Strategija Razvoja Gradjevinarstva U Crnoj Gori Do 2020. Godine

STRATEGIJA RAZVOJA GRAEVINARSTVA U CRNOJ GORI DO 2020.
GODINE PRIJEDLOG
Oktobar 2010.
Projekat finansiran od strane Vlade Crne Gore, Ministarstva ureenja prostora i zatite ivotne sredine
Reg. Br. 1301-5409/3-08
Strategija razvoja graevinarstva u Crnoj Gori do 2020. godine P R I J E D L O G .
Naslov Projekta: Broj Projekta: Datum potpisivanja ugovora Rok zavretka ugovora Zemlja-Korisnik: Detalji o Izvriocu Strategije Izvrilac /Implementator: Predstavnik Izvrioca:
Strategija razvoja graevinarstva u Crnoj Gori do 2020. godine Reg. Br. 1301-5409/3-08 17. oktobar 2008. godine 6,5 mjeseci od dana potpisivanja ugovora Crna Gora
Univerzitet Sv. Kiril i Metodij Graevinski fakultet , Skopje 1. Direktor Projekta: Prof. dr Meri Cvetkovska 2. Tim Lider Projekta, Prof. dr Strahinja Trpevski 3. LokalnI direktor projekta, Doc. dr Sneana Rutei 1. Univerzitet Sv. Kiril i Metodij Graevinski fakultet, Ul: Partizanski odredi 24, Skopje- Republika Makedonija Tel/ Faks: +389-231-1-8834 Mobilni: +389 70 273 633 E-mail: cvetkovska@gf.ukim.edu.mk; 2. Fakultet za biznis ekonomiju- Skopje Ul: Kosta Novakovi 8, Skopje-Republika Makedonija Tel/faks: +389 2 3 222 356 Mobilni: +389 75 333 563 E-mail: strahinja_trpevski@yahoo.co.uk 3. Graevinski fakultet, Podgorica- Cetinjski put bb Tel/faks: +382 20-243-718 snezanar@ac.me
Kontakt podaci:
Podaci o Naruiocu Naruilac/Korisnik : Predstavnik Naruioca/ Korisnika: Konsultant Naruioca/ Korisnika: Kontakt podaci: Ministarstvo ureenja prostora i zatite ivotne sredine Crne Gore Pomonik ministra za graevinarstvo Maja Velimirovi-Petrovi Koordinator projekta Senada ahman Konsultant na izradi Strategije Doc. dr Milo Kneevi ul. Rimski trg 46, Podgorica tel: +382 20 482 212 E-mail: maja.petrovic@gov.me
Univerzitet Sv. Kiril i Metodij, Graevinski fakultet, Skopje u saradnji sa Ministarstvom ureenja prostora i zatite ivotne sredine Crne Gore
POPIS KORIENIH SKRAENICA
AD AOIRG BDP CEFTA CEN
Akcionarsko drutvo Agencija za odrivi investicioni razvoj i graevinarstvo Bruto drutveni proizvod Central European Free Trade Agreement (Centralnoevropski sporazum o slobodnoj trgovini)
- European Committee for Standardization (Evropski komitet za standardizaciju) European Committee for Electrotechnical Standardization (Evropski komitet za standardizaciju u oblasti elektrotehnike) The competitiveness and innovation framework programme (Okvirni program za konkurentnost i inovativnost 2007 -2013), Construction product Directive (Direktiva o graevinskim proizvodima) Decentralizovani implementacioni sistem Drutvo sa ogranienom odgovornou Detaljni urbanistiki plan European Investment Bank (Evropska Investiciona Banka) Evropska Unija Fdration internationale of Consulting Engineers des ingnieurs - conseils (Internacionalna organizacija inenjera konsultanata) Federation internationale des Geometres, Internacionalna organizacija za geodeziju Seventh Framework Programme (Sedmi okvirni program za istraivanje), Geodetsko-katastarski informacioni sistem International Electrotechnical Commission (Meunarodna elektrotehnika komisija) Institut za standardizaciju Crne Gore
CENELEC CIP CPD DIS DOO DUP EIB EU FIDIC FIG FP7 GKIS IEC ISME -
ISO MMF
International Organization for Standardization (Svjetska organizacija za standardizaciju) Meunarodni monetarni fond Zavod za statistiku Crne Gore Nacionalna banka za podrku odrivom razvoju Nacionalni program za implementaciju Nacionalna strategija odrivog razvoja Crne Gore Fond penzijskog i invalidskog osiguranja Public Investment Program (Program javnih nvesticija) Prostorni plan Prostorni plan podruja posebne namjene Prostorno urbanistiki plan Strane direktne investicije Savjet Evrope Sekretarijat za evropske integracije Strategija razvoja graevinarstva u Crnoj Gori do 2020. godine Water Framework Directive (Okvirna direktiva o vodama) World Trade Organization (Svjetska Trgovinska Organizacija) Zavod za zapoljavanje Crne Gore
MONSTATNBOR NPI NSOR PIO PIP PP PPPN PUP SDI SE SEI SRG WFD WTO ZZZCG -
PREDGOVOR
Izgradnjom objekata okolina se oblikuje, prilagoava, oplemenjuje, ime se doprinosi i oblikovanju ekonomije i razvoja u cjelini. Kue u kojima ivimo, objekti u kojima radimo, putevi, eljeznice i aerodromi kojima se kreemo, objekti telekomunikacionih i energetskih sistema, samo su dio liste razliitih graevinskih objekata. Racionalnost u graevinarstvu znaajno predodreuje efikasnost brojnih drugih grana industrije i ekonomije u cjelini. Za uzvrat, na efikasnost i spremnost graevinarstva znaajno djeluje nivo razvoja drugih oblasti kao to su ekonomija, zakonodavstvo, socijalna politika. Strategiju razvoja graevinarstva treba razumjeti kao dio strategije razvoja drave. Ona zavisi od ekonomskih i institucionalnih mogunosti u zemlji, politika drave u oblasti socijalne zatite, ekonomije, zatite ivotne sredine, odnosno jednom rijeju u oblasti odrivog razvoja. Praktina implementacija Strategije razvoja graevinarstva zavisi od politike voene na svim nivoima vlasti . Nemogue je izbjei politiki uticaj u razvoju graevinarstva i zbog toga je veoma vano da se pravilnim odnosom i odgovarajuim odlukama doprinosi razvoju graevinarstva, prevashodno donoenjem odluka za razvijanje stratekih projekata. Cilj ove Strategije je da se doprinese glavnom usmjeravanju razvoja graevinarstva Crne Gore do 2020. godine, da bi se na najefikasniji nain u najveoj moguoj mjeri koristili sopstveni potencijali. Glavni ciljevi su da oblast graevinarstva postane inovativna i zadovoljava potrebe crnogorskih graana i ekonomije na efikasan nain, da postane dio graevinarstva Evropske Unije, da postane konkurentna u pruanju usluga na meunarodnim projektima i isporuuje proizvode sa standardnim kvalitetom. Ova Strategija je izraena uz aktivno uee velikog broja strunjaka iz raznih oblasti i uz kvalitetnu podrku Ministarstva ureenja prostora i zatite ivotne sredine u pogledu obezbjeivanja podataka i dokumentacione osnove. I brojni drugi dravni organi, organi uprave, organi lokalne samouprave, institucije i organizacije omoguili su ekspertskom timu prikupljanje velikog broja dokumenata, podataka iz oblasti javnih evidencija, dali korisne sugestije u smislu fokusiranja na elemente bitne za analizu i ocjenu postojeeg stanja i usmjerenja u pogledu kljunih pretpostavki budueg razvoja. Posebno se zahvaljujemo na podrci organima i institucijama, odgovornim licima i zaposlenim u njima: Ministarstvu ureenja prostora i zatite ivotne sredine, Centralnom registru Privrednog suda, Poreskoj upravi Crne Gore, Fondu PIO, Centralnoj banci Crne Gore, Monstatu, Privrednoj Komori Crne Gore I njenom Odboru za graevinarstvo Komori, Institutu za standardizaciju Crne Gore, Upravi za vode, Ministarstvu turizma, Ministarstvu prosvjete i nauke, Zavodu za zapoljavanje, Privrednoj komori, Direkciji za javne radove i drugima. Zahvaljujemo se svim organima lokalne uprave i privrednim subjektima koji su uestvovali u sprovedenoj anketi i time nam pruili korisne informacije za analizu postojeeg stanja i SWOT analizu graevinarstva sa razliitih aspekata.
PREDGOVOR
SADRAJ
1. UVOD .......................................................................................................................................................1 1.1.
1.1.1. 1.1.2.
KARAKTERISTIKE GRAEVINARSTVA .........................................................................................1

Graevinarstvo u EU- triste vrijedno 1500 milijardi eura ............................................................................2 Graevinarstvo u Crnoj Gori ........................................................................................................................2
1.2. 1.3. 1.4. 2. 3.
METODOLOGIJA I PROCES IZRADE STRATEGIJE......................................................................4 OPTE OCJENE O GRAEVINARSTVU ........................................................................................6 VIZIJA, MISIJA I STRATEKA OPREDJELJENJA ..........................................................................8
SWOT ANALIZA....................................................................................................................................10 STRATEKO OPREDJELJENJE 1 INTEGRACIJA CRNE GORE U EU I ODRIVI RAZVOJ .................................................................................................................................15 3.1. 3.2. 3.3. 3.4. 3.5. UVOD ..............................................................................................................................................15 STRATEKI INTERES CRNE GORE ZA EU .................................................................................15 CILJEVI NACIONALNOG PROGRAMA ZA INTEGRACIJU ..........................................................16 MOGUNOST KORIENJA EU FONDOVA ...............................................................................16 FOKUS UTICAJA EVROPSKOG ZAKONODAVSTVA NA ZAKONODAVSTVO CRNE GORE U OBLASTI GRAEVINARSTVA............................................................................17
4.
STRATEKO OPREDJELJENJE 2 PRAVNI I INSTITUCIONALNI OKVIR KAO OKOSNICA RAZVOJA GRAEVINARSTVA CRNE GORE.......................................................20 4.1. 4.2.
4.2.1. 4.2.2. 4.2.3. 4.2.4. 4.2.5. 4.2.6.
UVOD ..............................................................................................................................................20 PROCJENA STANJA INSTITUCIONALNE UREENOSTI SISTEMA PLANIRANJA I UREENJA PROSTORA I IZGRADNJE OBJEKATA ...................................................................20
ljuni ri u sistemu institucije..........................................................................................................20 Osnovni principi odrivosti i razvoja sektora u nacionalnim dokumentima.................................................23 Principi prostornog planiranja u evropskim dokumentima..........................................................................26 Pregled postojeih zakona i drugih propisa ...............................................................................................26 Pregled postojeih tehnikih normativa i standarda...................................................................................27 Osvrt na postojee stanje katastra.............................................................................................................27
4.3.
4.3.1. 4.3.2. 4.3.3. 4.3.4.
PRAVCI DJELOVANJA...................................................................................................................27
Ministarstvo................................................................................................................................................27 Vladin savjet za prioritetne projekte ...........................................................................................................28 Agencija za odrivi investicioni razvoj i graevinarstvo..............................................................................28 Kancelarija za monitoring i implementaciju Strategije, monitoring i razvoj u oblasti investicija ..................30
5.
STRATEKO OPREDJELJENJE 3 TEHNIKA REGULATIVA KAO OSNOVA SISTEMA KVALITETA U GRAEVINARSTVU...................................................................33 5.1. 5.2. 5.3.
5.3.1. 5.3.2. 5.3.3. 5.3.4. 5.3.5.
UVOD ..............................................................................................................................................33 SISTEM STANDARDIZACIJE U CRNOJ GORI .............................................................................34 ANALIZA EU DIREKTIVA IZ OBLASTI GRAEVINARSTVA I NJIHOVA TRANSPOZICIJA U NACIONALNO ZAKONODAVSTVO .............................................................35
EU Direktiva za graevinske proizvode .....................................................................................................35 EU Direktive o energetskoj efikasnosti ......................................................................................................35 EU direktive o vodama...............................................................................................................................36 EU direktive o otpadu ................................................................................................................................37 Direktiva 2006/123/EU o uslugama na unutranjem tritu .......................................................................37
5.4.
5.4.1. 5.4.2. 5.4.3. 5.4.4.
ANALIZA EU TEHNIKIH REGULATIVA I STANDARDA IZ OBLASTI GRAEVINARSTVA I NJIHOVA PRIMJENA U CRNOJ GORI .....................................................38
Eurokodovi Evropska pravila za projektovanje konstrukcija ...................................................................38 Tehnika regulativa iz oblasti geotehnike ..................................................................................................40 Tehnika regulativa u oblasti niskogradnje ................................................................................................41 Tehnika regulativa u oblasti hidrogradnje, vodovoda i kanalizacije..........................................................41
5.5.
PRAVCI DJELOVANJA...................................................................................................................41 SADRAJ
6.
STRATEKO OPREDJELJENJE 4 KONTINUITET KAPITALNIH INVESTICIJA .........................................................................................................................................44 6.1. 6.2.

6.2.1. 6.2.2. 6.2.3. 6.2.4.
OKVIR POLAZNIH MAKROEKONOMSKIH PRETPOSTAVKI ......................................................44 ANALIZA POSTOJEEG STANJA.................................................................................................45

Makroekonomsko okruenje i razvoj preduzetnitva .................................................................................45 Finansiranje i izvori finansiranja.................................................................................................................45 Uticaj globalne ekonomske krize na ukupna ekonomska kretanja i graevinarstvo...................................47 Investicije u graevinske radove u optinama ...........................................................................................48
6.3.
6.3.1.
STRATEKI PRAVCI INVESTICIJA I OBIM INVESTICIJA............................................................49

Analiza i prognoze investicionih poduhvata do 2020. godine ....................................................................49
6.4. 7.
STRATEKO OPREDJELJENJE 5 JAANJE KONKURENTNOSTI GRAEVINSKE OPERATIVE ...............................................................................................................57 7.1.

7.1.1. 7.1.2.
UVOD ..............................................................................................................................................57
Osnovna svojstva graevinskog proizvodnog sistema ..............................................................................57 Uticaj okruenja za poslovanje u graevinarstvu .......................................................................................58
7.2. 7.3. 8.
ANALIZA POSTOJEEG STANJA.................................................................................................58 PRAVCI DJELOVANJA...................................................................................................................66
STRATEKO OPREDJELJENJE 6 FORMIRANJE ADEKVATNE STRUKTURE RADNE SNAGE U OBLASTI GRAEVINARSTVA.....................................................68 8.1. 8.2.
8.2.1. 8.2.2. 8.2.3. 8.2.4. 8.2.5.
UVOD ..............................................................................................................................................68 ANALIZA POSTOJEEG STANJA.................................................................................................68

Pravni okvir obrazovanja i zapoljavanja ...................................................................................................68 Analiza kljunih uesnika ...........................................................................................................................69 Analiza obrazovnog sistema u Crnoj Gori..................................................................................................70 Analiza potranje i ponude radne snage u graevinarstvu ........................................................................72 Uticaj obrazovanja na smanjenje deficitarnosti ..........................................................................................74
8.3. 9.
STRATEKO OPREDJELJENJE 7 RAZVOJ INDUSTRIJE GRAEVINSKIH MATERIJALA BAZIRAN NA PRINCIPIMA ODRIVOG RAZVOJA ..............................................................................................................................................78 9.1. 9.2.
9.2.1. 9.2.2. 9.2.3.
UVOD ..............................................................................................................................................78 ANALIZA POSTOJEEG STANJA.................................................................................................79

Mineralni resursi ........................................................................................................................................79 Graevinski proizvodi ................................................................................................................................83 Tehnogene mineralne surovine .................................................................................................................84
9.3. 9.4. 10. 11.
PREDVIANJA I PRAVCI RAZVOJA.............................................................................................84 PRAVCI DJELOVANJA...................................................................................................................85
AKCIONI PLAN I PREDLOG MJERA...................................................................................................89 MONITORING SPROVOENJA STRATEGIJE .................................................................................115 PLANIRANE MJERE U OKVIRU STRATEKIH OPREDELJENJA I IZVRENJE AKTIVNOSTI ................................................................................................................................115 PRAENJE PODATAKA U GRAEVINARSTVU ........................................................................116 INOVIRANJE AKCIONOG PLANA ...............................................................................................117
11.1. 11.2. 11.3.
PRILOZI..........................................................................................................................................................118 PRILOG 1. - POPIS DOKUMENTACIONE OSNOVE ...............................................................................119 PRILOG 2. - LISTA UESNIKA .................................................................................................................126
SADRAJ
Strategija razvoja graevinarstva u Crnoj Gori do 2020. godine
P R I J E D L O G
1. UVOD
1.1. KARAKTERISTIKE GRAEVINARSTVA

Graevinarstvo predstavlja znaajan dio ekonomije svake drave, a svakako i Crne Gore. Uobiajeno, to je vrsto utemeljeni sektor dobro prilagoen lokalnim uslovima koji je postigao nivo konkurentnosti uporediv sa nivoom drugih sektora. Pod graevinarstvom podrazumijevamo itav niz privrednih aktivnosti koje se objedinjuju i konano manifestuju kroz izgradnju nekog objekta. To je iroki opseg koji pored graenja podrazumijeva i proizvodnju graevinskog materijala i opreme. Bitna karakteristika graevinarstva jeste da za sebe vezuje veliki dio ostatka privrede. Ovdje se prije svega misli na elektro-industriju, industriju proizvodnje mainskih elemenata koji se koriste u graevinarstvu, bazine hemije i materijala koji nisu iskljuivo primjenjivi samo u graevinarstvu. Multiplikativni efekt sektora graevinarstva na privredu odraava se i preko uticaja na finansijski sektor. Hipoteke i hipotekarno triste, kao segment trita kapitala na kojem su svi plasmani osigurani hipotekom, je u neposrednoj vezi sa tritem nekretnina na kojem dominiraju objekti kao posljedica graevinskih aktivnosti. Kada se ovo sve objedini jasno je da graevinarstvo mora zauzeti odgovarajue mjesto u privredi. Graevinarstvo veoma esto zna da bude visokoakumulativna i izvozna privredna grana, ne samo kod razvijenih zemalja ve i kod zemalja u razvoju. Posebno kod njih je vano da se strategija privrede oslanja izmeu ostalog i na graevinarsvo u onoj mjeri koju graevinarstvo kao grana sa svim pomenutim odlikama moe da ponese na sebe. Zato je svakako neophodno napraviti dobar privredni ambijent u zemlji. Meutim, s obzirom da svijet u kojem ivimo ima dinamian pristup sa ubrzanim promjenama, graevinarstvo se suoava sa velikim brojem izazova koji se trebaju razmotriti zbog odravanja kao i poboljanja konkurentnosti sektora. Poveana konkurentnost graevinarstva pozitivno e uticati na druge industrijske sektore kao i na zapoljavanje i rast u cjelini. Osnovni faktori koji utiu na to su aspekti kvaliteta u graevinarstvu, pravna sredina, obrazovanje i obezbjeivanje obuke i prefokusiranje napora i potencijala ka istraivanju i razvoju. Graevinarstvo je sektor sa specifinim karakteristikama koji je strogo regulisan i koji se u velikoj mjeri razlikuje od drugih sektora. On predstavlja heterogen i fragmentiran sektor zasnovan na velikom broju razliitih profesija. Takoe, predstavlja najrasprostranjeniji sektor sa izrazitim regionalnim razlikama u kojem su logistika i transportni aspekti veoma vani. Krajnji proizvodi u graevinarstvu predstavlja jedan od rijetkih proizvoda koji se ne moe transportovati, a ujedno predstavlja i jedan od najizdrljivijih ljudskih artefakata u prostoru. Graevinarstvo stvara fiziku infrastrukturu za stanovanje i rad, za proizvodnju, transport i esencijalne usluge. U razvijenom svijetu polovina graevinskih projekata odnosi se na rekonstrukciju. Graevinarstvo je tijesno vezano sa ekonomskim ciklusima, a zbog injenice da se najee izvodi u spoljanjim uslovima zavisno je i od sezonskih klimatskih varijacija. Pored toga, sektor je radno intenzivan, sa visokom mobilnou radne snage i rastuom potrebom za sve kvalifikovanijom radnom snagom to je rezultat primjene sve sofisticiranije graevinske tehnologije. Kod investicija u maine, alate i druge elemente proizvodnje, vri se amortizacija za krai vremenski period nego kod drugih industrijskih sektora. Ugovori su najee vezani za vrijeme trajanja graevinskih radova, a nivo nesrenih sluajeva je relativno visok.
UVOD 1
P R I J E D L O G
Na kraju se moe rei da se u graevinarstvu stvara i ogromna koliina otpadnog materijala i graevinskog uta od ruenja i rekonstrukcije starih objekata (vie od 270 miliona tona godinje na nivou EU). Isto tako, objekti su odgovorni za 42% potronje energije u okviru EU, sa oekivanom stopom porasta od 1,5% godinje za sljedeu dekadu. Sektor je drugi po doprinosu CO2 emisije. U nekim zemljama lanicama EU nedostatak prirodnih graevinskih materijala predstavlja znaajan problem. 1.1.1. Graevinarstvo u EU- trite vrijedno 1500 milijardi eura Vrijednost izvrenih radova u 2007. godini u graevinskom sektoru 19 zemalja EU (lanice Euroconstruct mree) procjenjena je na vie od 15001 milijardi eura to predstavlja neto vie od 12% njihovog BDP-a i neto manje od BDP-ja Italije. Pri tome, podsektor stanovanja u graevinarstvu imao je dominantnu ulogu i predstavlja skoro polovinu trita sa ueem od 718 milijardi eura i ujedno predstavlja najdinaminiju komponentu graevinskog trita. Za nove graevine i rekonstrukciju nerezidencijalnih objekata uloeno je 480 milijardi eura, to predstavlja skoro treinu cjelokupnih investicija. Iskljuivo za graevinske radove utroeno je 319 milijardi, to predstavlja 21% od ukupne vrijednosti izvrenih radova u 2007. godini. Pet velikih zemalja: Njemaka, panija, Velika Britanija, Italija i Francuska, okupira 72% cjelokupnog graevinarsta u EU, od kojih neto vie od 23% pripada Njemakoj koja, bez obzira to poslednjih godina ima usporeni ekonomski rast, jo uvijek ima dominantnu poziciju na tritu u oblasti graevinarstva. Drugo mjesto pripada paniji koja je ovo mjesto stekla 2006. godine prestiui Veliku Britaniju. Grupa od etiri zemlje centralno-istone regije EU uestvuje sa manje od 5% u ukupnom evropskom graevinskom sektoru to ukazuje na znaajnu neravnomjernost unutranje raspodjele u ovom sektoru. Meutim, 2008. i 2009. predstavljae dvije sasvim razliite godine u ciklinom ponaanju graevinskog sektora. Kraj faze velike ekspanzije koja je otpoela 1999. i kulminirala najveim rastom u 2006. godini, kada je graevinski porast bio vei u odnosu na ukupni GDP (3,8%-porast graevinarstva, nasuprot 3,0% GDP-a), predstavlja 2007. godina. Od 2007. godine ulo se u period zastoja i usporavanja, pri emu se rast usporava gubei vie od jednog procentnog poena rasta (2,7% ) i time postaje ujednaen sa ukupnim rastom GDP od 2,8%.
* predvianja
Sl. 1. Ukupni rast graevinarstva i GDP 2004-2010. Realne godinje promjene u %2
1.1.2. Graevinarstvo u Crnoj Gori Stanje graevinarstva u Crnoj Gori u periodu od 2005. godine do danas karakterie veliki porast investicija u dijelu odravanja i izgradnje putne mree i ostalih infrastrukturnih objekata, kao rezultat alociranja sredstava za kapitalne investicije od strane Vlade Crne Gore i saradnje sa
1 2
Euroconstruct, June 2008 Isto
UVOD
P R I J E D L O G
meunarodnim finansijskim institucijama. Izuzetan porast investicija u objekte visokogradnje na crnogorskom primorju i u Podgorici je posljedica poveanja broja stranih ulagaa koji ujedno zahtijevaju primjenu svjetskih standarda i kvaliteta u graevinarstvu. Uporedo se odvijao kontinuiran proces stvaranja zakonske infrastrukture u razliitim oblastima sa ciljem direktnog ili indirektnog podsticaja i dogradnje investicionog ambijenta, uklanjanja administrativnih barijera za investiranje posebno na lokalnom nivou i obezbjeivanja potpune i efikasne zatite svojinskih prava. Takoe, dograivae se i pojednostaviti poreski sistem u cilju boljeg pozicioniranja Crne Gore i podizanja stepena konkurentnosti. Vrijednosti izvrenih graevinskih radova3 u 2005. godini je bila 80 miliona eura i bila je vea u odnosu na prethodnu godinu za 40%. U 2008. godini graevinarstvo ini 6,2% ukupne ekonomije Crne Gore. Vrijednost izvrenih graevinskih radova u 2008.godini, prema zvaninim podacima Monstata, vea je za 45,7% u odnosu na 2007.godinu, dok je fiziki obim radova, mjeren izvrenim efektivnim asovima, vei za 20,7%. Vrijednost novih ugovora na zgradama u 2008. manja je za 39,2%, a ostalim graevinama vea za 69,3% u odnosu na 2007. godinu, to u cjelini ukazuje na visok intenzitet aktivnosti u oblasti graevinarstva uslovljen snanom investicionom tranjom.4 Iako pokazatelji u periodu od 2005. do 2008. godine ukazuju na znaajan rezultat, ipak se moe rei da domae graevinarstvo nije na adekvatan nain iskoristilo anse u proteklom periodu, jer su dobar dio poslova odradili graevinari iz okruenja, a ovo upravo iz razloga deficitarnosti kadrova, posebno zanatske struke. Vrijednost izvrenih graevinskih radova u prvom kvartalu 2009. godine manja je za 18,5 % u odnosu na isti kvartal 2008. godine, a vrijednost izvrenih graevinskih radova u prvom kvartalu 2010. godine manja je za 13,7% u odnosu na prvi kvartal u 2009. godini. Vrijednost Izvrenih efektivnih asova na graevinskim radovima u prvom kvartalu 2009. godine manji je za 17,2 % u odnosu na isti kvartal 2008. godine, dok je vrijednost izvrenih graevinskih radova u prvom kvartalu 2010. godine i dalje smanjena za 9,1% u odnosu na isti kvartal u 2009. godini. Vrijednost novih ugovora na zgradama u prvom kvartalu 2009. godine manja je za 52,8% u odnosu na isti kvartal 2008. godine, dok je vrijednost novih ugovora na zgradama u prvom kvartalu 2010. godine vea za 9,1% u odnosu na isti kvartal 2009. godine5. Vrijednost novih ugovora na ostalim graevinama u prvom kvartalu 2009. godine manja je za 58,3% u odnosu na isti kvartal 2008. godine, dok je vrijednost novih ugovora na ostalim graevinama u prvom kvartalu 2010. godine manja za 26,1% u odnosu na isti kvartal 2009. godine, to u cjelini predstavlja kontinualni pad u zadnje dvije godine. Ekonomski rast i razvoj u 2009. i 2010. godini, u uslovima ekonomske i finansijske svjetske krize, u znatnoj mjeri e biti opredijeljen mogunostima novog investiranja. Svakako da e investiciona aktivnost biti usporenija uz daleko vie opreza potencijalnih investitora. Meutim, Crna Gora s obzirom na atraktivnost i neiskorienost privrednog potencijala, sve stimulativniji investicioni ambijent i obuenu radnu snagu, rauna na priliv stranih direktnih investicija. Veliko poveanje stranih direktnih investicija (SDI) sa neto prilivom od 524,9 mil. u 2007.godini (18,7% BDP-a), ponovilo se u 2008.godini sa neto prilivom od 550,0 mil. (16,5% BDP-a). U 2009. godini ostvaren je znaajan priliv stranih direktnih investicija, to je prije svega rezultat privatizacije i dokapitalizacije EPCG i dokapitalizacije banaka. Neto priliv stranih direktnih investicija (priliv minus odliv), prema preliminarnim podacima, iznosio je 910,9miliona eura i vei je za 65,1% u odnosu na 2008 godinu. Neto priliv stranih direktnih investicija u periodu januar-jul 2010. godine, prema preliminarnim podacima, iznosi 350,6 miliona eura i za 9,5% je manji u odnosu na isti period 2009. Treba imati u vidu da je u posmatranom periodu u 2009. godini realizovan dio transakcija vezan za otkup manjinskog paketa akcija Elektroprivrede Crne Gore. 6 Do kraja 2010. godine oekuje se da e neto priliv stranih direktnih investicija dostii nivo 400 mil.. 7
3
5 6 7
Uticaj globalne finansijske i ekonomske krize na CG ekonomiju, Ministarstvo za ekonomski razvoj, Podgorica decembar, 2008, str 5. Tekua privredna kretanja u i kvartalu 2009. godine sa ocjenom uticaja finansijske krize na graevinarsvo i predlog mjera za njeno prevazilaenje, Privredna komora Crne Gore Odbor udruenja graevinarstva, IGM i komunalne privrede str. 2,3 i 4 Zavod za Statistiku Crne Gore,Mjeseni statistiki pregled br. 5 2010, str. 31. Bilten Centralne banke Crne Gore, Januar 2010. I Avgust 2010, str. 28 Ekonomska politika Crne Gore za 2010. godinu, str. 6
UVOD
P R I J E D L O G
Strane direktne investicije (SDI) su jedan od najvanijih pokretaa privrednog razvoja Crne Gore. Od 2001. godine kumulativni priliv SDI iznosio je vie od 3,0 milijardi eura. Karakteristino je da je znaajni dio priliva SDI realizovan u nekretnine (48%) naroito u 2006. i 2007. godini i jo uvek dominiraju SDI povezane sa procesom privatizacije, dok su green field investicije jo uvijek malo zastupljene, iako se ova struktura postepeno popravlja u 2008. godini.8 Najvei uticaj na razvoj graevinarstva svakako e imati investicije u sektorima turizma, infrastrukture, energetike i stanogradnje, dok e investiranje u telekomunikacijama imati najmanji uticaj. Kapitalnim budetom Crne Gore za 2009. godinu, sredstva za projekte kapitalne infrastrukture su projektovana na 225 miliona eura to ini preko 4,0% BDP-a. Na nivou javnog sektora (ukuljuujui optine) kapitalna ulaganja u 2009. godini su procijenjena na 9,84 % BDP-a. Na ovaj iznos treba dodati oko 2% BDP vrijednosti ugovorenih radova u 2009. godini u cilju unaprjeenja putne infrastrukture, izgradnje autoputa, izgradnje Regionalnog vodovoda i investicionog ulaganja u infrastrukturu eljeznice to se finansira putem izvoakih kredita, kredita Svjetske banke, Evropske investicione banke i EBRD-a. Kapitalni budet e se, u zavisnosti od efekata finansijske krize, finansirati i iz kreditnih aranmana sa meunarodnim finansijskim institucijama. Paralelno sa izgradnjom infrastrukture, intenzivno se investira u nove stambene objekte, turistike kapacitete, kao i objekte drutvenog standarda (kolski i zdravstveni objekti, objekti za sport i rekreaciju itd.) S obzirom na iri uticaj ekonomske krize, kao i u drugim zemljama blieg i daljeg okruenja, izvren je rebalans budeta za 2009. godinu u julu mjesecu. Tim rebalansom smanjen je nivo za kapitalne izdatke na 130 miliona eura, meutim, njime nee biti ugroene investicije u strateke infrastrukturne objekte9. Kapitalni izdaci budeta za 2010. godinu iznose 63 miliona eura. Oekivati je da e se izvori finansiranja uveati u dijelu koji se objezbeuje kroz kreditne aranmane. Globalna recesija u periodu od 2009. do 2010. godine, ipak podstie relativno vee angaovanje javnog sektora u finansiranju infrastrukturnih i drugih javnih projekata. Ova praksa je ustaljena u uslovima recesija, kada javni sektor (drava) intervenie s ciljem da povea privrednu aktivnost i ukupnu potranju. Vlade velikih i razvijenih ekonomija predviaju relativno aktivniju politiku javnih radova, naroito u ovoj i sljedeoj godini. U istom pravcu su i preporuke Svjetske banke.10 Svi ovi pokazatelji ukazuju da e se Vlada Crne Gore agresivno suprostaviti postojeoj ekonomskoj i finansijskoj krizi paketom koji sadri dovoljno veliki kapitalni budet u kombinaciji sa adekvatnim politikama kreiranja povoljnog investicionog okruenja. Imajui u vidu navedene investicione planove i prioritete, kojima se pokree ciklus ekonomskog razvoja u Crnoj Gori, graevinarstvo kao privredna grana ima veliku perspektivu. Crna Gora e biti sve privlanija destinacija domaim i stranim investitorima, pa je stoga neophodno kroz stvaranje povoljnog zakonodavnog i prostorno-planskog okvira stvoriti povoljne uslove za realizaciju investicija.
1.2. METODOLOGIJA I PROCES IZRADE STRATEGIJE

Proces izrade Strategije razvoja graevinarstva u Crnoj Gori do 2020. godine koji je otpoeo oktobra 2008. godine koristi pozitivna iskustva iz globalnih, evropskih i procesa u regionu zasnivanih na principima odrivog razvoja i odrivog gaevinarstva, imajui u vidu proces globalizacije u kojem e, kako je objektivno oekivati, samo mali broj zemalja u razvoju biti u stanju da se prikljui i izbori za visoku poziciju. Crna Gora egzistirajui u prolosti u jednom drugaijem sistemu i organizaciji kao i ostale ex-Yu republike iz regiona, sada se suoava sa pozitivnom ekspanzijom investicija u graevinarstvu. Pri tome, karakteristika trita je veliki priliv stranog kapitala koji namee standarde meunarodnog projektnog finansiranja i potrebu adaptacije na sve veu sloenost, kao i primjenu savremenih
8 9
Strane direktne investicije kao pokreta privrednog razvoja Crne Gore- CBCG Sektor za istraivanja, str.16, 2008.god. Izvjetaj Ministra finansija na Skuptini Crne Gore o rebalansu budeta 2009. godine, Jul 2009, izvor Beta 10 Ekonomska politika Crne Gore za 2009, str.5.
UVOD
P R I J E D L O G
metoda menadmenta za poboljanje efikasnosti i efektivnosti rada u okvirima rokova i budeta sa zadovoljavajuim kvalitetom. Realizacija velikih investicija predstavlja izazov za svaku zemlju koja tei postizanju visokog godinjeg rasta i GDP-a, a u tom kontekstu graevinarstvo zauzima veoma znaajnu poziciju. Zato je i razvoju graevinarstva neophodno posvetiti znaajnu panju u okviru cjelokupnog razvoja jedne zemlje. Crna Gora deklarisala je svoje pravce za ulazak u EU poslije osamostaljivanja sa jasnim i definisanim oblastima sprovoenja reformi. Polazei od pretpostavki da je za ispunjavanje uslova za ulaz u EU potreban drugaiji pristup razvoja graevinarstva i svih subjekata u njemu, usvojen je vodei princip za izradu Strategije, a to je Razvoj graevinarstva kao integralni dio procesa EU integracija i odrivog razvoja Crne Gore. To podrazumijeva da je pred cjelokupnim politikim i drutvenim subjektima izazov od koga zavisi da li e se Crna Gora ukljuiti kao uspjean poslovni partner ili samo kao resurs radne snage i prirodnih pogodnosti. Svakako da teret ovog kriterijuma pripada kreatorima drutvene politike i preduzetnicima. Metodologija pripreme Strategije razvoja graevinarstva Crne Gore je u skladu sa poetnim preporukama logikog okvira i projektnog zadatka u kojem se vodi koordinirani interaktivni proces analiza i djelovanja kako bi se prije svega cilljevi na drutvenom, ekonomskom, obrazovnom polju i zatiti ivotne sredine izbalansirali. Proces izrade Strategije poinje sa analizom postojee situacije, definisanjem politike i planom akcija, gdje slijedi implementacija sa monitoringom. S obzirom da djelovi koji se analiziraju imaju divergentnu oblast drutvenog djelovanja, naglasak za postizanje rezultata moe biti proces ili zahtjev za krajnjim proizvodom. Izrada Strategije razvoja graevinarstva u Crnoj Gori do 2020. godine na nacionalnom nivou zasniva se na dokumentaciji koja obuhvata vaee zakone i podzakonska akta (uredbe, odluke, pravilnike, naredbe, uputstva i dr.), postojea strateka dokumenta, programe, planove, izvjetaje i ostala dokumenta. Aktivnosti oko prikupljanja dokumentacione osnove za izradu Strategije odvijale su se u potpunoj koordinaciji sa Ministarstvom za ekonomski razvoj Crne Gore. Bazni okvir dokumentacione osnove okuplja vie od 150 naslova. Primjetno je da postoji veoma obiman i dobro sistematizovan materijal Stratekih dokumenata i Akcionih planova koji su relativno novijeg datuma to daje validnost i pouzdanost cijeloj analizi. Dijelovi koji nijesu popunjeni dokumentima popunjavani su kratkim istraivanjima na licu mjesta od strane tima koji radi u lokalnoj kancelariji preko direktnih kontakata i prikupljanja adekvatnih podataka. Utvrivanje necjelovitosti podataka, takozvanih gapova u okviru tematskih oblasti pokualo se eliminisati i sa izvoenjem dviju anketa/upitnika usmjerenih ka svim optinama i ka sto graevinskih preduzea. Moramo sa aljenjem da konstatujemo da je odziv (naroito graevinskih preduzea) bio veoma mali i pored trostrukog ponavljanja ciklusa anketiranja. Strategija definie vizije i uspostavlja dugorone smjernice za razvoj graevinarstva Crne Gore do 2020. godine u kojem je uspostavljen i plan akcija. Dosljedna primjena Strategije razvoja graevinarstva u Crnoj Gori do 2020. godine podrazumijeva dugoroni proces praenja realizacije u kojem e se vriti i revizija dokumenata, kao i identifikovanih problema, postavljenih ciljeva i predloenih mjera. Jednogodinji period je predvien za praenje implementacija, dok se u petogodinjem periodu predvia temeljna revizija implementacije Strategije. Oekivano bi bilo da poslije pet godina ova Strategija bude revidirana cjelokupno u duhu opredjeljenja odrivog razvoja i dobije naslov Strategija odrivog graevinarstva Crne Gore.
UVOD
P R I J E D L O G
Sl. 2. Organizaciona ema za realizaciju projekta
Koordinator procesa izrade Strategije bilo je Ministarstvo za ekonomski razvoj Crne Gore do septembra mjeseca 2009. godine od kada ovaj proces preuzima novoformirano Ministarstvo ureenja prostora i zatite ivotne sredine. Bazni okvir dokumentacione osnove i svih izvjetaja bio je otvoren za komentare, sugestije i dopune od strane Koordinacionog tijela formiranog od strane Ministarstva. Proces izrade Strategije trajao je est i po mjeseci sa dopunska etiri meseca u kojima se omoguila interakcija i razmjena informacija meu razliitim komponentama i sudionicima u procesu. Na poetku procesa pripremljeni su i sakupljeni bazini dokumenti, dok je u meufazi II predstavljeno est pojedinanih izvjetaja za relevantne oblasti izraenih u okviru posebnih radnih grupa sa SWOT analizama, a to su: pravni i institucionalni okvir, tehnika regulativa, graevinska operativa, analiza i prognoze investicionih poduhvata u budunosti, analiza obrazovnih profila radne snage i analiza industrije graevinskih materijala. U organizacionom smislu izrada Strategije realizovala se kroz 6 radnih grupa (Sl. 2). Radne grupe su povremeno koristile pristup ukrtenog/zajednikog rada zbog uzajmnog uticaja pojedinih sektora/oblasti. Svaka radna grupa imala je imenovanog koordinatora koji rukovodi radom 5-7 lanova radne grupe i direktno sarauje sa Tim liderom Projekta. U toku izrade Strategije odrano je 6 radionica, po jedna u Ohridu i Podgorici i etiri u Skoplju, na kojima se razmatrao projektni zadatak i radilo se na postizanju uravnoteenog razumijevanja njegovog sadraja kod svih lanova radnih grupa, zatim dogovarala metodologija rada i utvrivali rezultati. lanovi svih est radnih grupa predstavljaju radni tim (sainjen od predstavnika strunih institucija, univerziteta i konsultanata) koji je izradio nacrt Strategije i druge relevantne pratee materijale i radie na ukljuivanju svih preporuka iz participativnog procesa javne rasprave.
1.3.
OPTE OCJENE O GRAEVINARSTVU
Znaaj graevinarstva u irem smislu, njegova multiplikativnost na ostale pratee i srodne djelatnosti, njegovo primjereno uee u BDP drave koje se moe znatno poveati u periodu kada se oekuju znaajna finansijska ulaganja u kapitalne projekte, u potpunosti opravdava potrebu za tretiranjem jednog od stratekih sektora razvoja ekonomije. Strateki pristup graevinarstvu kroz aktivnosti koje su utvrene u jednom dugoronom razvojnom dokumentu, kompetentno moe da slui dravi, njenim organima i institucijama, kao i pravnim licima iz ove djelatnosti, za definisanje dugorone politike za razvoj graevinske djelatnosti. Potujui svu divergentnost i brojnost uticajnih sektora na razvoj graevinarstva, neizbjeno je potencirati da ukoliko investicije predstavljaju skelet razvoja graevinarstva onda je sigurno da fundament predstavljaju propisi i regulativa. Klju uspjeha je svakako reforma-transformacija propisa i to prije svega u oblasti svojinsko pravnih odnosa i pravila izgradnje objekata. To je
UVOD 6
P R I J E D L O G
preduslov za uspostavljanje reda i pravne drave u sve unosnijim investicijama koje se odnose na izgradnju objekata, a samim tim i za stvaranje pozitivne atmosfere za ulaganje stranih investitora. Uslov da strani, ali i domai investitor, svoja sredstva uloi u razvoj projekata i nekretnina jeste pravna sigurnost investicije i efikasnost organa uprave. Zbog ovog drugog, neophodo je pomenuti da je adekvatna institucionalna postavljenost potrebna na svim nivoima vlasti. Nerazdvojivost procesa planiranja-projektovanja od katastra baziranog na tehnologiji koji obezbeuje funkcije neohodne za poslove GIS-a je jo jedan od osnovnih postulata koji treba slijediti. Kada su definisani standardni moduli, mogue je praviti pretraivanja, tematska mapiranja i proizvoljne preglede, mogue je sve podatke dobijati preko Interneta i ui u prostor jednog altera. Globalizacija kao jedna od najuticajnijih ideja koja se pojavila poslednjih decenija, ukazuje nam da postoje koncepti i problemi u cijelom svijetu koji su bez izuzetaka zajedniki i liderima i ostalima: klimatske promjene, manjak resursa, prirodne nepogode... Ouvanje okoline od neprestanih ljudskih razaranja jeste najdominantnije pitanje koje utie na nau sjutranjicu. U narednoj deceniji trebae nam odgovori na pitanje kako da isprojektujemo nau izgraenu okolinu i kako da vodimo poslove za odrivu budunost. Veliina drave, koncentracija strunog kadra, koji bi se bavio pitanjima vezanim za prioritetne investicione objekte u Agenciji za odrivi investicioni razvoj i graevinarstvo, a koja bi u sebi integrisala postojee i budue organe sa ve definisanom strategijom za Crnu Goru ekoloku dravu, ukazuju na potrebu racionalizacije i konzistentnosti problematike u graevinarstvu u irem smislu. Pod graevinskom industrijom podrazumijevamo itav opus privrednih aktivnosti koje se objedinjuju i koje zavravaju na nekom objektu i to apriori ne podrazumijeva samo proizvodnju graevinskog materijala i opreme nego jedan iri pojam, ukljuujui i samo graenje. Bitna karakteristika graevinarstva jeste da za sebe vezuje veliki dio ostatka privrede. Graevinarstvo je jedna propulzivna, visokoakumulativna i izvozna privredna grana, i to su atributi koje ono sobom univerzalno nosi. Zbog toga se izmeu ostalog, strategija privrede jedne drave oslanja i na graevinarstvo. Meutim, nesporno je da treba pronai i adekvatno finansijsko praenje znaajnih objekata za dravu i graevinske firme. Razvoj industrije graevinskih materijala baziran na principima odrivog razvoja je izuzetno bitan segment u oblasti graevinarstva. Uvaavajui injenicu da Crna Gora raspolae sa velikim brojem mineralnih sirovina koje su i osnovna sirovina za proizvodnju graevinskog materijala, da su rezerve istih u impozantnim koliinama, da je kvalitet takoe zadovoljavajui, logoan je zakljuak da drava treba u narednom periodu ozbiljno da se posveti ovom pitanju. To se posebno odnosi na laporac, arhitektonsko - graevinski kamen, gline i tehniko - graevinski kamen. Teko je objanjivo da Crna Gora nema proizvodnju cementa, proizvodnju opekarskih proizvoda, prepoznatljivu proizvodnju ukrasnog kamena i proizvoda iz njega, iako ima rezerve koje, i te kako, to zasluuju. Slian stav je i sa korienjem drveta, aluminijuma i eljeza za proizvodnju odreenih proizvoda i elemenata koji se koriste u graevinarstvu. Forsiranje proizvodnje graevinskog materijala na bazi prirodnih resursa, a koji se zasada u cjelosti uvoze, je sa svakog aspekta opravdan dravni potez. Kada su pitanju pak tehnogene mineralne sirovine (crveni mulj, flotacijska jalovita olovo-cinkane rude, deponija ljake i pepela i dr.) iste zasluuju panju, posebno sa aspekta uklanjanja ovoga otpada, ali je neophodno prethodno detaljnim istraivanjima utvrditi njihovu korisnu upotrebljivost. Najvei oiljak na crnogorskom graevinarstvu jesu kadrovski resurs domaa radna snaga. I po broju i po kvalitetu evidentan je deficit radne snage. Drugi problem je starosna i kvalifikaciona struktura radne snage. Nije se uspjelo zainteresovati mlade da se ve kroz srednje obrazovanje spremaju za graevinarstvo. Jaanje konkurentnosti graevinske operative i formiranje adekvatne strukture radne snage u oblasti graevinarstva su jasni pravci djelovanja i dobar putokaz kako i kuda treba krenuti u narednom periodu u graevinarstvu Crne Gore. Danas je u svijetu napravljen veliki korak naprijed u smislu kvaliteta izgraene okoline, ali su otvorena i mnoga aktuelna pitanja odrivosti rjeenja i niskog utroka energije. Ovo je ukazalo na potrebu za iznalaenjem novih rjeenja u tehnologiji gradnje i za uvoenjem novih standarda i regulative u cilju zatite kvaliteta u graevinarstvu. Tehnoloku revoluciju, na ijem smo pragu, neophodno prati ogroman broj pravila pretoenih u novu regulativu. Sa aspekta pribliavanja
UVOD
P R I J E D L O G
Evropskoj Uniji ovo predstavlja veliki izazov kojem se mora pristupiti organizovanim procesom velikog intenziteta kako bi bili ravnopravni u nastupima kako na svom tako i na stranom tritu. Zbog svega gore iznesenog, smatramo da sedam stratekih opredjeljenja definisanih i obraenih u kontekstu sadanjeg stanja graevinarstva Crne Gore, mogu da ponude cjelovito i korektno prepoznavanje cjelokupne problematike na ijim e se analizama izgraditi odgovarajue akcije za razvoj graevinarstva Crne Gore do 2020. godine.
1.4. VIZIJA, MISIJA I STRATEKA OPREDJELJENJA

Vizija za razvoj graevinarstva Crne Gore definisana je na osnovama dokumenata Strategije razvoja graevinarstva u Crnoj Gori sa ve prethodno definisanim oblastima u projektnom zadatku (koji na neki nain predodreuje i usmjerava pravce procesa ka odreivanju sedam stratekih opredjeljenja koja treba da dovedu do realizacije vizije). Vizija je: integrisanje crnogorskog u evropsko trite graevinarstva pozicioniranjem na ljestvici konkurentnosti izmeu etiri vodee zemlje u graevinarstvu u regionu (Hrvatska, Slovenija, Srbija, Makedonija od ukupno 8 u regionu), preko inovativnog, na znanju baziranog i visoko tehnoloki organizovanog graevinskog sektora. Misija graevinskog sektora Crne Gore je da bude dinamian, produktivan i kreativan sektor, koji ima mogunost za fleksibilnost i stvaranje kohezivne graevinske zajednice u svojoj okolini koja e biti oslonac za stvaranje blagostanja i stvaranja koristi u drutvu, na ijim e temeljima zajedno sa ostalim dijelovima drutva uzajamno graditi svoj rast. Ostvarivanje vizije i misije treba otpoeti preko sveobuhvatnog Prvog stratekog opredjeljenje koje neosporno ima direktni uticaj na sve ostale, a to je: Integracija Crne Gore u EU i odrivi razvoj, koje dalje podrazumijevaju razvoj graevinarstva kao integralnog dijela procesa EU integracija i odrivog razvoja Crne Gore. Ovo generalno opredjeljenje proizlazi ne samo od injenice da je strateka orijentacija ekonomske politike Crne Gore pridruivanje sistemu Evropske Unije, ve i novog ekonomskog okruenja koje se treba uspostaviti, u kojem graevinarstvo treba da djeluje u blioj i iroj okolini. Drugo strateko opredjeljenje je Pravni i institucionalni okvir kao okosnica razvoja graevinarstva. Neosporno je da je ovo polazna taka u nizu ostalih djelovanja koja stvara okruenje i preduslove za sva djelovanja u prostoru, sigurnost imovine i vlasnitva, definie postupke i kriterijume, i uslove preko dobro dimenzionisanog i osposobljenog institucionalnog okvira.
Sl.3. Prikaz izrade Strategije koz sedam stratekih opredeljenja UVOD 8
P R I J E D L O G
Tree strateko opredjeljenje je Tehnika regulativa kao osnova sistema kvaliteta u graevinarstvu. Sistem graenja kvaliteta u graevinarstvu zasniva se na tehnikim propisima i standardima koji pored ostalog omoguavaju u jednom vanom dijelu i laki i jednostavniji protok usluga i materijala u svjetsku trgovinu. Meutim, standardizacija podrazumijeva i uspostavljanje osnovnog institucionalnog okvira za praenje i kontrolu tog procesa. U ovom segmentu treba usvojiti deset eurocodova koji od sljedee godine stupaju na snagu u EU sa obaveznom primjenom i ugraditi u domae zakonodavstvo ostale evropske direktive koje se odnose na graevinske materijale, energetsku efikasnost, usluge, geotehniku, vodosnabdijevanje i preiavanje otpadnih voda, vrsti otpad, FIDIC uslove ugovaranja i ISO standarde za upravljanje. etvrto strateko opredjeljenje je Kontinuitet kapitalnih investicija. Pojedinani ciljevi makroekonomske politike su orijentisani na izgradnju infrastrukturnih projekata i animiranje interesa novih investitora u Crnoj Gori; podsticanje preduzetnitva u okviru malih i srednjih preduzea; jaanje konkurentnosti privrede i ostvarivanje ramnomjernijeg razvoja zemlje. Realizacija pojedinanih ciljeva makroekonomske politike u tijesnoj je vezi sa aktivnostima u oblasti graevinarstva i graevinske industrije. Oni ukazuju na znaaj ove djelatnoti i industrije za ukupni razvoj zemlje na kratak, a naroito na srednji i dugi rok. Ostvarivanje prethodno navedenih pojedinanih ciljeva makroekonomske politike imae direktne i indirektne efekte ne samo na razvoj graevinarstva i graevinske industrije, ve i na razvoj ukupne privrede i zaposlenosti. Peto strateko opredjeljenje je Jaanje konkurentnosti graevinske operative. Globalizacija ja na svim podrujima ljudskog djelovanja donijela nova saznanja o pravcu mogueg optimalnog razvijanja sopstvenih ekonomija. Male zemlje kao to je Crna Gora treba da maksimalno iskoriste sve kadrovske i materijalne resurse sa postojanim praenjem i prihvatanjem razvojnih dostignua nauke, prakse i tehnologije. esto strateko opredjeljenje je Formiranje adekvatne strukture radne snage u oblasti graevinarstva. Svaka nacionalna ekonomija i njen dugoroni razvoj znaajnim dijelom zavise od kvaliteta ljudskih resursa. Kvalitet ljudskih resursa je odreen kvalitetom obrazovanog sistema, ulaganjima u obrazovanje i participacijom u obrazovanju. Zaostajanje u razvoju sistema obrazovanja i nedovoljna ulaganja u razvoj ljudskih resursa postaju ograniavajui faktor dugoronog odrivog razvoja svake zemlje. Kreiranjem koncepta reforme obrazovnog sistema u Crnoj Gori predvieno je da se ona temelji na pronalaenju originalne strategije inspirisane pozitivnim tradicijama i nasljeem u koju se mogu ugraditi nove tendencije savremenog drutva i pozitivna rjeenja razvijenih obrazovnih sistema u Evropi. Sedmo strateko opredjeljenje je Razvoj industrije graevinskih materijala baziran na principima odrivog razvoja. Jedan od osnovnih agregata u graevinarstvu su graevinski materijali koje svi izvoai graevinskih radova koriste za gradnju objekata, za odravanje, rekonstrukciju i ostale graevinske radove. Preduslov je da se to prije kod korienja mineralnih resursa i graevinskih proizvoda uvedu i tretman odrivosti i stepen konzumiranja energije i zagaivanja prostora kako bi se na najefikasniji nain koristili resursi i uveli sistemi recikliranja i ponovne upotrebe.
UVOD
P R I J E D L O G
2. SWOT ANALIZA
Nakon analize postojeeg stanja po svim stratekim opredjeljenjima uraena je i u prethodnom Nacrtu strategije obrazloena SWOT analiza, iji se izvod daje u ovom poglavlju.
PRAVNI I INSTITUCIONALNI OKVIR KAO OKOSNICA RAZVOJA GRAEVINARSTVA CRNE GORE

Prednosti (Strengths): S1: Usvojeni glavni strateki dokumenti drave (odrivi razvoj, prostorni plan, regionalni razvoj i dr.) S2: Postavljena bazina zakonska regulativa S3: S4: S5: S6: S7: S8: S9: S10: Mogunost pravno-tehnikog kontinuiteta registracija sa vremenskom determinacijom za svaku registraciju lanstvo u evropskim institucijama Funkcionisanje strukovne komore i njena regionalna saradnja Integrisan sistem registracije nekretnina i prava nad njima kroz jedinstvenu instituciju za katastar Usmjeravanje kapitalnih investicija kroz relevantne institucije na nacionalnom nivou Ubrzane procedure izdavanja dozvola i unapreenje sistema izdavanja dozvola Zatita imovinskih prava, visok standard za eksproprijaciju i plaanje naknade, zatitu prava ukljuujui meunardnu arbitrau Decentralizacija nadlenosti na dravnom i lokalnom nivou
Slabosti (Weaknesses): W1: Nedostatak digitalizovanih katastarskih podloga u pojedinim optinama, a djelimino u seoskim optinama postoji i opisni katastar W2: Nepostojanje jedinstvenih standarda za registraciju i administraciju nekretnina W3: Neusklaenost obima zadataka i organizacionih formi u organima uprave i slubama lokalne samouprave W4: Regulisanje oblasti graenja sa vie zakona i njihova meusobna nepovezanost i neusklaenost W5: Uslovi i saglasnosti komunalnih kua uslove izdaje ministarstvo, a saglasnost daje komunalno preduzee W6: Loe podloge za izradu planskih dokumenata W7: Nedostatak PUP-ova optina W8: Nerazvijen i neadekvatan informacioni sistem W9: Nedostatak kadrova na lokalnom nivou za pripremu prostorno planske dokumentacije W10: Nedovoljni kapaciteti institucija za ostvarivanje propisanih zakonskih obaveza na nivou lokalne samouprave W11: Nepostojanje institucije koja bi se bavila dravno planskim dokumentima i planovima W12: Slabosti u sistemu sprovoenja planova W13: Nezaokruena podzakonska regulativa W14: Nepostojanje unificiranog ugovora za javne nabavke radova (FIDIC- uslovi ugovora) Mogunosti (Opportunities): O1: Usklaivanje zakonske regulative sa evropskom regulativom SWOT ANALIZA 10
Strategija razvoja graevinarstva u Crnoj Gori do 2020. godine O2: O3: O4: O5: O6: O7: O8:
P R I J E D L O G
Formiranja novih institucija (ministarstva i agencija) Uspostavljanje integrisanog informacionog sistema Javna podrka reformi katastra Integracija javnih institucija u katastarski sistem bazirana na visoko razvijenoj tehnologiji Edukacija kadrova za ostvarivanje propisanih zakonskih obaveza na nivou lokalne samouprave Preduslovi i otvaranje berze nekretnina Ukidanje biznis barijera i mogunost privlaenja velikih investicija
Opasnosti (Threats): T1: Nepotovanje zakona T2: Nedovoljna autoritativnost katastra, kao posljedica duge procedure pri registraciji i nepostojanja geodetskih podloga na itavoj teritoriji T3: Bespravna gradnja T4: Nekvalitetna gradnja T5: Neefikasna kontrola nad primjenom zakona
TEHNIKA REGULATIVA KAO OSNOVA SISTEMA KVALITETA U GRAEVINARSTVU

Prednosti (Strengths): S1: Konstituisana je institucija za standardizaciju S2: Usvojeni su bazini zakoni u pojedinim oblastima S3: Usvojene su platforme za implementaciju standarda u pojedinim oblastima S4: Zapoeta je edukacija buduih inenjera o primjeni eurokodova. Slabosti (Weaknesses): W1: Nedostatak i zastarjelost postojee tehnike regulative- nije u potunosti usklaena sa propisima zemalja EU W2: Nije zapoet proces usvajanja eurokodova W3: Problemi u plasiranju graevinskih proizvoda i projekata u zemljama EU zbog neusaglaenosti tehnike regulative i propisa za projektovanje W4: Mali je broj akreditovanih laboratorija Mogunosti (Opportunities): O1: lanstvo u meunarodnim organizacijama O2: Dovoljan potencijal intelektualne snage za sprovoenje usklaivanje sa EU regulativom Opasnosti (Threats): T1: Prevelik obim propisa i standarda za usklaivanje T2: Teko prihvatanje novih principa projektovanja i novih terminologija
KONTINUITET KAPITALNIH INVESTICIJA

Prednosti (Strengths): S1: Geostrateka lokacija zemlje S2: vrsto opredeljenje Vlade za ispunjenje EU kriterijuma i zahtjeva S3: Obezbjeenost sredstava od meunarodnih finansijskih institucija za realizaciju predvienih investicionih planova S4: Stabilnost cijena i reforme koje su u toku S5: Potencijal obnovljivih izvora energije S6: Doneena osnovna zakonska regulativa, strategije, master planovi i akcioni planovi u bazinim sektorima za kapitalne investicije i posebno turizma i energetike kao prioritetne grane razvoja S7: Postoji interes stratekih partnera iz inostranstva za zajednika ulaganja
SWOT ANALIZA
11
P R I J E D L O G
Slabosti (Weaknesses): W1: Dio reformi nije realizovan to se odraava na efikasnost sistema i institucija, kao i na razvoj ukupne privrede i graevinarstva W2: Visoka energetska intenzivnost i gubici elektrine energije u prenosu i distribuciji W3: Nekompletna zakonska regulativa i neadekvatna i nekompletna institucionalna postavljenost W4: Malo lokalno trite i mali broj lokalnih preduzea kad se radi o velikim investicionim projektima W5: Nezavreni proces restrukturiranja i privatizacije javnih preduzea W6: Potrebne su velike investicije za investiciono odravanje i izgradnju nove infrastrukture. W7: Nedovoljna i nekvalitetna saobraajna infrastruktura je karakteristika skoro za cijelu teritoriju Crne Gore W8: Nerijeeno pitanje tretmana otpadnih voda, vrstog otpada i snabdijevanje elektrinom energijom, posebno u vrijeme turistike sezone W9: Izraen pritisak investitora na obalu i najatraktivnije lokacije W10: Slab urbani menadment W11: Ne postoji domaa proizvodnja opreme W12: Nedostatak administrativne sposobnosti i organizacijske strukture u tijelima dravne uprave i slaba kadrovska opremljenost javnih preduzea. W13: Nesveobuhvatno, sporo i neadekvatno sprovoenje reformi Mogunosti (Opportunities): O3: Nedovoljno iskorieni potencijali zemlje (prirodni, finansijski i ljudski) O4: Regionalna integracija i zajedniko evropsko trite O5: Uvoenje javno- privatnog partnerstva O6: Povezivanje saobraajne mree Crne Gore na Trans Evropsku Transportnu Mreu (TEN-T). O7: Uveavanje investicija u saobraajnu infrastrukturu na osnovu privatizacije O8: Korienje instrumenta predpristupne pomoi EU (IPA) O9: Uvoenje specijalizovane banke ili fonda za investiranje O10: Poboljanje kvaliteta izgradnje sa programima sanacija objekata-energetske efikasnosti O11: Podsticaji regionalnog razvoja O12: Razvoj turizma u velikoj mjeri zavisi od razvijenosti i operativnosti infrastrukturnih i komunalnih sistema Opasnosti (Threats): T1: Svjetska ekonomska kriza T2: Velika zavisonst investicija od inostranih izvora T3: Dopunske obaveze sa aspekta ivotne sredine T4: Prolongiranje vremena za realizaciju projekata u odnosu na vremenske termine u stratekim dokumentima T5: Nepostojanje adekvatnih prihvatljivih finansijskih mehanizama za finansiranje u pojedinim prioritetnim oblastima T6: Nedovoljni ekonomski, pravni i tehnoloki kapacitet koje trite zahtjeva, predstavlja korpus okruenja sadanjeg ekonomskog stanja,
JAANJE KONKURENTNOSTI GRAEVINSKE OPERATIVE

Prednosti (Strengths): S1: Kvalitetni visoko-obrazovani struni kadrovi S2: Fleksibilnost prilagoavanja lokalnom tritu i cjelishodno plasiranje graevinskih materijala proizvedenih u samoj CG S3: Zavren proces privatizacije S4: Obnovljena mehanizacija i oprema kod nekih preduzea
SWOT ANALIZA
12
P R I J E D L O G
Slabosti (Weaknesses): W1: Nedostatak iskustva i referentnosti postojeih graevinskih preduzea u izgradnji sloenijih objekata W2: Nezainteresovanost mladih za graevinske struke W3: Nedovoljan nivo menaderskih vjetina W4: Zastarela i prevaziena tehnologija i oprema kod veeg dijela malih preduzea koji su energetski intenzivni potroai (maine i oprema) W5: Struktura kapitala u kojoj preovlauju osnovna sredstva, a nedostaju obrtna sredstva W6: Nesistematski pristup tritu i neprepoznatljivost crnogorskih preduzea na stranim tritima W7: Biznis barijere spreavaju brzi rast i razvoj malih i srednjih graevinskih preduzea W8: Nedovoljna struna osposobljenost investitora za organizovanje, pripremanje, izvoenje i zavretak investicije W9: Opte stanje primjene IT nije odgovarajue potrebama W10: Upotreba razliite tehnike regulative i propisa, kao i razliitih standardnih i unikatnih tipova ugovora za graevinske radove W11: Siva ekonomija izraena preko bespravne gradnje i rad na crno W12: Neravnomjerna regionalna distribucija preduzea W13: Neprimjenjivanje mjera bezbjednost i zdravlja pri radu W14: Neefikasan i skup postupak javnih nabavki Mogunosti (Opportunities): O1: Politika i makroekonomska stabilnost sa regionalno kompetitivnim finansijskim rizikom O2: Visok nivo ostvarenih ekonomskih reformi i kreiranih novih institucija O3: Najmanji broj dana za registraciju preduzea u regionu O4: Korienja sigurnih sredstava finansiranja iz domaih i inostranih kreditnih izvora u narednih 4-5 godina O5: Dobre mogunosti djelovanja na tritu bivih YU republika i mogunost za konkurisanje na globalnom tritu Opasnosti (Threats): T1: Veliina trita potreba promovisanja Crne Gore kao platforme za regionalne operacije stranih investitora T2: Rigorozni uslovi kod velikih investicija iz donatorskih i drugih sredstava praktino onemoguavaju domaa graevinska preduzea da uestvuju na konkursima T3: Slabosti u sistemu sprovoenja planova T4: Nivo transparentnosti i efikasnosti administrativnog sistema T5: Mogunost pada ekonomskog rasta i recesija u djelatnostima, kao i pad obima SDI
FORMIRANJE ADEKVATNE STRUKTURE RADNE SNAGE U OBLASTI GRAEVINARSTVA

Prednosti (Strengths): S1: Zavrena reforma pravne regulative u oblasti obrazovanja S2: Zapoet proces reforme srednjeg obrazovanja S3: Prilagoeno visoko obrazovanje evropskim tokovima S4: Organizovane obuke preko Zavoda za zapoljavanje za razliita zanimanja iz podruja graevinarstva Slabosti (Weaknesses): W1: Disproporcija ponude i potranje radne snaga iz oblasti graevinarstva W2: Nerazvijena mrea strunih kola W3: Neprilagoeni obrazovni programi u srednjim kolama potranji zanimanja na tritu rada W4: Nedovoljno je zastupljena praktina nastava i nauni rad W5: Nedovoljno posveena panja principima odrivog razvoja u obrazovnim programima fakulteta vezanih za graevinarstvo W6: Ne primenjuje se u dovoljnoj mjeri princip doivotnog uenja SWOT ANALIZA 13
P R I J E D L O G
Mogunosti (Opportunities): O1: Popularizacija upisne politike i profesionalne orijentacije za graevinarstvo O2: Korienje meunarodnih fondova O3: Saradnja izmeu privrede i obrazovnih institucija O4: Programi doobuke O5: Ulaganje u infrastrukturu u podruju informacionih tehnologija Opasnosti (Threats): T1: Ekonomska kriza T2: Nezainteresovanost za graevinsku struku T3: Nespremnost i nezainteresovanost poslodavaca da prihvate da obrazuju uenike T4: Nezainteresovanost socijalnih partnera za saradnju sa nadlenim ministarstvom pri definisanju potrebnih programa srednjeg i vieg strunog obrazovanja. T5: Nizak nivo znanja steen u strunim kolama T6: Nejasno definisane kompetencije batchelor-a (3 godinje studije) u odnosu sa kompetencije diplomiranih inenjera (prema prethodnom sistemu obrazovanja) T7: Sezonsko zapoljavanje radnika
RAZVOJ INDUSTRIJE GRAEVINSKIH MATERIJALA BAZIRAN NA PRINCIPIMA ODRIVOG RAZVOJA

Prednosti (Strengths): S1: Znaajni resursi u drvnoj masi- naroito u sjevernom regionu S2: Rezerve mineralnih resursa- gline za keramike proizvode, znaajne rezerve laporca, bentonita, kvalitetnog boksita za domau aluminijumsku industriju, kao i izvjesne rezerve gipsnog kamena S3: Rezerve kamena - Kvalitetan tehniki i arhitektonsko-graevinski kamen S4: Dobar plasman proizvoda industrije graevinskih materijala na teritoriji Crne Gore Slabosti (Weaknesses): W1: Loa saobraajna infrastruktura, kako glavnih tako i sporednih saobraajnica W2: Zastarjela oprema- Tehnoloka zastarjelost opreme za eksploataciju i prerade mineralnih sirovina, njezina intenzivna energetska potronja i negativan uticaj na aspekte zatite ivotne sredine W3: Neplanski pristup eksploataciji raspoloivih resursa W4: Neimplementacija standarda i uslova kvaliteta graevinskih proizvoda uslovljava nemogunost izvoza proizvoda na tritu EU Mogunosti (Opportunities): O1: Eksploatacija svih rudnih bogatstava uz princip odrivog razvoja O2: Proizvodnja graevinskih materijala korienjem prirodnih, ekolokih i obnovljivih materijala s kojim raspolae Crna Gora -glina, zemlja, drvene strugotine, slama. O3: Izgradnja novih kapaciteta - Izgradnja kapaciteta za proizvodnju cementa uz puno potovanje ekolokih standarda zatite ivotne sredine i kvaliteta ivota, izgradnja novih kapaciteta za proizvodnju opeke (ciglane), razvoj proizvodnje aluminijuma i preraivakih kapaciteta uz uvaavanje principa odrivog razvoja i izgradnja fabrika za proizvodnju gipsa i aditiva O4: Razvoj kapaciteta- Razvoj postojeih kapaciteta za finalnu proizvodnju u drvopreradi, metaloprerade na bazi proizvoda crne metalurgije, eksploataciju i proizvodnju ahritektonsko-graevinskog i tehnikog kamena uz uvaavanje principa odrivog razvoja O5: Indirektni uticaj na razvoj lukih kapaciteta za prijem, utovar, pretovar i transport robe, sa mogunou razvoja odreenih preraivakih kapaciteta i kapaciteta za razvoj transportnih sredstava i luke mehanizacije Opasnosti (Threats): T1: Zone eksploatacije (jame, majdani) rudnih rezervi imaju negativan uticaj na ivotnu sredinu T2: Trenutna ekonomska kriza T3: Nezadovoljavajui obrazovni i struni nivo u sektoru i nizak nivo edukacije u oblasti odrivog razvoja SWOT ANALIZA 14
P R I J E D L O G
3. STRATEKO OPREDJELJENJE 1 INTEGRACIJA CRNE GORE U EU I ODRIVI RAZVOJ
3.1. UVOD
Strateka orjentacija Crne Gore ka pridruivanju Evropskoj Uniji (EU) i evroatlanskim intergacijama ima krucijalni znaaj za budui razvoj zemlje i za dinamiku ekonomskog i drutvenog razvoja to znai da su strateki razvojni prioriteti zemlje: (1) odriv razvoj, ekonomske slobode i dominantna uloga privatne inicijative; (2) vladavina prava, parlametarna demokratija i zatita osnovnih ljudskih prava; (3) poboljanje ivotnog standarda stanovnitva.11 Ovaj proces e u predstojeem periodu zaokupljati crnogorsku spoljnu politiku kao najvaniji zadatak, kako na spoljnom tako i na unutranjem planu. Crna Gora vidi EU kao najbolji okvir za dalji razvoj sveukupnih reformi, prilagoavanje evropskim standardima i njihovo usvajanje, kao i unapreenje bilateralnih odnosa sa lanicima Unije. U Crnoj Gori postoji sveukupna saglasnost o potrebi integracije u EU, to daje dodatan impuls za ubrzani napredak prema tom cilju. Brzina napretka u integracijama zavisie od dinamike ekonomskih, politikih, pravosudnih, bezbjednosnih i ukupnih reformi, tj. od brzine i stepena u kojem e se drutvo u cjelini angaovati i reformisati. U spoljnopolitikom kontekstu, naroito znaajnu ulogu imae redovan politiki dijalog Crne Gore sa EU, kao i dugorono usklaivanje spoljne politike sa zajednikom spoljnom i bezbjednosnom politikom EU.12
3.2. STRATEKI INTERES CRNE GORE ZA EU

