezir Ahmet Paa Byk Sleyman Paa Mtesellim Numan Bey Byk Sleyman Paa (kinci Defa) Mtesellim Sleyman Efendi Mtesellim brahim Bey Haznedar Mustafa Aa Mardinli sa Bey 64 65 Yl (Hicri) 945 950 953 956 970 1005 1013 1057 1066 1067 1068 1076 1077 1078 1080 1081 1083 1085 1088 1092 1094 1098 1099 1100 1102 1103 1104 1106 1111 1114 1118 1120 1124 1126 1128 1154 1160 1182 1192 1193 1194 1200 1202 1204
ORSAM
Mtesellim Abdullah Aa brahim Aa Selim Bey Ahmet Bey Rdvan Aa Yakup Aa Sait Paa Bekir Aa Mehmet Kazm Aa Abdulgani Aa Aziz Aa Seyit Mehmet Efendi Dervi Aa Mustafa Aa Ali Usta Mirahor Mehmet Aa Ahmet elebi Ziyadezade Mehmet Salih Mustafa Aa (kinci Defa) Behram Aa Seyit brahim Efendi Hurit Aa Kaymakam Sadk Bey Mehmet Aa Aziz Aa (kinci Defa) Mirmiran Mauk Paa smail Paa Bekir Bey Mutasarrf Veysi Paa Mehmet Bey Mutasarrf Vekili Kurbi Bey Rait Paa Mutasarrf Veysi Paa (kinci Defa) Mehmet Ali Paa Kaymakam Hsamettin Efendi Mehmet Mnib Paa Vekil Hac Ali Efendi Mirliva (Tugeneral) Mehmet efik Paa smail Bey Mtesellim Sleyman Bey Vekil Galip Bey Mutasarrf Hafz Paa Mutasarrf Halil Bey Mutasarrf Sait Efendi Mutasarrf Asaf Efendi Vekil Bahriye Komutan Ahmet Paa Vekil Bahriye Komutan Miralay Halit Bey Mutasarrf Eref Efendi
1208 1218 1223 1225 1226 1227 1228 1229 1236 1239 1240 1247 1248 1249 1250 1251 1252 1254 1258 1259 1261 1262 1263 1264 1265 1266 1268 1271 1271 1272 1272 1273 1274 1275 1276 1277 1279 1279 1280 1281 1286 1287 1287 1288 1289 1290 1290 1291
65 66
Vali Nasr Paa Vali Vekili Ferik (Korgeneral) Mehmet Mnir Paa Vali Abdullah Paa Vali Ferik (Korgeneral) Sabit Paa Mutasarrf Mazhar Paa Mutasarrf Yahya Paa Vekil Bahriye Komutan Mirliva Ali Rza Paa Vali zzet Paa Vali Mir (Mareal) Nafiz Paa Vali Ferik (Korgeneral) aban Paa Vali Mir (Mareal) Mehmet Hidayet Paa Vali Mehmet Hafz Paa Bahriye Komutan Emin Bey Vali Ferik (Korgeneral) Mahmut Hamdi Paa Vali Arif Paa Vali Ferik Muhsin Paa Vali Mehmet Enis Paa Vali Ferik (Korgeneral) Hamdi Paa (kinci Defa) Vali Ferik Muhsin Paa (kinci Defa) Vali Vekili Abdllatif Paa Vali Ferik (Korgeneral) Mustafa Nuri Paa
1292 1294 1295 1296 1297 1299 1301 1304 1305 1306 1306 1309 1310 1310 1314 1315 1315 1316 1317 1319 1319
66 67
II. DAR TEKLAT
67
ORSAM
VLAYET HEYET
Basra, 19. yzyln ikinci yarsna kadar, btn Irak topraklar gibi, Badat eyaletinin bir sanca idi. Kentin imarna ait ilk esasl teebbs, Vali Mithat Paa tarafndan gerekletirilmitir. ok ksa bir srede -1870ten itibaren- Basrada kla, hastane, tersane vs. gibi byk binalar ile yeni bir mahalle kurdu. Mithat Paa ayrldktan sonra Basra, bazen vilayet ve bazen de mutasarrflk olarak idare edildi. Nitekim H.1292 (1875) tarihli Badat Vilayet Salnamesinde Basra, Badat vilayetine bal bir sancak olarak grnmektedir. 1884e gelindiinde artk kesin olarak ayr bir vilayet halini almtr ki, bu vilayet btn Aa Irak ihtiva ediyordu. Ayrca, Basra krfezinin dou kylar zerinde ve gayr- muayyen bir surette de, bu kylarn hinterlandnda uzanmakta idi76. Basra vilayeti, merkez sancan yan sra Muntefik, Amara ve Necid sancaklarn ihtiva etmektedir. Kurna ve Kuveyt ise, merkeze bal bir kazadr. Basra Vilayet Salnamelerine gre, Basrann Vilayet Tekilt aadaki kurumlardan olumaktadr. VLAYETN VALS (1308 ve 1309) yl salnamelerine gre Basra Valisi Mir Mehmet Hidayet Paa (Birinci Osman Nian, Birinci Mecidi Nian ile Altn ve Gm mtiyaz Madalyas tamaktadr.) (1311, 1314 ve 1317) yl salnamelerine gre Basra Valisi Ferik (Korgeneral) Mahmut Hamdi Paa (Birinci Mecidi Nian ve kinci Osman Nian ile Altn ve Gm mtiyaz Madalyas ve Girit Madalyas tamaktadr) (1318) yl salnamesine gre Basra Valisi Ferik (Korgeneral) Mehmet Muhsin Paa (Birinci Murassa Osman Nian ile Yemen Altn Madalyas tamaktadr) (1320) yl salnamesine gre Basra Valisi Ferik (Korgeneral) Mustafa Nuri Paa (Birinci Murassa Osman Nian ile Girit, Rodos ve Yunan Madalyas tamaktadr)
76
Basra, slam Ansiklopedisi, c.II, MEB Yaynlar, Eskiehir,1997, s. 327.
68 70
VLAYET ERKNI Naip : Bahattin Efendi (1308), Abdlhamit Efendi (1309), Rafizade Abdlhamit Efendi, (1311), Ahmet Hilmi Efendi (1314, 1317 ve 1318) ve 1320de mer Hulusi Efendi. : Mehmet Sabit Efendi (1308 ve 1309), Necip Efendi (1311), Rza Bey (1314), Abdlmecit Sabit Efendi (1317 ve 1318) ve 1320de Ahmet evki Efendi. : Abdllatif Efendi (13081309) Ali Galip Bey (1311), Fikret Efendi (1314), Asm Bey (1317), Ali Saip Bey (1318) ve 1320de Sadk Vicdan Efendi. VLAYET DARE MECLS Vilayet dare Meclisi Bakan (1308, 1309 ve 1311) tarihli salnamelerde vilayet Naibi iken, (1314) tarihli salname ile birlikte Vilayet dare Meclis Bakanl, vali tarafndan yrtlmeye balanmtr. Meclisin yeleri; 5 kiilik doal yelerin (naip, defterdar, nakip, ktip ve mft) yan sra 6 kiilik seilmi ye (ehrin ileri gelenleri ve airet reisleri) ile birlikte 12 kiilik kadrodan olumaktadr. (Seilmi yelerin 4 Mslman 2si Gayrimslim) VLAYET DARE MECLS MAHKEMES lk olarak (1311) tarihli Vilayet Salnamesinde yer alan dare Meclisi Mahkemesi, daha sonra yaynlanan tm salnamelerde kaydedilmektedir. Mahkemenin kadrosu aadaki yelerden olumaktadr. 1. Mahkeme Bakan (Vilayet Valisi) 2. yeler, 10 veya 12 kiiden olumaktadr. Bunlar doal yeler (naip, defterdar, nakip, ktip ve mft) ile Seilmi yeler (seilmi yeler iinde 2 Gayrimslim ye her zaman yer almaktadr) 3. Baktip 4. Zabt Ktibi. VLAYET DARE MECLS THAM HEYET lk olarak (1311) tarihli Vilayet Salnamesinde kayd geen dare Meclisi Mahkemesinin bir organ olarak yer alan Vilayet dare Meclis tham Heyeti77 daha sonra yaynlan tm salnamelerde yer almaktadr. Heyetin kadrosu aadaki yelerden olumaktadr. 1. Heyet Bakan (Vilayet Vali Naibi) 2. yeler (ki kiiden olumaktadr). 3. Zabt Ktibi.
Defterdar
Mektubi
77
Sulama yazsn hazrlayan makam.
69 71
ORSAM
VLAYET DARE MECLS MDDE- UMUML78 lk olarak (1311) tarihli Vilayet Salnamesinde yer alan dare Meclisi Mahkemesinin bir organ olan Mdde-i Umumlii, daha sonra yaynlan tm salnamelerde bulunmaktadr. Heyetin kadrosu 1 savc ve 1 ktipten olumaktadr. VLAYET MEKTUBLER (1308) tarihli salnameye gre vilayetin 12 kiilik Mektubi kalemi kadrosu bulunmaktadr. 1309 tarihli salnamede Mektubi kalemi kadrosunun 7 kiiye dtn grmekteyiz. (1311 ve 1314) tarihli salnamede Mektubi kalemi kadrosu 9 kii olup, 1i vilayetin tercman olarak grev yapmaktadr. (1317) tarihli salnamede ise, Mektubi kalemi kadrosu 11 kiidir. (1318) tarihli salnamede ise bu say 9, (1320) tarihli salnamede de 8dir. VLAYETN DARE MECLS KALEM Vilayet dare Meclisi Kalemi (1308) tarihli salnameye gre Baktip bakanlnda 2 yardmcs ile birlikte 3 kadrodan olumaktadr. (1309) tarihli salnameye gre de kadro 4 kiiye kartlmtr. (1314) tarihli salnamede bu kadro, baktip bakanlnda 6 kiiden olumaktadr. (131713181320) tarihli salnamede ise, Baktip bakanlnda 5 kiiden meydana gelmektedir. VLAYETN EVRAK KALEM Vilayet Evrak kalemi, (1308,1309 ve 1311) tarihli salnamelerde Evrak Mdr bakanlnda 2 yardmcs ile birlikte 3 kadrodan olumaktadr. (1314) tarihli salnamede kadro, Evrak Mdr ile 1 yardmc ve 2 mukayyit grev yapmaktadr. (1317) tarihine gelindiinde bu kalem, Evrak Mdr bakanlnda 2 yardmcs ile birlikte 3 kadrodan olumaktadr. (1318 ve 1320) tarihli salnamelerde Evrak Mdr bakanlnda 3 yardmcs ile birlikte 4 kadrodan olumaktadr. VLAYETN STATSTK KOMSYONU Bu komisyon (1314) tarihli salnamede, ilk olarak ortaya kmaktadr. Komisyonun kadrosunda 1 bakan ve 2 idare meclis yesi ktip bulunmaktadr. (131713181320) tarihli salnamelerde komisyon 1 bakan 4 yeden olumaktadr. VLAYETN TERCME ODASI Tercme Odas (1314) tarihli salnamede, ilk olarak kaytlarda grnmektedir. Tercme Odasnn kadrosu sadece bir kiiden ibarettir. Daha sonraki salnamelerde kadro saysnda herhangi bir art sz konusu deildir.
78
Basavclk.
70 72
VLAYETN GAZETE VE MATBAASI (13081309) tarihli vilayet salnamelerinde, Vilayetin Matbaa daresi olarak ad geen bu birimi (1311) tarihli vilayet salnamesinde ilk defa olarak Vilayetin Gazete ve Matbaas ad altnda bir daire olarak grmekteyiz. Kadrosu aaya kartlmtr. 1. Yaz leri Mdr (Nazr) 2. Bir Ktip 3. Bir Ba Dzenleyici 4. Bir kinci Dzenleyici 5. Bir Mtercim 6. Bir Hesap Ktibi 7. Bir Redaktr 8. Bir Makinist 9. ki Datmc 10. ki Amele (1314) tarihli salnameden sonraki salnamelerde herhangi bir art sz konusu deildir. Bazen kadroda eksiklik olmu, ancak genel itibariyle yukardaki kadro muhafaza edilmitir. VLAYET SCL VE MEMURLARIN DURUMUNU NCELEYEN ZEL KOMSYON Bu komisyon ilk olarak (1311) tarihli salnamede kaytl olduunu grmekteyiz. nceki iki salnamede benzer bir daireye rastlanmamtr. Bu komisyonun kadrosu, Komisyon Bakan ve yeden olumaktadr. Komisyon Bakan Vilayet Ktibi; yeler ise; Vilayet Mmeyyizi, dare Meclisi Baktibi ve Evrak Mdrnden olumaktadr. (1314) tarihli salnameden sonra komisyon kadrosunda herhangi bir deiiklik sz konusu deildir. NFUS DARES Yaynlanm Basra Vilayet Salnamelerinin tamamnda, Vilayetin Nfus Dairesi bir baktip ve bir ktip kadrosu ile idare edilmektedir. VLAYET MUHASEBES Vilayet Muhasebe Kalemi (1308, 1309 ve 1311) tarihli vilayet salnamelerinde, aadaki kadrolardan olumaktadr; 1. Mmeyyiz 2. Varidat Ktibi 3. Varidat Muavini 4. Masraf Ktibi 5. Masraf Muavini 6. Mesalih-i Cariye80 Ktibi 7. Sandk Emini (Veznedar)
79 80
8. Masalih-i Cariye Muavini 9. Evrak Mukayyidi 10. Yevmiye Mukayyidi 11. Yevmiye Mukayyit Yardmcs 12. Hicaziye Mukayyidi79 13. Hicaziye Ambar Memuru 14. Evkaf Nebevi Ktibi
Hicaziye: Hicaz hatt ile ilgilenen ahs, Mukayyid: Evraklar kayda geiren. Meslih-i Criye: Gndelik ileri yrten memur.
71 73
ORSAM
(1314 ve 1317) tarihli salnamede vilayetin muhasebe kadrosuna kiilik yeni kadro ilave edilmitir. Bunlar: 15. Varidat Muavini 16. Masraf Muavini 17. Sandk Emini (Veznedar)
EVKAF MUHASEBES Yaynlanm Basra Vilayet Salnamelerinin tamamnda, Vilayet Evkaf Muhasebesini bir muhasebeci bakanlnda bir baktip ile iki yardmcs ve iki tahsildardan oluan alt kiilik kadro ile idare edilmektedir. EVKAF KOMSYONU (1311) tarihi Basra vilayet salnamesinde, komisyonun kadrosu, vilayet Mfts bakanlnda drt yeden ibarettir81. yelerden birinin muhasebeci, dierinin de mderris olmas gerekmektedir. (1314) tarihli salnameden sonra komisyon kadrosunda herhangi bir deiiklik sz konusu deildir. DEFTER- HKN82 DARES Yaynlanm Basra Vilayet Salnamelerinin tamamnda, Vilayet Defter-i Hkn Dairesi bir mdr bakanlnda bir baktip ile tapu ve emlak ktibinden oluan kiilik kadro ile idare edilmektedir. Kadrosunda hibir deiiklik sz konusu deildir. MAARF DARES Yaynlanm Basra Vilayet Salnamelerinin tamamnda, Vilayet Maarif Dairesi bir mdr bakanlnda bir ktip ile sandk emininden (veznedar) oluan kiilik kadro ile idare edilmektedir. Kadrosunda hibir deiiklik sz konusu deildir.
81 (1308 ve 1309) tarihli salnamelerde Evkaf Komisyonu, Bidayet Mahkemesinin bir alt organ olarak grev yapmaktadr. 82 Osmanl Devletinin arazi kaytlarn ihtiva eden, has, zemet, tmar, mlk, vakf gibi arazi trlerini tayin ve tescil eden ana defterlerin sakland ve bu defterlerle ilgili gnlk muamelatn yapld yere Defter-i Hkani, Defterhne-i mire, Defterhne-i Hmyn, Defter-i Vilyet ya da Defter-i Dergh- l denmektedir. Konuyla ilgili daha ayrntl bilgi iin bkz.: Erhan Afyoncu, Osmanl Devlet Tekilatnda Defterhne-i mire (XVIXVIII. Yzyllar), Marmara niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Trkiyat Aratrmalar Enstits Tarih Anabilim Dal, Yenia Tarihi Bilim Dal, Yaynlanmam Doktora Tezi, stanbul 1997.
72 74
MAARF MECLS (1320) tarihli vilayet salnamesinde, Vilayetin Maarif Mdriyeti aadaki kadrolardan olumaktadr; 1. Bakan 2. Tahrirat Ktibi 3. Rtiye Mektebi 1. Muallimi 4. Maarif Muhasebe Memuru 5. yeler (6 kii)
Daha nceki salnamelerde, Maarif Dairesin Kadrosu bakan dhil 45 kiiden olumaktayd. ADLYE DARELER 1. Bidayet Mahkemesi a- Hukuk Dairesi (13081309) tarihli Basra vilayet salnamelerinde, Hukuk Dairesinin kadrosu; Hukuk Dairesi Bakan ve ayni zamanda Vilayet Naibi olan ahs ve yeden olumaktadr. Bu yelerin, ikisi sivil ve sivillerden biri Gayrimslim, ncs ise stemen rtbeli bir askerdir. (1311) tarihli salnamede bu kadrolara kii ilave yaplmtr, bunlar bir Baktip ve iki zabt ktibi. (13181320) tarihli Basra salnamelerde Hukuk Dairesi kadrosu, bakan (Vilayet Naibi) ve yeden olumaktadr. b- Ceza Dairesi Yaynlanm Basra Vilayet Salnamelerinin tamamnda, Ceza Dairesinin kadrosu ise; Ceza Dairesi Bakan, ye ve bir baktip ile bir zabt ktibi ile basavc muavininden olumaktadr. yelerin, ikisi sivil ve sivillerden biri gayrimslim, ncs ise stemen rtbeli bir askerdir. c- stintak83 Dairesi Yaynlanm Basra Vilayet Salnamelerinin tamamnda, stintak Dairesinin iki kadrosu vardr. Bunlar; Birinci Mstantk ve kinci Mstantk. d- eri Mahkemesi Yaynlanm Basra Vilayet Salnamelerinin tamamnda, eri Mahkeme kadrosu; Vilayet Naibi ile bir baktip ve iki ktip yeden olumaktadr.
83
stintak: Sorgulama.
73 75
ORSAM
e- cra Dairesi (13081309) tarihli vilayet salnamelerinde, cra Dairesinin kadrosu vardr. Bunlar: cra memuru ve iki mbair. (1311) tarihli salnamede bir de mukavelat muharriri kadrosu ilave edilmitir.(13181320) tarihli Basra Salnamesinde ise kadroya iki ceza tahsildar ilave edilmitir. f- Mukavelat Muharriri84 Dairesi (13081309) tarihli vilayet salnamelerinde, Mukavelat Muharriri Dairesinin bir tek kadrosu mevcuttur. (13141317) tarihli salnamede mukavelat muharriri ktibinin yan sra bir yardmc ve bir mbair kadrosu ilave edilmitir. g- Hapishane (1308, 1309 ve 1311) tarihli vilayet salnamelerinde, Hapishane kadrosu bir mdr, bir hapishane ktibi, bir bagardiyan ve iki gardiyan oluan be kiilik kadro ile idare edilmektedir. (13141317) tarihli salnamede mevcut kadroya bir gardiyan ve bir de, kadn hapishanesi iin kadn gardiyan kadrosu ilave edilmitir. h- Ticaret Mahkemesi Yaynlanm Basra Vilayet Salnamelerinin tamamnda, Ticaret Mahkemesi ve Mahkeme Kaleminin kadrosu, aadaki kadrolardan olumaktadr; 1. Ticaret Mahkemesi Bakan 2. ki Daimi ye 3. Drt Geici ye85 4. Bir Baktip 5. Mukayyit 6. Mukayyit Yardmcs 7. ki Mbair
Belediye Dairesi Yaynlanm Basra Vilayet Salnamelerinin tamamnda, Vilayetin Belediye Heyeti aadaki kadrolardan olumaktadr. Belediye Bakan (Sivil) 1. Tabip 2. Be ile Yedi ye 3. Bir Baktip 4. Bir kinci Snf Ktip 5. Bir Keif Ktibi 7. Bir Tanzifat86 Memuru 8. Tanzifat Mfettii
84
9. Bir Tahsildar 10. Bir Sandk Emini (Veznedar) 11. Mfetti (Biri Bamfetti) 12. On on drt avu 13. Bir Eczac 14. Bir Eczane Ktibi ve Yardmcs.
Mukavelat Muharriri: ahslar arasnda yaplan anlamalar ve dier evraklar onaylamakla grevli kii, noter. 85 Geici yelerden 2si Gayrimslimlerden seilmektedir. 86 Tanzifat: Temizlikten sorumlu ahs.
74 76
GURABA HASTAHANES Bu hastane ilk olarak (1314) tarihli Basra vilayet salnamesinde grnmektedir. Basra Guraba Hastanesinin kadro mevcudu aada verilmitir: 1. Tabip 2. Hastane Mdr 3. Tmarc (Hastabakc) 4. A ve Hademe (5 kii)
(1318) tarihli salnamede Hastane iinde Telkih ubesi87 kurulmutur. Kadrosu yledir: 1. Mdr 2. Ktip 3. Mustahzr88 4. Hademe (2 kii) BASRA RSUMAT89 DARES Basra Vilayeti bir liman ehri olmasndan dolay vergi ve rsum geliri bir hayli oktur. Bu yzden Rsumat Dairesi veya bugnk tabiri ile vergi Dairesinin kadrosu dier dairelere nazaran bir hayli fazladr. Yaynlanm Basra Vilayet Salnamelerinin tamamnda, Rsumat Dairesinin kadrosu aaya kartlmtr. 1. Rsumat Mdr 2. Bir Baktip 3. ki Ktip Yardmcs 4. Bir Tahrirat Ktibi 5. Bir Muayene Memuru (Birinci) 6. Bir Muayene Memuru (kinci) 7. Bir Ambar memuru 8. ki Tezkere Ktibi 9. Bir Manifesto Ktibi 10. ki Kantarc 11. Bir Sandk Emini (Veznedar) 12. Mubassr90 ( Snf) 13. Bir stimator91 14. Bir Transit Ktibi 15. Bir Kolcu Ba 16. Bir Hamal 17. Drt Kayk 18. On Yedi Kolu 19. Drt Kayk 20. Drt Kolcu 21. Bir Kap Memuru 22. Arabac
Fav Rsumat Mdrl (1308) tarihli vilayet salnamesinde ve dierlerinde, Fav Rsumat Mdrl birimi mevcut olup, kadrosu aaya kartlmtr. 1. Bir Memur 2. Bir Ktip 3. Kayk 4. Bir Kolcu Fav: Basra Vilayetinin bir nahiyesi olup, tam olarak Krfezin u noktasnda olduundan gelen byk gemiler o blgede karlanr ve gerekli gmrk ilemleri orada yaplr.
87 88
Telkih ubesi: A ubesi Mustahzr: Huzura getiren, celb eden, muhzr. 89 Rsumat: rsumun oulu, vergiler. 90 Mubassr: Gzetleyici, durumlar kontrol eden memur. 91 stimator: Gmrklere gelen ticari mallara paha bien kii veya tahminci.
75 77
ORSAM
Devasir Rsumat Mdrl (1308) tarihli vilayet salnamesinde ve dierlerinde, Devasir Rsumat Mdrl birimi mevcut olup, kadrosu aaya kartlmtr 1. Bir Memur 2. Kayk Ebulhasip Rsumat Mdrl (1308) tarihli vilayet salnamesinde ve dierlerinde, Ebulhasip Rsumat Mdrl birimi mevcut olup, kadrosu aaya kartlmtr 1. Bir Memur 2. Bir Ktip 3. Bir Kolcu 4. Kayk Deice Rsumat Mdrl (1308) tarihli vilayet salnamesinde ve dierlerinde, Deice Rsumat Mdrl birimi mevcut olup, kadrosu aaya kartlmtr 1. Bir Memur 2. Bir Kolcu 3. Kayk Hendek Rsumat Mdrl Hendek Rsumat Mdrl, ilk olarak (1309) tarihli vilayet salnamesinde grlmekte ne zaman kurulduuna dair bilgi mevcut deil. Hendek Rsumat Mdrl kadrosu aaya kartlmtr 1. Bir Ktip 2. Drt Kolcu 3. Bir Kantarc Neve Rsumat Mdrl Neve Rsumat Mdrl, ilk olarak (1309) tarihli vilayet salnamesinde grlmekle birlikte ne zaman kurulduuna dair herhangi bir bilgi mevcut deildir. Neve Rsumat Mdrlnn kadrosu aaya kartlmtr: 1. Bir Memur 2. ki Kayk
76 78
Kurna Rsumat Mdrl Kurna Rsumat Mdrl, ilk defa (1311) tarihli vilayet salnamesinde grlmektedir ve ne zaman kurulduuna dair herhangi bir bilgi mevcut deildir. (1311) tarihli salnamede Kurna Rsumat Mdrl kadrosunda bir vekil memur grlmektedir.(1314) tarihli salnamede Kurna Rsumat Mdrl aadaki kadroya sahiptir. 1. Memur 2. Ktip 3. Bir Kolcu 4. ki Kayk Sk-yh Rsumat Mdrl Sk-yh Rsumat Mdrl, ilk defa (1311) tarihli vilayet salnamesinde grlmekte ve kuruluuna dair bir bilgiye rastlanmamaktadr. Sk-yh Rsumat Mdrlnn kadrosu aaya kartlmtr: 1. Bir Memur 2. Bir ktip 3. ki Kolcu NAFA DARES92 Nafia Dairesi ilk defa (1311) tarihli vilayet salnamesinde grlmekte, Basra Nafa Dairesinin kadro mevcudu bir bamhendis ve bir ktipten olumaktadr. DYUN-I UMUMYE DARES (1308) tarihli vilayet salnamesinde, Dyun- Umumiye daresi kadrosu; Bir mdr, bir ktip, iki kantarc ve iki kolcudan olumaktadr. (1311) tarihli salnamede Aar ve Kurnaya birer dyun memuru atanmtr. (1314) tarihli salnamede de Necid sancana da bir memur ile yedi kolcu atanmtr. (1320) tarihli salnamede idarenin ald son kadro ise aadaki gibidir: 1. Mdr 2. Baktip 3. ki Ktip 4. Aar Memuru 5. Sandk Emini 6. Kantarc 7. Drt Kolcu
92
Nafia Dairesi: Bayndrlk Dairesi.
77 79
ORSAM
REJ DARES (13081309) tarihli vilayet salnamelerinde, Reji Dairesinin kadrosu bir reji memuru ile bir kolcudan olumaktadr. (1311) tarihli salnameye gre dairenin kadrosu yledir: Bir mdr, bir baktip ve ikinci ktip. 1314 tarihli salnamede ise dairenin kadrosu aadaki ekli almtr: 1. Mdr 2. Baktip 3. Muhafaza Memuru 4. On sekiz Kolcu 5. On iki Kayk
TEKEL TTN DARES Bu daire (1317) tarihli salnamede yer almaktadr. Aadaki kadrolardan olumaktadr: 1. 2. 3. 4. Tmbeki93 ve Ttn dare Tekeli, Basra ve Ballklar Mfettii Memur vekili Muhafaza Memuru Mfettilik Ktiplii Yabanc Tmbekileri Tekel daresi Bu daire de (1317) tarihli salnamede yer almaktadr. Aadaki kadrolardan olumaktadr: 1. Mdr vekili 2. Ktip 3. Kolcu (10 Personel) 4. Kayk (8 Personel) TELGRAF VE POSTA DARES Basra Vilayet Salnamelerinin ilki olan (1308) tarihli vilayet salnamesinde bu birimin ad, Vilayetin Telgraf daresi iken; (1314) tarihli salnamede adnn Telgraf ve Posta daresi olarak deitirildiini grmekteyiz. Bu idare, bir mfetti gzetiminde aadaki kadrolardan olumaktadr: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Telgraf Mdr ki Yabanc Muhabere Memuru Ba Muhabere Memuru ki Muhabere kinci Memuru ki Posta ve Telgraf Datcs ki Telgraf avuu Muhabere ve Posta Memuru
(1314) tarihli salnameden sonra Telgraf ve Posta daresi kadrosu ve merkezleri aadaki ekli almtr.
93
Tmbeki: Nargile ile iilen bir cins ttn. Byk Trke Szlk, s.1083.
78 80
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.
Telgraf Mdr Yabanc Muhabere Memuru Ba Muhabere Memuru Muhabere kinci Memuru Aar Posta Memuru ki Telgraf Datcs Aar Posta Telgraf Datcs Basra-Fav Aras avuu (4 Personel) Basra-Kurna Aras avuu (3 Personel)
Posta ve Telgraf Merkezleri: Fav Merkezi Kurna Merkezi Nasriye Merkezi Sk-yh Merkezi Hammar Merkezi Amara Merkezi Aligarbi Merkezi atral-Amara Merkezi Hey Merkezi : Bir Mdr ile iki Memur ve bir Datc. : Bir Mdr ile bir Datc. : Bir Bamemur, bir Memur, bir Baavu, bir Datc ve iki hat avuu. : Bir Mdr ile bir datc : Bir Memur : Bir Mdr, bir Bamemur, bir Memur, bir Datc ve iki avu. : Bir Memur, bir Datc ve iki avu. : Bir Memur ve bir Datc. : Bir Mdr vekili ve bir Datc. Emlak- Hmayun Dairesi 1. Yksek Komisyon Heyeti (1308) tarihli vilayet salnamesinde, Emlak- Hmayun Dairesinin, Yksek Komisyon Heyeti aadaki kadrolardan olumaktadr. Basra Valisi, ayn zamanda Yksek Komisyon Heyeti Bakandr. Komisyon yeleri ise; bir bakan yardmcs, iki ye ve bir keif mdrnden (binba) olumaktadr. (1311) tarihli salnameden sonra yukardaki kadroya alt ye ilave edilmi ve yeni kadro aadaki ekli almtr. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Bakan kinci Bakan Mdr miye vekili Keif Mdr Devasir vekili Muhasebe Baktibi Tahrirat Baktibi (Vilayet Valisi) (Naip) (Muhasebe Baktibi) (ye) (ye) (ye) (ye) (ye)
79 81
ORSAM
2. Muhasebe Kalemi (1308 ve 1309) tarihli vilayet salnamelerinde, Emlak- Hmayun Dairesinin Muhasebe Kalemi ise; bir muhasebe baktibi ve yardmcs ile drt kiiden oluan bir kadro ile idare edilmektedir. (1311 ve 1314) tarihli salnamede Muhasebe Kalemine iki kadro daha ilave edilmitir. Bunlar, mukayyit ve sandk emini. 3. Tahrirat Kalemi (1308) tarihli vilayet salnamesinde, Emlak- Hmayun Dairesinin Tahrirat Kalemi aadaki kadrolardan olumaktadr: 1. Tahrirat Baktibi 2. Tahrirat Baktip Muavini 5. Evrak Mukayyidi 3. ki Mbeyyiz94 4. Mbeyyiz Yardmcs 6. Evrak Mukayyit Yardmcs
(1314) tarihli salnamede her kaza ve bucakta bir ube alm ve her ubenin byklne gre iki ile drt memur grevlendirilmitir. Bu ubeler unlardr: at ubesi, Ahzar ubesi, atra ubesi, Hammar ubesi, Necid Mdrl, Ahsa ubesi, Mberriz ubesi, Cefr ubesi ve Katif ubesi. 4. Devasir95 Arazi-i Seniye Vekleti (1308) tarihli vilayet salnamesinden sonraki salnamelerde de, Emlak- Hmayun Dairesinin Devasir vekleti kadrosu; bir arazi vekili ile bir ktipden olumaktadr. 5. miye Arazi-i Seniye Vekleti (1308) tarihli vilayet salnamesinden sonraki salnamelerde de, Emlak- Hmayun Dairesinin miye vekleti kadrosu; bir arazi vekili ile bir ktipden olumaktadr. 6. Amara Arazi-i Seniye Vekleti lk olarak (1314) tarihli vilayet salnamesi kaytlarnda grlmektedir. Emlak- Hmayun Dairesinin Amara vekleti kadrosu; bir arazi vekili ile iki yardmcsndan olumaktadr.
94 95
Mbeyyiz: Msveddeyi temize eken ktip. Devasir: Basrann bir bucadr.
80 82
KARANTNA DARES lk olarak (1314) tarihli vilayet salnamesinde grlmektedir. Basra Karantina daresinin kadro mevcudu aada verilmitir: 1. Tabip 2. Baktip 3. Baktip (Yabanc dil bilen) 4. Gardiyan (4 kii) 5. Fav Memuru
1317ye gelindiinde Karantina Dairesinin kadrosunun deitirildiini ve aadaki ekli aldn grmekteyiz: 1. Salk ler Memuru 2. Tabip 3. Tabip Muavini 4. Baktip 5. Fav Memuru 6. Yabanc Dil bilen Baktip 7. Baktip Muavini 8. Baktip Yardmcs 9. Gardiyan (5 Personel) 10. Kayk (4 Personel)
(1318) tarihli salnameden sonra Karantina daresi iki idareye blnmtr. Birinci dare Karantina daresi ve ikinci dare Tahaffuzhane96 olarak gemektedir. Bu iki idarenin kadrosunun yukardaki kadrolar geerli olmak zereyar yarya paylaarak oluturulduu ve bunlara bir bagardiyan ve bir makinist kadrosu ilave edildii grlmektedir.
POLS DARES Yaynlanm Basra Vilayet Salnamelerinin tamamnda, Polis Dairesinin varln grmekteyiz Ancak ilk salnamelerde Polis Memuru saysnn azl dikkat ekmektedir. (1320) tarihli Basra vilayet salnamesinin Polis Dairesi kadro ve tekiltnn son ekli yledir: 1. 2. 3. 4. 5. Bakomiser kinci dereceden bir Komiser (Muntefik) nc dereceden bir Komiser (Amara) nc derecenden Komiser (Merkez) Yirmi yedi Polis memuru97.
Tahaffuzhane: Bulac hastalklarn bulunduu yerden gelenlerin, Karantinada bekletildii yer. 1308, 1309 ve 1311 tarihli salnamelerde polis memurlarnn says 6y gememektedir. 1318 tarihli salnamede polis memur says 10a ve 1320 tarihli salnamede de merkez ve Polis memur says merkez ve kazalar da dahil olmak zere 27ye karlmtr.
97
96
81 83
III. DAR TAKSMAT
82
ORSAM
BASRA VLAYETNE BALI SANCAKLAR BASRA MERKEZ SANCAI (1292) ylnda Ahmet Efendi, (1299) ylnda Mzhr Paa, (13001301) yllarnda Yahya Nzhet Efendi mutasarrflk grevinde bulunmulardr. Bu dnemde Basra henz Badata bal bir sancaktr. 1308 ile 1320 yllar arasnda yaynlanan Basra Vilayet Salnamelerinde, Basra Merkez kazas mutasarrfnn adlar verilmemitir. Her livann idar tekilatnda bulunan birimlerin ayns sancaklarda da bulunmaktadr. Bunlar: Liva Erkn (vilayetlerde olduu gibi bir naip, bir muhasebeci, bir tahrirat mdr ve mftden olumaktadr), Liva dare Meclisi (4 asil ve 4 seilmi yeden oluur), Tahrirat Kalemi, Muhasebe Liva Kalemi, Adliye Dairesi (Btn Mahkemeler), Tapu Dairesi, Belediye Dairesi, Telgraf Memurluu ve Livann Zaptiye tekilat (4 blkten oluan bir tabur) ve Nahiye Mdrleri tekilat bulunur. Kuveyt Kazas Kaymakaml: (1299-1309) yllarnda Abdullah Es-Sabah Paa, (1311) ylnda Mehmet Paa EsSabah ve (13171320) yllarnda Mbarek Es-Sabah98, kaymakamlk grevinde bulunmulardr. Kurna Kazas Kaymakaml: (1292) ylnda Kemal Efendi, (1299) ylnda brahim Bey, (13001301) yllarnda Reit Efendi, (13081309) yllarnda Arif Efendi, (1311) yllnda Neet Efendi, (1314) yllnda Mehmet Akif Efendi, (13171318) yllarnda Mehmet Neet Efendi ve (1320) yllnda shak Hakk Efendi, kaymakamlk grevinde bulunmulardr. Kurna kazasnda bir mal mdr grev yapmaktadr Kaza dare Meclisinde ise Belediye Bakan ve Belediye Meclis yesi ve Belediye ktibi ile veznedar almaktadr. Nfus Memurluu ve Kurna Rsumat Memurluu mevcuttur. Kurna kazasna bal nahiyeler ise: Beni Mansur, Medine, Neve ve Dir erer. Her kazada nahiye mdr bulunur.
98
Kaymakam Mbarek Es-Sabah, Mirmiran rtbesi tamaktadr: Mirmiran: Beylerbeyi demek ise de, Beylerbeyi rtbesi bakadr. Mlkiye rtbelerinden Paa unvanna haiz rtbelerin ikincisidir.
84 86
Basra Sancann Fizik Corafyas