Strateki interes Crne Gore bio je zadrati kontinuitet pregovora sa Evropskom Unijom o sporazumu o stabilizaciji i pridruivanju. Potpisivanjem sporazuma o stabilizaciji i pridruivanju oktobra 2007. godine u Luksemburgu, kao i potpisivanjem privremenog sporazuma o trgovini i srodnim pitanjima, Crna Gore se ukljuila u proces stabilizacije i pridruivanja Uniji, preuzimajui u potpunosti odgovornost za svoju evropsku budunost. Sporazumom o stabilizaciji i pridruivanju dogovoreni su veoma dinamini (najkrai u regionu) rokovi za realizaciju.13 Svi definisani prioriteti preuzeti su kroz Akcioni plan za implementaciju preporuka iz dokumenta Evropsko partnerstvo i svi kljuni kratkoroni prioriteti u ovom dokumentu u znaajnom dijelu su ostvareni. Crna Gora je u skladu sa ostvarenim napretkom podnijela 15. decembra 2008. godine zahtjev za prijem u lanstvo EU. Finalizovani su bilateralni pregovori sa EU o pristupanju Crne Gore u WTO (World Trade Organization Svetska Trgovinska Organizacija). Sporazum o crnogorskim koncesijama u oblasti roba i usluga sa EU potpisan je 2008. godine. Pristupanje Crne Gore u WTO planirano je da bude okonano ove godine.
11
Ekonomska politika Crne Gore za 2009. godinu i Ekonomska politika Crne Gore za 2008.godinu. Vlada Crne Gore, Podgorica, 2008. i 2007. str.3. 12 Spoljno- politiki prioriteti Crne Gore - Ministarstvo inostranih poslova Crne Gore 13 Nacionalni program za integraciju Crne Gore u EU (NPI) za period 2008-2012 - Vlada Crne Gore, jun 2008.
STRATEKO OPREDJELJENJE 1
15
P R I J E D L O G
Savjet Evrope, kao najstarija panevropska organizacija, je institucija kojoj se Crna Gora nedavno pridruila. Naroito je vana povezanost SE sa EU, tako da lanstvo i aktivnosti u Savjetu imaju izuzetno relevantnu ulogu u procesu pridruivanja EU. lanstvo u SE Crna Gora e prvenstveno iskoristiti za ekspertsku podrku u cilju dalje reforme pravosua, postizanja potrebnih standarda u oblasti usklaivanja domaeg zakonodavstva sa zahtjevima SE, dalje unapreenje zatite ljudskih i manjinskih prava, kao i za zakljuivanje i implementaciju preostalih meunarodnih ugovora SE.
3.3. CILJEVI NACIONALNOG PROGRAMA ZA INTEGRACIJU

Nacionalni program za implementaciju (NPI) istovremeno obuhvata nacionalni plan za usvajanje Evropskog prava, odnosno acquis commutaire, odnosno tzv. NPAA i plan implementacije Sporazuma za stabilizaciju i pridruivanje. Imajui u vidu da se u Crnoj Gori proces usklaivanja nacionalnog zakondavstva sa evropskim odvija ve nekoliko godina, Vlada CG opredijelila se da jednim dokumentom obuhvati plan implementacije sporazuma i plan usvajanja acquis commutaire. NPI predstavlja detaljan plan aktivnosti neophodnih da bi Crna Gora bila unutranje spremna da preuzme obaveze koje proizlaze iz lanstva u EU do kraja 2012. godine. Time NPI postaje jedan od kljunih dokumenata Vlade u narednom periodu. NPI bie strateki okvir ukupnih demokratskih i ekonomskih reformi u zemlji. NPI je dokument koji prevashodno priprema Vlada. U njegovom sprovoenju i monitoringu potrebni su uee i podrka gotovo svih segmenata drutva, prvenstveno skuptine, ekspertske javnosti i civilnog drutva. Izuzetno je vano da ekspertski profili iz odgovarajuih podruja vode procese zbog njihovih specificnosti, kao to je to oblast graevinarstva.
3.4. MOGUNOST KORIENJA EU FONDOVA

Crna Gora uvoenjem Instrumenta za pretpristupnu pomo (IPA) uestvuje u raspodjeli evropskih fondova sa ostalim dravama zapadnog Balkana. Imajui u vidu da Crna Gora ima status potencijalnog kandidata, za sada je omogueno uee u prve dvije komponente IPA-e, a to su Podrka tranziciji i jaanje institucija i Regionalna i prekogranina saradnja. Sredstva su namijenjena za poveanje stepena usklaenosti sa acquis-em, infrastrukturne projekte, saradnju sa dravama u regionu, kao i za stvaranje polazne osnove za korienje komponenata dostupnih nakon sticanja statusa kandidata (Regionalni razvoj, Razvoj ljudskih resursa, Ruralni razvoj). Time bi se u budunosti, kada Crna Gora postane lanica EU, obezbijedilo uspjeno korienje strukturnih i kohezionih fondova. Osnovni uslov za prelazak na tzv. Decentralizovani implementacioni sistem (DIS) je izgradnja kapaciteta i osnivanje struktura ije je formiranje propisano aktima kojima se regulie IPA, kao i Okvirnim sporazumom. Uspostavljanjem DIS-a, drava korisnica IPA fondova postaje vlasnik cjelokupnog procesa upravljanja pomoi.14 Meutim, potrebno je naglasiti da e korienje sredstava zavisiti od kvaliteta podnesenih prijedloga projekata i jaanja apsorpcionih kapaciteta u Crnoj Gori, kako na centralnom tako i na lokalnom nivou. Slobodno se moe rei da ovo predstavlja, na bazi iskustava iz ostalih zemalja u regionu i ire, kritinu taku i zbog toga se mora posvetiti vie panje na kvalitet pripremanja projekta da bi se mogla postii efikasnost korienja fondova izmeu 80-90%.
14
Informacija o uspostavljanju Decentralizovanog implementacionog sistema (DIS) u Crnoj Gori-Sekretarijat za Evropske integracije, februar 2008.
16
P R I J E D L O G
3.5. FOKUS UTICAJA EVROPSKOG ZAKONODAVSTVA NA ZAKONODAVSTVO CRNE GORE U OBLASTI GRAEVINARSTVA
Strateka orjentacija zemlje za lanstvo u EU obuhvata vie koordiniranih aktivnosti izgradnje privrednog sistema koji e biti kompatibilan sa standardima EU. Ovi standardi podrazumijevaju slobodno kretanje roba i ljudi i neogranienu konkurenciju. Od brzine ostvarivanja reformi zavisi prilagoavanje privrednog sistema evropskim standardima, a s tim u vezi i vee iskoriavanje potencijala zemlje. Iz tog razloga neophodno je kroz krai osvrt pomenuti prioritetne oblasti u kojima treba primijeniti evropske direktive koje na direktan ili indirektan nain tretiraju i utiu na oblast graevinarstva. Pred graevinarstvom Evropske Unije stoji obiman posao uvoenja u graevinsku praksu Eurokodova za konstrukcije, a kako postoji raspoloenje da Crna Gora postane u dogledno vrijeme lanica EU, to znai da i njene graevinare oekuje isti zadatak. Njihova primjena nije samo obaveza, ve to donosi i brojne razvojne mogunosti crnogorskoj graevinskoj industriji. Osim standardizacije, jedan od osnovnih razloga uvoenja Eurokodova je obezbjeenje poveane sigurnosti i ekonominosti graevinskih konstrukcija. Usvajanjem Eurokodova za konstrukcije, graevinarstvo Crne Gore dobija posebnu prednost: uvoenje novih pravila postavlja sve graditelje iz EU na istu poetnu poziciju - strunjaci iz zemalja u kojima su primjenjivani nacionalni propisi sada kreu sa istog nivoa iskustva i poznavanja propisa i standarda, pa im se prua prilika da ovladaju novim pravilima, primijene ih i usavre, i konano, zauzmu povoljnu poziciju na tritu i obezbijede sebi ekspanziju.15 Postoji izuzetno bliska veza aktivnosti vezanih za nekretnine i sektora graevinarstva. Trite nekretnina je trite koje obuhvata sve transakcije, ukljuujui poslove sa pravima ili kamatama vezano za zemlju i zgrade. Dio ovih aktivnosti se odnosi na sekundarno trite i tie se postojee imovine, a dio je vezan za primarno trite i u uskoj je vezi sa graevinarstvom. Poslovi podrazumijevaju privremeni ili trajni transfer prava sa jedne strane na drugu uz naknadu - obino novac. Trite nekretnina obuhvata stambenu imovinu i komercijalno-industrijsku imovinu. Jedan od pokazatelja stepena aktivnosti na tritu stambene imovine je stalni rast davanja zajmova za kupovinu kua. Poput sektora graevinarstva, crnogorsko trite nekretnina je u ekspanziji sa konstantnim porastom zainteresovanosti domaih i inostranih kupaca. Zbog toga unaprjeenje sistema katastra u Crnoj Gori i registracija nekretnina predstavljaju neke od glavnih prioriteta. Treba posvetiti posebnu panju da principi i sistem ve otpoetog evropskog i svjetskog procesa, takozvani Katastar-2014 voen od strane FIG-a (Internacionalne organizacije za geodeziju), nae svoje mjesto potpune realizacije i u srednjoronom programu Vlade za radove na premjeru i izradi katastra nepokretnosti za period od 2008.-2013. Radi se o zasebnim projektima, koji dopunjuju jedan drugog u funkcionalnom i operativnom smislu i kao cjelina predstavljaju kompletnu konstrukciju savremenog poslovanja iz oblasti gdje prostorni sadraj/podatak predstavlja fundamentalnu komponentu pri upravljanju prostorom kao to su: premjer (osnovni geodetski radovi) i upis prava na nepokretnostima, planiranje i programiranje godinjih i srednjoronih radova dravnog premjera i katastra nepokretnosti, upravni i struni nadzor, praenje i razvoj novih tehnologija, odravanje registra prostornih jedinica, voenje registra kunih brojeva, ulica i trgova, povezivanje geodetskih mrea i razmjena geodetskih i kartografskih podataka sa susjednim dravama, razvoj i odravanje Geodetsko-katastarskog informacionog sistema (GKIS-a) i voenje arhiva tehnike dokumentacije i baza podataka dravnog premjera, planova i karata, marketing i njihovu distribuciju. Sa druge strane, realizacijom ovih projekata treba da se potvrde osnovna opredjeljenja Vlade Crne Gore pri obezbjeivanju ambijentalnog i realnog koncepta za e-transakcije, kao kljunog prioriteta za formiranje integrisanog projekta za poslovanje po principima e-vlade. U direktnoj vezi sa prethodnim su i stanje ureenja prostora i aktivnosti planiranja, za koje je Direktiva za graevinske proizvode najobimnija direktiva u EU izuzimajui cijelu grupu Eurokodova. Njeno uvoenje u zakonodavstvo i primjena predstavljaju dugotrajni proces, jer u svom okviru podrazumijevaju i usvajanje 349 standarda koji proizlaze iz nje. Ona obuhvata bitne zahtjeve za
15
Trendovi razvoja graevinskog sektora i trita nekretnina - Jelena Krstaji, Preduzetnika ekonomija-2006.
17
P R I J E D L O G
graevinu i upotrebljive graevinske proizvode jednake za sve drave lanice, kao proizvode sa opredijeljenim svojstvima koja osiguravaju da e graevina ispunjavati bitne zahtjeve. Direktive energetske efikasnosti objekata su novijeg datuma i odnose se na: energetsku efikasnost krajnjih korisnika i energetskih usluga, energetske karakteristike zgrada i savjeta za indikaciju sa etiketiranjem i standardnom informacijom o proizvodu za potronju energije i ostalih izvora ureaja za domainstva. Ovaj cio korpus direktiva imae uticaja na graevinarstvo, ne samo na objekte novogradnje ve i na stare objekte za koje e biti potrebna rekonstrukcija u cilju utede energije. Sa ovim direktivama se otvara jedna posebna aktivnost u graevinarstvu i proizvodnji graevinskih materijala koja e u svakom sluaju doprinijeti utedi energije, ali i potreba angaovanja strunih profila koje je potrebno upoznavati sa novim saznanjima preko doobuka. Ovdje je posebno vano kakvi e se finansijski mehanizmi uspostaviti za podrku konkretnih aktivnosti. Ovo e svakako biti jedna od prvih aktivnosti kojom Vlada treba da podri cio ovaj proces. U zemljama lanicama Direktiva o energetskoj efikasnosti ve nalazi primjenu od 2007. godine. Direktiva o uslugama obuhvata iroku oblast, pa i graevinarstvo u dijelu projektovanja i konsultanskih usluga. Prvi preduslov za njenu primjenu uinjen je sa uspostavljanjem Komore u oblasti ureenja prostora i izgradnje objekata (u daljem teksti Inenjerske komore Crne Gore) kao i uvoenjem sistema licenci. Danas, u savremenom svijetu, praktino je nemogue otpoeti i realizovati bilo kakav vei graevinski projekat bez primjene FIDIC-a (Fdration internationale of Consulting Engineers des ingnieurs-conseils). Tokom viedecenijskog korienja taj naziv institucije se pretvorio u sinonim za sve standardne ugovore, vodie, uputstva itd. koji su pod okriljem te institucije izraeni i promovisani, a zatim iroko primijenjeni u graevinskoj praksi cijelog svijeta tako da i bez statusa direktive sa obaveznom primjenom, oni nalaze primjenu svugdje u svijetu, pa se takav trend moe oekivati i u Crnoj Gori, naroito na sve vee prisustvo stranih investitora. Direktive iz oblasti zatite ivotne sredine imaju direktan ili indirektan uticaj na graevinarstvo jer podstiu svojim zahtjevima na neki nain specifinu izgradnju objekata za posebne namjene i ciljeve sa posebnim standardima i tehnikom opremom u funkciji zatite naeg okruenja. Ovdje su vani sektori vrstog otpada, vodosnabdijevanje i preiavanje otpadnih voda. Neosporno je da za sveukupno inkorporiranje Direktiva iz oblasti zatite ivotne sredine u crnogorsko zakonodavstvo treba uloiti jo napora, a posebno na njihovu implementaciju gdje i graevinarstvo ima svoje mjesto. Sve ove direktive su u funkciji vee i ire vizije evropskog zakonodavstva, a to je odrivi razvoj koji je kao osnova unijet odskora i u crnogorsko okruenje preko usvajanja osnovnog dokumenta, Nacionalne strategije odrivog razvoja Crne Gore. Ona predstavlja okvir koji daje smjernice kako da se u posebnim strategijama i planovima inkorporiraju principi odrivosti svakog od pojedinanih sektora. Polazei od toga neophodno je podrati proizvodnju i ugradnju eko graevinskih materijala preko usvajanja sistema sa posebnim beneficijama. U prilogu ovome je i injenica da je Crna Gora, oktobra 2008. godine ratifikovala Evropsku konvenciju o predjelima kojom se obavezala da se zakonom prizna predio kao vaan element ovjekovog okruenja, raznolikosti zajednike kulturne i prirodne batine.
18
P R I J E D L O G
Pravci djelovanja u okviru STRATEKOG OPREDJELJENJA 1 INTEGRACIJA CRNE GORE U EU i ODRIVI RAZVOJ 1. Intenzivirati aktivnosti u okviru akcionog plana za uspostavljanje decentralizovanog implementacionog sistema (DIS) kako bi Crna Gora sama upravljala sredstvima iz Evropske Unije i poveala efikasnost njihove fizike realizacije 1.1. Uspostavljanje DIS jedinice u okviru Ministarstva finansija. 1.2. Intezivirati aktivnosti na realizaciji softverskih projekata koji e podravati sve glavne aktivnosti SEI. Uspostaviti jedinicu za pripremu i realizaciju projekata iz IPA programa u Agenciji za odrivi investicioni razvoj i graevinarstvo 2.1. Intenzivirati pripremu Viegodinjeg indikativnog planskog dokumenta za I i II komponentu IPA, kao i viegodinjeg IPA programa za period 2009-2011, Sedmog okvirnog programa za istraivanje (FP7), Okvirnog programa za konkurentnost i inovativnost 2007-2013 (CIP), Kulturu 2007-2013, Erasmus Mundus, Tempus program i Mladi u akciji. Ukljuiti sve relevantne mogue uesnike po pojedinim programima kako bi se blagovremeno informisali i pripremili za uee i definisanje odgovarajuih prihvatljivih predloga za finansiranje u okviru datih programa. 2.2. Definisati i implementirati plan obuke i seminara za pripremu projekata za razne komponente IPA fondova za razliite nivoe zaposlenih u operativnoj strukturi, zajednikom tehnikom sekretarijatu i krajnjih korisnika. Program obuke izvesti uz pomo eksperata iz zemalja sa najveim brojem uspjenih pripremljenih aplikacija i finansiranih projekata od strane Evropske Komisije. 2.3. Do perioda realizacije obuke domaeg kadra za korienje predpristupnih fondova angaovati konsultante/konsultantske kue iz Evropskih zemalja na pripremi predloga projekata za korienja EU fondova. Intenzivirati aktivnosti na praenju harmonizacije nacionalnog zakonodavstva sa pravnim tekovinama EU, ukljuujui i primjenu inoviranog Obrasca za ocjenu usklaenosti propisa, sa detaljnom tabelom usklaenosti. 3.1. Formirati koordinativno tijelo za praenje harmonizacije u okviru Agencije za odrivi investicioni razvoj i graevinarstvo za oblast graevinarstva: eurokodovi, katastar, graevinski proizvodi, energetska efikasnost, zatita ivotne sredine, politika zatite i unapreenja predjela (do formiranja Agencije, funkciju preuzima Sektor za meunarodnu saradnju i odrivi razvoj i Kancelarija za monitoring i implementaciju Strategije, monitoring i razvoj u oblasti investicija).
2.
3.
19
P R I J E D L O G
4. STRATEKO OPREDJELJENJE 2 PRAVNI I INSTITUCIONALNI OKVIR KAO OKOSNICA RAZVOJA GRAEVINARSTVA CRNE GORE
4.1. UVOD
Crna Gora je u poslednjih nekoliko godina imala veliki rast stranih direktnih investicija, to je uticalo na izuzetno visoku stopu rasta u oblasti graevinarstva, a oekuju se i nove velike investicije. U narednom periodu planirane su investicije vrijedne nekoliko milijardi EUR-a u oblastima turizma, putne privrede, vodosnabdijevanja i preiavanja otpadnih voda, energetici... Posebnu boljku za realizaciju investicionih projekata u ovom trenutku predstavljaju izuzetno dugi rokovi za pribavljanje raznih dokumenata i saglasnosti za gradnju, pri emu je nadlenost za izdavanje razliitih uslova i saglasnosti odreena ne samo Zakonom o ureenju prostora i izgradnji objekata ve i drugim propisima vezanim za zatitu ivotne sredine, za zatitu i spaavanje u vanrednim okolnostima i sl. Postojanje razliitih zahtjeva koji se postavljaju pred investitora, a nisu skoncentrisani u jednom dokumentu, dodatno oteava posao buduim investitorima. Dokaz o pravu svojine, odnosno dokaz o drugom pravu na graevinskom zemljitu je jedan od dokumenata koji je potreban za dobijanje graevinske dozvole. U vrijeme izrade ove Strategije Katastrom nepokretnosti je pokriveno oko 51% teritorije Crne Gore. Zbog toga je neophodno to prije dovriti formiranje katastra nepokretnosti na cijeloj teritoriji Crne Gore i obezbijediti njegovo aurno odravanje. S obzirom na sve vei znaaj energije potrebno je unaprijediti sistem za energetsku efikasnost objekata i donijeti odgovarajue propise i pravilnike. Standardizacija u oblasti graevinarstva je postala preduslov za uspjeno poslovanje. Zbog toga je u Crnoj Gori otpoeo postupak uvoenja Eurokodova i potrebno je donoenje itavog niza pravilnika sa obaveznom primjenom u oblasti graevinarstva Proces standardizacije treba primjeniti i u oblasti ugovaranja, pa treba razmotriti usvajanje FIDIC uslova ugovora kao obavezne osnove za ugovaranje radova u sistemu javnih nabavki. Racionalnost ulaganja, u sferi javnih nabavki radova, potrebno je provjeriti putem odgovarajue studije na osnovu kojih se donosi odluka o investiranju. Donoenjem Zakona o ureenju prostora i izgradnji objekata (2008.godine) ukinuta je obaveza izrade prethodne studije opravdanosti i studije oravdanosti, pa bi za javne nabavke radova trebalo ponovo predvidjeti obavezu njihove izrade.
4.2. PROCJENA STANJA INSTITUCIONALNE UREENOSTI SISTEMA PLANIRANJA I UREENJA PROSTORA I IZGRADNJE OBJEKATA
4.2.1. ljuni ri u sistemu institucije Kao kljuni akteri u oblasti investicionih projekata identifikovani su organi uprave koji obavljaju poslove iz oblasti: planiranja i ureenja prostora, izgradnje objekata, zatite ivotne sredine, izgradnje objekata primarne infrastrukture, izgradnje puteva i eljeznica i katastra i upravljanja nekretninama.
20
P R I J E D L O G
16
4.2.1.1. Ministarstvo ureenje prostora i zatite ivotne sredine ivotne sredine
i Agencija za zatitu
U toku izrade ove Strategije (djelimino i na osnovu preporuka iz Nacrta Strategije iz marta 2009. godine), dolo je do transformacije organizacije dravne uprave, tako da je formirano novo Ministartsvo ureenja prostora i zatite ivotne sredine u iji su djelokrug rada prele nadlenosti iz oblasti ureenja prostora, graevinarstva, stambenih poslova i zatite ivotne sredine. Na ovaj nain stvoreni su poetni preduslovi za efikasnije i racionalnije sprovoenje upravnih poslova u navedenim oblastima. Osnovna djelatnost ovog Ministarstva oslanja se na poslove propisane Zakonom o ureenju prostora i izgradnji objekata i Zakonom o ivotnoj sredini i odgovarajuim podzakonskim aktima. U ovom Ministarstvu skoncentrisani su poslovi ureenja prostora i zatite ivotne sredine sa prioritetnim ciljevima: - poveanja efikasnosti monitoringa u navedenim oblastima i njihovog unaprjeenja, - stvaranja adekvatne sistemske podrke za korienje finansijskih sredstava iz pristupnih fondova EU i sredstava meunarodnih finansijskih institucija i - koordinisane podrke za realizaciju projekata od posebne vanosti sprovoenjem aktivnosti u cilju iznalaenja optimalnog balansa izmedju zahtjeva investitora i propisa iz oblasti planiranja i ureenja prostora, izgradnje objekata i zatite ivotne sredine17. Organizaciona ema Ministarstva odgovara realizaciji navedenih ciljeva: - sektori su podijeljeni po osnovu oblasti rada (upravljanje prostorom, graevinarstvo, stanovanje, ivotna sredina, komunalni razvoj, meunarodna saradnja i odrivi razvoj, inspekcijski nadzor i prekrajni postupak), - u svakom sektoru predvieno je posebno odjeljenje za monitoring i razvoj, odnosno podrku, analize i unapreenje, - predvieno je formiranje posebne Kancelarije za praenje i voenje projekata od posebne vanosti, pri emu je unutranja organizacija kancelarije sprovedena saglasno oblastima na koje se odnose prioriteni projekti. Pod nadlenou Ministarstva ureenja prostora i zatite ivotne sredine formirana je i Agencija za zatitu ivotne sredine koja vri strune i sa njima povezane upravne poslove koji se izmeu ostalog odnose na: - organizovanje, planiranje i uestvovanje u monitoringu i izvjetavanje o stanju ivotne sredine; - analizu pojava i dogaaja koji mogu ugroziti ivotnu sredinu i predlaganje i preduzimanje mjera za njihovo sprjeavanje i otklanjanje; - voenje informacionog sistema u ovoj oblasti i katastra zagaivaa; - voenje prvostepenog upravnog postupka u oblastima zatite od raznih vrsta zagaivanja meu kojima i upravljanja otpadom, strateke procjene uticaja i procjene uticaja na ivotnu sredinu; izdavanja integrisanih dozvola za rad postrojenja; - poslove inspekcijskog nadzora u oblasti ivotne sredine. S obzirom da je ivotna sredina obiman i irok sektor u kojem djeluje brojna regulativa ili je u procesu transformacije, sa evidentno komplikovanim procedurama, veoma esto se takvim ambijentom ovaj sektor javlja kao biznis barijera. 4.2.1.2. Ministarstvo ureenja prostora i zatite ivotne sredine 18i Direkcija javnih radova U okviru svojih nadlenosti u oblasti ekonomskog i privrednog razvoja Ministarstvo ureenja prostora i zatite ivotne sredine, izmeu ostalog, vri poslove uprave koji direktno imaju uticaja na graevinarstvo kroz stvaranje adekvatnih stratekih ekonomskih i privrednih uslova. Direkcija javnih radova19 nalazi se pod nadzorom Ministarstva ureenja prostora i zatite ivotne sredine i vri poslove koji se izmeu ostalog odnose na:
16 17
Uredba o organizaciji i nainu rada dravne uprave Sl. list RCG 59/09 Pravilnik o unutranjoj organizaciji i sistematizaciji Ministarstva ureenja prostora i zatite ivotne sredine (septembar 2009.) 18 Uredba o organizaciji i nainu rada dravne uprave Sl. list RCG 59/09
21
P R I J E D L O G
strune poslove u vezi sa izgradnjom i rekonstrukcijom objekata primarne tehnike infrastrukture, objekata dravnih organa, zdravstva, obrazovanja, kulture i sporta, kompleksa i objekata na atraktivnim turistikim lokacijama i drugih objekata koji su od javnog interesa i iju izgradnju finansira drava, a koji se odnose na prethodne i pripremne radove, studije, istrane radove i investicione programe, davanje strune ocjene na dokumentaciju za donoenje investicionih odluka, pribavljanje urbanistiko-tehnikih uslova za pojedine objekte; izradu i tehniku kontrolu tehnike dokumentacije, pribavljanje saglasnosti i graevinskih dozvola; javno oglaavanje i sprovoenje postupka ustupanja radova, zakljuivanje ugovora o graenju; vrenje strunog nadzora i kontrole kvaliteta, tehniki pregled, prijem izvedenih radova, pribavljanje upotrebnih dozvola; evidenciju, plaanje i kontrolu finansijskog utroka sredstava, kao i druge poslove koji su joj odreeni u nadlenost.
S obzirom na izmjene koje je u oblasti izgradnje donio novi Zakon o ureenju prostora i izgradnji objekata, jedan dio poslova Direkcija nee moi neposredno da obavlja, s obzirom da ne ispunjava osnovni uslov, odnosno nije privredno drutvo. 4.2.1.2.1. Ministarstvo finansija20 i Uprava za nekretnine U nadlenosti Ministarstva finansija su, izmeu ostalog, poslovi uprave koji direktno utiu na oblast graevinarstva. Treba naglasiti poslove u oblasti svojinsko-pravnih odnosa, dravne imovine, premjera i katastra nepokretnosti i eksproprijacije zemljita. Ove poslove Ministarstvo obavlja kroz Sektor za imovinsko pravne poslove21 odnosno njegov Odsjek za imovinsko pravne poslove, koji izmeu ostalog vri nadzor u sprovoenju propisa iz imovinsko-pravne oblasti i nadzor nad zakonitou i cjelishodnou rada Uprave za nekretnine. Uprava za nekretnine22 vri poslove koji su od znaaja na monitoring i planiranje prostora, a koji izmeu ostalog obuhvataju poslove u oblasti: dravnog premjera i kartografije, katastra nepokretnosti i geodetsko katastarskog informacionog sistema. 4.2.1.3. Ostala ministarstva i organi dravne uprave i njihove nadlenosti u vezi sa graevinarstvom i investicijama U organizaciji dravne uprave, osim nabrojanih ministarstava i pojedina druga ministarstva imaju odreene nadlenosti koje, iroko posmatrano, indirektno mogu imati uticaja na graevinarstvo i njegov strateki razvoj: Ministarstvo turizma, Ministarstvo prosvjete i nauke, Ministarstvo poljoprivrede, umarstva i vodoprivrede, Ministarstvo rada i socijalnog staranja, Ministarstvo saobraaja pomorstva i telekomunikacija pod ijom nadlenou djeluju Direkcija za saobraaj i Direkcija za eljeznice, Ministarstvo kulture, sporta i medija, Ministarstvo za evropske integracije. Ministarstvo unutranjih poslova i javne uprave u svojoj nadlenosti ima upravljanje rizicima u vanrednim situacijama to podrazumijeva odreene ingerencije ovog Ministarstva u domenu revizije tehnike dokumentacije i vrenju tehnikog pregleda kao i izradi nacionalnih i optinskih planova za zatitu i spaavanje koji se izrauju na osnovu elaborata o procjeni ugroenosti po pojedinim hazardima. Direkcija za saobraaj nad kojom nadzor vri Ministarstvo saobraaja, pomorstva i telekomunikacija, takoe ima znatnu ulogu u obavljanju poslova iz domena graevinarstva, prvenstveno zato to od osnivanja vri poslove iz domena upravljanja, razvoja, gradnje, rekonstrukcije, odravanja i zatite dravnih puteva Crne Gore; uestvuje u izradi strategije, srednjoronog programa i godinjih planova; priprema pozive na nadmetanje i sprovodi postupke ustupanja radova za: izradu tehnike dokumentacije, izvoenje radova na izgradnji, rekonstrukciji, redovnom i investicionom odravanju.
19 20
Uredba o organizaciji i nainu rada dravne uprave Sl. list RCG 59/09 Isto 21 Pravilnik o unutranjoj organizaciji i sistematizaciji Ministarstva finansija (jul 2009.) 22 http://www.nekretnine.co.me; i Uredba o organizaciji i nainu rada dravne uprave Sl. list RCG 59/09
22
P R I J E D L O G
Osnovne podloge za projektovanje i gradnju graevinskih objekata obezbjeuju i specijalizovane strune institucije kao to su, Zavod za geoloka istraivanja, Seizmoloki zavod i Hidrometeoroloki zavod. 4.2.1.4. Organi i institucije na lokalnom nivou Prema Zakonu o lokalnoj samoupravi (Sl. List RCG, br. 42/03, 28/04, 75/05, 13/06) i Zakonu o ureenju prostora i izgradnji objekata i optine imaju odreene nadlenosti u ovoj oblasti. Optina, u skladu sa zakonom i drugim propisima, donosi: planove i programe razvoja; program ureivanja graevinskog zemljita; prostorne i urbanistike planove; budet i zavrni raun budeta; plan kapitalnih poboljanja i investicionu politiku; planove i programe u pojedinim upravnim oblastima, u skladu sa posebnim zakonima; program razvoja i zatite ivotne sredine, Radi obezbjeivanja vrenja poslova od neposrednog interesa za lokalno stanovnitvo optina osniva: organe lokalne uprave: sekretarijati, uprave, direkcije, biroi i sl, javne slube; a za vrenje poslova koji zahtijevaju posebna struna znanja i samostalnost u radu mogu se, odlukom predsjednika optine osnivati agencije (agencije za izgradnju i razvoj optine, za planiranje porstora, za ureenje graevinskog zemljita...) U skladu sa Zakonom o ureenju prostora i izgradnji objekata organ lokalne uprave nadlean za poslove ureenja prostora i izgradnje objekata ima brojne nadlenosti: vodi dokumentacionu osnovu o prostoru; jednom godinje podnosi izvjetaj o stanju ureenja prostora; vodi jedinstveni informacioni sistem o prostoru skupa sa organom uprave; sprovodi javni konkurs za izuzetno sloene i atraktivne djelove urbanih cjelina i drugih prostora i lokaliteta koji su predvieni planskim dokumentom; nosilac je pripremnih aktivnosti na donoenju lokalnog planskog dokumneta; izdaje izvod iz planske dokumentacije na zahtjev zainteresovanih lica, za objekte predviene lokalnim planskim dokumentom; priprema separat sa urbanistiko tehnikim uslovima i objavljuje ih na internet stranici; trajno uva dva primjerka tehnike dokumentacije na koju je izdata graevinska dozvola; prima i objavljuje zahtjev za izdavanje graevinske dozvole na internet stranici; izdaje graevinsku dozvolu za objekat koji se gradi po lokalnom planskom dokumentu i objavljuje je na internet stranici; prima i provjerava prijavu za radove koji se ne smatraju rekonstrukcijom; prima i objavljuje zahtjev za izdavanje upotrebne dozvole na internet stranici; izdaje upotrebnu dozvolu za objekat za koji je ranije izdao graevinsku dozvolu i objavljuje je na internet stranici; odobrava uklanjanje objekata ija je stabilnost ugroena i koji predstavljaju opasnost. Neefikasnost u ovom dijelu, znaajno utie na stanje u graevinarstvu i moe da predstavlja znaajnu biznis barijeru. 4.2.2. Osnovni principi odrivosti i razvoja sektora u nacionalnim dokumentima 4.2.2.1. Prostorno planiranje u okviru Nacionalne strategije odrivog razvoja Crne Gore (NSOR)23 Sistem prostornog planiranja u Crnoj Gori zasniva se na hijerarhiji planova od Prostornog plana Crne Gore kao plana najvieg reda, preko prostornih planova podruja posebne namjene (kakva su nacionalni parkovi i podruje morskog dobra) i optina, pa sve do detaljnih urbanistikih planova (DUP), lokalnih studija lokacije i urbanistikih projekata.
23
Nacionalna strategija odrivog razvoja Crne Gore, 2007.g.
23
P R I J E D L O G
Uprkos dugoj i znaajnoj tradiciji prostornog planiranja, sistem pripremanja, donoenja i ostvarivanja planova u dosadanjem periodu pokazao je brojne slabosti koje se prije svega manifestuju kroz promjenu namjene prostora, nekontrolisanu urbanizaciju i neplansku ili nelegalnu (divlju) gradnju sa velikim brojem nelegalnih objekata irom Crne Gore. Proces sanacije (legalizacije) takvog stanja je izuzetno sloen i predstavlja veliki izazov za sistem prostornog planiranja. Problemi koji su posebno izraeni u samom sistemu planiranja, a koji pogoduju razvoju negativnih trendova su: zastarjelost dijela planske dokumentacije, nedostatak kapaciteta na lokalnom nivou za pripremu potrebne prostorno planske dokumentacije, kao i slabosti u sistemu sprovoenja planova, odnosno nepotovanje planova. Izraeni problemi u prostornom planiranju bili su razlog pokretanja reforme sistema koji je zapoeo donoenjem Zakona o planiranju i ureenju prostora (maja 2005. godine), Zakona o stratekoj procjeni uticaja i Zakona o procjeni uticaja. Od posebnog je znaaja izrada Prostornog plana (PP) Crne Gore (april 2008. godine) kao integralnog dokumenta prostornog razvoja koji ima snagu zakona, a iji je cilj osiguranje dugoronog razvoja drave. U Nacionalnoj strategiji odrivog razvoja Crne Gore u oblasti prostornog planiranja kao prioritetni zadaci navedeni su: a) donoenje novih i auriranje postojeih prostornih planova na svim nivoima (od PP Crne Gore do optinskih DUP), i integracija zahtjeva odrivosti u prostorno plansku dokumentaciju; i b) zatita prirodnog i kulturnog pejzaa. U tom smislu treba donijeti nove prostorne, prostorno-urbanistike i detaljne urbanistike planove na lokalnom nivou (posebno u primorskim i optinama na ijoj se teritoriji nalaze nacionalni parkovi). Nadleno ministarstvo je nakon donoenja Zakona o ureenju prostora i izgradnji objekata zapoelo obiman posao usvajanjem Prostornog plana Crne Gore, Prostornog plana podruja posebne namjene (PPPN) Morsko dobro, detaljnog prostornog plana za koridor autoputa Bar Boljare i zapoinjanjem izrade PPPN za podruje Bjelasice i Komova, Durmitorskog podruja, regiona Skadarskog jezera, izrade dravnih studija lokacija za lokacije na primorju i u okviru nacionalnih parkova (oko dvadesetak studija lokacije), Detaljnog prostornog plana za prostor vienamjenskih akumulacija na rijeci Morai i Komarnici i korienje prostora za valorizaciju suneve energije i drugih, ime bi se stvorila objektivna mogunost stratekog investicionog ulaganja na interesantnim lokacijama obuhvaenim pomenutom planskom dokumentacijom. U procesu auriranja postojee i donoenja nove planske dokumentacije neophodno je raditi na razvoju kapaciteta (posebno na lokalnom nivou) i formiranju institucija koje mogu doprinijeti razvoju kapaciteta i osigurati adekvatno uee javnosti. Konano, potrebno je sprovesti niz aktivnosti da bi se osigurao vei stepen potovanja planske dokumentacije, a sa tim je povezano i uspostavljanje integralnog informacionog sistema (katastar, prostorno planiranje, urbanizam, infrastruktura). U toku je i Projekat implementacije informacionog sistema podrke prostornog planiranja, urbanizma i graevinarstva ime se stvaraju uslovi za efikanije pribavljanje graevinskih dozvola i investiranje.24 Kod zatite pejzaa, potrebno je defnisati odgovarajuu politku i pristupiti identifikaciji i procjeni tj. vrednovanju pejzaa, u skladu sa odredbama Predione konvencije Savjeta Evrope. 4.2.2.2. Sistem prostornog planiranja Crne Gore Postojee planiranje prostora u Crnoj Gori sprovodi se na dva nivoa dravnom i lokalnom. Podjela nadlenosti definisana je konkretno Zakonom o ureenju prostora i izgradnji objekata i Zakonom o lokalnoj samoupravi. Sistem planiranja, odnosno ureenja prostora zasniva se na ostvarivanju politike odrivog prostornog razvoja, meusobnom usklaivanju sektorskog planiranja u prostoru, pripremanju strunih podloga, cjelovitom tretiranju prostora, ukljuivanju javnosti i demokratizaciji odluivanja.25
24
Eliminisanje biznis barijera za razvoj preduzetnitva - Ureenje prostora i izgradnja objekata - Analiza propisa sa predlozima za reviziju zakonskih rjeenja, Ministarstvo za ekonomski razvoj, 2009. g. 25 Prostorni plan Crne Gore do 2020. godine, 2008.g., str. 13.
24
P R I J E D L O G
Ureenje prostora zasniva se na naelima: usklaenog ekonomskog, socijalnog, ekolokog, energetskog, kulturnog razvoja prostora Crne Gore; odrivog razvoja; podsticanja ravnomjernog ekonomskog razvoja prostora Crne Gore; racionalnog korienja i zatite prostora i prirodnih resursa; usaglaenosti sa evropskim normativima i standardima; zatite integralnih vrijednosti prostora; policentrinosti; konkurentnosti i kohezije; decentralizacije; zatite i unaprjeenja stanja ivotne sredine; zatite kulturne batine; usaglaavanja interesa korisnika prostora i prioriteta djelovanja u prostoru; javnog interesa; privatnog interesa ali ne na tetu javnog interesa; javnosti u postupku ureenja prostora; uspostavljanja informacionog sistema o prostoru u cilju efikasnijeg ureenja prostora; aseizmikog planiranja.26 Bez obzira na ostvareni razvoj ovog sistema jo uvijek se javlja nepotpuno meusektorsko usklaivanje i nedostatak horizontalnog i vertikalnog povezivanja i usklaivanja meu raznim planskim akterima. Time se izmeu ostalog znatno produava postupak izmjena prostornih i urbanistikih planova, to dovodi do nezadovoljstva i negodovanja uesnika u procesu planiranja i ureenja prostora. Korisnici prostora vie su naklonjeni fleksibilnim planovima, koji naalost daju i vie mogunosti za odstupanje od planova. Osim toga nedovoljno regulisan odnos izmeu javnih i privatnih interesa, dodatno smanjuje znaaj planskih odluka i njihovu obaveznost27. Znaajan nedostatak predstavljaju nerazvijenost sistema pokazatelja o korienju prostora i prostornom razvoju i nedovoljan i neefikasan nadzor nad sprovoenjem planova. Od donoenja novog Zakona o ureenju prostora i izgradnji objekata (2008. godina) i pored napora koji su uinjeni, nije u potpunosti izvreno usaglaavanje lokalnih planskih dokumenata sa novim zakonom, niti je u potpunosti izvreno usklaivanje planova nieg reda sa planovima vieg reda u roku koji je Zakonom definisan. U praksi ministarstvo nema podatake od kojih subjekata je nosilac pripremnih poslova traio ulazne podatke za izradu plana, a prilikom traenja miljenja od subjekata nema adekvatnog odgovora, tj. isti ili ne dostave traeno miljenje ili je ono formalno jako turo sa nekim uoptenim uputima. Zbog ovakvog pristupa postoji objektivna nemogunosti resornog ministarstva za poslove ureenja prostora i izgradnje objekata da utie na ozbiljnije i studioznije pregledanje planova, to ostavlja sumnju da ni planovi nove generacije koji se upravo rade nee zadovoljiti kvalitetom koji je propisan Zakonom o ureenju prostora i izgradnji objekata28. Osim toga, pojednostavljenje dobijanja urbanistiko-tehnikih uslova, samo je djelimino ostvareno, jer mnoga planska dokumenta jo uvijek nijesu usklaena sa Zakonom i ne sadre propisani separat sa urbanistiko-tehnikim uslovima. U pojedinim planovima koji su uraeni u skladu sa zakonom, usljed nedovoljnih sektorskih planova i programa, nijesu u potpunosti mogli biti definisani svi urbanistiko-tehniki uslovi, ve se neki od njih moraju prikupiti od nadlenih organa i organizacija prema posebnim postupcima. Prostorni plan Crne Gore do 2020. godine usvojen je 2008. godine i predstavlja opti strateki okvir za odrivi prostorni razvoj, kao osnovu za usklaivanje raznih optih i sektorskih politika koje imaju (i) prostorne posljedice. Zasnovan je na analizi ostvarenja prethodnog plana i procjeni stanja sa potencijalima, ogranienjima i uoenim konfliktima, koja je prvenstveno predstavljena kroz analizu stanja ivotne sredine. Na osnovu toga, kao i na osnovu ciljeva koji su definisani odreenom analizom i dostignutim socio-ekonomskim razvojem, uraena je projekcija razvoja. Planom se ostvaruje meusektorsko usaglaavanje ukljuujui smjernice za prostornoplanske dokumente nieg reda.29 Regionalni i lokalni aspekti sistema planiranja. Regionalni nivo planiranja je gotovo potpuno zapostavljen, iako je bio predvien zakonskim rjeenjima iz 1995. godine, a djelimino i novim Zakonom. Ovo predstavlja veliki nedostatak sistema i prakse, budui da je upravo regionalni nivo (ili vie njih) najpogodniji za usklaivanje interesa izmeu lokalnih zajednica i drave, o emu svjedoi i evropska praksa u posljednjih 10-15 godina. Naime, zajednike interese lokalnih
26 27
Zakon o ureenju prostora i izgradnji objekata 50/08 Prostorni plan Crne Gore do 2020. godine, 2008.g, str.13 28 Eliminisanje biznis barijera za razvoj preduzetnitva - Ureenje prostora i izgradnja objekata - Analiza propisa sa predlozima za reviziju zakonskih rjeenja, Ministarstvo za ekonomski razvoj, 2009. g. 29 Prostorni plan Crne Gore do 2020. godine, 2008.g, str.1 i 2
25
P R I J E D L O G
zajednica, izraene kroz, ili kao interes konkretnog regiona, mnogo je lake iskazati na ovom nivou, te uskladiti sa dravnim interesima, a naroito u oblastima upravljanja i zatite ivotne sredine, razvoja privrednih aktivnosti, definisanja infrastrukturnih prioriteta i upravljanja infrastrukturnim sistemima. Prema Zakonu od 2008. godine predvieno je da se rade planovi posebne namjene za teritoriju jedne ili vie optina koje imaju neke zajednike karakteristike (l. 21). 4.2.3. Principi prostornog planiranja u evropskim dokumentima S obzirom na strateko opredeljenje Crne Gore da postane lanica EU, prilikom izrade prostornih planova treba imati u vidu i evropske dokumente koji reguliu ureenje prosrora. Evropski koncept prostornog razvoja (EUREK) je ukupni prostorni koncept usvojen 1998/1999 kao evropski masterplan koji omoguuje zemljama EU uticaj na prostorno planiranje na nivou EU. U dijelu Evropa 2000-Program utvruje se kompatabilnost prostornog planiranja svih zemalja lanica EU. Za lanice EU nema obavezujue pravno dejstvo. Cilj EUREK-a je definiranje politikih ciljeva i optih principa prostornog razvoja na nivou EU radi postizanja odrivog i uravnoteenog razvoja teritorije EU. Politiki instrumenti koji treba da utiu na prostorni razvoj su : Strukturni fondovi (predviena podrka regionima sa nedovoljnim razvojem, podrka regiona koji se nalaze u fazi prestruktuiranja i podrka zajednikih inicijativa kao INTERREG za pogranine regione, URBAN za gradske oblasti i LEADER za seoske / vangradske regione); Zajednika agrarna politika (potreba proizvodnje hrane u korelaciji sa kontrolom uticaja na ekologiju); Transevropska mrea (TEN) (razvoj transevropskih mrea u domenu saobraaja, telekomunikacija i snabdijevanja energijom); Ekologija (uticaj zakona o ekologiji u odnosu prema investicijama u optini, kontrola podnoljivosti za prirodnu okolini, ogranienje zagaivanja vazduha kao i podrka primjene obnovljivih energija); Nauka, tehnologija, razvoj (saradnja privrede i naunih institucija).
Poseban znaaj ima CEMAT (Conference europeenne des Ministres responsables de l`Amenagement du Territoire), Evropska konferencija ministara za prostorni razvoj, na kojoj se diskutuju sljedee teme : - ciljevi i zahvati u oblasti prostornog planiranja u zemljama lanicama; - regionalna politika; - evropska strategija planiranja regionalnih tipova; - evropska strategija planiranja; - prostorno planiranje i problemi urbanizacije. Finansijsku podrku sprovoenju planova, pored sredstava iz budeta EU, prua i Evropska Investiciona Banka (EIB). 4.2.4. Pregled postojeih zakona i drugih propisa U oblasti urbanizma, prostornog planiranja i graevinarstva prioritetan je Zakon o ureenju prostora i izgradnji objekata koji je osnovni zakon koji regulie oblast ureenja prostora i izgradnje objekata (Sl. List CG br. 51/08), a koji za cilj ima podizanje na vei nivo kontrola i zatite prostora, uz normativnu deregulaciju i kodifikaciju propisa u ovoj oblasti. Ovim su zakonom objedinjene etiri oblasti koje su ranije bile definisane posebnim zakonima (planiranje i ureenje prostora, izgradnja objekata, graevinsko zemljite i inspekcijski nadzor nad planiranjem i graenjem), to svakako predstavlja racionalizaciju. Jedna od glavnih zamjerki investitora odnosi se na injenicu da se pojedina pitanja u vezi izgradnje objekata tretiraju nizom drugih zakona i podzakonskih akata (vie od 20)30 koji su djelimino
30
Eliminisanje biznis barijera za razvoj preduzetnitva - Ureenje prostora i izgradnja objekata - Analiza propisa sa predlozima za reviziju zakonskih rjeenja, Ministarstvo za ekonomski razvoj, 2009. g.
26
P R I J E D L O G
meusobno neusaglaeni u djelovima koji se odnose na izgradnju objekata, dok su pojedine odredbe nedoreene i nesaglasne sa Zakonom o ureenju prostora i izgradnji objekata. U oblasti urbanizma i graevinarstva doneen je i veliki broj podzakonskih akata usklaen sa Zakonom, mada nijesu doneeni svi akti navedeni u Zakonu. S obzirom na znaaj zatite ivotne sredine, smatramo da treba posebno pomenuti i zakone u ovoj oblasti od uticaja na ureenje prostora i izgradnju objekata: - Zakon o ivotnoj sredini (Sl. List CG 48-08), - Zakon o integrisanom sprjeavanju i kontroli zagaivanja ivotne sredine (Sl. List RCG, br. 080/05-12.), - Zakon o procjeni uticaja na ivotnu sredinu (Sl. List RCG br. 080/05-7), - Zakon o stratekoj procjeni uticaja na ivotnu sredinu (Sl. List RCG br. 020/05-1). U ovoj oblasti doneeno je i desetak prateih podzakonskih akata u vezi sa procjenom uticaja na ivotnu sredinu i izdavanjem integrisanih dozvola. Ovim aktima predviena je strogo definisana, ali i duga procedura koju investitor treba da ispuni u smislu dostavljanja dokaza o ispunjenju zahtjeva zatite ivotne sredine pri realizaciji investicionih projekata. Prilikom sprovoenja ovih zakona treba imati u vidu da nije cilj stvaranje nove biznis barijere, stoga predviene procedure treba sprovoditi u to kraim rokovima ne utiui na kvalitet i pouzdanost odluka. Donoenjem Zakona o koncesijama (Sl. List CG 08/09) ostvarena je normativna ureenost kao preduslov realizacije velikih investicionih projekata od dravnog interesa putem koncesije. 4.2.5. Pregled postojeih tehnikih normativa i standarda Pregled postojeih tehnikih normativa i standarda koji se odnose na oblast ureenja prostora, izgradnje objekata i graevinarstva uopte, dat je u okviru dijela ove Strategije koji se odnosi na tehniku regulativu. Predstoji usklaivanje i donoenje novih nacionalnih standarda za materijale, projektovanje i graenje posebno u dijelu izgradnje puteva. Usklaivanje treba izvriti sa evropskim normama i direktivama i novim zakonom i pravilnicima, u okvirima Instituta za standardizaciju. 4.2.6. Osvrt na postojee stanje katastra Savremeni sistem zemljine administracije je nezaobilazan faktor uspjeha odrivog razvoja drave, jer je on sam po sebi znai efikasan, pravno legitiman i autoritativan segment upravljanja nepokretnostima i obezbeuje zatitu vlasnitva i drugih stvarnih prava. Zasniva se na irokom spektru podataka i informacija koji mora biti podran informatikom tehnologijom i jedinstvenom dravnom infrastrukturom za distribuciju podataka. Znajui injenicu da na cijeloj teritoriji Crne Gore nije uspostavljen katastar nekretnina koji je od izuzetne vanosti, u narednom periodu moraju da se u podrujima gdje je na snazi katastar zemljita i/ili popisan katastar, uspostave principi registracije i administracije sa pravima i realnim stanjem za nekretnine na itavoj teritoriji drave. Saglasno ovim zahtjevima kao i implementaciji preporuka iz dokumenta Katastar 2014, Vlada Crne Gore je donijela srednjoroni program za radove na premjeru i izradi katastra nepokretnosti za period 2008-2013. godine iji se projekti postepeno realizuju. Danas je teritorija Crne Gore katastrom nepokretnosti pokrivena sa oko 51% povrine teritorije (preteno urbana podruja), to u odnosu na podatke o broju imalaca prava iznosi oko 75,5%, ili to iznosi oko 79% katastarskih parcela i 285.000 etanih djelova objekata, zatim 67.700 upisanih tereta i ogranienja.
4.3. PRAVCI DJELOVANJA

4.3.1. Ministarstvo U toku izrade ove Strategije (na osnovu preporuka iz Nacrta Strategije iz marta 2009. godine), dolo je do transformacije organizacije dravne uprave, tako da je formirano novo Ministarstvo ureenja prostora i zatite ivotne sredine u iji su djelokrug rada prele nadlenosti u oblastima ureenja prostora, graevinarstva, stambenih poslova i zatite ivotne sredine.
STRATEKO OPREDJELJENJE 2 27
P R I J E D L O G
Novoformirano ministarstvo ima zadatak da prati, i bre i efikasnije unapreuje navedenu oblast kako bi se u projektovanom periodu do 2020. godine realizovale planirane investicije vrijedne vie milijardi EUR-a u oblastima turizma, putne privrede, vodosnabdevanja i preiavanja otpadnih voda, energetici... uz valorizaciju prostora, kao najznaajnijeg resursa svake drave, na najkvalitetniji nain uz primjenu strategije odrivog razvoja. Posebno vaan zadatak ovog Ministarstva bilo bi omoguavanje adekvatne sistemske podrke za uspjenu realizaciju kapitalnih projekata naroito u uslovima globalne ekonomske krize kada je ulaganje u infrastrukturne i druge kapitalne objekte jedan od osnovnih mehanizama za prevazilaenje problema.
Sl. 4. Organizaciona ema predloenog modela
4.3.2. Vladin savjet za prioritetne projekte Formiranjem posebnog Vladinog savjeta za prioritetne projekte koji bi se bavio investicionim projektima od nacionalnog znaaja sa zadatkom usklaivanja rada dravnih organa i rjeavanja problema vezanih za prioritetne projekte na najviem nivou, omoguilo bi se efikasno odluivanje i upravljanje u ovom domenu od ideje do realizacije. Savjetom bi predsjedavao premijer, dok bi u njegovom stalnom sastavu bili ministar zaduen za pitanja ureenja prostora i zatite ivotne sredine, ministar finansija i ministar ekonomije. Povremeni lanovi ovog Savjeta bili bi ministri zadueni za oblast u kojoj se realizuje prioritetni investicioni projekat kao i odreena eminentna struna lica iz odgovarajuih oblasti. 4.3.3. Preporuka za osnivanje Agencije za odrivi investicioni razvoj i graevinarstvo Kao operativno tijelo koje bi se bavilo pitanjima vezanim za prioritetne investicione projekte, preporuka je, da se na temelju prethodne analize za udruivanje postojeih funkcionalnih institucionalnih struktura, formira Agencija za odrivi investicioni razvoj i graevinarstvo (AOIRG). Ona bi bila posebni organ uprave sa svojstvom pravnog lica, pod direktnim nadzorom i odgovornou za svoj rad Vladinom savjetu za prioritetne projekte. U sastavu Agencije trebalo bi inkorporirati postojee institucije: Direkciju javnih radova, Direkciju za saobraaj, Direkciju za eljeznice, Upravu za vode, Agenciju za zatitu ivotne sredine, Agenciju Crne Gore za promociju
P R I J E D L O G
stranih investicija, kao sektore u okviru Agencije za odrivi investicioni razvoj i graevinarstvo (ematski prikaz mogueg nastajanja organizacije predstavljen je na slici 4,
-----
od postojeih
institucija i ----- novoformiranih sektora.) U okviru Agencije formirali bi se novi sektori kao: Sektor za odrivi razvoj (preuzeti postojeu Kancelariju za odrivi razvoj), Sektor za planiranje prostora i regionalni razvoj, koji bi se dominantno bavio izradom i praenjem realizacije Prostornog plana Crne Gore kao i izradom prioritetnih urbanistikih planova i planiranjem razvoja regiona. Prirodno bi bilo da tokom vremena sa ustanovljavanjem Agencije za odrivi investicioni razvoj i graevinarstvo, sektor za energetsku efikasnost koji je sada formiran u okviru Ministarstva za ekonomiju pree u njen okvir. Svi pobrojani subjekti zadrali bi vrenje ve datih javnih ovlaenja koja se zbog prednosti ujedinjenja mogu racionalizovati i dovesti do vee efikasnosti. Pri ovakvim integracijama na osnovu iskustava iz prakse, broj zaposlenih se smanjuje najmanje za 25%, a zbog bolje koordinacije, efikasnost kod pripreme projekata se poveava, jer su svi relevantni subjekti pod jedinstvenom kapom, pri emu su i procedure za obezbjeivanje finansiranja znatno jednostavnije. Svaki od Sektora ima mogunost dalje podjele na neophodan broj odjeljenja. Sa odreenim vremenskim periodom, ovako integrisani sistem Agencije od 8 sektora predstavljae visokokvalietnu konsultantsku organizaciju koja e moi da se u potpunosti finansijski odrava na tritu kao nezavisni subjekt koji nee predstavljati teret budetu drave. Na poetku, zadatak ove Agencije bio bi da za prioritetne projekte bude jedan alter. Ona bi za potrebe investitora obavljala poslove na pripremi i prikupljanju potrebnih podloga, podataka i uslova, a sluila bi i kao kontakt i koordinator sa nadlenim ministarstvima, organima lokalne samouprave i javnim preduzeima.
Sl. 5. Organizaciona ema predloenog modela Agencije
Za uvoenje jednog altera neophodno je uraditi prethodnu analizu postojeeg stanja i mogunosti informatikog povezivanja organa, predloiti potrebne promjene u domenu informatike i ostale zakonske regulative za ostvarivanje funkcionalnosti i sigurnosti sistema, utvrditi dinamiku aktivnosti neophodnih promjena i nadgradnje u svim organima koji e biti dio sistema Jedan alter kao i utvrditi mogunost fazne realizacije i dogradnje sistema. Fazna realizacija je veoma vaan segment, jer Jedan alter u potpunoj realizaciji predstavlja jedinstveni centralni informacioni sistem, povezan sa bazama podataka na lokalnom i centralnom nivou (uprave, agencije, zavodi itd.) za koji je neophodan dui period realizacije. S obzirom da se u Agenciji predvia formiranje centralnog jezgra informacione baze prostorno informacionih podataka na nivou razliitih lejera/struktura za cjelu dravu Crnu Goru, oekuje se da e realizacija ovakvog sistema dati najvei efekat u postupku uklanjanja biznis barijera ukoliko poetna pozicija uspostavljanja tog sistema bude sama Agencija.
P R I J E D L O G
4.3.4. Kancelarija za monitoring i implementaciju Strategije, monitoring i razvoj u oblasti investicija Kancelarija za monitoring i implementaciju Strategije, monitoring i razvoj u oblasti investicija ima veoma bitnu ulogu u realizaciji i monitoringu Strategije. Sprovoenje koordinacije, implementacije i monitoringa nad realizacijom Strategije predvieno je kroz saradnju svih ministarstava sa Ministarstvom ureenja prostora i zatite ivotne sredine i ukoliko se prihvati prethodna preporuka, sa buduom novoformiranom institucijom Agencijom za odrivi investicioni razvoj i graevinarstvo, uz glavnu koordinirajuu ulogu Kancelarije za monitoring i implementaciju Strategije, monitoring i razvoj u oblasti investicija koja je u okviru Ministarstva ureenja prostora i zatite ivotne sredine sa potpunom politikom podrkom Vladinog Savjeta za prioritetne projekte. Kao prelazno rjeenje do formiranja Agencije za odrivi investicioni razvoj i graevinarstvo, formirae se u okviru Ministarstva ureenja prostora i zatite ivotne sredine Kancelarija za monitoring i implementaciju Strategije, monitoring i razvoj u oblasti investicija sa zadatkom da vri "koordinisanu podrku za realizaciju projekata u cilju iznalaenja optimalnog balansa izmeu zahtjeva investitora i propisa iz oblasti planiranja i ureenja prostora, izgradnje objekata i zatite ivotne sredine. Sa usvajanjem Strategije, treba formirati i Koordinativno telo za praenje realizacije Strategije koje e pratiti i koordinirati rad u okviru Kancelarija za monitoring i implementaciju Strategije, monitoring i razvoj u oblasti investicija. Sa inom formiranje Agencije, Kancelarija e sa najveim djelom aktivnosti prei u djelokrug Agencije. Kancelarija za monitoring i implementaciju Strategije, monitoring i razvoj u oblasti investicija treba u punom kapacitetu da ima tri sektora sa ukupno 14 zaposlenih (Prvi sektor 4, Drugi sektor 5 i Trei sektor 5 zaposlenih ). Prvi sektor radie na evidenciji i graenju kapaciteta preduzea u graevinarstvu u saradnji sa Odborom za graevinarstvo Privredne komore Crne Gore, MONSTAT-om, Direkcijom javnih radova i Inenjerskom komorom. U nadlenosti ovog sektora je: o uspostavljanje informacionog sistema radi povezivanja svih institucija za prikupljanje podataka, direktnih i indirektnih od vanosti za razvoj graevinarstva, o rad na postupku klasifikacije i kvalifikacije u javne radove sa voenjem registra preduzea po razliitim kategorijama od interesa za praenje stanja u graevinarstvu (vrstama usluga, registrovanih i licenciranih preduzea, broj i struktura zaposlenih, vrijednost radova u zemlji i inostranstvu sa vrstom i visinom dugovanja i naplate, uee stranih preduzea sa vrijednou izvedenih radova i brojem nerezidentnih radnika, uee graevinarstva u BDP zemlje....), o preduzimanje mjera podsticaja za unaprjeenje ljudskih resursa i preduzea u cjelini, odnosno za unaprjeivanje tehnike, organizacione i druge osposobljenosti graevinske operative (posebno za tehnologije projektovanja i gradnje obnovljivih izvora energije), o sprovoenje aktivnosti na uvoenju njemakog ili britanskog sistema sertifikacije za projektovanje i graenje energetski efikasnih objekata i razrada stimulansa za upotrebu ekolokih materijala u graevinarstvu, o rad na programu obuke i jaanja kapaciteta preduzea. Drugi sektor daje podrku Vladinom savjetu za prioritetne projekte. On je odgovoran za proces razrade projektnih ideja, proces pripreme i izradu fizibiliti studija, obezbjeivanje finansijskih sredstava i poetak realizacije. Osnovni instrument u tom procesu je izrada i publikovanje dvogodinjih programa javnih investicija ija izrada treba da bude u nadlenosti ovog sektora uz komunikaciju sa ostalim ministarstvima u kojima se planiraju prioritetni projekti. Ovaj sektor posebnu panju usmjerava na saradnju sa EU i njenim mehanizmima finansiranja kao i na implementiranje planova obuke i seminara za pripremu projekata za razne komponente IPA fondova za razliite nivoe zaposlenih u operativnoj strukturi. U nadlenosti drugog sektora je i voenje informativnog registra domaih i meunarodnih tendera kako bi se podstaklo uee domaih preduzea na ovim tenderima. Veoma znaajna aktivnost ovog drugog sektora bie izrada programa promocije
P R I J E D L O G
Crne Gore kao sigurne destinacije za strana ulaganja sa najznaajnim projektima i obavljanje kontinuirane i organizovane promocije u cjelini. Trei sektor je odgovoran za voenje procesa harmonizacije nacionalnog zakonodavstva sa pravnim tekovinama EU u graevinarstvu i uvoenje sertifikovanog sistema upravljanja kvalitetom i upravljanja izvravanjem (ISO 9000, ISO 10006 i ISO 14000 u graevinskim preduzeima, eurokodovi, katastar nepokretnosti, graevinski proizvodi, energetska efikasnost, zatita ivotne sredine...) Ovaj dio obavljao bi se u saradnji sa Institutom za standardizaciju Crne Gore, Akreditacionim tijelom Crne Gore, Odborom za graevinarstvo Privredne komore Crne Gore i Graevinskim fakultetom. U nadlenosti ovog sektora bilo bi i voenje procesa formiranja Sektora za planiranje prostora kao dijela sistema AOIRGa i rad na analizi opravdanosti formiranja Agencija za odrivi investicioni razvoj i graevinarstvo sa planom za ukljuivanje ostalih direkcija i agencija u okvir AOIRGa. Ovaj sektor takoe treba da inicira kreiranje Integrisanog informacionog sistema za dravu sa centalnom bazom podataka (u poetku integrisanog prostornog informacionog sistema) u okviru Kancelarija za monitoring i implementaciju Strategije, monitoring i razvoj u oblasti investicija koji e postati dio Agencije za odrivi investicioni razvoj i graevinarstvo.
Pravci djelovanja u okviru STRATEKOG OPREDJELJENJA 2 PRAVNI I INSTITUCIONALNI OKVIR KAO OKOSNICA RAZVOJA GRAEVINARSTVA CRNE GORE 1. Jaanje katastra nepokrtenosti 1.1. Implementacija preporuka iz dokumenta Katastar 2014. dovriti formiranje katastra nepokretnosti na cijeloj teritoriji Crne Gore 1.1.1. Uspostavljanje dravnog referentnog sistema 1.1.2. Osnivanje metroloke geodetske laboratorije 1.1.3. Osnivanje katastra nepokretnosti na nepremjerenim djelovima drave i dopuna postojeih baza podataka katastra nepokretnosti 1.1.4. Modernizacija katastra nepokretnosti morskog dobra 1.1.5. Osnivanja katastra vodova 1.1.6. Izrada-auriranje osnovne dravne karte, topografske i pregledno-topografske karte drave 1.1.7. Premjer, oznaavanje i obnavljanje graninih oznaka na dravnoj granici i formiranje evidencije o dravnoj granici 1.1.8. Izrada registra kunih brojeva, ulica i trgova 1.1.9. Evidencija prostornih jedinica 1.1.10. Modernizacija geodetsko-katastarsko informacionog sistema 1.1.11. Ureenja zemljine teritorije komasacijom 1.1.12. Modernizacija i izgradnja prostora uprave za nekretnine i podrunih jedinica za katastar nepokretnosti 1.1.13. Modernizacija dravnog arhiva dokumentacije o dravnom premjeru i nepokretnostima 1.2. Uvesti dodatni uslov za tehniki pregled obavezu da ovlaena agencija uradi geodetski snimak objekta i da se zapisnik sa snimkom prosljeuje i Katastru nepokretnosti Formiranje Vladinog savjeta za prioritetne projekte Formiranje Agencije za odrivi investicioni razvoj i graevinarstvo AOIRG 3.1. Izrada analize opravdanosti i plana za ukljuivanje ostalih srodnih direkcija i agencija u okvir AOIRG-a 3.2. Pristupiti formiranju sektora za planiranje prostora i regionalni razvoj kao dijela sistema AOIRG-a 3.3. Izrada i sprovoenje Prostornog plana, planova regija, nacionalnih parkova, podruja od posebnog interesa, drugih stratekih dokumenata, strunih analiza, urbanistikih planova 3.4. Uspostavljanje i odravanje integrisanog prostorno informacionog sistema sa svim lejerima i izrada tematskih karti STRATEKO OPREDJELJENJE 2 31
2. 3.
P R I J E D L O G
4.
Priprema prostornih planova za cijelu teritoriju Crne Gore 4.1. Pristupiti ubrzanoj izradi prostornih i urbanistikih planova tamo gdje oni ne postoje 4.2. Izrada katastra dravnih puteva Uvoenje programa za jaanje kadrovskih kapaciteta organa uprave i lokalne samouprave zaduenih za izdavanje graevinskih dozvola i drugih dokumenata vezanih za izgradnju 5.1. Dodatna edukacija kadrova u organima uprave i lokalne samouprave, vezano za informatiku, kao alatke za efikasno rjeavanje zahtjeva Ubrzanje razvoja informacionog sistema u oblasti ureenja prostora i izgradnje objekata, 6.1. Uspostavljanje i rukovoenje centralnom bazom podataka u AOIRG-u Uvoenje sistema Jedan alter za predaju zahtjeva 7.1. Izraditi analizu postojeeg stanja i mogunosti informatike povezanosti organa, predloiti potrebne promjene u domenu informatike zakonske regulative za ostvarivanje funkcionalnosti i sigurnosti sistema, utvrditi dinamiku aktivnosti neophodnih promjena i nadgradnje u svim organima koji e biti dio sistema Jedan alter kao i utvrditi mogunost fazne nadgradnje sistema 7.2. Izgraditi informatiku povezanost organa 7.3. Usvojiti realne protokole za izdavanje i vrenje provjere u sistemu Jedan alter Donoenje Uputstva-Vodia o potrebnim dokumentima / uslovima u procesu od dobijanja urbanistiko-tehnikih uslova do tehnikog pregleda i upotrebne dozvole 8.1. Usaglaavanje i formiranje jedinstvene procedure za izdavanje uslova, kontrolu i davanje saglasnosti na tehniku dokumentaciju, a koji proizilaze iz veeg broja drugih zakona
5.
6.
7.
8.
32
P R I J E D L O G
5. STRATEKO OPREDJELJENJE 3 TEHNIKA REGULATIVA KAO OSNOVA SISTEMA KVALITETA U GRAEVINARSTVU
5.1. UVOD
Tehniki propisi i standardi su dva pojma koja omoguavaju laku i jednostavniju svjetsku trgovinu. Tehniki propisi su dokumenta kojima se definiu odreene karakteristike proizvoda ili postupka koji je vezan za odreeni proizvod i proces njegove proizvodnje, koja ukljuuje i obavezne administrativne procedure. Oni su obavezni i njihovo donoenje je pod iskljuivom nadlenou drave. Standard (ISO/IEC Guide 2:2004) je dokument, utvren konsenzusom i odobren od priznatog tijela, kojim se utvruju, za optu i viekratnu upotrebu, pravila, smjernice ili karakteristike za aktivnosti ili njihove rezultate radi postizanja optimalnog nivoa ureenosti u datom kontekstu. Standardi treba da budu zasnovani na provjerenim rezultatima nauke, tehnologije (tehnike) i iskustva radi postizanja optimalne koristi za drutvo. Ukoliko se propis poziva na standarde (koji su inae dobrovoljni za upotrebu, jer je to jedan od osnovnih principa standardizacije), onda ti standardi postaju sastavni dio propisa to odreuje i njihovu obaveznost u primjeni. Dostignua uvoenjem standarda u biznisu su viestruka: unapreenje kvaliteta proizvoda i usluga, privlaenje novih kupaca, poveanje konkurentnosti, poveanje povjerenja korisnika i kupaca, smanjenje pojave greaka, smanjenje trokova, skladnost proizvoda, usaglaenost sa regulativom, olakanje izvoza na stranim tritima, poveanje mogunosti uspjenog biznisa. Sertifikacija proizvoda moe biti obavezna (kada se odnosi na usaglaenost sa propisima) ili dobrovoljna (kada se odnosi na usaglaenost sa zahtjevima standarda). Sertifikati izdati od ovlaenog tijela nee biti prihvaeni u drugim dravama, ukoliko ne postoji: meunarodni ugovor o priznavanju o meusobnom prihvatanju sertifikata izmeu drava, ugovor o kooperaciji, koji podrazumijeva prihvatanje nalaza iste laboratorije, to je osnov za dobijanje i drugih nacionalnih sertifikata, akreditacija, gdje akreditovana tijela rade na harmonizaciji postupaka za akreditaciju tijela koja izdaju sertifikate, ovlaenje Vlade odreenom inostranom tijelu - laboratoriji, van teritorije, da daje akreditaciju koja vai u svakoj zemlji dobijenih ovlaenja, unilateralno priznavanje na svojoj teritoriji sertifikata o usklaenosti izvjesnog proizvoda sa tehnikim standardima druge drave. Evropska Unija ima jedinstven pristup sertifikaciji kroz harmonizovanje zakona zemalja lanica, radi slobodnog kretanja proizvoda. U okviru direktiva EU Novog pristupa utvreni su tzv. bitni zahtjevi koje proizvod mora da ispuni da bi se mogao staviti na trite EU. Bitne zahtjeve je najlake ispuniti primjenom harmonizovanih standarda. U Sporazumu o stabilizaciji i pridruivanju potpisanom izmeu Evropske Unije i zemalja lanica i Crne Gore u martu 2007. godine, u dijelu o stabilizaciji i pridruivanju koji se tie standardizacije, metrologije, akreditacije i ocjene usaglaenosti, u lanu 77, predvia se da Crna Gora preduzme neophodne mjere kako bi postepeno postigla usaglaenost s tehnikim propisima Unije i evropskom standardizacijom, metrologijom, akreditacijom i postupcima za ocjenu usaglaenosti.
P R I J E D L O G
5.2. SISTEM STANDARDIZACIJE U CRNOJ GORI