Basra sancann kuzeyde Hz. zeyirden gneyde Fava kadar yaklak olarak uzunluu 35 saat; eni ise 910 saat olan bir alan kapsamaktadr99. Dou ve kuzeyinde ran, gneyinde deniz ve batsnda amiye l ile snrl olup, topraklar ziraata olaanst elverilidir. Bu ehirde yetien meyve, sebze ve mahsuller, kitabn ilgili blmlerinde anlatlmtr. Dicle ve Fratn birlemesinden meydana gelen byk attl-Arap Nehri, ehrin ortasndan geerek Basra Krfezine akmaktadr. Bu byk nehir, her trl deniz ve nehir tamaclna elverili olup, 24 saat iinde iki defa gelgit olay meydana gelir. Basra iinde pek ok ba ve baheler bulunur, ancak orman ve da yoktur. Bu yzden sk sk sel basknlar meydana gelmektedir. Basra genelinde hava koullar pek fena olmasna ramen, baz blgeleri nispeten farkllk arz etmektedir. Sancan dhilinde bulunan Zbeyir kasabasnn havas scak ve kuru olur, ayrca bu blgede hastalk pek nadir grlr. Basrann kar yakasnda bulunan dou blgelerinde hava o nispette ise de, Ebulhasip nahiyesinin havas ve ime suyu dier blgelere gre ikinci derecede saylr. Basrann temizliine dikkat edildii gnden beri gnbegn kazanm olduu dengeye baklrsa iindeki vahim durumun itinaszlktan meydana geldii anlalmaktadr. Basrada rzgr her taraftan esmektedir. Ancak bunlardan biri var ki, o da huveyzavidir (dou rzgr). Bu rzgar estii zaman scaklk dayanlmaz bir durum alr, rutubet ile beraber pek sknt yaratr. Havalarn en gzeli ve en faydals kuzeyden esen rzgrdr. Bu havann, 25 Maystan 5 Haziran gnne kadar olanna Barih-i Sagr; 8 Hazirandan 8 Temmuza kadar esen rzgra da Barih-i Kebr denir. ou yllarda bu iki rzgr birlikte eser. Havalarn en deiken olduu zaman, Austosun 25inden Eylln sonuna kadar olan mddettir. Bu mevsimde havalarn hemen her saatte deimesinden ve scak souk hallerin amansz meydana gelmesinden dolay humma (stma) ve eitli hastalklar grlmeye balar. Basrada gzel mahsuller yetimektedir. Bunun en gzel rneklerini bahar mevsiminde grmek mmkndr. Basrann bahar ksa olmasna ramen ok gzel olur ve suyun tad o zaman hissedilir. O kadar mutedil bir hava olur ki airin hayalinden daha ince, daha latif ve daha effaftr. yle ki, baharn mr pek ksa olup, ubatn 15inden Martn 15ine kadar ancak devam eder. Daha sonra birden scaklk bastrr ve gne yaz mevsimini davet ederek baharn yapraklar sararp solar. Scaklklar hemen 25, 30, 35 dereceyi bulur.
99
Salnamede 1 saat, 5 Kmye eittir.
85 87
ORSAM
Basrann ime sular esasen iki tatl kaynaktan gelmektedir. Ancak Amara, Skyh, Nasriye ve Hammar gibi yerleim blgelerinde Dicle ve Frat nehirleri zerinde bulunan eltik tarlalarnda bekleyen sular, bir mddet sonra kflenir. Dicle ve Frat nehirlerine aktlr. te bu srada Basra sularnn tad kamaya balar. Hele yaz mevsiminde sular pek fazla tuzlanm olur ki, karan bitki ve tarm atklar da insan saln tehlikeye sokar. Basrada at, katr ve koyun pek az olur. Gneyde mehur kk inekleri bulunur. Basrada evcil hayvanlarn azlnn yan sra vahi hayvanlar (aslan, kurt ve kaplan) da azdr. Bunlarn yerine amiye lnn uzak blgelerinde avlanmak iin geyik ve ceylan bulunur. Basrada ku ve su hayvanlar pek ok olup, ahalinin byk ounluu balkla yaamlarn srdrmektedir. Sancan balca mahsul hurmadr. Dier meyvelerle hububat retimi, sancan tketimini bile karlayamayacak derecede azdr. Basrada ulam genelde nehir yolu ile olduundan, dzenli ose yolu olmad gibi, doru drst bir kprs de yoktur. Basrada ulam olarak ahaptan yaplm kk kayklarla salanmaktadr. Bunlara belem ad verilir ve sekiz ile on metre uzunluunda, yaklak bir metre eninde olurlar. Bu kayklar da genelde krek ve merdi tabir edilen uzun aalarla suda srkleyerek seyir ettirilir.
Basra Sancann Beeri Corafyas

Basra vilayet merkezi olup, idare mlkiye ynnden vilayet dairelerinde grlmek zere merkez sanca itibar olunmutur. Merkez sancak; Basra, Kurna ve Kuveyt kazalarndan olumaktadr. Kuveyt kaymakaml fahri ve her trl vergiden muaftr. Kaymakamlk Es-Sabah ailesinin elindedir. Kuveyt Kaymakamna yalnz her yl 150 ton hurma verilir. Basra kazas; Fav, Ebulhasip, attl-Arap, Zbeyir ve Harise olmak zere be nahiyeden oluur. Bu nahiyelerin idaresinde bir mdr, bir ktip ve bir avu maiyetindeki zaptiye kuvveti hizmet vermektedir. Zbeyir, Fav, Ebulhasip ve attl-Arap mdrleri birinci snftan ve Harise mdr ikinci snftan itibar olunur. Kurna Kaymakam birinci snftan olup, merkez kazas Kurna kasabasdr. Kurnaya bal Beni Mansur, Medine, Neve ve Dir (Dir erer) olmak zere toplam drt nahiye vardr. Basra Kasabas: Kasabas bir yandan hurma aaclar ve nehirlerle kuatlrken, dier yandan kuzey taraf Byk Hor100 adalar ile evrilmitir ve Aar nehri doudan batya doru kasabann iinden geer. Basrada scaklk, kn en souk dneminde 1012 dereceye kadar der, en scak zamanda ise 1820 dereceyi bulur. Yazn ise en yksek scaklk 4748 dereceyi bulur ve Temmuz ay en scak aydr. Scaklklar Martn ortasnda balar ve Kasm aynda sona erer.
100
Hor: oulu ahvr: Bataklk. Bkz. Trke-Arapa Szlk, Badat 1981, s.191
86 88
Livann ticaret ve ziraat olduka iyidir. hracat genelde hurma zerine kuruludur. Bazen de buday, arpa ve dardan oluur. thalat ise, kahve, eker, ttn, odun, demir, merubat, mefruat ve tekstil malzemesinden oluur. hracatn ithalta oran %40tr. Basra kasabasnn iki yakas vardr. Birincisi, Basra ehri ki; ierisinde bir Hkmet Kona, bir Belediye Dairesi, bir telgrafhane, bir Piyade Klas (Dub ad verilen blgede), bir Bahriye Klas (Menavi Paada), bir demir fabrikas, bir matbaa, bir Liman ve Gmrk Dairesi ile Umman Osmanl Dairesi, bir Eski Hastahane Kona, bir rtiye mektebi, be iptidai mektebi, bir kz iptidai mektebi, bir Musevi Mektebi, on be camii ve medresenin bulunduu ksmdr. Ayrca biri krgr ve drd st ahap ve etraf krgr yaklak 1.500 dkkn mevcut olup, bunun yan sra on han kapsayan arlar ve iki hamam, bir eczanesi ve bir Guraba Hastanesi vardr. Zira Basrada yabanc nfus says 10.000den fazladr. Basrann attl-Arap karsnda ve Tennume adl blgede gayet gzel bir yerde Bahriye Hastanesi mevcuttur. Basra halknn yaklak %30 Snn ve %50si ii mezhebinden olup, geriye kalan halk Hristiyan, Musevi ve dier mezheplerdendir. 800900 evle, yerel halk ile yabanclarn yaklak nfusu 35.000101 civarndadr. Basra kazasnda airetler 8 frkadan olumakta ve nfuslar yaklak olarak 10.000i bulmaktadr.102 ehrin ikinci yakas, attl-Arap zerinde ve Makam Ali adyla bilinen yerdir. erisinde bir Bahriye ve Nizamiye Klas, bir tersane, bir demir fabrikas, bir Liman Dairesi, Karantina Dairesi, Gmrk ve Umman Osmanl dareleri, Hkmet Eski Dairesi, Aar Nehrinin zerinde ahaptan bir kpr, Ticaret ve Bahriye darehaneleri, bir hamam, iki iptidai mektebi, bir cami, yaklak 400 dkkn ve 800900 ev mevcuttur. Ahali ile yabanclarn burada yaklak nfusu 15.000103 civarndadr. Zbeyir Kasabas: Basrann batsnda ve yaklak iki saat uzaklktadr. Kasabann binalar krgr, amur ve lebendendir104. Halkn tamamna yakn Snnidir. Bunlarn bir ksm emlkilik yaparken, ufak bir ksm da sebze ziraatyla itigal eder ve geriye kalan ksm da hayvanlar ile hamallk mesleini yapar. Bu son ksm, H. 1308 tarihine kadar henz vergi mkellefi olmamlardr. Zbeyir kasabasnda on be camii ve iki yz akn dkknyla bir ars vardr. Ayrca yedi medrese ve yirmiye yakn dzensiz sbyan mektebi mevcuttur. Zbeyir halknn nfusu yaklak 50006000105 civarnda olup, kasabay kuatan surlar iinde bulunan 1.200 konutta yaamlarn srdrmektedir. Ebulhasip Kasabas: Kasabann halk henz bir toplum olamam. Burann halk yedi sekiz mahalleye blnm olup, her mahalle balar arasnda ve nehirler ierisindedir. Kasabann evleri genelde krgrden yaplm olup, yaklak 200 kadar dkknlk arlar bulunmaktadr. Bu kasabada yirmi camii ve dzenli bir ilkokul mektebi ve rtiye
101
(1299) tarihli Badat Vilayet Salnamesine gre Basra kazasnn nfusu yabanclar hari 2.238 kiidir. (1320) tarihli Basra Vilayet Salnamesinde ise, 35.000 kiidir. 102 (1300) tarihli Badat Vilayet Salnamesine gre. 103 1320 tarihli Basra Vilayet Salnamesine gre. 104 Leben: Bir eit atete yanmayan ta. 105 1308 tarihli Basra Vilayet Salnamesine gre nfus yaklak 4.000 civarndadr.
87 89
ORSAM
bulunmaktadr. Halk, yerli ve yabanc olarak yaklak 6.0007.000106 civarnda bir nfusa sahiptir. Bunlarn %20si Snni, geri kalan halk ii ve birka Hristiyan, Yahudi ve Sabiiin dnda baka hibir mezhep bulunmaz. Fav, attl-Arap ve Harise nahiyelerinin halk genel olarak ifti ve evleri kulbe ve srifeden yapldr. Yalnz Fav nahiyesinde bir Hkmet Kona ve bir telgrafhane vardr. Kurna Kasabas: Frat ve Diclenin birletii noktada bulunan bu kasabann tarih eserlerine baklnca, bir zamanlar byk bir medeniyet iinde yaad anlalmaktadr. Frat ve Dicle gibi iki byk nehrin uzak yerlerden gelip, bu noktada birlemesi, Kurnada durup dnen bir insan iin ok garip bir his uyandrr. Kurna, ok latif bir blgede olmasndan dolay ok ansl bir ehirdir. Zira sabahlar ve akamlar gnl alc bir manzaraya sahiptir. Amma ve lakin bu blge, baz vahilerin ve medeniyetten nasibini almam Urbanlarn eline dmesinden dolay, blgenin bu letafeti gasp edilmitir. Bugn, ierisinde yaanmayacak dereceye gelmitir. Kurna kasabasnn dousunda Dicle ve batsnda Frat akmaktadr. Gneyinde ise bunlarn birlemesinden meydana gelen ve adna attl-Arap denilen byk nehre doru kasaba adeta bir dal karmtr. Ancak Frat nehrine pek ok ahvarlardan107 pis su akmasndan dolay, o mehur gzel vasf (havas, suyu, topra) yok olmu ve artk hazin bir vaziyette akp gitmektedir. Bunun zerine halk da ihtiyac olan suyu Dicleden temin etmektedir. Bugn Kurna kasabasnda, attl-Arap zerinde bir Hkmet Kona, bir cami ve iptidai mektebi, bir telgrafhane, bir de terk edilmi hamam ve bir karakol mevcuttur. Yaklak 160 ev ve kamtan yaplm 150 kadar kulbe (srife) ile 1520 krgr bina vardr. Kurnann baz binalar bir kat krgr ise de, ounluu amur ve kamtan yaplardr. Kurna kasabasnn yazl nfusu 700 kusur ahstr. Ancak yazlmayan dier Arap airetleri ile birlikte nfusunun miktar 30.000i108 amaktadr. Kasabann krgr olarak ev says 284 adettir. Bu mevcut nfus iinde bulunan memurlarn tamam yabancdr. Halkn bir ksm ulhaclk ii ile uramakta ve malah ve aba109 retmektedir. Dier bir ksm emlak sahibi iken, bir ksm da sahip olduklar hurma bahelerinde hurma reticilii ile megul olmaktadr Halkn geri kalan ise banda iftilik yapmakta veya gemicilik ilerinde almaktadr. Kasabann halk genel olarak Mslman olup, Caferi mezhebinden ve dilleri Arapadr.
1308 tarihli Basra Vilayet Salnamesine gre nfusu yaklak 3.000 civarndadr. Ahvar: eltik ve pirin yetitirilen yerler. 108 1308 tarihli Basra Vilayet Salnameye gre nfusu yaklak 20.000 civarndadr 109 Malah: Alt ve st bir olan, kol yerinde yarklar olan bir eit stlk elbise. Aba ise ynden yaplan, bir cins kaba kumatan imal edilen stlk veya hrka.
107
106
88 90
Ahalinin ounluu hali vakti yerinde ise de, yaam tarzlar bedbaht ve znt vericidir. Halkn ounluu balk, hurma ve yourt ile beslenmektedir. Kendi mahsulleri olan hurma ve eltikten baka hibir ticaretle uramazlar. Kasabada on be-yirmi dkkn ve iki kahvehane ihtiva eden bir ar vardr. Ancak bu dkknlar dzensiz ve tamam kamtan yaplmtr. ok eski zamanlardan beri orada bir aa dikilmi, brham ad verilen, Arap akasya aac mevcuttur. ngilizler her zaman oraya gelip bu aac ziyaret ederler! Kuveyt Kasabas: Kuveyt, krfez sahili zerinde bulunan bir kasabadr. Sradan gemilerin orta seyirleri ile Fav Boazndan oraya kadar on iki saat srmektedir. Bu kasabann binalar amurdan ve bir katl olup, iki katl binalar pek nadirdir. Kasabann iinde yaklak 2.000 ev, 14 camii, 1 han ve 500 dkkndan fazla bir ars mevcuttur. Gerekte halkn nfusu 3.000-4.000 civarndadr. Yabanclar ve Bedevi Araplarn burada toplanmas ile bazen nfusu 25.000110 civarnda olur. Halkn geneli gemicilik iinde alr. Kuveytten ylda iki bin civarnda gemi ran, Hindistan ve ine sefer yapmaktadr. Kuveytde 2.000den fazla yelkenli gemi vardr. Bu yzden buras, byk bir liman ehri olma zelliine sahip bir yerdir.
110
1308 tarihli Basra Vilayet Salnamesine gre nfusu yaklak 15.000 civarndadr
89 91
ORSAM
MUNTEFK111 SANCAI: (1292) ylnda Falih Paa, (1299) ylnda Sait Bey, (1300) ylnda Mehmet Paa, (1301) ylnda Kadri Paa, (13081309) yllarnda Ziya Bey, (1311) ylnda Mehdi Paa, (1314) ylnda Mustafa Hulusi Efendi, 1318 ylnda (Bo), (1318) ylnda Hasan Hsn Paa ve 1320 ylnda hsan Paa mutasarrflk grevinde bulunmulardr. Her livann idar tekilatnda bulunan birimlerin ayns sancaklarda da bulunmaktadr. Bunlar: Liva Erkn (vilayetlerde olduu gibi bir naip, bir muhasebeci, bir tahrirat mdr ve mftden olumaktadr), Liva dare Meclisi (4 asil ve 4 seilmi yeden oluur), Tahrirat Kalemi, Muhasebe Liva Kalemi, Adliye Dairesi (Btn Mahkemeler), Tapu Dairesi, Belediye Dairesi, Telgraf Memurluu ve livann Zaptiye Tekilat (4 blkten oluan bir tabur) ve Nahiye Mdrleri tekilat bulunur. Hey Kazas Kaymakaml: (1299) ylnda Fettah Bey, (1300) ylnda smail Hakk Efendi, (1301) ylnda Ali Galip Bey, (13081309) yllarnda Hurit Efendi, (1311) ylnda Ahmet Nuri Efendi, (1317) ylnda Mehmet Cezzar Efendi, (1318) ylnda Cemil Bey ve (1320) Mehmet Asm Bey kaymakamlk grevi yapmlardr. atra Kazas Kaymakaml: (1299) ylnda Rstem Bey, (13001301) ylnda Fettah Bey, (1308) ylnda Kadri Efendi, (13091311) yllarnda Cuma Efendi, (1317) ylnda Cemil Bey, (1318) ylnda sa Ruhi Efendi ve (1320) ylnda da Osman Vefik Bey, kaymakamlk grevi yapmlardr. Sk-yh Kazas Kaymakaml: (1292) ylnda Mustafa Efendi, (129913001301) yllarnda Fettah Bey, (1308) ylnda Kaymakam Emin Efendi, (1309) ylnda Kaymakam Vekili Abdssamad Efendi, (1311) ylnda mer Ltf Efendi, (1317) ylnda Ahmet Efendi, (1318) ylnda Mehmet Cezzar Efendi ve (1320) ylnda sa Ruhi Efendi kaymakamlk grevi yapmlardr. Mntefik Sancann Fiziki ve Beeri Corafyas Muntefik livasnn dou tarafnda Badat vilayetine bal Kuttul-Amara sanca bulunur. Buradan itibaren sancak, batda bulunan amiye lne kadar eni 25 saat ve kuzeyde bulunan Divaniye ve Semave kazalar snrlarndan gneyde bulunan Amara sanca snrna kadar uzunluu 31 saati bulan bir alana yaylmaktadr. Kayna Kuttul-Amara kasabas karsnda olan Garraf nehri, srasyla Hey, atra ve Nasriye arazilerini suladktan sonra Nasriye kasabasnn yarm saat gneyinde bulunan Frat nehrine dklr. Muntefik sancanda en gzel hava Hey ve atra kazalarnda hissedilir ve en kt hava Sk-yh kazasnda bulunur. Nasriyenin havas ise fena deildir.
111
Bugnk Irakta byle bir yer adna rastlanmaz. Muntefik livasnn merkezi Nasriye olduundan bugn de ayn adla anlmaktadr.
90 92
Livann arazilerinin tamam verimli ve tarma elverilidir. Ancak Sk-yh kazas ve ona bal Hammar buca arazileri tamamen suyun istilasna uram ve byk bir bataklk haline dnmtr. Bu nedenle ziraat yapmak mmkn olmadndan terkedilmitir. Muntefik livasnda dalk engeller bulunmaz. Onun iin tm arazileri nehirden sulanr. Ancak Garraf nehrinin Austos ayndan Ekim ve Kasm ayna kadar suyu azalmaya balar. Bu sebepten dolay nehir boyunda yaayanlarn ou ime suyu iin kuyu kazmaya mecburdurlar. Suyun yetimedii yerlerde su dolaplar ile ba ve baheler sulanr ve bu dolaplara kurud ad verilir. Ayrca bu livada hibir maden ve orman mevcut deildir. Livann iinde bulunan nehirlerden biri Garraf nehridir ki, livann yaam kaynadr. Ayrca bat tarafndan ve Nasriye kasabas nnden Frat nehri gemektedir. Bu nehir daha sonra Sk-yh kazas ortasndan geer ve oradan da Hammar bucanda byk bir batakla kartndan yine eski mecrasna dner. Daha sonra Kurna kazas zerinden geip kasaba nnde Dicleye karr. Livann su ile kapl olmayan ve bataklk halinde bulunmayan arazilerinin yarsndan fazlas terk edilmitir. Sancakta yetien hayvanlar ok garip bir gelime gstermektedir. Mesela koyunlar ylda iki defa doururlar. Livann toprak mahsullerinin %70i buday ve arpadan oluturmaktadr. %30u da eltik, ak dar ve kum dardan oluturmaktadr. Sancaktaki tarmsal faaliyetlerde iki ekilde sulama yaplmaktadr. Birinci yntem nehirlerden sulama yapmak. kincisi ise keps diye tabir edilen yntemle sulama yapmaktr. Bu usul ile bahar aylarnda topraa su bastrp, topran suya doymas salanr, yaza yakn dnemde suyun ekilmesi ile zengin bir amur tabakas oluur ve gnein etkisiyle atlamaya balar. Bu atlaklara tohumlar ekilip mahsullerin yetimesi beklenir. Muntefik ovasnda baz blgeler bir sene keps yntemi ile dier sene nehirden sulama yntemi ile ziraat yapmaktadr. Ancak keps ylnda ok bereketli ve verimli mahsuller alnr. Keps ile ziraat yaplan arazide iki tr mahsul alnr. Biri k mevsiminde ekilen mahsul (buday, arpa ve kum dars), dieri ise ilkbahar ve yaz mevsiminde ekilen mahsuldr (akdar, susam ve bazen de kum dars). Muntefik livas, Merkez kazas (Nasriye) ile Hey, atra ve Sk-yh olmak zere toplam drt kazadan olumaktadr. Kaytl olmayan airetler ile birlikte sancan toplam nfusu yaklak 250.000 civarndadr. 1- Merkez kazada (Nasriye) be kasaba bulunmaktadr. Kasabalarn birincisi liva merkezi olan Nasriye kasabasdr. Bu kasabada bir hkmet kona olup, bir tarafnda resmi daireler bulunur, dier tarafnda da nizamiye askerlerinin ikamet ettikleri taburlar vardr. Hkmetin bulunduu tarafta telgrafhane ve zabtiye kuvvetlerine ait birer zel daire mevcuttur. Kasabann ierisinde yaklak 400-500 krgr ev bulunmaktadr. Ayrca 120 amur ve 500 kamtan yaplm srife diye tabir edilen kulbe vardr.
91 93
ORSAM
Kasabada 3 hamam ve yaklak 400 dkkndan oluan 6 ar bulunmaktadr. Halknn nfusu tahminen yerli ve yabanc 6.000112 civarndadr. Muntefik livasnda her eit ku mevcuttur. Ancak su kular pek fazladr. Vahi hayvanlar bulunuyor ise de son dnemde aslan ve kaplan gibi yrtc hayvanlar yok olmutur. Kasabann yerli halk pek az olup, mevcut olan nfus asker, mlk ve zaptiye memurlar ile yabanc tacirlerden olumaktadr. Bunun yan sra yukarda arz ettiimiz kamtan yaplm kulbelerde yaamlarn srdrenler iftilik, gemicilik ve hamallk gibi hizmetlerde kullanlrlar. Sanayi dalnda ise sadece Nasriye kasabasnn etrafnda oturan Subbi113 aileler tarafndan kuyumculuk zanaat yaplmaktadr. Bunlar yerli halk ile giyim, kuam ve gelenek bakmndan ok farkldr. Bir tabur asker ve komuta merkezinin ikamet yeri Nasriyedir. Nasriyenin ticareti, zahire ve sadeya, deri ve hububat alveriinden ibaret olduundan, livann dier yerlerine oranla ticareti ikinci derecededir. Memur kesimi hari, halkn tamamna yakn, Arap ve %95e yakn Caferi mezhebindendir. Kazada az sayda Yahudi ve Hristiyanda bulunur. 2- Sk-yh Kazas: Bu kasaba, Nasriyenin kuzeyinde ve 5-6 saat mesafede bulunur. Tehlikeli havasndan dolay mehurdur. Arap airetlerinin ticaret merkezi olmas hasebiyle dier livalara oranla nfusu fazladr. Kasabann etrafnda pek ok hurma bahesi mevcuttur. Balarnda her eit meyveler yetiir. Kazann %70i ifti, kalan ksm ticaretle urar. Kasabada aba ve malahlar retilmesine ramen, elbise ihtiyalar dardan temin edilmektedir. Halkn tamam Arap olup, ii mezhebindendir. Sk-yhta, 400 dkkndan ibaret olan drt ar bulunmaktadr. Bir hamam ve 400 krgr bina ile 200114 kamtan yapl srife diye tabir edilen kulbeler mevcuttur. Nfusu yaklak erkek ve kadnlar 7.000115 civarndadr. Sk-yh halknn %50si emlk sahibidir. 3- atra Kazas: Bu kaza Nasriye ile Hey arasnda ve Garraf nehri zerinde bulunmaktadr. Nasriyeden nehir yolu ile 6 ve karayolu ile 4 saattir. Kasaba, Muntefik livasnn adeta ortasnda bulunmaktadr. Kazann merkezi atra adyla bilinen bir kydr. Havas ve suyu ile mehurdur. Pek ok Arap airetinin ticaret merkezi olmas hasebiyle ticaret alan geni ve halknn byk ounluu ticaretle uraan yabanclardr. Yerel halk tarmla
112 113
(1308) yl salnamesine gre halkn nfusu 4.000 civarndadr. Subbi: Sabi veya sibin diye adlandrlrlar. Gkyznde bulunan gezegen ve yldzlara tapan bir mezheptir. Bu mezhep bata Cizre, am ve Irakta bulunur. anlurfann Harran ilesinde de uzun sre yaamlardr. 114 (1308) yl salnamesine gre Safire says 100 adet. 115 (1308) yl salnamesine gre halkn nfusu 6.000 civarndadr.
92 94
urar ve mahsullerin byk ksm buday, arpa, eltik ve dardan olumaktadr. Bunun dnda elde edilen mahsul pek nadirdir. Kasabann ilk yerleim yeri imdiki yerin daha yukarsnda (yaklak 3-4 saatlik mesafede) iken yirmi seneden beri buraya tanm116 ve az bir zamanda 200 dkknl bir ar ve 300 amur ev yaplmtr.117 Ayrca burada 2 cami, 1 mescit, 1 iptidai mektebi, 1 hamam vardr. atrada bir tabur nizami asker bulunmaktadr. Hkmet Kona dnda bir de yeni yaplm bir Askeri Kla118 vardr. Kasaba iinde yerli ve yabanc tahminen 4.000119 nfus yaamaktadr. Memur ve yabanclar haricinde halk Arapa konuur ve ii mezhebindendir. Garraf nehrinin atra taraflarnda Temmuz ve Ekim aylarnda sular ekilir ve halk ime suyu iin kuyu kazmak zorunda kalr. 4- Hey Kazas: Bu kasaba Garraf nehri zerinde bulunup, airetlerin bol olduu yerdir. (1320) yl salnamesine gre yaklak 600 kadar krgr ve amurdan evleri olduu gibi 300 dkknl bir ars vardr.120 Kasabada iki hamam, bir Hkmet Kona ve nizami askerlere has bir kla, bir telgrafhane, bir rtiye mektebi ve iki iptidai mektebi vardr. Kasaba halknn nfusu yaklak 4.000121 civarnda olup ounluk yabanclardan olumaktadr. Kasaba, bir ticaret merkezi olmas hasebiyle, mahsullerin topland dnemde hem Badat hem de Basradan ok sayda alcy bir arada grmek mmkndr. Ticaretin ana maddeleri buday, arpa, sadeya ve deri olup, halkn byk ounluu bunlarla ve tarmla uramaktadr. En nemli mahsulleri buday, arpa ve dardan olumaktadr. Ziraat keps yntemi ile yaplmaktadr. Kasabadaki sanayi faaliyetleri yok denecek kadar azdr ve genelde ihtiyalar dardan salanmaktadr. Kasabann memurlar hari, dierleri tamamen Arapa konuur ve Caferi mezhebindendir. Hey kasabasnda bir tabur nizami asker bulunmaktadr. Kasabada mbarek zatlardan Said b. Cebr (R.A) hazretlerinin ve Seyyid Ahmed ErRifainin trbeleri mevcuttur. Padiah tarafndan evre inaat masraflar Hazine-i Hassadan karlanm ve o blgeye su gtrmek iin almalara balanmtr. Ayrca Dceyl nehrinin yeniden kazlmas ve doudan batya doru ynnn deitirilmesi ilemleri hzla ilerlemektedir.122
116 117
(1308) yl Basra Vilayet Salnamesine gre. (1308) yl Basra Vilayet Salnamesine gre 150 dkkn ve 250 ev. 118 (1311) yl Basra Vilayet Salnamesinde ilk defa yer almaktadr. 119 (1311), (1318) ve (1320) yl Basra Vilayet Salnamelerinde ayn nfus miktar verilmektedir. 120 (1308) yl Basra Vilayet Salnamesine gre 300 ev ve 150 dkkn var, (1311) yl Basra Vilayet Salnamesine gre ise 500 ev ve 250 dkkn varm, 121 (1308) yl Basra Vilayet Salnamesine gre: 3.000 122 (1311) yl Basra Vilayet Salnamesinde.
93 95
ORSAM
Kalets-Skker Ky (eker Kalesi Ky): Bu ky Hey kazasnn merkezi olup, yaklak 150 haneye sahiptir. Dzensiz 20 dkknl bir ars vardr. Bu kyn nfusu yaklak 1.500 kiiden olumaktadr.123 Geimini tarmdan salayan ky halknn dili Arapa ve mezhepleri Caferidir.
123
(1309) yl Basra Vilayet Salnamesinde.
94 96
AMARA SANCAI: (1292) ylnda Behcet Efendi, (1299) ylnda Vehbi Efendi, (1300) ylnda Yusuf Tali Paa, (1301) ylnda Salih Bey, (13081309) yllarnda Rt Paa, (1311) ylnda Rfat Bey, (1314) ylnda Hac Mustafa Paa, (1317) ylnda Mustafa Asm Bey, (1318) ylnda Rfat Paa ve (1320) ylnda Hamdi Paa, mutasarrflk grevini yapmlardr. Her livann idari tekilatnda bulunan birimlerin ayns sancaklarda da bulunmaktadr. Bunlar; Liva Erkn (vilayetlerde olduu gibi bir naip, bir muhasebeci, bir tahrirat mdr ve mftden olumaktadr), Liva dare Meclisi (4 asil ve 4 seilmi yeden oluur), Tahrirat Kalemi, Muhasebe Liva Kalemi, Adliye Dairesi (Btn Mahkemeler), Tapu Dairesi, Belediye Dairesi, Telgraf Memurluu ve Livann Zaptiye Tekilat (4 blkten oluan bir tabur) ve Nahiye Mdrleri tekilat bulunur. Duveric Kazas Kaymakaml: (13001301) yllarnda Kaymakam Mustafa Efendi, (13081309) yllarnda Hac Ahmet Efendi, (1311) ylnda Kaymakam Vekili Necip Efendi, (1317) ylnda Ali Efendi, (13181320) Kaymakam Vekili Ali Efendi, kaymakamlk grevini yapmlardr. atra Kazas Kaymakaml: (13001301) yllarnda Kaymakam Hac Abdulkadir Efendi, (13081309) yllarnda Kaymakam Vekili Hseyin Cemil Efendi, (1311) ylnda Salih Saip Efendi, (1317) ylnda Hac Mehmet Emin, (1318) ylnda Kaymakam Vekili Hasan Bey ve (1320) ylnda Mahmut Ayn Efendi kaymakamlk grevini yapmlardr. Zbeyir Kazas Kaymakaml: (13001301) yllarnda Kaymakam mer Ltfi Efendi, (1308) ylnda Kaymakam Vekili Hsn Efendi, (1309) ylnda Kaymakam Vekili Akif Efendi, (1311) ylnda Kaymakam Vekili Emin Efendi, (1317) ylnda Behet Efendi, (1318) ylnda Kaymakam Vekili Emin Efendi ve (1320) ylnda Kaymakam Vekili Yahya Efendi kaymakamlk grevini yapmlardr. Amara Sancann Fiziki ve Beeri Corafyas Amara livasnn uzunluu, Kuttul-Amara kazas snrndan Basra sancana bal Kurna kazasnn snrlar olan Hazreti Azize kadar 46 saat; eni, Tayip nehri kaynanda bulunan Garbiyeden Muntefik livasnn snr bulunan Cifcaka bataklna kadar 20 saattir. Livann arazisi her trl tarm rnnn yetimesine msait olup, en fazla ekilen eit ve birinci derece ticareti yaplan eltiktir. Amara kasabasnn ortasndan Dicle nehri gemekte ve ehri iki yakaya blmektedir. Nehrin zerinde ahaptan yaplm bir kpr bulunmaktadr. Amara livasnn en nemli yerleri ehle, Mereh, beyci, Maceri-i Kebr, Maceri-i Sagr, Hafire ve Kesre nehirleri olup, bu nehirler Dicle nehrinin dallar olup ve bu dallar aralarnda 238 kk cetvele blnrler. Dorudan doruya Dicle nehrinden su alan bu nehirlerin dnda bir de ran topraklarndan gelen Duveric ile Tayip adnda iki nehir Amara blgesinde Beni Lam ve Mereh blgelerinin bir ksmn bataklk hale getirir. Dicleden doan kk nehirler dou tarafnda olanlar Huveyze ve Amara arasnda bulunan bataklklara ve bat tarafnda olanlar da Cezayir bataklklarna dklr. 95 97
ORSAM
Amarann kuzey blgesinde bulunan ve ran snr ierisine uzanan dan dnda bu blgede hibir da yoktur. Liva iinde nemli bir orman da yoktur. Sancakta yalnz bir-iki tuz madeni mevcut olup, bunun yan sra kire ve al madenleri var ise de bunlar kullanlmamaktadr. Bu blgenin havas, bataklk blgesi hari tamamen kuru ve salam olup, nitelii mehurdur. Sancaktaki araziler, Dicle ve randan gelen nehirler tarafndan sulanmaktadr. Bu nehrin sular ok tatl olduundan bu blge gelimeye elverili bir yerdir. Amarada at, ksrak, beygir, eek, koyun, inek, manda, kz, tavuk, gvercin ve rdek gibi evcil hayvanlarn yan sra vahi hayvanlardan aslan, kurt, domuz, akal, tilki, ceylan, tavan, kunduz, saka kuu, kaz, avu kuu, turna, bayku, karga ve yabani rdek bulunmaktadr. Balk ise en bol bulunan yemek eidi olup, halkn yaam kaynadr. Amara sancann hkmet merkezi Amara kasabasnn merkezi olup, erkek ve kadnlarn nfus says yaklak 9.000124 civarndadr. Bunlarn byk ounluu ticaret ile yaamlarn srdrmektedir. Dilleri Arapadr. Amara kasabasnda bir Hkmet Kona ve nizami askerler iin bir kla ve Umman Gmrk ileri iin bir daire vardr. Ayrca bir rtiye mektebi, iki iptidai mektebi vardr.125 Telgrafhane ile Belediye Dairesi, Hkmet Konann ierisinde yer alr. Kasabann etrafnda yeni yaplan 60 kadar bahe ehrin manzarasna ok gzel hava vermitir.126 Livada yaklak 800900 adet krgr yapl ev mevcut olup, bunun dnda 5.000 kadar kamtan yaplm kulbeler de mevcuttur. ehrin byk ksm dou yakasndadr. Livann kazas bulunmaktadr. Bunlar; Duveric, atra ve Zbeyir kazalar, ayrca drt de nahiyesi vardr. Bunlar: Aliarki, Aligarbi, Tafra ve El-Ezirc nahiyeleridir. Kazalar ikinci snftan ve nahiyeler deiik snflardandr. 1320 ylna ait salnamede, livann birok yeri henz tahrir altna alnmadndan, yazl kylerin dnda airetlerin nfusu yaklak 220.000127 kadardr. Bu airetlerin dilleri Arapa ve mezhepleri Caferidir. Amarann birinci derece ihra ettii ticari mallar; eltik, koyun, inek, manda, deve, kunduz derileri, sade ya ve yndr. thal ettii ticari mallar ise unlardr: Beyaz ve siyah pamuk, Amerikan bezi, eitli itler, alafranga tekstil malzemeleri, gaz, bakr, eker, kahve ve temirhindi. thalat, ihracatn ancak %10u orannda idi. Livann etraf ve evresi bataklklarla, eitli cetveller (arklar) ve byk nehir yataklar ile dolu olduundan ulam arac da ister istemez nehir gemileri ile olmaktadr. Badat ve Basra arasnda eitli irili ufakl gemiler almaktadr. Bu gemiler ile her hafta, posta ve insan nakliyat yaplmaktadr. Sancakta bulunan Arap airet mensuplar 40 frkaya blnmlerdir. Bunlar 14 frka ile Beni Lam aireti, 5 frkas Elbumuhammed aireti, 3 frkas Sevad aireti, 4 frkas Elbudera aireti, 5 frkas Rubeyden Es-Saray aireti ve 5 frkas da Sudan airetine
124
(1299) yl Badat vilayet salnamesine gre nfus 4.000 civarndadr. (1309) yl Basra Vilayet Salnamesine gre nfusu 8.000 civarndadr. 125 (1318-1320) yl Basra Vilayet Salnamesine gre. 126 (1308) yl Basra Vilayet Salnamesine gre. 127 (1300) yl Badat vilayet salnamesine gre nfus 35.000 civarndadr. (1308) yl Basra Vilayet Salnamesine gre nfusu 90.000 civarndadr.
96 98
mensuptur128. Bu airet mensuplar genelde eyhlerinin ve airet reislerinin istei dorultusunda hareket etmekte, onlar tarafndan idare edilmekteydiler. Bununla birlikte bu airet reisleri medeniyetten uzak ve her trl gelimeden bihaberdirler ve bunlarn %1i bile okuryazar deildir.129 Ayrca bu airetlerin bir zelliide Irakn her tafanda su ileyenler, hemen Muntefik veya Amara airetlerine iltica eder ve her trl cezadan kurtulur. Daha sonra bunlar Basra Badat arasnda ticaret yapan gemilerden Hve diye tabir edilen szde airet vergisi zorla alnr ve blgede her trl kanunsuz ileri yaparlar.130 Amarada bir tabur nizami asker ve bir tabur zaptiye askeri bulunmaktadr. Sancak, geni arazisi, bol suyu ve ayrca havasnn gzellii bakmndan Irakn en gzel yerlerinden biridir. Bu nedenle eski tarihlerde Amara sanca, Abbasi Halifeleri dneminde Irakn en mamur blgeleri arasnda gsterilmektedir. Amarada eski eserlerin izleri halen devam etmektedir. Filifle, Hurut, ariz, Gatre, Kuburul-Abttal, Vakf ve Azize adlar ile bilinen ehir kalntlar bugn bile mevcuttur.131 atra kazas, atra kasabasndan ibaret olup iinde bir Hkmet Kona, telgrafhane, bir cami, bir iptidai mektebi, Gmrk daresi ve 300 kadar ev ile birka dkknl bir ars vardr.
128 129
(1299 ve 1300) yl Badat Vilayet Salnamesine gre. (1308) yl Basra Vilayet Salnamesine gre. 130 (1308) yl Basra Vilayet Salnamesine gre. 131 (1308) yl Basra Vilayet Salnamesine gre.
97 99
ORSAM
NECD SANCAI132: (129913001301) yllarnda Sait Paa, (1308) ylnda Ferik (Korgeneral) Akif Paa, (13091311) yllarnda Sait Paa, (1314) ylnda Abdullah Paa, (13171318) yllarnda Sait Paa ve 1320 ylnda Seyit Talip Paa mutasarrflk grevini yapmlardr. Her livann idari tekilatnda bulunan birimlerin ayns sancaklarda da bulunmaktadr. Bunlar: Liva Erkn (vilayetlerde olduu gibi bir naip, bir muhasebeci, bir tahrirat mdr ve mftden olumaktadr), Liva dare Meclisi (4 asil ve 4 seilmi yeden oluur). Tahrirat Kalemi, Muhasebe Liva Kalemi, Adliye Dairesi (Btn Mahkemeler), Tapu Dairesi, Belediye Dairesi, Telgraf Memurluu ve Livann Zaptiye Tekilat (4 blkten oluan bir tabur) ve Nahiye Mdrleri tekilat bulunur. Katif Kazas Kaymakaml: (1292) ylnda Ahmet Efendi, (1299) ylnda Hac Ali Efendi, (1300) ylnda ekip Efendi, (1301) ylnda Selman Sadk Efendi, (1308) ylnda evki Efendi, (1309) ylnda Kaymakam Vekili Salih Efendi, (1311) ylnda Kaymakam Vekili Muhammet Efendi, (1317) ylnda Abdlkerim Efendi ve (13181320) yllarnda Yakup Efendi, kaymakamlk grevini yapmlardr. Katar Kazas Kaymakaml: (12921320) yllar arasnda II. Casim Efendi133, kaymakamlk grevini yerine getirmitir. Necid Sancann Fiziki ve Beeri Corafyas Necid sanca, uzunluu gneydeki Biriye adl blgeden, douda bulunan El-Amair adasna kadar112 saatlik mesafeyi; eni ise Uceyr skelesinden batda bulunan El-Armeye kadar 62 saatlik mesafeyi iine alan bir alana yaylmtr. Uceyr skelesinden merkez livaya kadar 12 saatlik bir mesafe vardr. Bu alan tamamen kumluk ise de suyu ok olduundan sefer yapmak kolaydr. Ancak merkez livadan batya doru El-Armeye kadar 50 saatlik bir mesafede suyun az olmasndan dolay, burada sefer yapmak olduka meakkatli ve strapldr. Livann genel olarak su sorunu yok ve topraklarnn verimlilii iyidir. Ancak bu topraklarda rn yetitirmek, saman ve al rp gibi eylerin arazide yanmasna baldr. Liva iinde eitli kk ve byk nehirler mevcuttur. Bunlarn saysnn yaklak 800 kadar olduu tahmin edilmektedir. Liva iinde su ynnden en gzel yer Hoff, havasnn gzellii ynnden Muberriz ok iyidir. Katfn havas ise ok ktdr. Livann deniz sahilinde sadece nahiyesi vardr. Bunlar: Katar, Katf ve Uceyrdir. Bundan dolay bu yerleim yeri liman olarak kullanlmaktadr. Necid sancanda orman bulunmaz, ancak da ve tepeler oktur. Uceyr blgesinde Zahran ve Muderr adnda iki da bulunmaktadr ve merkez livann dou tarafnda ve baheler iinde, 2000 zir uzunluunda ve 100 zir yksekliinde. Kre adnda bir da vardr. Bu dan eteinde alt ky mevcuttur ve dan ierisinde yaklak 300 kiinin sabilecei byklkte byk bir maara mevcuttur. Bu maara yaz aylarnda o kadar souk
132
Bu sancak, 1292 tarihli Badat Vilayet Salnamesinde Ahsa sanca olarak gemektedir. Katar ve Katf adnda iki kazas mevcuttur. 133 Kaymakam II. Casim Efendi, Kapcba unvanna haiz ve fahri olarak bu grevi yapmaktadr.
98 100
olur ki, ate yakmadan oturulamaz. Buna karlk k aylarnda da iinde mangal yanm bir odaya benzer.134 Livada yedi kadar tuz madeni ve adet kire madeni bulunmaktadr. Bu tuz madenlerinden drdnn ad bilinmektedir. Geri kalan tanesi mehuldr. Bu madenler lde ak yerlerde bulunduundan ve llerde ok sayda Arap bedevilerinin olmasndan dolay buralarn emniyetini tekel altna almak ok zordur. Hoffa yarm saat mesafede Aynl-Necim adyla bilinen bir kaplca ve Katf kasabasnda maden suyu emeleri vardr. Livada her zaman meyve yetiir, zellikle Halas adnda bir hurmas ve eftalisi mehurdur. Necidte at ve beygirin en ls bulunurken, evcil hayvanlardan inek, beyaz merkep, deve ve koyunun yan sra vahi hayvanlardan kurt, akal, ceylan, tilki, tavan ve yaban kedisi de vardr. Necid sancanda pirin, buday, arpa, susam ve dar gibi mahsuller ekilmekte ve bunun yan sra anes ad verilen mahsul, livann her yerinde halk tarafndan kullanlmaktadr. Blgenin en nemli doal engeli kum ynlardr. Bu kum ynlar rzgrla birlikte yer deitirir. Eer bu rzgr yerleim yerine tesadf ederse byk zararlar verir. Merkez liva sancann ortasnda bulunan yer Ahsa ad ile mehur ise de, bu isim blgenin ad deildir. Blgenin asl ve gerek ad Hofftur. Bu livaya Necid sanca deniliyor ise de, gerekte Necid denilen blge yalnz bu liva olmayp, ieri taraflara yani Riyad, Kasam ve Arap yarmadasnn dier blgelerine de bu ad verilmektedir. Merkez liva olan Hoff kasabasnn etraf surlarla kuatlm olup, her yirmi otuz kademde bir eski tarz kule mevcuttur. erisinde bir Hkmet Kona, bir askeri kla, bir rtiye mektebi ve iptidai mektebi, 84 camii, 20 kadar sbyan mektebi, 17 medrese ve 3.000 ev bulunur. (1320) tarihli Basra Vilayet Salnamesine gre, bu kasabann erkek ve kadn olmak zere hr ve klelerin toplam nfusu 40.000135 civarndadr. Uceyr nahiyesi, sahilde bir kent olduundan livann en nemli iskelesidir. Zira merkeze yakn olmasndan dolay ve yolda bol su bulunduundan nakliye ilerini kolaylamaktadr. Sancak halk Arap dillerini konumakta ve didae denilen uzun gmlek giyip zerine malah rtmekte ve balarna kefiye denilen pamuktan veya ipekten yaplm rt rterek giyinmektedir. Ayaklarna da deriden yaplm nal giyerler. ounlukla ellerinde s tarlar. Burann halk yaamlarn ticaret ve tarmn yan sra aba ilemekle, demircilikle, bakrclkla, terzilik ve devecilikle srdrrler. Merkez livann baheleri pek ok olup, sular da eme yolu ile yeterli derecede olduundan yamura pek ihtiyalar yoktur.
134 135
(1299) tarihli Badat Vilayet Salnamesine gre. (1299) tarihli Badat Vilayet Salnamesine gre, ehrin nfusu 9.000 civarndadr.
99 101
ORSAM
Necid sanca merkez kaza ile beraber kazadan oluur, en fazla rn veren yer Katif kazasdr. Liva dhilinde dier kazalar Katar ve Katf kazasdr. Katif Kazas: Liva merkezi olan Hoffun kuzey ynnde sahil kenarnda ve 40 saatlik mesafede bulunur, kaymakamlk merkezi de Katif kasabasdr. Kasaba iinde bir Hkmet Kona ve bir iptidai mektebi vardr. Katif kazas ve bal nahiyelerinin toplam nfusu 6.000 civarnda ve hane says da yaklak 600 civarndadr.136 Katar Kazas: Livann gneydousunda ve sahil zerinde bulunur. Livadan 60 saatlik uzaklktadr. Kaymakamlk merkezi El-Bida kasabasdr. Katar kaymakaml blgenin ahalisinden Casim Es-Sani (II. Casim) adnda bir kii tarafndan yrtlmektedir. Yannda bir muvazzaf naip, kaymakam muavini, eri hkim ve tahrirat ktibi bulunmaktadr. Bunun yan sra bir nizami tabur asker ve bir tabur hecinli zaptiye bulunmaktadr. Katar kazas ve bal nahiyelerinin toplam nfusu 7.900 civarnda ve hane says da yaklak 3.600 adettir137. Katarda ticaret, inci av zerine kurulmutur ve ziraatn hibir eidi burada bulunmaz. Livada, sbyan mekteplerinde, Kuran- Kerim okutulmakta ve rtiye mektebinde fen bilgileri zel program dhilinde verilmektedir. Bunlarn dnda livada 30 kadar medrese olup, toplam renci says 200dr. Bu medreselerde Nehu bilimleri138, fkh ve farizalar okutulmaktadr. Liva dhilinde kk ve byk yaklak 400 cami ve mescit bulunmaktadr. Bunlarn iinde ayrca eski komutanlardan Mehmet Paa tarafndan H. 1047 ylnda yaplan bir cami bulunur. Bu cami yrenin, Osmanl topraklarnn en eski blgelerinden biri olduunun en bariz delilidir. Liva dhilinde ok sayda airetler bulunur. Bunlar eitli frkalara taksim olunur. Blgenin en nemli airetleri El-Uman, El-Murra, El-Devasir, Halid ve Mtayyr airetleridir. Bu airetlerin tamam Hanbel mezhebindendir. Dorusu ne bu mezhep ve ne de dier mezhepler hakknda herhangi bir bilgiye sahip deillerdir. Halk, burada iki kesimden oluur. Bunlardan biri bedevilerdir. Yaamlar deve ve koyun yaylamakla, ticari mallar ve insanlar deve ile tamak ve odun getirerek satmakla geer, ayrca mensup olduklar airetler arasnda saldrlar hi eksik olmaz. Dier kesim ise ky ve kasabalarda yerleik dzene geen ksmdr. Bunlar ziraat ve sanayi ile uramaktadr. Liva iinde tahminen 14.000 bahe bulunup, balca mahsulleri hurmadr. lerinde 3.500 kadar eltik tarlas ve 100 buday tarlas bulunmaktadr. eltik tarlalarndan yaklak 400 adedine hasat zamanndan sonra buday ekilir. Sancan, yukarda adlar zikredilen 2 kazasndan baka (Katar ve Katf), Uceyr, Mubriz ve Cefr adnda 3 nahiyesi ve toplam 53 ky vardr.
136 137
(1320) yl Basra Vilayet Salnamesine gre. (13081320) yl Basra Vilayet Salnamesine gre. 138 Nehu Bilimleri: Dilbilgisi, gramer.
100 102
Livann ticareti o kadar fazla deildir. thalat ve ihracat eitleri ilgili blmde anlatlmtr. thalat, ihracattan fazladr. Livada ulam arac deve ve merkeptir. Livann mstakil iki iskelesi vardr. Livann yollarnda, kuzey ve gney blgelerinde, yaklak 250 su kuyusu vardr. Yolcular ve bedevi halk bu sular kullanmaktadr. Necid kadnlarnn en nemli ss aralar veres diye tabir edilen sar ve kokulu bir boyadr. Yre kadnlar bu boya ile sslenmek ve gzel kokmak iin ok heveslidirler. Necid sancanda Suud ailesi zamanndan kalma ve adna Tuveyle denilen bir eit para vardr. Bu alagelmi paralarn dndadr ve sadece bir eri ividen ibarettir. Bu eri ivi ile alveri yaplmaktadr. Ancak Necidde yaygn olarak kullanlan para, birinci derecede Riyal, Rbye ve Acem Krandr. Osmanl Liras ile sim mecidi ikinci derecede kullanlmaktadr. Livada halk eskiden beri sarho edici, ttn ve enfiye gibi tm keyif verici maddeleri nadiren kullanmaktadr. Vahabiler ttn ve enfiye gibi maddeleri de haram kabul etmektedir. Bu liva yabanc memleketle snr olmayan livalardan birisidir. Yalnz, Katf kazas, denizin karsnda ran tarafnda irazn iskelesi olan Bender Buehr ile kar karyadr. Livada iki hecinli139 posta olup, biri Basra ile liva merkezi arasnda alarak her Sal gn hareket edip, sancan Basra ile olan yazmalarn tamaktadr. Dieri de her Pazar gn Kutayif-sancak merkezi arasndaki yazmalarn yaplmasn salamaktadr. Katar ile ilgili posta ilerine gelince, haftann belli gnlerinde alan bir postas yoktur. Ancak ihtiya halinde zel posta gnderilmektedir. Ayrca bu livada bir tabur piyade askeri ile bir tabur zaptiye ve bir miktar svari asker mevcuttur. Yabanclarn pek fazla uramad bu livaya, ara sra Bender Buehrden baz Acemler alveri iin gelir ve iki gnden fazla kalmazlard. Bundan dolay livada yabanc konsoloslar yoktur. Liva ahalisinin tamam Mslman olup, ii mezhebinden olan da vardr. Buralarn yerlisi olan Hristiyan, Yahudi ve dier dinlere mensup kimse grlmemitir. Livann gneyinde eserleri, baheleri ve arklar halen mevcut olan Birk adnda bir eski ehir vardr ki, bundan 500 yl nce harap olmutur140. Merkez livann dou tarafnda ve bir saatlik mesafede Ecved Beni Zemlek (nm- dier Beniafii)in evinin eserleri bulunmaktadr. Bu mesken 300 yl nce harap olmutur. Son gnlere kadar burann bir emesi vard. Ayrca merkez livann drt saat yaknnda Cevana adl bir beldede tarih eser bulunmaktadr. Yine merkez livann bir buuk saat yaknnda bulunan bir tarihi eser de Karmata ehri adyla bilinen bir beldedir. Buras hicretten sonra drdnc asrda yklm ve camisinden baka bir eseri kalmamtr. Merkez livann iki saat dousunda bulunan Fare ky yannda bir eski kale harabesi mevcut olup, bu kalenin dousunda be arn yksekliinde duvarlar vardr. Bu duvarlar ta ve kireten yaplm ve gayet muhkem bir yapdr. zerinde halen mevcut bulunan branice
139 140
Hecin: Bir cins hzl deve, genelde koularda kullanlan Yrk cinsi deve. 1320 yl Basra Vilayet Salnamesine gre.
101 103
ORSAM
bir metin bulunmaktadr. Bu metinden anlalaca zere bu bina bundan 1844 yl nce yaplm ve oktan beri harap olmutur.141 Merkez livann drt saat on be dakika dousunda Bayku Anas anlamna gelen mmlbum adnda bir blge vardr. Bu blge, tahminen 2.000 yl nce yani hicretten uzun yllar nce kurulmutur. Kale izlerine ve hendeine rastlanan bu yerde bulunan duvar resimlerden de anlaldna gre buras Mecusiler dneminde ina edilmi olmaldr. Merkez liva olan Hoff kasabasnn yannda 300 yldr harap halde olan Rekimiye adnda bir belde vardr. Bugn her tarafnda ev kalntlarna rastlanan bu yerde, ok miktarda pazar ve dkkan kabartmalar gze arpmaktadr. Ayrca iinde tatl su ihtiva eden birok kuyu mevcuttur. Bu kuyulardan bugn orada bulunan buday tarlalar sulanmaktadr. Bu blgede nesilden nesile aktarlan rivayetlerde, beldenin eski alarda ok byk medeniyetlere sahne olduu ve bu medeniyetlere ait birok tarihi eserin bulunduu dile getirilmektedir. Ancak zamanla bunlar harap olmutur. imdi yalnz baz eserler ve resimler gzleri okamakta ve tarihin izlerini bugne tamaktadr. Liva dhilinde kk byk birok nehir vardr. Bu nehirler ile yaklak 27.000 dnmlk ekili arazi sulanmaktadr. Ziraate elverili olup, ekilmeyen arazi miktar ise 9.000 dnmdr. Bu blgenin iftileri ne bedevidir ne de herhangi bir airete mensuptur. Livada bulunan su kuyusu says 4.000 civarndadr. Livann gneyinde ve dousunda bulunan araziler tamamen kumla kapldr. Ancak Katar kazasnn arazisi, kumlu deil tal topraktan olumaktadr. Kuzey blgesinde ise baz yerler kumluk, baz yerler talktr. Dou blgesine bakldnda, burada sert topraklar olduu halde Dehna adndaki blge krmz kumla kapldr.
141
(1300) tarihli Badat Vilayet Salnamesine gre.
102 104
IV. DEMOGRAFK DURUM
103
ORSAM
Muntefik Livasnda Bulunan Airetler, Hane Saylar ve Yaklak Nfuslar142
Nasriye Kazas
Airet ad Hane Says Airet ad Hane Says Airet ad
Hey Kazas
Sk-yh Kazas
atra Kazas
Airet ad
Hane Says
Hane Says
106
El-Debisat Arabul-mena El-Refat iyal-ferun Zehiri El-Ezirc El-tamine El-Asun teybiye El-Cevarin El-Bedur El-Subha El-Arce El-brahim Hsniyat Kraine Reile El-Heim Dierleri
Sarifin Akil Etab Menasrl-hdr ati uveylat Tokiye El-Hemid El-Miriyat El-Merat Matrudul-hseyin Karaol El-Batvil Sultan Yusuf Dierleri Yekn Yaklak Nfus
102 56 63 56 56 153 255 63 26 61 36 63 63 53 2500 3606 14424
Yaklak Nfus
Yekn
102 204 20 46 239 1012 51 51 75 211 196 51 281 163 131 13 7 19 528 3400 14000
Etab Beni Rekab Abbude Beni Rekab El-Hdr Helaliye Abusede Ebu Helile Abusede Sevaid erahine Diyat Heface El-Alavi Beni Zebde Toveynat Beni Said El-Haim El-Uyuf El-Hamali Karaol Uyude El-Batu El-Hamid Herliye Evlat Zeyd Hafz El-cevair El-Min Dierleri Yaklak Nfus
El-Rahme Diyah Kerim Asacire Keus-sabah Keul-kerim Benisaid Eyord Ebuhalife Hseyin El-Kru El-Hasan Amamali Benihatit El-sa ve Bezzn El-Cemian Benimrif El-Huvir Abusalih El-Uyer Yesinnul-meyyah Beni Esed El-Ferec Karaol Seyyid Abbud Ade Dierleri Yekn Yaklak Nfus
72 36 36 72 36 36 36 26 24 6 6 18 45 262 511 26 18 204 39 6 26 26 3 5 10 3600 5185 23905
Yekn
45 241 100 63 63 120 10 23 69 632 353 56 39 308 105 71 95 10 42 6 54 15 1520 4040 16400
142
1308 tarihli Basra Vilayet Salnamesi verilerine gre.
104
Muntefik Airetlerinin Yaklak cmali Nfuslar:
Nasriye Kazas Hey Kazas atra Kazas Sk-yh Kazas Yekn Gebe Airetler Genel Toplam
14.000 14.424 16.400 23.905 68.729 11.271 80.000
Amara Livasnda Bulunan Airetler, Hane Saylar ve Yaklak Nfuslar143
107
Benilam Elbumuhammed Sevaid Elbuderac Dierleri Yekn
Airet ad
8.000 7.500 4.500 1.500 1.000 22.500
Hane Says
Yaklak Nfuslar
32.000 30.000 18.000 6.000 4.000 90.000
143
(1308) yl Basra Vilayet Salnamesine gre.
105
ORSAM
Kasaba ve Kylerdeki Tahmini Nfus144
YERLEM ADLARI
1. Basra Kasabas 2. Ebulhasip Ky 3. Hoz Nehri ve Mueyre Ky 4. Yahudi Ky 5. Hemdan Ky 6. Muhciran Ky 7. Yusufan Ky 8. Seraci Ky 9. Kuttuz-zin Ky 10. Belcan Ky 11. Feyazi Ky 12. Belcaniye elhesi Ky 13. Fav Ky 14. Devasir Ky 15. Uveys ve Kuttul-Hest Ky 16. Ziyadiye ve Bahriye elhesi 17. Kuttul-Helife ve Kuttul-Abbas Ky 18. Sufiye Ky 19. Hor Vehde Ky 20. arki ve imali Ky 21. El-Fidaiye Ky 22. Seyhan Ky 23. Meamir Ky 24. Dore Ky Yekn
YAZILI NFUS (ERKEKLER)

3.256 555 206 155 296 190 14 714 20 9 22 17 84 -20 34 21 7 15 13 28 6 38 19 5.739
YABANCILAR (YAKLAIK)
7.500 2.500 100 50 60 60 30 200 25 12 20 -150 250 10 100 10 ---75 20 60 20 11.252
144
(1308) tarihli Basra Vilayet Salnamesi verilerine gre.
106 108
Kasaba ve Baz Blgelerde Kaydedilmeyen Nfus145 YERLEM YER ADLARI

1. Dice Blgesinde 2. Casim Nehri Blgesinde 3. Tennume ve Grdelan Blgesinde 4. Ketiban Blgesinde 5. El-Ayin Adas Blgesinde 6. Kbbasi-i Kebr Blgesinde 7. Kbbasi-i Sagr Blgesinde 8. Reyyan Blgesinde 9. Cebbarat Blgesinde 10. Hota-i Kebr Blgesinde 11. Hota-i Sagr Blgesinde 12. Bb- Celi Blgesinde 13. Huveyre Blgesinde 14. Kuttul-Co Blgesinde 15. Kuttus-Seyyide Blgesinde 16. Kuttus-Sinni Blgesinde 17. Kuttul-Gazban Blgesinde 18. Kuttu-eyh Blgesinde 19. Kuttuz-Zeyir Blgesinde 20. Kuttul-Kevvam Blgesinde 21. Kut Bin Nime Blgesinde 22. Dere ve Tavile Blgesinde 23. Acir ve Aye Blgesinde 24. Alihiye Blgesinde 25. Zeyci ve Mustafaiye Blgesinde 26. Kuveyt Kasabas 27. Zbeyir Kasabas YEKN
YAZILI OLMAYAN NFUS (ERKEKLER)

1.000 150 100 200 1.000 100 50 30 30 60 60 60 20 100 40 60 60 30 30 30 15 60 200 200 200 4.000 3.000
YABANCILAR (YAKLAIK)
----300 100 ------------------------40 ----------------10.000 2.000 12.440
10.885
145
(1308) tarihli Basra Vilayet Salnamesi verilerine gre.
107 109
ORSAM
Basra Vilayetinin Toplam Nfusu146:

Basra Sanca YERLEM ADLARI 1. Basra Kasabas 2. Ebulhasip Kasabas 3. Fav Kasabas 4. Zbeyir Kasabas 5. Harise Kasabas 6. attl-Arap Kasabas 7. Kazada Mevcut Katolikler 8. Kazada Mevcut Ermeniler 9. Kazada Mevcut Yahudiler 10. Kazada Mevcut Yabanclar 11. Kurna Kasabas 12. erer Kasabas 13. Neve Kasabas 14. Beni Mansur Kasabas 15. Medine Kasabas Basra Livas Yeknu KAYITLI NFUS 3.595 3.505 379 61 32 214 204 768 8.758147 KAYDA GRMEYEN NFUS 6.000 5.000 1.500 5.000 2.500 1.000 700 2.500 2.000 2.500 3.000 3.000 34.700
Amara Sanca YERLEM ADLARI 1. Amara Kasabas 2. atra Kasabas 3. Zbeyir Kasabas 4. Alil-Garbi Kasabas Yekn KAYITLI NFUS 2.039 222 63 72 2.396 KAYDA GRMEYEN NFUS -
Not: Bu kasabalarda ahalinin grne gre daha kayda gemeyenler vardr.
146 147
(1311) yl Basra Vilayet Salnamesine gre. Orijinal metinde sehven 7.758 olarak yazldr.
108 110
Amara Livas Dhilinde Mevcut Airetlerin Nfusu ARET ADLARI 1. Elbu-Muhammed Aireti 2. Beni Lam Aireti 3. Elbu-Derac Aireti 4. Sevad Aireti 5. Sudan Aireti 6. Es-Sera Aireti 7. E-edde Aireti 8. Elbu-Abud Aireti 9. Fricat Aireti 10. Umran Aireti 11. Dank Airetler KAYITLI NFUS 2396 KAYDA GRMEYEN NFUS 22.000 4.000 7.000 5.000 4.000 10.000 5.000 5.000 1.000 1.000 1.000 65.000 65.000
Yekn Amara Livas Yeknu
Not: Bu airetler eitli frkalara blnm olup, nfusun henz kayt altna alnmas ile ilgili ilemler yerine getirilmemi ve bu rakamlara kadn nfusu dhil edilmemitir. Muntefik Sanca YERLEM ADLARI 1. Muntefik Kasabas 2. Hey Kasabas 3. atra Kasabas 4. Suk Kasabas 5. Gayrimslim Nfus KAYITLI NFUS KAYDA GRMEYEN NFUS 26.800 34.700 24.800 64.700 1.200 152.200
Yekn
Not: Bu livada nfusun henz kayt altna alnmas ile ilgili ilemler tamamlanmam olup, verilen rakamlar tahmin yolu ile tespit edilmitir. Necid Sanca YERLEM ADLARI 1. Hoff Kasabas 2. Katf Kasabas 3. Katar Kasabas KAYITLI NFUS KAYDA GRMEYEN NFUS 40.000 35.000 7.900 82.900
Yekn
109 111
ORSAM
Basra Genel Toplam YERLEM ADLARI 1. Basra Sanca 2. Amara Sanca 3. Muntefik Sanca 4. Necid Sanca KAYITLI NFUS 8.758 2.398 KAYDA GRMEYEN NFUS 34.000 65.000 152.200 82.900
Genel Yekn
11.156148
334.100
Basra Vilayeti Nfus Cetveli 149 Milliyet 1. Kayda Geirilmi Mslman Nfus 2. Ermeniler 3. Katolik 4. Yahudi 5. Ecnebiler 6. Kpti Mslmanlar 7. Yabanclar 8. Sbbiler 9. Basra Sanca inde Kayda Gemeyen Airetler 10. Necid Sanca inde Kayda Gemeyen Airetler 11. Muntefik Sanca inde Kayda Gemeyen Airetler 12. Amara Sanca inde Kayda Gemeyen Airetler Yekn Erkek 9.850 36 112 445 559 9 290 171 68.860 138.185 121.210 109.813 449.540 Kadn 12 99.839 147.440 125.160 113.210 485.661 Genel Toplam 9.862 36 112 445 559 9 290 171 168.699 285.625 246.370 223.023 935.201
148 149
Orijinal metinde sehven 10.156 olarak yazldr. (1317) Basra Vilayet Salnamesi verilerine gre.
110 112
V. KTSAD DURUM
111
ORSAM
BASRA VLAYETNN GELR VE GDERLER
Basra Vilayetinin Bir Senelik Varidat (Geliri)150:
Gelir Nevi
Kuru
Para
Para
Basra Sanca
Kuru
Para Para
Muntefik Sanca Necid Sanca

Kuru 1.694.848 -872.800 67.618 2.635.266 ----581.000 37.600 157.065 5.125.665 -4.350.000 25 ---25 Kuru
Amara Sanca
Yekn
12.590.361 1.922.448 1.348.700 1.085.762
r151 Hslat
4.129.693 104.900 108.300 123.995 4.466.888 6 4.719.452 30 11 737.084 --330.000 --1.236.548 -95 2.415.820 30
Koyun Vergisi
eitli Vergiler
114
Muhtelif Gelirler
Yekn
16.947.271
Not: bu gsterilen varidat dorudan doruya Maliye Hazinesinden alnan varidat olup, Reji152 ve Mstakil darelerin Dyun-i Umumiye varidat dhil deildir. Basra vilayetince henz emir yazlmam olduundan dolay temett (nema) ve emlak vergisi yoktur.
150
151
1308 tarihli salnamede yer almaktadr. r: Kelime anlamyla onda bir demektir. Osmanl Maliyesinde ise, gelirin onda birini devlete vergi olarak verilen miktardr. 152 Reji: Ttn ve sarho edici maddeler gibi mahsullerin tekeli ve bunlar tekel ve taahht altna alnan irket ve idare.
112
Basra Vilayetinin Bir Senelik Masraflar:

Basra Sanca Kuru
Para
Gider Nevi Kuru

Para Para
Muntefik Sanca Kuru Kuru Kuru
Necid Sanca Amara Sanca
Yekn
Para
er Giderler 657.050 138.260 222.434 62.592 44.754 1.118.612 -24.864 2.320.466153 30 1.388.415 -------39.600 -1.570.174154 -598.925 -920.017 -7.200 -3.600 ---53.556 19.620 8.400 733.976 -7.938 1.205.258 10 267.772 -153.106 87.780 --------148.960 -91.835 69.720 -20 306.542 -250.860 259.524 --
51.900
59.016
--
57.600
18.300
--
186.816 1.473.976 448.775 731.092 135.768 63.954 3.371.530 39.600 32.802 6.484.313155
-20 -10 -----30
Dhiliye Giderleri
Adliye Giderleri
Maliye Giderleri
Personel Maalar
Polis Masraflar
115
Jandarma Masraflar
Posta ve Telgraf
Dier Giderler
Yekn
Bu veriler Basra Rsmat daresinin H.(1308) Tarihli Varidat ve Masraflarndan alnmtr. Sarfiyat : 851.349
thalat hracat Yekn
: 1.959.085 : 228.382 : 2.187.467
153
154
Orijinal metinde toplam yanl olarak 2.319.467 yazldr. Orijinal metinde toplam yanl olarak 1.579.174 yazldr. 155 Orijinal metinde toplam yanl olarak 6.492.314 yazldr.
113
ORSAM
Basra Vilayetinin Bir Senelik (1307) Varidat156:
Gelir Nevi
Basra Vilayeti Kuru Para