Sistem standardizacije na nacionalnom nivou se ostvaruje kroz saradnju drave, privrede i drugih zainteresovanih strana preko Nacionalnog tijela za standardizaciju, koje je po preporukama EU, nezavisna i nepristrasna organizacija, ali pod posebnom panjom drave. Potreba za uspostavljanjem i stalnim jaanjem sistema standardizacije u Crnoj Gori definisana je kroz sljedee politike dokumente i odluke31, a koje su od sutinskog znaaja za tekue integracione procese: Sporazum Svjetske Trgovinske Organizacije o tehnikim preprekama u trgovini (WTO/TBT), koji sadri Kodeks dobre prakse za izradu, donoenje i primjenu standarda, Nacionalna strategija Crne Gore za pristupanje Evropskoj Uniji, kojom se utvruje dugorona politika Crne Gore prema Evropskoj Uniji, Sporazum o stabilizaciji i pridruivanju Evropskoj Uniji (SSP), koji se lanom 77. odnosi na obavezu jaanja sistema standardizacije u Crnoj Gori, Nacionalni program za integracije u Evropsku Uniju (NPI), koji takom 3.1.1.1 definie kratkorone i srednjerone prioritete za razvoj standardizacije u Crnoj Gori, Centralnoevropski Sporazum o slobodnoj trgovini (CEFTA), koji se lanom 13. odnosi na obavezu jaanja sistema standardizacije u Crnoj Gori, Uslovi evropskih organizacija za standardizaciju koje mora ispuniti Nacionalno tijelo za standardizaciju da bi steklo status punopravnog lanstva u tim organizacijama (devet uslova CEN/CENELEC). U cilju ispunjenja obaveza koje je Crna Gora preuzela gore navedenim dokumentima, a radi ostvarivanja ciljeva standardizacije, ispunjavanja zahtjeva meunarodne zajednice i Evropske Unije po pitanju standardizacije kao i sprovoenja aktivnosti na donoenju crnogorskih standarda, Vlada Crne Gore je na sjednici 29. marta 2007. godine donijela Odluku o osnivanju Instituta za standardizaciju Crne Gore ("Slubeni list RCG", br.21/2007) kao Nacionalnog tijela za standardizaciju, a 2008. godine usvojila je i Zakon o standardizaciji ("Slubeni listu CG", br. 13/08). Slijedei misiju, viziju, strategiju i opte ciljeve, Institut za standardizaciju Crne Gore je postao Correspondent member Svjetske organizacije za standardizaciju (ISO), Affiliate member Evropskog komiteta za standardizaciju (CEN), Associate member u Meunarodnoj elektrotehnikoj komisiji (IEC) i Affiliate member Evropskog komiteta za standardizaciju u oblasti elektrotehnike (CENELEC). Evropske organizacije za standardizaciju CEN i CENELEC svojim pridruenim lanicama (Affiliate members), nacionalnim organizacijama za standardizaciju drava koje su potencijalni kandidati i kandidati za pridruivanje Evropskoj Uniji, postavljaju dodatne uslove za prijem u punopravno lanstvo kojima u tranzicionom periodu treba posvetiti posebnu panju. Za zadovoljenje navedenih uslova moraju biti ispunjene zakonske, organizacione i tehnike pretpostavke koje su vaan dio usklaivanja sa zahtjevima i preporukama Evropske Unije. Napredak u ispunjavanju uslova u podruju standardizacije jedan je od elemenata za ocjenu opte spremnosti zemlje za djelovanje prema evropskim zahtjevima. Kriterijumi za ostvarivanje statusa punopravnog lana evropskih organizacija za standardizaciju CEN/CENELEC definisani su kroz tzv. devet uslova CEN/CENELEC. Za preuzimanje evropskih standarda i standardizacijskih dokumenata u oblasti graevinarstva potrebno je formirati odreeni broj tzv. mirror tehnikih komiteta koji bi pratili rad 57 CEN tehnikih komiteta koji se bave oblau graevinarstva. Osim toga, postoji i izvjestan broj ISO tehnikih komiteta iz oblasti graevine iji bi rad takoe pratili gore pomenuti nacionalni tehniki komiteti.
31
Podaci preuzeti sa web-strane Instituta za Standardizaciju Crne Gore-ISME, www.isme.me
34
P R I J E D L O G
5.3. ANALIZA EU DIREKTIVA IZ OBLASTI GRAEVINARSTVA I NJIHOVA TRANSPOZICIJA U NACIONALNO ZAKONODAVSTVO

Jedan od preduslova za integraciju Crne Gore u Evropsku Uniju je i prilagoavanje nacionalnog zakonodavstva sa evropskim, to podrazumijeva i transpoziciju evropskih direktiva i regulativa u nacionalne propise i zakone. U okviru Strategije razvoja graevinarstva u Crnoj Gori do 2020. godine analizirane su samo evropske direktive koje se direktno odnose na sektor graevinarstva. 5.3.1. EU Direktiva za graevinske proizvode Direktiva o graevinskim proizvodima (Construction Product Directive, CPD) 89/106/EEZ od 21. decembra 1988. godine je jedna od Direktiva Novog Perioda. To je direktiva za aproksimaciju zakona, regulativa i administrativnih odredbi drava lanica EU koja se odnosi na graevinske proizvode i sa kojom se odreuju: bitni zahtjevi za graevinu, jednaki za sve drave lanice i upotrebljivi graevinski proizvodi, kao proizvodi s takvim svojstvima koja osiguravaju da e graevina ispunjavati bitne zahtjeve (pri emu je uslovljeno da sam proizvod zadovoljava odreene zahtjeve i da je ispravno ugraen). Direktivom se ureuju zahtjevi za plasiranje graevinskih proizvoda na tritu. Proizvodi se mogu plasirati na tritu samo ako su adekvatni njihovoj namjeni, to podrazumijeva da objekti u koje e proizvodi biti ugraeni ispunjavaju sutinske zahtjeve propisane ovom Direktivom, a to su: mehanika otpornost i stabilnost, sigurnost od poara, higijenska i zdravstvena sigurnost kako i bezbijednost ivotne sredine, bezbijednost pri upotrebi, zatita od buke, uteda energije i zadravanje toplote. Implementacija Direktive CPD u nacionalno zakonodavstvo treba da bude u formi nacionalnog Zakona o graevinarskim proizvodima. Na osnovu ove Direktive neophodno je donijeti i sljedee propise: Propis o sutinskim zahtjevima graevinskih proizvoda, Propis o nainu atestiranja, postupak o atestiranju, oznaavanje graevinskih proizvoda i sadraj dokumenata za usaglaavanje, Propis o poarnoj klasifikacii graevinskih proizvoda i Propis o nainu dodjeljivanja evropske tehnike saglasnosti. Drava mora stvoriti infrastrukturu koja e omoguiti transponiranje Direktive, a to je: dravna administracija koja e biti odgovorna za implementaciju Direktive, objavljivanje tehnikih specifikacija, davanje ovlaenja organima za sertifikaciju, radna grupa za praenje standing committee on construction, tijelo za utvrivanje saglasnosti proizvoda sa zahtjevima u tehnikim specifikacijama, tijelo za tehnika odobrenja, trini inspektorat koji e pratiti da li proizvodi koji su izali na trite zadovoljavaju propisane zahtjeve i da li su pravilno oznaeni sa CE oznakom. Institut za standardizaciju je ve poeo proces usvajanja standarda koji se odnose na Direktivu CPD 89/106 i dosad je usvojeno ukupno 349 standarda. 5.3.2. EU Direktive o energetskoj efikasnosti Direktiva 2006/32/EZ Evropskog parlamenta i Savjeta za energetsku efikasnost krajnjih korisnika i energetskih usluga (Directive 2006/32/EC of the European Parliament and of the Council on
P R I J E D L O G
energy end-use efficiency and energy services). U ovoj Direktivi, sa aspekta graevinarstva, znaajne su sljedee odredbe koje treba da budu implementirane: postavljanje nacionalnih indikativnih ciljeva za postizanje energetskih uteda od 9% ukupne potronje energije do 2016. godine i donoenje Akcionog plana za energetsku efikasnost; imenovanje nacionalnih agencija odgovornih za praenje i kontrolu sprovoenja Akcionih planova; postavljanje ema za odreivanje energetskih tednji, kao i eme za akreditaciju i sertifikaciju lica koja se bave energetskim uslugama i ocjenama; osnivanje fondova za energetsku efikasnost preko kojih e se omoguiti realizacija programa i mjera za subvencioniranje energetske efikasnosti, osiguranje grantova, kredita, finansijskih garancija ili drugih finansija koje garantuju postizanje rezultata. Direktiva 2002/91/EZ Evropskog parlamenta i Savjeta za energetske karakteristike zgrada (Directive 2002/91/EC of the European Parliament and of the Council on the energy performance of buildings)32 ima 10 lanova koji se odnose na zasebne djelove oblasti. Navedeni su generalni ciljevi, definicije, donoenje metodologije za proraun energetskih karakteristika zgrada, kao to su navedene i energetske karakteristike novih i postojeih zgrada, uvoenje sertifikata za energetske karakteristike zgrada, inspekcija kotlova i sistema za klimatizaciju i uspostavljanje sistema za ocjenu energetske efikasnosti zgrada od strane nezavisnih eksperata. Motivacija za implementaciju Direktiva o energetskoj efikasnosti u Crnoj Gori i donoenje neophodne tehnike dokumentacije proizlazi iz sljedeih statistikih podataka: trokovi grijanja zimi i hlaenja ljeti ine 60-70% ukupnih trokova odravanja objekta, gubici toplote zbog slabe izolacije zidova, tavanica i podruma ine ak 70% od ukupnih gubitaka energije u objektu, toplinski dobro izolovan objekat znatno poveava svoju vrijednost. U okviru implementacije ovih Direktiva u proteklom periodu uraeni su poetni koraci. Energetska politika Crne Gore je usvojena u aprilu 2003. godine. U junu 2007. godine izraen je nacrt dokumenta Strategija razvoja energetike33, poslije ega je slijedila izrada Akcionog plana implementacije Strategije za prvih 5 godina (2008-2012). Ovaj Akcioni plan je jo vaei. Strategija za energetiku je prepoznala i uvaila niz postojeih zakona i propisa, kao i drugih dokumenata u izradi, te ukazala na potrebu izrade i usvajanja zakonskih predloga i podzakonskih propisa, kao i dokumenata na podruju energetske efikasnosti, korienja obnovljivih izvora energije, tehnikih standarda i ostalih dokumenata koji su prije svega vezani za pravni poredak Evropske Unije, kao i kontinualna potreba odravanja nivoa primjenjivosti i adekvatnosti postojeih zakonskih rjeenja. Sa aspekta tehnike dokumentacije u oblasti graevinarstva, pored Zakona o energetici, Nacionalne strategije razvoja energetike, Zakona o zatiti ivotne sredine i Zakona o ureenju prostora i izgradnji objekata, koji su ve donijeti, neophodno je donoenje i Zakona o energetskoj efikasnosti i Pravilnika za energetsku efikasnost graevinskih objekata. Ovaj Pravilnik treba da definie pravila i uslove za postizanje energetske efikasnosti ne samo novih, ve i postojeih objekata putem njihove rekonstrukcije. Da bi ovaj Pravilnik ispunio svoj zadatak potrebno je donijeti i iru listu standarda za toplinsku zatitu objekata i utedu energije, koji definiu proceduru za odreivanje deklarirane i projektovane toplinske vrijednosti. Da bi se obezbijedila efikasna primjena svih ovih zakona i propisa donesenih na bazi Direktiva o energetskoj efikasnosti porebno je podii javnu svijest i obezbijediti fiskalne mjere za podsticanje izgradnje novih i rekonstrukciju ve postojeih objekata, koji e zadovoljiti sve uslove koje energetska efikasnost nalae. 5.3.3. EU direktive o vodama Okvirna direktiva o vodama (Water Framework Directive WFD- 2000/60/EC) koja za cilj ima uspostavljanje adekvatnog okvira koji bi obezbijedio zatitu, unapreenje i spreavanje dalje
32
Directive 2002/91/EC of the Europian Parlament and the Council of 16 December 2002 on the energy performance of buildings, Official Journal of the European Communities, 2003 33 Strategija razvoja energetike Crne Gore do 2023. godine, Institut za istraivanja u energetici, ekologiji i tehnologiji, Podgorica, novembar 2007. godine
36
P R I J E D L O G
degradacije svih vodnih resursa. Taj okvir je integralno upravljanje rjenim basenima, to izmeu ostalog podrazumijeva uspostavljanje efikasnih mehanizama za razrjeavanje potencijalno konfliktnih vidova korienja voda uz balansiranje interesa svih aktera. U cijelini, WFD je transponirana u Zakonu o vodama, sa zabiljekom da je veina lanova generalno transponirana. Ovim zakonom je predvieno donoenje brojnih podzakonskih akata meu kojima je i Uredba o sadraju i nainu pripreme plana upravljanja vodama na vodnom podruju rjenog sliva ili na njegovom dijelu (Sl.List CG, br.39/09 od 17. juna 2009. godine) u kojoj je dat sadraj Plana upravljanja vodama. lan 7.2 Direktive o vodama odnosi se na kvalitet vode i on se treba transponovati u novi Program sistematskog ispitivanja kvaliteta vode na vodozahvatima i javnim kupalitima koji se treba donjeti, a zasad se radi po starom Programu. Direktiva za preiavanje komunalnih otpadnih voda (Urban Waste Water Treatment Directive UWWTD- 91/271/EEC) koja se odnosi na odvoenje, preiavanje i isputanje komunalnih otpadnih voda i isputanje otpadnih voda pojedinih industrijskih sektora. Cilj ove direktive je zatita ivotne sredine od negativnog uticaja gore navedenih isputanja otpadnih voda. Analiza transponiranosti ove Direktive u Zakonu o vodama pokazuje da su samo generalni stavovi i opte preporuke transponirane i da vei dio Direktive treba da se uskladi u bliskoj budunosti. 5.3.4. EU direktive o otpadu EU direktive o otpadu ine brojnu familiju direktiva. Sa aspekta razvoja graevinarstva, analizirane su samo dvije od njih koje u odreenoj mjeri imaju uticaj na graevinarstvo (ire posmatrano) i to EU direktiva o otpadu (Directive 2006/12/EC on Waste - DoW) iji je osnovni cilj zatita ovjekovog zdravlja, ivotne sredine i kulturnog bogatstva od tetnih uticaja prouzrokovanih sakupljanjem, transportom, obradom, odlaganjem i pretovarom otpada, a koja je u cjelini ugraena u Zakon o upravljanju otpadom. Direktiva za deponije otpada (Council Directive on the Landfill of Waste DoLW1993/31/EC) koja se odnosi se na definisanje mjera, procedura i uputstava za prevenciju ili smanjivanje koliko je mogue, negativnih uticaja na ivotnu sredinu, a posebno zagaenja povrinskih i podzemnih voda, zemljita, i vazduha i uticaja na globalnu ivotnu sredinu, ukljuujui i efekat staklene bate, kao i rizik za ovjekovo zdravlje, od odlaganja otpada tokom cijelog ivotnog ciklusa deponija. Analiza transponiranosti ove Direktive u Zakonu o upravljanju otpadom pokazuje da su skoro svi lanovi Direktive transponirani, osim lana 13. i djelimino lana 12, koji se odnose na procedure za zatvaranje deponija i za odravanje, monitoring i kontrolu u periodu poslije zatvaranja, kao i procedure za kontrolu i monitoring deponija u operativnoj fazi. 5.3.5. Direktiva 2006/123/EU o uslugama na unutranjem tritu Direktiva 2006/123/EU34 odnosi se na usluge na unutranjem tritu. Cilj ove direktive je olakavanje prekograninog protoka i prijema usluga i stvaranje uslova za odstranjivanje zakonskih i administrativnih barijera za formiranje jedinstvenog trita za usluge u granicama Evropske Unije. EU Komisija je saglasna da regulativa zemalja koja nije u saglasnosti sa Direktivom 2006/123/EU stvara barijere za slobodan protok usluga, a naroito za davaoce usluga koji ele da svoje usluge pruaju i u zemljama lanicama EU koje nijesu zemlje njihovog osnivanja. Transponovanjem ove direktive u crnogorske zakone i pravilnike relevantne za ureenje prostora i izgradnju objekata stvaraju se uslovi za integrisanje crnogorskog trita usluga iz oblasti ureenja prostora i izgradnju objekata u jedinstveno trite usluga u granicama Evropske Unije.
34
Direktive 2006/123/C Evropskog Parlamenta i Savjeta od 12. decembra 2006. godine za usluge na unutranjem tritu (Sl. list EU L 376, 27. decembar 2006. godine, str.36)
37
P R I J E D L O G
5.4. ANALIZA EU TEHNIKIH REGULATIVA I STANDARDA IZ OBLASTI GRAEVINARSTVA I NJIHOVA PRIMJENA U CRNOJ GORI
Crna Gora je nakon sticanja nezavisnosti 3. jula 2006. godine nastavila da koristi standarde u oblasti graevinarstva koji su bazirani na JUS standardima iz 1981. godine, a koje je naslijedila iz prethodne zajednike drave. Naime, aktuelni Tehniki propisi, Pravilnici i Standardi na osnovu kojih se vri proraun konstrukcija u visokogradnji, niskogradnji, hidrogradnji i geotehnici nijesu usklaeni sa propisima i standardima EU, to predstavlja konicu za slobodno kretanje (protok) roba graevinskih proizvoda. Posebno se treba istai da se seizmiki proraun konstrukcija vri na bazi jo vaeeg Pravilnika o tehnikim normativima za izgradnju objekata visokogradnje u seizmikim podrujima (Sl. list SFRJ, br. 31/81, 49/82, 29/83, 21/88, 52/90). Anuliranje te konice je mogue stvaranjem preduslova za usklaivanje nacionalnih propisa i standarda za proraun konstrukcija sa propisima i standardima EU i izgradnjom kapaciteta za njihovo uspjeno usvajanje, implementaciju i upotrebu. 5.4.1. Eurokodovi Evropska pravila za projektovanje konstrukcija Eurokodovi predstavljaju normiranje pravila za projektovanje konstrukcija za zgrade i inenjerske graevine, uzimajui u obzir odnos izmeu pravila za projektovanje i pretpostavke o materijalima, izvoenju i kontroli. Eurokodovi su rezultat politike odluke potpisa Rimskog ugovora drava lanica prije nekoliko decenija. Kao unificirana pravila prihvaeni su od strane svih lanica EU, a razlikuju se samo u dijelu nacionalnog dodatka, u kome su odreeni specifini nacionalni parametri. Godina 2010. je sporazumno utvrena kao godina obavezne primjene Eurokodova. Razlozi za prihvatanje i usvajanje Eurokodova u Crnoj Gori su: politiki, ekonomski i tehniki. Politiki, jer se time ispunjava jedan od uslova za lanstvo u EU. Time e se stvoriti uslovi za slobodno trite proizvoda, usluga i kapitala. Ekonomski, jer e se olakati pristup crnogorskih firmi proirenom evropskom tritu. Tehniki razlozi proizlaze iz potrebe za inoviranjem zastarjelih tehnikih propisa sa ciljem dostizanja najvieg bezbjednosnog i tehnikog kvaliteta crnogorske gradnje, to posebno dolazi do izraaja u ovom periodu intenzivne izgradnje, kad se izvode mnoge nove, znaajne graevine. Eurokodovi slue kao referentni dokumenti prepoznat od strane vlada drava lanica EU i Evropskog udruenja slobodne trgovine za sljedee svrhe: kao sredstvo da se dokae usklaenost graevine i graevinskih radova s Osnovnim zahtjevima Direktive o graevinskim proizvodima (Council Directive 89/106/EEC), naroito Osnovni uslov 1: mehanika otpornost i stabilnost, te dio Osnovnog uslova 2: Sigurnost u sluaju poara. kao osnova za odreivanje ugovora za javne graevinske radove i povezane inenjerske usluge. Ovo se odnosi na Direktivu o koordinaciji postupaka za dodjelu ugovora o javnim radovima, ugovora o javnoj nabavci i ugovora o javnim uslugama (Direktiva 2004/18/EZ Evropskog parlamenta i Savjeta). kao okvir za izradu usklaenih tehnikih specifikacija za graevinske proizvode (usklaenih Evropskih standarda i Evropska tehnika odobrenja). Eurokodovi e postati preporueni nain prorauna konstrukcija jer: osiguravaju zajednike proraunske kriterijume i metode za ispunjenje posebnih zahtjeva za mehaniku otpornost i stabilnost, poarnu otpornost, kao i pitanja trajnosti i ekonominosti, osiguravaju platformu za razumijevanje izmeu vlasnika, izvoaa, korisnika, projektanta i proizvoaa graevinskih proizvoda, olakavaju razmjenu graevinskih usluga izmeu drava lanica, olakavaju marketing i upotrebu materijala i proizvoda ija svojstva ulaze u proraune. Eurokodovi su skup od 10 evropskih standarda koji sadre zajednika pravila za projektovanje konstrukcija i koje pokrivaju na sveobuhvatan nain sve glavne graevinske materijale (beton,
P R I J E D L O G
elik, drvo, ozid i aluminij), sva vanija podruja konstrukcije (osnovni projekat konstrukcije, optereenje, protivpoarna zatita, geotehnika, zemljotres i sl.) i irok raspon vrsta i struktura proizvoda (zgrade, mostovi, jarboli i tornjevi, silosi, itd.). Oni predstavljaju unificirana pravila za projektovanje koja pruaju najvii tehniki kvalitet i sigurnost u projektovanju. Odreivanje nivoa bezbjednosti graevinskih radova, ukljuujui i aspekte trajnosti i ekonominosti ostaje unutar nadlenosti zemlje koja implementira Eurokodove. Nacionalni izbor predvia Eurokodove sa skupom preporuenih vrijednosti, klasa, simbola i alternativnih metoda koji e se koristiti kao nacionalno odreeni parametri (NDP). Nacionalno Odreeni Parametri uzimaju u obzir razlike u geografskim, geolokim i klimatskim uslovima (npr. mape vjetra, snijega i seizmike mape), omoguavaju zemljama koje implementiraju Eurokodove da odlue o nivou bezbjednosti. Nacionalno Odreeni Parametri pojedinih zemalja e biti ukljueni u nacionalnim dodacima za svaki Eurokod. Da bi se usvojio svaki od 58 djelova Eurokodova, CEN je zatraio od nacionalnih vlada i nacionalnih organa za standarde da: prevedu Eurokod na slubeni nacionalni jezik ili usvoje na jednom od tri slubena jezika CEN, postave nacionalno odreene parametre koji e se primjenjivati na njihovoj teritoriji, objave nacionalni standard koje zamjenjuje Eurokod i Nacionalni Aneks, prilagode svoje nacionalne propise, tako da se Eurokod moe koristiti na njihovoj teritoriji, povuku sve konfliktne nacionalne standarde. Eurokodovi sadre oko 5 000 stranica tehnikog teksta, iji je prevod na nacionalni jezik ogroman zadatak i zahtijeva ne samo jeziku, ve i visok nivo tehnike strunosti zbog potrebe uvoenja novih tehnikih termina u nacionalni tehniki vokabular. Osim toga, Eurokodovi sadre 1500 nacionalno odreenih parametara. Neke od njih preporuuju CEN vrijednosti koje mogu biti prihvaene nakon strune rasprave na nacionalnom nivou. Ostatak nacionalno odreenih parametara, a posebno oni koje se odnose na lokalne geografske, geoloke i klimatske uslove (npr. mape vjetra, snijega i seizmike mape) i nivo bezbjednosti (npr. faktori djelimine bezbjednosti) bi trebalo biti odreen kako bi se omoguila primjena Eurokodova u Crnoj Gori. Komparativne studije Eurokodova kao tehnikih pravila i crnogorskih standarda za projektovanje armiranih betonskih konstrukcija, zidanih konstrukcija, mostova, te seizmiko projektovanje su sprovedene na Graevinskom fakultetu u Podgorici. Oni pokazuju da ni jedan Eurokod ne moe biti uveden u standardizaciju Crne Gore za projektovanje konstrukcija zbog znaajnih razlika u faktorima bezbjednosti. Zato treba teiti implementaciji svih dijelova Eurokodova u tematskim paketima, kao to to predviaju Smjernice L (Guidance Paper L1).35 Imajui u vidu da se Crna Gora nalazi na seizmiki aktivnom podruju, posebna panja se treba posvetiti pripremi za usvajanje Eurokoda 8 (Eurokod za seizmiki proraun konstrukcija) i za izradu nacionalnog aneksa za Eurokodove - nacionalni aneks Eurokodu 8, dio 1 "Proraun konstrukcija otpornih na zemljotres - Opta pravila, seizmike aktivnosti i pravila za izgradnju". Ovo je glavni dio Eurokoda 8, koji odreuje seizmike aktivnosti i pravila za seizmiko projektovanje zgrada. U fazi izrade ovog aneksa, kao i za usvajanja Eurokoda 8, neophodna su znaajna nauna istraivanja, za to je potrebno formirati i dinamiku laboratoriju za modelska ispitivanja zemljotresa. Pri definisanju seizmike mape trebaju se iskoristiti i rezultati NATO projekta Nauka za mir i sigurnost "Usaglaavanje mapa seizmikog hazarda za zemlje Zapadnog Balkana", koji se sprovodi za odreivanje seizmike aktivnosti. Projekt, iji je konani cilj izrada seizmike mape zapadnog Balkana u skladu sa zahtjevima Eurokoda 8, pokrenut je u oktobru 2007. godine, a konani rezultati oekuju se u ljeto 2010.godine. Posebnu panju treba posvetiti i planiranju prostora sa asprekta poveanja seizmike bezbjednosti objekata, to se moe postii jedino preko donoenja propisa o planiranju prostora u seizmiki aktivnim podrujima, kao i adekvatne obuke planera prostora za primjenu tih propisa. Pri tom se ne
35
Evropska Komisija (Guidance Paper L) Smjernice L (vezano za Direktivu o graevinskim proizvodima 89/106/EEC) Primjena i upotreba eurokodova
39
P R I J E D L O G
treba zanemariti i aspekt civilne bezbjednosti u sluaju vanrednih situacija36, jer pravilno planiranje prostora treba da omogui i sprovoenje niza mjera i radnji koje se preduzimaju u cilju otkrivanja i spreavanja opasnosti od prirodnih nepogoda (zemljotresa, poplava, klizita). Razmjena miljenja, strunosti i podataka sa susjednim zemljama koje su zainteresovane, ili su u procesu usvajanja Eurokodova bi trebalo da podstie regionalno umreavanje u pripremi prevoda djelova Eurokodova, i u pripremi mapi vjetra, snijega, izotermalnih i seizmikih mapa. U tu svrhu znaajnu finansijsku pomo mogu pretstavljati EU fondovi, kao IPA, TAIEX i sl. Naravno da je neophodna i finansijska pomo vlada zemalja uesnica u jednom takvom zajenikom projektu. Nosilac svih aktivnosti oko usvajanja Eurokodova kao nacionalnih propisa za projektovanje konstrukcija treba da bude ISME. Institut treba da formira Tehniki komitet (TK) iji e Mirror Komitet biti CEN/TC 250. Za svaki dio Eurokodova treba da se formiraju posebni Potkomiteti (PK), to znai da ih je ukupno 9. Treba da se formiraju i 3 Radne grupe (RG) za: prevod, izradu nacionalnih aneksa, EC0-Osnove projektovanja, Eurokod koji se odnosi na sve ostale eurokodove. Radne grupe rezultate svog rada (norme, nacionalno definisane parametre i nacionalne anekse) alju Potkomitetima i Tehnikom komitetu, dok PK za svoj rad podnose izvetaj TK. Prihvatanju Eurokodova kao nacionalnih propisa za projektovanje konstrukcija prethodi niz aktivnosti, za ta je potreban dug period od najmanje 5 godina. Te aktivnosti su: uvoenje novih metoda prorauna u nastavne programe fakulteta (beton, elik, drvo, zidarija), izrada novih udbenika, prirunika i softverskih paketa za proraun konstrukcija koji sadre Eurokodove, organizovanje seminara, konferencija, savjetovanja, na kojima bi se nove metode prezentovale za projektante, planere, izvoae, investitore, inspekciju, nadzorna tijela. Aktivnosti koje ISME u sardanji sa Ministarstvom ureenja prostora i zatite ivotne sredine, Inenjerskom komorom Crne Gore, Graevinskim i Arhitektonskim fakutetom; Ministarstvom unutranjih poslova, Seizmolokim zavodom, nevladinim organizacijama iz ove oblasti (Crnogorska asocijacija za zemljotresno inenjerstvo i Udruenje konstruktera Crne Gore); Privrednom komorom, Hidrometeorolokim zavodom i Geolokim zavodom treba da organizuje su: saglasno definisanom prioritetu, da izvri prevode Eurokodova; definie nazive i uskladi ih na nivou TK (izrada terminolokog renika). Mogui problemi pri tom su: novi nazivi, jezini problemi, koordinacija; izradi nacionalne anekse koji sadre nacionalno definisane parametre i sprovede javne rasprave o njihovoj adekvatnosti; definie karte za snijeg, vjetar, temperaturu i zemljotres. Prije usvajanja moraju se definisati i periodi koegzistencije (paralelne primjene) s postojeim propisima. Obino je taj period od 3 do 5 godina, ali u sadanjoj situaciji, kad se Eurokodovi moraju primjenjivati nakon 2014. godine, taj rok ne moe biti dui od 2 godine, jer najoptimistiniji scenario predvia da se Eurokodovi mogu prihvatiti do 2012. godine. Novi nain projektovanja utie i na proizvodnju i na ocjenjivanje kvaliteta, to zahtijeva obezbjeivanje akreditovanih tijela za tu svrhu (veza sa CPD 89/106/EEC). Obezbjeivanje akreditovanih laboratorija je takoe dug proces, jer osim adekvatne opreme za konkretna ispitivanja treba obezbijediti i adekvatno obuen kadar za rukovoenje tim laboratorijama, kao i sprovesti proces akreditacije na bazi zadovoljavanja definisanih uslova, to je uslovljeno prethodnim usvajanjem adekvatnih standarda. 5.4.2. Tehnika regulativa iz oblasti geotehnike U pogledu raznih standarda za geomehanika i geotehnika ispitivanja, do donoenja novih, treba se pridravati uglavnom tzv. JUS B. standarda. Paralelno se mogu koristiti preporuene metode i postupci predloeni od strane meunarodnih strunih i naunih asocijacija.
36
Zakon o zatiti i spaavanju, Slubeni list Crne Gore, broj 13/07
40
P R I J E D L O G
Imajui u vidu tenju za prikluivanjem Evropskoj Uniji, treba da se pristupi usvajanju Eurokoda 7 kao koda koji se odnosi na geotehniku i treba da se pripreme nacionalni dokumenti za primjenu eurokodova, odnosno nacionalni aneksi. U njima bi trebalo da se definiu odreene specifinosti koje se odnose na Crnu Goru. Odreeni dio koji tretira geotehnike probleme je povezan i sa Eurokodom 8 (EC8) Design of Structures for Earthquake Resistant (dio 5 ovog koda). Ovaj Eurokod se u principu odnosi na projektovanje i izvoenje graevinskih objekata u seizmiki aktivnim regionima, kao to je i podruje Crne Gore. Potrebno je i znatno ulaganje u opremu i razvoj akreditovanih laboratorija za geotehnika istraivanja i ispitivanja. 5.4.3. Tehnika regulativa u oblasti niskogradnje U pogledu raznih standarda i propisa koji se koriste pri projektovanju objekata niskogradnje (putevi, eljeznice, aerodromi, vodeni putevi i pristanita, hidrotehnike konstrukcije), do donoenja novih, treba se pridravati uglavnom tzv. JUS standarda37 koji su istovjetni sa ICS standardima. Treba napomenuti da je jedan dio ovih standarda i propisa zastario, ali do donoenja novih, treba se njih pridravati. Na nivou EU ne postoje unificirani standardi i propisi koji pokrivaju ovu oblast. Svaka zemlja ima svoje nacionalne propise i standarde. 5.4.4. Tehnika regulativa u oblasti hidrogradnje, vodovoda i kanalizacije U ovom poglavlju posebnu panju treba posvetiti propisima o projektovanju brana, koje zbog interaktivnog dejstva brane, tla i vodenog fluida, predstavljaju veoma komplesne objekte. U eurokodovima ne postoji poseban dio koji pokriva kriterijume koje brana treba da ispuni. Legislativa o sigurnosti brana sa svih aspekata mora postojati, to znai da svaka zemlja treba sama da donese svoje nacionalne kodove. Nacionalni kodovi treba da budu bazirani na preporukama ICOLD-a (International Commity Of Lagre Dans), koje su date u Biltenima izdatim od strane ove organizacije. U cilju donoenja nove regulative u oblasti vodovoda i kanalizacije potrebno je da se nacionalno zakonodavstvo usaglasi i harmonizuje sa pravnim sistemom EU. S obzirom da je za oblast vodovoda i kanalizacije pored Evropske regulative neophodna i nacionalna regulativa, neophodna je saradnja sa nekom od zemalja EU kako bi se kroz tu saradnju blagovremeno stvorila nacionalna regulativa koja e biti harmonizovana sa odgovarajuim propisima Evropske Unije, i nezavisna od privrednih interesa i politikih uticaja. Iskustvo njemakog udruenja, na primjer, moe da pomogne i u implementaciji tehnike regulative i efikasnost u radu.

Opti zakljuak je da je za jaanje standardizacije u Crnoj Gori u oblasti graevinarstva, pored uvoenje Eurokodova, neophodno i izraditi detaljne Tehnike specifikacije za razliite vidove graevinskih radova i objekata: putevi (autoputevi, magistralni i regionalni putevi), mostovi, tuneli, ureenje vodenih tokova, geotehnika, objekti od razliitih materijala (beton, elik, drvo), sanacije, zatim ispitivanja materijala itd. Ovakve Tehnike specifikacije mogu imati i trajni karakter jer, za razliku od standarda, mogu davati detaljna objanjenja, propisivati razliite postupke i metode, naine, vrijeme i uestalost kontrolnih ispitivanja, alternativne postupke mjerenja itd. Ovakvi Tehniki uslovi mogu biti sastavni dio tenderskih dokumentacija za razliite vidove graevinskih objekata, ili ak mogu biti doneeni kao podzakonski akti za ije je donoenje zadueno nadleno ministarstvo za poslove graevinarstva. U fazi pripreme i donoenja Tehnikih specifikacija neophodno je uzeti u obzir i sve zakone [39,40, 41] koje se odnose na bezbjednost graana u sluaju prirodnih nepogoda (zemljotresa, poplava, klizita), tehniki-tehnolokih nesrea (poar, eksplozija), mjere za sanaciju nastalih posljedica, kao i preventivne i zatitne mjere bezbjednosti pri izgradnji i rekonstrukciji objekata za proizvodnju, skladitenje, dranje, promet, rukovanje i upotrebu zapaljivih tenosti i gasova.
37
Katalog jugoslovenskih standarda i propisa za 2000. godinu, Savezni zavod za standardizaciju, Beograd 2000.
41
P R I J E D L O G
Pravci djelovanja u okviru STRATEKOG OPREDELJENJA 3 TEHNIKA REGULATIVA KAO OSNOVA SISTEMA KVALITETA U GRAEVINARSTVU
1. Punopravno lanstvo Instituta za standardizaciju Crne Gore u evropskim organizacijama za

standardizaciju CEN i CENELEC 1.1 Ispunjavanje svih 9 uslova za lanstvo u CEN i CENELEC. 1.2 Usvajanje minimum 80% evropskih standarda, kao jedan od 9 uslova.
2. Jaanje nacionalne tehnike infrastrukture

2.1 Formirati odreen broj tehnikih komiteta koji bi pratili rad jednog ili vie tehnikih komiteta evropskih i meunarodnih organizacija za standardizaciju. 2.2 Potpisivanje ugovora za bilateralnu saradnju sa stranim nacionalnim tijelima za standardizaciju.
3. Promotivna kampanja za aktivno uee biznis zajednice u procesu standardizacije 4. Uee u primjeni i implementaciji NPI plana - Cilj uea je primjena acquis communautaire u
oblasti slobodnog kretanja roba i identifikovanje svih mjera koje se trebaju preduzeti radi jednakog uea na tritu EU. Ovo se odnosi samo na EU harmonizovane sektore koji su obuhvaeni Direktivom o graevinskim proizvodima (CPD Direktiva 89/106/EEZ) i Direktivoim o koordinaciji postupaka za dodjelu ugovora za javne radove, ugovora o javnoj nabavci i ugovora o javnim uslugama (Direktiva 2004/18/EZ).
5. Usvajanje Eurokodova kao nacionalnih propisa i normi za projektovanje konstrukcija

5.1 Formiranje Tehnikog komiteta, Podkomiteta i Radnih grupa koji e raditi na usvajanju Eurokodova. 5.2 Prevoenje Eurokodova na sluben, nacionani jezik. 5.3 Izrada nacionalnih aneksa koji sadre nacionalno definisane parametre i definisanje karata za snijeg, vjetar, temperaturu i zemljotres i sprovoenje javne rasprave o njihovoj adekvatnosti. 5.4 Uspostavljanje regionalne saradnje sa susjednim zemljama koje su zainteresovane, ili su u procesu usvajanja Eurokodova, zbog obezbjeivanja ekspertske pomoi i smanjenja trokova u fazi definisanja parametra i donoenja navedenih karata. 5.5 Obezbjeivanje sredstva za neophodne aktivnosti preko budeta i evropskih fondova: IPA, TAIEX i dr. 5.6 Donoenje propisa o planiranju prostora u seizmiki aktivnim podrujima. 5.7 Uvoenje novih metoda prorauna i planiranja prostora u nastavne programe fakulteta. 5.8 Izrada novih udbenika i prirunika koji sadre eurokodove. 5.9 Organizovanje seminara, konferencija, savjetovanja, na kojima bi se prezentovale nove metode za projektante, planere, izvoae, investitore, inspekciju i nadzorna tijela. Uvesti u pravilnik Ininjerske komore da je jedan od uslova za produenje ovlaenja i licenci pohaanje ovih seminara i obuka.
6. Osnivanje dinamike laboratorije za modelska ispitivanja konstrukcija na dejstvo zemjotresa 7. Donoenje propisa za projektovanje u oblasti niskogradnje, hidrogradnje i geotehnike, u
skladu sa propisima zemalja EU 7.1. Izraditi detaljne Tehnike specifikacije za razliite vidove graevinskih radova i objekata: putevi (autoputevi, magistralni i regionalni putevi), mostovi, tuneli, ureenje vodenih tokova, geotehnika, objekti od razliitih materijala (beton, elik, drvo), sanacije, zatim ispitivanja materijala itd.
8. Donoenje zakona i propisa o graevinskim materijalima i energetskoj efikasnosti objekata i

stvaranje mehanizma za primjenu zakona i propisa 8.1. Donijeti zakone i propise o graevinskim materijalima i energetskoj efikasnosti objekata. 8.2. Donijeti iru listu standarda za toplinsku zatitu objekata i utedu energije, koji definiu proceduru za odreivanje deklarirane i projektovane toplinske vrijednosti. 8.3. Radna grupa za praenje standing committee on construction. 8.4. Tijelo za utvrivanje saglasnosti proizvoda sa zahtjevima u tehnikim specifikacijama. 8.5. Tijelo za tehnika odobrenja. STRATEKO OPREDJELJENJE 3 42
P R I J E D L O G
8.6. Trini inspektorat koji e pratiti da li proizvodi koji su izali na trite zadovoljavaju propisane zahtjeve i da li su pravilno oznaeni sa CE oznakom. 8.7. Organizovati kampanju za podizanje javne svijesti. 8.8. Promocija i sprovoenje projekata za poveanje energetske efikasnosti u javnom sektoru (kole, bolnice, administracija...) i domainstvima.
9. Osnivanje akreditovane laboratorije za testiranje graevinskih materijala.

9.1. Opremiti laboratorije najsavremenijom opremom za testiranje materijala i proizvoda. 9.2. Obezbijediti sruna lica za upravljanje laboratorijama. 9.3. Sprovesti proces akreditacije.
43
P R I J E D L O G
6. STRATEKO OPREDJELJENJE 4 KONTINUITET KAPITALNIH INVESTICIJA
6.1. OKVIR POLAZNIH MAKROEKONOMSKIH PRETPOSTAVKI

Odravanje kontinuiteta kapitalnih investicija predstavlja najznaajniju pretpostavku razvoja Crne Gore. To je, istovremeno osnovna pretpostavka planiranja kontinuiteta razvoja crnogorske graevinske operative. Graevinarstvo doprinosi oko 10% ukupnoj ekonomiji Crne Gore i predstavlja jedan od najdinaminijih sektora privrede. Ova tendencija se moe zaustaviti u budunosti zbog Globalne finansijske krize i pojava recesije u razvijenim trinim privredama koja se oekuje se da e uticati na usporavanje ekonomskog rasta Crne Gore (na primjer, u oktobru 2008. godine industrijska proizvodnja zabiljeila je pad od 21% u odnosu na prethodnu godinu, a 16% u odnosu na septembar 2008. godine). Procjenjuje se da su grane koje mogu biti najvie pogoene: finansijski sistem, industrija, graevinarstvo, izvozni sektor i turizam. S tim u vezi, ekonomskom politikom za 2009. godinu, naroita panja je posveena sektorima na koje e se negativne posljedice krize najvie reflektovati. Odravanje relativno visokih stopa rasta BDP kao u performansama ostvarenim u periodu 2007-2008. godine, a moda i veim, treba da bude prioritet, u zavisnosti od dosljednosti i uspjenosti ostvarivanja reformi i iskoriavanja potencijala privrede. Pojedinani ciljevi makroekonomske politike su orijentisani na izgradnju infrastrukturnih projekata i animiranje interesa novih investitora u Crnoj Gori; podsticanje preduzetnitva u okviru malih i srednjih preduzea; jaanje konkurentnosti privrede i ostvarivanje ravnomjernijeg razvoja zemlje, u prvom redu preko breg razvoja sjevernog regiona. 38 Graevinarstvo je znaajno za izgradnju putne i druge saobraajne infrastrukture, kao i za izgradnju zgrada i stanova. Na znaaj ove djelatnosti u okviru makroekonomske politike, ukazuje visoka stopa rasta koja u 2006. u odnosu na 2005. godinu je najvea u zemlji i iznosi 62.7%.39
Tabela 1. Projektovani makroekonomski indikatori za 2009. godinu40 2008. 2007. Tabela 1. ocjena BDP u tekuim cijenama, mil. 2.807,9 3.338,0 Rast realnog BDP, % 10,7 8,1 Bilans razmjene roba i usluga, % BDP -32,5 -35,9 Spoljni dug, mil. EUR 462,1 481,7 Spoljni dug, % BDP 16,5 14,4 Neto strane direktne investicije, tekue 524,9 550 cijene, mil. EUR Neto strane direktne investicije, % of BDP 18,7 16,5 2009. procjena 3.715,0 5,0 -31,0 710,0 19,1 460 12,4
Realizacija pojedinanih ciljeva makroekonomske politike u tijesnoj je vezi sa aktivnostima u oblasti graevinarstva i graevinske industrije. Oni ukazuju na znaaj ove djelatnosti i industrije za ukupni razvoj zemlje na kratak, a naroito na srednji i dugi rok. Ostvarivanje prethodno navedenih pojedinanih ciljeva makroekonomske politike imae direktne i indirektne efekte ne samo na razvoj graevinarstva i graevinske industrije, ve i na razvoj ukupne privrede i zaposlenosti.
38 39
Ekonomska politika Crne Gore za 2009. godinu, str.4. Ekonomski i fiskalni program za Crnu Goru 2006 2008. Podgorica 2006, str.6. 40 Ekonomska politika Crne Gore za 2009. godinu, str.7.
44
P R I J E D L O G
6.2. ANALIZA POSTOJEEG STANJA

6.2.1. Makroekonomsko okruenje i razvoj preduzetnitva
Stvaranje povoljnog makroekonomskog okruenja je od izuzetnog znaaja za razvoj preduzetnitva, za investicije i za ukupni razvoj privrede i drutva. Povoljnim makroekonomskim okruenjem stvorie se uslovi za vee iskoriavanje razvojnih resursa zemlje, to e se odraziti na dinamiku rasta realnog BDP, zaposlenosti i ivotnog standarda stanovnitva. Crna Gora, kao zemlja u razvoju, ima veliki broj nedovoljno iskorienih prirodnih, finansijskih i ljudskih resursa. Neki resursi (naroito pojedina prirodna bogastva), uopte nijesu iskorieni, a drugi nedovoljno ili neefikasno se koriste. Poboljanje makroekonomskog okruenja predstavlja neophodan uslov za vee privlaenje i inostranih investitora. U mjerama ekonomske politike za 2009. godinu predviene su neke mjere podrke i olakice s ciljem da se ohrabre investitori i povea njihova likvidnost. To se odnosi na smanjenje optereenja na zaradu, prevremenu otplatu unutranjeg duga, ukidanje naknade za korienje graevinskog zemljita, ukidanje naknade za autoputeve, smanjenje cijene elektrine energije za malu i srednju privredu, nastavljanje subvencioniranja najugroenijih kategorija stanovnitva, kao i poveanje produktivne kapitalne potronje (jaanje investicija u infrastrukturu). Podrka i razvoj preduzetnitva odnosi se na stvaranje povoljnog ambijenta za razvoj mikro, malih i srednjih preduzea. Iako se u vladinim dokumentima posebna panja posveuje razvoju malih i srednjih preduzea41, ne treba zanemariti velika preduzea, s obzirom na njihov veliki znaaj i doprinos razvoju privrede i u formiranju BDP proizvoda zemlje, a i na njihovu ulogu u razvoju malih i srednjih preduzea. Posebna panja posveuje se programima za olakanje pristupa finansijama kroz postojee kreditne linije, a i novim posebnim kreditnim linijama za podrku MSP, kao i formiranje kreditnog garantnog fonda sa ciljem da se smanji potreba obezbjeivanja osiguranja kredita (kolateral). Mjere za podsticanje MSP obuhvataju i unapreenje znanja preko vie obrazovnih programa, kao i promocija preduzetnitva MSP preko unapreivanja marketinkih aktivnosti, unapreivanja odnosa s javnou, promocija osnivanja novih preduzea i drugo.42 U oblasti poreza i poreske politike, nastoji se da ova politika bude u funkciji podsticanja preduzetnitva i zapoljavanja, a putem smanjivanja poreske osnovice i irenja poreske osnove. Uvoenjem PDV-a poreski sistem se orijentie na indirektne poreze to povoljno utie na poslovno okruenje, a rezultat je uticaja smanjenja poreskog oprereenja na rad, poveavanja priliva domaih i stranih investicija, smanjivanja sive ekonomije, kao i poveavanja zaposlenosti i zarada. Biznis okruenje u velikoj mjeri je determinisano efikasnou administracije i institucija drave. Nedovoljno efikasne institucije u znatnoj mjeri mogu destimulisati preduzetnitvo i usporiti ekonomski razvoj zemlje. To nalae, pored napora za reformama i prilagoavanje zakonske regulative prema standardima EU, u isto vijeme da se osposobljavaju institucije i ljudski resursi koji e sprovesti u ivot reforme, zakone i propise. 6.2.2. Finansiranje i izvori finansiranja 6.2.2.1. Finansiranje projekata budetskim sredstvima Predviene investicije u energetici, saobraaju, vodosnabdijevanju i otpadnim vodama i u okviru regionalne politike, po pravilu, su kapitalno intenzivne, a efekti se odnose na cijelo drutvo i privredu. Obim i karakter ovih ulaganje nijesu atraktivni za privatni sektor koji trai brz povrat uloenih sredstava i relativno visoke prinose. Zbog toga, finansiranje ovih investicija treba da bude iz budetskih sredstava i to najveim dijelom iz centralonog budeta drave. Implementacija ove strategije u Crnoj Gori, zahteva strukturiranje centralnog budeta s ciljem da se realizuje politika javnih radova. To nalae postojea budetska struktura s ciljem da se obezbijede potrebna sredstva, utvrdi njihova struktura i procijeni odrivost tekuih budetskih
41 42
Strategija za razvoj malih i srednjih preduzea 2007-2010. Podgorica, 2007. Ekonomska politika za 2009, str.14-15 i Ekonomski i finansijski program za Crnu Goru 2007-2010, str.71.
45
P R I J E D L O G
rashoda, a s ciljem da se ostvari cjelovita realizacija ovih projekata. S tim u vezi, Vlada treba da obezbijedi programsko planiranje budeta, poveanje budetske potronje za javne radove, da se pobolja koordinacija i implementacija razliitih sektorskih strategija, kako i da se sprovodi neophodan stalni monitoring i evaluacija.43 6.2.2.2. Bankarski sistem i finansijsko trite Bankarski sektor predstavlja najznaajniji finansijski posrednik i izvor sredstava za finansiranje ekonomije i stanovnitva. Relativna nerazvijenost ukupnog finansijskog sektora Crne Gore, u prvom redu trita kratkoronih i dugorinih sredstava, nalae investitorima u najveoj mjeri da se naslanjaju na banke i bankarske kredite kao izvore sredstava za finansiranje. U bankarskom kapitalu dominira inostrani kapital koji uestvuje sa oko 80% u kapitalu. Bankarski sistem karakterie diverzifikacija i kontinuiran rast obima aktivnosti i ponude novih bankarskih proizvoda i usluga. Pored toga, u poslovanju banaka manifestuje se sve vei porast depozita, tednje i ukupne aktive (na primjer, tednja krajem 2006. godine u odnosu na 2000. poveala se za trinaest puta, a aktiva banaka poveala se za skoro dvadeset puta).44 Veliki porast depozita, a naroito aktive, je znak visokog povjerenja klijenata, s jedne strane, i rastueg uea banaka u kreditiranju privrede i stanovnitva. Bankarsko poslovanje, a naroito upravljanje rizicima, sve vie se regulie donoenjem odgovarajue podzakonske regulative. Iako u bankarskom poslovanju dominiraju klasini bankarski poslovi, banke mogu da doprinesu poveanom finansiranju raznih investicionih projekata. Pored poboljanja upravljanja rizicima, banke treba da stvaraju uslove za opadanje kamatnih stopa i ostalih trokova kod korienja sredstava. Danas trite kapitala ima relativno malu ulogu u obezbjeivanju sredstava za finansiranje. Meutim, na srednji, a naroito na dugi rok, treba oekivati mnogo vee uee u finansiranju privrede posredstvom trita kapitala. 6.2.2.3. Finansiranje inostranim stredstvima Inostrana sredstva predstavljaju alternativni izvor sredstava za finansiranje projekata za koja su potrebna velika i dugorona ulaganja. U ove investicije spadaju, prije svega, ulaganja u oblasti transporta i energetike gdje su potrebna velika sredstva i viegodinja izgradnja. Izgradnja velikih energetskih i infrastrukturnih objekata, ima vie direktnih i indirektnih efekata na dinamiku ekonomaskog razvoja zemlje. Crna Gora ima relativno mali spoljnji dug45 (sa ueem od 16,5% u BDP za 2007, 14,4% za 2008, 19,1% za 2009. godinu, i procjenjeni 26,7% za 2010. godinu), to omoguava relativno vee zaduivanje drave u cilju finansiranja velikih i skupih projekata. Ova sredstva bi bila namijenjena za one sektore u kojima je interes privatnog sektora veoma mali, odnosno u izgranji velikih energetskih i infrastrukturnih objekata. U oblasti, pak, turizma i dijelom u stanovanju, treba oekivati vei interes privatnog sektora. 6.2.2.4. Drugi finansijski izvori Pored domaih finansijskih izvora, za finansiranje razvojnih i infrastrukturnih projekata znaajan izvor predstavljaju inostrani izvori. U okviru ovih, treba pomenuti strane direktne investicije (SDI), koncesije, kredite meunarodnih privatnih i dravnih banaka, kao i donacije inostranih Vlada i meunarodnih organizacija. Ova sredstva dolaze iz privatnih i javnih izvora to utie na njihvu cijenu (kamatne stope, rok povrata i drugo) i druge uslove korienja.
43 44
Nacionalna strategija orivog razvoja Crne Gore, Vlada Republike Crne Gore, 2007, str.69-70. Ekonomski i fiskalni program Crne Gore, str.83-84. 45 Ekonomska politika Crne Gore za 2009.godinu, str.7. i Ekonomska politika Crne Gore za 2010.godinu, str.6
46
P R I J E D L O G
Korienje inostranih finansijskih sredstava pogodno je za neke vrste kapitalnih ulaganja koja angauju velika sredstva na dui rok. Na primjer, treba navesti iskustvo sa Evropskom investiconom bankom koja je u Crnoj Gori kreditirala projekte iz saobraajne infrastrukture.46 6.2.3. Uticaj globalne ekonomske krize na ukupna ekonomska kretanja i graevinarstvo Uprkos globalnoj ekonomskoj krizi moemo rei da su dugorone perspektive za razvoj crnogorskog graevinarstva izuzetno povoljne. U ovom trenutku je vrlo teko predvidjeti dinamiku krize, ali jasno je da e u narednom periodu biti snana nastojanja nosioca ekonomske politike da se dobave sredstva za rjeavanje problema nelikvidnosti banaka i privrede u cjelini kako i obezbjede sredstava za pokrie oekivanog budetskog deficita. Svi koraci koje Vlada preduzima vode u tom pravcu. Smanjivanju posljedica globalne ekonomske krize moe doprinijeti efikasnija politika postizanja vee konkurentnosti privrede, privlaenje inostranih investicija, a naroito politika uklanjanja biznis barijera koje e doprinijeti daljem dinaminom razvoju graevinarstva. Jedan od ciljeva Zakona o ureenju prostora i planiranju objekata je uklanjanje biznis barijera i pojednostavljenje procedura. Na ovo se nadograuje i kompletiranje podzakonskih akata i analiza i predlog revizije zakonske regulative povezane sa izdavanjem graevinske dozvole koja je u toku. Smatra se da je naroito vano za sektor graevinarstva u predstojeem periodu globalne finansijske krize, stvaranje preduslova za obezbjeenje kritine mase infrastrukturnih investicija, u prvom redu preko kapitalnog budeta, a s ciljem da se obezbijedi dinamiziranje ukupnog privrednog rasta. Infrastruktura, u mnogim domenima, prije svega saobraajnu infrastruktura, komunalna i druga ekoloka infrastruktura kao i energetska, postala je ograniavajui faktor razvoja privrede i posebno nekih privrednih grana, kao to je, na primjer, turizam.47 Ova kriza je pokazala da strane direktne investicije i meunarodno trite kapitala nisu jedini na ta treba da se oslanja rast crnogorske ekonomije, ve se mora balansirati i sa dobro planiranim investicijama drave iz budeta za kapitalne projekte, pogotovo u infrastrukturi. Ovaj balans je veoma vaan za kontinuitet razvoja graevinarstva. Usljed krize dolo je do usporavanja, a potom i zaustavljanja gradnje i onih objekata koji imaju dugoronu perspektivu. Ovdje se prvenstveno misli na investicije u razne turistike kapacitete. U sadanjoj situaciju na ogromnom broju gradilita nema aktivnosti, za mnoge zavrene stanove nema kupaca i da se od mnogih planiranih projekata odustalo. Ogroman kapital je vezan za zavrene neprodate stanove i za obustavljene graevinske radove. Izvori ovog kapitala su pak u bankarskim kreditima. Procjene o visini bankarskih kredita graevinara se kreu od 400 do 600 miliona eura. Ako se radovi u toku ne nastave i ukoliko se tako zavreni objekti zajedno sa ve zavrenim objektima ne prodaju, nee biti mogue otplatiti uzete kredite. Oito je da e to predstavljati jak udar na bankarski sistem, Zbog toga se moraju razmotriti mjere za prevazilaenje krize u obliku i kapacitetu koje Vlada moe da ponese u ovom trenutku kao to su48: - Da se Drava javi kao kupac odreenog broja stanova koji bi postali njeno vlasnitvo i koji bi sluili kao vaan resurs sistema socijalne zatite i udovoljavanju potreba za prvi stan mladim branim parovima. Kako je primjeeno u analizama stanovanja, sistem socijalne zatite je u Crnoj Gori gotovo na nultom nivou, pa bi ovakav jedan poduhvat predstavljao znaajan korak u njegovom etabliranju i razvoju. Podrazumijeva se da bi kod ovakvih kupovina stanova cijena stana morala biti jednaka prosjenim trokovima gradnje u datom gradu. Nikakav profit ne bi se smio ostvariti kroz ovakve transakcije. Iskljuiva korist koju bi graevinari, koji se za ovakve prodaje opredijele, trebali imati je poveanje njihove likvidnosti i zavretak zapoetih objekata. - Poslije oekivane podrke bankarskog sistema sa oko 150 miliona eura od kredita koji e prispjeti od Evropske investicione banke i od Njemake razvojne banke, kao i mogui
46 47
Bilten Ministarstva finansija, broj XII / 2008, str.15. Uticaj globalne finansijske i ekonomske krize na crnogorsku ekonomiju, Ministarstvo za ekonomski razvoj, Podgorica, 2008, str.5. 48 Mogunosti za prevazilaenje krize u graevinarstvu Crne Gore, Privredna Komora Crne Gore, Prof. dr. Milenko Popovi
47
P R I J E D L O G
kreditni aranman sa MMF-om, treba sagledati opravdanost i realne mogunosti za reprogramiranje dijela bankarskih kredita graevinara, ali za samo zapoete projekte koji imaju dugoronu trinu perspektivu kao to je gradnja nekih turistikih kapaciteta i ostale privredne investicije, u koje ne spada i gradnja stanova zbog injenice da ve u ovom trenutku ima 5400 izgraenih i neprodatih stanova. - Graevinari koji dominantno grade iz sopstvenih sredstava i koji imaju mali nivo bankarskih kredita u svojoj pasivi mogu ui u sferu finansija, tj. kreditiranja kupovine svojih stanova ili izdavanje stanova. Ovime se njihove trenutno nelikvidne zalihe stanova konvertuju u tokove buduih prihoda od zakupnina. - Postoji odreen broj mjera koje se mogu podvesti pod zahtjev za smanjivanje biznis barijera, ali se esto javljaju u vremenima ekonomske krize kao zahtjevi i mogua rjeenja, pa ih treba razmotriti: Smanjivanje odreenih poreskih stopa (ovaj zahtjev je u suprotnosti sa preporukama MMF-a, to se mora imati u vidu); smanjenje odreenih doprinosa (vai isto ogranienje kao i u prethodnom sluaju); povoljnije ugovaranje naknada za komunalije; odlaganje plaanja odreenih obaveza prema dravi; kompenzacija odreenih obaveza prema optinama i dravi poslovnim i drugim prostorom u objektima na koje se obaveze odnose. U sluaju da se na ovaj nain dobiju stambene jedinice one bi se moge ukljuiti u ranije pomenuti fond socijalnih stanova. Nije iskljuena ni mogunost, pogotovo u manjim sredinama gde se javlja problem nedostatka kadrova, da se na ovaj nain rijee odreeni kadrovski problemi optina i raznih ustanova. 6.2.4. Investicije u graevinske radove u optinama
Ostvareni obim investicija lokalnih samouprava u graevinskim radovima (Tabela 2) u periodu 2005-2008. godine pokazuje veoma visok porast (indeks 685,4). Najvee investicije su usmjerene na hidrogradnju i izgradnju puteva (indeks 836,0 i 829,8), visok obim investicija je ostvaren i u oblasti visokogradnje (679,2), dok investicije u zavrne zanatske radove i izvoenje graevinskih instalacija ostvaruju manji porast (446,9 i 498,0).
Tabela 2. Obim investicija lokalnih samouprava u graevinskim radovima u periodu 2005-2008 (Euro i %) Graevinski radovi
Godina i % Visokogradnja Izgradnja puteva Hidrogradnja Izvoenje graevinskih instalacija Zavrni zanatski radovi Ukupno
2005 2.865.138 4.456.558 717.721 2.841.427 % 25,6 39,9 6,4 25,4 2006 2.912.514 8.105.707 991.300 2.622.792 % 19,0 52,9 6,5 17,1 2007 5.730.099 10.836.779 1.810.993 4.578.124 % 23,8 45,0 7,5 19,0 2008 19.460.000 36.981.840 6.000.000 12.699.600 % 25,4 48,3 7,8 16,6 Indeks 2008/2005 679,2 829,8 836,0 446,9 Izvor: Anketa sprovedena u 2008/2009 god. od strane konsultanta.
301.205 2,7 685.299 4,5 1.111.481 4,6 1.500.000 2,0 498,0
11.182.049 100,0 15.317.612 100,0 24.067.476 100,0 76.641.440 100,0 685,4
U 2008. godini, najvee investicije su ostvarene u optinama Bijelo Polje i Bar (50,0% i 25%). Prema rezultatima anketnog istraivanja, u nekim optinama nije ostvarena investiciona aktivnost lokalnih samouprava (to se odnosi na optine abljak, Berane, Mojkovac, avnik u periodu 20052006. godine, a za optine abljak i avnik u 2008. godini). Naalost, u toku ankete nisu dostavljeni podaci od strane najveih optina (Podgorica, Budva...) koje zbog toga nijesu mogle biti dio ove analize. Izvori finansijskih sredstava optina u najveem dijelu su od dravnih i lokalnih izvora. Za 2009. godinu kapitalni budet lokalne samouprave je predvien na 115,59 miliona eura, to predstavlja
P R I J E D L O G
34% od ukupnog Kapitalnog budeta drave koji ima vrijednost od 340,69 miliona eura49. Korienje dravnih izvora najvie je prisutno u optinama Andrijevici 70%, Plavu 48% i Beranama 64%, optine Mojkovac, Kolain i Bijelo Polje imaju neto manje uee dravnih fondova (37%, 30% i 36%), optina avnik 5%, a u optinama abljak i Bar ne postoji korienje dravnih fondova. Finansiranje investicija optinskim sredstvima najvie je prisutno u optini Bar (100%) i optini Kolain (70%), dok ostale optine imaju znatno manje uee vlastitih sredstava u strukturi investicija (jedino optina abljak nema investicija iz optinskih izvora). U skladu sa programima javnih radova koji e se implamentirati kroz kapitalni budet, Direkcija javnih radova e realizirati 105 projekata u 2009. godini u vrijednosti od 122,6 milona eura. Ostali izvori za finansiranje graevinskih radova u optinama, i to na bazi emisija obveznica, samoisplativih projekata, koncesija, donacija i drugo, formiraju manji dio u ukupnoj strukturi sredstava. Ovi izvori najvei su u optini avnik gdje formiraju 90% izvora za investicije u 2008. godini. Veoma malo uee ostalih izvora u formiranju sredstava za finansiranje investicija u graevinarstvu optina, odraava nedovoljnu razvijenost finansijskog trita koje je u Crnoj Gori u razvoju. Meutim, ohrabruje injenica da se ostali izvori finansija primjenuju u veem dijelu optina, tako da u narednim godinama treba oekivati njihovo relativno vee uee u ukupnim izvorima investicija optina. Investicije u graevinarstvu u optinama za period 2009-2011. godine planiraju se na 59.940 hiljada eura u 2009. godini, 65.313 hilljada eura u 2010. godini i 70.479 hiljada eura u 2011. godini. Najvei dio investicija bie uloen u izgradnju puteva (oko 34-38%), slijedi visokogradnja (oko1928%), izvoenje graevinskih instalacija (oko 23-26%) i hidrogradnja (oko 13-14%).
6.3. STRATEKI PRAVCI INVESTICIJA I OBIM INVESTICIJA

6.3.1. Analiza i prognoze investicionih poduhvata do 2020. godine Prilikom detaljne analize i prognoze investicionih poduhvata u budunosti obuhavaeno je 5 sektora za koje se smatra da e predstavljati najaktivnija podruja investiranja s obzirom na usvojene pravce razvoja od strane Vlade i definisana podruja u glavnim stratekim dokumentima Crne Gore. Uglavnom se mogu podijeliti u tri gupe: sektore infrastrukture (energetiku, zatitu ivotne sredine, vodosnabdijevanje, preiavanje otpadnih voda, odlaganje vrstog otpada, transportna infrastruktura), sektor vodeeg ekonomskog razvoja-turizam, bazini sektorstanovanje, koji u razvijenim zemljama ima dominantnu ulogu u graevinarstvu i investicijama. Trenutni prostorni i ekonomski razvoj drave uslovljava uzajamnu povezanost i uticaj sva tri sektora, a posebno je izraen kod infrastruktute i turizma. Ovo, u neku ruku oteava proces samog investiranja, jer trai podjednake investicije u svakom od tih sektora, tako da zahtijeva planiran i strogo kontrolisan dinamiki plan investiranja kako bi se mogli izvui najvei ekonomski efekti od uloenih sredstava. Investicione aktivnosti su tijesno povezane sa graevinarstvom, tako da vee investicije, po pravilu, znae vee angaovanje graevinarstva i industrije graevinskih materijala. Detaljne analize koje su napravljene u okviru ove strategije za pojedine sektore pokazuju da e investicije u turizmu prednjaiti ispred ostalih sa 10,437 milijardi eura do 2020. godine50. Ove su vrijednosti dobijene iz Master plana razvoja turizma u Crnoj Gori i inovirane Strategije za razvoj turizma Crne Gore do 2020. godine. Ve su otpoete aktivnosti za realizaciju na projektima Lutice, H.Novi i Tivat u vrijednosti od 1,35 milijardi eura u periodu od 5-12 godina. Projekat Velika plaa akumulirae 7 milijardi eura do 2020. za njegovu realizaciju. Realizacija prve milijarde eura predviena je u prve tri godine kao osnova za realizaciju narednih 3 milijarde eura. U procesu tenderiranja su i projekti na Valdanosu (lokacija sa 4 miliona m2), Ostrvo Cvijea, Sveti Marko sa ukupno 17 lokacija i predviene izgradnje od 100.000m2 u periodu od 5 do 10 godina, Heceg Novi sa izgradnjom hotelskih kapaciteta od 100.000m2, Budva- Si evojka (100.000m2) i Crvena
49 50
Ekonomska politika Crne Gore za 2009. godinu, str.10 Strategija razvoja turizma crne Gore- 2008. godina, str.87
49
P R I J E D L O G
Glavica (50.000m2), Bar Maljkovi i anj (80.000m2), Kotor- Urt i Fjord (32.000m2), Budva-centar i Beii sa 200 do 300.000m2. Sektor stanovanja je drugi po investicijama u ovim analizama iako u evropskim zemljama on ima uvijek vodeu investicionu ulogu i obuhvata oko 63% ukupnih investicija u graevinarstvu. Osnov za vrenje projekcije do 2020 godine su podaci iz Akcionog plana politike stanovanja u Crnoj Gori. Osnovni cilj demografske politike Crne Gore, koju treba definisati posebnom strategijom, je ublaavanje negativnih demografskih kretanja u poslednjih 20 godina, naroito u regionalnoj raspodjeli stanovnitva. Demografske projekcije kombinovane sa realnim statistikim podacima trebaju biti osnov za planiranje, razvijanje i praenje potreba stanovanja u razliitim regionima Crne Gore. Karakteristino je da i pored vika stambenih jedinica u odnosu na domainstva u Crnoj Gori, 27.000 domainstava nema rijeeno stambeno pitanje na adekvatan nain, to znai da u postojeim ekonomskim uslovima, prinueni su da plaaju visoku zakupninu za stan u odnosu na ostvarena mjesena primanja. Koristei podatke iz projekcije za 2021. godinu iz analaza prostornog plana utvrene su potreba za izgradnjom stanova. S obzirom na statistiku prognozu, broj stanovnika poveae se za 65.000. Ukoliko se zadri kao reper podatak od 2003. godine da na svaka 2,4 stanovnika dolazi po jedna stambena jedinica to, pokazuje da emo krajem 2020. godine imati potrebe za novih 27.083 stambenih jedinica. Ukoliko se uzme da za 2,4 stanovnika odgovara dvoiposobni stan sa 72m2, onda je potrebno izgraditi 1.949.976m2. Rasporeeno u vremenskom razdoblju od 11 godina, godinja potrebna izgradnja svodila bi se na 177.264m2 ili 2462 stambene jedinice. U okviru prognoze stambene izgradnje uzeto je da e od 2009-2014. godine porast cijene/m2 biti 7% godinje, dok od 2015-2020. godinji porast cijene e biti 4%. Za polaznu cijenu prorauna uzeta je poetna cijena u 2009. godini od 1000 EUR/m2. Koristei ove pretpostavke, dolazi se do ukupne potrebne investicije od 2,983 milijardi eura. Ukoliko se uzme u ubzir da ve sada 27.000 domainstava nemaju rijeeno stambeno pitanje, do kraja 2020. godine mogua potranja bi se udvostruila na 5,966 milijardi eura. U konanoj tabeli ipak emo uzeti samo vrijednost baziranu na statistiki oekivanom prirastu stanovnitva. S druge strane, budui da je Crna Gora potpisnik Beke deklaracije, teie potpunom regionalnom rjeavanju neformalnih naselja do 2015. godine uz analizu aktuelne situacije 90.000 bespravno izgraenih objekata u cilju smanjenja seizmikog rizika, urbane organizacije naselja i infrastrukturnog ureenja ivotnog prostora, i pokuati ih pretvoriti u formalna naselja. Uticaj ovog poduhvata na graevinarstvo bie ogroman, kako sa aspekta procesa rekonstrukcije objekata i naselja, tako i sa aspekta poboljanja infrastrukture i finansijskog efekta. Ako se pretpostavi da legalizacija jednog objekta u prosjeku kota 10.000 eura, realizacija cjelokupnog projekta bi iznosila oko 900.000.000 eura. Zbog svega ovoga, u sektoru stanovanja, kao konana potreba investiranja do 2020. godine moe se utvrditi vrijdnost od 3,883 milijardi EURA. Analize koje su uraene i dokumentovane u Strategiji razvoja energetike Crne Gore do 2025. godine i njenom akcinom planu, jasno pokazuju da su potrebna znaajna sredstva od 2,031 milijarde eura da bi se Strategija realizovala u svim djelovima: Ulaganja u nove obnovljive izvore energije, Revitalizacija postojeih elektrana, Ulaganja u elektroenergetsku mreu, Sektor tehnikih gasova, Sektor elektroenergetike i daljinskog grijanja. Otpoet je pretkvalifiakcioni tender za branu Andrejevo na Morai u vrijednosti od 500 miliona eura sa rokom zavravanja do 2016, a jo tri manje su uneene u prostorni plan za realizaciju. Za branu Komarnicu se u trenutku radi fizibiliti studija sa Austrijskim partnerom za investicionu vrijednost od 182 miliona eura. U blizini Pljevala se predvia investicija na bazi koncesija od 600 miliona eura za izgradnju termoelektane na lignitu. Date su koncesije za 23 male hidroelektrane u vrijednosti investicija od 90 miliona eura, a planira se tender za novih 10 u vrijednosti investicije do 100 miliona eura. Istraivanja za izgradnju vjetroelektana na podruju Moura i Krnova pokazala su mogunost za investiranje od 280 miliona eura. Ovo pokazuje da izgledna investiciona ulaganja u ovom trenutku iznose 1,75 milijardi eura. Planirani projekti i investicije u transportnoj infrastrukturi definisane su u Strategiji razvoja saobraaja Crne Gore 2006. sa dinamikom investiranja 2006-2015. godine u vrijednosti od 1,334 milijarde eura. Ovoj vrijednosti ne pripada projekat Bar-Boljare ije je ugovaranje u toku. U sektoru zatite ivotne sredine (vodosnabdijevanje, preiavanje otpadnih voda i odlaganje vrstog otpada), ukupne investicije za izgradnju objekata za odvoenje i preiavanje
P R I J E D L O G
otpadnih voda na teritoriji cijele Crne Gore u saglasnosti sa Master planom za kanalizaciju i otpadne vode u centralnom i sjevernom regionu Crne Gore iz 2004. godine i Konceptnim projektnim rjeenjem iz 2006. godine, iznose 355,281,105 u periodu do 2020. godine. U razvoju snabdijevanja vodom naselja u Crnoj Gori trebae da se uloi oko 175.000.000 EUR, od tog iznosa oko 50% otpada na izgradnju regionalnog vodovoda Crnogorskog primorja, a ostatak na ostale gradske vodovode i na seoske javne vodovode. Strateki Master Plan za upravljanje otpadom predvia investicije u vrijednosti od 61 milon eura. Ukupna ulaganja u ovom sektoru su 591 milion eura. S obzirom da se u sektoru voda ve obezbjedilo za realizaciju 175,5 miliona eura to je vie od 30 % predvienih investicija u ovom sektoru,51 realna ukupna ulaganja bi se umanjila na 416 miliona u ovom sektoru. Master planom za upravljanje vrstim otpadom52, planirano je sedam regionalnih sanitarnih deponija (Bar, Kotor, Niki, Bijelo Polje, Pljevlja, Berane i Podgorica) za koje je Vlada finansirala izradu potrebne projektne dokumentacije. Za realizaciju je potrebno 70 miliona eura. Vlada je obezbijedila kredit Evropske Investicione banke u iznosu od 27 miliona eura, kredit Svjetske banke od 3,6 miliona i sredstva od kapitalnog budeta.
Tabela 3. Potrebna ulaganja do 2020. godine po sektorima NAZIV Sektor TURIZAM Sektor STANOVANJE Sektor ENERGETIKA Sektor TRANSPORTNA INFRASTRUKTURA Sektor ZATITA IVOTNE SREDINE (vodosnabdijevanje,preiavanje otpadnih voda i odlaganje vrstog otpada) UKUPNA ULAGANJA milioni EUR 10.437 3.883 2.031 1.334+(koncesija Bar-Boljare 2.770) 416 (591 planirano) 18.100-(20.100)
Kako je prikazano u Tabeli 3. potreban je visok nivo investicionih ulaganja u vrijednosti od 18,120,1 milijardi do 2020. godine (varijacija od do proizlazi iz sektora putne infrastrukture gdje je koncesija autoputa Bar-Boljare odvojena od ostalih) ili u prosjeku po 1,64-1,82milijardi godinje ukoliko se prate predvieni planovi realizacije projekata u stratekim dokumentima za pet glavnih sektora. Zbog ovako velike vrijednosti potrebnih finansijskih ulaganja, neophodno je uraditi dinamiku najprioritetnijih projekata kako bi se na najodgovarajui nain dimenzionisao i iskoristio kapacitet ulaganja drave u kapitalne projekte. Zato je neophodno izraivati dvogodinji Program javnih investicija (PIP- Public Investment Program) u kontinuitetu sa kojim e se dobijati jasna slika potrebnih investicija i stepen realizacije. U Ekonomskom i fiskalnom programu za Crnu Goru 2008-201153 navedene su pretpostavke koje se ogledaju u smanjenju uvoza i potronje, usporavanju rasta bankarskih kredita i padu javnih prihoda. Realni scenario pretpostavlja korekcija ekonomskog rasta nanie za 2 procentna poena (sa definisanih 7% na 5%) za 2009. godinu i blagi oporavak u 2010. i 2011. godini koji bi se reflektovao kroz rast od oko 5% uz bolje fiskalne pokazatelje. Pesimistiki scenario pretpostavlja jo vei pad ekonomske aktivnosti, sa budetskih 7% rasta, pretpostavljen je pad na oko 2,5% rasta. Zakon o budetu za 2009. godinu omoguava realizaciju oba scenarija rasta, jer se u sluaju slabijeg ostvarivanja prihodne strane predvia mogunost zaduivanja radi finansiranja kapitalnog dijela budeta. Ovo je mogue, jer Crna Gora jo uvijek spada u nisko zaduene zemlje.
51
Iz Ekonomske politike Crne Gore za 2009.godinu, str.33-34: ove godine se produava rad na projektu Odvoenje otpadnih voda na Crnogorskom primorju- Faza III i na prethodnim projektima za vodosnabdevanje i kanalizaciju za Herceg Novi, Kotor, Bar i Tivat u okviru saradnje sa KfW bankom sa vrijednou ugovora od 53,5 miliona eura, sa Evropskom investicionom Bankom implementirae se projekat Vode i kanalizacija u Crnoj Gori u vrijednosti od 57miliona eura, od kapitalnog budeta za Regionalni vodovod predviena su 22,54 miliona eura, 4,2 miliona eura za sanitarne deponije, za preiavanje otpadnih voda u Plavu, Cetinju i Ulcinju, 3,3 miliona eura, a sa EIB zakljuen je ugovor o finansiranju i faze izgradnje deponija u Baru, Kotoru, Nikiu, Bijelom Polju, Pljevljima, Beranama i Podgorici u vrijednosti od 35miliona eura 52 Master plan za upravljanje vrstim otpadom, GOPA, 2004 53 Ekonomskom i fiskalnom programu za Crnu Goru 2008-2011- Ministarstvo Financija Crne Gore
51
P R I J E D L O G
Planirane kapitalne investicije u 2009. godini, navedene u Vladinom dokumentu Ekonomska politika Crne Gore za 2009. godinu, iznose oko 340 milona eura (kapitalni budet Crne Gore 225,10 mil. i kapitalni budet lokalne samouprave 115,59 mil.). Ovaj izuzetno veliki procenat od 9,84% iz BDP-a za kapitalne investicije u 2009. godini ima cilj da ublai efekte svjetske krize na domau ekonomiju i procjena je da na dugi rok, saglasno praksi u drugim zemljama, tako veliki procenat i velika izdvajanja za kapitalne investicije ne bi bili odrivi. Za procjenu kapitalnih investicija i procjenu investicija u saobraajnoj infarastrukturi kao procenti iz BDP-a, prihvatamo sljedea scnerija porasta BDP-a. Scenario 1: Scenario 2: Scenario 3: od 2009. do 2020. rast od 2,0% od 2009. do 2020. rast od 5,0% od 2009. do 2020. rast od 7,0%
Scenario 1: Procijenjeni porast BDP, ukupne kapitalne investicije i investicije u transportnu infrastrukturu za predvieni godinji porast BDP od 2% Procent iz BDP za Ukupne Procent iz BDP za Ukupne investicije u Procijenjeni ukupne kapitalne kapitalne kapitalne investicije u transportnu God. BDP investicije investicije transportnu infratsrukturu infrastrukturu 2009. 3 370 9,8% 332 3,0% 101.1 2010. 3 505 8,0% 275 3,0% 103.1 2011. 3 645 7,0% 245 3,0% 105.2 2012. 3 791 6,0% 215 2,0% 71.5 2013. 3 942 6,0% 219 2,0% 73.0 2014. 4 100 6,0% 223 2,0% 74.4 2015. 4 264 5,0% 190 2,0% 75.9 2016. 4 435 4,5% 174 1,5% 58.1 2017. 4 612 4,5% 178 1,5% 59.2 2018. 4 797 4,0% 161 1,5% 60.4 2019. 4 988 4,0% 164 1,5% 61.6 2020. 5 188 4,0% 168 1,5% 62.9 Izvor: procjena konsultanta Scenario 2: Procijenjeni porast BDP, ukupne kapitalne investicije i investicije u transportnu infrastrukturu za predvieni godinji porast BDP od 5% Procent iz BDP za Ukupne Procent iz BDP za Ukupne investicije u Procijenjeni God. ukupne kapitalne kapitalne kapitalne investicije u transportnu BDP investicije investicije transportnu infratsrukturu infrastrukturu 2009. 3 370 9,8% 332 3,0% 101.1 2010. 3 539 8,0% 283 3,0% 106.2 2011. 3 715 7,0% 260 3,0% 111.5 2012. 3 901 6,0% 234 2,0% 78.0 2013. 4 096 6,0% 246 2,0% 81.9 2014. 4 301 6,0% 258 2,0% 86.0 2015. 4 516 5,0% 226 2,0% 90.3 2016. 4 742 4,5% 213 1,5% 71.1 2017. 4 979 4,5% 224 1,5% 74.7 2018. 5 228 4,0% 209 1,5% 78.4 2019. 5 489 4,0% 220 1,5% 82.3 2020. 5 764 4,0% 231 1,5% 86.5 Izvor: procjena konsultanta
52
P R I J E D L O G
Scenario 3: Procijenjeni porast BDP, ukupne kapitalne investicije i investicije u transportnu infrastrukturu za predvieni godinji porats BDP od 7% Ukupne investicije u Procent iz BDP za Ukupne Procent iz BDP za Procijenjeni God. transportnu kapitalne investicije u kapitalne ukupne kapitalne BDP infrastrukturu transportnu infratsrukturu investicije investicije 2009. 3370 9,8% 332 3,0% 101.1 2010. 3606 8,0% 288 3,0% 108.2 2011. 3858 7,0% 270 3,0% 115.7 2012. 4128 6,0% 248 2,0% 82.6 2013. 4417 6,0% 265 2,0% 88.3 2014. 4727 6,0% 284 2,0% 94.5 2015. 5057 5,0% 253 2,0% 101.1 2016. 5411 4,5% 244 1,5% 81.2 2017. 5790 4,5% 261 1,5% 86.9 2018. 6196 4,0% 248 1,5% 92.9 2019. 6629 4,0% 265 1,5% 99.4 2020. 7093 4,0% 284 1,5% 106.4 Izvor: procjena konsultanta
Od 2010. pa do 2020. prognoze kapitalnih investicija su napravljene na osnovu prethodno navedenih procenta procijenjenog rasta BDP-a. Procijenjena veliina BDP-a u 2009. godini uzeta je za prognoze kapitalnih investicija. Procijenjene veliine finansijskih sredstava koje bi bile namijenjene za kapitalne investicije, kao i dio za saobraajnu infrastrukturu u periodu 2010. do 2020. predstavljene su u gornjim tabelama. Procjena je da je dugorono potrebno godinje obezbijediti minimum od 28 do 35 milona za redovno odravanje postojee putne i eljeznike infrastrukture. Procjena finansija zasnovana na porastu BDP-a, saglasno sa scenarijima 1, 2 i 3 pokazuje da je mogue obezbijediti ove sume iz sopstvenih izvora. Saglasno prethodnim pretpostavkama o rastu BDP i stopi izdvajanja za transportnu infrastrukturu, pored obezbjeivanja potrebnih sredstava za redovno odravanje infrastrukture (oko 35-40 miliona eura godinje), trebalo bi da ima jo oko ukupno 480 miliona eura u periodu 2009-2020. U Scenariu 1 (2% porast BDP-a), ili oko 630 miliona eura u Scenariu 2 (5% porast BDP-a), odnosno oko 740 miliona eura u Scenariu 3 (7% porast BDP-a) za druge kapitalne investicije u transportnoj infrastrukturi.

Posmatrajui strukturu i veliinu investicija po sektorima moe se zakljuiti da 32% pripada realizaciji investicionih projekata u sektoru niskogradnje i 68% u sektoru visokogradnje. Meutim, mora se napomenuti da se crnogorsko graevinarstvo moe brzo prilagoditi i sa manje ulaganja u sektor visokogradnje, i izvui maksimalna dobit u korist domaih preduzea, dok se u niskogradnji kod velikih investicionih projekata ne moe oekivati konkurentnost i brzo podizanje kapaciteta u odnosu na strane firme. S obzirom da drava nije u mogunosti da finansira cijeli opseg predvienih investicija potrebno je da preuzme ulogu kreiranja politike boljih investicionih uslova, regulaciju sektora i vlasnitvo nad strateki znaajnim infrastrukturnim projektima. Takoe drava mora pojednostaviti sve pravne i administrativne procedure u cilju bre realizacije predvienih projekata i privlaenja stranih investicija. Prije svega preko donoenja Zakona o stranim ulaganjima kao podsticaja za lake i efikasnije privlaenje stranih investicija, kroz lake rjeavanje reziducijalnog statusa i boravka stranih lica (dobijanje crnogorskog pasoa i dravljanstva) koji ele investirati u projekte preko 1 milona eura. Poznati su dosadanji ogranjiavajui faktori i zbog toga treba uzeti iskustva iz Njemake, Kanade, Australije, Hrvatske i dr. zemalja u koje se uz ulaganje od 500.000 eura dobija i mogunost dobijanja dravljanstva i pasoa. Za upotpunjavanje okvira privlaenja potencijalnih stranih investitora i kupaca nekretnina u Crnu Goru treba obezbijediti uslove za otvaranje stranih kola za zadovoljavanje potreba familijarnog statusa novih graana. Za privlaenje stranih investicija u graevinarstvu neophodno je razmiljati na irem, globalnom nivou. Zbog toga
P R I J E D L O G
neophodno je prije svega razmiljati o proirenju ili izgradnji novih aerodroma, poveavanju broja letova prije svega internacionalnih (iz Rusije, Norveke, Engleske i dr.) i boljem funkcionisanju aviokompanija. Meutim, iskustva iz drugih zemalja govore da sve ovo ne bi bilo dovoljno ukoliko se ne izvri i programirana, jaka, promocija Crne Gore kao sigurne luke za strane investicije uz afirmaciju specifinih prirodnih bogatstava kao atraktivne destinacije za investicije u marine, golf terene, turistike risorte i dr. Strategija zato pretpostavlja da e drava svojom zakonskom regulativom i propisima doprinijeti brem ulasku privatnog kapitala u svim sektorima. U ovakvim okolnostima potreba velikih ulaganja, privatni sektor bi preuzeo uloge finansiranja kao budui investitor, upravlja odreenih sistema ili u kombinaciji posljednja dva. Odluke o ueu dravnog kapitala povezane su i sa stvarnim interesima stranih investitora, to zapravo podvlai trino orijentisan pristup i u realizaciji ove Strategije. Tokom gradnje objekata vezanih za objekte iz svih 5 sektora, znaajna sredstva ulaze u privredu Crne Gore, to omoguava ne samo znatno uveanje prihoda domainstava, ve i razvoj odreenih struktura. Stvaranje graevinske operative i kadrovske osnove tokom gradnje svih objekata ima takoe za posljedicu stvaranje uslova za intenzivniju realizaciju komplementarnih projekata (gradnje akumulacije, putne mree, irigacionih sistema, kanalizacionih sistema itd.), tako da je u pitanju dugoroni efekat koji ima znaajne socijalne posljedice. Treba napomenuti da je potreban kontinuirano efikasan i organizovani rad zaduenih institucija za realizaciju dravnih investicija, odnosno kapitalnog budeta. Prije svega, treba potencirati rad Direkcije za javne radove, koja je uglavnom zaduena za drutvenu infrastrukturu, Direkcije za saobraaj koja realizuje znaajne projekte iz domena saobraajne infrastrukture (iznos opredjeljenih sredstava u Kapitalnom budetu je uglavnom proporcionalan na nivou cca 50% za jednu odnosno drugu Direkciju) i ostalih institucija koje realizuju velike dravne projekte kao to su izgradnja regionalnog vodovoda, izgradnja komunalne infrastrukture kao i dravnih institucija koje su ukljuene u izgradnju autoputa Bar-Boljare.
Pravci djelovanja u okviru STRATEKOG OPREDJELJENJA 4 KONTINUITET KAPITALNIH INVESTICIJA 1. Izvriti uravnoteenu privatizaciju preostalih kompanija od stratekog znaaja za Crnu Goru 1.1. Reinvestirati prikupljena sredstva od privatizacije za kapitalne objekte ili koristiti za su-investiranje sa stratekim partnerima. 2. Izrada usmjerenog plana javnih nabavki 2.1. Kreiranje dinamikog plana realizacije javnih nabavki uzimajui u obzir i kapacitete graevinarstva Crne Gore. 3. Utvrivanje mjera ekonomske politike za ublaavanje posljedica globalne ekonomske krize na graevinarstvo za period 2010-2012. 3.1. Usvajanje mjera podrke i olakice sa ciljem poveanja likvidnosti. 3.1.1. Utvrivanje kriterijuma za preduzea kojima e drava omoguiti pomo. 3.2.2. Smanjenje stope PDV-a u sektoru graevinarstva. 3.2.3. Obustavljanje plaanja akontacije poreza na dobit na osnovu prethodne godine kod oekivanog poslovanja sa gubitkom u ovoj godini. 3.2. Usvojiti program rjeavanja stambenih pitanja graanja i ublaavanja efekata ekonomske krize na sektor graevinarstva. 3.3. Za graevinska preduzea koja u trenutku ekonomske krize ne mogu da zavre graenje stanova ili zavrene stanove da plasiraju na trite, potrebno je obezbjediti kreditno finansiranje uz uslov da kredit otplauju izdavanjem stanova. 4. Podsticaj i razvoj preduzetnitva 4.1. Kontinuirane mjere poboljanja ambijenta za mala i srednja preduzea. 4.2. Praenje i podsticaj razvoja velikih preduzea u graevinarstvu sa graenjem kapaciteta za nastup na regionalnom tritu. 4.3. Kreiranje ambijenta za realizaciju projekata na principu javnog i privatnog partnerstva i koncesija. 54
P R I J E D L O G
5. Produiti aktivnosti na uklanjanju biznis barijera u graevinarstvu 5.1. Dovriti proces poboljanja regulative u urbanizmu i izgradnji objekata sa podzakonskim aktima. 5.2. Uraditi izmjene Zakona o ureenju prostora i izgradnji objekata. 6. Nastaviti sa podsticanjem investicija i teiti razvojnoj komponenti Budeta 6.1. Izrada i publikovanje dvogodinjih Programa Javnih Investicija (PIP- Public Investment Program) u kontinuitetu. 6.1.1. Izrada planskog dokumenta za prioritete i realizaciju investicija od strane Vlade, koji je javno dostupan. 6.1.2. Prikaz projekt fisova prije i u fazi realizacije za sljedee sektore: energetika, saobraaj, vodoprivreda, komunalne usluge, zatita ivotne sredine, turizam, obrazovanje i nauka, kultura, zdravstvo, stanovanje i socijalna zatita. 6.1.3. Prikaz projekt fisova za projekte u pripremi sa indikativnim planom realizacije. 6.1.4. Poboljanje koordinacije i implementacije razliitih sektorskih strategija. 6.2. Pristupiti izradi fisibiliti studija, odgovarajue tehnike i druge dokumentacije i stvoriti sve preduslove za realizaciju infrastrukturnih projekata. 6.3. Programski stvoriti pretpostavke da udio graevinarstva u BDP srednjoronom periodu dostigne do 10% (do 2015 godine), a na dui rok (do 2020. godine) od 10%-14%. 6.3.1. Prilikom realizacije infrastrukturnih projekata, prioritet dati onim projektima u ijoj realizaciji vee uee moe imati domaa graevinska operativa. 7. Izrada Programa projekata u odnosu na mogunost izvora obezbjeivanja finansijskih sredstava za oblasti: energetike, zatite ivotne sredine, vodosnabdijevanja i tretmana otpada i otpadnih voda, transportne infrastrukture, izgradnje turistikih kompleksa, kao i izgradnje stanova 7.1. Korienje finansijskog potencijala postojeih preduzea kompanija (pristup kapitalu) za finansiranje izgradnje novih kapaciteta. 7.2. Aktivni razvoj koncepta i uslova za korienje scenarija JPP (Javno-Privatno Partnerstvo). 7.3. Ulaganje uz pomo finansijskih institucija. 7.4. Privatizacija dijela odreenog sektora, te ulaganje kapitala u razvoj. 7.5. Primjena koncesionog, BOT i slinih modela. 7.6. Korienje finansijske tehnologije Javnih i Specijalnih obveznica (Public and Municipal Bonds). 7.7. Direktno dravno investiranje (uz pomo Nacionalne banke za podrku odrivom razvoju Crne Gore) u projekte od najveeg prioriteta i sa relativno niim stepenom povrata investicija. 7.8. Raspis dravnih obveznica za pojedine projekte s obzirom da budue investicije nijesu rizinog karaktera. 7.9. Kreditna sredstva od meunarodnih finansijskih organizacija EBRD, EIB, WB, JICA, KfW. 7.10. Obezbjeenje sredstava putem dokapitalizacije i izlaskom kompanija na referentnu berzu. 7.11. Drugi finansijski pristupi u skladu sa pozitivnom praksom u svijetu i okruenju u ovoj oblasti. 8. Poveanje nivoa ekonomske razvijenosti u regionima 8.1. Podsticaj razvoja industrije graevinskih materijala na bazi evidentiranih prirodnih resursa ili reaktiviranje postojeih. 8.2. Podsticaj nivoa investicija posebno za planinski i ruralni turizam u sjevernom regionu. 8.3. Poboljanje infrastrukture na regionalnom nivou. 9. Definisati dugogodinju strategiju stambene izgradnje 9.1. Utvrditi mjere prihvatljivog finansiranja preko Vladinog programa dravnog podsticanja stanogradnje, subvencioniranje stambenih kredita i sl. 9.2. Utvrditi mjere za legalizaciju neformalnih naselja u cilju smanjenja seizmikog rizika, urbane organizacije naselja i infrastrukturnog ureenja ivotnog prostora. 9.2.1. Analiza prostora i postojeeg stanja izgraenih 90.000 objekata bespravne gradnje. 9.2.2. Studija izvodljivosti sa analizom problema i predlozima za njihovo otklanjanje i finansiranje.
10. Pristupiti ubrzanoj izradi prostornih i urbanistikih planova tamo gde oni ne postoje
55
P R I J E D L O G
11. Utvrditi usklaenu dinamiku investicionih aktivnosti u razvoj infrastrukture za aviosaobraaj i aerodrome sa potrebom razvoja turizma i investicijama u turistike kapacitete 12. Privlaenje stranih investicija u graevinarstvu 12.1. Predloiti donoenje Zakona o stranim ulaganjima. 12.2. Izraditi program promocije Crne Gore kao sigurne luke za strana ulaganja, akcentirajui unikatne specifinosti zemlje, njenih prirodnih bogatstva koji je valorizuju u ekoloku dravu i atraktivnu destinacije za ulaganja u marine, golf terene i dr. 12.3. Ostvariti uslove za otvaranje i organizaciju stranih kola u cilju podsticaja privlaenja stranih investicija i kupovine nekretnina.
56
P R I J E D L O G
7. STRATEKO OPREDJELJENJE 5 JAANJE KONKURENTNOSTI GRAEVINSKE OPERATIVE
7.1. UVOD
Globalizacija na svim podrujima i nivoima ljudskog djelovanja unijela je nova saznanja o pravcima mogueg optimalnog razvoja nacionalnih ekonomija. Velike i razvijene zemlje se udruuju na svim nivoima sa izraenim protekcionizmom i snanom evidentnom kontrolom ekonomskih i politikih zbivanja u cilju zatite svojih povlaenih pozicija i tehnoloke dominacije. Male zemlje u koje spada i Crna Gora, imaju praktino zanemarljiv kapacitet i ekonomsku snagu da bi iole znaajnije mogli da utiu na takav tok razvoja svjetskog poretka. Ove zemlje treba da razvijaju i unapreuju komparativne prednosti uz angaovanje raspoloivih kadrovskih i materijalnih resursa. 7.1.1. Osnovna svojstva graevinskog proizvodnog sistema Posebnosti proizvodnje i poslovanja u graevinarstvu u odnosu na industriju uobiajeno se artikuliu kroz ekonomsko zapaanje o (a) nepokretnosti graevinskih objekata kao rezultata rada, (b) obimnosti i nedjeljivosti graevinskih objekata kao proizvoda, (c) duini proizvodnog procesa, (d) upotrebi velikih koliina materijala za graenje i ugraivanje, (e) sezonskom karakteru graevinske proizvodnje, (f) pojedinanom karakteru graevinske proizvodnje, (g) proizvodnji po narudbi i u drugome, pa to upuuje na zakljuak da postoji mnogo toga, interno i eksterno uslovljenog, po emu se graevinarstvo i graevinsko poslovanje razlikuju od drugih privrednih segmenata, to znai da unutar njega vladaju i bitno drugaiji odnosi i da se javljaju problemi drugaiji od onih u industriji. Pri tome se, graevinarstvo karakterie kao projektni tip industrije, ali projektni tip industrije nije iskljuivo odlika samo graevinske industrije. Kao kvalitativni pokazatelji osnovnih svojstava graevinske produkcije istiu se visoki inicijalni trokovi, dugotrajnost korienja proizvoda, veliki socijalni znaaj graenja i otvorenost socioekonomskog sistema, kompleksnost i imobilnost, znaaj gradiline produkcije, graenje kao produkcija prototipova, inkontrolabilnost procesa graenja, postojanje neformalnog upravljakog sistema i organizacije, nizak nivo standardizacije, visok nivo manuelno-zanatske produkcije, podjela autoriteta izmeu kupca, projektanta, izvoaa, podizvoaa i stakeholder-a iz okruenja projekta, odvajanje uloga projektovanja i proizvodnog oblikovanja od proizvodnje, pokretljivost mjesta rada pojedinih radnih skupina i dr. Za odriv razvoj jednog graevinskog preduzea54 potrebna su tri razliita oblika resursa: Finansijski resursi obuhvataju finansijska sredstva, novana sredstva, kreditni kapital, akcijski kapital i ostale oblike vrijednosnih hartija. Finansijski resursi se mogu potraiti i nikad nisu bili jeftini, makar bili u izobilju i u raznim formama, na svjetskom tritu. Fizike resurse ine materijalna dobra kao to su zgrade, infrastruktura, oprema, maine, ureaji, instalacije, sirovine, reprodukcijski materijali, polufabrikati i sl. i mogu se relativno brzo izgraditi. Ljudski resursi, koje ine znanja, sposobnosti i vjetine ljudi, procesi, poslovi, zadaci, funkcije i organizaciona struktura, menadment, obrazovanje, iskustvo, poslovni dometi, izvrioci, obuka, motivacija, timovi, i sl. su najvaniji. Oni su glavni nosilac promjena u drutvima. Nekada su 70%
54
iako je u skladu sa Zakonom o privrednim drutvima ispravnije upotrijebiti rijei graevinska privredna drutva, radi pojednostavljena u ovom dokumentu e se koristiti pojam "graevinsko preduzee"
57
P R I J E D L O G
vrijednosti jedne kompanije inili njeni opipljivi potencijali. Danas ekonomisti govore da u prosjeku 63% vrijednosti kompanija ine njihovi neopipljivi resursi, uglavnom ljudi. Svaka nacionalna ekonomija i njen dugoroni razvoj zavisi gotovo iskljuivo od kvaliteta njenih ljudskih resursa. U tom sluaju, korienje tih resursa i ulaganje u njihov kvalitet primarni su faktori razvoja. Procjenjuje se da su one zemlje ija se razvojna politika ne temelji na koncepciji cjeloivotnog uenja osuene na privrednu i politiku marginalizaciju. 7.1.2. Uticaj okruenja za poslovanje u graevinarstvu Kao i za druge grane tako i za razvoj graevinarstva, kljune mjere za eliminisanje barijera za razvoj preduzetnitva odnose se na olakavanje otpoinjanja biznisa (registracija preduzea), unapreenje sistema licenciranja i dobijanja potrebnih dozvola i dokumenata, ubrzavanje prenosa pokretne imovine, kao i unapreenje pristupa finansijama i uvoenje konkurentne poreske politike.55Imajui ovo u vidu Ministarstvo ureenja prostora i zatite ivotne sredine izvrilo je analizu propisa sa predlozima za reviziju zakonskih rjeenja i procedura.56 Vie barijera sprjeava bri rast preduzetnitva i razvoj malih i srednjih preduzea (MSP). Kao najznaajnije navode se: komplikovana i duga administrativna procedura; slab rad i koordinacija inspekcija; kupovanje zemljita i nedostatak graevinskog zemljita; spor proces prenosa nepokretne imovine; nizak stepen razvoja sektora osiguranja; nefleksibilnost trita rada; nedovoljan pristup finansijama. Poseban problem predstavlja siva ekonomija koja je od oko 60% svedena na oko 20% BDP57. U graevinarstvu, siva ekonomija najvie se manifestuje u oblasti bespravne gradnje i zapoljavanja radnika na crno. Imajui u vidu parametre koje nam daje studija Svjetske banke o lakoi poslovanja u cjelini, biznis okruenje zemlje ne ocjenjue se kao povoljno. Prema rangiranju Svjetske banke i Meunarodne finansijske korporacije (ICI), u 2007. godini, Crna Gora je bila rangirana na 81. mjestu od ukupno 178 ispitanih zemalja. U 2006. godini zemlja je bila rangirana na 70. mjestu, a pogoranje pozicije je rezultat napredovanja drugih zemalja.58 Prema izvjetaju iz 2009. godine, Crna Gora je na 71. mjestu, a u regionu istono evropskih i azijskih zemalja na 15. mjestu. Slini rezultati se dobijaju i preko Globalnog indeksa konkuretnosti prema kojima, iako privreda Crne Gore brzo napreduje i poboljava svoj rang, jo uvijek kompetitivnost daleko zaostaje iza prosjeka zemalja EU (u slinoj situaciji se nalaze i ostale zemlje u regionu). Od brzine poboljanja indeksa konkurentnosti i lakoe poslovanja u velikoj mjeri zavisie obim investicija, iskoriavanje razvojnih potencijala zemlje, zapoljavanje, ivotni standard stanovnitva i dinamika rasta BDP. Ohrabrujue brze promjene u kompetitivnosti i poboljavanje ranga zemlje, ukazuju na rijeenost i posveenost vlade ovom pitanju usljed ega treba oekivati dalje poboljavanje ranga zemlje, a i bolje rezultate privrede, na primjer, slino ostvarenim u 2006. i 2007. godini. U Tabeli 4. navedeni su i najproblematiniji faktori za poslovanje u uporeenju sa okruenjem i lanicama EU.

Graevinarstvo u Crnoj Gori je oblast koja je doivjela znaajnu ekspanziju poslednjih godina. Tome je najvie doprinijelo otvaranje crnogorskog trita u smislu povoljne investicione klime, koje je omoguilo veliki priliv direktnih stranih investicija. Profilisanje zemlje kao znaajne turistike destinacije izazvalo je znaajan rast tranje za stambenim i poslovnim objektima od strane nerezidenata. Takoe, nedovoljno razvijena infrastruktura otvorila je prostor za angaovanje brojnih graevinskih preduzea.
55
Procjena napravljena od strane optinske administracije u vezi efikasnosti oko izdavanja graevinskih dozvola ukazuje da je ona efikasna u 67% sluajeva, da je veoma efikasna u 11% sluajeva, a da je nedovoljno efikasna u 22% sluajeva. Izvor: Anketa za potrebe izrade Strategije 2008/2009. 56 Eliminisanje biznis barijera za razvoj preduzetnitva - Ureenje prostora i izgradnja objekata, Ministarstvo ureenja prostora i zatite ivotne sredine, avgust 2009. 57 Ekonomski i fiskalni program za Crnu Goru 2007-2010. Ministarstvo finansija Crne Gore, Pogorica 2007, str.69. 58 Isto, str.70.
58
P R I J E D L O G
Izvjesno je da e globalna finansijska kriza i pojava recesije u razvijenim trinim privredama uticati na usporavanje ekonomskog rasta Crne Gore. Crna Gora, kao mala i visoko otvorena ekonomija, teko moe izbjei prenoenje uticaja sa globalnih trita, ali treba da nastoji da mjerama ekonomske politike, koliko je god je to mogue, minimizira njihova dejstva.
Tabela 4. Najproblematiniji faktori za poslovanje (Izvor: Regional Economic Forum SEE, MIT Centar)
FAKTOR Neefikasna vladina birokratija Neadekvatna infrastruktura Neadekvatno obrazovana radna snaga Restriktivne regulative vezane za rad Slaba radna etika domae radne snage Korupcija Pristup finansijama Poreske stope Kriminal i krae Poreska regulativa Inflacija Nestabilnost poliika Loe javno zdravstvo Regulative vezane za strane valute Nestabilnost vlade Crna Gora 16.9 16.3 14.2 10.3 9.6 9.0 6.1 4.3 3.0 3.0 2.9 1.9 1.6 0.7 0.3 SEE+ 14.3 9.1 7.6 5.0 5.7 11.3 7.7 6.6 2.2 8.6 6.6 8.9 1.0 1.5 3.9 SEE13.3 10.2 7.1 3.6 6.5 12.8 8.8 5.7 2.8 12.2 5.3 9.9 0.9 1.3 4.4 EU 27 14.4 7.6 9.6 13.2 4.4 4.7 7.2 11.2 0.8 13.1 7.5 4.7 1.0 1.0 1.5
Crnogorsko trite u sektoru graevinarstva u odnosu na trita ostalih evropskih zemalja je veoma malo trite. Meutim, zbog udjela u bruto domaem proizvodu i zbog injenice da investicije u fiksni kapital i dalje daju najvei podsticaj rastu BDP-a, znaaj graevinskog trita se ne moe zanemariti. Do sada je u Crnoj Gori ponuda radne snage bila manja od tranje za radnom snagom koju generira graevinarstvo. Broj angaovanih nerezidentnih fizikih lica u oblasti graevinarstva u 2007. godini je iznosio 13.858, u 2008. godini 26.571, a do 3. jula 2009. godine 10.534.59 Po ovom osnovu iz Crne Gore se odlivalo oko 150 do 200 miliona eura godinje, koji bi su u sluaju da su realizovani od strane domaih graevinskih preduzea imali pozitivnog uticaja na uee u BDP-u60. Istovremeno, zapoljavanje u graevinarstvu predstavlja znaajan faktor socijalnog mira, a investicijska izgradnja povezana je s ostvarivanjem drutveno-ekonomskih i politikih ciljeva. Pri tome, udio javne nabavke bitno oblikuje trite i utie na odreivanje trinih cijena. Stoga je razumljivo da je graevinsko trite vrlo osjetljivo na politiku i ekonomsku dinamiku i nestabilnost, koja je u prethodnom periodu u Crnoj Gori bila veoma prisutna. Vrijednost izvrenih graevinskih radova u I-vom kvartalu 2009. godine manja je za 18,5 % u odnosu na isti kvartal 2008. godine, a vrijednost izvrenih graevinskih radova u I-vom kvartalu 2010 godine manja je za 13,7% u odnosu na I-vi kvartal u 2009. godinu. Vrijednost izvrenih efektivnih asova na graevinskim radovima u I kvartalu 2009. godine manji su za 17,2 % u odnosu na isti kvartal 2008. godine, dok je vrijednost izvrenih graevinskih radova u I-vom kvartalu 2010. godine i umanjen za 9,1% u odnosu na isti kvartal u 2009. godini. Vrijednost novih ugovora na zgradama u I-om kvartalu 2009. godine manja je za 52,8% u odnosu na isti kvartal 2008. godine, dok je vrijednost novih ugovora na zgradama u I kvartalu 2010. godine vea za 9,1% u odnosu na isti kvartal 2009. godine61. Vrijednost novih ugovora na ostalim graevinama u I-om kvartalu 2009. godine manja je za 58,3% u odnosu na isti kvartal 2008. godine, dok je vrijednost novih ugovora na ostalim graevinama u I-om kvartalu 2010. godine manja za 26,1% u odnosu na isti kvartal 2009 godine, to predstavlja kontinuitet u padu u dvije posljednje godine. Vrijednost izvrenih graevinskih radova u 2008. godini, prema zvaninim podacima Monstata, vea je za 45,7% u odnosu na 2007. godinu, dok je fiziki obim radova, mjeren izvrenim
59 60
Zavod za zapoljavanje Crne Gore- Izvjetaj o zapoljavanju stranaca, Oktobar 2009 Mogunosti za prevazilaenje krize u graevinarstvu Crne Gore, Privredna Komora Crne Gore, 2009. Prof. dr. Milenko Popovic, strana 7. 61 Zavod za Statistiku Crne Gore,Mjeseni statistiki pregled br. 5 2010, strana 31.
59
P R I J E D L O G
efektivnim asovima, vei za 20,7%. Vrijednost novih ugovora na zgradama u 2008. manja je za 39,2%, a ostalim graevinama vea za 69,3% u odnosu na 2007. godinu, to u cjelini ukazuje na visok intenzitet aktivnosti u oblasti graevinarstva uslovljen snanom investicionom tranjom.62 U uslovima djelovanja finansijske krize u toku tekue godine oblast graevinarstva suoena je sa problemom nelikvidnosti u odsustvu bankarske podrke za realizaciju zapoetih projekata, naroito u sektoru stambene izgradnje i, s tim u vezi, problemom blokiranih sredstava u nezavrenim objektima sa svom sloenou reperkusija koje iz ovog odnosa proizilaze. Konkretno stanje u graevinarstvu karakteriu tri osnovne pojave: znaajno poveanje obima investicija u Crnoj Gori do 2008. godine, sa tendencijom pada u doba svjetske ekonomske krize; izmjena strukture investitora, izraena u dominantnom ueu stranih privatnih investicija, kao i investicija realizovanih kreditima stranih banaka i meunarodnih finansijskih institucija; inostrana konkurencija na domaem tritu. Graevinarstvo, kao ekstenzivna i nisko profitna privredna grana, nepripremljeno je ulo u proces privatizacije. Sporo i pogreno sprovedena privatizacija dovela je do sloma velikog broja najveih graevinskih kompanija. U poreenju sa drugim granama privrede, privatizacija graevinskih kompanija nije bila atraktivna stranim investitorima. Crnogorska graevinska preduzea investicioni bum doekala su nespremna, nerazvijena i nekompletirana, posebno u dijelu niskogradnje i montae sa niskim nivoom organizovanosti i obuenosti, slabim menaderskom strukturom i uspostavljenom vlasniko-menaderskom strukturom koja je fokusirana na kratkorone finansijske ciljeve. U kontekstu graevinskih preduzea i optimalnog razvoja nacionalnog graevinarstva nesporno je da transfer znanja, permanentna edukacija kadrova i sopstveni doprinos moe odigrati presudnu ulogu u razvoju. Stanje u graevinarstvu usko je povezano sa stanjem cijele privrede. Prilikom prikaza stanja neke grane u dravi polazi se od osnovnih makroekonomskih pokazatelja, koji su dati u Tabeli 5. (Izvor: Monstat) i prikazuju, odnose i korelacije u domaoj privredi.
Tabela 5 2000 2001 2002 2003 2004 Bruto Domai Proizvod (000) 1.065.699 1.295.110 1.360.353 1.510.128 1.669.783 Bruto dodata vrijednost u graevinarstvu (000) 41.408 45.482 49.457 43.514 49.758 Uee graevinarstva u BDP % 3,9 3,5 3,6 2,9 3,0 Stopa rasta graevinarstva u BDP 5,3 -5,2 -15,4 3,7 Stanovnitvo (u hilj.) 608.900 612.900 617.085 620.279 622.118 64 Broj zaposlenih u graevinarstvu 6.879 Zaposlenost u graevinarstvu % 4,8 65 Indeksi kretanja proizvodnje u graevinarstvu -vr. graevinskih radova u 66 milionima 54 -efekt. asovi rada u hiljadama 4514 -prosjecan broj radnika 2011
63
2005 2006 2007 1.814.994 2.148.998 2.422.800 54.192 3,0 18,4 623.277 7.563 5,2 73 5345 2343 76.039 3,5 624.241 6.853 4,5 204 8424 3525 626.048 6.647 4,3 198 8280 3522
U indeksu kretanja proizvodnje u graevinarstvu moe se zapaziti veliki rast od oko 40% od 2006. godine, dok je uee graevinarstva u BDP u marginama od 3 do 4%, to je znatno ispod prosjeka zemalja EU gdje su te stope oko 11% do 12%, a mnogo ispod prosjeka npr. istonog
62
Tekua privredna kretanja u I kvartalu 2009. godine sa ocjenom uticaja finansijske krize na graevinarstvo i predlog mjera za njeno prevazilaenje, Privredna komora Crne Gore Odbor udruenja graevinarstva, IGM i komunalne privrede str. 2, 3 i 4 63 Saoptenje o BDP, decembar 2007, Monstat 64 Statistiki godinjak 2008, Monstat 65 Mjeseni statistiki pregled 01-2009, Monstat 66 Isto
60
P R I J E D L O G
dijela SR Njemake s priblino 14 %. Pored rasta i dalje je udio graevinarstva u BDP ispod Evropskog prosjeka. Odnos zaposlenih u crnogorskom graevinarstvu u ukupnoj zaposlenosti u BDP kree se od oko 4 do 5% zaposlenih u sektoru, i po pokazatelju je mnogo manji od najveeg evropskog poslodavca u oblasti industrije sa oko 7% ukupne zaposlenosti. U Tabeli 6 prikazana je struktura kompletnog crnogorskog graevinarstva i industrije graevinskih materijala u 2007. godini iz koje je vidljivo da je prema podacima iz Centralnog registra Privrednog suda registrovano 5.184 privrednih subjekata, dok je prema evidenciji fonda PIO (novembar 2008.) u ovim djelatnostima zaposleno 13.977 zaposlenih u ukupno 2.377 privrednih subjekata. Na osnovu toga je registrovan prosjean broj zaposlenih oko 5,9. Prema tome, ak za 2.815 privrednih subjekata (54,3%), prema naim saznanjima nema evidencije o zaposlenim licima u fondu PIO, to je samo djelimino odraz neaurnosti slubenih evidencija. Podaci o broju privrednih drutava mogu dati pogrenu sliku realnog stanja, jer postoji veliki broj djelova stranih drutava ili drutava iji su osnivai ili suosnivai strana pravna i fizika lica osnovana radi nekretnina ili ostvarivanje lakeg platnog prometa izmeu Crne Gore i drava u okruenju.67
Tabela 6 Broj subjekata (CRPS) Broj zaposlenih (fond PIO) Broj subjekata (prema fondu PIO) Broj aktivnih subjekata (prema podacima PU ili CB) - 0-50 zaposlenih - 50-250 zaposlenih - vie od 250 zaposlenih - nepoznat broj radnika 2007 5.184 13.977 2.377 2.468 1.797 33 1 637
Kao mjerodavan broj aktivnih privrednih subjekata usvojen je broj privrednih drutava koja su podnijela poresku prijavu u periodu 2005-2008 Poreskoj upravi, ili bilanse stanja i uspjeha u periodu 2004-2007. Centralnoj banci Crne Gore, a takvih je ukupno bilo 2.468, od ega njih oko 580 nema evidentiranih zaposlenih prema podacima Fonda PIO (bez onih koja su u steaju ili je steaj okonan i bez privrednih drutava koja su registrovana kao dio stranog drutva).
Br. reg. drutava 1600 1400 1200 1000 800 600 400 200 Bijelo Polje Pluine Pljevlja 0 Andrijevica abljak Roaje Danilovgrad Mojkovac Kolain avnik Cetinje Budva Ulcinj Tivat Plav Ukupan br. aktivnih drutava
Niki
Sjeverni region
Sredinji region
Podgorica
Juni region
67
Privredna Komora Crne Gore-Odbor za graevinarstvo Dostava predloga i sugestija- I. Preiic st.5
Herceg Novi
Berane
Bar
Kotor
61
P R I J E D L O G
Iz Tabele 7 moe se zakljuiti da je od ukupnog broja privrednih subjekata koja djeluju u graevinarstvu (14%) najvie DOO (24%), s obzirom na izvore osnivakog kapitala i lake zakonske obaveze za ovaj tip graevinskog preduzea za razliku od AD. Tu je interesantno to to su u najveem djelu inostrana drutva organizovala svoje djelove (33%) u ovom sektoru, imajui u vidu potencijal trita i moguu visoku stopu profita.
Tabela 7 Privredna drutva 2008. godine Broj registrovanih priv. drutava Akcionarsko drutvo DOO Dio stranog drutva Komanditivno drutvo Nevladine organizacije Ortako drutvo Ostali oblici obavlja. priv. vjelatnosti Preduzetnik Ustanova Zadruga privreda graevinarstvo 36.745 379 18.285 369 64 301 499 12 15.954 779 103 5185 64 4374 123 7 4 57 2 536 10 8 % 14% 17% 24% 33% 11% 1% 11% 17% 3% 1% 8%
Analizom subjekata koji rade u operativi i subjekata koji rade u proizvodnji graevinskih materijala, trgovini graevinskim materijalima i projektovanju moe se ustanoviti da je njihov broj skoro jednak i po broju preduzea i po broju zaposlenih (Tabela 8.). Prema dostupnim podacima u oblasti projektovanja i konsaltinga rade iskljuivo mala preduzea.
Tabela 8 Naziv djelatnosti Graevinska preduzea u operativi Preduzea u proizvodnji gra. materijala,trgovini i projektovanju UKUPNO SJR 305 572 877 preduzea SRR 952 892 1.845 JUR 1.375 1.088 2.463 ukupno 2.632 2.552 5.185 SJR 594 2.213 2807 zaposleni SRR 3.674 3.728 7402 JUR 2.069 1.699 3768 ukupno 6.337 7.640 13977
Br. Registrovanih sa sifrom djelatnosti iz graevinarstva Br. aktivnih sa sifrom djelatnosti iz graevinarstva 800 700 600 500 400 300 200 100 Bijelo Polje Pluine Pljevlja 0 abljak Andrijevica Plav Mojkovac Kolain Berane Roaje Danilovgrad avnik Cetinje Budva Niki Ulcinj Tivat Podgorica Herceg Novi Bar Kotor
Sjeverni region
Sredinji region
Juni region
U periodu poslije 2005. godine, prisutan je brzi porast broja preduzea koja se bave graevinarstvom i to od 50 u 2005. godini na 133 u 2008. godini (indeks 266). U 2008. godini samo optine Andrijevica i Plav nemaju graevinska preduzea. Veliki rast broja graevinskih preduzea ukazuje na dinamina regionalna strukturna kretanja u ovoj oblasti privrede, jaanje preduzetnitva i privatnog sektora.
P R I J E D L O G
Optina Bar ima najvei broj graevinskih preduzea u 2008. godini (54,9%), slijedi optina Bijelo Polje (16,5%), optine Berane i avnik (sa po 7.5%), optina Mojkovac (6,0%), optina Kolain (5,3%), a najmanje optina abljak (2,2%). Velika koncetracija graevinskih preduzea u optinama Bar i Budva je rezultat lokacije ovih optina i znaajne graevinske aktivnosti u oblasti turistikih lokacija pored Jadranskog mora, kao i u oblasti glavnog grada Podgorice. Broj preduzea koja proizvode graevinske materijale, takoe ostvaruje visok porast (od 44 u 2005. godina na 101 preduzee u 2008, ili indeks 230). Broj preduzea proizvoaa graevinskih materijala je relativno ravnomernije teritorijalno rasporeen i to u optinama Bijelo Polje (24.8% u 2008), Mojkovac (20,8%), Berane (16,8), Kolain (11,9%), abljak (9,9%) i Plav (7,9%). Samo optina avnik nema graevinsko preduzee, dok u optini Andrijevica ima samo jedno. Dinamiki porast broja preduzea koja proizvode graevinske materijale, pored ostalog, ukazuje na vee korienje domaih prirodnih resura i oslanjanje na vlastite potencijale. Utvrena prirodna bogatstva zemlje su pretpostavka za dalji razvoj industrije graevinskih materijala, to e svakako pozitivno uticati ne samo na privredni razvoj i zaposlenost optina i drave u cjelini, ve i na stanje bilansa plaanja. Najvaniji segment su najznaajnija preduzea koja su nosioci graevinskih aktivnosti, a ona su i u najveem broju svrstana u ifru 045210 Grubi graevinski i specijalni radovi (Tabela 9). Od ukupno 1.043 registrovanih graevinskih preduzea u ovoj oblasti aktivno je 527, to predstavlja oko 51% registrovanih.
Tabela 9 Naziv djelatnosti 045210 SJR REGION preduzea ukupno SRR JUR SJR zaposleni ukupno 3.086 63 SRR 1.806
Kotor Tivat
Grubi gra. i spec. radovi regist. preduzea Grubi gra. i spec. radovi - aktivna preduzea ODNOS aktivna / registrovana preduzea
106 55 52%
338 183 54%
599 289 48%
1.043 527 51%
218
1.062
Br. Registrovanih sa za grube gradj. Radove Br. Aktivnih sa za grube gradj. Radove
300 250 200 150 100 50 0 Pluine Andrijevica Bijelo Polje Danilovgrad Mojkovac Kolain Podgorica Berane Ulcinj Herceg Novi abljak Pljevlja Roaje Cetinje avnik Budva Niki Plav Bar
Sjeverni region
Sredinji region
Juni region
Spoznaje o nosiocima graevinske djelatnosti ogledaju se u broju subjekata, broju zaposlenih radnika, prihodu, kao i u visini dobitaka ili gubitaka pomou kojih samo priblino utvrujemo specifinu teinu preduzea i grane u kojoj je preduzee zastupljeno. Od ukupnog broja registrovanih preduzea (privrednih drutava) u Centralnom registru Privrednog suda po optinama i regionima, oko 48% registrovanih se smatra aktivnim (pri emu se pod aktivnim smatraju preduzea koja su prijavila prihod poreskoj upravi zakljuno sa 2008. godinom ili
JUR
P R I J E D L O G
dostavila izvjetaj Centralnoj banci zakljuno sa 2007. godinom).68 Na osnovu podataka Fonda PIO o broju zaposlenih moe se vidjeti da crnogorsko graevinarstvo poiva na malim preduzeima69 koja ne nude razvoj u ovoj konstelaciji, jer velikih preduzea kao nosioca razvoja i nema. Prema podacima o ukupnom broju registrovanih preduzea u Centralnom registru Privrednog suda u zavisnosti od tipa privrednog drutva vidi se da je dominantni oblik organizacije drutvo sa ogranienom odgovornou i po broju takvih preduzea i po broju zaposlenih. U tabeli 10 prikazani su podaci za 10 najveih crnogorskih graevinskih preduzea kategorisani prema aktivi, prihodima iz bilansa uspjeha i prosjenom broju zaposlenih tokom 2007. godine. Podaci su ilustrativni za ocjenu stanja graevinarstva i industrije graevinskih materijala jer navedena privredna drutva imaju ukupno 1566 zaposlenih ili oko 13% ukupnog graevinarstva ili 50% zaposlenih od glavnih nosilaca graevinskih aktivnosti.
Tabela 10 sifra r.b.
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Kategorizacija Sjedite zaposleni

S S S S S M M S S S
Skraeni naziv privrednog drutva (preduzea)

CIJEVNA KOMERC ELEBI TEHNO PUT KROLING ZAVOD ZA IZGRADNJU BARA CRNAGORAPUT ZETAGRADNJA MEHANIZACIJA i PROGRAMAT GRADNJA PROMET NOVI PRVOBORAC
prihodi
S S S S M S S M S M
PODGORICA PODGORICA PODGORICA DANILOVGRAD BAR PODGORICA PODGORICA NIKI DANILOVGRAD HERCEG NOVI
045210 045210 045210 045210 045210 045230 045210 045210 045210 045210
V S S S S S S M M M
68 69
Ovi kretirijumi su usvojeni na osnovu raspoloivosti podataka u trenutku izrade Strategije Kategorije malih, srednjij i velikih preduzea zavise od prosjenog broja zaposlenih, ukupnog prihoda na godinjem nivou i ukupne aktive. Granice podjele su definisane lanom 3.a Zakona o raunovodstvu i reviziji Sl. list CG 80/08
aktiva
64
P R I J E D L O G
Prema podacima za 10 prirednih drutava (osam sa preko 50 zaposlenih i 2 sa manje od 50 zaposlenih), u strukturi sredstava pet privrednih drutava dominiraju obrtna sredstva, a u ostalih pet stalna sredstva. Na bazi ovakve strukture moe se konstatovati da polovina od analiziranih drutava imaju relativno skromnu ekipiranost. Kod ostalih pet, gdje dominiraju obrtna sredstva, mogue je veliko uee potraivanja od kupaca i zaliha. Kod izvora sredstava dominantno je uee obaveza (kratkoronih i dugoronih). Kod osam drutava dominiraju kratkorone obaveze. Analiza uspjenosti poslovanja pokazuje da devet drutava ostvaruje pozitivne finansijske rezultate, a samo jedno negativne. Veina crnogorskih graevinskih kompanija usmjerena je uglavnom na poslovanje na domaem tritu. Problemi koje treba prevazii potiu iz sveukupnog okruenja u kome su privredna drutva u zadnjih nekoliko godina, manje ili vie uspjeno, odravala svoju egzistenciju. Karakteristike graevinarstva u Crnoj Gori su: veliki broj pasivnih preduzea (52%), a samo 48% od ukupno registrovanih su aktivna, nema velikih preduzea koje su nosioci razvoja, samo mali broj srednjih preduzea, a ostatak ine mala preduzea, mali broj zaposlenih u preduzeima (2,72 po registrovanom preduzeu, 2,41 po registrovanom preduzeu za grube graevinske radove, 5,70 po aktivnom preduzeu, to je manje od prosjeka evropskog graevinarstva), neravnomjerna regionalna distribucija graevinskih preduzea, sa najveim brojem registrovanih preduzea u junom regionu, priblino u primorskom i sredinjem regionu, i u najmanjoj mjeri u sjevernom regionu, inostrana drutva su najvie zastupljena u ovom sektoru, motivisana potencijalom trita sa visokom dobiti, znaajno uee nerezidentnih graevinskih radnika u privreivanju graevinskih preduzea, velike kratkorone obaveze koje su na visini stalne imovine koja je vjerovatno garant za te kredite, prisutnost velikih zaliha u poslovanju preduzea, mali broj preduzea je sertifikovao sisteme za upravljanje kvalitetom, nedostatak resursa u preduzeima, nedostatak slobodnih finansijskih sredstava, nezadovoljavajui nivo mehanoopremljenosti u veini preduzea - zastarjela oprema i mehanizacija, loa i neefikasna organizacija, loa i neefikasna produktivnost, nedostatak kvalitetnih kadrova - nedovoljan broj kvalifikovanog i visokostrunog kadra, oteano dobijanje bankarskih garancija, preduzea sa istom vrstom ponude, ogranieni uslovi za kolovanje kroz rad tehnikog kadra, prisutna nelikvidnost kod izvoaa radova i naruilaca posla, nagomilani gubici, nedovoljna razvijenost domae proizvodnje graevinskih materijala - uvozna zavisnost operative.
Organizacioni i tehnoloki nivo poslovanja u nekim kompanijama danas je na niskom nivou, to ih ini neatraktivnim ak i za investitore koji su skloni velikim poslovnim rizicima prilikom kupovine istih. Osim toga, neke kompanije imaju problema sa amortizovanou osnovnih resursa, mehanizacija i oplate, kao i nedostatak obrtnih sredstava i smanjenu kreditinu sposobnosti. Generalna ocjena je da su srednja i mala preduzea pokazala veu fleksibilnost tj. ilavost, jer su na promjene trita reagovala bre i kvalitetnije nego vea. Dio preduzea je kroz privatizaciju dobio nove vlasnike ili obezbijedio povoljne kredite za pokretanje projekata.
65
P R I J E D L O G
injenica je da je najvei broj graevinskih kompanija jo uvijek nedovoljno organizaciono i tehnoloki razvijen da zadovolji uslove tendera sa stranim kapitalom, pa je otvoren prostor za nastup inostranih graevinskih kompanija koje su se ve uspjeno pozicionirale u itavom regionu. Primjeri su Alpine, Vinci, Strabag, Porr i Skanska.

U narednim godinama opti privredni ambijent u znatnoj mjeri bie okrenut uslovima globalne ekonomske i finansijske krize sa odnosima meuzavisnosti u osnovnim finansijskim tokovima i prelivanjem uticaja na realnu sferu, sa mnogostrukim implikacijama na svjetsku ekonomiju. Kriza u graevinarstvu svoj zenit dostii e ove godine, a kao posljedicu e imati opasno ugroenu likvidnost banaka. Pretpostavke su da e objektivne prijetnje i rizici predstavljati usporavanje ili odlaganje dijela najavljenih investicija, smanjenje aktivnosti u graevinarstvu i redukciju kreditnog potencijala, otean pristup kreditima u sektoru graevinarstva i poveanje kamata. U narednim godinama treba oekivati ozdravljenje najveih svjetskih privreda to e se odraziti na ukupnu potranju i vee iskoriavanje prirodnih, finansijskih i ljudskih resursa Crne Gore. S tim u vezi, smanjenje razvojnih performansi privrede zemlje ne treba oekivati na dui rok. Mjere ekonomske i razvojne politike Vlade oblikovane su za period od 2008-2011. godine70 za saniranje posljedica po domau privredu kao rezultat nastalih poremeaja u globalnoj ekonomiji. Preduslov dugoronog razvoja graevinarstva su graevinske firme (preduzea). One trebaju da su teritorijalno pravilno disperzirane, na visokom organizacijskom i tehniko-tehnolokom nivou sa podignutim obrazovnim nivoom zaposlenih kadrova, funkcionalno integrisane u vie oblike i u vezi sa drugim firmama koje su osposobljene za razvojno istraivaki rad, koje imaju bolju kvalifikacijsku strukturu, bolju unutranju organizaciju, ime na domaem i eventualno stranom tritu, koje u svom poslovanju primjenjuju marketing koncepciju i prate razvoj trinih potreba. U stabilnim optim uslovima, samo preko takvih firmi, moe prodrijeti savremena tehnologija, kvalitetnije i jeftinije graenje. Polazei od oekivanih investicija u kapitalnu infrastrukturu, prije svega u izgradnji putne infrastrukture, treba usmjeriti pravce djelovanja ka osposobljavanju i jaanju kapaciteta preduzea u niskogradnji. Imajui u vidu strukturu oekivanih ulaganja u visokogradnji, prije svega izgradnji ugostiteljskih objekata visoke kategorije, prioritet treba dati razvoju kapaciteta za izvoenje zanatskih, instalaterskih i uopte specijalistikih radova koji su visoko akumulativni i za ije izvoenje je lake obezbijediti zainteresovanost radnika. Evidentirano je da se u strukturi investicionih projekata svake godine znaajno poveava izvoenje radova rekonstrukcije objekata tako da i ova aktivnost pripada stratekom pravcu specijalizacije graevinske operative. Treba postii da crnogorska graevinska operativa postane nosilac ili partner u realizaciji projekata originalnih i kompleksnih rjeenja za sve vrste konstrukcija i objekata, od projektovanja do izvoenja sa visoko strunim timom, koristei naprednu tehnologiju i praktina iskustva, vodei rauna o ouvanju ivotne sredine. Ovo se moe postii na dui rok sa konkretnom podrkom drave i banaka (kreditna, poreska i druga vrsta olakica) nabavci savremenih postrojenja, opreme i mehanizacije i stvaranju kapaciteta za proizvodnju graevinskih materijala.
Pravci djelovanja u okviru STRATEKOG OPREDJELJENJA 5 JAANJE KONKURENTNOSTI GRAEVINSKE OPERATIVE
1. Utvrditi sistem podsticajnih mjera graevinskim preduzeima za uvoenje Sertifikovanog

sistema upravljanja kvalitetom i uvoenje sistema upravljanja izvrenjem 1.1. Uvoenje ISO 9000 i ISO 14000 u graevinskim preduzeima. 1.2. Primjena standarda ISO 10006 - Kvalitet u upravljanju projektima. 1.3. Uvoenje stimulansa za projektovanje i graenje energetski efikasnih objekata i upotrebu ekolokih materijala u graevinarstvu.
70
Ekonomski i fiskalni program za Crnu Goru 2008-2011- Ministarstvo Finansija Crne Gore
66
P R I J E D L O G
2. Ponuditi finansijske i ostale mehanizme preko Investiciono razvojnog Fonda Crne Gore i ostalih
institucija za unaprjeivanje tehnike, organizacione i druge osposobljenosti graevinske operative 2.1. Prioritet u Implementaciji informacionih tehnologija. 2.2. Kreditiranje izvozno orjentisanih graevinskih preduzea. 2.3. Dostupnost povoljnih kredita graevinskim preduzeima za obnovu mehanoopremljenosti, upotrebu novih tehnologija i obrtnih sredstava. 2.4. Podsticaj uvoenja tehnologija, oprema i materijala u saglasnosti sa svjetskim standardima za ivotnu sredinu i odrivi razvoj. 2.5. Praenje bankarskim garancijama za izvozno orientisana preduzea i meunarodne tendere u Crnoj Gori. 2.6. Transformacija graevinski preduzea putem reinenjeringa poslovnih procesa. 2.7. Stvaranje kompetentnih radnika kroz vjetine-nadogradnju i poboljanje znanja. 2.8. Uvesti mjere podsticaja graevinske operative za izvoenje radova u inostranstvu.
3. Kontinuirano sprovoditi aktivnosti na suzbijanju bespravne gradnje i rada na crno, kao

generatora sive ekonomije 3.1. Ojaati kapacitete inspekcija u oblastima zatite prostora, graevinarstva, zatite na radu i dr. 3.2. Donijeti zakonski okvir za rjeavanje problema objekata podignutih bez graevinske ili upotrebne dozvole u uslovima nepostojanja urbanistikih planova u skladu sa preporukama Beke deklaracije i korienjem iskustava drugih zemalja (legalizacija objekata gdje je mogue uklapanje u nove urbanistike planove).
4. Implementirati FIDIC ugovore u domaim graevinskim projektima

4.1. 4.2. Revidovati propise o postupku nabavke robe, usluga i radova, te propise o licenciranju izvoaa. Izvriti izmjenu i dopunu Zakona o javnim nabavkama u dijelu modela ugovora koji treba biti baziran na FIDIC-ovim uslovima i domaoj regulativi u djelu posebnih uslova. Donijeti propis o registru i kategorizaciji privrednih drutava koja se bave izvoenjem radova na izgradnji objekata. Donijeti propis sa uslovima za obavljanje djelatnosti upravljanja projektima izgradnje objektata. Donijeti Uzanse o graenju ili inkorporirati u pripadajuem zakonskom segmentu.
5. Implementirati postupak klasifikacije i kvalifikacije u javne radove

5.1. 5.2. 5.3.
6. Povezivanje preduzea u saveze (klastere) preko aktivnog uea Vlade, Privredne komore,
lokalne samouprave, Univerziteta, sindikata i drugih) 6.1. Stvaranje klastera i povezivanje crnogorskih graevinskih preduzea radi zajednikog nastupa na domaim ili inostranim tritima.
7. Regulisati primjenu najsavremenijih mjera bezbjednosti i zatite zdravlja pri radu 8. Inicirati periodino prikupljane i publikovanje podataka od strane Privredne komore - Odbora
za graevinarstvo kao osnova za preduzimanje mjera podsticaja za unapreenje ljudskih resursa i preduzea u cjelini 8.1. Podaci o raspisanim inostranim tenderima. 8.2. Podaci neophodni za uee graevinskih preduzea na inostranim tenderima. 8.3. Podaci vezani za domae trite i graevinska preduzea (broj, struktura, veliina, ifra djelatnosti itd.).
9. Donoenje savremene tehnike regulative, propisa i normi

9.1. Prihvatiti EU tehniku regulativu
10. Podsticati razvoj i formiranje jakih konsultantskih i projektantskih kua

10.1. Omogiiti povoljno kreditiranje za formiranje, udruivanje, rad i razvoj (preko uvoenja kompenzacija od strane Vlade) pogotovo kod formiranja konsultantskih kua.
67
P R I J E D L O G
8. STRATEKO OPREDJELJENJE 6 FORMIRANJE ADEKVATNE STRUKTURE RADNE SNAGE U OBLASTI GRAEVINARSTVA
8.1. UVOD
U modernoj ekonomiji ni jedan resurs nije tako vaan kao ljudi sa svojim znanjima i vjetinama koje ih ine kompetentnim u upravljanju promjenama. Razvoj ljudskih resursa je bitna karika razvoja djelatnosti i ekonomije uopte. Ulaganje u ljudske resurse poboljava efikasnost i uspjenost javnog sektora. Pokazatelj ulaganja u ljudske resurse oblikovan je na temelju podataka o ukupnom broju obrazovanja uz rad po zaposlenom. Obrazovanje i struno usavravanje odreuju kvalitet ljudskih resursa, a razvoj ljudskih resursa utie na produktivnost i konkurentnost djelatnosti. Zaostajanje u razvoju sistema obrazovanja i nedovoljna ulaganja postaju ograniavajui faktor dugoronog odrivog razvoja svake zemlje. Uveliko odmakla reforma obrazovnog sistema u Crnoj Gori temelji se na izboru originalne strategije inspirisane pozitivnim tradicijama i nasljeem uz ugraivanje tendencija savremenog drutva i pozitivnih rjeenja razvijenih obrazovnih sistema u Evropi.