22 25 ---10 --24 --10 --
Airetler Vergisi Bedel-i Asker Koyun Vergisi Sr Vergisi Deve Vergisi r Hslat r Emaneti Orman Hakk, Kereste ve Pul Emlak ve Tapu Mahkeme Harlar Muhtelif Vergiler eitli Tahsiltlar Yekn
438.881 11.788 1.792.152 187.350 194.704 10.399.333 3.283.748 1.400 23.722 54.200 1.338.955 118.138 17.844.373
156
1309 tarihli salnamede yer almaktadr.
114 116
Basra Vilayetinin Bir Senelik (1307) Masraflar (Gideri):
Basra Vilayeti Gider Nevi Kuru er Giderler Dhiliye Giderleri Adliye Giderleri Maliye Giderleri Personel Maalar Aar Zaptiye Giderleri Polis Masraflar Dier Giderler Yekn 186.716 1.361.006 337.140 699.037 160.380 18.000 3.370.531 63.954 32.802 6.229.567 Para -20 -20 -------
115 117
ORSAM
Basra Vilayetinin Bir Senelik (1308) Varidat (Geliri)157: Basra Sanca Yekn
438.881,22 11.788,25 1.910.151,20 164.575,0 0 0 35.000 700 0 0 0 3.000 03 3.074.350 0 0 15.868 18.000 102.500 5.000 5.251.168 0 0 0 0 0 0 0 138.000,0 10.249.543,0 3.467.955,29 700,0 15.868,0 95.249,20 1.541.634,0 132.990,37 Kuru
Para
Gelir Nevi
Kuru
Para
Para
Muntefik Sanca
Kuru
Para
Necid Sanca
Kuru --592.550 58.000 -4.423.550 0 0 0 0 42.350 ---20.000 -2.000.000 --9.000 1.000.000 0 0 0 0 0 0 0 0
Amara Sanca
Airetler Vergisi
8.250 3.522 94.000 13.575 -4.990.429 161.286 --43.731 39.134 103.822 5.375.749 30 4.466.070 0 21.168 37 0 400.000 0 0 24.518 30 0 -0 0 -0 0 1.263.661 29 0 925.561 0 0 93.000 118.000 0 0 0 1.223.601 20 30 8.265 35 0 388.381 22
Bedel-i Asker
Koyun Vergisi
Sr Vergisi 0
Deve Vergisi
r Hslat
118
r Emaneti
Orman Hslat
Emlak ve Tapu
Mahkeme Harlar
Muhtelif Vergiler
eitli Tahsiltlar
Yekn
18.167.337,33
Not: bu gsterilen varidat dorudan doruya Maliye Hazinesinden alnan varidat olup, gerek Reji ve Mstakil darelerin Dyun-i Umumiye idarelerinin varidat dhil deildir. Basra vilayetince henz emir yazlmam olduundan dolay temett (nema) ve emlak vergisi yoktur.
157
1311 tarihli salnamede yer almaktadr.
116
Basra Vilayetinin Bir Senelik (1308) H. Masraflar (Gideri):
Gider Nevi
Basra Sanca
Kuru
Para
Muntefik Sanca
Kuru
Para
Necid Sanca
Kuru
Para
Amara Sanca
Kuru
Para
er Giderler Dhiliye Giderleri Adliye Giderleri Maliye Giderleri Personel Maalar Bahriye Giderleri Jandarma Masraflar Polis Masraflar Shhiye Giderleri Dier Giderler Yekn
51.900 559.036 138.510 215.034 63.682 1.186.208 1.003.184 43.962 -32.314 3.293.831
----10 30 37 ---27
18.300 260.024 53.880 103.032 23.472 -713.491 8.197 900 17.512 1.198.808
------3 20 --23
59.730 262.360 20.220 127.870 44.916 3.376 959.699 --1.601 1.479.779
-----10 22 ---32
56.016 301.322 119.860 271.561 1.992 300.000 733.481 8.196 -912 1.523.349 158
---20 --28 20 --28
Genel Yekn = 7.495.769,30
158
Amarann gider toplam 1.793.340 kmas gerekirken 1.523.349 gibi bir rakam mevcut. Tercme hatas deil orijinal metinde ayn rakam mevcuttur.
117 119
ORSAM
Basra Vilayetinin Bir Senelik (1315) Varidat (Geliri):159

Basra Sanca
Kuru
Gelir Nevi
Muntefik Sanca
Kuru 8.239 388.280 103.947 974.623 82.090 1.321.859 880.356 444.402 17.168 14.245 5.526 4.240.677
Necid Sanca
Kuru -42.350 --22.896 -2.536.598 954.947 23.078 -2.628 3.582.497
Amara Sanca
Kuru 17.673 -56.320 400.703 -4.489.313 54.280 153.147 24.028 68.021 4.767 5.268.253
Yekn
Kuru 39.800 438.770 202.716 1.570.576 104.926 10.848.924 3.585.755 1.849.972 121.890 129.694 45.921
Bedel-i Asker Airetler Vergisi Sr Vergisi Koyun Vergisi Deve Vergisi r Hslat r Emaneti Muhtelif Vergiler Mahkeme Harlar Emlak ve Tapu eitli Tahsiltlar
Yekn
18.887 8.140 42.450 195.250 -5.037.751 114.521 297.475 57.616 47.427 33.000 5.847.510
18.938.945160
159 160
1317 tarihli salnamede yer almaktadr. Genel toplam rakamlarda, yatay topland zaman 18.938.937 Kuru sonu vermekte, dikey topland zaman 18.938.944 kuru sonu vermektedir.Rakamlarda birka kuru hatalar byk bir ihtimal matbaa hatasndan kaynaklanmaktadr.
118 120
Basra Vilayetinin Bir Senelik (1315) Masraflar:
Gelir Nevi
Basra Sanca
Kuru
Muntefik Sanca
Kuru 57.721 267.592 113.200 191.593 -9.357 -3.115.637 --489.633 33.855 -250.000 4.528.588
Necid Sanca
Kuru 66.365 262.231 20.700 108.306 -57.821 -1.230.449 --892.117 31.992 --2.669.981
Amara Sanca
Kuru 22.191 202.246 55.630 76.307 -45.366 -2.798.123 -100.000 485.736 24.055 -250.000 4.059.654
Yekn
Kuru 208.609 1.327.228 420.678 607.244 50.800 229.815 450.000 9.108.908 600.000 1.032.567 2.906.479 215.708 2.825.000 500.000
er Giderler Dhiliye Giderleri Adliye Giderleri Maliye Giderleri Bayndrlk Giderleri Personel Maalar Hazine Giderleri 6.Ordu Basra Muhassasat Yaverlik ve Nizamiye Giderleri Bahriye Muhassasat Jandarma Giderleri Polis, Posta, telgraf ve Shhiye Giderleri Sarf Emir Olunan Giderler Dyun- Umumiye
Yekn
62.332 595.159 231.148 231.038 50.800 117.271 450.000 1.964.699 600.000 932.567 1.038.992 125.806 2.825.000 -9.224.813
20.483.036
119 121
ORSAM
Basra Vilayetinin (1316) yl Varidat ve Masrufat (Geliri ve Gideri)161
Varidat (Gelir) Gelir Kalemi Airetler Vergisi Bedeli Asker Koyun Vergisi Sr Vergisi Deve Vergisi r Hslat r Emaneti Emlak ve Tapu Mahkeme Harlar Muhtelif Vergiler eitli Tahsiltlar Yekn Kuru
Masrufat (Gider) Gider Kalemi Kuru 2.701.549 10.876.308 4.219.980 884.097 52.172 6.600 100.760 1.600.000
438.881 Yerel Masraflar Nizamiye 48.008 Muhassasat ve Giderleri 1.615.700 Jandarma Giderleri 185.000 Bahriye Giderleri 115.390 Polis Giderleri 10.964.261 Shhiye Giderleri 4.937.066 Muhtelif Giderler 116.640 Hicaziye Giderleri 126.726 1.819.609 74.185 20.441.466 Yekn
20.441.466
161
1318 tarihli Basra vilayet salnamesinde yer almaktadr.
120 122
BASRADA YETEN MAHSULLER

Basrada Yetien Hurma eitleri 1. Halavi 2. Sayir 3. Hadravi 4. se mran 5. Berhi 6. Beryem 7. Sveydan 8. Avit 9. Fersi 10. Eresi 11. Cevzi 12. Mektum 13. Hesabi 14. Petres 15. Zehdi 16. Kantar 17. Tayyibl-isim 18. eker 19. Umud-dihin 20. Vekl-cuma 21. Bintil-seb 22. Akar 23. Asabiul-acuz 24. Benati 25. Leylevi 26. Hedl
Not: Bu hurma eitlerinin en lezzetlisi ve muteber olan Halavi, Hadravi ve Zehdi olandr. Geri kalan eitler, dierleri ad altnda her yerde satlabilir. Meyveler 1.Erik 2.Elma 3.zm 4.zm Koras 5.ncir Mahsuller 1. Buday 2. Arpa 3. eltik 4. Kum Dar 5. Ak Dar 6. Msr 7. Madmak 8. Susam
6. Turun 7. Muz 8. Portakal 9. Limon 10. Nar
121 123
ORSAM
Sebzeler 1. Bakla 2. Lahana 3. Domates 4. Kavun 5. Karpuz 6. Soan 7. Bamya 8. Salatalk 9. Donbalan162 10. Sarmsak 11. Kabak 12. Yer Elmas 13. Fasulye 14. Lobiye 15. Semiz Otu 16. Turp 17. Kereviz 18. Maydanoz 19. Patlcan 20. Biber 21. algam 22. evender 23. Havu
Yerel Tketim ve hracat163

Basra Merkez Sanca rnn Ad 1. Buday 2. Arpa 3. eltik 4. Dar 5. Hurma 6. Meyve 7. Sebze retim Miktar (Okka) 230.000 200.000 200.000 200.000 35.000.000 410.000 50.000 36.290.000 Muntefik Sanca rnn Ad 1. Buday 2. Arpa 3. Pirin 4. Duhun 5. Susam 6. Dar 7. Ma164 8. Hurma
162 163
Yerel Tketim (Okka) 230.000 200.000 200.000 200.000 5.000.000 320.000 50.000 6.200.000
hracat (Okka) ----30.000.000 90.000 -30.090.000
Yekn
retim Miktar (Okka) 3.000.000 6.000.000 500.000 200.000 20.000 500.000 100.000 100.000 10.420.000
Yerel Tketim (Okka) 1.500.000 3.000.000 250.000 100.000 10.000 250.000 50.000 50.000 5.210.000
hracat (Okka) 1.500.000 3.000.000 250.000 100.000 10.000 250.000 50.000 50.000 5.210.000
Yekn
Bir eit etli mantar. (1292) tarihli Badat Vilayet Salnamesine gre. 164 Bir eit brlce.
122 124
Amara Sanca rnn Ad 1. Buday 2. Arpa 3. Pirin 4. Dhn165 6. Dar 5. Susam 7. Ma 8. Penbe166 9. Meyve ve Sebze Yekn retim Miktar (Okka) 3.250.000 4.000.000 9.000.000 100.000 4.000.000 50.000 50.000 500.000 31.000 20.981.000 Ahsa (Necid) Sanca rnn Ad 1. Buday 2. Arpa 3. Dar 4. ilep167 5. Susam 6. Anason 7. Lobya168 8. Yabani Nohut 9. Basurek169 10. Soan 11. Hurma 12. icei Tohumu 13. Kitre170 14. Ttn 15. Meyve 16. Sebze Yekn retim Miktar (Okka) 100.000 50.000 20.000 2.000.000 100.000 100.000 150.000 50.000 50.000 200.000 30.000.000 100.000 400.000 100.000 200.000 300.000 33.920.000 Yerel Tketim (Okka) 100.000 50.000 20.000 2.000.000 100.000 100.000 150.000 50.000 50.000 200.000 15.000.000 100.000 100.000 100.000 200.000 300.000 18.620.000 hracat (Okka) ----------15.000.000 -300.000 ---15.300.000 Yerel Tketim (Okka) 812.500 1.000.000 4.500.000 100.000 1.000.000 10.000 10.000 500.000 31.000 7.963.500 hracat (Okka) 2.437.500 3.000.000 4.500.000 -3.000.000 40.000 40.000 --13.017.500
165 166
Bir eit dar, kum dars. Pamuk. 167 eltik 168 Bir eit brlce. 169 Ne olduu tespit edilememitir. 170 Bez dokurken pamuunu yaptrmak iin srdkleri beyaz sakz.
123 125
ORSAM
Kullanlan Arlk l Birimleri:

Okka171 Batman Kre-i Kebr Kre-i Sagr Taar Cerib172 Byk Kam Basra Zira Halep Zira : Eski stanbul okkas ile 2,5 okkadr. : Eski stanbul okkas ile 60 okkadr. : stanbul okkas ile 2000 okkadr. : stanbul okkas ile 1000 okkadr. : 1200 okkadr. : Her biri alt zira olan 20 kam karedir. : Her biri yedi ziratr. Nehir kazlarnda kullanlr. : 45 parmak uzunluundadr. : 34 parmak uzunluundadr.
NOT: Basrada sebze ve meyve eitleri okka ile satlr ve alnr. Hububat ve tm zahire eitleri ise batman ve taar ile llp deerlendirilir. Kre-i Kebr ve Kre-i Sagr ise, hurma lmnde kullanlr. Tekstil ve malt Gerek Basrada ve gerek etrafnda hibir tekstil imalat yoktur. Ancak Kurnada gayet nefis malahlar imal edilir. Basrada kazanc, kuyumcu ve demirci gibi sanat erbab var ise de saylar snrl ve ou yabancdr. Basrada en ok rabet gren sanat dallar anak, mlek ve tabaklktr. Fakat bunlar da ihtiyac karlayacak derecede deildir. Madenler: Basraya bal Ebulhasipte ve Kurnaya bal Medine taraflarnda birer tuz madeni ve Zbeyirde kire madeninden baka bir maden yoktur. Amarada iki adet kk tuz madeni bulunur, bu madenlerden yllk iki ton tuz elde edilmektedir. Necid sancana bal Katf kazas nnde deniz iinde inci avlama yeri bulunmakta ve halk buradan inci karmaktadr. Ayrca Necid kazas sahilinde bir eit kum tuzu bulunmaktadr. Bu kum tuzundan cam imal edilmektedir. Ormanlar: Basrada orman yoktur. Amara sancanda Aligarbi ve Aliarki nahiyelerinde, yarm saat eninde ve on be dakika uzunluunda birer kk orman vardr. Aalar lgn ve stten ibarettir. Halkn odun ihtiyac, hurma aac ve dallar ile baz aalardan salanr. Bu aalar Amara ile Karundan getirilir.
Okka; 400 dirhemlik bir arlk ls, yeni dirhem veya dirhem-i ri de denilir. Yeni okka kilonun binde biri ksm bir dirhemdir. Eski dirhemin te biridir. 172 Sadece Arabistan blgesinde kullanlan bir l birimidir. Uzunluu ve eni 60 arn olan bir arazi lsdr.
171
124 126
Basra Ticaretinde nemli Bir Yer Tutan nci ve nci Av le lgili Bilgiler nci avlanma yeri, Basra Krfezinin batsnda bulunan Bahreyn, Katif, Katar ve Umman sahillerinin karasulardr. Bu sularda, inci avlamak iin binlerce gemi kullanlr. Bunlar birinci derecede Bahreyn adas, ikinci derecede Umman ve Katar, nc derecede Katif ve ondan sonra Kuveyt gemileridir. Bu gemiler her sene Nisan ortasndan Eyll sonuna kadar, her birinin geniliine gre, 30 ile 100 tayfa ile avlanma blgesine giderler. Denizden inci kartmak iin dalglarn te biri denize dalar. Dalglarn tamamna yakn bu blgenin insanlarndan ve deiik airetlerindendir. Her dalg denize gitmeden nce bir yllk erzak verilir ve yaamlar temin edilir. Toplanan incilerin daha sonra deerleri tespit edilir ve gemilerde alanlarn yiyecek ve iecek giderleri dldkten sonra kalan ksm, genel uygulama ve kabul grm yntemlerle, gemi sahibi ile gemide bulunan dalglar ve tayfalarn saysna ve kontenjanna gre datlr. Ancak bazen elde edilen av miktar gemide alanlarn yiyecek ve iecek giderlerini bile karlamaz veya hi av elde edemeden geri dnenler de vardr. Bazen de bollar ve iyi bir mevsim geirilir. nci elde edemeden geri dnen dalglar ve tayfalar, zerlerindeki masraf ve hesaplar gelecek sene elde edilecek gelirden mahsup edilmek zere tacirden yiyecek ihtiyacn talep eder. Eer o tacir kabul etmez ise dier bir tacir veya destekleyiciye giderek hem bu senenin hem de gelecek senenin anlamasn yapp, yiyeceklerini alr ve geri dnerler. Tacirler ve destekleyiciler her sene bu ekilde dalglardan incileri satn alarak Hindistan ve dier lkelerle inci ticaretini yaparlar. Yukarda izah ettiimiz gibi dalglarn, genel olarak sahil blgelerinde yaadklar ya da bedevi airetlerinden olduklar iin, dalg malzemeleri ve dzenli modern aletleri yoktur. Bunlarn avlanma yntemleri zetle yledir: Denize inmek iin, ncelikle dalglarn bellerine ve ayaklarna birer ip balanr. Daha sonra hurma dalndan yaplm bir sepeti boyunlarna takar ve denize inerler. pin bir ucu gemide bir tayfa tarafndan tutulur ve denizin derinliklerine hzl inebilmesi iin ayaklarna ar bir kurun ve ta balarlar. Burunlarn da aa veya kemikten yaplm hutam diye tabir edilen bir aletle skarlar. Daha sonra dalglar denizin dibinde hzla toplayabilecekleri incileri sepetlerine atarlar ve verecekleri bir iaretle denizden hzl bir ekilde yukarya ekilirler.
125 127
VI. SLAHLI GLER
126
ORSAM
KARA ORDUSU: ASKER G

Basra ve Havalisi Komutan (1317 ve 1318) ylnda Ferik (Korgeneral) Mehmet Muhsin Paa ve (1320) ylnda Ferik (Korgeneral) Mustafa Nuri Paadr. (1299, 1308, 1309 ve 1314) tarihli Basra vilayet salnamelerinde, Basrann asker gc aadaki gibidir: 1. Basra Redif Taburu: 98 nci Alayn Basra Taburu, drt blkten olumaktadr. Taburun mevcudu: a. Bir Binba (Komutan) b. Bir Kd. Yzba c. Bir Tabur Ktibi d. akmak Usta kadrosu e. Depo Memuru (stemen) f. Depo Muavini (Baavu). Her blkte veya drt subay vardr. 2. Fav stihkm Komisyonu: Komisyon mevcudu: a. b. c. d. Bir Binba (Komutan) Subay Bir Komisyon Ktibi Tabur Ktibi.
3. stihkm Bl: Blk mevcudu: a. b. c. d. e. f. g. h. Bir Kd. Yzba (Komutan) Bir Blk Ktibi Bir mam Bir Cerrah. Bir Eczac Bir stemen ki Temen. avu, Onba ve Erler 90 Nefer
127 130
4. Basrada konulandrlm 43 nc Alayn 1 nci Taburu: (1311) tarihli salnamede, 43 nc alayn 1 nci Taburu yerine 4 nc tabur yerletirilmitir. Tabur Mevcudu; a. b. c. d. e. f. g. h. i. j. k. l. m. n. o. p. q. r. s. t. u. v. Bir Binba Bir Kd. Yzba Bir Alay Mfts Bir Tabur Ktibi 1 nci Blk Yzbas 1 nci Blk stemeni 1 nci Blk Temeni 2 nci Blk Yzbas 2 nci Blk stemeni 2 nci Blk Astemeni 3 nc Blk Yzbas 3 nc Blk stemeni 3 nc Blk Temeni 3 nc Blk Astemeni 4 nc Blk Yzbas 4 nc Blk stemeni 4 nc Blk Temeni 4 nc Blk Astemeni Esvap (Kyafet) Emini Bir Tabip Bir Eczac Bir Cerrah
Mevcut Silah Endaz173 : Rtbe avu Onba Eskici Onba Terzi Onba Baltac Onba Kolaas avuu Depo avuu Nefer 16 32 1 1 1 1 1 Rtbe Nefer
Baavu 4 Blk Emini 4 Borazan 16 Borazan avuu 1 Borazan Onba 1 Sakalar 8 Yazc Onba 1 Er 176 _______________________________________________________________ (1317) tarihli Basra Vilayet salnamesinde, Basrada bulunan askeri birliklerin hacminde byk bir art dikkat ekmektedir. Bu tarihten sonra, aadaki birlikler Basrada konulandrlmtr.
173
Endaz: Atc anlamnda kullanlr. Osmanl Ordu tekilatnda ise; Silahl at gc anlamnda kullanlr.
128 131
ORSAM
1. 41 nci Alayn 1 nci Taburu 2. 41 nci Alayn 2 nci Taburu 3. 42 nci Alayn 3 nc Taburu 4. 42 nci Alayn 4 nc Taburu 5. 43 nc Alayn 2 nci Taburu 6. 43 nc Alayn 1 nci Taburu 7. 44 nc Alayn 4 nc Taburu 8. 45 nci Alayn 1 nci Taburu 9. 11 nci Nianc Taburu 10. 6 nc Alayn 4 nc Taburunun 1 nci Topu Bl 11. stihkm Komisyonu 12. stihkm Bl Redif 22 nci Frka 43 nc Liva Komutan Mirliva (Tugeneral) smail Tevfik Paa Komutasnda 13. 14. 15. 16. 17. 18. Redif 85 nci Alayn 1 nci Basra Taburu Redif 85 nci Alayn 2 nci Fav Taburu Redif 85 nci Alayn 3 nc Amara Taburu Redif 86 nc Alayn 1 nci Muntefik Taburu Redif 86 nc Alayn 2 nci Kuttul-Amara Taburu Redif 86 nc Alayn 3 nc Divaniye Taburu
(1320) tarihli Basra vilayet salnamesinden sonra, yukardaki birlikler geri ekilmi ve bu tarihten sonra aadaki birlikler Basrada konulanmtr. Redif birliklerinde bir deiiklik yaplmamtr.174 1. 41 nci Alayn 3 nc Taburu 2. 42 nci Alayn 2 nci Taburu 3. 42 nci Alayn 1 nci Ester Svari Taburu 4. 46 nci Alayn 3 nc Taburu 5. 43 nc Alayn 3 nc Taburu (Nasriye) 6. 43 nc Alayn 4 nc Taburu (atra) 7. 41 nci Alayn 4 nc Taburu (Humeysiye) 8. 45 nci Alayn 1 nci Taburu (Amara) 9. 42 nci Alayn 3 nc Taburu (Ahsa) 10. 42 nci Alayn 4 nc Taburu (Ahsa) 11. 43 nci Alayn 1 nci Taburu (Katar) 12. 11 nci Nianc Taburu 13. 12 nci Nianc Taburu 14. 6 nc Alayn 4 nc Taburunun 1 nci Topu Bl 15. stihkm Komisyonu 16. stihkm Bl
174
1320 tarihli Basra Salnamesine gre.
129 132
Her tabur drt blkten olumaktadr. Tabur mevcudu aadaki gibidir: 1. Bir Binba 2. Bir Kd. Yzba 3. Bir Alay Mfts 4. Alay Ktibi 5. Ktip Muavini 6. Tabip 7. Eczac 8. Cerrah 9. Tfeki Ustas 10. 1 nci Blk Yzbas 11. 1 nci Blk stemeni 12. 1 nci Blk Temeni 13. 1 nci Blk Temeni 14. 2 nci Blk Yzbas 15. 2 nci Blk stemeni 16. 2 nci Blk Temeni 17. 2 nci Blk Temeni 18. 3 nc Blk Yzbas 19. 3 nc Blk stemeni 20. 3 nc Blk Temeni 21. 3 nc Blk Temeni 22. 4 nc Blk Yzbas 23. 4 nc Blk stemeni 24. 4 nc Blk Temeni 25. 4 nc Blk Temeni
130 133
ORSAM
GVENLK: ZABTYE KUVVET

Yaynlanm Basra vilayet salnamelerinin tamamnda, Basrann zabtiye gc aada kartlmtr: ALAY MECLS Basra vilayetinin Alay Meclisi aadaki kadrolardan olumaktadr: 1. 2. 3. 4. Alay Beyi Tabur Aas dare Emini Hesap Emini 5. Piyade Blk Aas 6. Piyade Blk Muavini 7. Piyade Jurnal Emini
1 nci Basra Taburu Bu tabur be blkten olumaktadr. Taburun kadro mevcudu aaya kartlmtr. 1. Alay Beyi 2. dare Emini 3. Tabur Aas 4. Hesap Emini
Her blkte bir Blk Aas, Blk Muavini ve Blk Jurnal Emini bulunmaktadr. Beinci blk ebane175 bldr. Mevcudu 6 Onba, 6 avu ile toplam 492 neferdir176. 2 nci Amara Taburu Bu tabur, iki piyade bl ile iki svari bl ve ebane blnden olumaktadr. Taburun kadro mevcudu, bir Tabur Aas ve bir Hesap Emini ve her blkte bir Blk Aas, Blk Muavini ve Blk Jurnal Emini bulunmaktadr. 3 nc Muntefik Taburu Bu tabur, bir piyade bl ile svari bl ve ebane blnden olumaktadr. Taburun kadro mevcudu, bir Tabur Aas ve bir Hesap Emini ve her blkte bir Blk Aas, Blk Muavini ve Blk Jurnal Emini bulunmaktadr. 4 nc Necid Taburu Bu tabur iki piyade bl ile drt svari blnden olumaktadr. Taburun kadro mevcudu, Bir Tabur Aas ve bir Hesap Emini ve her blkte bir Blk Aas, Blk Muavini ve Blk Jurnal Emini bulunmaktadr. avu, Onba ve Er mevcudu yledir177: Piyade Svari ebane Yekn
175 176
823 554 175 1.552
ebane (abana): Gece bl. 1308 ve 1309 yl salnamelerine gre Onba Er toplam 68 nefer. 177 1317, 1318 ve 1320 yllarna ait salnamelerde, taburlarn mevcudu verilmitir. Bu yllarda mevcut hi deimemitir.
131 134
DONANMA: BASRA TERSANES

Yaynlanm tm Basra vilayet salnamelerinde Basrann tersane gc ve kuvvetinde pek nemli deiiklikler olmamtr. Basra Tersanesi aadaki kadrolardan olumaktadr. Rtbe ve Grev: 1. Mirliva (Tugeneral) Komutan 2. Tersane Memuru Kd. Yzba Muhasebe Memuru 3. Masraflar Mukayyidi Firkateyn Ktibi 4. Jurnal Mukayyidi Korvet Ktibi 5. Tahrirat Ktibi 6. Evrak Memuru 7. Mbeyyiz Telgraf Ktibi 8. Divan- Harp Ktibi Telgraf Ktibi 9. Tersane ve Ambar Ktibi Telgraf Ktibi 10. Gverte Memuru Kd. Yzba 11. Blk Subay Yzba 12. Blk Subay Temen Sanayi Bl: 1. Marangoz Yzba 2. Marangoz Temen 3. Tabip Yzba 4. Cerrah 5. Ambar Memuru 6. Kla Memuru Kd. Yzba 7. mam Drdnc Snf 8. Blk Yzba 9. Kla Ktibi Korvet Ktibi 10. K 1 Muhafz stemen 11. K 1 Muhafz Temen 12. Cephane Memuru 13. Sevk Memuru Yzba 14. Mzka Muallimi Yzba 15. Mzka Muallim Muavini-stemen
132 135
ORSAM
Basra Tersanesinin Menavi lyas Paa Mahallesinde bulunan Bahriye Klas Kadrosu:178 1. 2. 3. 4. 5. 6. Kla Memuru (Kd. Yzba) mam (nc Snf) Blk Subay (Temen) Mzik Muallimi (Yzba) Mzik Muallim Yardmcs (Gedikli Baavu) Kla Ktibi BASRA BAHRYE HASTANES Yaynlanm Basra Vilayet Salnamelerin tamamnda, Basra Bahriye Hastanesi kadro mevcudu aada verilmitir: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Bahekim (Yarbay) kinci Tabip (Kd. Yzba) Hastane Mdr (Kd. Yzba) mam (Drdnc Snf) Ktip (Korvet Ktibi) Cerrah (Sivil) Ba Eczac (Sivil) Eczac (Sivil) 1- ZHHAF KORVET 1. Svari Binba 2. Svari Yzba 3. mam 4. Gemi Kaptan Yzba 5. Blk Subay Yzba 6. Ktip Korvet Ktibi 7. Blk Subay Temen 8. Topu Muallimi Temen 9. Baark Kd. Yzba 10. kinci ark Kd. Yzba 11. nc ark Yzba 12. Drdnc ark stemen 13. Cerrah 14. Kzgnc 15. Klavuz
178
Bu kadro son iki salnamede (1318 ve 1320) verilmektedir. Daha nceki salnamelerde bahsi gememitir.
133 136
2- MJDE RESSAN VAPURU 1. Svari Kd. Yzba 2. Gemi Kaptan stemen 3. Blk Subay stemen 4. Ktip Telgraf Ktibi 5. Baark Kd. Yzba 6. kinci ark Yzba 7. nc ark stemen 8. Cerrah 9. Kzgnc 10. Klavuz 3- AKKA GAMBOTU 1. Svari Kd. Yzba 2. Svari Yzba 3. Gemi Kaptan stemen 4. Blk Subay Temen 5. Ktip Telgraf Ktibi 6. Baark Kd. Yzba 7. kinci ark Yzba 8. nc ark stemen 9. Cerrah 10. Kzgnc 4- DERYA AVCISI GAMBOTU 1. Svari Kd. Yzba 2. Gemi Kaptan stemen 3. Blk Subay Temen 4. Ktip Telgraf Ktibi 5. Topu Muallimi Gedikli 6. Baark Kd. Yzba 7. kinci ark Yzba 8. nc ark stemen 9. Drdnc ark Temen 10. Cerrah 11. Klavuz 5- ULUS VAPURU 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Svari Kd. Yzba Blk Subay Yzba Blk Subay stemen Ktip Telgraf Ktibi Baark Kd. Yzba kinci ark stemen nc ark stemen Cerrah 134 137
ORSAM
6- NASRUL-AZZ ISKUNASI179 1. Svari Kd. Yzba 2. Svari vekili stemen 7- CRAN NEHR ISKUNASI 1. Svari Yzba 8- EBAR NEHR ISKUNASI 1. Svari Yzba 2. Svari vekili stemen 9- TMSAH NEHR ISKUNASI 3. Svari Yzba 4. Svari vekili Temen BASRA LMAN DARES (1308) tarihli vilayet salnamesinden (1317) tarihli vilayet salnamesine kadar, Basra Liman Dairesi kadrosu, bir liman reisi ile bir liman reis muavininden oluuyor iken, (1318 ve 1320) tarihli salnamelerde Liman Dairesinin kadrosu aadaki ekli almtr. Ayrca (1318) tarihli salnameden nce Basrada iki Liman Dairesi (Basra ve Katar) var iken, bu tarihten sonra liman says 19a kmtr. 1. 2. 3. 4. Liman Reisi (Kd. Yzba) Tahrirat ve Muhasebe Ktibi ki Liman Ktibi Kurna, Amara, Kuttul-Amara, Badat, Mseyyip, Mahmudiye, Hille, Kfe, Divaniye, unafiye, Semava, Muntefik, Sk-yh, Medine, Ebulhasip, Fav, Katf ve Uceyir Limanlarna birer Liman Reisi.
UMMAN OSMANLI DARES VAPURLARI Umman Merkez daresi Mithat Paa, 1870 tarihinden sonra, bir taraftan Dicle nehri zerinde ilemekte olan ngiliz vapurlar ile rekabet etmek iin dare-i Nehriye ve dier taraftan da yeni alm olan Svey kanal yolu ile Basradan stanbula doru vapurlar iletmek zere Umman- Osman adl birer seyr sefer idaresi tesis etmitir.180 (1308) tarihli vilayet salnamesinde, Umman Merkez daresinin kadro mevcudu aada verilmitir:
179 180
Iskuna : ki direkli brikten kk yelkenli gemi. Bkz. Byk Trke Szlk, s.511. Darkot-Gkbilgin, Basra, s.326.
135 138
1. Bahriye Reisi Komutan (Albay) 2. Muhasebeci 3. Mfetti 4. Varidat Ktibi 5. Masraflar Ktibi 6. Varidat Ktip Yardmcs 7. Masraflar Ktip Yardmcs 8. Ambar Memuru 9. Bir Sandk Emini (Veznedar) 10. Tahrirat Ktibi 11. Tahrirat Ktip Yardmcs 12. Bir Acente 13. Bir Acente Ktibi 14. Acente Ktibi ve Aktarma Memuru 15. Aktarma Memuru Muavini 16. Kantarc (1309 ve 1311) tarihli vilayet salnamesinde ise, Umman Merkez dare Heyetinin kadrosu aada ekilde deimitir. 1. 2. 3. 4. 5. 6. Bahriye Reisi Komutan (Albay) Muhasebeci Mfetti Varidat Ktibi Masraflar Ktibi Varidat Ktip Yardmcs
(1314) tarihli vilayet salnamesinden sonra, Umman Merkez dare Heyetinin kadrosu aadaki gibidir: Merkez dare Heyeti 1. Basra Tersanesi Komutan Mirliva Emin Paa 2. Gverte Mfettii (Kd. Yzba) 3. Makine Mfettii (ark Kd. Yzba) 4. Baktip 5. Tahrirat Ktibi 6. Varidat Ktibi 7. Masraflar Ktibi 8. Tahrirat Ktip Yardmcs 9. Varidat Ktip Yardmcs 10. Masraflar Ktip Yardmcs 11. Sandk Emini (Veznedar) 12. Ambar Memuru
136 139
ORSAM
Umman- Osman dare Komisyonu 1. 2. 3. 4. 1. 2. 3. 4. 5. Bakan dare Muhasebecisi Merkez Acentesi Gverte Enspiktr181 Basra Acentehanesi Bir Acente Bir Acente Ktibi Yabanc Yazma Ktibi ve Aktarma Memuru Aktarma Memuru Muavini (ki Kii) Bir Kantarc Badat Acentehanesi
1. 2. 3. 4. 5.
Bir Acente Bir Acente Ktibi Acente Aktarma Memuru Aktarma Memuru Muavini Bir Kantarc
1. Bir Acente 2. Bir Kantarc
Amara Acentehanesi
1. Bir Acente 2. Bir Kantarc
Kuttul-Amara Acentehanesi
Fabrika dare Heyeti (1308) tarihli vilayet salnamesinde, fabrikann idaresinde aadaki kadrolar mevcuttur. 1. 2. 3. 4. 5. Bir Ustaba Bir Ba Marangoz Ktip Kzgncba Dkmeciba
(1309) tarihli vilayet salnamesinde ise, kadro ilave edilmi bunlar: Bir memur, bir ark Yarbay ve Bahriye Sanayi Yzbas. (1318) tarihli vilayet salnamesinde fabrikann idare heyeti son eklini almtr. Bunlar:
181
Dedektif.
137 140
1. 2. 3. 4. 5.
Ba Marangoz Kzgncba Dkmeciba Ktip Sanayi Yzbas Musul Vapuru
Makinesinin tibar: 80 Beygir, Kuvveti: 126, Kapasite Bykl: 165 Hamule (Yk), Hz: 10 mil/saat.. Ayrca vapura bir de Hille Dubas baldr. Yaynlanm tm Basra vilayet salnamelerindeki Musul Vapurunun kadrosu aaya kartlmtr. 1. Birinci Kaptan (Bahriye Kd. Yzba) 2. kinci Kaptan 3. Ktip Badat Vapuru Makinesinin tibar: 50 Beygir, Kuvveti: 40, Kapasite Bykl: 50 Hamule (Yk), Hz: 10 mil/saat. Ayrca vapura bir de Deare Dubas baldr. Yaynlanm tm Basra vilayet salnamelerindeki, Badat vapurunun kadrosu aaya kartlmtr. 1. Birinci Kaptan (Bahriye Kd. Yzba) 2. kinci Kaptan 3. Ktip 4. Birinci ark 5. kinci ark 6. Klavuz 4. Birinci ark 5. kinci ark 6. Klavuz
Frat Vapuru Makinesinin tibar: 60 Beygir, Kuvveti: 84, Kapasite Bykl: 115 Hamule (Yk), Hz: 9 mil/saat. Ayrca vapura bir de Amara Dubas baldr. Yaynlanm tm Basra vilayet salnamelerinde, Frat vapurunun kadrosu aaya kartlmtr. 1. Birinci Kaptan (Bahriye Kd. Yzba) 2. kinci Kaptan 3. Ktip Rusafe Vapuru Makinesinin tibar: 60 Beygir, Kuvveti: 84, Kapasite Bykl: 115 Hamule (Yk), Hz: 9 mil/saat. Ayrca vapura bir de Mutemet Dubas baldr. Yaynlanm tm Basra vilayet salnamelerindeki, Rusafe vapurunun kadrosu aaya kartlmtr. 1. Birinci Kaptan (Bahriye Kd. Yzba) 2. kinci Kaptan 3. Ktip 138 141 4. Birinci ark 5. kinci ark 6. Klavuz 4. Birinci ark 5. kinci ark 6. Klavuz
VII. BASRADA ETM-RETM VE SALIK
139
ORSAM
BASRA VLAYETNDE BULUNAN MEKTEPLER182