Ova analiza odnosi se na obrazovni profil radne snage i sektor obrazovanja u oblasti graevinarstva u Crnoj Gori. Cilj je da se u okviru projekta "Strategija razvoja graevinarstva Crne Gore do 2020. godine", izvri analiza: pravnog i institucionalnog okvira; zainteresovanih strana u procesu obrazovanja; obrazovnog sistema u Crnoj Gori i obrazovnih profila radne snage u graevinarstvu sa aspekta potreba trita rada. Na osnovu toga uraena je SWOT analiza, predvieni su dalji pravci razvoja obrazovnog sistema i dat je predlog mjera sa akcionim planom. 8.2.1. Pravni okvir obrazovanja i zapoljavanja Funkcionisanje obrazovnog sistema je regulisano odgovarajuom zakonskom regulativom, poev od Ustava Crne Gore preko zakona o obrazovanju na razliitim nivoima do pravilnika koji detaljnije reguliu odgovarajuu problematiku, a to su: Opti zakon o obrazovanju i vaspitanju ("Sl. list RCG", br. 64/02, 31/05, 49/07 i "Sl. list Crne Gore", 04/08), Zakon o priznavanju i vrednovanju obrazovnih isprava ("Sl. list Crne Gore", br. 04/08, Zakon o strunim nazivima ("Sl. List SRCG", br. 24/73), Zakon o gimnaziji ("Sl. list RCG", br. 64/02, 49/07), Zakon o strunom obrazovanju ("Sl. list RCG", br. 64/02, 49/07), Zakon o visokom obrazovanju ("Sl. list RCG", br. 60/03, "Sl. list Crne Gore", br. 04/08, ), Zakon o obrazovanju odraslih ("Sl. list RCG", br. 64/02 od 28.11.2002, 49/07 od 10.08.2007). Prema Zakonu o strunom obrazovanju srednje struno obrazovanje se stie na nivou nieg (2 godine), srednjeg (3 ili 4 godine) i vieg strunog obrazovanja uz posebno naglaene ciljeve od znaaja za uspostavljanje tijesne veze izmeu obrazovanja i trine privrede. Struno obrazovanje stie se kroz obrazovne programe formirane u skladu sa standardima zanimanja. Standarde zanimanja donosi ministarstvo nadleno za poslove rada, na predlog Savjeta za struno obrazovanje.
68
P R I J E D L O G
Prema Zakonu o obrazovanju odraslih, ono se ostvaruje u kolama ili u specijalizovanim organizacijama za obrazovanje odraslih koji ispunjavaju propisane uslove. Oblici obrazovanja odraslih su: formalno i neformalno obrazovanje i informalno uenje. Programe obrazovanja za dokvalifikaciju, prekvalifikaciju, usavravanje i specijalizaciju, obrazovanje uz rad i druge oblike obrazovanja i osposobljavanja propisuje ministarstvo nadleno za poslove rada, na predlog Savjeta za obrazovanje odraslih uz pribavljanje miljenja zainteresovanih ministarstava, Zavoda za zapoljavanje Crne Gore i Udruenja poslodavaca (predlaganje zanimanja za koja se pripremaju odgovarajui programi i staranje o praktinom obrazovanju za ta zanimanja). Javni interes u obrazovanju odraslih utvruje se Planom obrazovanja odraslih, koji donosi Vlada, na predlog nadlenog savjeta, uz pribavljanje miljenja Zavoda za zapoljavanje, Udruenja poslodavaca, organa jedinice lokalne samouprave i zainteresovanih ministarstava. U svijetlu ukupnog procesa reforme obrazovanja i ostvarenja ciljeva Vlade Crne Gore definisanih u dokumentu Agenda ekonomskih reformi Crne Gore71 i posebno u svjetlu aplikacije za pristupanje Evropskoj Uniji, u proteklom periodu intezivno je raeno na unapreenju svih oblasti razvoja uz usaglaavanje sa evropskom regulativom. U tom smislu u oblasti obrazovanja posebno je znaajan i Zakon o nacionalnim strunim kvalifikacijama ("Sl. list Crne Gore", br. 80/08) i usvojena Strategija uspostavljanja nacionalnog okvira kvalifikacija u Crnoj Gori za period do 2010. godine, iji je cilj dalji razvoj crnogorskog obrazovnog sistema, harmonizacija sa EU obrazovnim prostorom, te postizanje jasnosti kvalifikacija i mobilnosti crnogorskih graana unutar EU. Crnogorski okvir kvalifikacija e, po uzoru na Evropski kvalifikacioni okvir, sadrati osam nivoa72, za razliku od dosadanjih stepena, pri emu najnii nivo predstavlja osnovna kola a najvii doktorske studije73. U okviru nivoa e biti podnivoi koji e obuhvatiti sve kvalifikacije, odnosno biti usaglaeni sa obrazovnim profilima koji su potrebni domaem tritu rada. Nacionalni okvir kvalifikacija treba da bude u tiijesnoj vezi sa tritem rada i treba da omogui lake prepoznavanje profesionalnih kvalifikacija u zemlji i inostranstvu. S tim u vezi je i donoenje nacionalne klasifikacije zanimanja zasnovane na Internacionalnom standardu klasifikacije zanimanja (ISCO88), na emu je rad ve zapoeo Zavod za zapoljavanje. U Crnoj Gori dvopartitni socijalni dijalog izmeu radnika i poslodavaca i njihovih predstavnika regulie se sa nekoliko zakona, meu kojma su Zakon o radu ("Sl. list CG", br. 49/08) i Zakon o trajku ("Sl. list RCG", 43/03, 61/04, 71/05 i "Sl. list CG", 16/07, 49/08), Zakon o zapoljavanju ("Sl. list RCG", 05/02, 79/04, 29/05 i "Sl. list CG", 12/07, 21/08), Zakon o zapoljavanju i radu stranaca (Sl.list CG. br. 22/08). Podzakonskim aktima blie se definie navedena materija. Zakon o zapoljavanju ureuje zapoljavanje kao djelatnost od javnog interesa i pitanja od znaaja za organizovano i produktivno zapoljavanje. Zakonom je izmeu ostalog, predvieno: stipendiranje; kreditiranje za investiciona ulaganja u zapoljavanje po osnovu novih proizvodnih i drugih mogunosti i sufinansiranje sezonskog zapoljavanja. Osim toga, u skladu sa zakonom i odgovarajuim podzakonskim aktima definisane su obaveze Zavoda za zapoljavanje: profesionalnu orjentaciju, struno osposobljavanje, prekvalifikaciju ili dokvalifikaciju, inoviranje znanja nezaposlenih lica, osposobljavanje pripravnika za samostalan rad i druge oblike osposobljavanja. Zakonom o zapoljavanju i radu stranaca uvode se obaveze dobijanja radnih dozvola za rad stranaca. Utvrivanje broja radnih dozvola za strance e se vriti formiranjem kvota, a koje utvrdjuje Vlada CG, na predlog Ministarstva rada, uz prethodno pribavljeno miljenje resornih ministarstava i Socijalnog savjeta. 8.2.2. Analiza kljunih uesnika Obrazovnu politiku u Crnoj Gori vodi Skuptina i Vlada preko Ministarstva prosvjete i nauke. Ministarstvo je odgovorno za definisanje dravne politike u obrazovanju, strukturiranje i finansiranje obrazovanja, osnivanje i upravljanje obrazovnim ustanovama u dravnoj svojini, pripremanje
71 72
Strategija uspostavljanja Nacionalnog okvira kvalifikacija Strategija uspostavljanja Nacionalnog okvira kvalifikacija 73 Crna Gora Cetinje Konferencija 08-09. jul 2008. NQF EQF (primjer Crne Gore). mr. sc. azim Fetahovi. Ministarstvo prosvjete i nauke Crne Gore www.coe.int/t/dg4/highereducation/Source/Cetinje08_Montenegro.ppt
69
P R I J E D L O G
zakonske regulative u domenu obrazovanja i nauke, implementaciju zakona i drugih propisa, struno usavravanje nastavnika, donoenje nastavnih planova i programa, odobravanje udbenika i udbenike literature, razvoj nauno-istraivake djelatnosti, razvoj naunih i naunoistraivakih organizacija i slubi. Radi depolitizacije i deregulacije sistema znaajan dio ovlaenja i odgovornosti sa Ministarstva prenoen je na struno-savjetodavne organe: Savjet za opte obrazovanje, Savjet za struno obrazovanje, Savjet za obrazovanje odraslih, Savjet za visoko obrazovanje i Savjet za nauno-istraivaku djelatnost. Pratei pozitivne primjere u reformi obrazovanja u razvijenim zemljama Evrope, Ministarstvo prosvjete i nauke se opredijelilo za decentralizaciju sistema u upravljanju i prenoenje dijela svojih nadlenosti na druge institucije, sa ciljem obezbjeivanja i unapreivanja kvaliteta obrazovnovaspitnog rada. Iz tog razloga formirane su institucije: - Zavod za kolstvo, - Centar za struno obrazovanje, - Ispitni centar Crne Gore i - ENIC centar. Centar za struno obrazovanje CSO je osnovan kao samostalna institucija socijalnog partnerstva, od strane Vlade, Privredne komore, Saveza sindikata i Zavoda za zapoljavanje Crne Gore, zbog specifinosti u organizovanju i realizaciji srednjeg strunog obrazovanja, a radi neophodnosti uea socijalnih partnera u strukturiranju i finansiranju strunog obrazovanja. Aktivnosti Centra za struno obrazovanje su u funkciji ostvarivanja ciljeva reforme strunog obrazovanja i obrazovanja odraslih u skladu sa Evropskim opredjeljenjima. ENIC CENTAR (EVROPSKA MREA INFORMACIONIH CENTARA) osnovan je u Ministarstvu prosvjete i nauke u skladu sa zahtjevima Lisabonske konvencije o priznavanju i ujednaavanju akademskih kvalifikacija u oblasti visokog obrazovanja. Osnovan je u cilju slobodnog protoka informacija koje se odnose na priznavanje diploma i ostalih kvalifikacija steenih u inostranstvu, pruanje informacija o nacionalnom obrazovnom sistemu i obrazovnim sistemima u inostranstvu, a u svrhu olakavanja i poveanja mobilnosti i razmjene profesora, studenata i radne snage. Ovaj proces prati i usaglaena zakonska regulativa u oblasti priznavanja i vrednovanja obrazovanja Zakon o priznavanju i vrednovanju obrazovnih isprava ("Sl. list Crne Gore", br. 04/08). Ostali kjuni uesnici sa bitnim ulogama u kreiranju i razvoju obrazovanja, naroito sa aspekta njegove usklaenosti sa zahtjevima trita rada i trine ekonomije uopte su: Udruenje poslodavaca i Zavod za zapoljavanje Crne Gore. 8.2.3. Analiza obrazovnog sistema u Crnoj Gori 8.2.3.1. Formalno obrazovanje Formalno obrazovanje obuhvata: visoko obrazovanje, opte srednje obrazovanje, srednje struno obrazovanje i osnovno i predkolsko obrazovanje i vaspitanje, pri emu ovi zadnji oblici obrazovanja nijesu od znaaja za analizu. Opte srednje obrazovanje gimnazije - Reforma obrazovnog sistema Crne Gore donijela je promjene u gimnazijskom obrazovanju. Novi koncept gimnazije je opeg tipa, u kojem je jedan dio posveen opteobrazovnim predmetima, a drugi dio nastavnog plana je posveen izbornim predmetima koje usvaja Savjet za opte obrazovanje. Na ovaj nain fleksibilnija gimnazija omoguava bolju prohodnost ka visokom obrazovanju, ukljuujui tu i fakultete za graevinarstvo, arhitekturu i geodeziju. Srednje struno obrazovanje - Kako je navedeno u Knjizi promjena74, za period 2005-2009. godine prioriteti u strunom obrazovanju su nastavak izrade i primjene novih ili revidiranih standarda zanimanja i obrazovnih programa usklaenih sa zahtjevima trita. Vano je naglasiti i tenju za racionalizacijom i restruktuiranjem mree strunih kola u cilju funkcionalnijih obrazovnih ishoda. Struktura strunog obrazovanja u Crnoj Gori je: nie struno obrazovanje (dvije godine), srednje struno obrazovanje (tri ili etiri godine) i vie struno obrazovanje (dvije godine, posle srednjeg obrazovanja).
74
Knjiga promjena, paragraf 6.2
70
P R I J E D L O G
U dijelu strunog obrazovanja u oblasti graevinarstva obuhvaena su 4 podruja rada, a to su: graevinarstvo, arhitektura, geodezija i geologija. Od 47 srednjih kola u Crnoj Gori, 37 su srednje strune ili srednje mjeovite kole, a samo 4 od njih, sa ukupno 13 odjeljenja, direktno obrazuje kadrove za potrebe graevinarstva75. To su kole u Podgorici, Plavu, Nikiu i Herceg Novom. Za zanimanja koja ne spadaju u podruje rada Geodezija i graevinarstvo, ali su neophodni za razvoj graevinarstva, a to su bravari, instalateri, zavarivai itd, postoje jo 6 strunih kola sa ukupno 16 odjeljenja. Najvie je srednjih strunih kola iz oblasti graevinarstva u centralnom regionu. U Podgorici, u srednjoj graevinsko-geodetskoj koli, godinje se raspisuje konkurs za oko 230 uenika76, zatim slijedi srednja struna kola u Nikiu (gde postoji smjer za geodeziju i graevinarstvo), koja za graevinarstvo raspisuje konkurs za 60 uenika, a zajedno sa ostalim smjerovima iz oblasti mainstva raspisuje ukupno 270 mjesta. Zatim slijede sjeverni region, gdje su zastupljeni samo arhitektonski tehniari, monteri suve gradnje, bravari, instalateri i zavarivai, a gdje se godinje raspisuje konkurs za ukupno 180 uenika. Na samom zaelju po broju kola, odjeljenja i upisanih uenika iz navedenih oblasti je juni region Crne Gore gdje su zastupljeni samo monteri suve gradnje i bravari, sa ukupno 35 upisanih uenika godinje. Ovdje su uzeti u obzir i obrazovni profili bravari, instalateri i zavarivai kao i profili iz oblasti elektrotehnike, jer su indirektno vezani za proces izgradnje. Ministarstvo prosvjete i nauke i Centar za struno obrazovanje, svjesni nedostatka kadrova u oblasti graevinarstva, preduzeli su korake za prevazilaenje ove situacije i zapoeli sa izradom novih obrazovnih programa iz oblasti graevine. Od esnaest uraenih programa, tri su bila iz ove oblasti (arhitektonski tehniar, tesar, monter suve gradnje). Do kolske 2009/2010. godine uraeno je 7 programa za trogodinje kole i 6 programa za etvorogodinje kole. Ministarstvo prosvjete i nauke je, u saradnji sa meunarodnim donatorima, opremilo kolske radionice neophodnom opremom. U renoviranje i nabavku opreme u Graevinsko-geodetskoj koli u Podgorici uloeno je 120.000 eura. U sljedeoj tabeli dati su podaci o broju upisanih uenika za poslednje 4 godine za III i IV stepen strune spreme iz oblasti graevinarstva. Na bazi ovih podataka evidentan je rast broja upisanih, posebno za trei stepen strune spreme gdje je za posljednjih 3 godine broj povean za 73%. naziv 4-ti stepen strune spreme 3-i stepen strune spreme Visoko obrazovanje Visoko obrazovanje iz oblasti graevinarstva ostvaruje se na Univerzitetu Crne Gore na Graevinskom, Arhitektonskom i studijskom programu za Geodeziju u Podgorici. Struktura obrazovnog procesa na Univerzitetu u Podgorici je usaglaena sa savremenim kretanjima u Evropi. Graevinski fakultet u Podgorici (na kojem je prosjeno diplomiralo oko 20 studenata godinje) uz evidentan porast broja upisanih studenata nudi osnovne i postdiplomske studije iz oblasti graevinarstva i primijenjene osnovne studije menadmenta u graevinarstvu po modelima: - osnovne studije (3 godine); - specijalistike studije (3+1) na smjerovima: konstruktivni, saobraajni, inenjerskourbanistiki smjer, menadment i tehnologija graenja - magistarske studije (3+1+1) na smjerovima: konstruktivni, saobraajni, inenjersko urbanistiki smijer, menadment i tehnologija graenja. 2005. 446 296 2006. 499 300 2007. 543 404 2008. 627 518 UKUPNO 2115 1518
75 76
Statistiki godinjak Grne Gore 2008 Konkurs za upis uenika u I razred srednjih kola za 2008/2009 god.
71
P R I J E D L O G
Studijski program za Geodeziju je osnovan 2006 godine, kao samofinansirajui studijski program koji studije realizuje po strukturi 3+1+1, na kome se svake druge godine upie po 25 novih studenata, a oekuje se da e ubudue prerasti u Geodetski fakultet. Od septembra 2006. godine akademski studijski program arhitektura na Graevinskom fakultetu, prerastao je u Arhitektonski fakultet u Podgorici, kao samostalna jedinica Univerziteta Crne Gore. Osnovni studijski program je u trajanju od 4 + 1, kojim se stie diploma specijalista u arhitekturi na dva smjera: projektantski i urbanistiki. U pripremi su jednogodinji magistarski studij u trajanju od 2 semestra i trogodinji doktorski studij u trajanju od 6 semestara. 8.2.3.2. Neformalno obrazovanje u Crnoj Gori Knjiga promjena77 predstavlja niz optih ciljeva u oblasti obrazovanja odraslih, kao dijela reforme sistema obrazovanja. Za period od 2005. do 2009. godine prioriteti u oblasti obrazovanja odraslih usmjereni su na institucionalizaciju programa za obrazovanje odraslih kao dijela formalnog sistema obrazovanja, kao i poveanje ukupne stope upisa odraslih na programe obuke, usavravanja i kurseve, to obuhvata i doobuku za deficitarna zanimanja iz oblasti graevinarstva. 8.2.4. Analiza potranje i ponude radne snage u graevinarstvu Domae graevinarstvo nije doekalo na adekvatan nain anse koje su se zadnjih godina, nastajanjem graevinskog buma, ukazale u Crnoj Gori. Iako bi se na prvi pogled moglo zakljuiti da je deficit odgovarajuih kvalifikacija doveo do ovakvog stanja u graevinarstvu, taj deficit prije predstavlja posljedicu nepostojanja adekvatne organizacije u tom sektoru. Stanje u sektoru je to koje generira tranju za pojedinim vrstama rada i time utie na popularnost tog zanimanja. Realno, teak fiziki rad, teki uslovi rada, male zarade, radno angaovanje van mjesta prebivalita, rad na odreeno vrijeme i nedovoljna zatita na radu su osnovni razlozi nepopularnosti graevinskih zanimanja. Dopunski razlog za nepovoljno stanje je i obrazovni sistem Crne Gore koji u duem periodu nije vodio pravilnu politiku usmjeravanja kadrova. Prema podacima Zavoda za zapoljavanje Crne Gore78 u 2003. godini je broj zaposlenih u oblasti graevinarstva bio 6101, u 2005. godini bilo je 7563 zaposlenih; u 2006. godini 6853, u 2007. god. 8100 ili 3.8% od ukupno zaposlenih u Crnoj Gori, da bi u 2008. godini naglo porastao na 12500 u prvom i drugom kvartalu, a 13300, ili 6% od ukupno zaposlenih, u treem kvartalu 2008. godine. Prema podacima Zavoda za zapoljavanje79 poetkom 2009. godine objavljen je konkurs za 104 zanatlije i pomona graevinska radnika, 3 graevinska tehniara, 2 geometra, 9 diplomiranih graevinskih ininjera i 2 diplomiranih inenjera arhitekture. Prema ovim podacima samo u Podgorici i Danilovgradu postoji deficit kadrova III i IV-og stepena srednje strune spreme, i to za sljedea zanimanja: armirai, tesari, rukovaoci graevinskih maina, keramiari i geometri. Ponuda za arhitektonske tehniare, graevinske tehniare za visokogradnju, niskogradnju i hidrogradnju, kao i za geodetske tehniare je znatno vea od potranje, to je vjerovatno nerealna slika stvarne situacije i rezultat momentalne ekonomske krize. Da bi se dobila to realnija slika o stanju deficitarnosti kadrova, u 2008. godini sprovedena je anketa na uzorku od 2117 preduzea80 (od kojih je 94 iz oblasti graevinarstva) prema kojoj 46,15% poslodavaca smatra da postoji deficit radne snage u Crnoj Gori. Prema broju potrebnih izvrilaca za deficitarna zanimanja na drugom mjestu je graevinarstvo sa 25,56% (1.148 nedostajuih izvrilaca). U ovoj djelatnosti zabiljeen je najvei rast deficitarnosti: u odnosu na 2006. godinu deficitarnost je skoro 10 puta vea, u odnosu na 2005. preko 10 puta i neto manje od 7 puta u odnosu na 2004 godinu. Najvei deficit javlja se u Podgorici, Baru, Budvi, Herceg Novom, a zatim slijede Bijelo Polje i Pljevlja. Na osnovu rezultata Ankete poslodavaca 2007/2008.g. broj deficitarnih zanimanja se poveava kao i broj lica u okviru nedostajuih zanimanja. U oblasti graevinarstva nedostaje preko 39%
77 78
Knjiga promjena, paragraf 7.2 Statistiki godinjak Crne Gore 2008 79 Informacija o ponudi, tranje, deficitima, suficitima i zapoljavanju kod zanimanja III i IV stepena srednje strune sprme na tritu rada u CG , ZZZ CG, 11.03.2009 80 Analiza deficitarnih zanimanja u Crnoj Gori, Zavod za zapoljavanie CG, Podgorica, maj 2008
72
P R I J E D L O G
izvrilaca za preko 14 zanimanja, najvie je izraena deficitarnost u okviru III stepena strunosti, dok je u IV stepenu taj procenat 19%, a u VII stepenu 7%. Na osnovu analize strukture deficitarnih zanimanja u okviru odreenog stepena strune spreme, moe se konstatovati sljedee: U segmentu II stepena strunosti najvei deficit je izraen za profilima kranovoa i pomonih graevinskih radnika. Kada je u pitanju III stepen strunosti najvie nedostaju: tesari, zidari, armirai, rukovaoci graevinskih maina, asfalteri, izolateri (u posljednje etiri godine uopte nije zabiljeena ponuda ovih profila), gipsari, fasaderi, keramiari i podopolagai. Kod IV stepena problem deficitarnosti je najvie zastupljen kod graevinskih tehniara, zatim geodetskih tehniara, tehniara za visokogradnju i niskogradnju, kao i geometara. U V i VI stepenu taj deficit nije toliko izraen a tie se prije svega specijalista (graevinskih tehniara, zidara, tesara i betoniraca). Kada je u pitanju VII stepen, najvie nedostaje diplomiranih inenjera geodezije i graevinarstva, zatim inenjera arhitekture. Tome u prilog ide i injenica da su geodezija i arhitektura tek od 2006. godine u Crnoj Gori poeli sa radom kao samostalni studijski programi. Po regijama situacija je sljedea: U sjevernom dijelu Crne Gore najvei deficit izraen je kod VII stepena strune spreme za zanimanje- inenjer graevinarstva, zatim slijedi - arhitekta, pa mainski inenjer. Razlog ovakvog stanja na tritu rada jeste migracija obrazovanog kadra u razvijeniji dio drave, najee u Podgoricu. Poslije VII stepena, najvei deficit je u III i IV stepenu za zanimanja: - stolar, tesar, zidar, bravar, zavariva, vodoinstalater, pa slijede druga zanimanja koja nisu povezana sa graevinarstvom. Najvei razlog za deficitarnost je migracija obrazovanog kadra u razvijeniji dio Crne Gore. U centralnoj regiji najizraeniji deficit je u III stepenu strune spreme za zanimanja: armira, tesar, zidar, rukovalac dizalica, rukovalac graev. maina, pa slijede druga zanimanja koja nisu povezana sa graevinarstvom. Nakon III stepena deficit je izraen kod VII stepena strunosti za zanimanja: Inenjer graevinarstva, na prvom mjestu, zatim i druga koja su vezana za graevinarstvo: Inenjer arhitekture, arhitektonski projektant, arhitekta dizajna i enterijera. Najvei deficit u junoj regiji uoava se kod III stepena strune spreme za zanimanja iz oblasti ugostiteljstva, a nakon tih zanimanja slijede: rukovalac dizalica, bravar, elektro- zavariva. Na drugom mjestu je, kao i u centralnom dijelu drave, VII stepen, gdje je najvei deficit izraen za zanimanje diplomirani inenjer graevinarstva. Najvei razlog za deficitarnost u centralnom i junom regionu je ekspanzija graevinarstva poslednjih godina. I prema oficijelnim podacima ZZZCG i podacima objavljenim od strane Privredne komore Crne Gore81 u poslednje etiri godine (2005-2008) postoji trend kontinuiranog rasta tranje za radnom snagom IV stepena strune spreme u graevinarstvu (rast od 178% u 2008. godini u odnosu na 2005. godinu). Najvea tranja je izraena za profilom graevinskog tehniara (70% od ukupne tranje), zatim geometra i geodetskog tehniara, dok je izuzetno mala tranja za profilom graevinskog tehniara za visokogradnju (1%). Po pojedinim zanimanjima, u periodu od 20052008 godine, najvei rast tranje je uoen kod geometara (rast od 522% u 2008. godini u odnosu na 2005. godinu). Postoji i trend kontinuiranog rasta tranje za radnom snagom III stepena strune spreme (rast od 126% u 2008. godini u odnosu na 2005. godinu). Najvea tranja za uskospecijalizovanim graevinskim zanimanjima je izraena kod tesara, armiraa, rukovaoca graevinskom mehanizacijom i zidara. Postoji trend rasta tranje i za radnom snagom VII stepena strune spreme (rast od 48% u 2008. godini u odnosu na 2005. godinu). Najvei rast tranje je uoen kod diplomiranih inenjera geodezije (rast od 368% u 2008. godini u odnosu na 2005. godinu). Na osnovu podataka Zavoda za zapoljavanje Crne Gore (ZZZCG) o ponudi radne snage82, evidentan je kontinuirani pad ponude radne snage IV stepena strune spreme (pad od 46% u 2008.godini u odnosu na 2005. godini). Najvei pad ponude je uoen kod graevinskog tehniara
81 82
Obrazovanje u graevinarstvu- problematika deficita radne snage, Privredna komora CG, Februar 2009 Ponuda radne snage se prikazuje kroz broj nezaposlenih radnika graevinske struke.
73
P R I J E D L O G
za niskogradnju (85% u 2008. godini u odnosu na 2005. godinu). Zatim slijede geodetski tehniar (66%) i graevinski tehniar za visokogradnju (62%). Postoji i trend kontinuiranog pada ponude radne snage III stepena strune spreme (pad od 40% u 2008. godini u odnosu na 2005. godinu). Najmanja ponuda uskospecijalizovanih graevinskih zanimanja je izraena kod asfaltera, gipsara, fasadera, podopolagaa, betoniraca i armiraa. Uoen je i pad ponude radne snage VII SSS (pad od 36% u 2008. godini u odnosu na 2005. godinu). Najmanja ponuda radne snage VII stepena strune spreme je uoena kod diplomiranih inenjera geodezije. to se tie kvaliteta radne snage zaposlenih u graevinarstvu, 73% poslodavaca su zadovoljni, a 21% su djelimino zadovoljni. Meutim, 35% ovih poslodavaca izjavljuje da su zadovoljni kvalietom kadrova na evidenciji Zavoda, 37% su djelimino zadovoljni, a 22% su nezadovoljni.83 Problem deficitarnosti u Crnoj Gori rjeavan je uvozom radne snage. Poslodavci ve dui niz godina, iako je sve vie izraenija potreba za radnom snagom, oekuju da kadrovi u sve veem broju i sa vie znanja i sposobnosti budu na raspolaganju samo u toku sezone. Nedovoljan broj potrebne radne snage u toku sezone moe se tretirati kao deficit privremenog karaktera, koji je jedino mogue rijeiti angaovanjem lica iz susjednih zemalja, to poslodavci i primjenjuju zadnjih 2-3 godine, jer znaju da iz obrazovnih institucija kadrovi sporo pristiu na trite rada. Prema podacima Zavoda za zapoljavanje, od ukupnog broja nerezidenata u 2008. godini najvie ih je bilo angaovano u sektoru graevinarstva (24.165 to je 41,83%), pri emu postoje nezvanine procjene da je taj broj iznosio i do 40.000. U 2008. godini, oko 45% nerezidenata koji rade u graevinarstvu bilo je angaovano iz Srbije, 25% iz Bosne, 20% iz Makedonije i 10% iz ostalih zemalja regiona. Postoji trend kontinuiranog rasta broja angaovanih nerezidenata u sektoru graevinarstva (rast od 1010% u 2008. godini u odnosu na 2005. godinu). Na osnovu lana 6 Zakona o zapoljavanju i radu stranaca (Slubeni list CG, broj 22/08), Vlada Crne Gore je donijela odluku o utvrivanju broja radnih dozvola za strance za godinu. Kvota za 2009. godinu iznosila je 39.450, od toga je 34.300 dozvola za sezonski rad stranaca, a od tih dozvola 13.500 je za sezonske poslove u oblasti graevinarstva. Prema izvjetaju ZZZCG o broju izdatih dozvola za zapoljavanje i rad stranaca u period od 1. januara do 3. jula 2009. godine, izdato je 2588 dozvola za sezonski rad i 1466 dozvola za zapoljavanje u oblasti graevinarstva. Najvei broj dozvola izdat je u Podgorici, zatim u Budvi, Herceg Novom i Nikiu. U sklopu izrade Strategije, izvrena je anketa u graevinskim preduzeima u Crnoj Gori. Veoma je mali broj preduzea koji su odgovorili na anketu, svega 22. Analizirajui odgovore u upitnicima moe se konstatovati: u 50% preduzea planira se poveanje broja zaposlenih, u vie od 50% preduzea preduzimaju se mjere za podizanje kvalifikacionog nivoa zaposlenih, nedostatak radne snage postoji u 56% anketiranih preduzea, od toga 77% se odnosi na nedostatak diplomiranih graevinskih inenjera, 23% na inenjere. Graevinski tehniari nedostaju u 33% sluajeva (u pojedinim preduzeima nedostaju i inenjeri i tehniari). broj zaposlenih po svim stepenima obrazovanja se neznatno poveava poslednje 4 godine. najvei je broj zaposlenih sa III stepenom obrazovanja (KV), zatim PKV, onda diplomiranih inenjera, zatim tehniara a najmanje inenjera (VI SSS)
8.2.5. Uticaj obrazovanja na smanjenje deficitarnosti Obrazovanje i obuka kako nezaposlenih tako i zaposlenih lica je mjera za ublaavanje nesklada ponude i tranje na tritu rada i otklanjanje deficitarnosti pojedinih zanimanja, a u tom smislu primarno je pravilno planiranje obrazovanja. U 2008. godini u Crnoj Gori u svim godinama u srednjem strunom obrazovanju u (iroj) oblasti graevinarstva upisano je ukupno 5896 uenika,
83
Analiza deficitarnih zanimanja u Crnoj Gori, Zavod za zapoljavanie CG, Podgorica, maj 2008
74
P R I J E D L O G
ime se samo ublaava deficitarnost strunih kadrova III i IV stepena. Od toga, najvie upisanih je u centralnom regionu, oko 66%, u sjevernom oko 24%, a samo 10 % u junom regionu. Prema podacima Statistikog godinjaka za 2008. god. na Graevinskom fakultetu studira 300 studenata, na Arhitektonskom fakultetu 211 a na Geodeziji, 45 studenata. Prema analizi dinamike diplomiranja, potreba od 123 diplomiranih graevinskih inenera bie zadovoljena tek za 6 godina, pod uslovom da se u meuvremenu potranja ne povea. Kod diplomiranih inenjera arhitekture situacija je znatno bolja, jer momentalna potranja trita iznosi 36, a godinje diplomira u prosjeku po 15 do 20 studenata. Kod strukture i dinamike produkcije radne snage iz sistema redovnog obrazovanja, treba imati u vidu i okolnost da, od ukupnog broja sada upisanih uenika, kolovanje u okviru odreenog stepena, zavri 80-85%, kao i da oko 60% njih, nakon toga, nastavlja kolovanje u viem stepenu istog, slinog ili drugog zanimanja. To znai da e, svega oko 40% od sada upisanog broja uenika srednjih kola, tek kroz 4 ili vie godina biti radno raspoloivo, odnosno, okonati kolovanje u okviru odreenog zanimanja a da e, isto tako, oko 40% njih koji su nastavili kolovanje na fakultetima, biti radno raspoloivo za 5 - 7 godina tj. nakon okonanja studija. Programi Zavoda za zapoljavanje iz oblasti strunog osposobljavanja i obuke nezaposlenih lica, ve sedam godina ublaavaju nesklad izmedu ponude i potranje na tritu rada. Ovim programima obuhvaeno je preko 20.000 nezaposlenih lica i sasvim je izvjesno da se i u narednom periodu moraju intenzivirati mjere za unapreenje kvaliteta radne snage u cilju vee prilagodljivosti potrebama potranje. U 2007. godini za potrebe poznatog poslodavca obukom za rad u graevinarstvu pripremljeno je 131 lice, dok je za potrebe trita rada pripremljeno 258 lica.

Poslednjih godina razvoj ljudskih resursa je predmet mnogih prouavanja i analiza irom Evrope. Na to su, svakako, uticali novi prodori informacione tehnike i tehnologije, promjene na tritu rada, trendovi i potrebe u sferi zapoljavanja, promjene u ekonomiji, drutvene i politike okolnosti. Analitiari su osnovni akcenat stavili na uspostavljanju takvog obrazovanja i osposobljavanja polaznika u kome bi oni sticali vjetine, znanja i kompetencije koje e im omoguiti bolje i fleksibilnije prilagoavanje novim uslovima rada, novim vrstama poslova i razliitim okolnostima u kojima se rad odvija. Evropska unija je postavila ciljeve za obrazovanje i obuku za 2010, koji slijede Lisabonsku strategiju razvoja konkurentnosti Evrope. Evropska unija nema za cilj usklaivanje obrazovnih sistema zemalja lanica, ve smatra da je obrazovanje jedan od osnovnih elemenata u izgradnji dobrobiti i razvoja u Evropi. Trenutno su u svim zemljama lanicama, kao i zemljama u procesu integracije, u toku procesi i napori na poveanju transparentnosti i zajednikih okvira za struno i profesionalno obrazovanje i obuku, kao i za visoko obrazovanje. Razvoj obrazovanja, koherentnost i realnost u obrazovnim politikama od najvee su vanosti ne samo za obrazovni sektor u Crnoj Gori, nego i za proces integracije u Evropsku Uniju. U cilju formiranja adekvatne strukture radne snage u oblasti graevinarstva neophodno je slediti principe odrivog razvoja i u tom pravcu definisane preporuke za razvoj obrazovnog procesa. Ove preporuke nalau da obrazovanje treba da bude:

usaglaeno sa momentalnim ali i buduim potrebama trita rada, dostupno svima: uenicima, odraslima, licima sa posebnim potrebama, nezaposlenima, doivotno kroz razne oblike usavravanja u struci fleksibilno - mobilnost unutar i izvan sistema, efektivno da omogui dostizanje eljenog nivoa kvalifikacija, zasnovano na saradnji i partnerstvu i da ukljui sve relevantne partnere u razvoju, upravljanju, implementaciji i kontroli; integrativni dio ukupnog sistema kvalifikacija - svaki nivo mora da priprema za sledei nivo i da obezbedi prolaz iz obrazovanja u osposobljavanje i nazad; racionalno - da optimalno koristi raspoloive resurse, funkcionalno jednostavno u pogledu organizacione strukture,
P R I J E D L O G
usmjereno ka postizanju odrivog razvoja.
Struno obrazovanje i obuka radne snage treba da prue svakom pojedincu mogunost pune socijalne participacije, unapreivanje kvaliteta ivota, lini izbor, zapoljavanje, mogunost kontinuiranog profesionalnog razvoja i mogunost kvalitetnijeg ivota u zdravoj ivotnoj sredini.
Pravci djelovanja u okviru STRATEKOG OPREDJELJENJA 6 FORMIRANJE ADEKVATNE STRUKTURE RADNE SNAGE U OBLASTI GRAEVINARSTVA 1 Dovravanje procesa reforme obrazovanja naroito u pogledu sistema nacionalnog okvira kvalifikacija 1.1 Izrada zakona o nacionalnom okviru kvalifikacija i stvaranje uslova za razvoj kvalifikacija baziranih na ishodima uenja. Donoenje nacionalne klasifikacije zanimanja, zasnovane na Internacionalnom standardu klasifikacije zanimanja (ISCO-88). Poveanje javnih izdvajanja za obrazovanje i razvoj ljudskih resursa i njihovo pravilno usmjeravanje 2.1 Uvoenje politike i podsticajnih mjera koje e stimulisati vea privatna ulaganja (smanjenje carine na uvoz, smanjenje PDV-a...). 2.2 Poveanje javnih izdvajanja za inicijalno i kontinuirano obrazovanje. Razvoj srednjeg i vieg strunog obrazovanja u cilju prevazilaenja problema deficitarnosti kadrova za odreene profesije i unapreenje struke uvoenjem novih metoda i tehnologija 3.1 Uspostavljanje aktivnije saradnje socijalnih partnera sa nadlenim ministarstvom pri definisanju /odreivanju potrebnih programa srednjeg i vieg strunog obrazovanja. Ovom mjerom e se smanjiti potreba naknadnih obuka. 3.2 Sprovoenje detaljne analize o potrebama trita rada i deficitarnim zanimanjima po regionima. 3.3 Otvaranje strunih kola (javnih ili privatnih), ili otvaranje odjeljenja za deficitarne struke u postojeim kolama, posebno u sjevernom regionu. 3.4 Priprema obrazovnih programa i osposobljavanje nastavnika za realizaciju programa deficitarnih zanimanja. 3.5 Priprema i akreditacija novih specijalistikih programa za aseizmiko projektovanje i planiranje prostora. 3.6 Obezbjeenje materijalnih sredstava za razvoj i opremanje obrazovnih ustanova (nastavna pomagala, knjige, kompjuterska oprema, laboratorije). Usklaivanje upisne politike sa potrebama trita rada i stratekim opredjeljenjima razvoja Crne Gore. Popularizacija graevinske struke kod uenika 4.1 Uspostaviti mehanizme profesionalne orijentacije, savetovanja i informisanja. 4.2 Obezbjeivanje sredstava za fondove za stipendiranje ili kreditiranje uenika i studenata koji se obrazuju za deficitarna zanimanja. 4.3 Promovisanje struke preko javnih prezentacija, broura, medija i sl, kako bi se razbila fama da je graevinarstvo neatraktivna profesija zbog toga to trai teak fiziki rad, da je slabo plaeno itd. Ukljuivanje obrazovanja odraslih i dalji razvoj ljudskih resursa kao sastavni dio politike obrazovanja i kao preduslov za produenje ovlaenja i licenci za rad 5.1 Analiza potrebe za specifinim obukama i organizacija obuka. 5.2 Specijalne obuke za: prijavljivanje meunarodnih projekata, primjenu FIDIC-a, Eurocodove, Prostornog planiranja sa aspekta seizmike bezbjednosti i sl.
76
P R I J E D L O G
Sprovoenje aktivnosti na podizanju svijesti kod poslodavaca i menadera u kompanijama o vanosti daljeg ulaganja u razvoj ljudskih resursa i stvaranju organizacija koje ue 6.1 Organizovanje seminara, kurseva, radionica, koji omoguavaju razvoj kljunih kompetencija (jezika i informatika pismenost, preduzetnitvo, komunikacijske sposobnosti i dr.) za zaposlene. 6.2 Razvoj mehanizama koji podstiu zaposlene na kontinuirano dodatno obrazovanje i osposobljavanje. Uvoenje programa obrazovanja za dokvalifikaciju, prekvalifikaciju, usavravanje i specijalizaciju, obrazovanje uz rad i druge oblike obrazovanja, u skladu sa definisanim potrebama na tritu rada. Prioritet treba dati obuci i prekvalifikaciji za poznatog poslodavca 7.1 Izrada planova i programa za potrebnu dokvalifikaciju, prekvalifikaciju, usavravanje ili specijalizaciju, ne samo zbog smanjivanja deficitarnosti postojeih profesija, ve i zbog inovacije znanja zbog tehnolokih i naunih unapreenja. 7.2 Podsticanje potencijalnih kandidata za obuku, ili prekvalifikaciju, posebnim popularnim mjerama (plaeni trokovi programa, obezbjeivanje naknade za vrijeme trajanja programa, obezbjeivanje radnog mijesta nakon zavretka programa). Postepeno poveanje broja i kvaliteta radne snage sa visokim i postdiplomskim obrazovanjem 8.1 Poveanje broja upisanih studenata u visokobrazovne institucije koje obrazuju kadar za potrebe graevinarstva. 8.2 Poveanje efikasnosti studiranja, to podrazumjeva veu prohodnost. 8.3 Poveanje zastupljenosti praktinog rada (prakse) i uestvovanje studenata u naunoistraivakom radu. Uvoenje principa odrivog razvoja u srednjem i visokom obrazovanju 9.1 Izuavanje u srednjim kolama i fakultetima sadraja, vezanih za odrivi razvoj, kao to su zatita ivotne sredine i primjena novih, ekolokih i obnovljivih graevinskih materijala. 9.2 Priprema i akreditacija novih studijskih programa iz oblasti energetske efikasnosti objekata.
10 Uspostavljanje bolje koordinacije na podruju istraivanja i razvoja putem partnerstva relevantnih uesnika: pojedinaca, kompanija, socijalnih partnera i vlasti 10.1 Osnivanje istraivakog centra za odrivi razvoj graevinarstva, za praenje, razvoj i primjenu novih metoda i tehnologija, za energetsku efikasnost, te usmjeravanje graevinske industrije ka proizvodnji novih, kvalitetnijih, jeftinijih proizvoda, materijala, prefabrikovanih elemenata, opreme i industrijalizacije. 10.2 Iniciranje, podrka, identifikovanje partnera i priprema kvalitetnih istraivakih projekata. 11 Iniciranje korienja sredstava EU fondova pri kreiranju zajednikih projekata (socijalnih partnera) koji podravaju podizanje kvaliteta i dostupnosti uenja mladih i odraslih 11.1 Prijava TEMPUS projekata koji se odnose na reforme studijskih programa, reforme univerzitetskog menadmenta, strukturne reforme visokoobrazovnog sistema, kao i projekte koje se odnose na uticaj visokog obrazovanja na drutvo u celini. 11.2 Korienje programa kao to su: ERASMUS MUNDUS, BASILIUS, CEEPUS i dr. za ostvarivanje mobilnosti nastavnog kadra i studenata. 12 Obezbjeenje uestvovanja strukovnih udruenja (Savez arhitekata, Udruenje geodeta, Savez inenjera i tehniara i Inenjerske komore) u procese doivotnog uenja i strunog usavravanja, kao jedna od mjera i uslova za produenje ovlaenja i licenci 12.1 Organizovanje kurseva, strunih predavanja, simpozijuma i seminara od strane ovih udruenja, sa ciljem doivotnog obrazovanja graevinara. 12.2 Obezbjeenje mehanizma za obaveznost uea na strunim predavanjima, seminaroma i simpozijuma. Mogue reenje je da uestvovanje bude uslov za dobijanje ili za produenje ovlaenja za rad.
77
P R I J E D L O G
9. STRATEKO OPREDJELJENJE 7 RAZVOJ INDUSTRIJE GRAEVINSKIH MATERIJALA BAZIRAN NA PRINCIPIMA ODRIVOG RAZVOJA
9.1. UVOD
Analiza industrije graevinskih materijala obuhvata graevinske materijale koje svi izvoai graevinskih radova (graevinska i negraevinska preduzea) koriste za gradnju objekata, za odravanje, rekonstrukciju i ostale graevinske radove. Obuhvaeni su mineralni resursi, drvne rezerve i znaajniji graevinski proizvodi, za koje je data aproksimativna proizvedena koliina za 2007. godinu. Pri tom treba napomenuti da su svi podaci o eksploataciji mineralnih resursa, koncesijama i proizvodnji dobijeni na osnovu dokumentacije ili su procijenjeni, to je posljedica slabog odziva na poslate upitnike za anketiranje kod preduzea i optina. Utvrena je znaajna diskrepancija u razliitim izvorima podataka, to ukazuje na potrebu sofisticiranije evidencije. Trenutno je mali broj preduzea koje proizvode graevinske materijale, jer se vei dio materijala, naroito za zavrne radove u graevinarstvu, uvozi. Crna Gora u kvalifikaciji po bruto nacionalnom dohotku spada u svjetske drave sa ekonomijom koja ima gornje-srednji dohodak $3706 $11455.84 U toku 2007. dostignut je rast bruto domaeg proizvoda (BDP) od 7.5%, to je vie od svih zemalja u regionu (Albanija 6%, Srbija 7.3%, Bugarska 6.2%, Hrvatska 5.8%, Makedonija 5%, Slovenija 6.1%).85 Industrija graevinskih materijala ima veliki doprinos u poboljanju kvaliteta ivota. Graevinarstvo, graevinski materijali i pridrune usluge ine priblino 10% BDP-a. U Crnoj Gori graevinski materijali predstavljaju znaajan dio njenog ukupnog robnog uvoza. To je prevashodno posledica znaajnog investicionog ciklusa koji je poslednjih godina zahvatio Crnu Goru. Naime, procentualni udio uvoza graevinskih materijala u ukupnom robnom uvozu Crne Gore se kretao od 10,86% u 2006., 12,91% u 2007. do 15,66% u 2008. godini86. U 2008. godini je bio najvei uvoz portland cementa, aluminatnog cementa, cementa od zgure, supersulfatnog cementa. Najvei porast uvoza, u odnosu na 2006. godinu, u 2008. je kod proizvoda od gvoa i nelegiranog elika, dok se pad uvoza primjeuje kod naftnog koksa i bitumena od nafte, iako i dalje ostaje na visokom nivou. Takoe, graevinski materijali predstavljaju znaajan dio ukupnog robnog izvoza Crne Gore (procentualni udio izvoza graevinskih materijala u ukupnom robnom izvozu Crne Gore se kretao od 13,81% u 2006., 19,27% u 2007. do 24,42% u 2008. godini). U robnoj strukturi izvoza tri najvanija izvozna proizvoda aluminijum i proizvodi od aluminijuma, gvoe i elik, mineralna goriva i mineralna ulja su predstavljali dvije treine robnog izvoza (67%). Ovo ukazuje na vrlo malu raznolikost izvoza, kao i na injenicu da je struktura izvoza loa, jer tri najvanija izvozna proizvoda, koja predstavljaju dvije treine robnog izvoza, su sirovine. Objekti i konstrukcije mijenjaju prirodu, funkciju i izgled drave. Izgradnja, upotreba, rekonstrukcija i odravanje, kao i ruenje konzumiraju energiju i resurse, i generiu veliku koliinu otpada. Ekonomski, socijalni i efekti po ivotnu okolinu, koji mogu biti rezultat efikasnije i odrivije graevinske industrije, potencijalno su veliki. Ciljevi dananje industrije graevinskih materijala treba da budu: postizanje vieg rasta sa smanjenjem zagaivanja i upotrebe resursa, kao i bolje zatite ivotne okoline, minimiziranje njenog uticaja na potronju energije i prirodnih resursa, korienje eko-materijala i godinje obnovljivih lokalno dostupnih materijala, poput slame, biomase, drveta itd.
84 85
World Bank country classification, List of economies, July 2008. The World Fact Book, CIA, 21 August 2008. 86 Studija Mogunosti razvoja industrije graevinskog materijala u Crnoj Gori, jun 2009, Podgorica.
78
P R I J E D L O G

9.2.1. Mineralni resursi U Crnoj Gori je otkriveno 78 razliitih vrsta metalinih, nemetalinih i energetskih mineralnih sirovina, od kojih je 15 do sada eksploatisano87. Dokazano je 13 vrsta nemetalinih mineralnih sirovina od ekonomskog znaaja. Povremeno je do sada otkopavano ili korieno 10 vrsta. 9.2.1.1. Arhitektonsko-graevinski kamen Najznaajnija nemetalina mineralna sirovina u Crnoj Gori je arhitektonsko-graevinski ili ukrasni kamen. Do sada je pronaeno 20 leita i oko 25 pojava od ekonomskog znaaja ove mineralne sirovine. Ova nalazita su zastupljena u svim regionima Crne Gore, to je sa aspekta ravnomjernosti razvoja i mogunosti zapoljavanja od posebnog znaaja. Proizvodnja i korienje ukrasnog kamena u Crnoj Gori imaju veoma dugu tradiciju. Oko dvije treine teritorije izgraeno je od karbonatnih stijena, od kojih su brojne vrste nale primjenu u dekorativnim svrhama u graevinarstvu i arhitekturi, spomenikoj i sakralnoj umjetnosti, proizvodnji galanterije i drugim svrhama. Posebno su znaajni mermeri, mermerasti krenjaci raznih boja, dolomitini krenjaci, breasti krenjaci, bree, dolomiti i bigar. Znaaj ovog prirodnog resursa ogleda se i u velikoj raznovrsnosti tipova kamena po boji, strukturi, teksturi, mogunostima obrade i tehnikim karakteristikama, pa samim tim i irokom polju njihove primjene. Geoloka istraivanja ukrasnog kamena najee su bila na prospekcijskom nivou, a rjee su primjenjivana istrana buenja i drugi radovi sa ciljem dokazivanja bilansnih rezervi. Podaci o poziciji leita po regionima i kapacitetima istih uzeti su iz Prostornog Plana Crne Gore87, ali nakon javne rasprave usaglaeni su sa podacima datim u Studiji Mogunosti razvoja industrije graevinskog materijala u Crnoj Gori 86. Prema ovim podacima najznaajniji teren sa aspekta AGK (arhitektonsko-graevinski kamen) je teren izmeu Podgorice i Nikia (srednji region), odnosno ire podruje Bjelopavlia, koje je jo prije skoro pola vijeka prepoznato i izdvojeno kao rudni reon ukrasnog graevinskog kamena. Tu su nalaita: Maljat, Klikovae, Visoica, Jovanovii, Kriva ploa, Suk, Vinii i Radujev kr, sa geolokim rezervama stijenske mase od oko 1,5 miliona m3. U podruju Kolaina poznata su leita Gradina i Skrbua sa preko 2 miliona tona m3 stijenske mase. Perspektivna nalazita krenjaka, brea, mermera i vulkanskih stijena konstatovana su u okolini Andrijevice na vie lokacija, ije su rezerve procijenjene na preko 2 miliona m3. Na teritoriji optine Niki potencijali ukrasnog kamena konstatovani su u karbonatnim formacijama na vie lokacija. Ukrasni kamen je jedino istraivan u Lipovoj ravni, gdje su proraunate geoloke rezerve od oko 2 miliona m3, dok se u ostalim nalazitima rezerve procjenjuju na preko 5 miliona m3. U podruju Pljevalja, prema dosadanjim podacima, za ukrasni kamen najznaajnija je karbonatna formacija na lokacijama: Kaluii, Carevo Polje, tur i dr. Takoe se ocjenjuje da trijaski mermerasti krenjaci u ataru Mijakovia, predstavljaju potencijalnu sirovinu za dobijanje ukrasnog kamena. Za pojedina leita ima dosta nepreciznih i zastarjelih prorauna, ali bez sumnje rezerve kamena u ovom podruju su vrlo velike, tim prije to se na drugim lokalitetima oekuje dokazivanje novih rezervi od ekonomskog znaaja. Karbonatni kompleks je u Crnoj Gori zastupljen du priobalnog pojasa. Na ovom podruju je utvreno nekoliko leita i konstatovano vie pojava razliitih formacionih tipova ukrasnog graevinskog kamena. Geoloki potvrene rezerve su oko 2.5 miliona m3, a perspektivne rezerve su oko 8.5 miliona m3 (Studija mogunosti razvoja IGM, str. 61). U Boki Kotorskoj za ukrasni kamen poseban znaaj imaju tankoslojeviti i ploasti rumenkasti krenjaci, koji su poznati pod komercijalnim nazivom bokit. Rezerve bokita u Gornjoj Lastvi kod Tivta iznose 570.000 m3, a perspektivne rezerve u Kamenarima (kod Herceg Novog) i uriima procijenjene su na preko 6 miliona m3. Ovaj kamen je eksploatisan povremeno iz leita Kamenari, ali i nekontrolisano na irem prostoru. Zbog izuzetne dekorativnosti i drugih fiziko-mehanikih
87
Prostorni plan Crne Gore
79
P R I J E D L O G
svojstava smatra se da ukrasni kamen bokit treba zatititi kao resurs od posebnog nacionalnog znaaja, te zakonski propisati uslove njegove eksploatacije, korienja i upotrebe. U geolokoj dokumentaciji figuriu podaci o dokazanim geolokim rezervama ukrasnog kamena u Crnoj Gori od oko 15 miliona m3. Perspektivne rezerve procjenjuju se na blizu 50 miliona m3 stijenske mase. Naime, injenica je da je skoro svako leite nedovoljno istraeno i da najee nije ni okontureno, to stvara prostor za dokazivanje novih rezervi, kao i to da faza prikupljanja podataka o mineralno sirovinskom potencijalu ukrasnog kamena u Crnoj Gori jo uvjek traje, te da su realni resursi mnogo vei u odnosu na ovde iskazane. Arhitektonsko-graevinski kamen, se eksploatie u 6 majdana (Studija Mogunosti razvoja IGM, str. 59): na prostoru Spua (3), Danilovgrada (1), Ulcinja (1) i Tivta (1). U periodu 1997-2006. godina, proizvedeno je ukupno 48000 m3 industrijskih blokova, odnosno prosjeno godinje 5000 m3. Sa prostora Spua (Visoica, Maljat, Klikovae) proizvodnja blokova uestvuje sa procentom od 96%. Ukupna ekploatacija arhitektonsko-graevinskog kamena u Crnoj Gori u 2007. god. je oko 13500 m3. 9.2.1.2. Bigar Zbog izuzetno povoljnih fizikih, tehnikih i dekorativnih karakteristika, ova mineralna sirovina se od davnina koristi kao graevinski materijal. U Crnoj Gori poznata su leita bigra: Tavani (Podmalinsko), Zukva, Gornja Lijeska i Zbljevo. U leitu Tavani, koje se nalazi u ataru sela Podmalinsko na lijevoj strani rijeke Bukovice, dokazane su rezerve od 275.000 m3 stijenske mase, odnosno 116.000 m3 blokova. Sa desne strane Bukovice, u blizini manastira Podmalinsko nalazi se leite Zukva koje je praktino otkopano za potrebe oblaganja Hrama Hristovog Vaskrsenja u Podgorici, kao i u druge svrhe. Leite Gornja Lijeska nalazi se 2,5 km zapadno od Tomaeva (kod Bijelog Polja) gdje su proraunate rezerve C1 kategorije od 94.000 m3 stijenske mase, a perspektivne rezerve su procijenjene na 150.000 m3. U blizini ovog leita konstatovana je pojava bigra koja nije istraivana. Takoe nalazite bigra u Zbljevu, u ataru sela Komine (kod Pljevalja), nije istraivano niti su rezerve procjenjivane. Iz navedenog se vidi da su nalazita bigra u Crnoj Gori sa ukupnim rezervama od oko 400.000 m3 stijenske mase. Imajui u vidu izuzetne fizike i tehnike karakteristike ove mineralne sirovine i na kraju zbog njene istorijske vrijednosti, trebalo bi posebnim zakonskim propisima regulisati eksploataciju upotrebe bigra samo za objekte od kulturno-istorijskog i nacionalnog znaaja na isti nain kao i ukrasnog kamena bokita. 9.2.1.3. Tehniki graevinski kamen Ova mineralna sirovina u Crnoj Gori praktino ima neogranien potencijal. Skoro dvije treine povrine Crne Gore ine krenjaci, dolomiti i magmatske stijene koje se koriste za ovu proizvodnju. I pored toga, proizvodnja tehniko-graevinskog kamena, jo uvijek je skromnih razmjera i vri se u 13 kamenoloma, odnosno leita. Eksploatacija se vri povrinskim nainom, na kopovima brdskog tipa, uglavnom uz primjenu buako-minerskih radova. Najvei broj kamenoloma nalazi se na Crnogorskom primorju (7) zatim u sjevernom dijelu Crne Gore (4), a najmanje u centralnom dijelu (2). Njihove lokacije najee su uslovljene mjestom investicionih objekata za iju gradnju su i otvoreni. Samo u jednom od ovih kamenoloma eksploatie se vulkanska stijena, a u svim ostalim koriste se krenjak i dolomitini krenjak (rijetko dolomit). Rezerve tehniko graevinskog kamena istraivane su u 25 leita, od kojih je samo jedno leite (titarica kod Mojkovca) izgraeno od vulkanskih stijena keratofirskog sastava. U jednom leitu (Brajii kod Budve) dolomiti su mineralna sirovina, a sva druga leita izgraena su od krenjaka. Ukupno do sada utvrene geoloke rezerve krenjaka iznose oko 43.5 miliona m3 (87), a vulkanskih stijena svega 700.000 m3. Tehniko-graevinski kamen karbonatnog sastava u istraenim leitima je dobrog kvaliteta, ali rijetko i vrhunskog koji bi odgovarao najstroijim zahtjevima za habajue slojeve puteva sa velikim optereenjem ili za brze pruge. Leita takvog kamena mogu se nai u vulkanskim stijenama podruja Crne Gore, kao i u karbonatnim formacijama loferita gornjeg trijasa u sredinjoj Crnoj Gori i gornjokredne krenjako-dolomitske formacije na Lutici i u okolini Ulcinja. Ukupna eksploatacija tehnikog kamena u 2007. godini iznosila je oko 1.175.000m3.
P R I J E D L O G
9.2.1.4. ljunak i pijesak ljunak i pijesak u Crnoj Gori javljaju se u dva vida: kao aluvijalni sedimenti u koritima rijeka i u vidu monih glaciofluvijalnih naslaga u krakim poljima, uvalama i na visokoplaninskim terenima. ljunak i pijesak iz korita rijeka eksploatiu se na oko 50 lokacija, odnosno pozajmita, od kojih je najvei broj, oko 30, u koritu Morae, zatim na est leita rijeke Cijevne, dok se u koritu Lima koristi 10, a rijeke Graanice (kod Nikia) 2 leita. Iz dva leita na uu rijeke Bojane u Jadransko more koristi se vrlo fin pijesak ujednaenog granulometrijskog, mineralnog i hemijskog sastava za razliite graevinske svrhe. Na vodotocima u Crnoj Gori nijesu sprovedena detaljna osmatranja i mjerenja u cilju definisanja godinje produkcije ljunka i pijeska (vunog nanosa). Meutim, na bazi raspoloivih podataka i dosadanjih djeliminih istraivanja dolo se do procjene da godinja produkcija nanosa na vodotocima u Crnoj Gori iznosi od 350.000 m3 do 450.000 m3 to zavisi od hidrolokih prilika. I pored toga to su leita ljunka i pijeska u koritima rijeka djelimino obnovljiva mineralna sirovina, ima se utisak da intenzivna i nekontrolisana eksploatacija, a naroito u karstnim terenima, moe da ugrozi prirodni tok rijeke (zbog poveanja karstifikacije) i ambijentalne sadraje i vrijednosti. Za oekivati je da e se ubudue sa vie opreza prilaziti problematici korienja ljunka i pijeska u koritima rijeka. 9.2.1.5. Opekarske gline U Crnoj Gori nalazita opekarskih glina su uglavnom vezana za neogene jezerske ugljonosne basene u sjeveroistonoj Crnoj Gori ili su kao aluvijalne naslage nastale od glinovitog materijala spiranog sa okolnih alumosilikatnih terena. Prvom genetskom tipu pripada pet leita u podruju Pljevalja (Maljevac, Kaluii, ulina guka, Maoe i Mataruge) i jedno u Beranskom basenu (Jasikovac). Ekonomski manje interesantna aluvijalna leita glina dokazana su kod Bijelog Polja, Kolaina, Spua, Tivta i Ulcinja. Dokazane rezerve opekarskih glina u leitima pljevaljskog ugljonosnog basena iznose nekoliko desetina, a perspektivne nekoliko stotina miliona tona, a naroito u basenu Maoe. Rezerve glina u leitu Jasikovac su 1,3 a perspektivne 2,1 miliona tona. U leitima glina aluvijalnog tipa rezerve iznose oko 15, a perspektivne oko 5 miliona tona. Poslije Drugog svjetskog rata na prostoru Crne Gore bilo je podignuto ak 12 ciglana, od kojih je znatan dio zatvoren nakon probne proizvodnje, a dui period su funkcionisale ciglane u: Bijelom Polju, Beranama, Pljevljima, Tivtu, Blatini (Kolain), Lazinama i Spuu (okolina Danilovgrada). Trenutno ne postoji nijedna ciglana u Crnoj Gori (nema proizvodnje opekarskih proizvoda), pa se ne eksploatie ni glina (nema koncesija) i pored postojanja prirodnih i infrastrukturnih uslova za uspjean i dugoroan razvoj ove industrijske grane. Na osnovu navedenog, proizilazi da postoje prirodni uslovi za stabilan razvoj opekarske industrije u Crnoj Gori. U Pljevljima, s obzirom na veliku sirovinsku osnovu cementnih laporaca kao i glina opravdano se moe locirati industrijski kombinat za proizvodnju cementa i cigle. Eventualnom izgradnjom eljeznikog prikljuka na prugu Beograd-Bar, budui kombinat imao bi iroki areal plasmana proizvoda. 9.2.1.6. Cementni laporac Proizvodnja cementa u Crnoj Gori vezana je za izgradnju fabrike cementa u Pljevljima u periodu 1970-1975. god. i njen rad od 1976. do 1988. god. kada je zatvorena i potom likvidirana. Za 13 godina rada ove fabrike sa 10-50% kapaciteta proizvedeno je 1,66 miliona tona cementa, marke PC-450 i PC-350. Od sirovina je korien laporac iz krovinskih etaa povrinskog kopa Potrlica i tuf sa povrinskog kopa Jugotica. Aditivi, gips i kvarcni pijesak, nabavljani su sa trita Bosne i Srbije. Rad cementare u Pljevljima zasnivao se na relativno dobro istraenim i ispitanim rezervama laporca, u iznosu od 93 miliona tona A+B+C1 kategorije, u leitu Potrlica i Durutovii istok. Eksploatacija cementnog laporca bila je u funkciji razvoja rudarskih radova na otkrivci i otkopavanju uglja. Za posljednjih 12 godina dolo je do otkopavanja znaajnog dijela laporca iz ovog leita i njegovog deponovanja na razliita odlagalita. U leitima Kaluii, Rabitlje, Grevo i Radosavac ukupne procijenjene rezerve laporca su 28,3 miliona tona. Cementni laporci u Pljevaljskom basenu i dalje predstavljaju siguran i kvalitetan mineralni potencijal za dugoroni razvoj cementne
P R I J E D L O G
industrije. Leite cementnih laporaca Gradina kod Spua, sa rezervama od oko 30 miliona tona, kao i leite Donja Klezna kod Ulcinja, sa procijenjenim rezervama od oko 20 miliona tona, trebalo bi detaljnije istraiti, kako bi se realno sagledala mogunost i uslovi njihovog korienja za potrebe cementne industrije. Sve ovo ukazuje na potrebu ozbiljnog razmatranja izgradnje kapaciteta za proizvodnju cementa u podrujima utvrenih rezervi. Treba nastaviti i aktivnosti zapoete poetkom sedamdesetih godina prolog vijeka oko izgradnje cementare na znaajnim rezervama laporaca Gradine kod Spua i Zlatice kod Podgorice. 9.2.1.7. Bijeli boksit Bijeli boksiti sedimentnog tipa su u prirodi rijetka mineralna sirovina. Jedinstveno Crna Gora ima leita bijelih boksita u pravom smislu, dok se u Francuskoj javljaju mjestimino u krovinskom dijelu crvenih boksita. Oni su stvarani pod jedinstvenim uslovima i zakonitostima na prostoru od 800 km2. Vie od stotinu nalazita, odnosno leita i pojava ove mineralne sirovine, identifikovano je na prostoru od preko 1000 km2 zapadne Crne Gore izmeu Nikikog polja, eva, Dragalja, rijeke Trebinjice i planine Golije. Bijeli boksiti sa sadrajem gvoa ispod 5% predstavljaju izvanrednu sirovinu za vatrostalnu industriju. Najvei dio otkopanih rezervi pripada upravo ovom tipu boksita ija je potranja svojevremeno bila vrlo velika. Eksploatisati u ovim uslovima boksit, bez znatnih ulaganja, je veoma teko, to komplikuje mala zainteresovanost trita. Stanje rezervi bijelih boksita prilino je kontradiktorno, a uslovljeno je jo uvijek nedefinisanim pitanjem upotrebe, odnosno namjene korienja ove mineralne sirovine. U bilansu mineralnih sirovina sa stanjem sa krajem 1988. godine, koje za ovu mineralnu sirovinu praktino nije izmijenjeno do danas, bilansne rezerve iznose 250.000 tona, vanbilansne oko 1,4 miliona tona a perspektivne rezerve 2,9 miliona tona. Pojedini autori rezerve bijelih boksita, meutim, procjenjuju na vie desetina miliona tona. Bijeli boksit u vatrostalnoj industriji korien je dugi niz godina kao dodatak peenim glinama za proizvodnju amotnih opeka. Kasnije, od njega su dobijane opeke od istog bijelog boksita i elektrotopljeni blokovi za staklarstvo. Eksperimentalno je dokazano da se bijeli boksiti mogu koristiti za dobijanje visokokvalitetnog elektrotopljenog mulita i vatrostalne vune, kao i za dobijanje ferosilicijuma. Krajem prolog vijeka u Cetinju su proizvedeni ovi materijali i plasirani na tritu, ali je pogon iz ekolokih problema zatvoren. Bijeli boksiti su interesantni i za proizvodnju abrazivnih materijala. Poznato je takoe da se ova mineralna sirovina koristi u industriji lafar cementa, u industriji boja i lakova, kozmetici, hemijskoj industriji i dr. Manje koliine bijelih boksita su izvezene u Zapadnu Evropu. Najznaajnije koncentracije bijelih boksita nalaze se u predjelima Bijelih Poljana, Budoa, zatim Trubjele, Trepe i Banjana, dok su manje pojave konstatovane na prostoru Crkvica, planine Njego i na potezu Krstac Srijede. Nesumnjivo je da bijeli boksiti predstavljaju vrlo znaajnu mineralnu sirovinu ija bi valorizacija u budunosti morala biti kompleksna. 9.2.1.8. Bentonit Najznaajnije koncentracije bentonita otkrivene su u primorskom dijelu Crne Gore iznad Petrovca na moru, lokalitet Bijelo polje, dok su nedovoljno istraene pojave konstatovane u Brajiima iznad Budve i u okolini Bara. U sredinjem dijelu Crne Gore ekonomski interesantna nalazita otkrivena su u dolini rijeke Bukovice, a na prostoru Pivske upe samo su konstatovane pojave bentonita, bez detaljnijih ispitivanja. Registrom mineralnih sirovina u Crnoj Gori obuhvaena su 4 leita i pojave bentonita 2 u blizini Petrovca, a 2 u blizini avnika. Utvrene rezerve bentonita u leitu Bijelo polje iznose 1,7 miliona tona rude. U susjednom leitu Bijela uma procijenjene su perspektivne rezerve bentonita na 1,4 miliona tona. U leitu bentonita Donja Bukovica, izmeu avnika i abljaka, dokazane su rezerve od oko 730.000 t od kojih se oko 200.000 t tretiraju kao najkvalitetniji dio leita. Na lokalitetu Njive, procijenjene su perspektivne rezerve C2 kategorije na oko 25.000 t. Rezerve bentonita u Pivi i u Primorju nijesu istraivane, kao ni procjenjivane. Eksploataciju bentonita iz rudnika Bijelo Polje vrilo je preduzee Bentonit iz Petrovca od 1957. godine, a kasnije Hempro iz Beograda. Proizvodnja je obustavljena 1970. godine do kada je proizvedeno 164.000 t sirovog bentonita. Koncesiju za eksploataciju ovog leita dobilo je 1995. godine preduzee Monteks iz Nikia. U toku procesa eksploatacije i prerade, a na osnovu razliitih ispitivanja, dolo se do zakljuka da se bentoniti Bijelog Polja mogu uspjeno koristiti u graevinarstvu kao isplaka za buenja i injektiranja, kao i za punila.
P R I J E D L O G
9.2.1.9. Kvarcni pijesak Na prostoru Crne Gore kvarcni pijesak je jedino otkriven u okolini Ulcinja. Rezerve ove mineralne sirovine istraivane su na prospekcijskom nivou, na lokalitetima: Zoganje, karet i Zekova uma. Mineralokim ispitivanjima utvreno je da u naslagama istraivanih nevezanih i poluvezanih pijeskova uestvuju kvarc kao osnovni mineral, zatim plagioklas, cirkon, turmalin, epidot, ronac, kalcedon, hlorit, titanomagnetit, magnetit i odlomci stijena. Perspektivne rezerve procijenjene na: 3.600.000 t u leitu Zoganje, 2.140.000 t u leitu karet i 1.396.000 t u leitu Zekova uma. Nain eksploatacije definisan je odreenim dokumentima o koncesijama. 9.2.1.10. Ronaci Leite ronaca Vrdola nalazi se na sjevernim padinama brda Vrmac, 3km sjeveroistono od Tivta. Ovi su ronjaci predstavljali poetkom sedamdesetih godina prolog vijeka sirovinsku osnovu za projektovanu fabriku mutnog stakla. Potencijalne rezerve ronaca u predjelu Vrmca su vrlo velike. Na bazi podataka geolokih istraivanja i gustine istranih radova izvren je proraun rezervi u iznosu od 1.210.000 t. Na leitu ronaca Vrdola proraunate su potecijalne rezerve u koliini od 1.475.000 t. Mogunost korienja ove kvalitetne mineralne sirovine, najveim dijelom limitirana je ekolokim zahtjevima u ovoj izrazito turistikoj regiji. 9.2.1.11. Gips Pojave gipsa otkrivene su u gornjem toku rijeke Poblanice, optina Pljevlja, na njenoj lijevoj strani, a na jugozapadnim padinama brda Mlavke. Pojave gipsa u predjelu Poblaa udaljene su od Pljevalja oko 32 km prema ajniu. Procjenom i orijentacionim proraunom, rezerve gipsa na ovom lokalitetu iznose oko 25.000 t. Nije poznato da su traene koncesije za gipsni kamen. 9.2.1.12. Drvne rezerve ume pokrivaju oko 743.609 ha ili 54% ukupne teritorije88 Crne Gore i imaju izuzetan znaaj kako za ouvanje prirodne ravnotee, biodiverziteta i kvaliteta ivotne sredine, tako i za ekonomski razvoj, pogotovo u sjevernom, nerazvijenom regionu. Prelazak sa sadanjeg na odrivi nain korienja uma i umskog zemljita predstavlja put ka razrjeavanju konflikata izmeu zahtjeva za zatitu uma na jednoj i njihove eksploatacije na drugoj strani. 9.2.2. Graevinski proizvodi 9.2.2.1. Svjei beton Fabrike betona (betonjerke) su u proloj godini godini proizvele oko 925.000 m3 betona. 9.2.2.2. Cement U Crnoj Gori trenutno ne postoji nijedna fabrika cementa (postojala je ranije u Pljevljima, ali je osamdesetih godina prolog vijeka ugaena), tako da se trite snabdijeva iz uvoza. Zemlje iz kojih se vri uvoz su Italija, Hrvatska, Grka, Srbija i Albanija. U toku 2005. godine u Crnu Goru je uvezeno oko 350 hiljada tona cementa89, to je znaajan pokazatelj o interesantnosti snabdijevanja lokalnog trita kao primarnog. i slijedee dvije godine 2006. i 2007. je zbog enormnog rasta graevinskih radova zabijeljeena priblino ista koliina. Koliina cementa u 2007. god. je sraunata priblino iz koliine betona (priblino oko 300 miliona tona). 9.2.2.3. Malter Postoje dvije fabrike maltera na teritoriji Crne Gore, ija je ukupna proizvodnja za 2007. godinu od 6.250 tona maltera.
88 89
Nacionalna strategija odrivog razvoja Crne Gore, januar 2007. Prethodna studija opravdanosti cementare u Baru, 2007. god, Podgorica
83
P R I J E D L O G
9.2.2.4. Stiropor (ekspandirani polistiren) Stiropor se proizvodi u jedinstvenoj fabrici Ecotherm iz Podgorice. Ukupna proizvedena koliina za 2007. godinu iznosi oko 25.000 m3. 9.2.2.5. Asfalt, gips, bitumen, aditivi i ostalo Asfalt se proizvodi u nekoliko baza, ali podaci o ukupnoj proizvodnji od 350.000 tona za 2007. god. nijesu kompletni. Potvrena nalazita gipsa u Crnoj Gori su malog kapaciteta86. Fabrika gipsa ili gipsanih tabli nema. Uvoz je iz srednje Evrope. Isto tako, nema ni fabrika za proizvodnju aditiva, bitumena, katrana i dr. Svi ovi materijali se uvoze. 9.2.3. Tehnogene mineralne sirovine Graevinarstvo je veliki potroa razliitih materijala, ali isto tako i veliki proizvoa otpada koji treba odloiti na odgovarajuim lokacijama. Ovo pitanje nije problem samo sa aspekta zatite ivotne sredine i prirode, ve i sa aspekta uea u planiranju i upravljanju kulturnim predjelima. U oblasti graevinarstva, od tehnogenih sirovina mogu se svrstati: jalovina bijelih boksita kao topitelj u metalurgiji i u proizvodnji elektrotopljenog vatrostalnog materijala, neorganskih boja, brzovezujueg (la farge) cementa; kamen kao otpad pri proizvodnji blokova ukrasnog kamena; kamena sitne prilikom proizvodnje tehnikog graevinskog kamena; pepeo i ljaka TE; ljaka metalurkih pei, flotacijska jalovina; crveni mulj; karbonatni mulj prilikom rezanja blokova ukrasnog kamena. Detaljne karte nalazita prirodnog graevinskog materijala i rasprostranjenje pojedinih vrsta graevinskog kamena u Crnoj Gori su dostupne u literaturi 86.
9.3. PREDVIANJA I PRAVCI RAZVOJA

Analiza postojeeg stanja i prikazani rezultati ukazuju na mogunost, ali i na potrebu dugoronog planiranja razvoja industrije graevinskih materijala u Crnoj Gori. Imajui u vidu raznorodnost mineralnih resursa, njihov potencijal i znaaj, osmiljeno korienje mineralnih sirovina moe i treba da bude jedan od bitnih pravaca dugoronog razvoja Crne Gore. Korienje mineralnih resursa treba shvatiti kroz privredno i ekonomski odriv razvoj koji nije u sukobu sa ekolokim principima, ukoliko se primjenjuju tehnoloke mjere iz domaih i svjetskih zakonskih propisa i dokumenata. Zakon o ureenju prostora i izgradnji objekata definie graevinske proizvode kao graevinske materijale i iz njih izraene graevinske elemente, kao i druge proizvode ili poluproizvode koji su namijenjeni za trajnu ugradnju u objekte. lan 72. ovog zakona je u potpunosti preuzeo neophodne zahtjeve iz Aneksa III, Direktive o graevinskim proizvodima (Construction Product Directive, CPD) 89/106/EEZ od 21. decembra 1988. Ova Direktiva je detaljnije obraena u Stratekom opredjeljenju 3, kao sastavni dio Tehnike regulative. Direktivom se ureuju zahtjevi za plasiranje graevinskih proizvoda na tritu. Proizvodi se mogu plasirati na tritu samo ako su adekvatni njihovoj namjeni, to podrazumijeva da e objekti u koje e proizvodi biti ugraeni ispunjavati sutinske zahtjeve propisane ovom Direktivom, a koji se ne odnose direkno na graevinske proizvode, ve na konani proizvod graevinskih aktivnosti, tj. na graevinu kao cjelinu. Razvoj industrije graevinskih materijala u Crnoj Gori treba da bude u smjeru plasmana proizvoda ne samo na domaem, ve i na Evropskom tritu. Taj fakt neizbjeno namee potrebu da proizvodi graevinske industrije moraju zadovoljiti zahtjeve CPD-a, to za Crnu Goru u ovom trenutku predstavlja problem, jer proces izrade potpuno novog graevinsko-tehnikog zakonodavstva je jo u toku, a proces harmonizacije nacionalnih sa evropskim normama i standardima tek zapoinje. Graevinska industrija, koja predstavlja 15 do 20 % industrijske proizvodnje, vrsto je povezana sa ostalim industrijskim sektorima i postoji ogromna transformacija resursa od primarne proizvodnje do uklanjanja otpada. Studije su pokazale da se po jednom stanovniku oslobaa oko 10 tona
P R I J E D L O G
otpadnog materijala godinje, a 60% od akumulacije otpada dolazi od sektora graevinarstva. Ova injenica namee potrebu korienja novih, ekolokih materijala i evaluaciju ponaanja ovih materijala i konstrukcije kao cjeline i njihovog uticaja na okolinu tokom cijelog ivotnog vijeka objekta. Da bi se evaluiralo ekoloko ponaanje materijala neophodno je uzeti u obzir sve faze kroz koje materijal prolazi, a to su: eksploatacija i procesuiranje sirovog materijala; proizvodnja graevinskih materijala i konstrukcija; transport i instalacija; upotreba, ponovljena upotreba i upravljanje otpadom. Ciljevi dananje industrije graevinskih materijala treba da budu: postizanje vieg rasta sa smanjenjem zagaivanja i upotrebe resursa, kao i bolje zatite ivotne okoline, minimiziranje njenog uticaja na potronju energije i prirodnih resursa, korienje eko-materijala i godinje obnovljivih lokalno dostupnih materijala, poput slame, biomase, drveta itd.

Kao rezultat analize postojeeg stanja industrije graevinskih materijala u Crnoj Gori proizale su odreene sugestije i preporuke za dalji razvoj ove privredne grane. Dio tih sugestija i preporuka je ve navedeno i u Prostornom planu Crne Gore. Podaci o rezervama nekih mineralnih sirovina imaju razliit stepen pouzdanosti zbog nedovoljne istraenosti. Stoga bi trebalo stimulisati potencijalne koncesionare na istraivanje pri davanju prava za istraivanje i eksploataciju, ili istraivanja finansirati kroz godinje programe istraivanja od interesa za Dravu. Potrebno je tehniki i finansijski valorizovati potencijalne terene za eksploataciju ukrasnog kamena, tehniko graevinskog kamena i bentonita. Juni region Crne Gore, sa geolokog, rudarskog i infrastrukturnog aspekta je povoljniji za proizvodnju TGK, ali ne i sa aspekta odrivog razvoja i zatite ivotne sredine. Za razvoj proizvodnje AGK u sadanjoj situaciji najproduktivniji je prostor Spua i Danilovgrada. Trebalo bi forsirati tradicionalni nain gradnje kao autohtoni, to podrazumijeva korienje lokalnog graevinskog kamena, mermera, granita i sl. Trebalo bi otvoriti nove kopove sa koncesijama i omoguiti tehnologiju za doraivanje materijala u ploe. Otvaranjem cementara (u Baru i Pljevljima) maksimalno bi se tehnoloko ekonomski valorizovale pratee mineralne sirovine nastale eksploatacijom uglja, prvenstveno laporca i opekarske gline, kao i zadovoljile neophodne potrebe domaeg trita, a s tim i smanjio uvoz ovog znaajnog graevinskog materijala. Kapaciteti drvne industrije zahtjevaju rekonstrukciju, privatizaciju i investicije kako bi se doveli do nivoa profitabilnosti. Priblino 20 pilana bi zadovoljilo potranju domaeg trita, ukljuujui proizvodnju oplate i drvene grae. U tom smjeru, potrebna je planska ekploatacija drvenih rezervi, kao i strategija za odrivi razvoj i upravljanje umama. Razvoj drvne industrije, posebno u sjevernom regionu, se nadalje usmjerava ka mogunosti finalizacije proizvoda: dvije fabrike za obraivanje drveta, proizvodnju lijepljenih lameliranih nosaa i lijepljenih lameliranih konstrukcija, kao i eko kua; jedna fabrika za ivericu i medijapan ploe; jedna do dvije fabrike za parket, graevinsku stolariju (prozori, vrata). Biomasa kao otpad drvne industrije nudi mogunost za korienje i uspostavljanje nove tehnologije za proizvodnju briketa i tzv. peleca, kao visokokalorinog goriva. Najznaajnije rezerve opekarskih glina i cementnog laporca nalaze se u neogenim ugljenim basenima podruja Pljevalja i Berana. Opekarske gline su znaajna sirovina sa razvojnog aspekta, posebno ako se ima u vidu stalan porast potranje i potronje opekarskih proizvoda u Crnoj Gori. Izgradnja fabrike za pokrivni crijep bila bi dovoljna za domae potrebe. Obnavljanje i rekonstrukcija tehnolokih procesa u ciglanama koje su bile aktivne do prije nekoliko godina ponudie irok asortiman proizvoda: keramiki blokovi, monta cigle, fert gredice, izolacioni blokovi, puna i giter cigla i sl. eljezara Niki vri preradu elika valjanjem, kovanjem, vuenjem, bruenjem i ljutenjem sa primjenom odgovarajue termike obrade. Uglavnom je orijentisana na proizvodnju armaturnog gvoa. Dobrom reorganizacijom i poveanjem, kao i proirenjem proizvodnje sa gotovim profilima i limovima, mogla bi se ponovo dostii nekadanja slava ovog kombinata - giganta. Preporuuju se
P R I J E D L O G
udruenja nekoliko manjih preduzea na teritoriji Crne Gore za proizvodnju elinih konstrukcija u visokogradnji i niskogradnji zbog zajednikih ulaganja i ciljeva. Na primer, Montavar Metalna Nova, kao relativno novo preduzee u domenu na teritoriji Crne Gore, moe da proiri paletu svojih proizvoda i sa pokrivnim i fasadnim limovima i panelima. Nalazita bijelih boksita otkrivena su u podruju Bijelih Poljana i zapadne Crne Gore. Jo uvijek nije rijeeno pitanje kompleksne valorizacije ovog znaajnog mineralnog resursa. Postoje realne mogunosti i interesi za iskoriavanje rezervi boksita, kao i finaliziranje aluminijumskih proizvoda (prozori, vrata i pregrade), u ve postojeem Kombinatu aluminijuma u Podgorici. Postoje prirodni uslovi za valorizaciju bentonita, kao i ronaca za staklarsku, vatrostalnu i hemijsku industriju. U Crnoj Gori postoje samo nekoliko asfaltnih baza. S obzirom na predstojeu izgradnju autoputa Bar Boljari, Jadransko Jonskog autoputa, vrlo brzo e se pokazati da su postojei kapaciteti nedovoljni (kako u fazi izgradnje tako i u fazi eksploatacije), tim prije to pored ovih kapitalnih investicija postoji i kontinuirana izgradnja i odravanje mree magistralnih, regionalinih i lokalnih puteva i gradskih saobraajnica. Asfalt se zasigurno ne moe uvoziti, makar ne u ozbiljnim koliinama. Neophodno je vrlo brzo stvoriti, ali planski, mogunost otvaranja jednog broja asfaltnih baza kroz obezbjeenje lokacija, gdje domae kompanije mogu potraiti svoju ansu. Naravno, otvaranje ovakvih postrojenja bilo bi uslovljeno ugradnjom najsavremenije tehnologije koja obezbjeuje ouvanje prirodne okoline. Rezerve gipsa su dovoljne da rijee problem izgradnje jedne gipsare, za peenje i mljevenje krea i gipsa. Za proizvodnju gips-kartonskih ploa potrebna je znatno vea koliina gipsa od momentalno potvrene. Korienje tehnogenih mineralnih sirovina i opasnog otpada je preporuljivo i moe biti ekonomino s obzirom da se na taj nain uklanja otpad i saniraju devastirane povrine i spreava mogunost zagaivanja povrinskih i podzemnih voda, ali je neophodno prethodno detaljnim naunim istraivanjima utvrditi nihovu korisnu upotrebljivost. Podsticanje razvoja proizvodnje i primjene ekolokih graevinskih materijala direktno utie na smanjenje zagaivanja prirodne sredine i poveanje energetske efikasnosti objekata, odnosno na smanjenje potronje energije, kako u fazi proizvodnje graevinskih materijala, tako i u fazi eksploatacije ve izvedene konstrukcije. To treba biti prioritet Crne Gore, a to se moe postii uspostavljanjem potrebne pravne regulative, donoenjem adekvatnih propisa (to je ve obuhvaeno u Stratekom opredjeljenju 3) i uvoenjem adekvatnih finansijskih mehanizama kao: smanjenje PDV-a i drugih poreza za proizvodnju ekolokih materijala, smanjenje carinskih dabina za uvoz ekolokih materijala, kao i upotrebu savremene opreme koja utie na poveanje energetske efikasnosti u procesu proizvodnje. Stepen konkurentske sposobnosti industrije graevinskih materijala je izuzetno nizak, a nedostaje i akumulacija za investiranje u modernizaciju i razvojne projekte. U takvim uslovima, izazovi privatizacije, restrukturiranja i modernizacije industrijskih postrojenja su veoma veliki. Preporuka je da se postojei objekti privatizuju ili daju na koncesije. Novopredviene objekte treba dati na tender za domae ili strane privatne investitore. Pri tome treba iskoristiti i trend razvoja malih i srednjih preduzea. Poveanjem iskorienosti postojeih kapaciteta i izgradnjom novih, za sve navedene graevinske proizvode, doprinijee se brem razvoju Crne Gore uopte. To prouzrokuje i razvoj infrastrukture, pristupnih puteva do kopova i svih objekata, vode, kanalizacije, elektrike, to je ve obuhvaeno u Stratekom opredjeljenju 4. Razvoj industrije graevinskog materijala je svakako u kontekstu razvoja aktuelnih privrednih prioriteta u Crnoj Gori: turizma, povezanosti i integrisanosti sa razvijenim zemljama iz okruenja, kao neophodne logistike. Cijena kotanja izgradnje moe biti minimizirana kroz efikasniju gradnju, dobrim dizajnom i specifikacijom materijala, stroom kontrolom otpada na gradilitima i veom i inovativnijom reupotrebom i recikliranjem materijala.
86
P R I J E D L O G
Pravci djelovanja u okviru STRATEKOG OPREDJELJENJA 7 RAZVOJ INDUSTRIJE GRAEVINSKIH MATERIJALA BAZIRAN NA PRINCIPIMA ODRIVOG RAZVOJA 1. Izraditi program za namjensko korienje mineralnih sirovina 1.1. Tehniki i finansijski valorizovati potencijalne terene za eksploataciju ukrasnog kamena, tehniko-graevinskog kamena, bentonita, cementnog laporca, gline, bijelog boksita i ronaca za staklarsku industriju (izraditi studiju opravdanosti i studiju uticaja na ivotnu sredinu i obezbjediti koncesije, ili formirati javno-privatna partnerstva). 1.2. Uspostaviti finansijske mehanizme za istraivanje potencijalnih nalazita i kvaliteta sirovina, kao i za podsticaj realizacije projekata za proizvodnju graevinskih materijala (krediti, koncesije, javno-privatna partnerstva). 1.3. Stvoriti mehanizme i standarde za podsticaj tradicionalnog naina gradnje kao autohtonog, a koristiti lokalne sirovine (mogue fiskalne povlastice) i donjeti standarde za takav nain graenja (detaljnije u Stratekom opredjeljenju 3). 1.4. Prouiti mogunosti korienja tehnogenih mineralnih sirovina, to rjeava i problem otpada. 1.5. Kontrolisati eksploataciju mineralnih sirovina kao bigra i bokita, ali zbog moguih ekolokih katastrofa i ljunka i pijeska. 2. Obezbjediti razvoj postojeih i izgradnju novih kapaciteta za proizvodnju graevinskih materijala 2.1. Donijeti zakonsku regulativu koja e obavezati na primjenu Direktive 86/106/EEC. 2.2. Obezbjediti razvoj postojeih kapaciteta putem rekonstrukcija, privatizacija ili davanje koncesija. Time bi se obezbjedila finansijska sredstva za obnovu zastarjele i nabavku nove opreme, koja bi obezbjedila istu tehnologiju koja nee zagaivati ivotnu sredinu. 2.3. Sprovesti obuku zaposlenima u preduzeima za primjenu novih tehnologija i standarda. 2.4. Izgraditi dvije stacionarne i 5-6 mobilnih asfaltnih baza za potrebe izgradnje i odravanja puteva i saobraajnica. 2.5. Izgraditi fabriku za pokrivni crijep, obnoviti tehnoloke procese u ciglanama (Pljevlja). 2.6. Izgraditi gipsaru i ispitati potencijalna nalazita za eksploataciju gipsa radi definisanja mogunosti i opravdanosti za proizvodnju gips-kartonskih ploa. 2.7. Intenzivirati razvoj cementne industrije. Izraditi studije opravdanosti za izgradnju cementara u Baru i Pljevljima, sondirati interes inostranih preduzea i stvoriti mehanizme za poveanje ulaganja. 3. Izraditi strategiju za odrivi razvoj i upravljanje umama 3.1. Namjenski oznaiti ustanovljene i potencijalne terene za eksploataciju drveta. 3.2. Uspostaviti mehanizme za racionalno i svrsishodno korienje raspoloivog umskog bogatstva. 4. Rekonstrukcija, privatizacija i investicije za kapacitete drvne industrije, posebno u Sjevernom regionu 4.1. Razvoj pilana sa proizvodnjom oplate i drvene grae. 4.2. Izgradnja novih fabrika za obradu drveta, proizvodnju medijapan ploa, iverice, lijepljenih lameliranih nosaa i konstrukcija. 4.3. Uspostaviti nove tehnologije za proizvodnju briketa i peleca. Finalizacija aluminijumskih proizvoda u postojeem Kombinatu aluminijuma. Preduzeti mjere za olakavanje transporta sirovina i materijala. Izgraditi saobraajnu infrastrukturu (Detaljnije je razraeno u Akcionom planu za Strateko opredjeljenje 4)
5. 6.
87
P R I J E D L O G
7.
Podsticati proizvodnju ekolokih i energetski efikasnih materijala 7.1. Uspostaviti pravnu regulativu i finansijske mehanizme za podsticaj korienja godinje obnovljivih i lokalno dostupnih materijala, poput opeke od zemlje, gline, gips, drvo, drvenih strugotina, slame, biomase i sl. koje se mogu i reciklirati. 7.2. Donijeti tehniku regulativu i standarde koji e omoguiti primjenu ekolokih i obnovljivih materijala. 7.3. Finansijskim mjerama postai privatni sektor na otvaranje fabrika za proizvodnju graevinskih elemenata na bazi ekolokih materijala (kao na primjer blokove od drvene strugotine, cement i aditivi), posebno u Sjevernom regionu, kao jednom od mjera za razvoja tog regiona. Proizvodnja bi bila namenjena i za izvoz. Obezbjediti plasman na domaem tritu i izvoz proizvoda graevinske industrije (veza sa Direktivom CPD 89/106/EEC) 8.1. Otvoriti akreditovane laboratorije za ispitivanje materijala. (Detaljnije je razraeno u Akcionom planu za Strateko opredjeljenje 3)
8.
88
10. AKCIONI PLAN I PREDLOG MJERA

STRATEKO OPREDJELJENJE 1- INTEGRACIJA CRNE GORE U EU I ODRIVI RAZVOJ
Prioritetni pravci djelovanja u okviru stratekog opredjeljenja Intenzivirati aktivnosti u okviru akcionog plana za uspostavljanje decentralizovanog implementacionog sistema (DIS), kako bi Crna Gora sama upravljala sredstvima iz EU i poveala efikasnost njihove fizike realizacije Period implemen tacije Ukupno Finansiranje: po godinama, izvoru finansiranja, uslovima finansiranja-rokovi otplate, kamatne stope, grejs period (u Milionima eura) izvor budet 2010-2012 donacija kredit ukupno: 2,3 Definisati i implementirati plan obuke i seminara za pripremu projekata za razne komponente IPA fondova za razliite nivoe zaposlenih u operativnoj strukturi, zajednikom tehnikom sekretarijatu i krajnjih korisnika budet 0,4 2011-2012 donacija 0,2 2011 0,15 2012 0,15 2013 2014 2015 2016 Odgovorne institucije za realizaciju Ministarstvo finansija uz pomo Ministarstva evropskih integracija, Ministarstvo ureenja prostora i zatite ivotne sredine, Kancelarija za monitoring i implementaciju Strategije, monitoring i razvoj u oblasti investicija Ministarstvo ureenja prostora i zatite ivotne sredine, Kancelarija za monitoring i implementaciju Strategije, monitoring i razvoj u oblasti investicija, Broj usklaenih direktiva i standarda Broj obuka i broj obuenih
Mjere
Indikatori
Usvojiti plan aktivnosti za uspostavljanje DIS sistema
1,0 1,0 Donacija EU tehhika pomo (IPA) i drugi eksterni izvori-Twinning CDP
Funkcionalni DIS sistem
2011-2016-2020*
AKCIONI PLAN I PRIJEDLOG MJERA 89
Donacija EU tehhika pomo (IPA) i drugi eksterni izvori-Twinning CDP
kredit ukupno: 0,6
Intenzivirati aktivnosti na praenju harmonizacije nacionalnog zakonodavstva sa pravnim tekovinama EU, ukljuujui i primjenu inoviranog Obrasca za ocjenu usklaenosti propisa, sa detaljnom tabelom usklaenosti
Formirati koordinativna tijela za praenje realizacije Strategije i Akcionog plana i harmonizacije EU regulative u graevinarstvu: Eurokodovi, katastar, graevinski proizvodi, energetska efikasnost, zatita ivotne sredine
budet donacija kredit
0,25
0,15
0,10
0,10
0,10
0,10
P R I J E D L O G
ukupno: 0,8
*produetak aktivnosti do 2020. godine.Dinamika aktivnosti bie obuhvaena revizijom Akcionog plana u 2016 godini (detaljnije objanjeno u poglavlju 11 ove Strategije)
STRATEKO OPREDJELJENJE 2 PRAVNI I INSTITUCIONALNI OKVIR KAO OKOSNICA RAZVOJA GRAEVINARSTVA CRNE GORE
Prioritetni pravci djelovanja u okviru stratekog opredjeljenja Formirati Vladin savjet za prioritetne projekte Ukupno Finansiranje: po godinama , izvoru finansiranja, Period uslovima finansiranja-rokovi otplate,kamatne stope,grejs period implement (u milionima eura) acije izvor 2011 2012 2013 2014 2015 2016 budet 2011 donacija kredit ukupno: - Formirati Kancelariju za monitoring i implementaciju Strategije, monitoring i razvoj u oblasti investicija 1.Donijeti odluku o formiranju Kancelarije za monitoring i implementaciju Strategije, monitoring i razvoj u oblasti investicija 2.Formirati kancelariju (Obezbijediti ljudstvo i opremu) Ubrzati razvoj informacionog sistema u oblasti ureenja prostora i izgradnje objekata Uspostavljanje Integrisanog prostorno-informacionog sistema sa svim nivoima-lejerima u okviru Sektora za ureenje prostora budet 2011-2020* donacija kredit ukupno: 0,65 budet 2012-2014 donacija kredit ukupno: 4,0 0,2 0,7 0,3 1,0 0,5 1,3 Kancelarija za monitoring i implementaciju Strategije, monitoring i razvoj u oblasti investicija Funkcionalni integrisani prostornoinformacioni sistem 0,15 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 Ministarstvo ureenja prostora i zatite ivotne sredine Donijeta odluka Odgovorne institucije za realizaciju Vlada Crne Gore
Mjere
Indikatori
Donijeti odluku o formiranju Vladinog savjeta za prioritetne projekte koji bi se bavio investicionim projektima od nacionalnog znaaja za Crnu Goru.
Donijeta odluka
EU tehnika pomo (IPA), bilaterala:UNDP, USAID, Francuska Vladina pomo(Satelitski snimci za digit.)
P R I J E D L O G
* produetak aktivnosti do 2020. godine.Dinamika aktivnosti bie obuhvaena revizijom Akcionog plana u 2016 godini (detaljnije objanjeno u poglavlju 11 ove Strategije)
2011-2012
Jaanje katastra nepokretnoti
Uspostavljanje programa aktivnosti koje e proistei iz izmjena i dopuna Zakona o dravnom premjeru i katastru nepokretnosti Izrada Plana i usvajanje dinamike za ubrzanu izradu prostornih i urbanistikih planova gdje oni ne postoje na teritoriji Crne Gore Definisanje programa jaanja kapaciteta organa uprave i lokalne samouprave
budet
0,02
0,02
ukupno: 0,04
Vlada Crne Gore, Uprava za nekretnine , Ministarstvo finansija Ministarstvo ureenja prostora i zatite ivotne sredine, Ministarstvo ureenja prostora i zatite ivotne sredine, Lokalne samouprave Ministarstvo ureenja prostora i zatite ivotne sredine
Realizacija programa
2011-2013
Pripremiti prostorne planove za itavu teritoriju Crne Gore.
budet donacija
5,5
6,0
Broj izraenih i usvojenih planova
ukupno: 11,5 budet Broj realizovanih programa
Uvesti program za jaanje kadrovskih kapaciteta organa uprave i lokalne samouprave zaduenih za izdavanje graevinskih dozvola i drugih dokumenata vezanih za izgradnju Donoenje Vodia-Uputstva o potrebnim dokumentima / uslovima u procesu dobijanja graevinske dozvole do tehnikog prijema i upotrebne dozvole Uvesti sistem "Jedan alter" za predaju zahtjeva
2011-2012
2012-2015
donacija
0,3
0,3
EU tehnika pomo (IPA) bilaterala:UNDP,USAID,GTZ,Sida,Finska Vlada
ukupno: 0,6 Izrada Uputstva-Vodia o usaglaavanju i formiranju jedinstvene procedure za izdavanje uslova, kontrolu i davanje saglasnosti na tehniku dokumentaciju, a koji proizilaze iz veeg broja drugih zakona Izrada i realizacija Plana sa revizijom zakonskih odredbi neophodnih za uvoenje sistema "Jedan alter" za predaju zahtjeva (Izraditi analizu postojeeg stanja i mogunosti informatike povezanosti organa, predloiti potrebne promjene u domenu informatike i zakonske regulative za ostvarivanje funkcionalnosti i sigurnosti sistema, utvrditi dinamiku aktivnosti neophodnih promjena i nadgradnje u svim organima koji e biti dio sistema Jedan alter kao i utvrditi mogunost fazne nadgradnje sistema.) budet 2011-2012
Izrada Pravilnika
ukupno: nisu potrebna sredstva
budet 0,9 0,8 0,8
Ministarstvo ureenja prostora i zatite ivotne sredine, Lokalne samouprave i ostala ministarstva
Funkcionalni sistem"Jedan alter"
P R I J E D L O G
donacija
ukupno: 2,5
STRATEKO OPREDJELJENJE 3 - TEHNIKA REGULATIVA KAO OSNOVA SISTEMA KVALITETA U GRAEVINARSTVU

Prioritetni pravci djelovanja u okviru stratekog opredjeljenja Punopravno lanstvo Instituta za standardizaciju Crne Gore u evropskim organizacijama za standardizaciju CEN i CENELEC Jaanje nacionalne tehnike infrastrukture Period impleme ntacije 2010-2015 Ukupne finansije: po godinama, izvoru finansiranja, uslove finansiranja- rokovi otplate, kamatne stope, grejs period (u milionima eura) izvor budet donacija ukupno: 1.5 budet 2010-2012 donacija ukupno: 0.05 budet donacija ukupno: 0.05 budet donacija ukupno: 0.12 (0.020 godinje) budet donacija ukupno: 0.180 (0.030 godinje) budet donacija kredit 0.07 0.08 0.030 0.030 0.030 0.030 0.030 0.030 ISME 0.020 0.020 0.020 0.020 0.020 0.020 ISME Broj posmatraa u CEN/ CENELEC TC, broj podnijetih komentara i realizovanih glasanja Broj: izdatih publikacija, prodatih standarda, realizovanih aktivnosti 0.05 ISME 0.025 0.025 2011 0.25 0.10 2012 0.25 0.20 2013 0.25 0.20 2014 0.25 0.20 2015 0.25 0.20 2016 Odgovorne institucije za realizaciju Vlada Crne Gore, Ministarstvo evropskih integracija, ISME ISME
Mjere
Indikatori
Ispunjavanje svih 9 uslova za lanstvo u CEN i CENELEC Usvajanje minimun 80% evropskih standarda, kao jedan od 9 uslova Formirati odreen broj tehnikih komiteta i strunih radnih tijela koji bi pratili rad jednog ili vie tehnikih komiteta evropskih i meunarodnih organizacija za standardizaciju Potpisivanje ugovora za bilateralnu saradnju sa stranim nacionalnim tijelima za standardizaciju Aktivno uee u radu evropskih tijela za standardizaciju (podnoenje komentara i DUMMY glasanja za EN standarde)
Donacija EU-tehnika pomo (IPA, BERIS, TAIEX)
Broj ispunjenih uslova Broj usvojenih standarda Broj formiranih tehnikih komiteta, potkomiteta i radnih grupa Broj potpisanih bilateralnih ugovora
Izdavanje publikacija, odravanje Promotivna kampanja za aktivno uee biznis zajednice radionica i predavanja, prodaja standarda u procesu standardizacije Uee u primjeni i implementaciji Obezbjediti zakonodavstvo za NPI plana. slobodno kretanje roba, Ovo se odnosi samo na EU harmopoveanje konkurentnosti i nizovane sektore koji su obuhvalaki pristup tritu EU eni Direktivom o graevinskim proizvodima i Direktivoim o koordinaciji postupaka za dodjelu
kontinuirano
2011-2012
2010-2020 (kontinuirano)
2010-2011
P R I J E D L O G
Ministarstvo Usvojena ekonomije, ISME, strategija Akreditaciono tijelo CG, Zavod za metrologiju, kao i tijela za
ugovora za javne radove, ugovora o javnoj nabavci i ugovora o javnim uslugama (Direktiva 2004/18/EZ) 1.Formiranje Tehnikog komiteta Usvajanje Eurokodova kao iji e Mirror Komitet biti nacionalnih propisa i normi za CEN/TC 250. Za svaki EC projektovanje konstrukcija, formirati posebne Potkomitete ime bi se obezbijedilo (PK), to znai ukupno 9. Trebaju kvalitetno graenje, a ipak se formirati i 3 Radne grupe (RG): sauvale specifine tradicije u za prevod; za izradu nacionalnih graenju i ureenju prostora i aneksa; za EC0 koji se odnosi na primjeni tradicionalnih osnove projektovanja materijala. 2.Saglasno definisanom prioritetu, izvriti prevod eurokodova, ili ih Pored ISME, aktivno uee usvojiti indosiranjem, to se ne uzeli bi i: Komora u oblasti odnosi na nacionalne anekse ureenja prostora i izgradnji Izrada nacionalnih aneksa koji objekata, Graevinski fakulsadre nacionalno definisane tet, Seizmoloki zavod, Crnoparametre i sprovoenje javne gorska asocijacija za zemljorasprave o njihovoj adekvatnosti tresno inenjerstvo, Udruenje 3.Definisanje karata za snijeg, konstruktera Crne Gore, vjetar, temperaturu i zemljotres Hidrometeoroloki zavod i Donoenje propisa o planiranju Geoloki zavod prostora u seizmiki aktivnim podrujima i obuka planera za primjenu tih propisa. 4.Uspostaviti regionalnu saradnju sa susjednim zemljama, koje su zainteresovane, ili su u procesu usvajanja Eurokodova, zbog obezbeivanja ekspertske pomoi i smanjenja trokova u fazi definisanja parametra i donoenja navedenih karata. 5.Organizovanje seminara, konferencija, savjetovanja, na kojima bi se nove metode prezentovale za projektante, planere, izvoae, investitore, inspekciju i nadzorna tijela. 6.Uvesti u pravilnik Inenjerske komore da je jedan od uslova za produenje ovlaenja i licenci pohaanje ovih seminara i obuka.
ukupno: 0.15 budet donacija kredit ukupno: 2.4 0.20 0.50 0.10 1.00 0.10 0.50
ocjenu usaglaenosti Broj formiranih komiteta, u saradnji sa: potkomiteta i Ministarstvom ure- radnih grupa enja prostora i Broj prevedenih i zatite ivotne usvojenih sredine, eurokodova Definisani Kancelarija za monitoring i parametri i broj implementaciju javnih rasprava Strategije, Definisane karte monitoring i razvoj Donijeti propisi u oblasti investicija Sektor Zajedniki 3, regionalni ISME projekti Broj organizovanih seminara i obuka i broj uesnika
EU-tehnika pomo (IPA), TAIEX, BERIS
2011-2013
P R I J E D L O G
2011-2013
Uvoenje novih metoda prorauna konstrukcija primjenom Eurokodova i planiranje izgradnje u seizmiki aktivnim podrujima u nastavne programe fakulteta. Izrada novih udbenika i prirunika koji sadre Eurokodove Definisati period koegzistencije (paralelne primjene) s postojeim propisima. Obino taj period je od 3 do 5 godina, Osnivanje dinamike laboratorije za modelska ispitivanja konstrukcija na dejstva zemljotresa Opremiti i akreditovati laboratoriju za dinamika ispitivanja
0.05 0.30
0.05 0.30 0.30
EU obrazovni fondovi , Bilaterala-GTZ, SIDA, UNDP
Ministarstvo prosvjete i nauke, Centri za struno i visoko obrazovanje, fakulteti, profesori ISME
Broj prilagoenih nastavnih programa Broj izdatih udbenika i prirunika
20132018
ukupno: 1.00
budet 2012 donacija
0.30 1,70 EU tehnika pomo-IPA, GTZ, UNDP, JICA
Realizacija Graevinski laboratorije fakultet, Seizmoloki zavod
2011-2013
ukupno: 2.0 Donoenje propisa za projektovanje u oblasti niskogradnje, hidrogradnje i geotehnike u skladu sa propisima zemalja EU Izraditi detaljne Tehnike specifikacije za razliite vidove graevinskih radova i objekata: putevi (autoputevi, magistralni i regionalni putevi), mostovi, tuneli, ureenje vodenih tokova, geotehnika, objekti od razliitih materijala (beton, elik, drvo), sanacije, zatim ispitivanja materijala itd. Donoenje zakona i propisa o graevinskim materijalima, sa posebnim akcentom na mogunosti korienja lokalnih ekolokih i obnovljivih materija-la, kao to su: kamen, drvo, drvene strugotine, slama, glina, zemlja i sl. Donoenje standarda za toplinsku zatitu objekata i utedu energije, koji definiu proceduru za odreivanje deklarisane i projektovane toplinske vrijednosti. budet 2011-2012 donacija kredit ukupno: 0.80 budet 0.05 0,50 donacija 0.05 0,50 0,50 0.10 0,30 0.10 0,30 Ministarstvo ekonomije, u saradnji sa Ministarstvom ureenja prostora i zatite ivotne sredine, Komora u oblasti ureenje prostora i izgradnji objekata i Graevinskog fakulteta Broj donesenih propisa i njihova usklaenost sa evropskim propisima
EU tehnika pomo-IPA, GTZ, UNDP, SIDA
Donoenje zakona i propisa o graevinskim materijalima i o energetskoj efikasnosti objekata i stvaranje mehanizama za primjenu zakona i propisa
Vlada Crne Gore, Usvajanje zakona
kredit ukupno: 1.60
Ministarstvo Ekonomije, ISME, MUPZS, Kancelarija za monitoring i implementaciju Strategije, Usvajanje monitoring i standarda razvoj u oblasti investicija, Sektor 3
P R I J E D L O G
Sprovoenje projekata za poveanje energetske efikasnosti u javnom sektoru (kole, bolnice, administracija - Tekui projekat Svetske banke koji traje do 2012 god.) i domainstvima.
0.30 2.5
0.30 2.5
0.30 0.70
0.30 0.70
0.30 0.70
0.30 0.70
WB i EU tehnika pomo-IPA, GTZ, UNDP, SIDA, KfW
ukupno: 9.6 (a do 2020 po 1.0 godinje)
Ministarstvo ekonomije, Ministarsvo nauke i prosvjete, Ministarstvo zdravlja i Ministarstvo finansija Ministarstvo ekonomije
Broj realizovanih projekata i potronja energije po glavi stanovnika
Organizovanje kampanje za podizanje javne svijesti o energetskoj efikasnosti i korienju ekolokih materijala
Broj promotivnih publikacija i tribina
Obezbjediti akreditovana tijela za kontrolu kvaliteta (veza Eurokodova sa Direktivom CPD 89/106/EEC)
2011-2013
Formirati, opremiti i akreditovati laboratorije za kontrolu kvaliteta - Opremiti laboratorije najsavremenijom opremom za testiranje materijala i proizvoda. - Obezbjediti struna lica za upravljanje laboratorijama. - Sprovesti proces akreditacije
0.50 donacija
0.50
0.50
EU tehnika pomo-IPA, GTZ, UNDP, SIDA, JICA 1.00 kredit 1.00 1.00
Banka za podrku razvoja Saveta Evrope- kamatne stope do 4,75%, grejs period do-5 godina,EBRD kamatne stope do 5%, grejs period do-5 godina,EIB kamatne stope do 4%, grejs period 5-10 godina, JICA- kamatne stope do- 3,5%, grejs period od 5 -10godina
Ministarstvo ekonomije, Akreditaciono tijelo CG, ISME i Ministarstvo ureenja prostora i zatite ivotne sredine,
Broj akreditovanih laboratorija
ukupno: 4.50
P R I J E D L O G
STRATEKO OPREDJELJENJE 4 - KONTINUITET KAPITALNIH INVESTICIJA

Prioritetni pravci djelovanja u okviru stratekog opredjeljenja Period imple mentacije Ukupno Finansiranje: po godinama , izvoru finansiranja, uslovima finansiranja-rokovi otplate, kamatne stope,grejs period (u Milionima eura) izvor 2011 2012 2013 2014 2015 2016
Mjere
Odgovorne institucije za realizaciju
Indikatori
Utvrivanje mjera ekonomske politike za ublaavanje posledica od globalne ekonomske krize na graevinarstvo za period 2010-2012 godine.
2011-2012
Usvajanje mjera podrke i olakica sa ciljem poveanja likvidnosti graevinskih firmi
2,5
2,5
Vlada Crne Gore Ministarstvo finansija
2,5 2,5 KfW - kamatne stope 3,25%-4,7%, grejs period do-5 godine;
Broj firmi sa poboljanom likvidnou nakon uvoenja sistema
2011-2016 (kontinuir.)
2011-2012
ukupno: 10,0 Usvojiti program reavanja stambenih pitanja graana i ublaavanje efekata ekonomske krize na sektor graevinarstva budet 2010-2012 donacija 25,0 25,0 Banka za razvoj Saveta Evrope do 4,75%, grejs period do-5 godina (25 mil.); domae komercijalne banke (20 mil.); i uee graana (5 mil) 1,2 1,2 1,2 1,2 1,2 1,2 Vlada Crne Gore Ministarstvo ureenja prostora i zatite ivotne sredine, Ministarstvo finansija Broj izgraenih stanova
kredit
ukupno: 57,2 Plaanje u najkraem moguem roku budetskim i drugih naruiocima iz javnog sektora Izvriti uravnoteenu privatizaciju preostalih kompanija od stratekog znaaja za Crnu Goru Izraditi plan uravnoteene privatizacije i utvrditi dinamiki plan za reinvestiranje sredstava prikupljenih privatizacijom preostalih kompanija u Crnoj Gori za kapitalne projekte Vlada Crne Gore i sva ministarstva
P R I J E D L O G
0,25
0,25
ukupno: 0,5
Izrada plana i vrijednost Ministarstvo godinjeg ureenja prostora i reinvestiranja u zatite ivotne kapitalne sredine, Agencije za projekte odrivi investicioni razvoj i Vlada Crne Gore
graevinarstvo Kancelarija za monitoring i implementaciju Strategije, monitoring i razvoj u oblasti investicija Produiti aktivnosti na uklanjanju biznis barijera u graevinarstvu, 1.Utvrditi Plan sa dinamikom za reviziju zakonskih rjeenja i procedura na bazi dokumenta izraenog za Eliminisanje biznis barijera za razvoj preduzetnitva - ureenje prostora i izgradnju objekata. 2.Uraditi izmjene Zakona o ureenju prostora i izgradnji objekata Podsticaj i razvoj preduzetnitva u graevinarstvu Izrada Programa kontinuiranih mjera poboljanja ambijenta za mala i srednja preduzea, sa posebnim osvrtom na praenje i podsticaj razvoja velikih preduzea u graevinarstvu za graenje kapaciteta za nastup na regionalnom tritu i postizanje udjela graevinarstva od 10% BDP-a u srednjeronom periodu do 2015. godine 1. Uspostaviti jedinicu u okviru Kancelarija za monitoring i implementaciju Strategije, monitoring i razvoj u oblasti investicija za Izradu i publikovanje dvogodinjeg Programa Javnih Investicija, PJI (Public Investment Program, PIP) u kontinuitetu za sljedee sektore: energetika, saobraaj, vodoprivreda, komunalne usluge, zatita ivotne sredine, turizam, obrazovanje i nauka, kultura, zdravstvo, stanovanje, socijalna zatita, u kojoj je definisana dinamika izrade fisibiliti studija, odgovarajue tehnike i druge dokumentacije i realizacija projekata. budet 2011-2013 donacija kredit ukupno: 0,15 budet donacija 2011-2015 1,0 kredit 1,0 1,0 1,0 1,0 0,02 0,02 0,02 0,02 0,02 0,05 0,05 0,05 Vlada Crne Gore Realizovanost plana sa brojem Ministarstvo revidovanih ureenja prostora i zakonskih zatite ivotne rjeenja sredine i ostala ministarstva i organi koji imaju udjela u ovom sektoru Vlada Crne Gore Ministarstvo ureenja prostora i zatite ivotne sredine, Ministarstvo finansija Procenat uea graevinarstva u BDP-u, target od 8% u srednjeronom periodu
2011-2016
KfW - kamatne stope 3,25%-4,7%, grejs period do-5 godine, WB- kamatne stope do- 4,7%, grejs period do-5 godine 0,10 0,10 0,05 0,10 0,05 0,10 0,10 0,10 0,10
ukupno: 6,0 budet donacija Ministarstvo ureenja prostora i zatite ivotne sredine, Agencija za odrivi investicioni razvoj i graevinarstvo Kancelarija za monitoring i implementaciju Strategije, monitoring i razvoj u oblasti investicija Publikovanje Programa Javnih Investicija
Nastaviti sa podsticajem investicija i teiti razvojnoj komponenti Budeta
EU tehnika pomo (IPA) bilaterala:GTZ,Sida,USAID,Francuska Vlada,Italijanska Vlada, vajcarska Vlada, JICA
P R I J E D L O G
kredit
2. Izrada potprograma sa projektima iz PJI u odnosu na mogunost izvora obezbjeivanja finansijskih sredstava (EU, WB, EIB, EBRD, KfW) 3. Utvrditi plan izrade prioritetnih studija opravdanosti investicija (fisibiliti studije) za velike infrastrukturne projekte i njihovu promociju meunarodnim finansijskim institucijama Program stimulisanje javno-privatnog partnerstva i koncesija
ukupno: 0,8
budet 2011-2015 donacija
0.10 0,40
0.10 0,40
0.10 0,40
0.10 0,40
0.10 0,40
Vlada / Graevinska preduzea
EU tehnika pomo (IPA) , WB bilaterala:GTZ,Sida,USAID,Francuska Vlada
ukupno: 2,5 Definisati dugogodinju legalizaciju stambene neformalne izgradnje i njezine revitalizacije Utvrditi mjere za organizovanje neformalnih naselja u cilju smanjenja seizmikog rizika, urbane organizacije naselja i infrastrukturnog ureenja ivotnog prostora preko: -Analize prostora i postojeeg stanja bespravno izgraenih 100.000 objekata - Studije izvodljivosti sa analizom problema i prijedlozima za njihovo otklanjanje i finansiranje Investiciono razvojni Fond Crne Gore IRF-CG Osnovan po odluci Vlade Crne Gore Sl. List Crne Gore br.88/09 od 31.12.2009 budet donacija 2011-2016 1,0 8,0 1,0 8,0 1,0 8,0 1,0 8,0 1,0 8,0 1,0 8,0 Ministarstvo ureenja prostora i zatite ivotne sredine
Broj realizovanih projekata sa javnoprivatnim partnerstvom i koncesijama Broj urbaniziranih i adekvatno saniranih stambenih objekata
2011-2017
2011
EU finansiska pomo (IPA), Nemaka Vlada-KfW 6,0 6,0 6,0 6,0 6,0 6,0 Banka za podrku razvoja Saveta Evrope- kamatne stope do 4,75%, grejs period do-5 godina,EBRD kamatne stope do 5%, grejs period do-5 godina,EIB kamatne stope do 4%, grejs period 5-10 godina, JICA- kamatne stope do- 3,5%, grejs period od 5 -10godina
kredit
ukupno: 900,0
budet ukupno: 50,0 budet ukupno:--
Vlada Crne Gore Ministarstvo finansija Ministarstvo saobraaja, pomorstva i telekomunikacija
Uspostavljena funkcija fonda
P R I J E D L O G
Obezbjeivanje kontinuiteta investicija u transportnu infrastrukturu
Donijeti zakon o integralnom transportu
Izraen zakon
2011-2013
Izraditi podzakonska dokumenta u svim resorima koji se odnose na transport, energiju, zatitu ivotne sredine i turizam
0,15 donacija
0,15
0,1
EU tehnika pomo (IPA) , WB bilaterala: GTZ,Sida,ADA,Francuska Vlada,vajcarska Vlada
Resorna ministarstva
Izraena podzakonska akta
ukupno:0,4 budet 0,1 0,1 Ministarstvo saobraaja, pomorstva i telekomunikacija Ministarstvo saobraaja, pomorstva i telekomunikacija Ministarstvo saobraaja, pomorstva i telekomunikacija Direkcija za puteve Ministarstvo ureenja prostora i zatite ivotne sredine, Ministarstvo saobraaja, pomorstva i telekomunikacija Ministarstvo ureenja prostora i zatite ivotne sredine, Kancelarija za monitoring i implementaciju Strategije, monitoring i razvoj u oblasti investicija Izvrena procjena
2011-2012
Izvriti procjene za investiciono odravanje putne mree, definisati prioritete i odrediti putne dionice za finansiranje radova Izrada potrebne dokumentacije za koncesije za redovno odravanje putne mree
ukupno: 0,2 donacija 0,1 0,1
2011-2012
EU tehnika pomo (IPA) , WB,GTZ,JICA ukupno:0,2 donacija ukupno:0,3 budet 0,1 0,15 0,15
Izraena dokumentacija za koncesije
2011-2012
2011-2012
2011-2012
Studije za tarifikaciju dodjeljivanja pristupa eljeznike infrastrukture transportnim operatorima (dodjela trase) Studija za signalizaciju glavnih puteva u Crnoj Gori i okruenju u 8 gradova Utvrditi usklaenu dinamiku investicionih aktivnosti u razvoj infrastrukture za aviosaobraaj i aerodrome, zbog potrebe razvoja turizma i investicijama u turistike kapacitete Privlaenje stranih investicija u graevinarstvu Izrada studije opravdanosti razvoja aviosaobraaja i aerodroma u Crnoj Gori sa investicionim planom za period do 2020. godine sa prioritetnim akcijama djelovanja kao odgovor potrebi praenja razvoja turizma
EU tehnika pomo (IPA) , WB, GTZ,JICA
Izraena Studija
2011
ukupno: 0,1 budet donacija kredit ukupno: 1,25 0,05 0,10 1,1 EU tehnika pomo (IPA) , WB, GTZ
Izraena Studija Izraena Studija
P R I J E D L O G
Izraditi program promocije Crne Gore: - kao sigurne luke za strana ulaganja, - akcentirajui unikatne specifinosti zemlje, njenih prirodnih bogatstava, koje je valorizuju u ekoloku dravu i - atraktivne destinacije za ulaganja u marine, golf terene i dr. prioritetne projekte od interesa za Crnu Goru.
budet donacija
0,05 0,1
0,05 0,1
0,05 0,1
0,05 0,1
0,05 0,1
Izraeni Program
EU tehnika pomo (IPA) , WB, UNDP,Sida bilaterala:GTZ, ,Italijanska Vlada,vajcarska Vlada, kredit ukupno: 0,70
2011-2013
Definisati uslove i podsticati otvaranje stranih kola u cilju podsticaja privlaenja stranih investicija i kupovine nekretnina u Crnoj Gori.
budet Donacija
0,05 0,4
0,05 0,4 0,4
Ministarstvo prosvjete i nauke
Broj otvorenih stranih kola
EU tehnika pomo (IPA) 0,4 Kredit 0,4 0,4 WB -kamatne stope do 4,75%, grejs period do-5 godina, Banka za podrku razvoja Saveta Evropekamatne stope do 4,75%, grejs period do-5 godina,
ukupno: 2,5
P R I J E D L O G
STRATEKO OPREDJELJENJE 5 - JAANJE KONKURENTNOSTI GRAEVINSKE OPERATIVE

Prioritetni pravci djelovanja u okviru stratekog opredjeljenja Utvrditi sistem podstcajnih mjera graevinskim firmama za uvoenje Sertifikovanih sistema upravljanja kvalitetom i uvoenje sistema upravljanja izvrenjem Ukupno Finansiranje: po godinama , izvoru finansiranja, Period uslovima finansiranja-rokovi otplate, kamatne stope, grejs period Odgovorne institucije impleme (u Milionima eura) za realizaciju nta-cije izvor 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Vlada Crne Gore, Ministarstvo 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 ekonomije, donacija EU tehnika pomo (IPA) , WB, UNDP, GTZ bilaterala: Ministarstvo ureenje Italijanska Vlada,vajcarska Vlada prostrora i zatite ivotne sredine, kao i 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 kredit WB -kamatne stope do 4,75%, grejs period do-5 godina, ISME, Akreditaciono tijelo Crne Gore, ,EBRD kamatne stope do 5%, grejs period do-5 godina Privredna komora CG ukupno: 2,5 budet 2011-2015 budet donacija 1,0 1,0 4,0 1,0 1,0 4,0 1,0 1,0 4,0 1,0 1,0 4,0 1,0 1,0 4,0 Vlada Crne Gore, 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1
Mjere
Indikatori
Uvoenje stimulansa za drutva propisanih od strane Vlade za implementaciju Programa Sertifikacije sistema upravljanja kvalitetom za:Uvoenje ISO 9000 i ISO 14000 u graevinskim firmama - Primjena standarda ISO 10006 - Kvalitet u projektnom menadmentu
Broj sertifikovanih drutava u graevinarstvu
2011-2015
Ponuditi finansijske i ostale mehanizme za unapreivanje tehnike, organizacione i druge osposobljenosti graevinske operative preko Investiciono razvojnog fonda Crne Gore i ostalih institucija
Izraditi Vladin program za uvoenje podsticajnih finansijskih i ostalih mehanizama za unapreivanje tehnike, organizacione ili druge osposobljenosti graevinske operative za: -uvoenje informacionih tehnologija, -obnovu mehanoopremljenosti, upotrebu novih tehnologija i obrtnih sredstava u saglasnosti sa svjetskim standardima za ivotnu sredinu i odrivi razvoj, -izvozna orjentisanost graevinskih drutava, -uee na meunarodnim tenderima i praenje bankarskim garancijama, -transformaciju putem reinenjeringa poslovnih procesa, -stvaranje kompetentnih radnika kroz vjetine-nadogradnju i poboljanje znanja, -beneficije za gra. drutva pri zapoljavanju deficitarne radne snage, -rad na uvoenju tehnologija, opreme i osposobljavanje kadrova u sektoru obnovljivih izvora energije
EU finansiska pomo (IPA), GEF
Broj drutava koja su koristila Ministarstvo finansija, podsticajne mjere: Novoformirani Investiciono razvojni -obim sredstava Fond Crne Gore -svrha podsticaja Ministarstvo ureenja prostora i zatite ivotne sredine, Privredna komora Crne Gore
kredit
KfW - kamatne stope 3,25%-4,7%, grejs period do-5 godine, WB- kamatne stope do- 4,7%, grejs period do-5 godina,Investicioni fondovi- kamatne stope eurlibor+do2%, grejs period do-1 godinu, JICA- kamatne stope do- 3,2%, grejs period od 5 -10godina
P R I J E D L O G
ukupno: 30,0
2011-2012
Kontinuirano sprovoditi Ojaati kapacitete inspekcija u aktivnosti na suzbijanju oblastima zatite prostora i bespravne gradnje i rada na graevinarstvu crno, kao generatora sive ekonomije
0,15
0,15
Ministarstvo ureenja prostora i zatite ivotne sredine
Broj pokuaja/suzbijen ih nelegalnih gradnji
ukupno: 0,3 Implementirati postupak Donijeti propise za: klasifikacije i kvalifikacije u -registar i kategorizaciu privrednih javne radove drutava koja se bave izvoenjem radova na izgradnji objekata -uslove za obavljanje djelatnosti upravljanja projektima i izgradnji objektata. -Uzanse o graenju ili inkorporirati u pripadajuem zakonskom segmentu Inicirati periodino prikupljanje i publikovanje podataka od strane Privredne komore-sektora za graevinarstvo, kao osnov za preduzimanje mjera podsticaja za unapreenje ljudskih resursa i privrednih drutava u celini Povezivanje drutava u saveze (klastere) preko aktivnog uea Vlade, Privredne komore, lokalne samouprave, Univerziteta, sindikata i drugih Uvesti sistem za prikupljanje i publikovanje podataka od interesa za graevinarstvo: -podaci vezani za domae triste i graevinska drutva (broj, struktura, veliina, ifra djelatnosti, itd.) -podaci o raspisanim inostranim tenderima i uslovima uea 2011-2015 budet 2011-2012 donacija kredit ukupno: 0,15 0,05 0,1 Ministarstvo ureenja prostora i zatite ivotne sredine, Privredna komora Crne Gore- odbor udruenja graevinarstva, Komora u oblasti ureenje prostora i izgradnji objekata 0,025 0,025 0,025 0,025 0,025 0,025 Privredna komora Crne Gore- odbor udruenja graevinarstva, MONSTAT, Kancelarija za monitoring i implementaciju Strategije, monitoring i razvoj u oblasti investicija 0,1 0,1 0,1 0,1 Privredna komora Crne Gore- odbor udruenja graevinarstva, Kancelarija za monitoring i implementaciju Strategije, monitoring i razvoj u oblasti investicija Broj uspostavljenih funkcionalnih klastera Broj donijetih propisa
2010-2015
budet
0,025 0,025
0,025 0,025
Funkcionalnost sistema
donacija
EU tehnika pomo (IPA) UNDP, GTZ, bilaterala: Italijanska Vlada,Britanska Vlada
kredit ukupno: 0,25
Usvajanje programa akcija za stvaranje klastera i povezivanje crnogorskih graevinskih drutava radi zajednikog nastupa na domaim ili inostranim tritima
0,1
0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 EU tehnika pomo (IPA) UNDP, GTZ, USAID,bilaterala: Italijanska Vlada,Britanska Vlada,
P R I J E D L O G
ukupno: 3,0
Regulisati primjenu najsavremenijih mjera bezbjednosti i zatite zdravlja pri radu Implementirati FIDIC modele uslova ugovora u domaim graevinskim projektima
2011-2012
Usvajanje propisa i normi, u vezi mjera bezbjednosti i zatite zdravlja pri radu u graevinarstvu
budet
0,05
0,05
Ministarstvo rada
Donoenje propisa
ukupno: 0,1 Vlada Crne Gore, Ministarstvo finansija, Izvrena izmjena Ministarstvo ureenja i dopuna 0,5 0,5 prostora i zatite donacija EU tehnika pomo (IPA), EBRD/EIB( kao pridrune mere ostalih finansiskih projekata u CG) ,Britanska Vlada ivotne sredine, Direkcija javnih kredit nabavki Direkcija javnih ukupno: 0,15 radova budet 0,025 0,025 budet Vlada Crne Gore, Privredna komora 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 Crne Gore- odbor EU tehnika pomo (IPA) , WB, UNDP, GTZ bilaterala: udruenja Italijanska Vlada,vajcarska Vlada,Holandska Vlada, graevinarstva, Norveka Vlada Ministarstvo ureenja 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 prostora i zatite ivotne sredine Direkcija malih i srednjih preduzea 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 Broj udruenih i ukrupljenih firmi
Podsticati razvoj i formiranje jakih konsultantskih i projektantskih firmi
Podsticati profesionalnu nadgradnju u specijalistikim oblastima preko uvoenja obuka u ugovaranju i voenju projekata, superviziji na principima zahtjeva i uputstava svetski poznatih finansijskih institucija, voenju, projektovanju i nadzoru u svim kategorijama infrastrukturnih projekata, zatiti ivotne sredine -odrlvog razvoja, stratekom planiranju, vodosnabdevanju, preiavanju otpadnih voda, upravljanju vrstim otpadom, projektima iz energetike, energetske efikasnosti, obnovljivih izvora energije itd.
2011-2015
Uvesti podsticajne mere za ukrupnjavanje sadanjih brojnih malih firmi u velike konsultanske i projektantske firme sposobne za projektovanje i upravljanje velikim investicionim projektima (tehnika pomo bi se koristila za obuke i nadrgradnju znanja iz specifinih oblasti, uspostavljanje nove organizacione strukture, povezivanje sa odgovarajuim stranim partnerima dok bi se finansijski dio koristio kao pomo potrebi prostornog fizikog ujedinjenja, nabavci novih softvera, opreme i kao investicije u razvojni dio uz povoljne kreditne uslove)
2011-2012
Izvriti izmjenu i dopunu propisa/prateih akata (obrazaca i standardnih formulara) o javnim nabavkama u djelu modela ugovora koji treba da bude baziran na FIDIC-ovim uslovima saglasno domaoj regulativi
donacija
kredit
WB- kamatne stope do- 4,7%, grejs period do-5 godina, Investicioni fondovi- kamatne stope eurlibor+do2%, grejs period do-1 godinu, JICA- kamatne stope do- 3,2%, grejs period od 5 -10godina
P R I J E D L O G
ukupno: 5,5
STRATEKO OPREDJELJENJE 6 FORMIRANJE ADEKVATNE STRUKTURE RADNE SNAGE U OBLASTI GRAEVINARSTVA

Prioritetni pravci delovanja u okviru stratekog opredeljenja Dovravanje procesa reforme obrazovanja naroito u pogledu sistema nacionalnog okvira kvalifikacija Period implem ent. Ukupno Finansiranje: po godinama , izvoru finansiranja, uslovima finansiranja-rokovi otplate, kamatne stope,grejs period (u Milionima eura) izvor budet 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Usvajanje Zakona o Crnogorskom kvalifikacionom okviru. Razvijene kvalifikacije u , sektorsu graevine, bazirane na ishodima uenja, u skladu sa potrebama trita rada; Izraena nacionalna klasifikacija zanimanja budet 2011-2012 donacija kredit ukupno: Ministarstvo prosvjete i nauke, Centar za struno obrazovanje, Privredna komora, Unija poslodavaca, Zavod za zapoljavanje CG Identifikovani obrazovni profili, potrebni tritu rada i, u skladu sa tim, uraena odgovarajua programska ponuda Smanjen broj naknadnih obuka Realni podaci o potrebama trita rada Realni podaci o deficitarnosti zanimanja po regionima Vlada Crne Gore Procenat poveanja sredstava, namijenjenih razvoju obrazovnog sistema Uvedene podsticajne mjere
Mjere
Indikatori
Izrada Zakona o nacionalnom okviru kvalifikacija i stvaranje uslova za razvoj kvalifikacija, baziranih na ishodima uenja; Donoenje nacionalne klasifikacije zanimanja, zasnovane na Internacionalnom standardu klasifikacije zanimanja (ISCO-88) Donoenje odluke o poveanju javnih izdvajanja za inicijalno i kontinuirano obrazovanje Uvoenje politike i podsticajnih mjera koje e stimulisati vea privatna ulaganja (smanjenje carine na uvoz, smanjenje PDV-a...) Uspostavljanje aktivnije saradnje socijalnih partnera sa nadlenim ministarstvom pri definisanju /odreivanju potrebnih programa srednjeg i vieg strunog obrazovanja. Ovom mjerom e se smanjiti potreba naknadnih obuka Sprovoenje detaljne analize o potrebama trita rada i deficitarnim zanimanja po regionima
2011
Ministarstvo finansija u saradnji sa Ministarstvom prosvjete i nauke i 0,05 donacija Zavodom za statistiku (za EU tehnika pomo (IPA) , GTZ bilaterala: Italijanska NKZ) Vlada,vajcarska Vlada Redovne aktivnosti kredit ukupno: 0,05
2011-2012
2011
AKCIONI PLAN I PREDLOG MJERA 104
Poveanje javnih izdvajanja za obrazovanje i razvoj ljudskih resursa i njihovo pravilno usmjeravanje
Razvoj strunog obrazovanja svih nivoa u cilju prevailaenja problema deficitarnosti kadrova za odreene profesije i unapreenje struke uvoenjem novih metoda i tehnologija.
budet donacija kredit ukupno: budet
Redovne aktivnosti
P R I J E D L O G
0.03
Privredna komora, Unija poslodavaca, Zavod za zapoljavanje CG
ukupno: 0.03
Otvaranje strunih kola (javnih ili privatnih), ili otvaranje odjeljenja za deficitarne struke u postojeim kolama, posebno u sjevernom regionu Priprema obrazovnih programa, osposobljavanje nastavnika za realizaciju programa deficitarnih zanimanja
2011-2013
budet donacija kredit ukupno: budet1 0.05 0.20 0.05 0.20 0.05 0.20
Ministarstvo prosvjete i nauke, privatne firme iz oblasti graevinarstva, Privredna komora, Unija poslodavaca,
Broj otvorenih odjeljenja iz oblasti graevinarstva Procenat poveanja upisa uenika u programe iz oblasti graevinarstva
donacija kredit
Bilaterala: GTZ, UNDP, SIDA, EU obrazovni fondovi
Ministarstvo prosvjete i Broj usvojenih obrazovnih nauke, Centar za struno programa, broj seminara za obrazovanje, Savjet za nastavnike struno obrazovanje, visokokolske ustanove, Savjet za visoko obrazovanje
2011-2013
AKCIONI PLAN I PREDLOG MJERA