(1308 ve 1309) yllarna ait Basra vilayet salnamelerinde Basrada mevcut olan okul says drt ilkokul ve bir ortaokuldur. Bu okullar unlardr: 1.Basra Mektebi Rtiyesi retmenin Ad Birinci Muallim Mahmut kr Efendi kinci Muallim Mehmet Efendi Birinci Muallim brahim Fevzi Efendi kinci Muallim Mehmet Salih Efendi nc Muallim Mahmut Efendi Birinci Muallim Emin Efendi Matematik Muallimi stemen Hamdi Efendi Matematik Muallimi Salih Efendi Franszca Muallimi Mir Efendi Franszca Muallimi Rza Efendi ve Salih Efendi Gzel Yaz Muallimi Hurit Efendi Mubassr (Gzetmen) Mehmet Efendi. Yaz Muallimi brahim Efendi Yaz Muallimi Abdurrezzak Efendi Birinci Muallim Ahmet Nuri Efendi kinci Muallim Mahmut kr Efendi Bir Kapc renci says: 70.183 Grev Yapt Yl (1311) (1311) (1314) (13141317) (131413171318) (13171318) (1311) (1318) (1314) (1317) (1317) (13111314) (13171318) (1320) (1320) (1320) (1317)
(Okullarda grev yapan retmenlerin hepsi ayn dnemde bu okullarda bulunmamtr. Grev yapt tarihler karsnda parantez iinde yazldr) 2.Basra Feyziye ptidai Mektebi retmenin Ad Birinci Muallim Mahmut Efendi kinci Muallim Molla Mahmut Efendi Birinci Muallim Abdullah Efendi kinci Muallim brahim Efendi kinci Muallim Mehmet Efendi Birinci Muallim Mehmet Efendi renci says: 80.184 Grev Yapt Yl (13081309) (13081309) (13111314) (13111318) (13141317) (13181320)
182
Osmanl eitim sisteminde mektepler (okullar); iptidai (ilkokul), rtiye (ortaokul) ve idadi (lise)den olumaktadr. Bkz. Cahit Baltac, Osmanl Eitim Sistemi, Osmanl Ansiklopedisi, stanbul 1996. 183 1308 ve 1309 yl Basra Vilayet Salnamelerine gre okulun renci says 42, (1311) yl salnamesine gre 80, (1317) yl salnamesine gre 90, (1318) yl salnamesine gre 93 ve (1320) yl salnamesine gre 70dir. 184 1308 ve 1309 yl Basra Vilayet Salnamelerine gre renci says 29 ve (1314) yl salnamesine gre 80dir.
140 144
3. Basra Hamidiye ptidai Mektebi retmenin Ad Birinci Muallim Abdullah Efendi kinci Muallim Molla Rza Efendi Birinci Muallim Halil Efendi kinci Muallim Abdlcelil Efendi Birinci Muallim Abdurrezzak Efendi Birinci Muallim Mahmut Efendi kinci Muallim Halil Efendi Mektep Muallimi Mahmut Efendi Birinci Muallim Mahmut Efendi Birinci Muallim Seyyid Ahmet Efendi kinci Muallim Halil Efendi renci says: 20.185 4. Ebulhasip Mektebi Rtiyesi retmenin Ad Birinci Muallim Rza Efendi Birinci Muallim Abdullah Efendi 5. Ebulhasip ptidai Mektebi retmenin Ad Birinci Muallim Mehmet Esat Birinci Muallim Abdlkerim Efendi kinci Muallim Molla Abdullah Efendi Mektep Muallimi Rza Efendi renci says: 25.186 Grev Yapt Yl (1308 1309) (1308 1309) (1314) (1314) (1317) (1317) (1317) (1317) (1318) (1320) (13181320)
Grev Yapt Yl (1317) (1317)
Grev Yapt Yl (1308) (1309) (13081309) (13111314)
(1311) yllna ait Basra vilayet salnamelerinde Basrada mevcut olan okul saysna ilaveten ilkokul ad daha verilmektedir. Bu okullar unlardr: 6. Menavi Paa ptidai Mektebi retmenin Ad Birinci Muallim Mehmet Efendi kinci Muallim Molla Halil Efendi Birinci Muallim Sait Efendi kinci Muallim Salih Efendi Birinci Muallim Hac Hamit Efendi kinci Muallim Hseyin Efendi renci says: 25187
Grev Yapt Yl (13111314) (1314) (1317) (1317) (1320) (1320)
185 186
1308 ve 1309 yl salnamelerine gre renci says 34 1308 yl salnamesine gre renci says 25 iken, bu say 1309da 30 olmutur. 187 1308 yl salnamesine gre renci says 25 iken, bu say 1309da 35e ykselmitir
141 145
ORSAM
7. Seyif ptidai Mektebi retmenin Ad Mektep Muallimi Abdlcelil Efendi renci says: 25. 8. Sabha ptidai Mektebi retmenin Ad Mektep Muallimi Abdullah Efendi renci says 10.
Grev Yapt Yl (1311)
Grev Yapt Yl (1311)
(1314) ylna ait salnamede Basrada drt yeni ilkokulun ad daha verilmektedir. Bu okullar unlardr: 9. attl-Arap ptidai Mektebi retmenin Ad Birinci Muallim (Bo) 10. Aar ptidai Mektebi retmenin Ad Mektep Muallimi Mehmet Salih Efendi. Birinci Muallim Seyit Mehmet Reit Efendi kinci Muallim Hseyin Efendi Birinci Muallim Mahmut Efendi 11. Zbeyir ptidai Mektebi188 retmenin Ad Birinci Muallim Abdurrahman Efendi 12. Kurna ptidai Mektebi retmenin Ad Mektep Muallimi Mehmet Emin Efendi
Grev Yapt Yl (1314) Grev Yapt Yl (1314) (1318) 1318) (1320) Grev Yapt Yl (13141320) Grev Yapt Yl (1314)
(1317) tarihli Basra salnamesinde, Basrada drt yeni ilkokulun ad daha verilmektedir. Bu okullarn ad: 13. Mrak ptidai Mektebi retmenin Ad Birinci Muallim Mehmet Efendi kinci Muallim Abdulhalim Efendi Birinci Muallim Mahmut evki Efendi Grev Yapt Yl (13171318) (1317) (1318)
188
1292 tarihli Badat Vilayet Salnamesinde, Basra sancanda Zbeyir Mektebi Rtiyesi ad altnda bir okul ad verilmekte ve Muallimi Habip Efendi olup, renci says:12 dir. Ancak dier yllarda bu okulun adna rastlanmamtr.
142 146
14. Sk-yh ptidai Mektebi retmenin Ad Birinci Muallim Cuma Efendi 15. Basra nas (Kz) ptidai Mektebi retmenin Ad Birinci Muallime Sebile Hanm kinci Muallime Tizi Hanm Birinci Muallime eyhe Hanm Birinci Muallime Fehime Hanm kinci Muallime Sendera Hanm 16. Basra Musevi Mektebi retmenin Ad Mdr: shak Efendi Mdr: Abdullah Efendi brani Dili Muallimi Nesim Efendi brani Dili Muallimi Azra Efendi brani Dili Muallimi Sadiya Efendi Trk Dili Muallimi Abdlnebi Efendi Arap Dili Muallimi (Bo)
Grev Yapt Yl (1317)
Grev Yapt Yl (1317) (13171318) (1318) (1320) (1320)
Grev Yapt Yl (1317) (1320) (1317) (1317) (1317) (1320) (1320)
(1320) tarihli Basra Salnamesinde, Basrada ki yeni ilkokulun ad daha verilmektedir. Bu okullarn ad: 17. Hamdan ptidai Mektebi retmenin Ad Birinci Muallim Mahmut kr Efendi kinci Muallim (Bo) 18. Sebiliyat ptidai Mektebi retmenin Ad Birinci Muallim Abdulhalim Efendi kinci Muallim Mehmet Eyp Efendi Grev Yapt Yl (1320) (1320)
Grev Yapt Yl (1320) (1320)
143 147
ORSAM
Basraya Bal Muntefik Livasnda Bulunan Mektepler: 1. Nasriye Mektebi Rtiyesi retmenin Ad Mektep Muallimi Seyyid Halil Efendi Birinci Muallim Seyyid Halaf Efendi kinci Muallim Seyyid Mehmet Esd Efendi Mubassr (Gzetmen) Hac Ali Efendi. Gzel Yaz Muallimi Abdlmecid Efendi Birinci Muallim Seyyid Mahmut kr Efendi kinci Muallim Seyyid Haim Efendi kinci Muallim Seyyid Hdr Efendi kinci Muallim Seyyid Abdullah Efendi Gzel Yaz Muallimi Mehmet Ali Efendi renci Says 58.189 2. Nasriye ptidai Mektebi retmenin Ad Mektep Muallimi Seyyid Hseyin Efendi Birinci Muallim Seyyid Mehmet Efendi Birinci Muallim Abdlkerim Efendi kinci Muallim Seyyid Mehmet Sait Efendi 3. Muntefik -atra ptidai Mektebi retmenin Ad Mektep Muallimi Seyyid Ali Efendi Mektep Muallimi Ahmet Efendi 4. Hey ptidai Mektebi retmenin Ad Mektep Muallimi Hac Mehmet Efendi Mektep Muallimi Mustafa Efendi Basraya Bal Amara Livasnda Bulunan Mektepler: 1. Amara Mektebi Rtiye-i Mlkiye retmenin Ad Mektep Muallimi Seyyid Ahmet Fazl Efendi, Mektep Muallimi Mahmut kr Efendi kinci Muallim Mehmet Emin Efendi Birinci Muallim Vekili Ragp Efendi kinci Muallim Mehmet Emin Efendi Birinci Muallim Emin Efendi kinci Muallim Seyyid Mehmet Efendi renci Says 50.190
189 190
Grev Yapt Yl (1311) (1314) (1314) (1314) (1314) (131713181320) (1317) (1318) (1320) (13181320)
Grev Yapt Yl (1314) (1318) (1320) (13181320)
Grev Yapt Yl (1314) (1317)
Grev Yapt Yl (1314) (1317)
Grev Yapt Yl (130813091311) (1314) (1317) (1318) (1318) (1320) (1320)
1308 ve 1309 yl salnamelerine gre renci says 40 ve 1317 yl salnamelerine gre renci says 79. (1308) ve (1309) yl salnamelerine gre renci says 40 ve 1314 yl salnamelerine gre renci says 70.
144 148
2. Amara ptidai Mektebi retmenin Ad Mektep Muallimi Abdullah Efendi Mektep Muallimi Hamit Efendi Birinci Muallim Abdrrezzak Efendi kinci Muallim Mahmut Efendi 3. Amara-atra ptidai Mektebi retmenin Ad Mektep Muallimi Hseyin Efendi Birinci Muallim Abdurrezzak Efendi kinci Muallim Mahmut Efendi
Grev Yapt Yl (1314) (1317) (1320) (1320)
Grev Yapt Yl (1314) (1317) (1317)
Basraya Bal Necid Livasnda Bulunan Mektepler: 1. Hoff ptidai Mektebi retmenin Ad Mektep Muallimi Abdurrazzak Efendi Mektep Muallimi Abdurrahman Efendi Mektep Muallimi Muhammet Efendi renci Says: 20.191 Grev Yapt Yl (1311) (1314) (1317)
191
(1311) tarihli Basra Vilayet Salnamesine gre.
145 149
ORSAM
BASRA VLAYET SALNAMELERNDE HIFZISSIHHA (SALIK BLGS) Scak klimlere Mahsus Hfzsshha (Salk Bilgisi):
Scak klimlere Dair Baz Bilgiler: Yerkre zerinde, farz olunan iki dnence dairesi ve iki kutup dairesi mevcuttur. Bu daireler yeryzn be byk paraya bler. Bu paralardan scak iklim havasnn hkim olduu paraya Mntka-i Hare/scak blge veya yanm blge ad verilmekte ve bu blge Yenge Dnencesi ve Olak Dnencesi arasnda kalmaktadr. Dier iki blgelere de souk veya buzlu blgeler ad verilir. Bu blgeler Kuzey Kutup ile Kuzey Kutup Dairesi ve Gney Kutup ile Gney Kutup Dairesi arasnda kalan blgelerdir. Bu iki blge arasnda kalan dier iki blgeye de Mutedil/Ilml blge ad verilir. Ilml blgeler Yenge Dnencesi ile Kuzey Kutup Dairesi arasnda ve Olak Dnencesi ile Gney Kutup Dairesi arasnda kalan blgelerdir. Yenge ve Olak Dnencesi arasnda bulunan yere (30 derece kuzey ve 35 derece gney paralelleri aras) scak blge ad verilmektedir. Yeryznn bu ekilde blnmesinin nedeni, bu blgelerde meydan gelen hava deiimidir. Bu da gne nn yeryzne d asndan kaynaklanmaktadr. Scak blgelerde scakln en fazla hissedildii yer, Ekvator Dzlemi ve civarnda bulunan blgelerdir. Scaklk deerleri Ekvatordan kutuplara doru genel olarak azalr. Ancak scak blgelerde, hava scakl ayn paralel zerinde olsa dahi eit olamaz, zira blgelerin scakl corafi tabiatna gre deiir. rnein; aa rts, deniz seviyesinden ykseklii ve denize olan yaknl, en nemli etkenlerdir. Scak blgelerde, gndz ile gece arasnda scaklk fark bazen 20 dereceyi bulur. Bunun nedeni ise, gkyz mesafesinin scaklnn sfrdan 6070 dereceye kadar aa olmasdr ve bu deneylerle sabittir. Bu blgelerde gne batmndan sonra, gnein scakl yeryzn kavurmu olduundan, sabaha kadar bu s havay stmakta ve havann soukluu da azalmaktadr. ayet hava bulutlu olur ise, yeryznn soumas gecikir. Ancak bilindii gibi scak blgelerin havas her zaman bulutsuz ve berrak olur, bu nedenle gndz ile gece arasnda her zaman scaklk fark olur. Hava iki eit olup, birincisi cari hava yani rzgrl, ikincisi de durgun havadr. Scak blgelerde yeryznn gnlk ve yllk hareketine gre, birbirini takip eden rzgrlar vardr. yle ki: Gnlk hareketlere bal olan rzgrlara meltem ad verilir. Bu rzgrlar deniz sahillerine yakn blgelerde eser. Sabah Meltemi gnein douundan sonra ikindi saatine kadar denizden karaya doru eser. Akam Meltemi ise gnein batndan sonra karadan denize doru eser ve afak vaktine kadar devam eder. Yllk harekta bal olan rzgrlar ise gnein kavurduu blgeye doru eser ve gne Ekvator dzleminden dier tarafa getii zaman rzgar da yn deitirmeye balar. Bu rzgrlar scak blgelerin her yerinde grlmekle birlikte, daha ok Ekvator dzleminde bulunur. Bu da gnein Ekvator dzleminde daha fazla hareket etmesinden meydana gelmektedir. Scak blgelerin olaanst scak rzgrlar da vardr, bunlara 146 150
dilimizde Sam Yeli denilir. Bu rzgara Msrllar Hamsin192 adn verirlerken, dier Arap dillerinde ayn rzgar iin sumum193 tabiri kullanlmaktadr. Rzgarlarn scaklk, soukluk ve sala yarar konusu da, getii blgeye gre deiir. yle ki, rzgr her ne zaman scak bir blgeden serin bir blgeye doru eserse, scak blgenin scakln serin blgeye tar. Keza serin blgeden scak blgeye esen rzgrn hkm bunun aksi olur. Denizden esen rzgr dopdolu olur, karadan esen rzgr ise kuru olur ve mevsimlere gre rzgrlarn tabiat deiir. Sala zararl veya faydal rzgrlar konusuna gelince, dou ve kuzeydou rzgrlar durgun sular ve bataklk blgesinden estii srece, insan salna tbben zararl olduu tespit edilmitir. Bu havay soluyanlar eitli stma hastalna kaplrlar. Rzgrlarn, estii yere gre faydal veya zararl olduunu ayrmak mmkndr. Arabistan yarmadas kuzeyinden esen kuzey rzgr, her zaman insana kuvvet ve afiyet baheder. Rzgrlarn getii yerlerde bataklk veya durgun su bulunuyorsa, bu bataklklarn iinden kan buhar genelde eitli hastalklara neden olur. Bylece bataklk stmas yaylr. Havann scak-kuru veya scak-nemli olmas blgede yaam ok etkilemektedir. Mesela; sam yeli iddetli bir ekilde estii zaman insanlarda bir eit nefes darl ve boulma meydana gelmekte ve sanki zehir etkisi yaratmaktadr. Scak ve nemli olan rzgrlarda insan vcudu zerinde hlsizlik ve bitkinlik meydan getirir ve dizanteri ile karacier iltihab hastalklar ortaya kar. Sam yeli, her zaman ve her yerde ayn ekilde esmeyebilir. Blgenin bitki rts ve aalk miktar bu rzgrn esmesini nler, ayrca denize yakn olan sahillerde de sam yeli esmeyebilir. Her ne zaman hava scakl artarsa havann kendisine has olan younluu azalr, bu da nefes almay zorlatrarak akcierde ve deride baz rahatszlklar meydana getirir. Vcut iinde bulunan su, buhara dntnden scaklk hissi insan fazla su imeye mecbur brakr. Bu durumda bolca su imek faydal olacandan scak ve nemli hava blmnde daha detayl bir ekilde anlatlacaktr. Sam yeli estii zaman, sular bir derece sour. Deneyler gstermitir ki hava ile aradaki scaklk fark yaklak 15 dereceye kadar varmaktadr. Scak blgelerin her tarafnda zellikle Arabistanda kullanlan ve adlar erbe, cerre, berrade ve tenge diye tabir olunan su testileri zel bir amurdan yaplmaktadr. Bu amur cinsi testilerde bir eit boluklar meydana getirerek sular srekli testilerden dar szlmekte ve testi her zaman slak bir ekilde durur. Esen sam yeli, scak ve kuru olduundan testilerden szan sular hzla buharlar ve bu buharlama srasnda testilerin iinde bulunan sulardan alaca harareti suyun soumasna neden olur. Ayrca bilinen bir vaka da sam yelinin srekli esmesi sonucunda, llerde yaamlarn srdren Arap gebelerinin, kylerinde ve yerleim yerlerinde bulunan su kaynaklar kurumutur. Yaknlarnda bir su kayna bulunmad takdirde de susuzluktan kuruyarak mahvolup gitmilerdir.
192
Hamsin: Elli. Ktan sonra gelen elli gnlk scak mevsime verilen addr. Bu nedenle, bu mevsimde esen rzgra da elli anlamnda Hamsin ad verilmitir. 193 Sumum: Arapada zehir anlamndaki sam kelimesinin ouludur.
147 151
ORSAM
Sam yelinin esmeye balad zaman, glgeli bir blgede yer sulanarak havann rutubetli olmas salanr ve sulu bir yelpaze veya slak mendil ile havalandrlmas ok faydal olur. Rutubetli bir blgede hareketsiz bir havada, havaya dikkatlice bakldnda bir eit bulank ve youn bir nesne grlr. Bu cisimler rutubetten dolay blgede bulunan rm organik maddelerin paacklarnn buharlam ve kt koku yayan ksmlardr. Bu cisimler havadan daha ar olduu iin dier blgelere yaylmaz ve havann kirlenmesine neden olurlar. Byle bir yerde rzgr esmedii zaman ve hava yenilenmediinde sz konusu buhar ve paracklar baz hastalklara neden olurlar. Scak blgelerde, ormanlar ve nehirler gayet derin bir vadide bulunur. Bu blgelerin havas doal olarak rzgr esmedii iin kolay kolay deimez, dolaysyla havas ok kritik ve tehlikeli olur. Scak Blgelerin Nehirleri: Scak blgelerdeki nehirlerin derin yerlerde bulunmasndan dolay, sel olduu zaman havaya ok faydas olur. Zira nehirlerin hzl hareketi havann hareket etmesini salar. Ayrca bu nehirlerin kenarnda birikmi olan kirli birikintilerde suyla beraber yok olur gider. Ancak nehir yata dzgn olmad zaman, sel suyu taarak bataklk ve gller oluturur. Bu da her trl hastaln kayna haline gelir ve insan sal iin tehlikelidir. Bu tr nehirlerden en nemlileri unlardr: Nil Nehri Senegal Nehri Misisipi Nehri Oranok Nehri Ganj Nehri (Afrika Ktasnda) (Afrika Ktasnda) (Kuzey Amerika) (Gney Amerika) (Hindistanda)
Dicle ve Frat Nehirleri (ikisinin birletii ve dkld yer) Scak Blgelerin Bataklklar ve Durgun Sular194: Durgun sular ile bataklklar ve gller, birtakm zararl maddelerin ve rm cisimlerin kaynadr. Genel olarak bataklk ve durgun sular grupta toplayabiliriz. Bunlar: Tatl Su Batakl Tuzlu Su Batakl Tatl ve Tuzlu Su Batakl Bu bataklklarn verdii zararlar bir eit deildir. Deneyler gstermitir ki, her birinin zarar farkl derecededir. Mesela tuzlu su bataklndan kan rm maddeler, tatl su
194
Bu eserede salk ad altnda verilen bilgiler, bugnk salk bilgileri ile rtmeyebilir. Bu yzden yaplacak herhangi bir deerlendirmede o gnn artlarnn gz nnde bulundurulmasnda fayda vardr.
148 152
bataklndan kan maddelerden daha ok zararldr. Ayrca tatl ve tuzlu su bataklndan kan zararl maddeler, her iki sudan kan maddelerden daha zararl ve tehlikelidir. Durgun sular ile bataklklarn iinde bulunan maddelerin rmesine yardm eden d etkenler; scaklk ve rutubettir. Scak blgelerin bataklk ve durgun sularndan kan kokumu maddeler, lml ve souk blgelerin bataklk veya durgun sularndan kan kokumu maddelerinden daha etkili ve daha tehlikelidir. Hatta souk blgelerde bulunan bataklklardan dolay stma hastalnn basit ve kolay ifa bulan trleri yaygn iken; lml ve scak blgelerde stmann en tehlikelisi ve habis diye tabir edilen trleri yaygndr. Doktorlarca da onaylanm bir gerek var ki, kutuplardan Ekvator dzlemine yaklatka stma hastalndan vefat edenlerin says artmaktadr. Bataklk stmasnn, pek ok eidi bulunmakta ve bunlar farkl belirtiler gstermektedir. Bununla beraber, hepsinin nedeni bataklk zehirlenmesidir. Bu stmalarn tek bir tedavi imkn vardr, o da titreimleri kesen ve hastal yok eden kinakina195 ve benzeri karmlardr. Ara sra scak blgelerde grlen bir ksm veba hastal ve sar stmaya, durgun sularn neden olduu birok doktor tarafndan dile getirilmitir. Baz doktorlar aka taun, kolera, sar stma ve veba gibi hastalklarn, durgun sular ve bataklklardan kaynaklandn kabul etmektedirler. Bataklk blgesinde grlen hastalklar iki ksma ayrlr: Birinci ksm, ishal, dizanteri ve kolera gibi atesiz ve titremenin gzlenmedii hastalklardr. kinci ksm ise ateli ve nbetli olup, titreme ile balayan stma eitleridir. Bataklk ve durgun sularda meydana gelen kokumann nedenleri, bu sularn iinde bir eit bitkinin bymesi ve daha sonra ayn suda ryerek yok olmasndan, ayrca baz l bcek ve haaratlarn bu sularda birikmesinden kaynaklanr. Bu sulardan kan zararl maddeler, insan salna yemek, imek ile solunum yollar ve deri yolu ile etki yapmaktadr. Etkileri bazen ok hzl ve bazen de aylar sonra ortaya kmaktadr. Durgun sularn negatif etkileri gndzden ziyade gece, k mevsiminden ziyade yaz mevsiminde, souk-kuru havadan ziyade scak-nemli havada ve poyrazlardan ziyade lodoslarda ok daha etkili olmaktadr. Ayrca yaz gnlerinde gnein ar scakl sularn buharlamasna neden olup, bu buharlar geceleyin i eklinde yerstne inerek insan saln etkilemektedir. Bundan dolay bu tip yerlerde gece darda yatmamak ve sefere kmamak gerekir. Psikolojik rahatszl olan ve vcudunda srekli bir yorgunluk hissi olan ahslar ile aniden rahatszlananlarn bu tr havada vcutlar diren gsteremez. Vatan hasreti ekenler ve kt beslenmeden dolay vcutlarnda yorgunluk ve gszlk hissi var olan kiiler, bu havadan ok abuk etkilenirler. Bunun aresi ise, et yemeine daha fazla arlk vermek ve sebzelerden uzak durmaktr. Ancak sebze yemek isteyenlere, sadece soan, sarmsak ve prasa yemeleri tavsiye olunur. Byle yerlerde de evden a kmak uygun deildir ve ay ile kahve imek de vcut sal iin gereklidir. Durgun sularda ve bataklklarda birikmi sudan asla imemek lazm. Ancak temiz su bulunmaz ise, durgun suyu, nce kaynatp daha sonra temiz bir bez iinde bulunan bir miktar temiz kum yardmyla szmek lazmdr. Daha sonra etinin yenmesi helal olan bir hayvann kemiini yakp bir bez iine koyduktan sonra, daha nce kumdan szlen suyu tekrar bu kemikten szmek lazm gelir. Bu ilem tamamlandnda su, zararl maddelerden arnm olur ve iilecek hale gelir.
195
Kinakina: ngilizcede Cinchona diye bilinen (Quinine) bir ilatr. Efsaneye gre, Peru kralnn ei Countess D.EL Chinchon 1632 ylnda Quinine maddesini reten bir aatan elde edilen bir ilatan ifa bulmutur ve o ilaca Contesin ad verilmitir. W.Brown Harold, Basic Clinical Parasitology, New York, 1980.
149 153
ORSAM
Durgun sular ve bataklklar yanna yerlememek lazmdr ve elden geldii kadar bu sulardan uzak bir yerde oturmak icap eder. Evlerin pencerelerini gnein batmasndan nce kapatp, gne douundan sonra amak gerekir ve ev temizliine zen gsterilmelidir. Bu tip yerlerde ikamet edenlerin vcut temizliine ve elbise temizliine en yksek itinay gstermesi elzemdir. Ska lk su ile ykanmas, yn atlet giymesi ve sk sk elbise deitirmesi tavsiye edilir. te bu salk tedbirleri gerek scak blgelerde ve gerekse souk blgelerde bulunan durgun sular ve bataklklar iin geerlidir. Ancak scak blgelerde bulunan durgun sular ve bataklklarn, brakn yanlarnda yaamay, hzl bir ekilde yaknndan gemek dahi zararl olabilir. Bu tr yerlerden her ne suretle olursa olsun kanmak gerekir ve yerlemek iin yksek blgeler seilmelidir. Scak blgelerde kuraklk sonras yaan ilk yamur, kurumu olan topra slatt zaman toprak zerinde mevcut bulunan organik maddeler mayalanr ve buharlar. Buharlaan bu maddeler eitli stma hastalklarna, dizanteri, karacier hastal ve basit yaralarn kangren olmasna sebep olur. Scak-Kuru Havann nsan Salna Etkileri: Deneylerle sabittir ki; vcudu gevek ve rutubetli olan ahslarn scak-kuru havada itahlar artmakta ve yemek sindirmeleri de yolunda olur, vcutlarna kuvvet gelerek imanlamalarna neden olur. Verem hastal olanlarn scak blgelerde hava deiimi geirmeleri doktorlar tarafndan tavsiye olmasna ramen, bu tip hastalarn scak-kuru havalarda kalmalar uygun deildir. nk ksrkleri artarak hastallklar ilerler ve ok strap ekerler. Grtlak iltihab olan kimselerin de scak-kuru havada kalmalar hi uygun deildir. nsan, scak-nemli havadan ziyade scak-kuru havaya dayanabilir. Scak-Nemli Havann nsan Salna Etkileri: Scak-nemli hava, insan vcuduna geveklik ve metanetsizlik getirir. Yemeye itah kalmaz ve sindirim sistemi zor alr. Ayrca ani bir zaaf geirerek vcudun direnci azalr, scaklk ve rutubetten kaynaklanan kflenmeye kar diren gsteremez. Bu yzden eitli bataklk hastalklarna kaplr. Bu mevsimlerde, dier blgelerden, havalar gzel ve salam olan yerlerden gelen insanlarn birtakm hastalklara kapldklar grlmektedir. Scak-nemli hava ayn zamanda sinir sistemine etki yaparak, insann akl dengesini ve idrak kabiliyetini azaltmaktadr. Deneyler gstermitir ki: Scak-nemli havalarda nefes almak zorlat iin byle bir yerin havas akcier hastalna, bronite, ime hastalna ve kalp hastalklarna mptela olanlara, uygun deildir. Havaso scak ve nemli olan yerlerde, buharlama azaldndan terlemede azalmakta dolaysyla idrar olay artmaktadr. 150 154
Havas scak-nemli olan yerlerde ya ifrazat art iin, ar imanlk da artmaktadr. Bu blge insanlarnn boylar, endamlar ve imanlklar dengelidir. Scak blgelerde, yaz mevsiminin k mevsimine ve k mevsiminin yaz mevsimine dnt zamanlarda havann tamamen deitiini grmekteyiz. Bu mevsimlerde, havas scak-kuru ve zemini yksek olan yerlerde insanlarn, karacier iltihab, bronit, karn zar iltihab, zatrrie, nefes darl, sinir sistemi bozukluu, tetanos, ishal, dizanteri ve karn ars hastalna kapldklar grlmtr. Havas scak-kuru olup da zemini alak olan yerlerde ise insanlar dizanteri, basit karacier iltihab, ishal, keyifsizlik ve karn ars hastalna kapldklar tespit edilmitir. Fakat havas nemli olan yerlerde ishal, dizanteri, karn ars ve stma hastalnn birok eidinin ortaya kt doktorlar tarafndan gzlemlenmitir. Scak blgelerde, havann iddetli bir ekilde deimesinden dolay vcut, souk almakta ve yukarda zikredilen hastalklar ortaya kmaktadr. Zira yaz mevsiminde scakln etkisi ile insan vcudu terleyerek derinin zerinde bulunan gzenekler daha fazla genilemi olur. Bu arada havann birden bire deimesi vcudu etkiler, terlemeyi durdurur ve vcut sour. Bilindii zere hastalklarn ou terlemenin engellendii zaman ortaya kmaktadr. Dolaysyla scak blgelerde yaayan insanlar kendisini imknlar dhilinde muhafaza etmek zorundadr. Zira scak blgelerde havann birazck soumas insan vcudunu ok etkiler. Gne Issnn nsan Salna Etkileri: Scak blgelerde yazn darda gezmemek lazmdr. Zira bu blgelerde saat drtten dokuza kadar gne scakl gayet etkili olup, gnete gezip dolaan ve vcutlarnn ak olan ksmlarnda birinci derecen yank izleri olan kzarklklar grnmeye balar. ayet gnete uzun sre ba zerine herhangi bir ey almadan gezilirse, o zaman ba ars, vcutta ime, beyin kanamas, beyin zarnda iltihaplanma, tberkloz, dengesizlik ve gz arlar gibi tehlikeli hastalklar grnmeye balar. Bu tip hastalklar insann lmne neden olabilir. Bu blgelerde yaayan halk, uzun yllarn tecrbesiyle, genelde uzun, beyaz ve bol elbise ile balarna kefiye denilen pamuk veya ipekten yaplm beyaz rt rterek giyinmektedirler. ounlukla yaln ayak gezerler ve salarn da tra etmezler. Ayrca bu blgenin halk genelde yaz mevsiminde ilerini sabahn erken saatlerinde yaptktan sonra saat drtte evlerine dnerek saat dokuz ve ona varncaya kadar yani gne scakl azalncaya kadar darya kmazlar. Halk, bir yandan yaad iklimin havasna ve tecrbelerine gre davranmaktadr. Herhalde onlar taklit etmek gerekir. Blgede bulunan asker personel ve memurlar, grevleri gerei gnete gezdikleri zaman fes zerine beyaz Kefiye sarmak veya beyaz emsiye kullanmak zorundadrlar. nk gnein scakln azaltmak zellikle beyaz renkli kumalarla mmkndr. Scak Blgelerin Bina ve Ev naat: nsan vcudu doal olarak mevsimlerin ve havann deimesinden etkilenir. Bu eit hava deiiminden dolay insanlarn kendilerini koruyacak evler ina etmesi her iklimde olduu gibi burada da zorunludur. Binalarn ve evlerin tesisinde ve inasnda mutlaka uyulmas gereken baz kurallar vardr. Bu kurallara uyulmad zaman elde edilmesi amalanan salkl yaam engellenmi olur.
151 155
ORSAM
zellikle scak blgelerde evlerin yksek, havadar ve rutubetsiz blgelerde ina edilmesi lazm gelir. Derin blgelerde rutubetsiz yer bulunamadndan ve hava akm olmad iin buralarn insan salna zararl olduu konusunda hi phe yoktur. Scak blgelerde bulunan lkelerin sokaklarna baktmz zaman genelde kuzeyden gneye ve doudan batya doru almtr. Kuzeyden gneye doru ak bulunan sokaklarn bir tarafna gne vurduu zaman dier taraf glge olur, dolaysyla bu sokaklarda hava scakl her zaman lml olur. Doudan batya doru ak bulunan sokaklarda ise, sabahtan akama kadar iinden gne eksik olmaz ve gnein scaklndan fazlasyla snrlar ve bu durum doal olarak evlere de yansr. Evlerin cepheleri dou ynnde ise sabahlar gne alr, bat ynndeyse leden sonra gne almaya balar. Bu ekilde batya doru cephesi bulunan evler ok scak olurlar. Cepheleri kuzeye doru olan evler serin, gneye doru olanlar ise ok scak olurlar. Geni caddelerin kylarnda bulunan evler de gayet scak olurken, dar sokaklarda bulunan evler yeterince gne almad iin tabi ki serin olur. Gne nn ev iine girmesiyle, havann yenilenmesi ve ieride akmn salanmas iin evlerde pencereler amak nemlidir. Ancak bu pencereler karlkl olmal ve evin aydnlanmasna yetecek sayda olmaldr. Scak blgelerde yaam iin yaplacak evlerin yn ve planlarna dikkat edildii gibi bu evlerin tavan ve zeminlerine de dikkat edilmesi gerekir. na Edilecek Binalarn Zeminleri: Zemin seiminde en nemli unsur hereyden nce rutubetsiz toprak semektir. Bir topran rutubetli olup olmadn anlamak iin, seilen blgenin yaknnda bulunan kuyulara bakmak gerekir. Kuyu sular yeryzne yakn ise bu zemin rutubetli olur, yok sular derinlerde ise zemin kuru olur. Scak blgelerde genel olarak evler krgrden yaplr. Fakat yoksul aileler evlerini bazen hurma dalndan bazen de kamtan yaparlar. Bu evler Hicazda ie, Yemende ari ve Basrada srife diye adlandrlr. Bu evlerin zerleri ot ile kaplanm olur, yamur suyu bunlarn iine giremez ise de, gnein iddetli scakl bu otlar kurutur ve scaklk tamamen ieriye akseder. Bu tip evler gayet scak olur. Baz mahallelerin binalarnn atlar, lml blge evleri gibi kiremitten yaplr. Ancak zellikle Arap yarmadas blgesinde bulunan evlerin ats olmaz. Genelde dam diye tabir olunan ak ve amurdan yaplr. Yazn, akamlar serin olmas nedeniyle halk bu damlarda sabaha kadar uyur. Bunlara ilaveten, beyaz rengin gne n daha fazla yanstmasndan dolay evlerini beyaz kire ile badana ederler. Bu da gzn grme gcne etki yapmaktadr. Bu blgelerde hava scak ve kuru olduu zaman yaz aylarnda sam diye tabir olunan bir rzgr estiinde, gndzleri evlerin st katlar fazlasyla snr ve bu evlerde oturmak imknszlar. Bu yzden genelde evlerin bodrum kat bulunur ve st katlardan daha serin olduu iin ev halk vakitlerini buralarda geirirler. Bodrum katna, Badatta serdab, Basrada anbar, Medinede kaa ve Mekkede divan denir. Hava scak ve nemli olduunda evlerin alt katlar, her zaman olduu gibi, fazlasyla rutubetli olur ve zellikle geceleri buralarda yatmak ve uyumak insan sal iin zararldr.
152 156
Havalar scak ve kuru olan blgelerde halk, yaz aylarnda gndzleri bodrumda, akamlar da damda vakit geirir. Sam yeli altnda yatmann hibir zarar yoktur. nk scak ve kuru havas olan blgelerde gece ve gndz arasnda scaklk fark fazla olmaz ve i dmez. Ancak havalar scak ve nemli olan blgelere, zellikle sahil kenarlarna, yaz aylarnda geceleri ok fazla i dt iin bu tr rutubetli yerlerde akta yatmak vcuda zarar verir. Evlerde bulunan tuvaletlerin mmkn olduunca ikamet ve yatak odalarndan uzakta ina edilmesi gerekir. Scak yerlerde kire veya sa kbrs denilen bir madde su ile kartrlarak tuvaletlere dkmek gerekir. Bu ekilde pislik ve rmelerin nn almak ve zararlar en aza indirmek mmkndr. Scak Blgelerde Lzm Olan Yatak Takmlar: Scak blgelerin zelliinden dolay, burada insanlarn yataca yatak ve araf pamuklu bezden olmal veya serinlii yznden hasr zerinde yatmal. Bu ekilde uykular rahat olur, ancak bu ekil yatmaya almayanlar hi olmazsa yataklarnn zerini hasrdan yaplm malzemelerle kapatarak yatan scaklndan kurtulur ve istenilen serinlik ve rahat uykuyu elde ederler. Bu blgelerin bir zellii de sivrisinek ve tatarck bceinin fazla olmasndan dolay geceleri gayet ince tlden yaplm cibinlik kullanmnn nemli ve gerekli olmasdr. Scak Blgelerde Yiyecek ve ecekler: Scak blgelerde yemek ve imek olduka nemlidir ve insan vcudunun bymesi ve gelimesi buna baldr. Yemekler ve iecekler, blgeden blgeye ve iklimden iklime deimektedir. Havas scak ve kuru olan blgelerde insanlarn az yemeye kanaat etmeleri gerekir. Scak blge insanlarnn sindirim sistemleri her an tahri olmaya ve iltihaplanmaya yatkn olduu iin fazla yemek mideye zarar verir. Ayrca et yemei vcutta safra salgsna neden olur. Bu da midede etin sindirimini engeller ve sindirilmemi et barsaklara ular ve tahri olmasna neden olur. Tahri olan barsak iltihaplanmaya maruz kalr ve ishal ile dizanteri hasatl grlmeye balar. Bu havann bir dier zellii de vcut fazla su kaybettii iin cildin kurumas ve kann koyulamasna neden olmasdr. Bu da genel olarak sindirim sisteminde ve zellikle midede rahatszlklar meydana getirir. Byle blgelerde yeme ime konusunda yaplacak seimler, vcut kabiliyeti gz nnde bulundurularak yaplmaldr. Dolaysyla bu blgelerde tavuk eti, dana eti, tatl su bal ve kuzu eti az tketmek lazm gelir. Bunlarn yerine esas yemekler sebzelerden seilmeli, bunlarn yan sra pirin, dar, buday, yer elmas ve patates yenmesinde bir saknca yoktur. Sebzelerin yan sra meyvelerden, zellikle portakal, nar, kavun ve karpuz gibi sulu ve serinletici meyvelerin yenmesi ok faydaldr. Gzelce beslenmi hayvanlardan alnan stn kaynatldktan sonra iilmesi vcuda byk fayda salar. Gebe Arap kabilelerinin arlkl olarak st ve yourt ile beslendikleri grlmektedir. 153 157
ORSAM
Havas scak ve kuru olan yerlerde yumurta yemek kabzla neden olur. Bu yzden ok su tketmek lazm gelir. ay, kahve, sarho edici ikiler ile uyarc merubatlarn tketilmesi kann galeyana gelmesini salad iin iilmemesi daha uygundur. Bu blgelerde genel olarak insan vcudu ok fazla su kaybettiinden mmkn olduunca su imek ve ara sra limonata, portakal suyu ve temirhindi196 suyu ile bunlara benzer svlar tketmek yararldr. Havas scak ve nemli olan blgelerde ise, insan vcudu daha nce izah edildii gibi tembelleir ve havann etkisi ile terleme ve salglama arlar. Ayrca solunum yolu ile akcierden su kayb da azalr. Bu nedenle kann yaps da deiime urar. Btn bu sebeplerden dolay yiyecek olarak besleyici ve uyarc zellii olan, et ve et yemekleri gibi yemekler alnmaldr. En azndan her yemein yars et, kalan yars da sebze olmaldr. nk scak ve rutubetli hava, insan vcudunda zellikle sindirim sisteminin gcn azaltr. Dolaysyla yalnz sebze yemek sindirim sisteminin arln ikiye katlar. Bunlarn dnda iyi piirilmi pirin ve sebze eitlerinden iyi piirilmi az miktarda her trl et yemeinden sonra alnmas uygundur. Scak ve rutubetli blgelerde yumurta yemek kesinlikle uygun deildir. Zira yumurta itah azaltc ve sindirimi zor bir yiyecektir. Bu blgelerde stn de sindirimi zordur ve devaml iilmesi ishal, dizanteri ve stma hastaln getirir. zellikle sahil blgelerinde iilmesi hi uygun deildir. Meyve eitleri zellikle, limon, portakal, mandalina, nar, kavun, karpuz, muz, ananas, hindistancevizi ve temirhindi gibi meyvelerin yenmesi insan bnyesine byk zararlar getirir. nk bu blgelerde zellikle yamurlu havalarda bunlarn tketilmesi stma, ishal ve dizanteri hastalnn grlmesine neden olur. Bu blgelerde sadece kuraklk mevsimlerinde yukarda ad geen meyvelerin yenmesi uygundur. ay, kahve ve benzeri uyarc ieceklerin tketilmesi uygun ve faydaldr. Lakin portakal suyu, limonata ve temirhindi suyu gibi serinletici merubatlarn iilmesinden vazgeilmelidir. nsanoluna en faydal iecek sudur. Susuz hayat mmkn deildir. Susuzluun giderilmesinde tek aredir. Yemeklere lezzet veren, hazm kolaylatran ve ilave edilen her yeri serinleten varlktr. zellikle scak ve kuru blgelerde ne kadar su iilirse o kadar faydal olur, ne kadar susuz kalnrsa o kadar zararl olur. Bununla birlikte scak ve rutubetli blgelerde ise, fazla su tketmek pek fayda getirmez. nk rutubetli havalarda vcut, fazla su kayb yaamaz. Dolaysyla fazla su almak sadece mideye arlk verir ve yemeklerin sindirimini zorlatrr. Scak ve rutubetli blgelerde de insan susuzluk hissi eker, ancak burada su imek susuzluu gidermez. Susuzluun giderilmesi iin, ay ve kahve iilmelidir. Yemek yerken hazm kolaylatrmak iin az miktarda su iilmelidir. Scak iklimlerde, rm maddelerin su ile birlikte buharlamas nedeniyle insanlarn, sabahlar evden kahvalt yapmadan darya kmalar ok tehlikeli olur. Zira a karn, tok karndan daha fazla etkilenir ve ie balamadan nce alnan gda insan pek ok
Temirhindi (Demirhindi): Yemen ve civarnda yetien bir eit bitki, sert bir aac olduu iin adna demirhindi denmi. Mayho ve ekimsi bir tad vardr. erbeti yaplr, scak blgelerde ok arzu edilen bir iecektir.
196
154 158
hastalktan korur. Yine bu blgelerde, gnde -drt n yemek yiyenlerin ishal hastalna kapldklar grlmtr. Bu yzden gnde en fazla iki n yemek lazm gelir. Scak blgelerde yaayan halk genel olarak yemeklerini abartl bir ekilde baharatl piirirler ve ac biber kullanmay severler. Blgeye ilk gelenler halk taklit etmekten kanmaldrlar. Blgenin yemeklerini ilk yiyenlerin azlarnda kabarcklar ve midelerinde yank meydana gelir. Abartl bir ekilde baharat kullanmak, insan vcuduna faydal deildir. Ancak havas scak ve nemli olan blgelerde ok az miktarda baharat kullanmak faydal olur, havas scak ve kuru olan blgelerde ise baharat kesinlikle kullanlmamaldr. Scak Blgelerde Souk ve Buzlu ecekler: Vcudun soumas yalnz iilen merubatn soukluk derecesine bal deil, ayn zamanda vcut scakl seviyesinde iilen merubatn miktarna da baldr. Doktor Basil, Salk Kanunu adl eserinde, insanlarn -drt bardak souk suyu pe pee itikten sonra, iddetli bir ekilde sanclandklarn defalarca gzlemlediini beyan etmektedir. Bu bilgiden scak blgelerde souk su iilmesinin zararl olduu anlam karlmamaldr. Burada anlalmas gereken nokta, souk sularn birden deil, yavaa iilmesidir. Yola giderken ve bir ite alrken su imek gerektiinde biraz dinlendikten sonra suyun iilmesi daha faydal olur. Ayrca buzlu su imenin beyine lezzet ve mideye kuvvet verdii bilinmektedir. Ancak buzun fayda ve zararlar, kullanma ekline gre deiir. Mesela, bir miktar buz parasn aza alp, yava yava eriterek yemekte bir saknca yoktur. Fakat ayn buz parasn yutmak, mideye iddetli arlara yol aar. Buz ile soutulmu iecekleri bir anda imek kt sonular dourur. Buzlu su veya buz ile soutulmu iecekler susuzluu gidermez, sadece geici bir sre rahatlk verir. Bunun yan sra tehlikesi her zaman var olduu iin doktorlar tarafndan terk edilmesi tavsiye edilir. Souk Suya Girmenin ve Yamurda Islanmann Sakncalar: Souk iecekler ne ekilde vcudu etkilerse, souk suya girmek de en az o kadar etkiler. Denemeler sonucu anlalmtr ki; insann vcudu terli iken zaman souk suya girmesi, ok ar hastalklara maruz kalmas demektir. Ilman blgelerde de, terli iken souk suya girmek akcier iltihab ile kas ve eklem yerleri iltihabna sebep olur. Scak blgelerde ise stma, dizanteri ve karn ars hastallklar grlr. Vcudunun tamam deil de ayaklar bir mddet souk suda bekletmek, yukarda anlatlan hastalklarn tamam grlmesinde balca etkendir. Yamur yad zaman yolda veya lde mecburen slanan kii, yamur durduktan sonra derhal elbiselerini deitirmelidir. Elbiselerini deitirmeyenlerin, slak elbiseleri zerlerinde kuruduka ok tehlikeli hastalklara kapldklar deneyler sonucu grlmtr.
155 159
ORSAM
Rzgr ile Serin Havann Etkileri: Vcut terli olmad zamanlar evin iinde pencere karsnda oturmakta bir saknca yoktur. Ancak terli terli rzgra kar veya evin iinde hava akmna kar nlem almadan durmak veya oturmak tehlikeli hastalklara maruz kalmak demektir. Scak blgelerde terlemek faydal bir gstergedir. Bu terlemeyi engellememek lazm, nk vcudun scaklk dengesini ayarlar. Giyim Meselesi: nsanolunun d etkenlerden korunmak iin stn rtecek giysilere ihtiyac vardr. Blgelere, iklim ve mevsimine gre elbiselerinin kalnlk ve rengi deiir. Beyaz renkli elbise gnein scakln yanstt iin vcudu serin tutar. Scak blgelerde ahali genelde beyaz renkli elbiseleri tercih eder ve dier mevsimlerde de beyaza yakn renkleri tercih etmektedirler. Bu blgelere tananlar halkn giyimine gre elbiselerini uydurmak zorundadr. Doktorlarn bazlar scak blgelerde ynden yaplan atlet giyinmeyi tavsiye ederler. Ancak bu blgelerin yaz mevsimi o kadar scak olur ki, atlet insan zerinde sanki suya dalmsna terden tamamen slanr hale gelir. Byle scak mevsimde atlet giymek uygun deildir. nk fazla terden atlet sland iin havann etkisiyle vcuda souk dokunduundan hastala davetiye karr. Souk ve lman iklimlerde insanlarn atlet giymeye altklar halde, scak blgelere geldikleri zaman atletlerini kardklar grlmektedir. Bu blgelerde karn organlar daha ok hassas olduundan, hava scaklnda en basit deiiklik ishal, dizanteri ve karn ars gibi hastalklara neden olmaktadr. Karn blgesini d etkenlerden korumak iin her zaman yn veya pamuktan rlm kuak balamann faydal olduu denenmitir. Scak iklimlerde karn blgesini dier blgelerden daha fazla scak tutmak gerekir. Ketenden yaplan bezler vcudu serin tutuundan, bunlardan pantolon, entari ve ceket yaplabilir. Yaz aylarnda en uygun giyim budur, ancak ter ile abuk slanmasndan dolay bu bezlerden don ve gmlek yapmak uygun deildir. Temizlik ve Ykanmak: Vcut temizliinin insanolu iin ne kadar nemli olduunu izah etmeye gerek yoktur. nsann vcudu kirli olursa kir kokar ve bir sr cilt hastalna da neden olur. Scak blgelerde ok terlemeden dolay vcutta fazla kir toplanmaya balar. Bu kirlerden kurtulmak iin, yaz aylarnda her gn amar deitirilmeli, lk su ve sabun ile banyo yaplmaldr. Hi olmaz ise en az iki gnde bir bu usul tatbik etmek pek kolaydr. Ykanmann etkisi kullanlan suyun scaklna gre deiir. Eer suyun scakl vcut scaklndan dk ise vcuda kuvvet, yksek olursa vcuda metanetsizlik ve zafiyet kazandrr. Bu blgelerin bir dier zellii de, gecelerinin scak oluudur. Byle gecelerde insan, uykusu katnda souk su ile banyo yaparsa hem rahatlar, hem de gzelce uyur. Gndzleri de yine souk su ile banyo yapmak teri dengeler ve scaklk etkisinden kurtararak afiyet baheder.
156 160
VIII. HABERLEME VE ULAIM
157
ORSAM
Vilayetin Posta ve Telgraf Hatlar Hakknda Genel Bilgi : Basradan 110 km. uzaklkta ve Basra Krfezi Boaznda bulunan ve Fav diye bilinen yerde bir telgraf hatt bulunmaktadr. Osmanlca (Trke) ve yabanc dillerde telgraflar kabul ettii gibi oradan da Hindistan ve Avrupann her tarafna irtibat mevcuttur. Telgraf hatt Basradan kuzeye doru uzanr ve 60 km. sonra Kurna kasabasna kadar ular. Bu kasabann knda hat iki kola ayrlr. Birinci kol Muntefik livas-HammarSk-yh-Nasriye-Semave-Divaniye ve Hille hattn takip ederek Badata kadar uzanr. Yalnz bu noktalarda sadece Nasriyede yabanc dil bilen personel vardr. kinci kol ise Kurnadan atra-Amara-Aligarbi-Kut-Aziziye ve oradan da Badata balanr. Bu telgraf hatt ile Osmanlca, Farsa ve Arapann yan sra tm Avrupai dillerinde telgraf alnr ve gnderilir. 1309 tarihli vilayet salnamesinde bahsi geen, Hey Kazas ile Kuttul-Amara arasnda yeni hat plan, (1318) tarihli vilayet salnamesinde yaplm olarak karmza kmaktadr. Telgraf hatt Badat vilayet salnamesine gre Basrada eski tarihlerden beri mevcut olup, ancak bu hatlarn Urban tarafndan tahrip edildii yazlmaktadr197 . Postalar Basradan Kurnaya oradan da Kuttul-Amaraya ve Badata kadar emanet eya kabul eden posta almaktadr. Basradan Muntefike ve Necide yalnz mektup kabul edilmekte, emanet eya kabul edilmemektedir. ki liva iindeki posta ilerini zabtiye kuvvetleri yrtmektedir. Basra-Badat arasnda posta ileri buharl gemilerle ve dier ileler arasnda ise mehuf198 diye tabir edilen aralar ile yaplmaktadr. Basradan Necide kadar postalar ise hecin develeriyle ulatrlmaktadr. Yol ve Kprler Basra ve Amara livalarnda ulam yolu olarak, genelde nehirler kullanlmaktadr. Amarann iki yakasn bir birine balayan kpr dahi dubalar zerinde ahap yapldr. Kk nehirler zerinde hurma aacndan yapl kk kprler bulunur. Nehirler zerinde yok denecek kadar az sayda, ta yapl kpr bulunur. Byk nehirlerde kardan karya gei, gemilerle salanr. Muntefikte Garraf nehrinde su bulunduu zamanlar ulam genellikle nehirden gemiler vastas ile olur. Bu nehirden ok sayda ufak cetveller ayrlmakta ve sel olduu zaman blge tamamen bir bataklk haline gelmekte, bu nedenle de yolculuk yapmak zorlamaktadr. Garrafta su bulunmad zamanlar (Temmuz-Ekim aylar) yolculuk karadan yaplr ve gelen giden yolcularn ayak izleri yolun gstergesi ve rehberi olur. Necid sancanda ise yolculuk, sahil kenarnda olunca deniz yolu ile sahilden uzaklatka da karayolu ile yaplmaktadr. Bu blgenin byk bir ksm kumla kapl olduundan, ose yolu yapmak imknsz ve zordur. Dolaysyla yolculua kan insanlar hayatlarn bu yollar bilen rehberlere ve kafilelerini de kervanclara emanet etmek zorundadr.
197 198
(1299) yl Badat Vilayet Salnamesi. Mehuf: Aa ve zift ile yaplan kk sandal.
158 162
Ulam Aralar Basradan Kurnaya ve oradan da atra-Amara, Aliarki, Aligarbi, Kuttul-Amara ve Badata kadar ulam Dicle nehri zerinden yaplmaktadr. Ulam aralar ise Umman Osmanl daresi Vapurlar olup Musul, Frat, Rusafe, Badat ve Meskene adlaryla be vapur ve onlara bal 23 duba ile yaplmaktadr. Bunun yan sra ngiliz Lynch irketinin Mecidi ve Halife adlar ile bilinen iki vapuruyla yaplmaktadr. Bunlarn yan sra halka ait olan kk byk yaklak 250 adet kk yelkenli gemilerle ulam salanmaktadr. Bu muhtelif vapurlar, 60.000 okkadan 300.000 okkaya kadar yk ekebilmektedir. Ayrca gemilerin en by 50.000-60.000 ve en k 4.000-5.000 okka yk tayabilirler. Basra kazas ile Amara livas dahilinde ulam aralar sadece yelkenli gemiler ile belem ve mehuf diye tabir edilen kk kayklarla yaplmaktadr. Basradan Zbeyir blgesine yk tamacl ise katrlarla yaplmaktadr. Necid kazasnda ulam arac olarak sadece develer kullanlmaktadr. ehir ve kylerin iinde ise, ulam bazen katrlarla ve bazen de merkeplerle yaplmaktadr. Sahillerde ise ulam yelkenli gemiler ile salanmakta ve Basradan Bahreyne kadar mil vapurlar on be gnde bir sefer dzenlenmektedir. Muntefik livasndaki, ulam ise yledir: Kut kasabas karsnda Garraf nehri boazndan Hey, Kale-i Skker ve atradan geerek Nasriyenin on be dakika dousunda bulunan kaynana ve ondan Sk-yh, Hammar ve Kurnaya kadar Frat nehri zerinde gemi iletilmektedir. Yalnz Garraf nehri kuruduu zaman ulam aralar olarak katr ve merkepler kullanlmaktadr. Basradan Hindistana ve Avrupaya ileyen deniz vapurlar, ilgili blmde anlatlacaktr.
159 163
IX. BASRA VLAYETNDE ALIAN YABANCI RKETLER VE KONSOLOSLUKLAR
160
ORSAM
LONDRA-BASRA ARASINDA ALIAN VAPUR RKETLER 1- Hali Faris ve Ortaklar irketinin Vapurlar, Vapurun Ad
Dicle Vapuru Basra Vapuru Badat Vapuru Grc Vapuru Melek Vapuru Frat Vapuru199
Yk / Ton
3500 2800 2500 2400 2300 3500
Saat / Mil
12 9 10 10 10 --
alt Yerler
Basra, Buehr, Lence, Bender Abbas, Aden, Cidde, Svey, Port Said, Marsilya ve Londra.
Distribtrlerin Adlar
Bulunduu ehir
Buehr Lence Bender Abbas Aden Cidde Svey Port Said Marsilya Londra Basra Badat
Distribtrn Ad
Deksin Bedir Bedir Aden Gr irketi Hasan Badadi Sabliyon Sanapliyon Sakon Kardeler Cons Prais ve Ortaklar Darbi Andoras ve Ortaklar Darbi Andoras ve Ortaklar
2- British India Vapur irketi, Vapurlarnn Ad

Kistene Vapuru Penbe Vapuru Prolya Vapuru Semle Vapuru Badat Vapuru Kilve Vapuru
199
Saat / Mil
15 12 12 12 12 12
Yk / Ton
256 200 200 180 180 200
Beygir Gc
1115 1536 1554 1615 1271 1552
Kaptann Ad
Sport Hosyent Kelbit Robinson Wayht Hid Bon
1308 ylnda Tamir Altnda
161 166
Distribtrlerin adlar
Bulunduu ehir
Bombay Karai Maskat Bender Abbas Lence Bahreyn Buehr Muhammara Basra
Distribtrn Ad
McKenzi Makine ve Ortaklar McKenzi Makine ve Ortaklar Tavl And Kpne ve Ortaklar Cary Paul ve Ortaklar Cary Paul ve Ortaklar Cary Paul ve Ortaklar Cary Paul ve Ortaklar Cary McKenzi ve Ortaklar Cary McKenzi ve Ortaklar
3- Bombay ve ran Vapur irketi, Vapurlarnn Ad

skilipter Vapuru Hseyni Vapuru Mobil Vapuru Henry Palko Vapuru Kaldir Vapuru Kesinkartr Vapuru ------
Saat / Mil
10
Yk / Ton
2800 1500 1800 1200 500 2600
Kaptann Ad
Mr. Meln -Yz Mr. Fin ---
Distribtrlerin Adlar
Bulunduu ehir
Basra Buehr Lence Bender Abbas Karai Bombay
Distribtrn Ad
Aa Mehmet Cevat Hac Ali Ekber ve Hac Ebulkasm Ali Smeyye olu Hasan Hac Mehmet Hasan Mehmet Hseyin Han Aa Abdlhseyin
162 167
ORSAM
BASRA VLAYETNDE BULUNAN KONSOLOSLUKLAR

1. ngiltere Devleti Konsolosluu: Konsoloslar : (129913001301) ylnda Mr. Webertsun, (13081309) yllarnda Leftend Siptiranten, (1311) ylnda Mr. Bewel, (1317) ylnda Mr. Elbert arl, (1318) ylnda Mr. ibli ve (1320) ylnda Mr. A.W. Ratislo
Birinci Tercman : Refail Efendi (130813091311131713181320) kinci Tercman : Yusuf Efendi (13081309), Matos Efendi (13111317) nc Tercman : Matoz Efendi (13081309) Konsolosluk Ktibi : Rezzuk Efendi (131713181320) Basra-ngiltere Posta Mdr: Mr. Ton Salvis (131713181320) Posta Ktibi : Naum Efendi (131713181320) Konsolosluk Tabibi : Dr. Wokr (131713181320) 2. ran Devleti ehbenderlii: ehbenderler : (1300) ylnda ehbender Aa Rza, (1301) ylnda ehbender (yok), (1308) ylnda ehbender Vekili Nasr Bey, (1309) ylnda Faracullah Han, (1311) ylnda Molla Rza Han (1317) ylnda Hac Ablresul Han, (1318) ylnda Mirza Musa Han ve (1320) ylnda Hac Mirza Mehmet Teki Han.
Tercman : Hac Mustafa Efendi (13171318) ve Seyit Hadi Efendi (1320) Trke Ktip : (1317) ylnda Mirza Mehdi Han ve (1318) ylnda Ali Efendi Farsa Birinci Ktip : (13171318) yllarnda Mirza Mehmet Bakr ve (1320) ylnda Muzaffer Han Farsa kinci Ktip : (13171318) yllarnda Aa Mirza Hasan 3. Fransa Devleti Konsolosluu: Konsolos Tercman : (1299) ylnda Msy Tesarzek, (13001301) ylnda Msy Peyat, (1308) ylnda Konsolos Vekili Cebrail Efendi Asfar. : Naum Loka Efendi (1308)
4. Flemenk Devleti Konsolosluu: Konsolos vekili Tercman : Fredrik Ledil (1308) : Yok
5. Amerika Konsolos Memurluu: Konsolos Memuru : Mr. Jemis Hemilton (131713181320) Konsolos vekili : Mr. Tichok
163 168
6. Rusya Devleti: Konsolos Konsolos Vekili Baktip Tercman : Msy Edmof (1320) : Msy Safinof (1320) : Aa Hasan Hac Molla Rza (1320) : Jan Hayyat Efendi (1320)
BASRADAK GAYRMSLMLERN RUHAN LDERLER Keldan Milleti Papaz Keldan Milleti Papaz Sryani Milleti Papaz Ermeni Milleti Papaz Musevi Milleti Muallimi Kes200 srail Efendi Kes Mansur Efendi Kes Yusuf Efendi Kes Hemazasp Efendi Yehuda Efendi
200
Kes: Papaz, kei. Mevlt Sar, El-Mevarid Arapa-Trke Lgat, stanbul 1980, s.1226.
164 169
X. BASRA VLAYET LE LGL ZEL BLGLER
165
ORSAM
BASRAYA MAHSUS YAPILMASI GEREKEN LER

LGL GN / AY 1 Mart 1 Mart 1 Mart 1 Mart 15 Mart 15 Mart 20 Mart 25 Mart 31 Mart 1 Nisan 1 Nisan 10 Nisan 10 Nisan 1 Mays 10 Mays 10 Haziran 31 Haziran 1 Temmuz 5 Austos 30 Austos 1 Eyll 1 Eyll 10 Eyll 15 Eyll 20 Eyll 10 Ekim 10 Ekim 20 Ekim 30 Ekim 1 Kasm 1 Aralk 15 Ocak 25 Ocak 10 ubat YAPILACAK LEMLER Kalemlerde Kaytlarn Yenilenmesi Erzaklarn Mnakasas (Eksiltmesi) Mekkrelerden201 cret Kesilmesi Bedelli Askerlik Tahsilt Daire statistiklerinin Dzenlenmesi K Mahsullerinin Mzayedeye kartlmas Koyunlarn Yoklamas Hurma Aacnn Alanmas Maalardan Mekke ve Medine kramiyesinin Kesilmesi Develerin Saylmas Belediye Hesaplarnn Grlmesi K Mahsullerinin Tahmini Basrada Hasat Mevsimi Koyun vergilerinin Kst Tahsili Erik, Elma ve Sebzelerin Basrada Yetimesi Yoklamas Yaplmam Koyunlardan Dolay Memurlarn Sorumluluu Koyunlarn ran ve amiyeden Dnmesi Hurma ve Yazlk Mahsullerin Mzayedeye kartlmas ve halelerinin Yaplmas Hurma ardaklarnn Kurulmaya Balamas Piyasaya Zbeyir Kavununun kartlmas Kamu Arazisinin Taksimi ve Ekilmeye verilmesi Yaz Mahsullerinin Tahmini ve Ekilmesi Hurmalarn Kesilme Zamann Rubyan Balnn Avlanmas oan Denilen Hurmann Paketlenmesi Belediye Bte Toplanmas Hurma ardaklarnn Kaldrlmaya Balanmas Bakla Ekimi Kanal ve Nehirlerin Kazlmaya Balanmas Vilayet Btesinin Takdim Tarihi Arpann Ekimi in ift Srlmesi Arpa Mahsulleri in Tohumlarn Ekilmesi Basrada Aalar Budama Zaman Subbur Ad verilen Balklarn Avlanmas
Mekkre: Hayvanlarla malzeme nakletme ilemi. Mekkr, Osmanl ulam rgtlenmesinde canl unsur olan tayclardr. Mekkrleri ele alan bir alma iin bkz: mit Ekin, 17 ve 18. Yzyllarda Osmanl mparatorluunda Ulam ve letim rgtlenmesi zerine Bir Aratrma, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara 2002.
201
166 172
MERKEZ VLAYETN BR SENELK YAZIMA STATST202 Vilayet Evrakna Gelenler:

Geldii Makam Bb- l Dhiliye Maliye Seraskerlik, Nafa, Maarif ve Emekli Sand. Muhtelif Yazmalar Muntefik Livas Amara Livas Necid Livas Yakn Vilayetler Kurna Kaymakaml Badat Vilayeti Yaz (Adet) 12 311 81 207 2000 257 226 271 148 168 305 Telgraf (Adet) 20 134 81 95 689 383 291 --219 76
Vilayet Tarafndan Yazlanlar:

Gittii Makam Bb- l Dhiliye Maliye Seraskerlik, Nafa, Maarif ve Emekli Sand. Muhtelif Yazmalar Muntefik Livas Amara Livas Necid Livas Yakn Vilayetler Kurna Kaymakaml Badat Vilayeti Vilayetlere Yazlan Genel Yazmalar Yaz (Adet) 7 61 35 155 1161 302 228 340 177 177 94 370 Telgraf (Adet) 37 63 97 130 530 374 207 --147 88 129
202
1308 tarihli Basra Vilayet Salnamesi verilerine gre.
167 173
ORSAM
BASRA VLAYETNDE BULUNAN CAM VE MEDRESELER

Basrada Bulunan Camiler: 1. Abdullah Aa Camii 2. Seyif Camii (minarelidir) 3. Aziz Aa Camii 4. Ebu Minareteyin Camii 5. Kitane Camii 6. Kasab Camii 7. Arap Camii 8. Gevaz Camii (minarelidir) 9. bni Abid Camii 10. Gename Camii 11. Hidade Camii 12. Makam Ali Camii 13. Sinan Paa Camii Basrada Bulunan Medreseler: 1. Rahmaniye Medresesi 2. Sleymaniye Medresesi 3. Hille Medresesi (Bu medresede Mft Efendi bugne kadar ders vermektedir). Yl (1308). Basraya Bal Yerlerde Bulunan Camiler: 1. Seraci Camii 2. veysan Camii 3. Ferik El-Sahir Camii 4. Menavi Lecmede-i Kebr Camii 5. Menavi Lecmede-i Sagr Camii 6. Muhciran Ky Camii 7. Hamdanda Bezir Camii 8. Hamdanda Yeni Camii 9. Hamdanda Ceride Camii 10. Feyazi Ky Camii 11. Zin Camii 12. Abulhasipde 5 cami ve medrese 13. Zbeyirde 15 cami ve 8 medrese
168 174
Basrada Harap Olmu Camiler: 1. 2. 3. 4. 5. 6. Heydarani Camii Hoca Mahmut Camii Gn Camii Muhsin Mehasin Kible Camii Hefafe Camii 7. Bstan Kasap Camii 8. Mecmua Camii 9. Feres Camii 10. Badadi Camii 11. Devasirde Hest Camii 12. Gneyde Hamdan taraflarnda 1 cami
169 175
ORSAM
BASRA VLAYETNDE BULUNAN ASHB-I KRM, EVLYA VE EYHLERN TRBELER BULUNDUU YER
Basra Basra Basra Basra Basra Basra Basra Basra Zbeyir Kasabas Basra ile Zbeyir arasnda Zbeyir Kasabas Zbeyir Kasabas Zbeyir Kasabas Abulhasib Kasabas Abulhasib Kasabas Zbeyir Kasabas Zbeyir Kasabas Zbeyir Kasabas Zbeyir Kasabas Hey Kazas Hey Kazas Hey Kazas Bataih blgesinde Amara Kazasnda Amara Kazasnda Basra Basra Basra Basra
ADLARI
eyh Muhammed Emin El-Gevaz (R.A) eyh Abdullah (R.A) eyh Cebare (R.A) eyh zzettin (R.A) eyh Habibullah (R.A) eyh Muhammed El-Cozi (R.A) eyh Ali Abdulselam (R.A) eyh brahim El-Redini Hz. Zbeyir b. vam Trbesi Hz. Talhann Trbesi Enes b. Mlik Trbesi Hz. ey Hasan El-Basri Trbesi Hz. Hasan ibn-i Seyreyin El-Muabber Trbesi Hz. Abdurrahman b. Avf Trbesi Hz. Mikdad ibn-i Esved El-Kindi Trbesi Basra Eski Valilerinden Utbe b. Gazvan Utbe El-Gulam Evliyadan Sheyl b. Abdullah Ahmet b. Harun Er-Reit Hz. Ebu Yel Trbesi Hz. Ebulzlgafari Trbesi Hz. Said b. Cebir Trbesi Hz. Gavsizam Ahmet Er-Rufai Trbesi Hz. Aziz Peygamberin (R.A) Makam Hz. Alinin oullarndan Hz. Abdullahn Makam Hz. Yahya b. Zekeriya Makam Hz. mam Alinin Makam mam Abbasn Makam Hz. Yahya b. Musa (R.A) Trbesi
170 176
MADALYA VE NAN ALAN BASRALI SAYGIN KLER SIRA NO