Usklaivanje upisne politike sa potrebama trita rada i stratekim opredjeljenjima razvoja Crne Gore; Popularizacija graevinske struke kod uenika
1
ukupno: 0.75 (0.15 za jedan program) Priprema i akreditacija novih specijalistikih programa za aseizmiko projektovanje i planiranje prostora budet 2011-2013 donacija 0.20 0.20 0.15 Ministarstvo prosvjete i nauke, Savjet za visoko obrazovanje, institucije visokog obrazovanja Akreditacija studijskog programa
Bilaterala: GTZ, UNDP, SIDA, EU obrazovni fondovi ukupno: 0.55
Obezbjeenje materijalnih sredstava za razvoj i opremanje obrazovnih ustanova (opremanje kolskih kabineta, laboratorija i radionica, knjige). Uspostaviti mehanizme profesionalne orijentacije, savjetovanja i informisanja
budet 2011-2013 donacija ukupno: 3.0 bude
0.3 0.7
0.3 0.7
0.3 0.7
Ministarstvo prosvjete i nauke, Privredna komora, Udruenje poslodavaca, (privatna) preduzea iz oblasti graevinarstva
Poveanje stepena opremljenosti obrazovnih ustanova i institucija, broj opremljenih kolskih radionica
0,01
0,01
0,01
0,01
0,01
0,01
donacija EU tehnika pomo (IPA) ukupno: 0,06
Ministarstvo prosvjete i nauke, Ministarstvo rada i socijalnog stanja, Centar za profesionalnu orijentaciju
Rezultati upisa
P R I J E D L O G
Iznos sredstava iz Budeta koja se odnose na Ministarstvo prosvjete i nauke je okviran i bie preciziran Zakonom o Budetu odgovarajue godine. Takoe, iznos sredstva, gdje je kao izvor sredstava naveden donator, treba smatrati okvirnim.
105
Promovisati , na nivou drave i lokalne zajednice, znaaj profesionalne orijentacije, promovisati traena zanimanja i uspjena preduzea i poslodavce (prezentovanje primera dobre prakse uenicima i roditeljima, kako bi se otklonile predrasude o graevinarstvu kao neatraktivnoj profesiji, koja je slabo plaena Obezbjeenje sredstava za fondove za stipendiranje ili kreditiranje uenika i studenata koji se obrazuju za deficitarna zanimanja
budet 2011-2020 (kontinuirano)
0.03
0.03
0.03
0.03
0.03
0.03
donacija EU tehnika pomo (IPA) kredit ukupno: 0.18 (0.03 godinje)
Ministarstvo prosvjete i nauke, obrazovne ustanove, mediji
Broj uenika, upisanih u deficitarna zanimanja
budet donacija
0.04
0.04
0.04
0.04
0.04
ukupno: 0.24 (0.04 godinje)
0.04 Ministarstvo prosvjete i nauke, lokalne zajednice, udruenja poslodavaca, nadleno ministarstvo, Ministarstvo finansija, Unija poslodavaca
Broj obezbijeenih stipendija i kredita, Broj partnera, ukljuenih u obezbjeivanje sredstava, Broj stipendiranih uenika i studenata koji su se opredelili za deficitarna zanimanja Rezultati analize
Organizacija obuka Specijalne obuke za: prijavljivanje meunarodnih projekata, primjenu FIDIC-a, Eurokodova, Prostornog planiranja sa aspekta seizmike bezbjednosti i sl. Organizovanje seminara, kurseva, radionica koji omoguavaju razvoj kljunih kompetencija (jezika i informatika pismenost, preduzetnitvo, komunikacijske sposobnosti i dr) za zaposlene
Ukljuivanje obrazovanja odraslih i dalji razvoj ljudskih resursa kao sastavni dio politike obrazovanja i kao preduslov za produenje ovlaenja i licenci za rad
Analiza potrebe za specifinim obukama radne snage
budet
donacija
ZZZ CG, 0.04 institucije visokog obrazovanja , Komora u oblasti 0.06 0.06 0.06 0.06 0.06 0.06 ureenja prostora i izgradnji objekata, Bilaterala: GTZ, UNDP, SIDA, EU obrazovni fondovi, Seizmoloki zavod. IPA 2008 0.04 0.04 0.04 0.04 0.04
Broj organizovanih obuka
ukupno: 0.60 (0.10 godinje) budet donacija uesnici 0.015 0.015 0.015 0.015 0.015 0.015 Direkcija za mala i srednja preduzea, Unija poslodavaca, obrazovne ustanove Bbroj organiziovanih seminara, kurseva, radionica Broj lica, ukljuenih u programe kontinuiranog obrazovanja i osposobljavanja
P R I J E D L O G
Sprovoenje aktivnosti na podizanju svijesti kod poslodavaca i menadera u kompanijama o vanosti cjeloivotnog uenja daljeg ulaganja u razvoj ljudskih resursa i stvaranju organizacija koje ue
Razvoj mehanizama koji podstiu zaposlene na kontinuirano dodatno obrazovanje i osposobljavanje ( na pr. povezanost uea na odgovarajuim programima osposobljavanja i produavanja dozvola za rad) Uvoenje programa obrazovanja za dokvalifikaciju, prekvalifikaciju, usavravanje i specijalizaciju, obrazovanje uz rad i druge oblike obrazovanja, u skladu sa definisanim potrebama na tritu rada. Prioritet treba dati obuci i prekvalifikaciji za poznatog poslodavca Izrada planova dodatnog osposobljavanja i, u skladu sa tim, programa za potrebnu dokvalifikaciju, prekvalifikaciju, usavravanje ili specijalizaciju, ne samo zbog smanjivanja deficitarnosti postojeih profesija, ve i zbog inovacije znanja zbog tehnolokih i naunih unapreenja. Podsticanje potencijalnih kandidata za obuku ili prekvalifikaciju, posebnim popularnim mjerama (plaeni trokovi programa, obezbjeivanje naknade za vrijeme trajanja programa, obezbjeivanje radnog mijesta nakon zavretka programa) Poveanje broja upisanih studenata u visokobrazovne institucije koje obrazuju kadar za potrebe graevinarstva Poveanje efikasnosti studiranja, to podrazumjeva veu prohodnost
ukupno: 0.015 po kurs/godinje
Direkcija za mala i srednja preduzea, Unija poslodavaca, obrazovne ustanove, Komora u oblasti ureenja prostora i izgradnji objekata,
Broj lica, ukljuenih u razliite programe dodatnog obrazovanja i osposobljavanja
budet donacija kredit ukupno: 1.2
0.2 0.2
0.4 0.4
2011-2012
Centar za struno obrazovanje, ZZZ CG, Unija poslodavaca, Savjet za struno obrazovanje, Savjet za visoko obrazovanje
Broj uvedenih programa i broj uesnika u programu prekvalifikacije, dokvalifikacije i t.d.
2011-2020 kontinuirano
budet donacija firme ukupno: 0.001, po uesniku, godinje
Unija poslodavaca, poslodavci
Broj uspjeno zavrenih obuka i ostvarenog zapoljavanja
Postepeno poveanje broja i kvaliteta radne snage sa visokim i postdiplomskim obrazovanjem
Redovne aktivnosti
Ministarstvo prosvjete i nauke, Centar za struno obrazovanje, strune kole Ministarstvo prosvjete i nauke, Savjet za visoko obrazovanje, institucije visokog obrazovanja
Broj upisanih studenata i njihov uspeh za vreme studiranja Broj diplomiranih studenata
P R I J E D L O G
Redovne aktivnosti
Uvoenje principa odrivog Izuavanje u srednjim kolama i fakultetima razvoja u srednjem i sadraja, vezanih za odrivi visokom obrazovanju razvoj, kao to su zatita ivotne sredine i primjena novih, ekolokih i obnovljivih graevinskih materijala
Poveanje zastupljenosti praktinog rada (prakse) u toku studija i uestvovanje studenata u naunoistraivakom radu
Redovne aktivnosti
Ministarstvo prosvjete i nauke, Savjet za visoko obrazovanje, institucije visokog obrazovanja Centar za struno obrazovanje, Ministarstvo prosvjete i nauke, Savjet za struno obrazovanje, Savjet za visoko obrazovanje, institucije visokog obrazovanja Savjet za visoko obrazovanje, institucije visokog obrazovanja
Vea zainteresovanost i osposobljenost studenata za ukljuenje u nauni i struni rad Broj programa kod kojih se izuavaju sadraji, vezani za odrivi razvoj
budet 2011-2012
0.03 0.12
0.03 0.12
donacija Bilaterala: GTZ, UNDP, SIDA, EU obrazovni fondovi ukupno: 0.3
2011-2014
2011-2012
Priprema i akreditacija novih studijskih programa iz oblasti energetske efikasnosti objekata
budet donacija ukupno: 0.4
0.05 0.15
0.05 0.15
Broj akreditovanih studijskih programa
Uspostavljanje bolje koordinacije na podruju istraivanja i razvoja putem partnerstva relevantnih uesnika: pojedinaca, kompanija, socijalnih partnera i vlasti
Osnivanje zajednikog istraivakog centra (po principu privatno-javnog partnerstva) za odrivi razvoj graevinarstva, za praenje, razvoj i primjenu novih metoda i tehnologija, za energetsku efikasnost, te usmjeravanje graevinske industrije ka proizvodnji novih, kvalitetnijih, jeftinijih proizvoda, materijala, prefabrikovanih elemenata, opreme i industrijalizacije Iniciranje, podrka, identifikovanje partnera i priprema kvalitetnih istravivakih projekata.
budet donacija 0,5 0,5 0,5 0,5
Bilaterala: GTZ, UNDP, SIDA, EU obrazovni fondovi ukupno: 2,0
Visokokolske ustanove, udruenja poslodavaca, Privredne komore, institucije visokog obrazovanja , strune institucije
Broj realizovanih aktivnosti, vezanih za odrivi razvoj graevinarstva
P R I J E D L O G
budet donacija
0.05 0.2
0.05 0.2
0.05 0.2
0.05 0.2
0.05 0.2
0.05 0.2
Bilaterala: GTZ, UNDP, SIDA, EU obrazovni fondovi ukupno: 1.50 (0.25- godinje)
Ministarstvo prosvjete i Broj prihvaenih projekata nauke, socijalni partneri i institucije visokog obrazovanja
2011-2020 2011-2020 (kontinuirano) (kontinuirano)
Iniciranje korienja sredstava EU fondova pri kreiranju zajednikih projekata (socijalnih partnera) koji podravaju podizanje kvaliteta i dostupnosti uenja mladih i odraslih
Prijava TEMPUS projekata koji se odnose na reforme studijskih programa, reforme univerzitetskog menadmenta, strukturne reforme visokoobrazovnog sistema, kao i projekte koje se odnose na uticaj visokog obrazovanja na drutvo u celini. Korienje programa kao to su: ERASMUS MUNDUS, BASILIUS, CEEPUS i dr. za ostvarivanje mobilnosti nastavnog kadra i studenata Organizovanje kurseva, strunih predavanja, simpozijuma i seminara od strane ovih udruenja, sa ciljem doivotnog obrazovanja graevinara Obezbjeenje mehanizma za obaveznost uea na strunim predavanjima, seminaroma i simpozijuma. Mogue reenje je da uestvovanje bude uslov za dobijanje ili za produenje ovlaenja za rad
Ministarstvo prosvjete i Broj prihvaenih aplikanata nauke, institucije visokog obrazovanja
2011
Obezbjeenje uestvovanja strukovnih udruenja (Savez arhitekata, Udruenje geodeta, Savez ininjera i tehniara i Inenjerske komore) u procese doivotnog uenja i strunog usavravanja, kao jedna od mjera i uslova za produenje ovlaenja i licenci
Savez arhitekata, Udruenje geodeta, Savez ininjera i tehniara i Komora u oblasti ureenja prostora i izgradnji objekata,
Broj realizovanih kurseva, seminaera, predavanja i sl.
Vlada CG, Ministarstvo Donoenje zakonske mjere ureenja prostora i zatite ivotne sredine, Komora u oblasti ureenja prostora i izgradnji objekata,
P R I J E D L O G
STRATEKO OPREDJELJENJE 7 - RAZVOJ INDUSTRIJE GRAEVINSKIH MATERIJALA BAZIRAN NA PRINCIPIMA ODRIVOG RAZVOJA
Prioritetni pravci delovanja u okviru stratekog opredeljenja Izraditi program za namjensko korisenje mineralnih sirovina Period impleme ntacije Ukupno Finansiranje: po godinama , izvoru finansiranja, uslovima finansiranja-rokovi otplate, kamatne stope,grejs period (u Odgovorne institucije za Milionima eura) realizaciju izvor budet 2011-2016-2020* donacija 0,3 0,3 0,3 0,2 0,2 0,2 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Dravni organi i lokalna vlast, Kancelarija za praenje i voenje prioritetnih projekata Sektor 3 Kancelarija za monitoring i implementaciju Strategije, Zavod za geoloka istraivanja Vlada Crne Gore i Ministarstvo ekonomije Broj studija opravdanosti, broj izraenih karata sa oznaenim lokacijama za mogue eksploatacije, broj koncesija Broj ponuenih kredita, koncesija, javno-privatna partnerstva
Mjere
Indikatori
Izvriti neophodnu osnovnu tehniku i finansijsku valorizaciju potencijalnih terena za eksploataciju ukrasnog kamena, tehnikograevinskog kamena, bentonita, cementnog laporca, gline, bijelog boksita i ronaca za staklarsku industriju Uspostaviti finansijske mehanizme za podsticaj realizacije projekata za istraivanje potencijalnih nalazita i kvaliteta sirovina, kao i za proizvodnju graevinskih materijala (krediti, koncesije, javno-privatna partnerstva) i kofinansiranje istraivanja preko mehanizanma Investiciono razvojnog fonda Crne Gore Stvoriti mehanizme za podsticaj tradicionalnog naina gradnje kao autohtonog, a koristiti lokalne sirovine (mogue fiskalne povlastice) i donjeti standarde za takav nain graenja (detaljnije u Stratekom opredjeljenju 3) Prouiti mogunosti korienja tehnogenih mineralnih sirovina i opasnog otpada kroz naunoistraivake projekte (pepeo iz termoelektrane Pljevlja kao porcelanski dodatak cementu i sl.), to rjeava i problem otpada i zatite ivotne sredine
EU fondovi, Bilaterala: GTZ, UNDP, SIDA, ukupno: 1,5
2011-2016-2020*
2011-2013
budet 2011-2016-2020* donacija
0,3
0,3
0,3
0,3
0,3
0,3
ukupno: 1,8
budet donacija
0,1 0,2
0,1 0,2
0,1 0,2
0,1 0,2
0,1 0,2
0,1 0,2
Ministarstvo ekonomije, ISME i Kancelarija za praenje i voenje prioritetnih projekata Sektor 3
Usvojeni zakoni i standardi
P R I J E D L O G
ukupno: 1,8 budet donacija 0.1 0.20 0.1 0.20 0.1 0.20 Ministarstvo ekonomije, Usvojene studije za Ministarstvo ureenja korienje ovih prostora i zatite ivotne sirovina sredine, Strune institucije, Kancelarija za monitoring i implementaciju Strategije, monitoring i razvoj u oblasti
Bilaterala: GTZ, UNDP, SIDA, EU fondovi
ukupno: 0.9
2011-20162020*
Izraditi plan realizacije organizovane i kontrolisane eksploatacije mineralnih sirovina kao bigra i boksita, ali i ljunka i pjeska, zbog moguih ekolokih katastrofa
budet donacija 0,1 0,1 0,1 0,05 0,05 0,05
Zakonska regulativa
EU fondovi ,Bilaterala: GTZ, UNDP, SIDA, Ministarstvo ekonomije, 0,10 0,10 0,10 Usvojeni zakoni
ukupno: 0,45 Obezbijediti razvoj postojeih i izgradnju novih kapaciteta za proizvodnju graevinskih materijala Izvriti usklaivanje i Donijeti zakonsku regulativu koja e obavezati na primenu Direktive 86/106/EEC (SO 2) budet 2011-2013 donacija EU fondovi ,Bilaterala: GTZ, UNDP, SIDA, ukupno: 0,3
2011-2016-2020*
2011-2016
AKCIONI PLAN I PREDLOG MJERA

Izgraditi 2 fiksne i 5-6 pokretnih asfaltnih baza za potrebe izgradnje i odravanje puteva i saobraajnica
2011-2016-2020*
Koristiti mehanizme za finansiranje istih tehnologija i obezbijediti razvoj postojeih kapaciteta putem rekonstrukcija, privatizacija ili davanja koncesija. Time bi se obezbjedila finansijska sredstva za obnovu zastarjele i nabavku nove opreme i obezbjedila ista tehnologija koja nee zagaivati ivotnu sredinu
budet 0,5 donacija EU fondovi ,GEF,Bilaterala: GTZ, UNDP, SIDA, 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5
Ministarstvo finansija, lokalni organi uprave, sama preduzea
Ostvaren razvoj i modernizovanje,rest artiranje procesa proizvodnje
kredit
KfW - kamatne stope do 3,25%grejs period do-5 godine, WB- kamatne stope do- 3%, grejs period do-5 godine ukupno: 6,0
Sprovesti obuku zaposlenih u preduzeima za primjenu novih tehnologija i standarda (Detaljnije u Stratekom opredjeljenju 6) Obezbjediti istu najsavremeniju tehnologiju koja nee biti zagaiva ivotne sredine preko koncesije za lokaciju
budet donacija 0,1 0,1 0,05 0,05 0,05 0,05
EU fondovi ,GEF,Bilaterala: GTZ, UNDP, SIDA, ukupno: 0,4 budet privatna ulaganja koncesionera ukupno: 9,0 1,5 1,5 1,5 1,5 1,5 1,5
Ministarstvo prosvjete i Broj realizovanih nauke, Privredna komora, obuka Unija poslodavaca, Zavod za zapoljavanje CG
P R I J E D L O G
inostrana / domaa preduzea
Broj asfaltnih baza
111
2011-2012
Izgraditi fabriku za pokrivni crijep, obnoviti tehnoloke procese u ciglanama (Pljevlja)
Izraditi plan sa nalazitima, sondirati interes firmi i pripremiti lokacije za korienje pod koncesijom
budet donacija ukupno: 0,1 budet
0,05
0,05
Zavod za geoloka istraivanja
Rrealizacija plana
Izraditi plan sa nalazitima, Izgraditi gipsaru i ispitati sondirati interes firmi i pripremiti potencijalna nalazita za lokacije za korienje pod eksploataciju gipsa radi koncesijom definisanja mogunosti i opravdanosti za proizvodnju gips kartonskih ploa
0,07
0,07
2011-2012
Realizacija plana
donacija ukupno: 0,14 0,125 0,125 Zavod za geoloka istraivanja Izrada studije
2011-2012
2012-2013
2011-2012
Intenzivirati razvoj industrije za Izraditi studiju za izgradnju cementara u Baru i Pljevljima, proizvodnju cementa sondirati interes inostranih preduzea i stvoriti uslove za korienje nalazita pod koncesijom
budet
donacija ukupno: 0,25
Uspostaviti mehanizme za racionalno i svrsishodno korienje raspoloivog umskog bogatstva
Izraditi strategiju za odrivo upravljanje umama i namjenski oznaiti ustanovljene i potencijalne terene za eksploataciju drveta
budet donacija 0.1 0.06 EU fondovi ,Bilaterala: GTZ, UNDP, SIDA, kredit ukupno: 0.16
Ministarstvo Usvojena strategija i poljoprivrede, umarstva i izraene karte vodoprivrede
Rekonstrukcija, privatizacija i investicije za kapacitete drvne industrije, posebno u sjevernom regionu
Izrada Studije sa planom i analizom za proizvodnju: - oplate i drvene grae - fabrika za obradu drveta, proizvodnju medijapan ploa, iverice, lijepljenih lameliranih nosaa i konstrukcija -Uspostavljanje novih tehnologije za proizvodnju briketa i peleca
budet 0,15 0,15
Ministarstvo ekonomije
Realizacija plana
P R I J E D L O G
donacija
EU fondovi ,Bilaterala: GTZ, UNDP, SIDA, ukupno: 0.3
2011-2013
Preduzeti mjere za olakavanje Izgraditi plan razvoja prioritetne transporta sirovina i materijala saobraajne infrastrukture u funkciji transporta sirovina i materijala za razvoj i investiranje u graevinsku proizvodnju
budet donacija 0,1 0,1 0,1
Ministarstvo saobraaja, Izgraeni putevi pomorstva i telekomunikacija, Ministarstvo ureenja prostora i zatite ivotne sredine, Kancelarija za monitoring i implementaciju Strategije, monitoring razvoj u oblasti investicija Sektor 3 Vlada Crne Gore, Ministarstvo finansija, Ministarstvo ureenja prostora i zatite ivotne sredine , ISME, Kancelarija za monitoring i implementaciju Strategije, monitoring i razvoj u oblasti investicija Sektor 3 Ministarstvo ureenja prostora i zatite ivotne sredine , Ministarstvo ekonomije,ISME Ministarstvo ekonomije, lokalni upravni organi i preduzea (domaa i strana) Usvojena pravna regulativa i usvojene fiskalne mjere
Podsticati proizvodnju ekolokih Izraditi pravnu regulativu i definisai energetski efikasnih materijala ti finansijske mehanizme (smanjenje poreza za ekoloke materijale i opremu koja utie na EE) za podsticaj korienja obnovljivih i lokalno dostupnih materijala, poput opeke od zemlje, gline, gipsa, drveta, drvenih strugotina, slame, biomase i sl. koje se mogu i reciklirati Donijeti tehniku regulativu i izraditi standarde koji e omoguiti primjenu ekolokih i obnovljivih materijala (Detaljnije u Stratekom opredjeljenju 3) Izraditi Pravilnik za korienje finansijskih mjera od Investiciono razvojnog fonda za podsticaj privatnog sektora na otvaranje fabrika za proizvodnju graevinskih elemenata na bazi ekolokih materijala (kao na primjer blokove od drvene strugotine, cement i aditivi), posebno u Sjevernom regionu, kao jedna od mjera za razvoj tog regiona. Proizvodnja bi bila namenjena i za izvoz Otvoriti akreditovane laboratorije za ispitivanje materijala (Detaljnije je razraeno u Akcionom planu za Strateko opredjeljenje 3)
budet 2011-2012 donacija 0,15 0,15
EU fondovi ,Bilaterala: GTZ, UNDP, SIDA,
2011-2012
2010-2014
ukupno: 0.3 budet donacija 0,05 0,05 0,05 0,05 EU fondovi ,Bilaterala: GTZ, UNDP, SIDA 0,015
2011-2014
Usvojena regulativa
ukupno: 0.2 budet 0,015 donacija
Broj otvorenih fabrika
ukupno: 0,03
P R I J E D L O G
Obezbijediti plasman na domaem tritu i izvoz proizvoda graevinske industrije (veza sa Direktivom CPD 89/106/EEC)
budet donacija ukupno: 2,0 0,5 0,5 0,5 0,5
Akreditaciono tijelo CG, Broj laboratorija ISME i Ministarstvo ureenja prostora i ZS, Kancelarija za monitoring i implementaciju Str., monitoring i razvoj u oblasti investicija Sektor 3, Institut za akreditaciju
Sumarno (u milionima eura): izvor budet donacije kredit Uesnici obuka Privatna ulaganja
2011 15.370 16.215 35.0 0.015 1.500
2012 15.765 20.175 35.0 0.015 1.500
2013 5.140 11.845 7.5 0.015 1.500
2014 4.565 7.235 6.1 0.015 1.500
2015 4.065 4.435 6.1 0.015 1.500
2016 2.320 2.06 0.5 0.015 1.500
Investiciono razvojni fond Crne Gore IRF-CG - 50 miliona Krediti za ureenje neformalnih naselja, od 2011 do 2016 - 900 miliona
P R I J E D L O G
P R I J E D L O G
11. MONITORING SPROVOENJA STRATEGIJE
Uspostavljanje Strategije razvoja graevinarstva do 2020. godine u Crnoj Gori zahtjeva aktivno uee ireg spektra uesnika i to ne samo drave i njenih institucija i organa, ve i na lokalnom nivou i drutva u cjelini. Gledano sa vie aspekata, graevinarstvo je vitalni dio drutva i preduslov za ostvarivanje ostalih ekonomskih aktivnosti i postizanje ekonomskog rasta drutva u cjelini. To podrazumijeva da svaki uesnik, direktni ili indirektni, u graevinarstvu treba da pridonese i preuzme dio akcija. Svakako da je odgovornost drave da omogui potreban institucionalni kapacitet i postavljenost sa ciljem da se osigura profesionalna implementacija strategije i zatiti kretanje od integriranog planiranja do fizike realizacije.
11.1. PLANIRANE MJERE U OKVIRU STRATEKIH OPREDELJENJA I IZVRENJE AKTIVNOSTI

Monitoring napretka aktivnosti u okviru implementacije Strategije neophodan je kako bi se mogla vriti ocjena progresa u ostvarivanju zacrtanih stratekih opredeljenja i implementacija predviene dinamike Akcionog Plana sa predlogom mjera. Realizacija sistema monitoringa predviena je na isti nain kao i sprovoenje koordinacije implementacije, tj. kroz saradnju svih ministarstava sa Ministarstvom ureenja prostora i zatite ivotne sredine, uz glavnu koordinirajuu ulogu Kancelarije za monitoring i implementaciju Strategije, monitoring i razvoj u oblasti investicija (koja je u okviru Ministarstva ureenja prostora i zatite ivotne sredine) i Koordinativnim tijelom za praenje realizacije Strategije, kao najodgovornijim u cijelom procesu sa potpunom politikom podrkom Vladinog Savjeta za prioritetne projekte. Sistem kontrole implementacije Strategije definisan je sa predloenom organizacijom prema kojoj u trenutku usvajanja Strategije treba odmah osnovati i Koordinativno tijelo za praenje realizacije Strategije i njenog Akcionog Plana. lanovi Koordinativnog tijela trebaju biti predstavnici sljedeih institucija: Institut za standardizaciju Crne Gore, Odbor za graevinarstvo Privredne komore Crne Gore, Graevinski fakultet, MONSTAT-, Direkcija javnih radova, Direkcija za saobraaj, Uprava za nekretnine, Komora u oblasti ureenja prostora i izgradnji objekata i Ministarstvo ureenja prostora i zatite ivotne sredine. U toku rada Koordinativno tijelo formirae 5 sub-koordinativnih tijela za harmonizaciju EU regulative u graevinarstvu: Eurokodovi, katastar, graevinski proizvodi, energetska efikasnost, zatita ivotne sredine. Koordinativno tijelo e svoj rad uspostaviti na uzajamnoj aktivnosti sa Kancelarijom za monitoring i implementaciju Strategije, monitoring i razvoj u oblasti investicija koja e biti nosilac komunikacije sa strukturama koje su neposredno angaovane na realizaciji prioritetnih aktivnosti predvienih Strategijom. Djelokrug i aktivnosti kancelarije su precizno definisani za rad u tri sektora za koji se treba izvriti adekvatna selekcija personalnih resursa. Koordinativno tijelo za praenje realizacije Strategije i njenog Akcionog Plana dostavlljae kvartalne periodine izvetaje preko Kancelarije za monitoring i implementaciju Strategije, monitoring i razvoj u oblasti investicija Ministarstvu ureenja prostora i zatite ivotne sredine u konciznom obliku sa unaprijed dogovorenim sadrajem glavnih informacija.
SPROVOENJE i MONITORING 115
P R I J E D L O G
Godinji Izvjetaj o realizaciji Akcionog plana Koordinativno tijelo dostavlja Vladi preko Ministarstva ureenja prostora i zatite ivotne sredine koji sadri: postignuti stepen realizacije u tekuoj godini u odnosu na strateke ciljeve, procjenu implikacija realizacije Akcionog plana na sljedeu godinu, analizu razloga za eventualna odstupanja od Akcionog plana i predloene korektivne mjere, potrebne mjere za unapreenje predvienih aktivnosti i procjenu potreba revidiranja i inoviranja Strategije. Svaku predvienu mjeru u okviru Akcionog plana za Prioritetni pravac djelovanja stratekih opredjeljenja, prati vremenski rok izvrenja zadatka kao i indikator kojim e se vriti monitoring nad napretkom u postizanju ciljeva definisanim u okviru Strategije. Ovo e omoguiti proces identifikovanja kvalitetnog poboljanja razvoja graevinarstva Crne Gore, a time omoguiti i poreenje sa drugim zemljama.
11.2. PRAENJE PODATAKA U GRAEVINARSTVU

Brojni su projekti u Crnoj Gori koji se raealizuju od strane nezavisnih istraivakih institucija, privatnog sektora, NVO i meunarodnih institucija i organizacija u kojima se za potrebe pojedinih projekata sistematizovano prikupljaju i prate odreeni podaci. Ovi podaci mogu biti korisna dopuna zvaninim izvorima. Moramo naglasiti da e se sa procesom pridruivanja EU svakako mijenjati metodologija kao i vrste podataka koji e biti relevantni direktno ili indirektno za oblast graevinarstva. Svim onim institucijama i agencijama koji e se baviti voenjem evidencije i praenjem podataka stanja u graevinarstvu vremenom e biti potrebna standardizacija metodologija u saglasnosti sa evropskim prihvaenim parametrima Euroconstruct-a. Ovo je jedna od aktivnosti predviena Akcionim planom koja se treba ostvariti u okviru rada prvog sektora Kancelarije za monitoring i implementaciju Strategije, monitoring i razvoj u oblasti investicija. Za poetak, u tabeli je predloeno prikupljanje 50 podataka koji su relevantni za graevinarstvo, a u isto vrijeme i pripadaju jednom od sedam stratekih opredeljenja, koje treba proiriti i nadgraditi sa podacima/pitanjima koji su bili dio ankete sprovedene u toku obraivanja Strategije.
Strateko opredjeljenje Integracija Crne Gore u EU i odrivi razvoj
Podatak Broj interpoliranih direktiva u crnogorsko zakonodavstvo Kapacitet institucija za saradnju i razvoj odnosa sa EU Broj izraenih DUP-ova Broj izraenih podzakonskih akata u oblasti planiranja i ureenja prostora i izgradnje i ostalih dodirnih oblasti Godinji izvreni premjer povrine zemljita (m2) Broj izdatih graevinskih dozvola i procenjena investiciona vrednost Broj uspostavljenih tehnikih komiteta u okviru Instituta za standardizaciju Broj usvojenih standarda po tehnikom komitetu Broj i vrsta akreditovanih laboratorija za sertificiranje kvaliteta Akreditacije za ISO standarde i HASAP standarde Zaposleni po sektorima djelatnosti od vanosti za graevinarstvo Prosjene zarade po sektorima djelatnosti od vanosti za graevinarstvo Prosjene zarade bez poreza i doprinosa po sektorima djelatnosti od vanosti za graevinarstvo Indeks prosjenih zarada po sektorima djelatnosti Vrijednost izvrenih i ugovorenih radova u graevinarstvu Broj zaposlenih u graevinarstvu i izvreni efektivni sati Broj graevinskih firmi po veliini:mikro, male, srednje i velike Ostvarene investicije u nova osnovna sredstva po tehnikoj strukturi i djelatnosti investitora Javni i privatni izdaci za istraivanje i razvoj Broj zavrenih stanova po strukturi Povrina zavrenih stanova po strukturi
Pravni i institucionalni okvir kao okosnica razvoja graevinarstva
Tehnika regulativa kao osnova sistema kvaliteta u graevinarstvu
Jaanje konkurentnosti graevinske operative
SPROVOENJE i MONITORING
116
P R I J E D L O G
Kontinuitet kapitalnih investicija
Formiranje adekvatne strukture radne snage u oblasti graevinarstva
Razvoj industrije graevinskih materijala baziran na principima odrivog razvoja
Vrijednost izvedenih graevinskih radova na: Zgradama Ostalim graevinama Cjevovodima, komunikacionim i elektrinim vodovima Sloenim industrijskim graevinama Ostalim nepomenutim graevinama, putevi,hidro objekti,sistemi za navodnjavanje Vrednost izvedenih radova i inostranstvu ili izvezenog graevinskog materijala Uee MSP u BDP u graevinarstvu Direktne strane investicije i ODA Kapitalne investicije iz budeta BDP po glavi stanovnika Godinje investicije u infrastrukturu Trgovinski deficit Potronja energije po glavi stanovnika i po domainstvu Uee prizvodnje energije iz obnovljivih izvora u ukupnoj proizvodnji energije Potronja energije po jedinici BDP (ukupno i po sektorima/graevinarstvo) Broj kvalifikovane radne snage po struci u oblastima usluga i graevinarstva Broj visokoobrazovnih kadrova u svim arhitektonskim i inenjerskim strukama zastupljenim u graevinarstvu Broj obrazovnih institucija u oblasti srednjeg strunog obrazovanja Broj visokokolskih institucija u graevinskim strukama i arhitekturi Broj firmi koje koriste materijale prirodnog porijekla Firme koji koriste domae prirodne resurse za proizvodnju graevinskih materijala i opreme Firme koje imaju zajedniki nastup na crnogorskom tritu sa stranim firmama u proizvodnji graevinskih materijala i opreme koristeci domae prirodne resurse Firme koje koriste drvo i preraevine drveta za prizvodnju materijala koji se koriste u graevinarstvu Proizvedena i uvezena koliina graevinskih izolacionih materijala koji se koriste za poveanje energetske efikasnosti objekata
11.3. INOVIRANJE AKCIONOG PLANA

Oblast Strategije pokriva sedam stratekih opredeljenja koji su po opsegu i obimu dosta iroki i imaju neujednaenu dinamiku promjena i uticaja u datom vremenskom periodu. U brzinu i intezitet uticaja promjena uvjerili i smo se kroz uticaj koji je imala svjetska ekonomska kriza i na sam proces izrade ove Strategije, a neosporno je da e ista imati uticaj i na intenzitet njene realizacije. Dinamika transformacije i ispunjavanja uslova za EU integracije nametnue svoje dopunske vremenske okvire i finansijska optereenja koja se u ovom trenutku ne mogu definisati u cjelosti na dui rok. Shodno tome, treba adekvatno pratiti te promjene i redovno, po potrebi, inovirati Akcioni plan u manjem obimu. Ukoliko postoje dugoronije implikacije promjena Akcionog plana treba pristupiti i inoviranju Strategije. Predlae se da se nakon 2016. godine izvri detaljna i cjelovita revizija Akcionog plana sa izradom novog vremenskog plana produetka akcija koje su od prioritetnog znaaja sa odgovarajuim budetom koji je primjeran potrebama i finansijskim mogunostima u period 2016-2020.
SPROVOENJE i MONITORING
117
P R I J E D L O G
PRILOZI
Pilog 1 - Popis dokumentacione osnove Pilog 2 - Lista uesnika
PRILOZI
118
P R I J E D L O G
PRILOG 1. - POPIS DOKUMENTACIONE OSNOVE

[1] [2] [3] [4] [5] [6] [7] [8] [9] Zakon o ureenju prostora i izgradnji objekata, "Sl. list Crne Gore", br. 51/08 od 22.08.2008. Predlog Zakona o svojinsko-pravnim odnosima, www.bizniscg.info/download/Finansije. Zakon o stranim ulaganjima, Sl. List RCG, br. 52/00 od 03.11.2000, 36/07 od 15.06.2007. Zakon o zatiti prirode, "Sl. list CG", br. 51/08 od 22.08.2008. Zakon o ivotnoj sredini, "Sl. list CG", br. 48/08 od 11.08.2008. Zakona o procjeni uticaja na ivotnu sredinu, "Sl. list RCG", br. 80/05 od 28.12.2005. Opti zakon o obrazovanju i vaspitanju, Sl. list RCG", broj 64/02, 28.11.2002. Zakon o izmjenama i dopunama opteg zakona o obrazovanju i vaspitanju, Sl. list RCG", broj 32/05, 27.05.2005. Zakon o osnovnom obrazovanju i vaspitanju, Sl. list RCG", broj 64/02, 28.11.2002.
[10] Zakon o gimnaziji, Sl. list RCG", broj 64/02, 28.11.2002. [11] Zakon o strucnom obrazovanju, Sl. list RCG", broj 64/02, 28.11.2002. [12] Zakon o visokom obrazovanju, Sl. list RCG", broj 60/03. [13] Zakon o nauno-istraivakoj djelatnosti, Sl. list CG", broj /08. [14] Zakon o obrazovanju odraslih, "Sl. list RCG", br. 64/02 od 28.11.2002, 49/07 od 10.08.2007. [15] Zakon o priznavanju i vrednovanju obrazovnih isprava, Sl. list CG, broj 4/08. [16] Zakon o integrisanom spreavanju i kontroli zagaivanja ivotne sredine, Sl. list RCG, br. 80/05 od 28.12.2005, broj: 01-1319/2, Podgorica 26.12.2005god. [17] Zakon o stratekoj proceni uticaja na ivotnu sredinu Sl. List RCG br. 80/05 od 28.12.2005god, broj: 01-1322/2, Podgorica 26.12.2005. [18] Zakon o vodosnabdjevanju i odvoenju otpadnih voda i deponovanju vrstog otpada sa podruja optina Herceg Novi, Kotor, Tivat, Budva, Bar i Cetinje, Sl.list RCG br.46/91. [19] Zakon o putevima, Sl.list RCG , br 42/04 od 22.06.2004. [20] Zakon o sumama, Sl. list RCG br.55/00. [21] Zakona o vodama, Sl. list RCG, broj 27/07. [22] Zakona o finansiranju upravljanja vodama, Sl. list CG, broj 65/08. [23] Zakona o geolokim istraivanjima, Sl. list RCG, broj 28/93, 27/94, 42/94 i 26/07. [24] Zakona o rudarstvu, Sl. list CG, broj 65/08. [25] Zakona o koncesijama, Sl. list CG, broj 8/09. [26] Zakon o radu, Sl. list RCG br. 49/08. [27] Zakon o turizmu, "Sl. list RCG", br. 32/2002, 41/2002, 45/2002, 38/2003 i 31/2005. [28] Zakon o zatiti spomenika kulture, Sl. list RCG br. 47/91. [29] Zakon o obnovi spomenikog podruja Kotora, Sl. list RCG br. 47/91. [30] Zakon o lokalnoj samoupravi, "Sl. list CG", br. 45/91, 50/91, 16/95, 22/95, 23/96 i 42/2003. Vidi odluku US RCG br. 71/95-33/96-4. Prestao da vazi osim poglavlja V Organizacija i rad organa optine izuzev lana 36. u tom poglavlju. [31] Zakon o lokalnoj samoupravi, "Sl. list CG", br. 42/03 i 28/04. [32] Zakon o finansiranju lokalne samouprave, "Sl. list CG", br. 42/03 i 44/03. [33] Zakon o nacionalnim strunim kvalifikacijama, "Sl. list CG", br. 80/08 od 26.12.2008. [34] Zakon o evidencijama u oblasti rada i zapoljavanja, "Sl. list RCG", br. 69/03 od 25.12.2003. POPIS DOKUMENTACIONE OSNOVE 119
P R I J E D L O G
[35] Zakon o porezu na dobit pravnih lica, "Sl. list RCG", br. 65/01 i 80/04 i "Sl. list CG", broj 40/08. [36] Zakon o regionalnom vodosnabdijevanju Crnogorskog primorja, "Sl. list CG", br. 13/07 od 18.12.2007. [37] Zakon o upravljanju otpadom, Sl. list RCG, br. 80/05 od 28.12.2005. [38] Zakon o kontroli dravne podrke i pomoi, Vlada Crne Gore, 05.08.2008. [39] Zakon o zatiti i spaavanju, Slubeni list Crne Gore, broj 13/07 [40] Zakon o prevozu opasnih materija, Slubeni list Crne Gore, broj 05/08 [41] Zakon o eksplozivnim materijama, Slubeni list Crne Gore, broj 49/08 [42] Carinski zakon, Sl. list RCG, br. 7/02,38/02,72/02,21/03,29/05,66/06 i Sl. list CG, br. 21/08. [43] Zakon o porezu na dodatu vrijednost, http://www.gov.me/minfin [44] Zakon o Budetu Crne Gore za 2008 godinu, Ministarstvo finansija, Podgorica, 26. decembar 2007. [45] Zakon o zatiti od buke u ivotnoj sredini, "Sl. list RCG", br. 45/2006 od 17.7.2006. [46] Zakon o odravanju istoe, prikupljanju i korienju otpadaka "Sl. list SRCG", br. 20/81, 26/81, 2/89, 19/89, 29/89, 39/89, 48/91, 17/92, 27/94. [47] Zakon o zapoljavanju i radu stranaca, "Sl. list CG" br.22 od 02.04.2008. [48] Zakon o zatiti na radu, "Sl. list RCG", br. 79/2004. [49] Zakon o zdravstvenoj zatiti, Sl. list RCG br. 39/2004. [50] Zakon o zatiti graana Republike Crne Gore na radu u inostranstvu, "Sl. list RCG 11/04. [51] Zakon o optem upravnom postupku, Sl. list RCG 60/03. [52] Zakon o inspekciji rada, http://www.mzdravlja.vlada.cg.yu [53] Zakon o dravnom predmjeru i katastru nepokretnosti. [54] Zakon o privrednoj komori Crne Gore, "Sl. list CG", br. 42/98. [55] Pravilnik o tehnikim normativima za izgradnju objekata visokogradnje u seizmikim podrujima, "Sl. list SFRJ", br. 31/81, 49/82, 29/83 i 52/90. [56] Pravilnik o tehnikim normativima za izgradnju sklonita i nainu odravanja i korienja sklonita, Sl. List Crne Gore broj 44/08 [57] Pravilnik o kriterijumima za izbor lokacija, nainu i postupku odlaganja otpadnih materijala, "Sl. list SFRJ", br. 31/81, br.49/82, br. 29/83, br. 21/88 i br. 52/90. [58] Pravilnik o kvalitetu i sanitarno-tehnikim uslovima za isputanje otpadnih voda u recipijent i javnu kanalizaciju, nainu i postupku ispitivanja kvaliteta otpadnih voda, minimalnom broju ispitivanja i sadraju izvjetaja o utvrenom kvalitetu otpadnih voda, Sl. list CG, br. 45/08 od 31. jula 2008. [59] Pravilnik o sanitarno-tehnikim uslovima koje moraju da ispunjavaju deponije i mjesta za izruivanje fekalija, nainu ureivanja i odravanja deponija i mjesta za izruivanje fekalija i o nainu za unitavanje smea i fekalija, "Sl. list SRCG", br. 20/83. [60] Pravilnik o sadraju zahtjeva, dokumentacije za izdavanje vodnih akata, nainu i uslovima za obavezno oglaavanje u postupku utvrivanja vodnih uslova i sadraju vodnih akata, Sl. list CG broj 7/08. [61] Pravilnik o sadrini elaborata o procjeni uticaja na ivotnu sredinu, Sl. List RCG broj 80/05, Ministarstvo turizma i zatite ivotne sredine. [62] Pravilnik o sadraju dokumentacije koja se podnosi uz zahtjev za odluivanje o potrebi procjene uticaja na ivotnu sredinu, Sl. list RCG broj 80/05, broj 01-3894/1, Podgorica 17.12.2007, Ministarstvo turizma i zatite ivotne sredine. [63] Pravilnik o sadraju dokumentacije koja se podnosi uz zahtjev za odreivanje obima i sadraja elaborata o procjeni uticaja na ivotnu sredinu, Sl. list RCG broj 80/05, broj 01-3893/1, Podgorica 17.12.2007, Ministarstvo turizma i zatite ivotne sredine. [64] Pravilnik o izradi i odravanju katastra voda i podzemnih objekata, Sl.list RCG br. 25/79, 28/79. [65] Pravilnik o izradi i odravanju katastarskog operata Sl. List RCG br. 9/87. [66] Pravilnik o izradi i odravanju katastra Morskog dobra, Sl. list RCG br. 21/97. POPIS DOKUMENTACIONE OSNOVE 120
P R I J E D L O G
[67] Pravilnik o izradi i odravanju katastra nepokretnosti, Sl. list RCG br. 22/2006 od 11.04.2006, Ministarstvo finansija RCG. [68] Pravilnik o postupku licenciranja ustanova u oblasti vaspitanja i obrazovanja i nainu voenja registra licenciranih ustanova, "Sl. list RCG", br. 45/06 od 17.07.2006. [69] Odluka o odreivanju izvorita namijenjenih za regionalno i javno vodosnabdijevanje (javnim vodovodom) i utvrivanje njihovih granica, Sl. list RCG, broj 36/08 od 10. jula 2008. [70] Odluka o visini i nainu obraunavanja vodnih naknada i kriterijumima i nainu utvrivanja stepena zagaenosti voda, Sl. list CG, broj 29/09. [71] Odluka o utvrivanju broja radnih dozvola za strance za 2009. godinu, Vlada Crne Gore, 23. oktobra 2008. [72] Directive 2002/91/EC of the Europian Parlament and the Council of 16 December 2002 on the energy performance of buildings, Official Journal of the European Communities, 2003. [73] The Construction Products Directive (Council Directive 89/106/EEC), September 2003, Brussels. [74] Direktiva 75/442/EEC o otpadu i Direktiva 91/689/EEC o opasnom otpadu. [75] Direktiva 91/271/EEC o otpadnim vodama. [76] Direktive za vode i podzemne vode: 91/676/EEC, 80/858/EEC, 91/692/EEC. [77] Guidance Paper L (concerning the Construction Products Directive 89/106/EEC), Application and Use of Eurocodes, Version 27 November 2003, Brussels. [78] Direktiva o graevinskim proizvodima izazovi i uvoenja, Graevinar 58 (2006) 12, 1009-1019. [79] Strateka procjena uticaja na ivotnu sredinu za Detaljni prostorni plan Autoputa: Bar-Boljare, Ministarstvo za ekonomski razvoj, Podgorica, avgust 2008. [80] Strateki plan reforme obrazovanja za period 2002-2004, Ministarstvo prosvjete i nauke, Podgorica, Januar 2003. [81] Strateki plan reforme obrazovanja za period 2005-2009, Vlada Republike Crne Gore, Podgorica 2005. [82] Strateki plan Zavoda za kolstvo 2005-2007, Vlada Republike Crne Gore, Zavod za kolstvo, Podgorica 2005. [83] Strategija inkluzuvnog obrazovanja u Crnoj Gori, Ministarstvo prosvete i nauke, Podgorica 2008. [84] Strategija nauno-istraivacke djelatnosti Crne Gore (2008-2016), Ministarstvo prosvete i nauke, Podgorica, maj 2008. [85] Strategija razvoja energetike Crne Gore do 2025. godine, Institut za istraivanja u energetici, ekologiji i tehnologiji, Podgorica, novembar 2007. [86] Nacionalna Strategija Odrivog razvoja Crne Gore, Vlada Crne Gore, Ministarstvo turizma i zatite ivotne sredine, Januar 2007. [87] Strategija razvoja turizma Crne Gore do 2020 godine, Ministarstvo turizma i zatite ivotne sredine, Vlada Crne Gore, 2008. [88] Strategija razvoja soobraaja Crne Gore-Nacrt, Ministarstvo pomorstva i saobraaja, 2006. [89] Nacionalna strategija za vanredne situacije RCG, Vlada RCG, decembar 2006 [90] Strateki master plan za upravljanje vrstim otpadom na republikom nivou, Ministarstvo zatite ivotne sredine i ureenja prostora, Podgorica 2004. [91] Predlog strategije nacionalne bezbjednosti, Vlada Crne Gore, Podgorica, Septembar 2008. [92] Strategija za integrisano upravljanje migracijama u Crnoj Gori za period 2008 2013 godine, Ministarstvo unutranjih poslova i javne uprave, Podgorica, 28. jul 2008. [93] Strategija razvoja malih i srednjih preduzea 2007-2010, Vlada Republike Crne Gore, Direkcija za razvoj malih i srednjih preduzea, Podgorica, Septembar 2007. [94] Strategija podsticanja direktnih stranih investicija Crne Gore, Vlada Crne Gore, Jun 2006. [95] Strategija upravne reforme Crne Gore 2002-2009, Vlada Crne Gore, Ministarstvo pravde, Podgorica, mart 2003. POPIS DOKUMENTACIONE OSNOVE 121
P R I J E D L O G
[96] Enlargement Strategy and Main Challenges 2008-2009, Communication from the commission to the European parliament and the Council, Montenegro 2008 progress report, {COM(2008)674}, SEC(2008)2696 final, Brussels 05.11.2008. [97] Strategija regionalnog razvoja CG, CEED i Vlada Crne Gore, mart 2005. [98] Strategija graansko vaspitanja i graanskog obrazovanja u osnovnim i srednjim kolama u Crnoj Gori 2007-2010, Vlada Crne Gore, Zavod za kolstvo, Podgorica, decembar 2007. [99] Predlog Strategije nauno-istraivake djelatnosti Crne Gore 2008-2016, Vlada Crne Gore, Ministarstvo prosvjete i nauke, 2008. [100] Strategija za suzbijanje siromatva i socijalne iskljuenosti, Ministarsvo zdravlja, rada i socijalnog staranja, Podgorica, jul 2007. [101] Nacionalna strategija zapoljavanja i razvoja ljudskih resursa za period 2007 - 2011 godine, Ministarsvo zdravlja, rada i socijalnog staranja, Podgorica, 2008. [102] Studija izvodljivosti za dva autoputa u Crnoj Gori, Autoput Bar-Boljare, Ministarstvo saobraaja, pomorstva i telekomunikacija, Podgorica, avgust 2008. [103] Studija mogunosti razvoja SR Crne Gore do 1985, odnosno 2000 godine, Mogunosti dugoronog razvoja graevinarstva SR Crne Gore, Institut za drutveno-ekonomska istraivanja, decembar 1979. [104] Izvjetaj o radu i stanju u upravnoj oblasti Ministarstva zatite ivotne sredine i ureenja prostora i Izvjetaj o radu institucija iz njegove nadlenosti, sa Izvjetajem o poslovanju privrednih subjekata od posebnog interesa u 2004. godini, Ministarstvo zatite ivotne sredine i ureenja prostora, Podgorica, decembar 2005. [105] Izvetaj o stanju ureenja prostora, Ministarstvo za ekonomski razvoj, Podgorica, 2008. [106] Izvetaj o realizaciji strategije podsticanja izvoza (septembar 2006 septembar 2007), Ministarstvo za ekonomski razvoj, Podgorica, septembar 2007. [107] Izvjetaj o radu i stanju u upravnoj oblasti Ministarstva zatite ivotne sredine i ureenja prostora i Izvjetaj o radu institucija iz njegove nadlenosti, sa Izvjetajem o poslovanju privrednih subjekata od posebnog interesa u 2004. godini, Ministarstvo zatite ivotne sredine i ureenja prostora, Podgorica, decembar 2005. [108] Opti kolektivni ugovor izmeu Vijea Saveza samostalnih sindikata Crne Gore, Vlade Republike Crne Gore i Upravnog odbora Privredne komore Crne Gore, "Sl. list RCG", br. 01/04 od 15.01.2004, 59/05 od 13.10.2005, 24/06 od 18.04.2006. [109] Granski ugovor za graevinarstvo i industriju graevinskog materijala, Sl.list RCG, br. 45/04 od 02.07.2004, 79/05 od 23.12.2005. [110] Uredba o kriterijumima i postupku za utvrivanje broja radnih dozvola za strance, "Sl. list CG", br.69/08 od 17.11.2008. [111] Uredba o izmjenama i dopunama uredbe o organizaciji i nainu rada dravne uprave, Vlada Republike Crne Gore, Podgorica, novembar 2006. [112] Uredba o organizaciji i nainu rada dravne uprave, "Sl. list RCG", br. 54/04 od 09.08.2004, 78/04 od 22.12.2004, 06/05 od 11.02.2005. [113] Uredba o nainu i uslovima za dodjelu koncesija za vrenje geolokih istraivanja i eksploataciju mineralnih sirovina, "Sl. list RCG", br. 15/04. [114] Uredba o klasifikaciji i kategorizaciji voda, "Sl. list RCG", br. 14/96, 19/96, 15/97. [115] Uredba o klasifikaciji povrinskih i podzemnih voda, "Sl. list CG", br. 02/07 od 29.10.2007. [116] Uredba o sadraju i nainu voenja vodnog informacionog sistema, Sl. list CG, br. 33/08 od 27.05.2008. [117] Uredba o sadraju i nainu pripreme plana upravljanja vodama na vodnom podruju rjenog sliva ili na njegovom dijelu, Sl. list CG, br 39/09. [118] Plan privatizacije Crne Gore za 2008 godinu, Podgorica. [119] Detaljni prostorni plan Autoputa: Bar-Boljare Predlog, Ministarstvo za ekonomski razvoj, Podgorica, oktobar 2008.
POPIS DOKUMENTACIONE OSNOVE
122
P R I J E D L O G
[120] Akcioni plan za jaanje institucionalne sposobnosti za preuzimanje obaveza u procesu evropskih integracija, Vlada R.Crne Gore, Kancelarija za pridruivanje EU, jul 2006. [121] Akcioni Plan Integracija odrivog razvoja u obrazovni sistem za period 2007-2009, Vlada Republike Crne Gore, Podgorica 2007. [122] Akcioni plan za implementaciju preporuka evropskog partnerstva, Vlada Republike Crne Gore, Podgorica, maj 2007. [123] Prostorni plan Republike Crne Gore, Ministarstvo zatite ivotne sredine i ureenja prostora, Podgorica, 2008. [124] Prijedlog Akcionog plana politike stanovanja u Crnoj Gori, Vlada Crne Gore, decembar 2005. [125] Program ureenja prostora, Vlada Crne Gore, 2008. [126] Program upotrebe sredstava u vodoprivredi za 2007. godinu, Vlada Republike Crne Gore, Ministarstvo poljoprivrede, umarstva i vodoprivrede, Podgorica, januar 2007. [127] Nacionalni program za integraciju Crne Gore u EU (NPI) za period 2008-2012, Vlada Crne Gore. [128] Ekonomski i fiskalni program za Crnu Goru 20072010, Vlada CG, Ministarstvo finansija, Podgorica, novembar 2007. [129] Ekonomski i fiskalni program za Crnu Goru 2006-2008. (2006 EFP), Vlada CG, Ministarstvo finansija, Podgorica, novembar 2006. [130] Arhitektonski Atlas Crne Gore, Oktobar 2006. [131] Sintezna karta Crne Gore-Prostorni plan Crne Gore do 2020. god, Ministarstvo za ekonomski razvoj. [132] Spoljnopolitiki prioriteti Crne Gore, Ministarstvo inostranih poslova Crne Gore, 2007. [133] Ekonomska politika Crne Gore za 2008 godinu, Vlada Crne Gore, Podgorica, 21.12.2007. [134] Agenda Ekonomskih Reformi u Crnoj Gori 2002-2007, Podgorica, april 2005. [135] Statistiki godinjak 2007, Zavod za statistiku MONSTAT, Podgorica 2007. [136] Politika unapreenja ekonomskih odnosa sa inostranstvom sa osvrtom na strane direktne investicije , Vlada Crne Gore, maj 2007. [137] Finanisjski Sporazum izmeu Vlade Crne Gore i Komisije Evropskih Zajednica o Nacinalnom programu za Crnu Goru u okviru IPA-komponente za pomo tranziciji i institucionalno jaanje kapaciteta za 2007. godinu, februar 2008. [138] Analiza trita nekretnina, Sektor za istraivanja, statistiku i IT, Centralna Banka Crne Gore, Podgorica 2008. [139] Analiza normativne ureenosti graevinarstva, industruje graevinskog materijala i komunalne djelatnosti, Glasnik-List privredne komore Crne Gore, Slubeni dodatak 16, maj 2008. [140] Informaciju o izvetaju Evropske komisije o napretku Crne Gore za 2007. godinu, Sekretarijat za evropske integracije, novembar 2007. [141] Crna Gora, investicioni izazov, Vlada Crne Gore, 2007. [142] Porezi i razvoj graevinarstva u Crnoj Gori, Privredna komora Crne Gore, novembar 2008. [143] Program javnih radova za 2008. godinu, Vlada Crne Gore. [144] Uticaj globalne finansijske i ekonomske krize na crnogorsku ekonomiju, Ministarstvo za ekonomski razvoj, Podgorica, decembar 2008. [145] Ekonomska politika Crne Gore za 2009. godinu, Sekretarijat za razvoj, Podgorica, 12.12.2008. [146] Vodi za pristup informacijama Ministarstva pomorstva i saobraaja, Ministarstvo pomorstva i saobraaja, Podgorica 2006. [147] Elaborat o mogunostima postizanja efikasnije organizovanosti graevinarstva SR Crne Gore, Zavod za trina istraivanja, Beograd, decembar 1987. [148] Strane direktne investicije kao pokreta privrednog razvoja Crne Gore, Sektor za istraivanja, statistiku i IT, Centralna banka Crne Gore, Podgorica 2008.
123
P R I J E D L O G
[149] Knjiga promjena obrazovnog sistema R. Crne Gore, Institut za otvoreno drutvo Crne Gore, Podgorica, 2001. [150] Reforma obrazovanja i razvoj ljudskih resursa u Crnoj Gori, Privredna komora Crne Gore, Podgorica, jun 2008. [151] School Infrastructure and Necessary Investments, The Ministry of Education and Science, Podgorica 2003. [152] Glavni projekat informacionog sistema obrazovanja RCG, Ministarstvo prosvete i nauke, Podgorica 2004. [153] Call for Partnership Projects, Academy of Central European Schools, 2008/2009. [154] Proces razvoja Nacionalnog plana akcije za mlade u Crnoj Gori, Informativni paket, Ministarstvo prosvete i nauke, www.mpin.vlada.cg.yu [155] Akreditacija visokoobrazovnih ustanova i studijskih programa, Ministarstvo prosvete i nauke, www.mpin.vlada.cg.yu [156] FP7 Program, Ministarstvo prosvete i nauke, www.mpin.vlada.cg.yu [157] Akreditovane visokoobrazovne ustanove i studijski programi, Ministarstvo prosvete i nauke, www.mpin.vlada.cg.yu [158] Analiza deficitarnih zanimanja u Crnoj Gori, Zavod za zapoljavanje Crne Gore, Podgorica, maj 2008. [159] Analiza poslodavaca, zaposlenost i zapoljavanje 07/08, Zavod za zapoljavanje Crne Gore, Podgorica, 2008, www.zzzcg.org [160] asopis trite rada, br.2,3-2007. [161] asopis trite rada, br.4,5-2008. [162] Jedinstvena nomenklatura zanimanja u Socijalistikoj Federativnoj Republici Jugoslaviji, "Sl. list SFRJ", br. 31/90. [163] Metodologija izrade standarda zanimanja, www.gov.me/files/1127148437.pdf [164] Radna snaga i zaposlenost u Crnoj Gori, Zavod za zapoljavanje, septembar 2007. [165] Rjeenje o standardu zanimanja parketar/parketarka, "Sl. list RCG", br. 60/07 od 09.10.2007. [166] Eliminisanje barijera za razvoj preduzetnitva u Crnoj Gori, Rezime, Vlada R.Crne Gore, Direkcija za razvoj malih i srednjih preduzea, Podgorica, septembar 2007. [167] Relevantni podaci za: budet, kreditni rejting, finansijski izvjetaji, pravilnici, uredbe, odluke, Zakon o budetu, ekonomsko fiskalni program i dr. web-strana http://www.gov.me/minfin [168] Tekua privredna kretanja u I kvartalu 2009. godine sa ocjenom uticaja finansijske krize na graevinarsvo i predlog mjera za njeno prevazilaenje, Privredna komora Crne Gore Odbor udruenja graevinarstva, IGM i komunalne privrede. [169] Informacija o uspostavljanju Decentralizovanog implementacionog sistema (DIS) u Crnoj GoriSekretarijat za Evropske integracije, februar 2008. [170] Trendovi razvoja graevinskog sektora i trita nekretnina - Jelena Krstaji, Preduzetnika ekonomija-2006. [171] Uredba o organizaciji i nainu rada dravne uprave "Sl. list RCG" br.59/09. [172] Pravilnik o unutranjoj organizaciji i sistematizaciji Ministarstva ureenja prostora i zatite ivotne sredine (septembar 2009.). [173] Eliminisanje biznis barijera za razvoj preduzetnitva - Ureenje prostora i izgradnja objekata - Analiza propisa sa predlozima za reviziju zakonskih rjeenja, Ministarstvo za ekonomski razvoj, 2009. [174] Bilten Ministarstva finansija, broj XII / 2008. [175] Mogunosti za prevazilaenje krize u graevinarstvu Crne Gore, - Privredna Komora Crne Gore, Prof. dr. Milenko Popovi, 2009. [176] Zavod za zapoljavanje Crne Gore- Izvjetaj o zapoljavanju stranaca, Oktobar 2009. [177] Mjeseni statistiki pregled 01-2009, Monstat. [178] Informacija o ponudi, tranji, deficitima, suficitima i zapoljavanju kod zanimanja III i IV stepena srednje strune spreme na tritu rada u CG, ZZZ CG, 11.03.2009. POPIS DOKUMENTACIONE OSNOVE 124
P R I J E D L O G
[179] Obrazovanje u graevinarstvu- problematika deficita radne snage, Privredna komora CG, februar 2009. [180] Studija Mogunosti razvoja industrije graevinskog materijala u Crnoj Gori, Privredna komora Crne Gore, jun 2009, Podgorica.
125
P R I J E D L O G
PRILOG 2. - LISTA UESNIKA

Red. br. 1 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. Prezime i ime 2 Strahinja Trpevski Petar Cvetanovski Meri Cvetkovska Jovanovski Milorad Sneana Rutei Nenad Ivanievi Vanco Gjorgjiev Tome Trombev Vesna Stojanova Todorka Samardioska Katerina Donevska Ljupo Lazarov Radomir Zejak Uwe Hartmann Valentina ileska-Panoska Liljana Denkovska Zoran Krakutovski Blagoja Nanevski Mladen Gogi Strahinja Pavlovi Zlatko Zafirovski Slobodan Ognjenovi k. sprema i zvanje 3 dipl.arh., profesor, dr dipl.gra.in. van. profesor, dr dipl.gra.in. van. profesor, dr dipl.geol.in. van. profesor, dr dipl.gra.in. docent, dr dipl.pravnik, dipl.gra.in. docent, dr dipl.geod.in. profesor, dr dipl.gra.in. dipl.ekonomist, profesor, dr dipl.gra.in. docent, dr dipl.gra.in. van.profesor, dr dipl.gra.in. profesor, dr dipl.gra.in. profesor, dr dipl.tehn.in. dr dipl.gra.in. profesor, dr dipl.gra.in. profesor, dr dipl.gra.in. docent, dr dipl.ekonomist dipl.gra.in. spoljni saradnik, mr dipl.gra.in. spoljni saradnik, mr dipl.gra.in. mladji asistent dipl.gra.in. asistent LISTA UESNIKA Funkcija u timu 4 Tim lider Potpisnik projekta i lan radne grupe 2 Direktor projekta, lan radne grupe 2 i koordinator radne grupe 5 Koordinator projektne jedinice Skoplje , lan radne grupe 2 Koordinator lokalne jedinice Podgorica i lan radne grupe 5 Koordinator radne grupe 1 Koordinator radne grupe 2 i lan radne grupe 1 Koordinator radne grupe 3 i lan radne grupe 1 i 2 Koordinator radne grupe 4 i lan radne grupe 3 Koordinator radne grupe 6 i lan radne grupe 5 lan radne grupe 1 i 2 lan radne grupe 2 lan lokalne projektne jedinicePodgorica, lan radne grupe 5 i 6 ekspert-konsultant i lan radne grupe 2 lan radne grupe 3 lan radne grupe 5 lan radne grupe 4 lan radne grupe 4 lan lokalne projektne jedinice Podgorica i lan radne grupe 1 i 2 lan lokalne projektne jedinice Podgorica i lan radne grupe 1 i 3 lan radne grupe 4 i 5 lan radne grupe 1 i 2
126
Strategija razvoja graevinarstva u Crnoj Gori do 2020. godine dipl.elec.in. dr dipl.gra.in. dr dipl.arh. dipl.environ.in., mr dipl.gra.in. dipl. pravnik direktor ISME dipl. pravnik dipl.gra.in. mr
P R I J E D L O G
23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31.
Nataa Markovska Stanislava Dodevska ori Trajanovski aslav Mladenovski Sonja erepnalkovska aklina Sekovska Miodrag Perovi Igor Petkovski Ana Trombeva Gavriloska
lan radne grupe 4 lan radne grupe 1 i 2 lan radne grupe 1 lan radne grupe 1 lan radne grupe 2 lan radne grupe 2 lan radne grupe 2 lan radne grupe 3 lan radne grupe 3
LISTA UESNIKA
127
STRATEGIJA RAZVOJA GRAEVINARSTVA U CRNOJ GORI DO 2020. GODINE REZIME