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
203 204
ADLARI
RTBE ve NAN
Abdullah b. Halife Abdullah Senyan Paa Abdulvahidzade Hac brahim elebi Abdulvahidzade Abdulvahap elebi Abdulvahidzade Ahmed elebi Abdulvahidzade Salih Bey Abdulvahidzade Yusuf elebi Abdulvahidzade Halaf elebi Abdlaziz Naci Efendi (Mlkiye) Abdlhamid Efendi (Mlkiye) Amara Nakibi Seyyit Ahmed Efendi Amara Nakibinin Olu Seyyid Haim Efendi Beni Lam Airet Reisi Bnyan El-Mezban Bereketzade Seyit Muhammed Efendi Bessamzade Hac Ali elebi Bessamzade Muhammed elebi Bessamzade Muhammed elebi Elbu Muhammed Airet Reisi eyh Yasir El-Faysal Elbu Muhammed Airet Reislerinden Ureyb El-Vadi Halidl-Un Paa
Drdnc Derece Rumeli203 (uray- Devlet yesi) Mtemayiz204 nc Derece Mtemayiz kinci Derece Mtemayiz kinci Derece Mderris Mderris zmir Payesi ve Gm mtiyaz Madalyas Bursa Mderrislii Gm mtiyaz Madalyas nc Derece nc Derece nc Derece nc Derece nc Derece Kapcba205 Emirl-mera206
Mlkiye rtbeleri iinde hiyerarik olarak ilk srada gelir. Mlkiye rtbeleri iinde hiyerarik olarak Albaylk rtbesi ile ayn srada. 205 Mlkiye rtbeleri iinde hiyerarik olarak Binba rtbesi ile ayn srada. 206 Emirl-mera: Mlkiye rtbelerinden olup, stabl- Amire ile Mirmiran rtbesi arasnda Paa unvan.
171 177
ORSAM
21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45
Humud El-Mellak elebi Huzayrizade Kasm elebi brahim b. Tok Kertaszade Abdulvahap elebi Paa Mecmuizade Mahmut Efendi Mendilzade Yusuf Efendi Meni Mesln Efendi Mirza Hamza Efendi Mbarek Bey Es-Sabah Mrizade Hseyin Paa Nakipzade Haim Bey Nakipzade Kaymakam Recep Efendi Nakipzade Seyyid Abdulvahap Bey Nakipzade Seyyid Ahmed Efendi Nakipzade Seyyid Halaf Paa Nakipzade Seyyid Hamid Bey Nakipzade Seyyid Talip Paa Nakipzade Seyyid Zeyd Bey Nakipzade Yusuf Efendi Necid Eski eyhlerinden Abdullah Es-Sadun Nimetzade Abdullah Efendi Nimetzade Hac Mahmut elebi Sadun Ailesinden Falih Paa Sadun Ailesinden Fehd Paa Sadun Ailesinden Mansur Paazade Sadun Paa
nc Derece kinci Derece Drdnc Derece Emirl-mera Mderris nc Derece nc Derece kinci Derece stabl- Amire207 Emirl-mera Mtemayiz stanbul Payesi ve ftihar Madalyas nc Derece Edirne Payesi ve Rumeli Emirl-mera nc Derece Rumeli kinci Derece Mtemayiz Emirl-mera ve Gm mtiyaz Madalyas nc Derece Drdnc Derece Mirmiran Mirmiran Emirl-mera
207
Istabl- Amire payesi: Kapcbandan yukar ve Emirl-mera payesinden aa mlkiye rtbesidir.
172 178
46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64
Sadun Ailesinden Mezid Paa Sadun Ailesinden Mizl Paa Sadun Ailesinden Mutlak Bey Sadun Ailesinden Mhelhel Paa Sadun Ailesinden Sleyman Bey Sadun Efendi Salih El-Bekir elebi Saray Airet Reisi Kasap El-Attar Seyyid Selman Efendi eyh Abdullah Efendi eyh Muhammed b. Abdulvahap Paa Tccardan Yakup Nevah Efendi Yasinzade Abdulkadir Efendi Zheyirzade Abdulmuhsin Paa Zheyirzade Ahmed Paa Zheyirzade Hac Ali Paa Zheyirzade sa Paa Zheyirzade Mustafa Bey Zheyirzade Yusuf Paa
Mirmiran Rumeli Gm mtiyaz Madalyas Rumeli (ura-y Devlet yesi) Istabl- Amire nc Derece nc Derece Istabl- Amire ve Gm mtiyaz Madalyas Mderris Edirne Payesi Emirl-mera ve Gm mtiyaz Madalyas nc Derece nc Derece Emirl-mera Rumeli (ura-y Devlet yesi) Rumeli Emirl-mera kinci Derece Emirl-mera ve Gm mtiyaz Madalyas
173 179
XI. TM EYALET SALNAMELERNDE MEVCUT GENEL BR BLG: NEML TARH OLAYLAR
174
ORSAM
Vilayet salnameleri ayn zamanda bir genel kltr deposudur. Her konuda bilgi verdii gibi tarihte meydana gelen nemli olaylar da kapsam iine alm ve halk bu konularda da bilgilendirmeyi ama edinmitir. Burada kitabn hedefinin dnda kald iin Basray ilgilendirmeyen konular ele almadk. Bununla birlikte salnamelerde yer alan ve nemli kronolojik tarihi bilgileri ieren aadaki bilgileri vermeyi gerekli grdk.
Tarihte Meydana Gelen nemli Olaylar (Hicretden nce)

YIL 183961 Evrenin Yaratl, Kifayeye Gre 183685 Evrenin Yaratl, Ulu Beye (Trk asll Uzay Bilimci) Gre 6213 Evrenin Yaratl, Takvimut-Tevarihe Gre 5446 Hazreti demin Yaratl (Muncemine Gre) 4386 Hazreti demin Yaratl (Sezarn Takvimine Gre) 3974 Nuh Peygamberin Tufan 3548 Msrn mar 3262 Babil Devletinin Tekili 3236 nenin Kefi 2962 zmden arap Elde Edilmesi 2825 Zeytin Aacnn lk Ekilmesi 2812 Asuri Krallnn Tarih Sahnesine k 2750 Hz. brahimin Doumu 2725 Terzilik Mesleinin Kefi 2725 Krmz Boyann Kefi 2640 Bakrclk Sanatnn Meydana k 2625 Madenlerin Kefi OLAYLAR
175 182
2520 Kln cad 2506 Ok ve Yayn cad 2470 Kalkann cad 2426 Madeni Aynalarn cad 2335 Okuma Yazma Sanatnn cad 2317 Hazreti Yakupun Msra Gelii 2291 Mehur Msr Kurakl 2275 Gemilerin Denize Al (Yldzlara Gre) 2225 lk Gne Takviminin (365 Gn) Msrllar Tarafndan Kullanlmas 2176 Msrda Erkek ocuklarn ldrlmesi le lgili Firavunun Emri 2075 Hazreti Musann Msrdan k 2021 Demir Madeninin Kefi 2005 Savalarda Kalkann lk Defa Kullanlmas 1883 Msrda Haritann cad 1425 Mknats Gcnn Kefi 1359 Denizlerde Savan Balamas 1345 Gemi Limann cad 1229 Satran ve Tavlann cad 1155 Msr ve Suriyenin Nabukadnasar tarafndan yklmas 1110 Kurun Kalemin cad 1108 ranllar Tarafndan Msrn gali 1107 Tarih Biliminin Yazlmaya Balanmas 916 skender Tarafndan Msrn Geri Alnmas
176 183
ORSAM
915 rann skender Tarafndan gali ve Darann ldrlmesi 910 Romada Gm Para Basm 885 Yangn in Tulumbann cad 665 Nadrn (Amonyak Tuzu) cad 585 Hazreti sann Doumu 517 Romada Papann Tahta k 484 Camn cad 234 Ayasofyann Yapm 201 Su Terazisi cad 163 Fransa Krallnn Ortaya k 53 Hazreti Muhammedin (SA) Dnyaya Gelii 40 Ty Kaleminin cad 25 sko Krallnn ngilterede Ortaya k 14 ngiltere Krallnn Ortaya k 11 spanya Krallnn Ortaya k
177 184
Tarihte Meydana Gelen nemli Olaylar (Hicretten Sonra)

YIL 1 1 4 10 10 10 13 14 14 16 16 19 20 22 24 27 35 36 42 60 75 82 92 96 121 145 161 182 286 308 422 490 492 511 516 616 619 652 653 662 685 686 687 OLAYLAR Hazreti Muhammedin Medineye Hicreti Bedir Sava eker Kamndan eker Elde Edilmesi Peygamber Efendimizin Son Ha Farzn Yerine Getirmesi (Heccetl-Veda) Peygamber Efendimizin vefat Hazreti Ebubekirin Hilafeti Hazreti merin Hilafeti Basrann Yapl amn Fethi Kfenin Yapl slamda Tarihin Kullanlmas Kayserinin Fethi Msrn Fethi Denizcilik ve Ticarette slami Kurallarn Uygulanmas Hazreti Osmann Hilafeti Kbrs Adasnn Fethi Hazreti Alinin Hilafeti lk stanbul Kuatmas slamda Postann cad Kerbela Vakas slamda lk Para Basm talyada Sicilya Adasnn Fethi Mslmanlarn Endlse Geii Pamuktan Kt Elde Edilmesi Araplar Arasnda Kimya lminin Yaylmas Badatn nas Harun Reidin skdara Gelii Danimarka Krallnn Kuruluu Basrann Bir Kynde Ta Yamas (Her Ta 12 Okka) Petrol Madeninin Kefi Seluklu Devletinin Kuruluu Harezm Devletinin Ortaya k Hallar Tarafndan eker Kamnn Suriyeden talyaya nakli. Atabeylik Devletinin Ortaya k Saatin cad Cengiz Hann Ortaya k Atabeylik Devletinin k Etrak Devletinin (Trk Devleti Msr) Ortaya k Hulagnun Ortaya k Hulagnun k Barutun Yaygn Bir ekilde Kullanlmas Gzln cad Gemi Pusulasnn cad
178 185
ORSAM
688 699 727 728 728 758 762 773 783 784 796 797 804 807 835 848 852 853 858 858 862 868 875 893 903 922 922 922 923 923 932 935 941 944 957 926 985 987 997 1012 1050 1094 1110 1135 1160 1167 1180 1188
Osmanl Devletinin Ortaya k Osmanl Devletinin Kuruluu Bursann Fethi Osmanlda Para Basm Osmanl Devletinde, Dzenli Ordu Tekilatlanmas Sleyman Paa Tarafndan Gelibolunun Fethi Topun cad Edirnenin Fethi Etrak Devletinin (Trk Devleti Msr) k Msrda erkez Devletinin Ortaya k Selanik ve Yeniehirin Fethi I. Kosova Muharebesi Timur Vakas Timurun k Yanyann Fethi Varna Muharebesi Matbaann cad II. Kosova Muharebesi ve II. Sultan Muratn Zaferi stanbulun Fethi Eski Sarayn nas Amerikann Kefi Fatih Camii naatnn Tamamlanmas Yeni Saray naatnn Tamamlanmas Sultan Beyazt Camii Yapm mit Burnu Yolunun Kefi Cep Saatinin cad Msrda erkez Devletinin k Halepin Fethi Msrn Fethi Tersane-i Amirenin Yapm Kanuni Sultan Sleymann Fransay Himayesi Birinci Viyana Kuatmas Badatn Fethi Adenin Fethi Macaristan ve Avusturyann Birlemesi stanbulda lk Defa Kahve Kullanm Mslmanlarn Endlsten G Rasathanenin nas ngilterede lk Gazete Basm Osmanl Devletinde Ttn Kullanm stanbulda Enfiyenin Yaygnlamas kinci Viyana Kuatmas Karlofa Anlamas skdarda Basmevinin Kurulmas iek Asnn cad Paratonerin cad stanbulda Byk Deprem Kaynarca Antlamas
179 186
1199 1206 1213 1216 1222 1229 1233 1240 1241 1242 1246 1247 1247 1254 1255 1263 1270 1279 1284 1286 1287 1288 1288 1289 1290 1290 1291 1293 1293 1293 1293 1295 1295 1297 1300 1305 1307 1315
Balonun cad Telgrafn cad Napolyonun Msr stilas Msrn Franszlardan Geri Alnmas Buharl Vapurlarn cad Bkre Anlamas Avrupa Genel Anlamas Demiryolunun cad Yenieri syan ve Nizam Ordu Tekilatnn Kurulmas stanbulda Tbbiye Mektebinin Kurulmas Edirne Anlamas stanbulda Takvim-i Vekai Gazetesinin Yaynlanmas Yunanistann Bamszl Karantina Nizamnamesinin Yazlmas Sultan Abdlmecit Hann Tahta k ve Tanzimat Fermannn Yaynlanmas Rtiye Mekteplerin Kurulmas Krm Sava stanbulda Sergi Al Sultan Abdlaziz Hann Avrupa Seyahati Svey Kanalnn Al Alman mparatorluunun lan stanbula Tramvayn gelii Ttnn Tekel Altna Alnmas Tersanelerde Havuz Sisteminin Kullanlmas Galatada Tnel Yolu Al zmit imendifer Demiryolunun nas Postalarn cad Mekteb-i Mlkiye-i ahanenin Kurulmas II. Abdlhamit Hann Tahta k Kanun- Esasi (Anayasa)nin lan Mebuslar Meclisinin Toplanmas Osmanl-Rus Sava Berlin Anlamas stanbulda lk Mzenin Al Msr Olay Ziraat Bankasnn Kuruluu Ankaraya imendifer Demiryolunun Gelii Osmanl-Rus Sava Zaferi
180 187
KAYNAKA
181
ORSAM
KAYNAKA
Salnameler: 1308 (1890) Tarihli Basra Vilayet Salnamesi, 187 sayfa. 1309 (1891) Tarihli Basra Vilayet Salnamesi, 355 sayfa. 1311 (1893) Tarihli Basra Vilayet Salnamesi, 199 sayfa. 1314 (1896) Tarihli Basra Vilayet Salnamesi, 140 sayfa. 1317 (1899) Tarihli Basra Vilayet Salnamesi, 174 sayfa. 1318 (1900) Tarihli Basra Vilayet Salnamesi, 293 sayfa. 1320 (1902) Tarihli Basra Vilayet Salnamesi, 249 sayfa. 1292 (1875) Tarihli Badat Vilayet Salnamesi, 176 sayfa. 1299 (1882) Tarihli Badat Vilayet Salnamesi, 199 sayfa. 1300 (1883) Tarihli Badat Vilayet Salnamesi, 288 sayfa.
Aratrmalar: Basra, EI2, Koninklijke Brill NV, Leiden, The Netherlands. Basra, The Columbia Encyclopedia, Sixth Edition Copyright, Columbia University Pres. 2001. Sl-nme, slam Ansiklopedisi, X, stanbul 1967, s.134-136. AFYONCU, Erhan, Osmanl Devlet Tekilatnda Defterhne-i mire (XVI-XVIII. Yzyllar), Marmara niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Trkiyat Aratrmalar Enstits Tarih Anabilim Dal, Yenia Tarihi Bilim Dal, Yaynlanmam Doktora Tezi, stanbul 1997. 1995. Ankara Vilayeti Salnamesi: 1325 (1907), Ankara Enstits Vakf Yaynlar, Ankara BAKER, Yasin, History of Bloody Violance in Iraq, Beyrut. 1999. BKR, Abdulhlk, Basra, DA, V, stanbul 1992, s.108-111. BALTACI, Cahit, Osmanl Eitim Sistemi, Osmanl Ansiklopedisi, stanbul 1996. BARTHOLD, W., Orta Asya Trk Tarihi Hakknda Dersler, stanbul, 1926. BATMAZ, Eftal, ltizam Sisteminin XVIII. Yzyldaki Boyutlar, Tarih Aratrmalar Dergisi (1996), XVIII/29, Ankara 1997, s.39-50. ADIRCI, Musa, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yaps, TTK Yaynlar, Ankara 1997. _____________, Osmanl Ordusunda Yeni Dzenlemeler, I. Askeri Tarih Semineri Bildiriler II, Gnkur ATASE Yay., Ankara 1983, s.85-98. ZAKA, Murat, Tax-Farming and Financial Decentralization in Ottoman Economy, 1520-1697, Journal of Economic History, 22, 1993. 182 190
DARKOT, Besim-Tayyib Gkbilgin, Basra, slam Ansiklopedisi, MEB Yaynlar, II, stanbul 1979, s.320-327. DARLING, Linda, Revenue-Raising And Legitimacy, Tax-Collection and Finance Administration in the Ottoman Empire, 1560-1660, Leiden: E. Brill, 1996, 123-125. DUMAN, Hasan, Osmanl Salnameleri ve Nevslleri, I-II, Ankara 2000. EKN, mit, 17 ve 18. Yzyllarda Osmanl mparatorluunda Ulam ve letim rgtlenmesi zerine Bir Aratrma, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara 2002. ERGEN, zer, Salnamelerde zmir, 1885-1985 Trkiye Ekonomisinin 100 Yl ve zmir ve zmir Ticaret Odas Sempozyumu, 21-23 Kasm 1985 Atatrk Kltr Merkezi, zmir. _____________, XVI. Yzyln Sonlarnda Bursa: Yerleimi, Ynetimi, Sosyal ve Ekonomik Durumu zerine Bir Aratrma, (Trk Tarih Kurumu tarafndan yayna kabul edilmi eser). FAROQHI, Suraija, Crisis and Change, 1590-1699, in An Economic and Social History of the Ottoman Empire, 1300-1914, ed. H. nalck with D. Quataert, Cambridge: Cambridge University Press, 1994, p.412-636. GEN, Mehmet, ltizam, DA, XXII, stanbul 2000, s.156-157. _____________, Osmanl Maliyesinde Malikne Sistemi, Trkiye ktisat Tarihi Semineri (Metinler/Tartmalar, 8-10 Haziran 1973), Hacettepe niversitesi, Ankara 1975, s.231-296. 114. HALAOLU, Yusuf, Basra: Osmanl Dneminde, DA, V, stanbul 1992, s.112HAROLD, W.Brown, Basic Clinical Parasitology, New York, 1980. IRAQ, A Tourist Guide, State Organization For Tourism, General Establishment For Travel and Tourism Services, Badat, 1982. NALCIK, Halil, Adlet-nmeler, Belleten, II/3-4 (1965), s.49-145. _____________, Military and Fiscal Transformation in the Ottoman Empire, Archivum Ottomanicum, VI/1980, Peeters-Leuven, 327-332. 1973. _____________, The Otoman Empire, The Classical Age, 1300-1600, London PRL, Mehmet, Beylerbeyi, DA, VI, stanbul 1992, s.69-74. KARAL, Enver Ziya, Osmanl Tarihi, VIII, TTK Basmevi, Ankara 1988. KHOURY, Dina Rizk, Osmanl mparatorluunda Devlet ve Tara Toplumu: Musul, 1550-1834, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 2003. KILI, Orhan, 18. Yzyln lk Yarsnda Osmanl Devletinin dar Taksimat: Eyalet ve Sancak Tevcihat, Elaz 1997. KUNT, Metin, Sancaktan Eyalete, 1550-1650 Arasnda Osmanl meras ve l daresi, Boazii niversitesi Yaynlar, stanbul 1978. KURUN, Zekeriya, Basra Krfezinde Osmanl-ngiliz ekimesi Katarda Osmanllar 1871-1916, TTK.Yaynlar, VII.Dizi-Say:207, Ankara, 2004.
183 191
ORSAM
LEVY, R., Piri Reis, slam Ansiklopedisi,.IX, stanbul 1964, s.561-565. MANSUROLU, Mecdd, Efrsiyb, slam Ansiklopedisi, MEB Yaynlar, IV, Eskiehir,1997, s. 192-193. Musul-Kerkk le lgili Ariv Belgeleri, Babakanlk Osmanl Arivi Daire Bakanl Yaynlar, Yayn no:11, Ankara 1993. NAGATA, Yuzo, Tarihte Aynlar: Karaosmanoullar zerinde Bir nceleme, TTK Yaynlar, Ankara 1997. Z, Mehmet, Osmanlda zlme ve Geleneki Yorumcular, Dergah Yaynlar, stanbul 1997. ZBARAN, Salih, Yemenden Basraya Snrdaki Osmanl, Kitabevi Yaynlar, stanbul 2004. 2003. ZVAR, Erol, Osmanl Maliyesinde Malikne Uygulamas, Kitabevi Yay., stanbul
PAMUK, evket, Money in the Ottoman Empire, 1326-1914, in An Economic and Social History of the Ottoman Empire, 1300-1914, ed. H. nalck with D. Quataert, Cambridge: Cambridge University Press, 1994, p. 945-985. 1994. PAMUKU, Ekrem, Badatta lk Trkler, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara
SAHLLOLU, Halil, Bir Mltezimin Zimem Defterine Gre XV. Yzyl Sonunda Osmanl Darbhane Mukataalar, FM, XXIII/1-2, (1962-1963). ___________________, Osmanl Dneminde Irakn dari Taksimat, eviren: Mustafa ztrk, Belleten, LIV/211, Ankara 1991, s.1233-1257. AHN, Canay, The Rise and Fall of an Ayan Family in Eighteenth Century Anatolia: The Caniklizades (1734-1808), Bilkent niversitesi, Baslmam Doktora Tezi, Ankara 2003. TABAKOLU, Ahmet, Gerileme Dnemine Girerken Osmanl Maliyesi, Dergah Yaynlar, stanbul 1985. TURAN, Osman, Ikt, slam Ansiklopedisi, MEB, 5/2, Eskiehir 1997, s.949-959. Szlkler: Byk Trke Szlk, Ankara 1996. Ferit Develliolu, Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, Ankara 1996. Mehmet Kanar, Byk Farsa-Trke Szlk, stanbul 1993. Mehmet Zeki Pakaln, Osmanl Tarihi Deyimleri ve Terimleri Szl, MEB. Yaynlar, stanbul 1993. Mevlt Sar, El-Mevarid Arapa-Trke Lgat, stanbul 1980. rnekleriyle Trke Szlk, MEB. Yaynlar, Ankara 1995. emseddin Sami, Kamus-i Trk, stanbul 1317(1901). Trke-Arapa Szlk, Badat 1981.
184 192
NDEKS
185
ORSAM
NDEKS
A Ade Aireti, 104 Abbasi, 5, 12, 14, 15, 39, 44, 53, 55, 97 Abbasi Devleti, 39, 44 Abbasiler, 39 Abbude Aireti, 104 Abdulgani Aa, 65 Abdulhalim Efendi, 142, 143 Abdullah b. Abbas, 35 Abdullah b. Amir, 33 Abdullah b. Davut El-Herbi, 42 Abdullah b. El-Carud, 37 Abdullah b. El-Hazremi, 35 Abdullah b. Geylan, 35 Abdullah b. Haris, 36 Abdullah b. Hilal, 37 Abdullah b. Hilal El-Kelayi, 37 Abdullah b. mer, 39 Abdullah b. mer b. Abdlaziz, 39 Abdullah b.Amir, 35 Abdullah Efendi, 140, 141, 142, 143, 145, 172, 173 Abdullah El-Ezed, 35 Abdullah Es-Sabah Paa, 84 Abdullah Paa, 98 Abdulmelik, 40, 41 Abdurrahman, 32, 34, 37, 38, 59, 170 Abdurrahman b. Ebubekir, 32 Abdurrahman b. El-Es, 37 Abdurrahman b. Selman El-Kelbi, 38 Abdurrahman Efendi, 142, 145 Abdurrahman Paa, 59 Abdurrazzak Efendi, 145 Abdurrezzak Efendi, 140, 141, 145 Abdussamad b. Ali, 41 Abdusselam Aireti, 57 Abdlcelil Efendi, 141, 142 Abdlhamit Efendi, 69 Abdlkerim Efendi, 98, 141, 144 Abdlmecid Efendi, 144 Abdlmecit Sabit Efendi, 69 Abdlnebi Efendi, 143 Abdrrezzak Efendi, 145 Abusalih Aireti, 104 Abusede Ebu Helile Aireti, 104 Abusede Sevaid Aireti, 104 Ablhasib, 43 Acemler, 101 Acep Kran, 101 Acif b. Anbese, 42 Acir ve Aye Blgesi, 107 Aden, 27, 161, 179 d b.Ertat, 38 d b.Ertat El-Fezari, 38 Adliye Dairesi, 84, 90, 95, 98 Afrika, 148 Ahmed, 13, 16, 44, 45, 46, 62, 171, 172, 173 Ahmed b. Muhammed El-Hanife, 46 Ahmed Paa, 173 Ahmet Bey, 65 Ahmet elebi, 65 Ahmet Efendi, 84, 90, 98, 144 Ahmet El-Mevld, 44 Ahmet Hilmi Efendi, 69 Ahmet Nuri Efendi, 90, 140 Ahmet evki Efendi, 69 Ahsa, 46, 57, 58, 62, 80, 98, 99, 123, 129 Ahsa Aireti, 51 Ahsa Mutasarrf Mehmet Paa, 57, 58 Ahvaz, 36, 41, 43, 44, 49, 52 Ahvaz Hkimi Beridi, 47 Akabe b. Salim, 40 Akabe b.Abdull Amil, 38 akcier iltihab, 155 Akif Efendi, 95 Akil, 62 Akil Aireti, 104 Akil b. Muhammed, 62, 63 Akil b. Muhammed b. Samir, 62 Akka Gambotu, 134 Akkoyunlu, 5, 12, 54, 55 Aksungur, 52 Ali b. Ahmet, 43 Ali b. Ahmet b. Muhammed, 43 Ali b. Sekban, 52 Ali Efendi, 95, 163 Ali Galip Bey, 69, 90 Ali Paa, 56, 60, 173 Ali Paa olu Hseyin Paa, 64 Ali Usta, 65 Alil-Garbi, 108 Aligarbi, 79, 96, 124, 158, 159 Alihiye Blgesi, 107 Aliarki, 96, 124, 159 liyanolu, 56 Amamali Aireti, 104 Amara, 5, 6, 13, 18, 19, 20, 28, 68, 79, 80, 81, 86, 90, 95, 96, 97, 105, 108, 109, 110, 112, 113, 116, 117, 118, 119, 123, 124, 129, 135, 144, 158, 159, 167, 170, 171 AMARA, 95 Amara Acentehanesi, 137 Amara Arazi-i Seniye Vekleti, 80 Amara Aireti, 97 Amara Dubas, 138 Amara ptidai Mektebi, 145 Amara Mekteb-i Rdiyesi, 28 Amara Mektebi Rtiye-i Mlkiye, 144 Amara Taburu, 129, 131 Amara-atra ptidai Mektebi, 145 Amaye b. Sabara El-Yesribi, 38 Amerika, 26, 163, 179 miduddin, 52 mir b. mmar, 43
186 194
miye Arazi-i Seniye Vekleti, 80 ntara Nehri, 60 Arabistan Ordusu, 25 Arabistan Yarmadas, 147 Arabul-mena Aireti, 104 Arap, 20, 23, 26, 28, 40, 43, 44, 51, 88, 89, 92, 96, 99, 147, 153, 168 Arap Airetleri, 20 Arap Yarmadas, 51, 99 Arap Yarmadas, 152 Arapa, 12, 86, 88, 93, 94, 96, 164 Araplar, 32, 51, 178 Arif Efendi, 84 Arpa Han Slalesi, 54 Arslan El-Besasiri, 50 Asacire Aireti, 104 Asaf b. Kays, 36 Askir-i Mansure-i Muhammediye, 13 aar komisyonu, 27 Aar, 17, 26, 77, 79, 86, 87 Aar ptidai Mektebi, 142 Aar Kanal, 26 Aar Nehri, 87 Avrupa, 26, 32, 42, 158, 159, 180 Avrupal, 26, 28 Ayas Paa, 56 Ayniye b. Musa b. Keb, 40 Aynl-Necim, 99 Azdddevle, 48 Azdddevle b. Bveyh, 48 Azdddevlenin olu Ebu Tahir, 48 Azerbaycan, 54 Aziz Aa, 65, 168 Azize, 97 Azra Efendi, 143 B Bb- l, 11, 167 Bb- Celi Blgesi, 107 Badiye, 12 Badiye (Mukataa), 12 Badad demir yolu, 14 Badad Valisi Ahmed Paa, 13 Badat, 11, 12, 13, 15, 25, 26, 32, 37, 38, 40, 41, 42, 44, 45, 46, 48, 49, 50, 51, 52, 53, 54, 55, 56, 57, 58, 59, 60, 61, 62, 63, 68, 84, 86, 87, 90, 93, 96, 97, 98, 99, 102, 122, 135, 142, 152, 158, 159, 161, 167, 178, 179, 183 Badat Acentehanesi, 137 Badat Kethdas Mustafa Aa, 60, 64 Badat Muhafz Hasan Paa, 64 Badat Valisi Abdurrahman Paa, 59 Badat Valisi Ayas Paa, 56 Badat Valisi brahim Paa, 57, 58 Badat Valisi Murtaza Paa, 57 Badat Valisi olan Ayas Paa, 15 Badat Valisi mer Paa, 60 Badat Valisi Silahtar Hseyin Paa, 59 Badat valisi Sleyman Paa, 61
Badat Valisi Sleyman Paa, 61 Badat Vapuru, 138 Baharat Yolu, 26 Bahattin Efendi, 69 Bahauddevle, 49 Bahreyn, 40, 41, 42, 46, 125, 159, 162 Bahriye, 17, 25, 61, 87, 117, 119, 120, 136 Bahriye Hastanesi, 87 Bahriye Klas, 133 Bahriye Komutan Emin Bey, 66 Bahriye elhesi, 106 Bahtiyar, 48 Basra, 5, 6, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 30, 32, 33, 34, 35, 36, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 43, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 50, 51, 52, 53, 54, 55, 56, 57, 58, 59, 60, 61, 62, 63, 64, 68, 71, 72, 73, 74, 75, 77, 78, 79, 80, 81, 84, 85, 86, 87, 88, 89, 93, 94, 95, 96, 97, 99, 100, 101, 104, 105, 106, 107, 108, 110, 112, 113, 114, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 121, 122, 124, 125, 127, 128, 129, 131, 132, 133, 135, 138, 140, 141, 142, 143, 144, 145, 152, 158, 159, 161, 162, 163, 166, 167, 168, 169, 170, 175, 178, 181, 182, 183 Basra Acentehanesi, 137 Basra Askeri Komutan El-Hasan b. Halil b. Remal, 46 Basra Bahriye Hastanesi, 133 Basra Camii, 41, 46 Basra Feyziye ptidai Mektebi, 140 Basra Guraba Hastanesi, 75 Basra Hamidiye ptidai Mektebi, 141 Basra Krfezi, 15, 26, 85, 158 Basra Liman Dairesi, 135 Basra Matbaa Mdr, 30 Basra Mektebi Rtiyesi, 140 Basra Musevi Mektebi, 143 Basra Mtesellimi Abdullah Aa, 62 Basra Mtesellimi brahim Aa, 62 Basra Mtesellimi Mehmet Kazm Aa, 62 Basra Redif Taburu, 127 Basra Taburu, 129, 131 Basra Tersanesi, 136 Basra nas (Kz) ptidai Mektebi, 143 Basra Valisi Beridi, 47 Basra Valisi Mtesellim brahim Bey, 61 Basra Valisi Osman b. Hafif, 33 BasraTersanesi, 133 Batna, 12 Baysungur, 55 Bedevi Araplar, 89 Behcet Efendi, 95 Behet Efendi, 95 Behram Aa, 65 Bekir Aa, 65 Bekir Bey, 65 Belcan Ky, 106 Belcaniye elhesi Ky, 106 Belediye, 74, 84, 87, 90, 95, 96, 98, 166 Bender Buehr, 101
187 195
ORSAM
Beni Abdulkays, 35 Beni Amr, 53 Beni Amr Aireti, 51 Beni Amr Kabilesi, 53 Beni Esat Kabilesi, 52 Beni Esed Aireti, 104 Beni Lam, 95, 96, 171 Beni Lam Aireti, 109 Beni Mansur, 19, 84, 86, 108 Beni Rekab Aireti, 104 Beni Rekab El-Hdr Aireti, 104 Beni Said El-Haim Aireti, 104 Beni Zebde Aireti, 104 Benihatit Aireti, 104 Benilam Aireti, 105 Benimrif Aireti, 104 Benisaid Aireti, 104 Beridi, 47, 48 Beser b. Ebi Ertat, 35 Beytlmal, 33, 36, 43 Bidayet Mahkemesi, 73 Bilal b. Ebbekir, 38 Bilal Mehmed Paa, 15 Bin Alane, 50 Bin Eyp Es-Sakafi, 37 Bin Maruf, 52 Biriye, 98 Birk, 101 Bombay ve ran Vapur irketi, 27, 162 Bosna, 28 British India Vapur irketi, 27, 161 bronit, 151 Busayra (Kk Basra), 32 Butayha Hkimi Muhezzebddevle, 49 Byk Sleyman Paa, 64 C Cafer, 41 Caferi, 88, 92, 93, 94, 96 Caferi Mezhebi, 88, 93 Carud, 37 Casim Es-Sani (II. Casim), 100 Casim Nehri Blgesi, 107 Celan Et-Trk, 43 Cebbarat Blgesi, 107 Cebrail, 46, 163 Cefr, 80, 100 Cear, 12 Celalettin b. Harezmah, 53 Celalddevle, 49, 50 Celalddevle b. Ebu Tahir b. Bahauddevle ElBveyh, 49 Cemel Vakas, 15 Cemel Vakas, 5, 33, 34 Cemil Bey, 90 Cengiz Han, 54, 178 Cengiz Han Slalesi, 54 Cengiz Slalesi, 55 Cerir b. Yezid, 41
Cevana, 101 Ceza Dairesi, 73 Cezayir, 56, 58, 59, 95 Cezayir Aireti, 57 Cezayir Hkimi liyanolu, 56 Cezayir Urban, 59 Cidde, 27, 161 Cifcaka, 95 Cihanah, 54 Ciran Nehri Iskunas, 135 Cuma Efendi, 90, 143 ariz, 97 ehle, 95 in, 26, 32, 42, 89 D Dar- ura, 27 Davut b. Mashr, 42 Davut Han, 60 Defterdar Vezir Hseyin Paa, 64 Deare Dubas, 138 Dehna, 102 Deice Rsumat Mdrl, 76 Dere ve Tavile Blgesi, 107 Dervi Aa, 65 Dervi Ali Paa, 15, 56, 64 Derya Avcs Gambotu, 134 Devasir Arazi-i Seniye Vekleti, 80 Devasir Ky, 106 Devasir Rsumat Mdrl, 76 Devrek, 60 Dice Blgesi, 107 Dicle, 40, 41, 44, 50, 51, 85, 86, 88, 91, 95, 96, 135, 148, 159, 161 Dilim, 49 Dilim Aireti, 49 Dir, 19, 49, 59, 84, 86 Dir erer, 19, 84, 86 Divaniye, 90, 135, 158 Divaniye Taburu, 129 Diyah Aireti, 104 Diyarbakr, 54, 57, 59, 60 Diyarbakr Muhafz brahim Paa, 57 Diyarbakr Valisi Ali Paa, 59 Diyar- Rum, 54 Diyat Aireti, 104 dizanteri, 147, 149, 150, 151, 153, 154, 155, 156 Dore Ky, 106 Duveric, 19, 95, 96 Dceyle Nehri, 93 Dyun- Umumiye daresi, 77 E Ebele, 43, 44, 47, 49
188 196
Ebka Han, 53 Ebu Ahmed, 44, 45 Ebu Ahmed El-Muvaffak, 44, 45 Ebu Ali, 49, 50 Ebu Delef Haim b. Muhammed El-Huza, 46 Ebu Galib, 49 Ebu Hallane, 61 Ebu Kalicar, 49, 50 Ebu Mansur, 49 Ebu Mansur b. Bahtiyar, 49 Ebu Musa, 32 Ebu Sait Bahadr, 54 Ebu Tahir Sleyman b. Said, 46 Ebl-harba b. Asm Delef, 32 Ebuhalife Aireti, 104 Ebulabbas, 39, 45, 49 Ebulabbas Abdullah Es-Seffah, 39 Ebulabbas b. Vasl, Butayha, 49 Ebulabbas Es-Seffah, 39 Ebulcafer El-Mansur, 40 Ebulfarac b. Baka, 51 Ebulfazl El-Abbas b. El-Hseyin, 48 Ebulfeth Muhammed b. Erder, 49 Ebulhasib, 44, 45, 49 Ebulhasip, 13, 19, 28, 40, 85, 86, 87, 108, 124, 135 Ebulhasip ptidai Mektebi, 141 Ebulhasip Ky, 106 Ebulhasip Mektebi Rtiyesi, 141 Ebulhasip Rsumat Mdrl, 76 Ebulhseyin El-Anbari, 48 Ebulkasm, 47, 48, 50, 162 Ebussait El-Cenabi, 46 Ebusseraya Et-talibi, 41 Ecved Beni Zemlek (nm- dier Beniafii), 101 Efrsiyb, 15, 28, 57, 183 Efrsyb, 15, 57, 64 Efrasyab olu Ali Paa, 16 Efrsyb olu Hseyin Paa, 57 Efrsybolu Ahmet, 64 Efrsybolu Ali Paa, 64 Efresyb Hanedan, 15 Efresyb olu Ali, 15 El-Arce Aireti, 104 El-Abbas b. Muhammed El-Caferi, 41 El-Abbas b. Terkes, 45 El-Ahve, 42 El-Amair Adas, 98 El-Amit b. Asma, 51 El-Arme, 98 El-Asun Aireti, 104 El-Ayin Adas Blgesi, 107 El-Batvil Aireti, 104 El-Bedur Aireti, 104 El-Bida, 100 Elbu-Abud Aireti, 109 Elbuderac Aireti, 105 Elbu-Derac Aireti, 109 Elbudera Aireti, 96 Elbumuhammed, 96 Elbumuhammed Aireti, 96
Elbumuhammed Aireti, 105 Elbu-Muhammed Aireti, 109 El-Bveyhi Ailesi, 50 El-Cemian Aireti, 104 El-Cevarin Aireti, 104 El-Debisat Aireti, 104 El-Devasir Aireti, 100 El-Ehvas El-Bahali, 43 El-Es, 37 El-Ezirc, 96 El-Ezirc Aireti, 104 El-Farac b. Osman (El-Karmati), 46 El-Fidaiye Ky, 106 El-Hacib, 43 El-Hamali Aireti, 104 El-Hamid Aireti, 104 El-Hasan, 41, 46, 48 El-Hasan Aireti, 104 El-Hasan b. Cemil, 41 El-Hasan b. Halil b. Remal, 46 El-Hasan b. Muhammed El-Mehlebi, 48 El-Havaricl-ezarika, 36 El-Hemid Aireti, 104 El-Heim Aireti, 104 El-Huvir Aireti, 104 El-brahim Aireti, 104 El-sa ve Bezzn Aireti, 104 El-tamine Aireti, 104 El-Kaka, 33 El-Karmati, 46 El-Mansur, 41 El-Mansur b. Mehdi, 41 El-Mehlebi, 48 El-Melikl-rahim, 50 El-Meliklaziz, 50 El-Melikrrahim b. Ebu Kalicar, 50 El-Merat Aireti, 104 El-Mesur b. mer b. bat, 39 El-Mesur b. mer b.bat, 39 El-Min Aireti, 104 El-Miriyat Aireti, 104 El-Muhtar (Muhtar b.beydullah Es-Sakafi), 36 El-Muhtara, 45 El-Murra Aireti, 100 El-Mutilillah, 48 El-Muvaffakiye, 45 El-Rahme Aireti, 104 El-Refat Aireti, 104 El-Subha Aireti, 104 El-Temimi, 36 El-Uman Aireti, 100 El-Uyer Aireti, 104 El-Uyuf Aireti, 104 El-Zahaf, 35 El-Zahik b. Kays, 39 emnet ber vech-i iltizm, 23 Emevi, 5, 12, 15, 35, 38, 39 Emevi Devleti, 39 Emin, 41, 170 Emin Efendi, 95, 140
189 197
ORSAM
Emin Efendi, 144 emn-i mltezimlik, 23 Emir Aksungur, 51 Emir Kpak, 51 Emir Mltekin, 53 Emir ah Mehmet, 54 Emlak- Hmayun Dairesi, 79 En-Nasr Lidinillah, 53 Ermeniler, 18, 108, 110 Eski Basra, 15, 45 Es-Sabah Ailesi, 86 Es-Saray Aireti, 96 Es-Sera Aireti, 109 E-edde Aireti, 109 Etab Aireti, 104 Evlat Zeyd Aireti, 104 Eyord Aireti, 104 Ez-Zat, 42 F Falih Paa, 90, 172 Fare Ky, 101 Fars, 27, 32 Frs, 54 Fav, 12, 13, 19, 75, 79, 81, 85, 86, 88, 108, 135, 158 Fav Boazndan, 89 Fav stihkm Komisyonu, 127 Fav Ky, 106 Fav Rsumat Mdrl, 75 Fav Taburu, 129 Faysal, 62, 171 Fazile, 61 Fehime Hanm, 143 Ferik Akif Paa, 98 Ferik Mehmet Muhsin Paa, 127 Ferik Mustafa Nuri Paa, 127 Fettah Bey, 90 Feyazi Ky, 106, 168 Frat, 60, 61, 85, 86, 88, 90, 91, 148, 159, 161 Frat nehri, 60, 91, 159 Frat Nehri, 61 Frat Vapuru, 138 Fihrist-i Vilayet-i Haleb, 11 Filifle, 97 Fransz, 26 Fricat Aireti, 109 G Gafft, 12 Ganj Nehri, 148 Garbiye, 95 Garraf nehri, 90, 159 Garraf Nehri, 91, 92, 93 Gatre, 97 Gayrimslim, 69, 73, 109 Gazan, 12 Gazgali, 52
Grdelan Blgesi, 107 Gicantu Han, 53 Gmrk daresi, 97 Gmrk Hseyin Paa, 64 Gney Amerika, 148 Grc brahim Paa, 57 Gtekin (Ketekin), 52 H Habe, 23 Habei, 48 Haccac, 37 Haccac b. Yusuf Es-Sakafi, 37 Hac Abdulkadir Efendi, 95 Hac Ahmet Efendi, 95 Hac Ali Aa, 64 Hac Ali Efendi, 144 Hac Ali Efendi, 98 Hac Hamit Efendi, 141 Hac Hasip, 40 Hac Mehmet Efendi, 144 Hac Mehmet Emin, 95 Hac Mustafa Paa, 95 Hafaca Aireti, 53 Hafz El-cevair Aireti, 104 Hafire, 95 Halep, 11, 26, 28, 57, 60, 124, 179 Halep Valisi Ali Paa, 64 Hali Fars ve Ortaklar irketi, 27 Halid, 171 Halid Aireti, 100 Halife Abdulmelik, 36 Halife Abdulmelik b. Mervan, 36 Halife Ebulcafer El-Mansur, 40 Halife El-Mutemed, 44 Halife El-Muktedir, 46 Halife El-Mutilillah, 48 Halife El-Mtemed, 44 Halife El-Razi, 47 Halife Emin b. Harun Er-Reit, 41 Halife En-Nasr Lidinillah, 53 Halife Harun Er-Reit, 41 Halife Hz. Ali, 33 Halife Hz. Osman, 33 Halife Hz. mer, 32 Halife Mansur, 40 Halife Memun, 41 Halife Mervan, 39 Halife Msterid Billah, 52 Halife mer, 14, 38 Halife mer b. Abdlaziz, 38 Halil Efendi, 141 Halil Paa, 59, 60 Halit b. Abdullah, 36, 38 Halit b. Abdullah El-Kusri, 38 Hamd b. Humud, 61, 62 Hamdan ptidai Mektebi, 143 Hamdi Paa, 95 Hamit Efendi, 145
190 198
Hammar, 50, 79, 80, 86, 91, 158, 159 Hammar Tekin, 50 Hamza b. Abdullah Ez-Zbeyir, 36 Hanbel Mezhebi, 100 Hares b. Ebi Rubeya El-Kebba, 36 Hares b.Abdullah El-Ezderi, 35 Harezmliler, 53 Haris b. Ebi Rebia, 36 Harise, 13, 19, 86, 88, 108 Harman b. Aban, 35 Harun El-Reid, 14 Hasan b. Sheyl, 41 Hasan Bsri, 38 Hasan Bey, 95 Hasan Hsn Paa, 90 Hasan lhanl, 54 Hasan Paa, 59 Haim b. Abdlmelik, 38 Hve, 97 Hazine-i Hassa, 93 Haznedar Mustafa Aa, 64 Hazreti Aziz, 95 Hecer, 46, 47, 48 Heface El-Alavi Aireti, 104 Helaliye Aireti, 104 Hemdan Ky, 106 Hendek Rsumat Mdrl, 76 Herliye Aireti, 104 Hey, 19, 26, 79, 90, 91, 92, 93, 94, 104, 105, 109, 158, 159, 170 Hey ptidai Mektebi, 144 Hristiyan, 17, 87, 88, 92, 101 Hzar Esp b. Tekir, 50 Hicaz, 44, 46, 71, 152 Hicaz Mustafa Aa, 61 Hilaliye, 43 Hille, 51, 52, 58, 135, 158, 168 Hille Dubas, 138 Hille Hkimi Dubeys b. Sadaka, 52 Hindistan, 26, 32, 42, 89, 125, 148, 158, 159 Hint Denizi, 56 Hint Okyanusu, 26 Hintli, 28 Hofuf, 19 Hoff, 98, 99, 100, 102, 109 Hoff ptidai Mektebi, 145 Hollanda, 26 Hollandal, 28 Hor, 86 Hor Vehde Ky, 106 Horasan, 35, 38, 39 Hota-i Kebr Blgesi, 107 Hota-i Sagr Blgesi, 107 Hoz Nehri, 106 Hukuk Dairesi, 73 Hulef-i Ridn, 15 Hurit Aa, 65 Hurit Efendi, 90, 140 Hurut, 97 Huveyre Blgesi, 107
Huveyze, 95 Hveyze, 58, 60, 61 Hveyze Hkimi, Faracullah Han, 60 Hlag, 53 Hlagnun dier olu Ahmet, 53 Hlagnun olu Ebka Han, 53 Hlagnun torunu olan Baydu Han, 53 Hseyin Cemal, 59, 64 Hseyin Cemil Efendi, 95 Hseyin Efendi, 141, 142, 145 Hseyin El-Kru Aireti, 104 Hseyin Paa, 15, 16, 57, 58, 59, 60, 64, 172 Hseyin Paa olu Efrsyb, 64 Hseyin Paann olu Efrsyb, 58 Hsniyat Aireti, 104 Hsn Efendi, 95 Hz. Ali, 33, 34, 40, 170 Hz. Aye, 33, 34 Hz. Hasan, 35, 170 Hz. Hasan b. Ali, 35 Hz. Osman, 33, 34 Hz. mer, 12, 15, 32 Hz. zeyir, 12, 85 Hz. Zbeyir, 33, 34 I I. Dnya Sava, 14 II. Casim Efendi, 98 II. Mahmud, 13, 25, 27 Irak, 11, 14, 15, 32, 33, 37, 38, 39, 41, 46, 47, 48, 50, 52, 53, 54, 55, 61, 63, 68, 90, 92, 97, 183 Irak Sultan Mazddevle, 48 Irak Valisi Abdullah b. mer b. Abdlaziz, 39 Irak Valisi Haccac b. Yusuf Es-Sakafi, 37 Irak Valisi mer b. Hebire, 38 Irak Valisi Yusuf b.mer Es-Sakafi, 38 beyci, 95 bn-i Raik, 47 bni engah, 52 brahim, 11, 40, 58, 170, 171, 172, 175 brahim Aa, 62, 65 brahim Bey, 84 brahim Efendi, 140 brahim Fevzi Efendi, 140 brahim Halet Bey, 11 brahim Paa, 57, 58 branice, 101 btidai Mektebi, 28 cra Dairesi, 74 dare Meclisi Mahkemesi, 69 dare-i Nehriye, 135 dare-i Nehriyye, 27 hsan Paa, 90 lhanl, 5, 12, 54, 55 lhanl Devleti, 54 ngiliz, 26, 27, 28, 135, 159, 182
191 199
ORSAM
L Lahsa, 23 Lekeristan, 49 Liman ve Gmrk Dairesi, 87 Liva Erkn, 84, 90, 95, 98 Liva dare Meclisi, 84, 90, 95, 98 Londra, 6, 27, 161 M Makal nehri, 44 Makale nehri, 51 Mazddevle b. Bveyh, 47 Mazddevlenin olu Habei, 48 Maceri-i Kebr, 95 Maceri-i Sagr, 95 Macit, 62, 63 Magamis, 55, 56 Mahmudiye, 135 Mahmut Ayn Efendi, 95 Mahmut Efendi, 140, 141, 142, 145, 172 Mahmut Hamdi Paa, 68 Mahmut evki Efendi, 142 Mahmut kr Efendi, 140, 143, 144 Makam Ali, 17, 20, 87, 168 Malik b. Ali El-Huzayi, 41 Mani Magams, 64 Mani olu Magamis, olu Rait, 55 Mansur b.Cafer El-Hayyat, 43 Mansur El-Hayyat, 43 Mardinli sa Bey, 62, 64 Marsilya, 27, 161 Maskat Emiri Seyyid Said, 62 Matrudul-hseyin Aireti, 104 Mavi Hariciler, 36 Memun, 41 Memunun Serdar Tahir, 41 Meamir Ky, 106 Meclis-i Maarif-i Muvakkat, 27 Meclis-i Maarif-i Umumiye, 27 Meclis-i ura, 13 Meclis-i Umur- Nafia, 27 Meclis-i Vala, 27 Mecusiler, 102 Medain (Badat gneyinde bir ehir), 32 Medine, 19, 32, 33, 34, 44, 84, 86, 108, 124, 135, 152, 166, 178 Megamisolu Raid, 15 Mehdi, 46, 163 Mehdi Paa, 90 Mehmet Aa, 65 Mehmet Akif Efendi, 84 Mehmet Ali Efendi, 144 Mehmet Ali Han, 61 Mehmet Ali Paa, 65 Mehmet Asm Bey, 90 Mehmet Bey, 65 Mehmet Cezzar Efendi, 90 Mehmet Efendi, 140, 141, 142
Mehmet Emin Efendi, 142 Mehmet Emin Efendi, 144 Mehmet Emin Efendi, 144 Mehmet Esat, 141 Mehmet Eyp Efendi, 143 Mehmet Han, 54 Mehmet Hidayet Paa, 68 Mehmet Kazm Aa, 62, 65 Mehmet Muhsin Paa, 68 Mehmet Mnib Paa, 65 Mehmet Neet Efendi, 84 Mehmet Paa, 57, 58, 84, 90, 100 Mehmet Paa Es-Sabah, 84 Mehmet Reit Efendi, 142 Mehmet Sabit Efendi, 69 Mehmet Salih Efendi, 142 Mehmet Salih Efendi, 140 Mehrecan gn, 46 Mekatib-i Maarif-i Ali, 27 Mekatib-i Rdiye Nezareti, 27 Mekatib-i Umumiye Nezareti, 27 Mekke, 152 Menasrl-hdr Aireti, 104 Menavi Paa ptidai Mektebi, 141 Mensr, 12 Mesih sa, 46 Mesrur El-Belhi, 45 Mereh, 95 Msr, 23, 28, 39, 56, 121, 175, 176, 178, 179, 180 Mrak ptidai Mektebi, 142 Mtayyr Aireti, 100 Mzhr Paa, 84 Midhat Paa, 17, 27 Mir Efendi, 140 Mirahor Mehmet Aa, 65 Miran ahn olu Mirza Ebubekir, 54 Mirliva Emin Paa, 136 Mirliva smail Tevfik Paa, 129 Mirliva Mehmet efik Paa, 65 Mirmiran Ahmet Paa, 60, 64 Mirmiran Ali Paa, 57 Mirmiran Hseyin Paa, 64 Mirmiran Mauk Paa, 65 Mirza Cihanah, 54 Mirza Yakup, 55 Misisipi Nehri, 148 Mithat Paa, 14, 68, 135 Mool, 5, 12, 53, 54 Molla Abdullah Efendi, 141 Molla Halil Efendi, 141 Molla Mahmut Efendi, 140 Molla Rza Efendi, 141 Muaviye, 35, 36, 39, 40, 41 Muberriz, 98 Mubriz, 100 Muderr, 98 Mugayret b. uaybe, 32 Mueyre Ky, 106 muhacir komisyonu, 27 Muhafz Hseyin Paa, 64
193 200
Muhammed b. Abbad El-Mehlebi, 42 Muhammed b. Abdullah El-Faruki, 47 Muhammed b. Abdullah Es-Seffah, 40 Muhammed b. shak b. Kndecik, 46 Muhammed b. smail, 53 Muhammed b. Reca, 43 Muhammed b. Sakip b. Vatban, 62 Muhammed b. Selman, 40, 41 Muhammed b. Sleyman, 41 Muhammed b. Yezdadi, 47 Muhammet Efendi, 98, 145 Muhammet ekerci, 53 Muhasebe Kalemi, 71, 80 Muhasebe Liva Kalemi, 84, 90, 95, 98 Muhciran Ky, 106, 168 Muhezzebddevle, 49 Muhkem, 47 Muktaa-i Mrliv-i Bdiye, 12 Muktaa-i Mrliv-i u, 12 Mukavelat Muharriri Dairesi, 74 Muntefik, 5, 6, 13, 17, 18, 19, 20, 26, 28, 51, 52, 56, 59, 61, 62, 68, 81, 90, 91, 92, 95, 97, 104, 105, 109, 110, 112, 113, 116, 117, 118, 119, 122, 135, 144, 158, 159, 167 Muntefik Araplar, 51 Muntefik Aireti, 53, 57, 61 Muntefik -atra ptidai Mektebi, 144 Muntefik eyhi Hamd b. Humud, 62 Muntefik eyhi Mni, 59 Muntefik eyhi Meams, 60 Muntefik Taburu, 129, 131 Muntefik Urban, 59 Murtaza Paa, 57, 64 Musa Amil, 38 Musa b. Boa, 44, 45 Musa Han, 54, 163 Musab b. Zbeyir, 36 Musevi, 17, 28, 87, 164 Musevi Mektebi, 28, 87 Mustafa Aa, 61, 64, 65 Mustafa Asm Bey, 95 Mustafa Efendi, 90, 95, 144, 163 Mustafa Hulusi Efendi, 90 Mustafa Nuri Paa, 68 Musul, 17, 50, 57, 58, 59, 60, 159, 182, 183 Musul Mirmiran Musa Paa, 58 Musul Mutasarrf Grc brahim Paa, 57 Musul Vapuru, 138 Mutasarrf Asaf Efendi, 65 Mutasarrf Eref Efendi, 65 Mutasarrf Hafz Paa, 65 Mutasarrf Halil Bey, 65 Mutasarrf Mazhar Paa, 66 Mutasarrf Sait Efendi, 65 Mutasarrf Vekili Kurbi Bey, 65 Mutasarrf Veysi Paa, 65 Mutasarrf Yahya Paa, 66 Mutemet Dubas, 138 Muzur Aireti, 48 Mbarek Es-Sabah, 84
Mdde-i Umum, 70 Mhelleb, 36, 37, 38, 39 Mhelleb b. Ebi Safer, 36 Mhelleb b. Eb Safer, 36 Mjde Ressan Vapuru, 134 mltezim, 22, 23 Msellime b. Abdlmelik, 38 Msenna El-Abdi, 36 Mseyyip, 135 Mslm b. Kuteybe, 39 Mslman, 14, 15, 18, 57, 69, 88, 101, 110 Msterid Billah, 52 Mtesellim Abdullah Aa, 65 Mtesellim brahim Bey, 64 Mtesellim Numan Bey, 64 Mtesellim Sleyman Bey, 65 Mtesellim Sleyman Efendi, 64 N Nafi b. Ezrek, 36 Nafi b. Ezrek (Mavi), 36 Nafia Dairesi, 77 Nasriye, 19, 79, 86, 90, 91, 92, 104, 105, 129, 158, 159 Nasriye ptidai Mektebi, 144 Nasriye Mektebi Rtiyesi, 144 Nasriyye, 26, 28 Nasriyye Rdiye Mektebi, 28 Nasrane, 46 Nasrul-Aziz Iskunas, 135 Necid, 5, 6, 13, 18, 19, 26, 28, 56, 60, 68, 77, 80, 98, 99, 100, 101, 109, 110, 112, 113, 116, 117, 118, 119, 123, 124, 145, 158, 159, 167, 172 NECD, 98 Necid Taburu, 131 Necip Efendi, 69, 95 nefes darl, 147, 151 Nesim Efendi, 143 Neet Efendi, 84 Neve, 19, 76, 84, 86, 108 Neve Rsumat Mdrl, 76 Nevruz gn, 46 Niebuhr, 26 Nil Nehri, 148 nizamiye ordular, 24, 25 Nizamiye Ordusu, 25 Nuhbe b. Salim, 40 Numan Bey, 61 O Oranok Nehri, 148 Osman b. Hafif, 33 Osman Paa, 60, 61 Osman Paazade Vezir Ahmet Paa, 59, 64 Osman Vefik Bey, 90 Osmanl, 5, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 21, 22, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 50, 55, 56, 57, 60, 61, 64, 72,
194 201
ORSAM
100, 112, 128, 140, 159, 166, 179, 180, 181, 182, 183 Osmanl Devleti, 12, 55 Osmanl Liras, 101 mer b. Abdullah El-Temimi, 36 mer Hulusi Efendi, 69 mer Ltfi Efendi, 95 mer Ltf Efendi, 90 zdemirolu Osman Paa, 15 P Paa Sanca (Basra), 12 Pir Budak, 54 Pr Reis, 56 Polis Dairesi, 81 Port Said, 27, 161 Portekiz, 26 R Rafizade Abdlhamit Efendi, 69 Ragp Efendi, 144 Rakka Beylerbeyi Dilaver Paa, 58 Rakka Beylerbeyi Sar Mehmet Paa, 57 Rait, 56 Rait Magams, 64 Rait Paa, 65 Rebia Araplar, 51 Reddan El-Haruri, 41 redif kuvvetleri, 24 Reile Aireti, 104 Reji Dairesi, 78 Rekimiye, 102 Resle, 12 Reit Efendi, 84 Reyyan Blgesi, 107 Rdvan Aa, 65 Rfat Bey, 95 Rfat Paa, 95 Rsafe Vapuru, 138 Rza Bey, 69 Rza Efendi, 140, 141 Riyad, 99 Riyal, 101 Rubey, 96 Rubeya, 36 Rubeya Aireti, 48 Ruh b. Hasim, 41 Ruhul-Kuds, 46 Rus, 60, 180 Rusya, 26, 164 Rbye, 101 Rstem Bey, 90 Rstem Mirza, 55 Rsumat Dairesi, 75
Rtiye Mektebi, 28, 73 Rt Paa, 95 S Sadiye, 43 Sabha ptidai Mektebi, 142 Sabusne, 12 Sadk Han, 61 Sadiya Efendi, 143 Safav Devleti, 5, 55 Safevi, 12 Safiye, 12 Said b. Cebr, 93 Said b. Ebi Vakkas, 32 Said b. Salih El-Hacib, 43 Saidddevle Gevher Ein, 51 Sait Bey, 90 Sait Efendi, 141 Sait Paa, 65, 98 Salih, 17, 23, 41, 46, 171, 173, 183 Salih Bey, 95 Salih Efendi, 98, 140 Salih Efendi, 141 Salih Saip Efendi, 95 Samarra, 44 Samir, 61, 62 Sar Mehmet Paa, 57 Sarifin Aireti, 104 Sebek El-Muflehi, 46 Sebile Hanm, 143 Sebiliyat ptidai Mektebi, 143 Secistan, 35 Seffah, 39, 40 Selem b. Kuteybe b. El-Bhili, 40 Selim Bey, 62, 65 Selman Sadk Efendi, 98 Semava, 135 Semave, 90, 158 Sendera Hanm, 143 Senegal Nehri, 148 Seraci Ky, 106 Seremle, 12 Sevad Aireti, 96, 109 Sevad, 40 Sevaid Aireti, 105 Sevar b. Abdullah, 41 Sevini, 61, 62 Seyfddevle Sadaka b. Debis b. Mezid, 51 Seyfddevle Sadaka b. Mezid, 51 Seyhan Ky, 106 Seyif ptidai Mektebi, 142 Seyit brahim Efendi, 65 Seyit Mehmet Efendi, 65 Seyit Talip Paa, 98 Seyyid Abbud Aireti, 104 Seyyid Abdullah Efendi, 144 Seyyid Ahmed Er-Rifai, 93 Seyyid Ahmet Efendi, 141 Seyyid Ahmet Fazl Efendi, 144
195 202
Seyyid Ali Efendi, 144 Seyyid Halaf Efendi, 144 Seyyid Halil Efendi, 144 Seyyid Haim Efendi, 144, 171 Seyyid Hdr Efendi, 144 Seyyid Hseyin Efendi, 144 Seyyid Mahmut kr Efendi, 144 Seyyid Mehmet Efendi, 144 Seyyid Mehmet Esd Efendi, 144 Seyyid Mehmet Sait Efendi, 144 Sbbiler, 18, 110 stma, 17, 147, 149, 150, 151, 154, 155 Silahtar Hseyin Paa, 59, 64 sinir sistemi bozukluu, 151 Sivas, 60 Sudan Aireti, 96, 109 Sufiye Ky, 106 Suk, 109 Sk-yh, 19, 26 Sk-yh, 20, 77, 79, 86, 90, 91, 92, 104, 105, 135, 158, 159 Sk-yh ptidai Mektebi, 143 Sk-yh Rsumat Mdrl, 77 Sultan Abdulhamit Han, 60 Sultan Ahmet, 54 Sultan Halil, 55 Sultan Hseyin, 54 Sultan Mehmet, 51, 54 Sultan Melikah, 50, 51 Sultan Musa, 54 Sultan veys, 54 Sultan Yusuf Aireti, 104 Sungur El-Bayati, 51 Suud Ailesi, 101 Suud b. Abdlaziz El-Vahabi, 62 Sfyan b. Abdullah El-Kindi, 37 Sfyan b. Muaviye, 39, 40 Sfyan b. Muaviye b. Yezid b. Mhelleb, 39 Sleyman b. Cafer, 41 Sleyman b. Ebu Cafer, 41 Sleyman b.Ali, 40 Sleyman Bey (Nm- Dier Byk Sleyman Paa), 60 Sleyman Paa, 60, 61, 62, 179 Smra b. Cindeb, 35 Snni, 19, 88 Svey, 17, 27, 161, 180 Svey Kanal, 17 Svey Kanal, 135 ah smail, 55 ah smail Safav, 55 ah Mahmut, 54 ah Tahmasb, 55 am, 25, 28, 33, 37, 38, 39, 44, 92, 178 amiye l, 85, 86, 90 arki ve imali Ky, 106 arta, 19, 158, 159
ati Aireti, 104 atra, 80, 90, 91, 92, 93, 95, 96, 97, 104, 105, 108, 109, 129, 159 attl-Arap, 13, 14, 17, 19, 20, 26, 45, 85, 86, 87, 88, 108 attl-Arap ptidai Mektebi, 142 attl-Arap Nehri, 85 avizade Sleyman Bey, 61 ebar Nehri Iskunas, 135 ekip Efendi, 98 emsettin Mehmet, 53 erahine Aireti, 104 erefddevle, 48 eri Mahkeme, 73 erer, 58, 108 evki Efendi, 98 eyh Abdullah Er-Rehbi, 62 eyh Ebulhezil Muhammed b.El-llaf, 42 eyh Hasan lhanl, 54 eyh Kefl, 57 eyh Mni, 59 eyh Muntefik Mani, 64 eyh Srr, 57 eyhe Hanm, 143 ii, 17, 19, 87, 88, 92, 93, 101 ii Mezhebi, 87 iraz, 61, 101 iyal-ferun Aireti, 104 unafiye, 135 u, 12 u (Mukataa), 12 uveylat Aireti, 104 T Tafra, 96 Tahaffuzhane, 81 Tahir, 41, 48 Tahrirat Kalemi, 80, 84, 90, 95, 98 tahsilat komisyonu, 27 tahvl, 22 Talha, 33, 34, 170 Tapu Dairesi, 84, 90, 95, 98 Tatar, 53 Tavaf, 35 Tayip Nehri, 95 Tekirda, 28 Telgraf Memurluu, 84, 90, 95, 98 Telgraf ve Posta daresi, 78, 79 Telkih ubesi, 75 Temerrt Ali Paa, 56, 64 Tennume, 87 Tennume Blgesi, 107 Tercme Odasnn, 70 tetanos, 151 Ticaret Mahkemesi, 74 Timsah Nehri Iskunas, 135 Timur, 54, 55, 179 Tizi Hanm, 143 Tokiye Aireti, 104
196 203
ORSAM
Toveynat Aireti, 104 Tmbeki ve Ttn dare Tekeli, 78 Turul Bey, 50, 53 Tuna, 14, 25 Tunta, 51 Turfay olu Baydu Han, 53 Tuveyle, 101 tberkloz, 151 U Uceyir, 135 Uceyr, 98, 99, 100 Uceyr skelesi, 98 Uur b. Ebu Said Sabur, 50 Ulus Vapuru, 134 Umman, 17, 40, 47, 48, 125, 159 Umman hkimi Yusuf b. Vecih, 48 Umman Hkimi Yusuf b. Vecih, 47 Umman Merkez daresi, 135 Umman Osmanl Dairesi, 87 Umman- Osman, 135 Ummn- Osman, 27 Umman- Osman dare Komisyonu, 137 Umran Aireti, 109 Utbe b. Ebi Sfyan, 35 Utbe b. Gazvan, 32 Uveys Ky, 106 Uyude El-Batu Aireti, 104 Uzun Hasan, 54, 55 beydullah b. Muammer, 36 beydullah b. Ziyad, 35, 36 mml-Abbas, 61 mmlbum (Bayku Anas), 102 stemen Hamdi Efendi, 140 teybiye Aireti, 104 V Vahabiler, 62, 101 Vakf, 97 Vali Abdullah Paa, 66 Vali Acif, 42 Vali Ahmet Paa, 59 Vali Arif Paa, 66 Vali Ferik Hamdi Paa, 66 Vali Ferik Mahmut Hamdi Paa, 66 Vali Ferik Muhsin Paa, 66 Vali Ferik Mustafa Nuri Paa, 66 Vali Ferik Sabit Paa, 66 Vali Ferik aban Paa, 66 Vali zzet Paa, 66 Vali Mehmet Enis Paa, 66 Vali Mehmet Hafz Paa, 66 Vali Mir Mehmet Hidayet Paa, 66 Vali Mir Nafiz Paa, 66
Vali Nasr Paa, 66 Vali beydullah b. Muammer, 36 Vali Vekili Abdllatif Paa, 66 Vali Vekili Ferik Mehmet Mnir Paa, 66 Vali Ziyad, 35 Vast, 37, 41, 44, 47, 48, 50, 52, 56 Vehbi Efendi, 95 Vekil Bahriye Komutan Ahmet Paa, 65 Vekil Bahriye Komutan Miralay Halit Bey, 65 Vekil Bahriye Komutan Mirliva Ali Rza Paa, 66 Vekil Galip Bey, 65 Vekil Hac Ali Efendi, 65 Vezir Abdurrahman Paa, 64 Vezir Ahmet Paa, 64 Vezir b. Bukayye, 48 Vezir Halil Paa, 64 Vezir Hasan Paa, 64 Vezir lyas Paa, 64 Vezir Osman Paa, 64 Vilayet Evkaf Muhasebesi, 72 Vilayet Evrak Kalemi, 70 Vilayet dare Meclis tham Heyeti, 69 Vilayet dare Meclisi, 14, 69, 70 Vilayet Maarif Dairesi, 72 Vilayetin statistik Komisyonu, 70 Y Yahudi, 18, 50, 88, 92, 101, 110 Yahudi Ky, 106 Yahudiler, 108 Yahya b.Muhammed El-Bahrani, 44 Yahya Efendi, 95 Yahya Nzhet Efendi, 84 Yahya Paa, 58, 59, 64 Yakup Aa, 65 Yakup Efendi, 98 Yakup olu Murat, 55 Yemame, 42 Yemen, 17, 23, 25, 26, 68, 152, 154, 183 Yesinnul-meyyah Aireti, 104 Yezid b. Hubeyre, 39 Yezid b. Mhelleb, 37, 39 Yezid b.Mhelleb, 38 Yusuf b. Vecih, 47, 48 Yusuf b.mer Es-Sakafi, 38 Yusuf Tali Paa, 95 Yusufan Ky, 106 Z Zahran, 98 Zalim Haccac b. Yusuf Es-Sakafi, 37 Zaptiye Tekilat, 90, 95, 98 zatrrie, 151 Zehiri Aireti, 104 Zekeriya olu Yahya, 46 Zeki Han, 61 Zenci Ayaklanmas, 5, 15, 43 Zeyci ve Mustafaiye Blgesi, 107
197 204
Ziya Bey, 90 Ziyad b. meyye, 35 Ziyadezade Mehmet Salih, 65 Ziyadiye Ky, 106 Zbeyir, 13, 15, 19, 32, 33, 34, 36, 38, 62, 63, 85, 86, 87, 95, 96, 107, 108, 124, 142, 159, 166, 168, 170
Zbeyir ptidai Mektebi, 142 Zhhaf Korveti, 133 Zhirzade Ailesi, 62 Zlfikar, 55
198 205
ORSAM
ORSAM
orsam.org.tr

Basrasalname

Hochgeladen von

Dokumentinformationen

Originaltitel

Copyright

Verfügbare Formate

Dieses Dokument teilen

Dokument teilen oder einbetten

Freigabeoptionen

Stufen Sie dieses Dokument als nützlich ein?

Sind diese Inhalte unangemessen?

Copyright:

Verfügbare Formate

Basrasalname

Hochgeladen von

Copyright:

Verfügbare Formate

OSMANLI VLAYET SALNAMELERNDE BASRA

OSMANLI VLAYET SALNAMELERNDE BASRA

OSMANLI VLAYET VLAYET OSMANLI SALNAMELERNDE

Yrd. Do. Dr. Mehmet KER

Ankara 2007 ORSAM

Ankara - 2005 TKV

OSMANLI VLAYET SALNAMELERNDE BASRA

OSMANLI VLAYET SALNAMELERNDE BASRA

OSMANLI VLAYET SALNAMELERNDE BASRA

b. Bkz. DA ed. EI2 H. Hz. FM M. MEB Nr. R.A. s. S.A. TTK

OSMANLI VLAYET SALNAMELERNDE BASRA

OSMANLI VLAYET SALNAMELERNDE BASRA

OSMANLI VLAYET SALNAMELERNDE BASRA

Basra'ya Atanan Valilerin Grev Sreleri

Vali Says (%)

Grev Sresi (Yl)

OSMANLI VLAYET SALNAMELERNDE BASRA

OSMANLI VLAYET SALNAMELERNDE BASRA

Tablo 4: Salnamelerin Metin Ksmnda Geen Bilgilere Gre Vilayetin Nfusu

OSMANLI VLAYET SALNAMELERNDE BASRA

Basra Vilayetinin Balca Gelir Kaynaklar

OSMANLI VLAYET SALNAMELERNDE BASRA

Vilayetin Yllara Gre Gelir-Gider Durumu

OSMANLI VLAYET SALNAMELERNDE BASRA

Vilayetin Balca Gider Kalemleri

Dahiliye Nizamiye Ordusu

Jandarma Dier Giderler

OSMANLI VLAYET SALNAMELERNDE BASRA

adrc, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentleri , s.286.

OSMANLI VLAYET SALNAMELERNDE BASRA

OSMANLI VLAYET SALNAMELERNDE BASRA

Taun: Veba, yumurcak, uyuz ve siilli bir veba hastal.

OSMANLI VLAYET SALNAMELERNDE BASRA

OSMANLI VLAYET SALNAMELERNDE BASRA

OSMANLI VLAYET SALNAMELERNDE BASRA

OSMANLI VLAYET SALNAMELERNDE BASRA

OSMANLI VLAYET SALNAMELERNDE BASRA

OSMANLI VLAYET SALNAMELERNDE BASRA

OSMANLI VLAYET SALNAMELERNDE BASRA

OSMANLI VLAYET SALNAMELERNDE BASRA

OSMANLI VLAYET SALNAMELERNDE BASRA

OSMANLI VLAYET SALNAMELERNDE BASRA

Mtesellim: Tahsildar, vergi ve rsumlar tahsil eden memur.

OSMANLI VLAYET SALNAMELERNDE BASRA

OSMANLI VLAYET SALNAMELERNDE BASRA

OSMANLI VLAYET SALNAMELERNDE BASRA

OSMANLI VLAYET SALNAMELERNDE BASRA

OSMANLI VLAYET SALNAMELERNDE BASRA

OSMANLI VLAYET SALNAMELERNDE BASRA

II. DAR TEKLAT

Basra, slam Ansiklopedisi, c.II, MEB Yaynlar, Eskiehir,1997, s. 327.

OSMANLI VLAYET SALNAMELERNDE BASRA

Sulama yazsn hazrlayan makam.

OSMANLI VLAYET SALNAMELERNDE BASRA

OSMANLI VLAYET SALNAMELERNDE BASRA

OSMANLI VLAYET SALNAMELERNDE BASRA

OSMANLI VLAYET SALNAMELERNDE BASRA

Nafia Dairesi: Bayndrlk Dairesi.

OSMANLI VLAYET SALNAMELERNDE BASRA

Mbeyyiz: Msveddeyi temize eken ktip. Devasir: Basrann bir bucadr.

OSMANLI VLAYET SALNAMELERNDE BASRA

III. DAR TAKSMAT

OSMANLI VLAYET SALNAMELERNDE BASRA