Oktobar 2010.
. Reg. Br. 1301-5409/3-08
Univerzitet Sv. Kiril i Metodij Graevinski fakultet , Skopje 1. Direktor Projekta: 2. Tim Lider Projekta, 3. LokalnI direktor projekta, Prof. dr Meri Cvetkovska Dr Strahinja Trpevski Doc. dr Sneana Rutei
Kontakt podaci:
1. Univerzitet Sv. Kiril i Metodij Graevinski fakultet, Ul: Partizanski odredi 24, Skopje - Republika Makedonija Tel/ Faks: +389-231-1-8834 Mobilni: +389 70 273 633 E-mail: cvetkovska@gf.ukim.edu.mk; 2. Fakultet za biznis ekonomiju- Skopje Tel/faks: +389 2 3 222 356 Mobilni: +389 75 333 563 E-mail: strahinja_trpevski@yahoo.co.uk 3. Graevinski fakultet, Podgorica- Cetinjski put bb Tel/faks: +382 20-243-718 snezanar@ac.me
REZIME
1. Razlozi za izradu Strategije razvoja graevinarstva u Crnoj Gori do 2020. godine Crnogorsko graevinarstvo u posljednjih niz godina karakteriu brojni izazovi. Oni imaju implikacije na gotovo trideset drugih grana privrede koje graevinarstvo pokree. Iz navedene meuzavisnosti viestruko se istie potreba da se uradi analiza i definiu mogua usmjerenja ove privredne grane. Stagnacija i raspad velikih graevinskih firmi bili su razumljivi u godinama ratova i sankcija. Preostali dio ozbiljnijih graevinskih firmi jo uvijek nedovoljno prati razvoj tehnologije i standarda u graevinarstvu. Mnoge firme imaju nedostatak iskustva u poslovanju prema evropskim standardima, nepovoljnu starosnu i strunu strukturu rezidentne radne snage, nedovoljnu svijest o znaaju znanja i standardizacije i dr. Sa druge strane, u Crnoj Gori se deava ekspanzija investicija u graevinarstvu. Porast investicija je enormno visok. Tokom 2005. godine uraeni graevinski radovi su procijenjeni na 80 miliona eura, to je za 40% bilo vee nego 2004.godine1. Vrijednost izvrenih graevinskih radova u 2008. godini, prema zvaninim podacima Monstata, vea je za 45,7% u odnosu na 2007. godinu, dok je fiziki obim radova, mjeren izvrenim efektivnim asovima, vei za 20,7%. Vrijednost novih ugovora na zgradama u 2008. manja je za 39,2%, a ostalim graevinama vea za 69,3% u odnosu na 2007. godinu, to u cjelini ukazuje na visok intenzitet aktivnosti u oblasti graevinarstva uslovljen snanom investicionom tranjom u navedenom periodu.2 Karakteristika trita se ogledala u velikom prilivu stranog kapitala koji namee standarde meunarodnog projektnog finansiranja i potrebu adaptacije na sve veu sloenost, kao i primjenu savremenih metoda menadmenta za poboljanje efikasnosti i efektivnosti rada u okvirima rokova i budeta sa zadovoljavajuim kvalitetom. Meutim, ulaskom u ekonomsku krizu stanje se promijenilo i vrijednost izvrenih graevinskih radova u prvom kvartalu 2009. godine manja je za 18,5 % u odnosu na isti kvartal 2008. godine, a vrijednost izvrenih graevinskih radova u prvom kvartalu 2010. godine manja je za 13,7% u odnosu na prvi kvartal u 2009. godini. Vrijednost Izvrenih efektivnih asova na graevinskim radovima u prvom kvartalu 2009. godine manji je za 17,2 % u odnosu na isti kvartal 2008. godine, dok je vrijednost izvrenih graevinskih radova u prvom kvartalu 2010. godine i dalje smanjena za 9,1% u odnosu na isti kvartal u 2009. godini. Vrijednost novih ugovora na zgradama u prvom kvartalu 2009. godine manja je za 52,8% u odnosu na isti kvartal 2008. godine, dok je vrijednost novih ugovora na zgradama u prvom kvartalu 2010. godine vea za 9,1% u odnosu na isti kvartal 2009. godine3. Vrijednost novih ugovora na ostalim graevinama u prvom kvartalu 2009. godine manja je za 58,3% u odnosu na isti kvartal 2008. godine, dok je vrijednost novih ugovora na ostalim graevinama u prvom kvartalu 2010. godine manja za 26,1% u odnosu na isti kvartal 2009. godine, to u cjelini predstavlja kontinualni pad u zadnje dvije godine. Prepoznajui niz problema, a sa ciljem njihovog razrjeenja, Ministarstvo ureenja prostora i zatite ivotne sredine se opredijelilo da otpone sa izradom Strategije razvoja graevinarstva Crne Gore. 2. Tijela odgovorna za izradu Strategije Projekat finansiran od strane Vlade Crne Gore izraen je u koordinaciji sa Ministarstvom ureenja prostora i zatite ivotne sredine sa naznaenim Nacionalnim koordinatorom projekta. 2.1 Uloga koordinacionog tijela za praenje izrade Strategije
Centralna banka Crne Gore, Izvjetaj glavnog revizora za 2005. g, str 22. Tekua privredna kretanja u I kvartalu 2009. godine sa ocjenom uticaja finansijske krize na graevinarsvo i predlog mjera za njeno prevazilaenje, Privredna komora Crne Gore Odbor udruenja graevinarstva, IGM i komunalne privrede str. 2,3 i 4. 3 Zavod za Statistiku Crne Gore,Mjeseni statistiki pregled br. 5 2010, str. 31.
1
REZIME
Osnovni rad koordinacionog tijela je usmjeren na praenje dinamike izrade Strategije i njenu usklaenost sa projektnim zadatkom. Koordinaciono tijelo daje Miljenje na svaki od sedam dostavljenih Izvetaja u pismenoj formi sa svojim komentarima, primjedbama, prijedlozima, formulisanim u konanim Zakljucima, po kojima obraiva Strategije treba da postupi i iste ugradi u konani tekst. Sastav koordinacionog tijela je : 1. Maja Velimirovi - Petrovi koordinator, pomonik ministra u Ministarstvu ureenja prostora i zatite ivotne sredine; 2. Duko Lui lan, dekan Graevinskog fakulteta u Podgorici; 3. arko ivkovi lan, direktor Direkcije javnih radova u Podgorici; 4. Petar uranovi lan, profesor na Graevinskom fakultetu u Podgorici; 5. Ivan Perii lan, predsjednik Odbora za graevinarstvo, Privredna komora Crne Gore u Podgorici; 6. Milo Kneevi, konsultant na izradi Strategije, Graevinski fakultet u Podgorici; 7. Senada ahman, sekretar koordinacionog tijela, slubenik u Ministarstvu ureenja prostora i zatite ivotne sredine. 3. Proces izrade Strategije Proces izrade Strategije razvoja graevinarstva u Crnoj Gori do 2020. godine koji je otpoeo oktobra 2008. godine koristi pozitivna iskustva iz globalnih, evropskih i procesa u regionu zasnivanih na principima odrivog razvoja i odrivog graevinarstva, imajui u vidu proces globalizacije u koji e, kako je objektivno oekivati, samo mali broj zemalja u razvoju biti u stanju da se ukljui i izbori za visoku poziciju. Paralelno sa uvoenjem u rad, za realizaciju projekta uspostavljena je projektna kancelarija u okviru Graevinskog fakulteta u Skoplju i Lokalna projektna kancelarija u Podgorici. U organizacionom smislu, u saglasnosti sa predloenim u tenderskoj dokumentaciji, izrada Strategije realizovana je kroz uspostavljanje 6 radnih grupa. Svaka radna grupa ima imenovanog Koordinatora koji rukovodi radom 5-7 lanova radne grupe i direktno sarauje sa Tim liderom Projekta. U toku izrade Strategije odrano je 6 radionica, po jedna u Ohridu i Podgorici i etiri u Skoplju, na kojima je razmatran projektni zadatak u cilju postizanja uravnoteenog razumijevanja njegovog sadraja kod svih lanova radnih grupa, da bi se dogovorila metodologija rada i utvrivali rezultati. lanovi svih est radnih grupa predstavljaju radni tim (sainjen od predstavnika strunih institucija, univerziteta i konsultanata) koji je izradio nacrt Strategije i druge relevantne pratee materijale i radio na ukljuivanju svih preporuka iz participativnog procesa javne rasprave. 3.1. Priprema Strunih osnova Strategije Metodologija pripreme Strategije razvoja graevinarstva Crne Gore je u skladu sa poetnim preporukama logikog okvira i projektnog zadatka, u kojem se vodi koordinirani interaktivni proces analiza i djelovanja kako bi se prije svega cilljevi na drutvenom, ekonomskom, obrazovnom polju i zatiti ivotne sredine izbalansirali. Proces izrade Strategije poinje analizom postojee situacije, definisanjem politike i planom akcija, gdje slijedi implementacija sa monitoringom. S obzirom da dijelovi koji se analiziraju imaju divergentnu oblast drutvenog djelovanja, naglasak za postizanje rezultata moe biti proces ili zahtjev za krajnjim proizvodom. Metodologija izrade Strategije reflektuje globalni pristup ovom projektu i ciljevima postavljenim u okviru projektnog zadatka koji su u cjelosti prihvaeni. Izrada Strategije sadri etiri jasno vidljive i razgraniene faze: Poetna/pripremna faza Faza procjene i analize Faza planiranja Strategije po oblastima (I) (II) (III)
3
REZIME
Faza konsolidacije i prezentacija strategije
(IV)
Prve analize dokumentacije od strane eksperata u timu pokazale su neophodnost uvoenja Upitnika kao pomonog sistema za prikuplanje informacija koje nedostaju. Utvrena je metodologija anketiranja i napravljena su uputstva za anketiranje kako bi anketari dobili prije poetka anketiranja kratku obuku radi uspjenijeg sakupljanja relevantnih podataka. Na bazi poetnih analiza, ekspertski tim predlae da vodei princip za izradu Strategije bude sljedei : Razvoj graevinarstva kao integralni dio procesa EU integracija i odrivog razvoja Crne Gore 3.2. Priprema Strategije razvoja graevinarstva u Crnoj Gori do 2020. godine Izrada Strategije razvoja graevinarstva u Crnoj Gori do 2020. godine na nacionalnom nivou zasniva se na dokumentaciji koja obuhvata vaee zakone i podzakonska akta (uredbe, odluke, pravilnike, naredbe, uputstva i dr.), postojea strateka dokumenta, programe, planove, izvjetaje i ostala dokumenta. Aktivnosti oko prikupljanja dokumentacione osnove za izradu Strategije odvijale su se u potpunoj koordinaciji sa Ministarstvom ureenja prostora i zatite ivotne sredine Crne Gore. Bazni okvir dokumentacione osnove ini vie od 150 naslova. Primjetno je da postoji veoma obiman i dobro sistematizovan materijal Stratekih dokumenata i Akcionih planova koji su relativno novijeg datuma to daje validnost i pouzdanost cijeloj analizi. Dijelovi koji nijesu popunjeni dokumentima, popunjavani su kratkim istraivanjima na licu mjesta od strane tima koji radi u lokalnoj kancelariji, preko direktnih kontakata i prikupljanja adekvatnih podataka. Utvrivanjem necjelovitosti podataka, takozvanih gapova u okviru tematskih oblasti, pokualo se eliminisati izvoenjem dviju anketa/upitnika usmjerenih prema svim optinama i prema sto graevinskih preduzea. Moramo sa aljenjem da konstatujemo da je odziv (naroito graevinskih preduzea) bio veoma mali i pored trostrukog ponavljanja ciklusa anketiranja. Bazni okvir dokumentacione osnove i svih izvjetaja bio je otvoren za komentare, sugestije i dopune od strane Koordinacionog tijela formiranog od strane Ministarstva. Proces izrade Strategije trajao je est i po mjeseci sa dopunska etiri meseca u kojima se omoguila interakcija i razmjena informacija meu razliitim komponentama i sudionicima u procesu. Na poetku procesa pripremljeni su i sakupljeni bazini dokumenti, dok je u meufazi II predstavljeno est pojedinanih izvjetaja za relevantne oblasti, izraenih u okviru posebnih radnih grupa sa SWOT analizama, a to su: pravni i institucionalni okvir, tehnika regulativa, graevinska operativa, analiza i prognoze investicionih poduhvata u budunosti, analiza obrazovnih profila radne snage i analiza industrije graevinskih materijala. 4. Rezime Strategije Uvaavajui znaaj graevinarstva u irem smislu, njegovu multiplikativnost na ostale pratee i srodne djelatnosti, njegovo primjereno uee u BDP-u drave, koje se moe znatno poveati u periodu kada se oekuju znaajna finansijska ulaganja u kapitalne projekte, u potpunosti opravdava potrebu za tretiranjem graevinarstva kao jednog od stratekih sektora razvoja ekonomije. Strateki pristup graevinarstvu kroz aktivnosti koje su utvrene u jednom dugoronom razvojnom dokumentu, kompetentno moe da slui dravi, njenim organima i institucijama, kao i pravnim licima iz ove djelatnosti, za definisanje dugoronije politike za razvoj graevinske djelatnosti. Potujui svu divergentnost i brojnost uticajnih sektora na razvoj graevinarstva, neizbjeno je potencirati da ukoliko investicije predstavljaju skelet razvoja graevinarstva, onda je sigurno da fundament predstavljaju propisi i regulativa. Klju uspjeha je svakako reforma - transformacija propisa i pravosua, prije svega u oblasti propisa koji reguliu svojinsko pravne odnose i pravila izgradnje objekata. To jeste preduslov za uspostavljanje reda i pravne drave u sve unosnijim investicijama koje se odnose na izgradnju objekata, pa samim tim i stvaranje pozitivne atmosfere za ulaganja stranih investitora. Uslov da strani, ali i domai investitori, svoja sredstva uloe u razvoj projekata i nekretnina jeste pravna sigurnost investicije i efikasnost organa uprave. Zbog
REZIME 4
ovog drugog, neophodno je pomenuti da je adekvatna institucionalna utemeljenost potrebna na svim nivoima vlasti. Uz prethodni, jo jedan od osnovnih postulata koji treba slijediti je neodvojivost procesa planiranja - projektovanja od katastra, baziran na tehnologiji koja obezbjeuje funkcije neophodne za poslove GIS-a. Kada su definisani standardni moduli, mogue je praviti pretraivanja, tematska mapiranja i proizvoljne preglede, mogue je sve podatke dobijati preko Interneta i ui u prostor jednog altera. Globalizacija kao jedna od najuticajnijih ideja koja se pojavila poslednjih decenija, ukazuje nam da postoje koncepti i problemi u cijelom svijetu koji su bez izuzetaka zajedniki i liderima i ostalima: klimatske promjene, manjak resursa, prirodne nepogode i sl. Ouvanje okoline od neprestanih ljudskih razaranja je najdominantnije pitanje koje utie na nau sjutranjicu. U narednoj deceniji bie nam potrebni odgovori na pitanje kako da isprojektujemo nau izgraenu okolinu i kako da vodimo poslove za odrivu budunost. Veliina drave, koncentracija strunog kadra, koji bi se bavio pitanjima vezanim za prioritetne investicione objekte u Agenciju za odrivi razvoj, a koja bi u sebi integrisala postojee i budue organe sa ve definisanom strategijom za ekoloku Crnu Goru, ukazuju na potrebu racionalizacije i konzistentnosti problematike u graevinarstvu u irem smislu. Pod graevinskom industrijom podrazumijevamo cio opus privrednih aktivnosti koje se objedinjuju i zavravaju na nekom objektu. To apriori ne podrazumijeva samo proizvodnju graevinskog materijala i opreme, nego jedan iri pojam, ukljuujui i samo graenje. Bitna karakteristika graevinarstva jeste da za sebe vezuje veliki dio ostatka privrede. Graevinarstvo je jedna propulzivna, visokoakumulativna i izvozna privredna grana, i to su atributi koje ono sa sobom univerzalno nosi. Zbog toga, strategija privrede jedne drave se izmeu ostalog oslanja i na graevinarstvo. Meutim, neosporno je da treba pronai i adekvatno finansijsko praenje znaajnih objekata za dravu i graevinske firme. Razvoj industrije graevinskih materijala, baziran na principima odrivog razvoja, je izuzetno bitan segment u oblasti graevinarstva. Uvaavajui injenicu da Crna Gora raspolae velikim brojem mineralnih sirovina koje su i osnovna sirovina za proizvodnju graevinskog materijala, da su rezerve istih u impozantnim koliinama, da je kvalitet takoe zadovoljavajui, logian je zakljuak da drava u narednom periodu treba ozbiljno da se posveti ovom pitanju. To se posebno odnosi na laporac, arhitektonsko-graevinski kamen, gline i tehniko-graevinski kamen. Teko je objanjivo da Crna Gora nema proizvodnju cementa, proizvodnju opekarskih proizvoda, prepoznatljivu proizvodnju ukrasnog kamena i proizvoda iz njega, iako ima rezerve koje, i te kako, to zasluuju. Slian stav je i sa korienjem drveta, aluminijuma i eljeza za proizvodnju odreenih proizvoda i elemenata koji se koriste u graevinarstvu. Forsiranje proizvodnje graevinskih materijala koji se sada uvoze, a bazirani su na prirodnim resursima, je sa svakog aspekta opravdan dravni potez. Kada su u pitanju pak tehnogene mineralne sirovine (crveni mulj, flotacijska jalovita olovo-cinkane rude, deponija ljake i pepela i dr.) iste zasluuju panju, posebno sa aspekta uklanjanja ovog otpada, ali je neophodno prethodno detaljnim istraivanjima utvrditi njihovu korisnu upotrebljivost. Najvei oiljak na crnogorskom graevinarstvu su kadrovski resursi domaa radna snaga, jer i po broju i po kvalitetu postoji deficit radne snage. Drugi problem je starosna i kvalifikaciona struktura radne snage. Nije se uspjelo u animiranju mladih da se ve kroz srednje obrazovanje spremaju za graevinarstvo. Jaanje konkurentnosti graevinske operative i formiranje adekvatne strukture radne snage u oblasti graevinarstva su jasni pravci djelovanja i dobar putokaz kako i kuda treba krenuti u narednom periodu u graevinarstvu Crne Gore. Danas je u svijetu napravljen veliki korak naprijed u smislu kvaliteta izgraene okoline, ali su i otvorena mnoga danas aktuelna pitanja, odrivosti rjeenja okruenja, niskog utroka energije, to je pokazalo potrebu za iznalaenjem novih rjeenja u tehnologiji gradnje i uvoenja novih standarda i regulativa u cilju zatite kvaliteta u graevinarstvu. Tehnoloku revoluciju, na ijem smo pragu, neophodno prati ogroman broj pravila transponovanih u novu regulativu koji ini sam proces pribliavanja Evropskoj uniji velikim izazovom kojem se mora pristupiti organizovanim procesom velikog intenziteta, kako bi zavrili taj proces i bili ravnopravni u nastupima kako na svom tako i na inostranom tritu.
REZIME 5
Vizija razvoja graevinarstva Crne Gore definisana je na osnovama dokumenata Strategije razvoja graevinarstva u Crnoj Gori sa ve prethodno definisanim oblastima u projektnom zadatku, koji na neki nain predodreuje i usmjerava pravce procesa ka odreivanju sedam stratekih opredjeljenja koja treba da dovedu do realizacije vizije. Vizija je: integrisanje crnogorskog u evropsko trite graevinarstva pozicioniranjem na ljestvici konkurentnosti izmeu etiri vodee zemlje u graevinarstvu u regionu ( Hrvatska, Slovenija, Srbija, Makedonija od ukupno 8 u regionu ) preko inovativnog, na znanju baziranog i visoko tehnoloki organizovanog graevinskog sektora. Misija graevinskog sektora Crne Gore je da bude dinamian, produktivan i kreativan sektor, koji ima mogunost za fleksibilnost i stvaranje kohezivne graevinske zajednice u svojoj okolini, koja e biti oslonac za stvaranje blagostanja i stvaranja koristi u drutvu i na ijim e temeljima zajedno sa ostalim dijelovima drutva uzajamno graditi svoj rast. Zbog svega gore iznesenog, smatra se da je kroz sedam stratekih opredjeljenja definisana i u potpunosti i korektno obraena, u kontekstu sadanjeg stanja, cjelokupna problematika razvoja graevinarstva Crne Gore, na ijim e se analizama izgraditi odgovarajue akcije za razvoj graevinarstva Crne Gore do 2020. godine. 5. Glavna strateka opredjeljenja Ostvarivanje vizije i misije treba otpoeti preko sveobuhvatnog Prvog stratekog opredjeljenja koje neosporno ima direktni uticaj na sve ostale, a to je: Integracija Crne Gore u EU i odrivi razvoj, koji dalje podrazumijevaju razvoj graevinarstva kao integralnog dijela procesa EU integracija i odrivog razvoja Crne Gore. Ovo generalno opredjeljenje proizlazi ne samo iz injenice da je strateka orijentacija ekonomske politike Crne Gore pridruivanje sistemu Evropske Unije, ve i od novog ekonomskog okruenja koje treba uspostaviti, u kojem graevinarstvo treba da djeluje u blioj i iroj okolini. Drugo strateko opredjeljenje je Pravni i institucionalni okvir kao okosnica razvoja graevinarstva. Neosporno je da je ovo polazna taka u nizu ostalih djelovanja koja stvara okruenje i preduslove za sva djelovanja u prostoru, sigurnost imovine i sopstvenosti, koja definie postupke i kriterijume i uslove preko dobro dimenzionisanog i osposobljenog institucionalnog okvira. Tree strateko opredjeljenje je Tehnika regulativa kao osnova sistema kvaliteta u graevinarstvu. Sistem graenja kvaliteta u graevinarstvu zasniva se na tehnikim propisima i standardima koji pored ostalog omoguavaju u jednom vanom dijelu i laki i jednostavniji protok usluga i materijala u svjetsku trgovinu. Meutim, standardizacija podrazumijeva i uspostavljanje osnovnog institucionalnog okvira za slijeenje i kontrolu tog procesa. U ovom segmentu treba usvojiti deset eurocodova koji od sljedee godine stupaju na snagu u EU sa obaveznom primjenom i ugraditi u domae zakonodavstvo ostale evropske direktive koje se odnose na graevinske materijale, energetsku efikasnost, usluge, geotehniku, vodosnabdijevanje i preiavanje otpadnih voda, vrstog otpada, FIDIC uslova ugovaranja i ISO standarda za upravljanje. etvrto strateko opredjeljenje je Kontinuitet kapitalnih investicija. Pojedinani ciljevi makroekonomske politike su orijentisani na izgradnju infrastrukturnih projekata i animiranje interesa novih investitora u Crnoj Gori; podsticanje preduzetnitva u okviru malih i srednjih preduzea; jaanje konkurentnosti privrede i ostvarivanje ravnomjernijeg razvoja zemlje. Realizacija pojedinanih ciljeva makroekonomske politike u tijesnoj je vezi sa aktivnostima u oblasti graevinarstva i graevinske industrije. Oni ukazuju na znaaj ove djelatnosti i industrije za ukupni razvoj zemlje na kratak, a naroito na srednji i dugi rok. Ostvarivanje prethodno navedenih pojedinanih ciljeva makroekonomske politike imae direktne i indirektne efekte ne samo na razvoj graevinarstva i graevinske industrije, ve i na razvoj ukupne privrede i zaposlenosti. Peto strateko opredjeljenje je Jaanje konkurentnosti graevinske operative. Globalizacija ja na svim podrujima ljudskog djelovanja donijela nova saznanja o pravcu mogueg optimalnog razvijanja sopstvenih ekonomija. Male zemlje kao to je Crna Gora treba da maksimalno iskoriste
REZIME 6
sve kadrovske i materijalne resurse sa postojanim praenjem i prihvatanjem razvojnih dostignua nauke, prakse i tehnologije. esto strateko opredjeljenje je Formiranje adekvatne strukture radne snage u oblasti graevinarstva. Svaka nacionalna ekonomija i njen dugoroni razvoj znaajnim dijelom zavise od kvaliteta ljudskih resursa. Kvalitet ljudskih resursa je odreen kvalitetom obrazovanog sistema, ulaganjima u obrazovanje i participacijom u obrazovanju. Zaostajanje u razvoju sistema obrazovanja i nedovoljna ulaganja u razvoj ljudskih resursa postaju ograniavajui faktor dugoronog odrivog razvoja svake zemlje. Kreiranjem koncepta reforme obrazovnog sistema u Crnoj Gori predvieno je da se ona temelji na pronalaenju originalne strategije inspirisane pozitivnim tradicijama i nasljeem u koju se mogu ugraditi nove tendencije savremenog drutva i pozitivna rjeenja razvijenih obrazovnih sistema u Evropi. Sedmo strateko opredjeljenje je Razvoj industrije graevinskih materijala baziran na principima odrivog razvoja. Jedan od osnovnih agregata u graevinarstvu su graevinski materijali koje svi izvoai graevinskih radova koriste za gradnju objekata, za odravanje, rekonstrukciju i ostale graevinske radove. Preduslov je da to prije kod korienja mineralni resursi i graevinskih proizvodi uvedu i tretman odrivosti i stepen konzumiranja energije i zagaivanja prostora kako bi se na najefikasniji nain koristili resursi i uveli sistemi recikliranja i ponovne upotrebe. 6. Zakljuci Strategije Generalni zakljuci dati su u okviru pojedinih stratekih opredjeljenja i pravaca djelovanja kako slijedi: Strateko opredjeljenje 1 INTEGRACIJA CRNE GORE U EU I ODRIVI RAZVOJ Crna Gora uvoenjem Instrumenata za pretpristupnu pomo (IPA) uestvuje u raspodjeli evropskih fondova sa ostalim dravama zapadnog Balkana. Imajui u vidu da Crna Gora ima status potencijalnog kandidata, za sada je omogueno uee u prve dvije komponente IPA-e, a to su: Podrka tranziciji i jaanje institucija i Regionalna i prekogranina saradnja. U budunosti, kada Crna Gora postane lanica EU, obezbijedilo bi se korienje strukturnih i kohezionih fondova. Uspjenost iskoriavanja tih fondova umnogome zavisi od graenja kapaciteta strukture organizacije koja e se time baviti. Zbog toga se predlae sljedee:
1. 2. 3. Intenzivirati aktivnosti u okviru akcionog plana za etabliranje decentralizovanog implementacionog sistema (DIS), kako bi Crna Gora sama upravljala sredstvima iz Evropske Unije i poveala efikasnost njihove fizike realizacije; Uspostaviti jedinicu za podrku u pripremi i realizaciji projekata iz IPA programa u Agenciju za odrivi investicioni razvoj i graevinarstvo; Intenzivirati aktivnosti na praenju harmonizacije nacionalnog zakonodavstva sa pravnim tekovinama EU, ukljuujui i primjenu inoviranog Obrasca za ocjenu usklaenosti propisa, sa detaljnom tabelom usklaenosti.
Strateko opredjeljenje 2 PRAVNI I INSTITUCIONALNI OKVIR KAO OKOSNICA RAZVOJA GRAEVINARSTVA CRNE GORE Neosporno je da je ovo polazna taka u nizu ostalih djelovanja koja stvara okruenje i preduslove za sva djelovanja u prostoru. Crna Gora je u poslednjih nekoliko godina imala veliki rast stranih direktnih investicija, to je uticalo na izuzetno visoku stopu rasta u oblasti graevinarstva, a oekuju se i nove velike investicije. U narednom periodu planirane su investicije vrijedne nekoliko milijardi EUR-a u oblastima turizma, putne privrede, vodosnabdijevanja i preiavanja otpadnih voda, energetike ... Posebnu boljku za realizaciju investicionih projekata u ovom trenutku predstavljaju izuzetno dugi rokovi za pribavljanje raznih dokumenata i saglasnosti za gradnju. U vrijeme izrade ove Strategije
REZIME 7
Katastrom nepokretnosti je pokriveno oko 51% teritorije Crne Gore. Zbog toga je neophodno to prije dovriti formiranje katastra nepokretnosti na cijeloj teritoriji Crne Gore i obezbijediti njegovo aurno odravanje. Nepostojanje odgovarajuih dravnih i lokalnih planskih dokumenta iz oblasti ureenja prostora takoe znatno usporava realizaciju investicionih ulaganja. Stoga je potrebno pristupiti ureenju ove oblasti i donoenju odgovarajuih dokumenata. Za prevazilaenje ovih i ostalih problema predvieni su sljedei pravci delovanja:
1. 2. Formiranje Vladinog savjeta za prioritetne projekte. Formiranje Agencije za odrivi investicioni razvoj i graevinarstvo AOIRG; 2.1. Izrada analize opravdanosti i plana za ukljuivanja ostalih srodnih direkcija i agencija u okvir AOIRG-a 2.2. Pristupiti formiranju sektora za planiranje prostora i regionalni razvoj kao dijela sistema AOIRG-a Ubrzanje razvoja informacionog sistema u oblasti ureenja prostora i izgradnje objekata. Jaanje katastra nepokretnosti. Priprema prostornih planova za cijelu teritoriju Crne Gore. Uvoenje programa za jaanje kadrovskih kapaciteta organa uprave i lokalne samouprave zaduenih za izdavanje graevinskih dozvola i drugih dokumenata vezanih za izgradnju. Donoenje Vodia-Uputstva o potrebnim dokumentima / uslovima u procesu dobijanja graevinske dozvole do tehnikog prijema i upotrebne dozvole. Uvoenje sistema Jedan alter za predaju zahtjeva.
3. 4. 5. 6. 7. 8.
Strateko opredeljenje 3 TEHNIKA REGULATIVA KAO OSNOVA SISTEMA KVALITETA U GRAEVINARSTVU U Sporazumu o stabilizaciji i pridruivanju, potpisanog izmeu Evropskih zajednica i njihovih zemalja lanica i Crne Gore u martu 2007. godine, u dijelu o stabilizaciji i pridruivanju koji se tie standardizacije, metrologije, akreditacije i ocjene usaglaenosti, u lanu 77, predvia se da Crna Gora preuzme neophodne mjere kako bi postepeno postigla usaglaenost sa tehnikim propisima Zajednice i evropskom standardizacijom, metrologijom, akreditacijom i postupcima za ocjenu usaglaenosti. Opti zakljuak je da je za jaanje standardizacije u Crnoj Gori u oblasti graevinarstva, pored uvoenja Eurokodova, neophodno i izraditi detaljne Tehnike specifikacije za razliite vidove graevinskih radova i objekata: putevi (autoputevi, magistralni i regionalni putevi), mostovi, tuneli, ureenje vodenih tokova, geotehnika, objekti od razliitih materijala (beton, elik, drvo), sanacije, zatim ispitivanja materijala, itd. Ovakve Tehnike specifikacije mogu imati i trajni karakter, jer za razliku od standarda, mogu davati detaljna objanjenja, propisivati razliite postupke i metode, naine, vrijeme i uestalost kontrolnih ispitivanja, alternativne postupke mjerenja itd. Predviaju se sljedei pravci delovanja:
1. Punopravno lanstvo Instituta za standardizaciju Crne Gore u evropskim organizacijama za standardizaciju CEN i CENELEC. 2. Jaanje nacionalne tehnike infrastrukture. 3. Promotivna kampanja za aktivno uee biznis zajednice u procesu standardizacije. 4. Obezbjeenje zakonodavstva za slobodno kretanje roba, poveanje konkurentnosti i laki pristup tritu EU 5. Usvajanje Eurokodova kao nacionalnih propisa i normi za projektovanje konstrukcija. 6. Osnivanje dinamike laboratorije za modelska ispitivanja konstrukcija na dejstva zemljotresa. 7. Donoenje propisa za projektovanje u oblasti niskogradnje, hidrogradnje i geotehnike, u skladu sa propisima zemalja EU. 8. Donoenje zakona i propisa o graevinskim materijalima i energetskoj efikasnosti objekata i stvaranje mehanizama za primjenu zakona i propisa. 9. Obezbjediti akreditovana tijela za kontrolu kvaliteta (veza Eurokodova sa Direktivom CPD 89/106/EEC)
REZIME
Strateko opredjeljenje 4 KONTINUITET KAPITALNIH INVESTICIJA Odravanje kontinuiteta kapitalnih investicija predstavlja najznaajniju pretpostavku razvoja Crne Gore. To je, istovremeno osnovna pretpostavka planiranja kontinuiteta razvoja crnogorske graevinske operative. Potrebno je postii da graevinarstvo doprinosi oko 10% u BDP-u Crne Gore i da predstavlja jedan od najdinaminijih sektora privrede. Ova tendencija se moe zaustaviti u budunosti zbog globalne finansijske krize i pojava recesije u razvijenim trinim privredama, koja na kratak rok ima veliki uticaj i na crnogorsko graevinarstvo. Treba napomenuti da je potreban kontinuiran, efikasan i organizovani rad institucija zaduenih za realizaciju dravnih investicija, odnosno Kapitalnog budeta. S obzirom da drava nije u mogunosti da finansira cijeli opseg predvienih investicija, potrebno je da preuzme ulogu kreiranja politike boljih investicionih uslova, regulaciju sektora i vlasnitvo nad strateki znaajnim infrastrukturnim projektima. Takoe, drava mora pojednostaviti sve pravne i administrativne procedure u cilju bre realizacije predvienih projekata i privlaenje stranih investicija. Strategija zato pretpostavlja da e drava svojom zakonskom regulativom i propisima doprinijeti brem ulasku privatnog kapitala u svim sektorima, tako to e:
1. Utvrditi mjere ekonomske politike za ublaavanje posljedica globalne ekonomske krize na graevinarstvo za period 2010-2012. 2. Izvriti uravnoteenu privatizaciju preostalih kompanija od stratekog znaaja za Crnu Goru. 3. Produiti aktivnosti na uklanjanju biznis barijera u graevinarstvu. 4. Podsticati i razvijati preduzetnitvo. 5. Nastaviti sa podsticanjem investicija i teiti razvojnoj komponenti Budeta. 6. Programom definisati dugogodinju legalizaciju stambene neformalne izgradnje i njezine revitalizacije 7. Definisati dugogodinju strategiju stambene izgradnje 8. Izrada Programa projekata u odnosu na mogunost izvora obezbjeivanja finansijskih sredstava za oblasti: energetike, zatite ivotne sredine, vodosnabdijevanja i tretmana otpada i otpadnih voda, transportne infrastrukture, izgradnje turistikih kompleksa, kao i izgradnje stanova 9. Poveanje nivoa ekonomske razvijenosti u regionima 10. Pristupiti ubrzanoj izradi prostornih i urbanistikih planova tamo gde oni ne postoje 11. Utvrditi usklaenu dinamiku investicionih aktivnosti u razvoj infrastrukture za aviosaobraaj i aerodrome, zbog potrebe razvoja turizma i investicijama u turistike kapacitete 12. Nastaviti rad na privlaenju stranih investitora
Strateko opredjeljenje 5 JAANJE KONKURENTNOSTI GRAEVINSKE OPERATIVE Preduslov dugoronog razvoja graevinarstva su graevinske firme. One trebaju da su teritorijalno pravilno disperzovane, na visokom organizacijskom i tehniko-tehnolokom nivou sa podignutim obrazovnim nivoom zaposlenih kadrova, funkcionalno integrisane u vie oblike i u vezi sa drugim firmama koje su osposobljene za razvojno istraivaki rad, koje imaju bolju kvalifikacijsku strukturu, bolju unutranju organizaciju, ime na domaem i eventualno stranom tritu, koje u svom poslovanju primjenjuju marketing koncepciju i prate razvoj trinih potreba. U stabilnim optim uslovima, samo preko takvih firmi, moe ui savremena tehnologija, kvalitetnije i jeftinije graenje. Treba postii da crnogorska graevinska operativa postane nosilac ili partner u realizaciji projekata originalnih i kompleksnih rjeenja za sve vrste konstrukcija i objekata, od projektovanja do izvoenja sa visoko strunim timom, koristei naprednu tehnologiju i praktina iskustva, vodei rauna o ouvanje ivotne sredine. Ovo se moe postii na dui rok sa konkretnom podrkom drave i banaka (kreditna, poreska i druge vrste olakica) nabavci savremenih postrojenja, opreme i mehanizacije i stvaranju kapaciteta za proizvodnju graevinskih materijala. Potrebno je:
1. Utvrditi sistem podsticajnih mjera graevinskim preduzeima za uvoenje Sertifikovanog sistema upravljanja kvalitetom i uvoenje sistema upravljanja izvrenjem. 2. Ponuditi finansijske i ostale mehanizme preko Investiciono razvojnog Fonda Crne Gore i ostalih institucija za unaprjeivanje tehnike, organizacione i druge osposobljenosti graevinske operative. REZIME 9
3. Kontinuirano sprovoditi aktivnosti na suzbijanju bespravne gradnje i rada na crno, kao generatora sive ekonomije. 4. Implementirati postupak klasifikacije i kvalifikacije u javne radove. 5. Inicirati periodino prikupljanje i publikovanje podataka od strane Privredne komore - Odbora za graevinarstvo kao osnove za preduzimanje mjera podsticaja za unapreenje ljudskih resursa i preduzea u cjelini. 6. Povezivati preduzea u saveze (klastere) uz aktivno uee Vlade, Privredne komore, lokalne samouprave, Univerziteta, sindikata i drugih). 7. Regulisati primjenu najsavremenijih mjera bezbjednosti i zatite zdravlja pri radu. 8. Implementirati FIDIC ugovore u domaim graevinskim projektima. 9. Podsticati razvoj i formiranje jakih konsultantskih i projektantskih kua.
Strateko opredjeljenje 6 FORMIRANJE ADEKVATNE STRUKTURE RADNE SNAGE U OBLASTI GRAEVINARSTVA Poslednjih godina razvoj ljudskih resursa je predmet mnogih prouavanja, analiza i promjena irom Evrope. Na to su, svakako, uticali novi prodori informacione tehnike i tehnologije, promjene na tritu rada, trendovi i potrebe u sferi zapoljavanja, promjene u ekonomiji, drutvene i politike okolnosti. U cilju formiranja adekvatne strukture radne snage u oblasti graevinarstva neophodno je slijediti principe odrivog razvoja i u tom pravcu definisane preporuke za razvoj obrazovnog procesa. Ove preporuke nalau da obrazovanje treba da bude: usaglaeno sa momentalnim ali i buduim potrebama trita rada, dostupno svima: ueniima, odraslima, licima sa posebnim potrebama, nezaposlenima, doivotno kroz razne oblike usavravanja u struci, fleksibilno mobilnost unutar i izvan sistema, efektivno da omogui dostizanje eljenog nivoa kvalifikacija, zasnovano na saradnji i partnerstvu i da ukljui sve relevantne partnere u razvoju, upravljanju, implementaciji i kontroli, integrativni dio ukupnog sistema kvalifikacija svaki nivo mora da priprema za sljedei nivo i da obezbjedi prolaz iz obrazovanja u osposobljavanje i nazad, racionalno da optimalno koristi raspoloive resurse, funkcionalno jednostavno u pogledu organizacione strukture, usmjereno ka postizanju odrivog razvoja. Struno obrazovanje i obuka radne snage treba da prue svakom pojedincu mogunost pune socijalne participacije, unapreivanje kvaliteta ivota. U tom smislu predlae se:
1. Dovravanje procesa reforme obrazovanja naroito u pogledu sistema nacionalnog okvira kvalifikacija. 2. Poveanje javnih izdvajanja za obrazovanje i razvoj ljudskih resursa i njihovo pravilno usmjeravanje. 3. Razvoj srednjeg i vieg strunog obrazovanja u cilju prevazilaenja problema deficitarnosti kadrova za odreene profesije i unapreenje struke uvoenjem novih metoda i tehnologija. 4. Usklaivanje upisne politike sa potrebama trita rada i stratekim opredjeljenjima razvoja CG i popularizacija graevinske struke kod uenika. 5. Ukljuivanje obrazovanja odraslih i dalji razvoj ljudskih resursa kao sastavni dio politike obrazovanja i kao preduslov za produenje ovlaenja i licenci za rad. 6. Sprovoenje aktivnosti na podizanju svijesti kod poslodavaca i menadera u kompanijama o vanosti daljeg ulaganja u razvoj ljudskih resursa i stvaranju organizacija koje ue. 7. Uvoenje programa obrazovanja za dokvalifikaciju, prekvalifikaciju, usavravanje i specijalizaciju, obrazovanje uz rad i druge oblike obrazovanja, u skladu sa definisanim potrebama na tritu rada. Prioritet treba dati obuci i prekvalifikaciji za poznatog poslodavca. 8. Postepeno poveanje broja i kvaliteta radne snage sa visokim i postdiplomskim obrazovanjem. 9. Uvoenje principa odrivog razvoja u srednjem i visokom obrazovanju. 10. Uspostavljanje bolje koordinacije na podruju istraivanja i razvoja putem partnerstva relevantnih uesnika: pojedinaca, kompanija, socijalnih partnera i vlasti. 11. Iniciranje korienja sredstava EU fondova pri kreiranju zajednikih projekata (socijalnih partnera) koji podravaju podizanje kvaliteta i dostupnosti uenja mladih i odraslih.
REZIME
10
12. Obezbjeenje uestvovanja strukovnih udruenja (Savez arhitekata, Udruenje geodeta, Savez ininjera i tehniara i Inenjerske komore) u procese doivotnog uenja i strunog usavravanja, kao jedna od mjera i uslova za produenje ovlaenja i licenci.
Strateko opredjeljenje 7 RAZVOJ INDUSTRIJE GRAEVINSKIH MATERIJALA BAZIRAN NA PRINCIPIMA ODRIVOG RAZVOJA Analiza postojeeg stanja i prikazani rezultati ukazuju na mogunost, ali i na potrebu dugoronog planiranja razvoja industrije graevinskih materijala u Crnoj Gori. Imajui u vidu raznorodnost mineralnih resursa, njihov potencijal i znaaj, osmiljeno korienje mineralnih sirovina moe i treba da bude jedan od bitnih pravaca dugoronog razvoja Crne Gore. Korienje mineralnih resursa treba shvatiti kroz privredno i ekonomski odriv razvoj koji nije u sukobu sa ekolokim principima, ukoliko se primjenjuju tehnoloke mjere iz domaih i svjetskih zakonskih propisa i dokumenata. Razvoj industrije graevinskih materijala u Crnoj Gori treba da bude u smjeru plasmana proizvoda ne samo na domaem, ve i na evropskom tritu. Ta injenica neizbjeno namee potrebu da proizvodi graevinske industrije moraju zadovoljiti zahtjeve CPD-a, to za Crnu Goru u ovom trenutku predstavlja problem, jer proces izrade potpuno novog graevinsko-tehnikog zakonodavstva je jo u toku, a proces harmonizacije nacionalnih sa evropskim normama i standardima tek zapoinje. Ciljevi dananje industrije graevinskih materijala treba da budu: postizanje vieg rasta sa smanjenjem zagaivanja i upotrebe resursa, kao i bolje zatite ivotne okoline, minimiziranje njenog uticaja na potronju energije i prirodnih resursa, korienje eko-materijala i godinje obnovljivih lokalno dostupnih materijala, poput slame, biomase, drveta itd. Potrebno je:
1. Izraditi program za namjensko korienje mineralnih sirovina. 2. Obezbjediti razvoj postojeih i izgradnju novih kapaciteta za proizvodnju graevinskih materijala. 3. Izraditi strategiju za odrivi razvoj i upravljanje umama 4. Rekonstrukcija, privatizacija i investicije za kapacitete drvne industrije, posebno u Sjevernom regionu 5. Finalizacija aluminijumskih proizvoda u postojeem Kombinatu aluminijuma. 6. Preduzeti mjere za olakavanje transporta sirovina i materijala. Izgraditi saobraajnu infrastrukturu 7. Podsticati proizvodnju ekolokih i energetski efikasnih materijala 8. Obezbijediti plasman na domaem tritu i izvoz proizvoda graevinske industrije (veza sa Direktivom CPD 89/106/EEC).
7. Planirane predstojee aktivnosti Na osnovu svih prethodnih izuavanja i prognoza razvoja graevinarstva, u Akcionom planu koji je separatno prikazan, predloena je realna mogunost realizacije predstojeih aktivnosti, predloeni su nosioci i dinamika aktivnosti, neophodna finansijska sredstva i indikatori. Svaku predvienu mjeru u okviru Akcionog plana za prioritetni pravac djelovanja stratekih opredjeljenja, prati vremenski rok izvrenja zadatka kao i indikator kojim e se vriti monitoring nad napretkom u postizanju ciljeva definisanih u okviru Strategije i omoguie proces identifikovanja kvalitetnog poboljanja razvoja graevinarstva Crne Gore i s tim omoguiti poreenje sa drugim zemljama.
REZIME
11
STRATEGIJA RAZVOJA GRAEVINARSTVA U CRNOJ GORI DO 2020. GODINE AKCIONI PLAN

Oktobar 2010.
Reg. Br. 1301-5409/3-08
Strategija razvoja graevinarstva u Crnoj Gori do 2020. godine A K C I O N I P L A N .
Univerzitet Sv. Kiril i Metodij Graevinski fakultet , Skopje 1. Direktor Projekta: 2. Tim Lider Projekta, 3. LokalnI direktor projekta, Prof. dr Meri Cvetkovska Prof. dr Strahinja Trpevski Doc. dr Sneana Rutei
Kontakt podaci:
1. Univerzitet Sv. Kiril i Metodij Graevinski fakultet, Ul: Partizanski odredi 24, Skopje- Republika Makedonija Tel/ Faks: +389-231-1-8834 Mobilni: +389 70 273 633 E-mail: cvetkovska@gf.ukim.edu.mk; 2. Fakultet za biznis ekonomiju- Skopje Tel/faks: +389 2 3 222 356 Mobilni: +389 75 333 563 3. E-mail: strahinja@nssd.com.mk 4. Graevinski fakultet, Podgorica- Cetinjski put bb Tel/faks: +382 20-243-718 snezanar@ac.me
Univerzitet Sv. Kiril i Metodij, Graevinski fakultet, Skopje u saradnji sa Ministarstvom ureenja prostora i zatite ivotne sredine Crne Gore
AD AOIRG BDP CEFTA CEN
Akcionarsko drutvo Agencija za odrivi investicioni razvoj i graevinarstvo Bruto drutveni proizvod Central European Free Trade Agreement (Centralnoevropski sporazum o slobodnoj trgovini)
- European Committee for Standardization (Evropski komitet za standardizaciju) European Committee for Electrotechnical Standardization (Evropski komitet za standardizaciju u oblasti elektrotehnike) The competitiveness and innovation framework programme (Okvirni program za konkurentnost i inovativnost 2007 -2013), Construction product Directive (Direktiva o graevinskim proizvodima) Decentralizovani implementacioni sistem Drutvo sa ogranienom odgovornou Detaljni urbanistiki plan European Investment Bank (Evropska Investiciona Banka) Evropska Unija Fdration internationale of Consulting Engineers des ingnieurs - conseils (Internacionalna organizacija inenjera konsultanata) Federation internationale des Geometres, Internacionalna organizacija za geodeziju Seventh Framework Programme (Sedmi okvirni program za istraivanje), Geodetsko-katastarski informacioni sistem International Electrotechnical Commission (Meunarodna elektrotehnika komisija) Institut za standardizaciju Crne Gore
CENELEC CIP CPD DIS DOO DUP EIB EU FIDIC FIG FP7 GKIS IEC ISME -
ISO MMF
International Organization for Standardization (Svjetska organizacija za standardizaciju) Meunarodni monetarni fond Zavod za statistiku Crne Gore Nacionalni program za implementaciju Nacionalna strategija odrivog razvoja Crne Gore Fond penzijskog i invalidskog osiguranja Public Investment Program (Program javnih nvesticija) Prostorni plan Prostorni plan podruja posebne namjene Prostorno urbanistiki plan Strane direktne investicije Savjet Evrope Sekretarijat za evropske integracije Strategija razvoja graevinarstva u Crnog Gori do 2020. godine Water Framework Directive (Okvirna direktiva o vodama) World Trade Organization (Svjetska Trgovinska Organizacija) Zavod za zapoljavanje Crne Gore
MONSTATNPI NSOR PIO PIP PP PPPN PUP SDI SE SEI SRG WFD WTO ZZZCG -
1. AKCIONI PLAN I PREDLOG MJERA

STRATEKO OPREDJELJENJE 1- INTEGRACIJA CRNE GORE U EU I ODRIVI RAZVOJ
Prioritetni pravci djelovanja u okviru stratekog opredjeljenja Intenzivirati aktivnosti u okviru akcionog plana za uspostavljanje decentralizovanog implementacionog sistema (DIS), kako bi Crna Gora sama upravljala sredstvima iz EU i poveala efikasnost njihove fizike realizacije Period implemen tacije Ukupno Finansiranje: po godinama, izvoru finansiranja, uslovima finansiranja-rokovi otplate, kamatne stope, grejs period (u Milionima eura) izvor budet 2010-2012 donacija kredit ukupno: 2,3 Definisati i implementirati plan obuke i seminara za pripremu projekata za razne komponente IPA fondova za razliite nivoe zaposlenih u operativnoj strukturi, zajednikom tehnikom sekretarijatu i krajnjih korisnika budet 0,4 2011-2012 donacija 0,2 2011 0,15 2012 0,15 2013 2014 2015 2016 Odgovorne institucije za realizaciju Ministarstvo finansija uz pomo Ministarstva evropskih integracija, Ministarstvo ureenja prostora i zatite ivotne sredine, Kancelarija za monitoring i implementaciju Strategije, monitoring i razvoj u oblasti investicija Ministarstvo ureenja prostora i zatite ivotne sredine, Kancelarija za monitoring i implementaciju Strategije, monitoring i razvoj u oblasti investicija, Broj usklaenih direktiva i standarda Broj obuka i broj obuenih
Mjere
Indikatori
Usvojiti plan aktivnosti za uspostavljanje DIS sistema
1,0 1,0 Donacija EU tehhika pomo (IPA) i drugi eksterni izvori-Twinning CDP
Funkcionalni DIS sistem
2011-2016-2020*
Donacija EU tehhika pomo (IPA) i drugi eksterni izvori-Twinning CDP
kredit ukupno: 0,6
Intenzivirati aktivnosti na praenju harmonizacije nacionalnog zakonodavstva sa pravnim tekovinama EU, ukljuujui i primjenu inoviranog Obrasca za ocjenu usklaenosti propisa, sa detaljnom tabelom usklaenosti
Formirati koordinativna tijela za praenje realizacije Strategije i Akcionog plana i harmonizacije EU regulative u graevinarstvu: Eurokodovi, katastar, graevinski proizvodi, energetska efikasnost, zatita ivotne sredine
0,25
0,15
0,10
0,10
0,10
0,10
P R I J E D L O G
ukupno: 0,8
*produetak aktivnosti do 2020. godine.Dinamika aktivnosti bie obuhvaena revizijom Akcionog plana u 2016 godini (detaljnije objanjeno u poglavlju 11 ove Strategije)
STRATEKO OPREDJELJENJE 2 PRAVNI I INSTITUCIONALNI OKVIR KAO OKOSNICA RAZVOJA GRAEVINARSTVA CRNE GORE
Prioritetni pravci djelovanja u okviru stratekog opredjeljenja Formirati Vladin savjet za prioritetne projekte Ukupno Finansiranje: po godinama , izvoru finansiranja, Period uslovima finansiranja-rokovi otplate,kamatne stope,grejs period implement (u milionima eura) acije izvor 2011 2012 2013 2014 2015 2016 budet 2011 donacija kredit ukupno: - Formirati Kancelariju za monitoring i implementaciju Strategije, monitoring i razvoj u oblasti investicija 1.Donijeti odluku o formiranju Kancelarije za monitoring i implementaciju Strategije, monitoring i razvoj u oblasti investicija 2.Formirati kancelariju (Obezbijediti ljudstvo i opremu) Ubrzati razvoj informacionog sistema u oblasti ureenja prostora i izgradnje objekata Uspostavljanje Integrisanog prostorno-informacionog sistema sa svim nivoima-lejerima u okviru Sektora za ureenje prostora budet 2011-2020* donacija kredit ukupno: 0,65 budet 2012-2014 donacija kredit ukupno: 4,0 0,2 0,7 0,3 1,0 0,5 1,3 Kancelarija za monitoring i implementaciju Strategije, monitoring i razvoj u oblasti investicija Funkcionalni integrisani prostornoinformacioni sistem 0,15 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 Ministarstvo ureenja prostora i zatite ivotne sredine Donijeta odluka Odgovorne institucije za realizaciju Vlada Crne Gore
Mjere
Indikatori
Donijeti odluku o formiranju Vladinog savjeta za prioritetne projekte koji bi se bavio investicionim projektima od nacionalnog znaaja za Crnu Goru.
Donijeta odluka
EU tehnika pomo (IPA), bilaterala:UNDP, USAID, Francuska Vladina pomo(Satelitski snimci za digit.)
P R I J E D L O G
2011-2012
Jaanje katastra nepokretnoti
Uspostavljanje programa aktivnosti koje e proistei iz izmjena i dopuna Zakona o dravnom premjeru i katastru nepokretnosti Izrada Plana i usvajanje dinamike za ubrzanu izradu prostornih i urbanistikih planova gdje oni ne postoje na teritoriji Crne Gore Definisanje programa jaanja kapaciteta organa uprave i lokalne samouprave
budet
0,02
0,02
ukupno: 0,04
Vlada Crne Gore, Uprava za nekretnine , Ministarstvo finansija Ministarstvo ureenja prostora i zatite ivotne sredine, Ministarstvo ureenja prostora i zatite ivotne sredine, Lokalne samouprave Ministarstvo ureenja prostora i zatite ivotne sredine
Realizacija programa
2011-2013
Pripremiti prostorne planove za itavu teritoriju Crne Gore.
budet donacija
5,5
6,0
Broj izraenih i usvojenih planova
ukupno: 11,5 budet Broj realizovanih programa
Uvesti program za jaanje kadrovskih kapaciteta organa uprave i lokalne samouprave zaduenih za izdavanje graevinskih dozvola i drugih dokumenata vezanih za izgradnju Donoenje Vodia-Uputstva o potrebnim dokumentima / uslovima u procesu dobijanja graevinske dozvole do tehnikog prijema i upotrebne dozvole Uvesti sistem "Jedan alter" za predaju zahtjeva
2011-2012
2012-2015
donacija
0,3
0,3
ukupno: 0,6 Izrada Uputstva-Vodia o usaglaavanju i formiranju jedinstvene procedure za izdavanje uslova, kontrolu i davanje saglasnosti na tehniku dokumentaciju, a koji proizilaze iz veeg broja drugih zakona Izrada i realizacija Plana sa revizijom zakonskih odredbi neophodnih za uvoenje sistema "Jedan alter" za predaju zahtjeva (Izraditi analizu postojeeg stanja i mogunosti informatike povezanosti organa, predloiti potrebne promjene u domenu informatike i zakonske regulative za ostvarivanje funkcionalnosti i sigurnosti sistema, utvrditi dinamiku aktivnosti neophodnih promjena i nadgradnje u svim organima koji e biti dio sistema Jedan alter kao i utvrditi mogunost fazne nadgradnje sistema.) budet 2011-2012
Izrada Pravilnika
ukupno: nisu potrebna sredstva
budet 0,9 0,8 0,8
Ministarstvo ureenja prostora i zatite ivotne sredine, Lokalne samouprave i ostala ministarstva
Funkcionalni sistem"Jedan alter"
P R I J E D L O G
donacija
ukupno: 2,5
STRATEKO OPREDJELJENJE 3 - TEHNIKA REGULATIVA KAO OSNOVA SISTEMA KVALITETA U GRAEVINARSTVU

Prioritetni pravci djelovanja u okviru stratekog opredjeljenja Punopravno lanstvo Instituta za standardizaciju Crne Gore u evropskim organizacijama za standardizaciju CEN i CENELEC Jaanje nacionalne tehnike infrastrukture Period impleme ntacije 2010-2015 Ukupne finansije: po godinama, izvoru finansiranja, uslove finansiranja- rokovi otplate, kamatne stope, grejs period (u milionima eura) izvor budet donacija ukupno: 1.5 budet 2010-2012 donacija ukupno: 0.05 budet donacija ukupno: 0.05 budet donacija ukupno: 0.12 (0.020 godinje) budet donacija ukupno: 0.180 (0.030 godinje) budet donacija kredit 0.07 0.08 0.030 0.030 0.030 0.030 0.030 0.030 ISME 0.020 0.020 0.020 0.020 0.020 0.020 ISME Broj posmatraa u CEN/ CENELEC TC, broj podnijetih komentara i realizovanih glasanja Broj: izdatih publikacija, prodatih standarda, realizovanih aktivnosti 0.05 ISME 0.025 0.025 2011 0.25 0.10 2012 0.25 0.20 2013 0.25 0.20 2014 0.25 0.20 2015 0.25 0.20 2016 Odgovorne institucije za realizaciju Vlada Crne Gore, Ministarstvo evropskih integracija, ISME ISME
Mjere
Indikatori
Ispunjavanje svih 9 uslova za lanstvo u CEN i CENELEC Usvajanje minimun 80% evropskih standarda, kao jedan od 9 uslova Formirati odreen broj tehnikih komiteta i strunih radnih tijela koji bi pratili rad jednog ili vie tehnikih komiteta evropskih i meunarodnih organizacija za standardizaciju Potpisivanje ugovora za bilateralnu saradnju sa stranim nacionalnim tijelima za standardizaciju Aktivno uee u radu evropskih tijela za standardizaciju (podnoenje komentara i DUMMY glasanja za EN standarde)
Donacija EU-tehnika pomo (IPA, BERIS, TAIEX)
Broj ispunjenih uslova Broj usvojenih standarda Broj formiranih tehnikih komiteta, potkomiteta i radnih grupa Broj potpisanih bilateralnih ugovora
Izdavanje publikacija, odravanje Promotivna kampanja za aktivno uee biznis zajednice radionica i predavanja, prodaja standarda u procesu standardizacije Uee u primjeni i implementaciji Obezbjediti zakonodavstvo za NPI plana. slobodno kretanje roba, Ovo se odnosi samo na EU harmopoveanje konkurentnosti i nizovane sektore koji su obuhvalaki pristup tritu EU eni Direktivom o graevinskim proizvodima i Direktivoim o koordinaciji postupaka za dodjelu
kontinuirano
2011-2012
2010-2011
P R I J E D L O G
Ministarstvo Usvojena ekonomije, ISME, strategija Akreditaciono tijelo CG, Zavod za metrologiju, kao i tijela za
ugovora za javne radove, ugovora o javnoj nabavci i ugovora o javnim uslugama (Direktiva 2004/18/EZ) 1.Formiranje Tehnikog komiteta Usvajanje Eurokodova kao iji e Mirror Komitet biti nacionalnih propisa i normi za CEN/TC 250. Za svaki EC projektovanje konstrukcija, formirati posebne Potkomitete ime bi se obezbijedilo (PK), to znai ukupno 9. Trebaju kvalitetno graenje, a ipak se formirati i 3 Radne grupe (RG): sauvale specifine tradicije u za prevod; za izradu nacionalnih graenju i ureenju prostora i aneksa; za EC0 koji se odnosi na primjeni tradicionalnih osnove projektovanja materijala. 2.Saglasno definisanom prioritetu, izvriti prevod eurokodova, ili ih Pored ISME, aktivno uee usvojiti indosiranjem, to se ne uzeli bi i: Komora u oblasti odnosi na nacionalne anekse ureenja prostora i izgradnji Izrada nacionalnih aneksa koji objekata, Graevinski fakulsadre nacionalno definisane tet, Seizmoloki zavod, Crnoparametre i sprovoenje javne gorska asocijacija za zemljorasprave o njihovoj adekvatnosti tresno inenjerstvo, Udruenje 3.Definisanje karata za snijeg, konstruktera Crne Gore, vjetar, temperaturu i zemljotres Hidrometeoroloki zavod i Donoenje propisa o planiranju Geoloki zavod prostora u seizmiki aktivnim podrujima i obuka planera za primjenu tih propisa. 4.Uspostaviti regionalnu saradnju sa susjednim zemljama, koje su zainteresovane, ili su u procesu usvajanja Eurokodova, zbog obezbeivanja ekspertske pomoi i smanjenja trokova u fazi definisanja parametra i donoenja navedenih karata. 5.Organizovanje seminara, konferencija, savjetovanja, na kojima bi se nove metode prezentovale za projektante, planere, izvoae, investitore, inspekciju i nadzorna tijela. 6.Uvesti u pravilnik Inenjerske komore da je jedan od uslova za produenje ovlaenja i licenci pohaanje ovih seminara i obuka.
ukupno: 0.15 budet donacija kredit ukupno: 2.4 0.20 0.50 0.10 1.00 0.10 0.50
ocjenu usaglaenosti Broj formiranih komiteta, u saradnji sa: potkomiteta i Ministarstvom ure- radnih grupa enja prostora i Broj prevedenih i zatite ivotne usvojenih sredine, eurokodova Definisani Kancelarija za monitoring i parametri i broj implementaciju javnih rasprava Strategije, Definisane karte monitoring i razvoj Donijeti propisi u oblasti investicija Sektor Zajedniki 3, regionalni ISME projekti Broj organizovanih seminara i obuka i broj uesnika
EU-tehnika pomo (IPA), TAIEX, BERIS
2011-2013
P R I J E D L O G
2011-2013
Uvoenje novih metoda prorauna konstrukcija primjenom Eurokodova i planiranje izgradnje u seizmiki aktivnim podrujima u nastavne programe fakulteta. Izrada novih udbenika i prirunika koji sadre Eurokodove Definisati period koegzistencije (paralelne primjene) s postojeim propisima. Obino taj period je od 3 do 5 godina, Osnivanje dinamike laboratorije za modelska ispitivanja konstrukcija na dejstva zemljotresa Opremiti i akreditovati laboratoriju za dinamika ispitivanja
0.05 0.30
0.05 0.30 0.30
EU obrazovni fondovi , Bilaterala-GTZ, SIDA, UNDP
Ministarstvo prosvjete i nauke, Centri za struno i visoko obrazovanje, fakulteti, profesori ISME
Broj prilagoenih nastavnih programa Broj izdatih udbenika i prirunika
20132018
ukupno: 1.00
budet 2012 donacija
0.30 1,70 EU tehnika pomo-IPA, GTZ, UNDP, JICA
Realizacija Graevinski laboratorije fakultet, Seizmoloki zavod
2011-2013
ukupno: 2.0 Donoenje propisa za projektovanje u oblasti niskogradnje, hidrogradnje i geotehnike u skladu sa propisima zemalja EU Izraditi detaljne Tehnike specifikacije za razliite vidove graevinskih radova i objekata: putevi (autoputevi, magistralni i regionalni putevi), mostovi, tuneli, ureenje vodenih tokova, geotehnika, objekti od razliitih materijala (beton, elik, drvo), sanacije, zatim ispitivanja materijala itd. Donoenje zakona i propisa o graevinskim materijalima, sa posebnim akcentom na mogunosti korienja lokalnih ekolokih i obnovljivih materija-la, kao to su: kamen, drvo, drvene strugotine, slama, glina, zemlja i sl. Donoenje standarda za toplinsku zatitu objekata i utedu energije, koji definiu proceduru za odreivanje deklarisane i projektovane toplinske vrijednosti. budet 2011-2012 donacija kredit ukupno: 0.80 budet 0.05 0,50 donacija 0.05 0,50 0,50 0.10 0,30 0.10 0,30 Ministarstvo ekonomije, u saradnji sa Ministarstvom ureenja prostora i zatite ivotne sredine, Komora u oblasti ureenje prostora i izgradnji objekata i Graevinskog fakulteta Broj donesenih propisa i njihova usklaenost sa evropskim propisima
Donoenje zakona i propisa o graevinskim materijalima i o energetskoj efikasnosti objekata i stvaranje mehanizama za primjenu zakona i propisa
Vlada Crne Gore, Usvajanje zakona
kredit ukupno: 1.60
Ministarstvo Ekonomije, ISME, MUPZS, Kancelarija za monitoring i implementaciju Strategije, Usvajanje monitoring i standarda razvoj u oblasti investicija, Sektor 3
P R I J E D L O G
Sprovoenje projekata za poveanje energetske efikasnosti u javnom sektoru (kole, bolnice, administracija - Tekui projekat Svetske banke koji traje do 2012 god.) i domainstvima.
0.30 2.5
0.30 2.5
0.30 0.70
0.30 0.70
0.30 0.70
0.30 0.70
WB i EU tehnika pomo-IPA, GTZ, UNDP, SIDA, KfW
ukupno: 9.6 (a do 2020 po 1.0 godinje)
Ministarstvo ekonomije, Ministarsvo nauke i prosvjete, Ministarstvo zdravlja i Ministarstvo finansija Ministarstvo ekonomije
Broj realizovanih projekata i potronja energije po glavi stanovnika
Organizovanje kampanje za podizanje javne svijesti o energetskoj efikasnosti i korienju ekolokih materijala
Broj promotivnih publikacija i tribina
Obezbjediti akreditovana tijela za kontrolu kvaliteta (veza Eurokodova sa Direktivom CPD 89/106/EEC)
2011-2013
Formirati, opremiti i akreditovati laboratorije za kontrolu kvaliteta - Opremiti laboratorije najsavremenijom opremom za testiranje materijala i proizvoda. - Obezbjediti struna lica za upravljanje laboratorijama. - Sprovesti proces akreditacije
0.50 donacija
0.50
0.50
EU tehnika pomo-IPA, GTZ, UNDP, SIDA, JICA 1.00 kredit 1.00 1.00
Banka za podrku razvoja Saveta Evrope- kamatne stope do 4,75%, grejs period do-5 godina,EBRD kamatne stope do 5%, grejs period do-5 godina,EIB kamatne stope do 4%, grejs period 5-10 godina, JICA- kamatne stope do- 3,5%, grejs period od 5 -10godina
Ministarstvo ekonomije, Akreditaciono tijelo CG, ISME i Ministarstvo ureenja prostora i zatite ivotne sredine,
Broj akreditovanih laboratorija
ukupno: 4.50
P R I J E D L O G
STRATEKO OPREDJELJENJE 4 - KONTINUITET KAPITALNIH INVESTICIJA

Prioritetni pravci djelovanja u okviru stratekog opredjeljenja Period imple mentacije Ukupno Finansiranje: po godinama , izvoru finansiranja, uslovima finansiranja-rokovi otplate, kamatne stope,grejs period (u Milionima eura) izvor 2011 2012 2013 2014 2015 2016
Mjere
Indikatori
Utvrivanje mjera ekonomske politike za ublaavanje posledica od globalne ekonomske krize na graevinarstvo za period 2010-2012 godine.
2011-2012
Usvajanje mjera podrke i olakica sa ciljem poveanja likvidnosti graevinskih firmi
2,5
2,5
Vlada Crne Gore Ministarstvo finansija
2,5 2,5 KfW - kamatne stope 3,25%-4,7%, grejs period do-5 godine;
Broj firmi sa poboljanom likvidnou nakon uvoenja sistema
2011-2016 (kontinuir.)
2011-2012
ukupno: 10,0 Usvojiti program reavanja stambenih pitanja graana i ublaavanje efekata ekonomske krize na sektor graevinarstva budet 2010-2012 donacija 25,0 25,0 Banka za razvoj Saveta Evrope do 4,75%, grejs period do-5 godina (25 mil.); domae komercijalne banke (20 mil.); i uee graana (5 mil) 1,2 1,2 1,2 1,2 1,2 1,2 Vlada Crne Gore Ministarstvo ureenja prostora i zatite ivotne sredine, Ministarstvo finansija Broj izgraenih stanova
kredit
ukupno: 57,2 Plaanje u najkraem moguem roku budetskim i drugih naruiocima iz javnog sektora Izvriti uravnoteenu privatizaciju preostalih kompanija od stratekog znaaja za Crnu Goru Izraditi plan uravnoteene privatizacije i utvrditi dinamiki plan za reinvestiranje sredstava prikupljenih privatizacijom preostalih kompanija u Crnoj Gori za kapitalne projekte Vlada Crne Gore i sva ministarstva
P R I J E D L O G
0,25
0,25
ukupno: 0,5
Izrada plana i vrijednost Ministarstvo godinjeg ureenja prostora i reinvestiranja u zatite ivotne kapitalne sredine, Agencije za projekte odrivi investicioni razvoj i Vlada Crne Gore
graevinarstvo Kancelarija za monitoring i implementaciju Strategije, monitoring i razvoj u oblasti investicija Produiti aktivnosti na uklanjanju biznis barijera u graevinarstvu, 1.Utvrditi Plan sa dinamikom za reviziju zakonskih rjeenja i procedura na bazi dokumenta izraenog za Eliminisanje biznis barijera za razvoj preduzetnitva - ureenje prostora i izgradnju objekata. 2.Uraditi izmjene Zakona o ureenju prostora i izgradnji objekata Podsticaj i razvoj preduzetnitva u graevinarstvu Izrada Programa kontinuiranih mjera poboljanja ambijenta za mala i srednja preduzea, sa posebnim osvrtom na praenje i podsticaj razvoja velikih preduzea u graevinarstvu za graenje kapaciteta za nastup na regionalnom tritu i postizanje udjela graevinarstva od 10% BDP-a u srednjeronom periodu do 2015. godine 1. Uspostaviti jedinicu u okviru Kancelarija za monitoring i implementaciju Strategije, monitoring i razvoj u oblasti investicija za Izradu i publikovanje dvogodinjeg Programa Javnih Investicija, PJI (Public Investment Program, PIP) u kontinuitetu za sljedee sektore: energetika, saobraaj, vodoprivreda, komunalne usluge, zatita ivotne sredine, turizam, obrazovanje i nauka, kultura, zdravstvo, stanovanje, socijalna zatita, u kojoj je definisana dinamika izrade fisibiliti studija, odgovarajue tehnike i druge dokumentacije i realizacija projekata. budet 2011-2013 donacija kredit ukupno: 0,15 budet donacija 2011-2015 1,0 kredit 1,0 1,0 1,0 1,0 0,02 0,02 0,02 0,02 0,02 0,05 0,05 0,05 Vlada Crne Gore Realizovanost plana sa brojem Ministarstvo revidovanih ureenja prostora i zakonskih zatite ivotne rjeenja sredine i ostala ministarstva i organi koji imaju udjela u ovom sektoru Vlada Crne Gore Ministarstvo ureenja prostora i zatite ivotne sredine, Ministarstvo finansija Procenat uea graevinarstva u BDP-u, target od 8% u srednjeronom periodu
2011-2016
KfW - kamatne stope 3,25%-4,7%, grejs period do-5 godine, WB- kamatne stope do- 4,7%, grejs period do-5 godine ukupno: 6,0 budet donacija 0,10 0,10 0,05 0,10 0,05 0,10 0,10 0,10 0,10
Nastaviti sa podsticajem investicija i teiti razvojnoj komponenti Budeta
EU tehnika pomo (IPA) bilaterala:GTZ,Sida,USAID,Francuska Vlada,Italijanska Vlada, vajcarska Vlada, JICA
kredit
Ministarstvo ureenja prostora i zatite ivotne sredine, Agencija za odrivi investicioni razvoj i graevinarstvo Kancelarija za monitoring i implementaciju Strategije, monitoring i razvoj u oblasti investicija
Publikovanje Programa Javnih Investicija
P R I J E D L O G
2. Izrada potprograma sa projektima iz PJI u odnosu na mogunost izvora obezbjeivanja finansijskih sredstava (EU, WB, EIB, EBRD, KfW) 3. Utvrditi plan izrade prioritetnih studija opravdanosti investicija (fisibiliti studije) za velike infrastrukturne projekte i njihovu promociju meunarodnim finansijskim institucijama Program stimulisanje javno-privatnog partnerstva i koncesija
ukupno: 0,8
budet 2011-2015 donacija
0.10 0,40
0.10 0,40
0.10 0,40
0.10 0,40
0.10 0,40
Vlada / Graevinska preduzea
EU tehnika pomo (IPA) , WB bilaterala:GTZ,Sida,USAID,Francuska Vlada
ukupno: 2,5 Definisati dugogodinju legalizaciju stambene neformalne izgradnje i njezine revitalizacije Utvrditi mjere za organizovanje neformalnih naselja u cilju smanjenja seizmikog rizika, urbane organizacije naselja i infrastrukturnog ureenja ivotnog prostora preko: -Analize prostora i postojeeg stanja bespravno izgraenih 100.000 objekata - Studije izvodljivosti sa analizom problema i prijedlozima za njihovo otklanjanje i finansiranje Investiciono razvojni Fond Crne Gore IRF-CG Osnovan po odluci Vlade Crne Gore Sl. List Crne Gore br.88/09 od 31.12.2009 budet donacija 2011-2016 1,0 8,0 1,0 8,0 1,0 8,0 1,0 8,0 1,0 8,0 1,0 8,0 Ministarstvo ureenja prostora i zatite ivotne sredine
Broj realizovanih projekata sa javnoprivatnim partnerstvom i koncesijama Broj urbaniziranih i adekvatno saniranih stambenih objekata
2011-2017
2011
EU finansiska pomo (IPA), Nemaka Vlada-KfW 6,0 6,0 6,0 6,0 6,0 6,0 Banka za podrku razvoja Saveta Evrope- kamatne stope do 4,75%, grejs period do-5 godina,EBRD kamatne stope do 5%, grejs period do-5 godina,EIB kamatne stope do 4%, grejs period 5-10 godina, JICA- kamatne stope do- 3,5%, grejs period od 5 -10godina
kredit
ukupno: 900,0
budet ukupno: 50,0 budet ukupno:--
Vlada Crne Gore Ministarstvo finansija Ministarstvo saobraaja, pomorstva i telekomunikacija
Uspostavljena funkcija fonda
P R I J E D L O G
Obezbjeivanje kontinuiteta investicija u transportnu infrastrukturu
Donijeti zakon o integralnom transportu
Izraen zakon
2011-2013
Izraditi podzakonska dokumenta u svim resorima koji se odnose na transport, energiju, zatitu ivotne sredine i turizam
0,15 donacija
0,15
0,1
EU tehnika pomo (IPA) , WB bilaterala: GTZ,Sida,ADA,Francuska Vlada,vajcarska Vlada
Resorna ministarstva
Izraena podzakonska akta
ukupno:0,4 budet 0,1 0,1 Ministarstvo saobraaja, pomorstva i telekomunikacija Ministarstvo saobraaja, pomorstva i telekomunikacija Ministarstvo saobraaja, pomorstva i telekomunikacija Direkcija za puteve Ministarstvo ureenja prostora i zatite ivotne sredine, Ministarstvo saobraaja, pomorstva i telekomunikacija Ministarstvo ureenja prostora i zatite ivotne sredine, Kancelarija za monitoring i implementaciju Strategije, monitoring i razvoj u oblasti investicija Izvrena procjena
2011-2012
Izvriti procjene za investiciono odravanje putne mree, definisati prioritete i odrediti putne dionice za finansiranje radova Izrada potrebne dokumentacije za koncesije za redovno odravanje putne mree
ukupno: 0,2 donacija 0,1 0,1
2011-2012
EU tehnika pomo (IPA) , WB,GTZ,JICA ukupno:0,2 donacija ukupno:0,3 budet 0,1 0,15 0,15
Izraena dokumentacija za koncesije
2011-2012
2011-2012
2011-2012
Studije za tarifikaciju dodjeljivanja pristupa eljeznike infrastrukture transportnim operatorima (dodjela trase) Studija za signalizaciju glavnih puteva u Crnoj Gori i okruenju u 8 gradova Utvrditi usklaenu dinamiku investicionih aktivnosti u razvoj infrastrukture za aviosaobraaj i aerodrome, zbog potrebe razvoja turizma i investicijama u turistike kapacitete Privlaenje stranih investicija u graevinarstvu Izrada studije opravdanosti razvoja aviosaobraaja i aerodroma u Crnoj Gori sa investicionim planom za period do 2020. godine sa prioritetnim akcijama djelovanja kao odgovor potrebi praenja razvoja turizma
EU tehnika pomo (IPA) , WB, GTZ,JICA
Izraena Studija
2011
ukupno: 0,1 budet donacija kredit ukupno: 1,25 0,05 0,10 1,1 EU tehnika pomo (IPA) , WB, GTZ
Izraena Studija Izraena Studija
P R I J E D L O G
Izraditi program promocije Crne Gore: - kao sigurne luke za strana ulaganja, - akcentirajui unikatne specifinosti zemlje, njenih prirodnih bogatstava, koje je valorizuju u ekoloku dravu i - atraktivne destinacije za ulaganja u marine, golf terene i dr. prioritetne projekte od interesa za Crnu Goru.
budet donacija
0,05 0,1
0,05 0,1
0,05 0,1
0,05 0,1
0,05 0,1
Izraeni Program
EU tehnika pomo (IPA) , WB, UNDP,Sida bilaterala:GTZ, ,Italijanska Vlada,vajcarska Vlada, kredit ukupno: 0,70
2011-2013
Definisati uslove i podsticati otvaranje stranih kola u cilju podsticaja privlaenja stranih investicija i kupovine nekretnina u Crnoj Gori.
budet Donacija
0,05 0,4
0,05 0,4 0,4
Ministarstvo prosvjete i nauke
Broj otvorenih stranih kola
EU tehnika pomo (IPA) 0,4 Kredit 0,4 0,4 WB -kamatne stope do 4,75%, grejs period do-5 godina, Banka za podrku razvoja Saveta Evropekamatne stope do 4,75%, grejs period do-5 godina,
ukupno: 2,5
P R I J E D L O G
STRATEKO OPREDJELJENJE 5 - JAANJE KONKURENTNOSTI GRAEVINSKE OPERATIVE

Prioritetni pravci djelovanja u okviru stratekog opredjeljenja Utvrditi sistem podstcajnih mjera graevinskim firmama za uvoenje Sertifikovanih sistema upravljanja kvalitetom i uvoenje sistema upravljanja izvrenjem Ukupno Finansiranje: po godinama , izvoru finansiranja, Period uslovima finansiranja-rokovi otplate, kamatne stope, grejs period Odgovorne institucije impleme (u Milionima eura) za realizaciju nta-cije izvor 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Vlada Crne Gore, Ministarstvo 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 ekonomije, donacija EU tehnika pomo (IPA) , WB, UNDP, GTZ bilaterala: Ministarstvo ureenje Italijanska Vlada,vajcarska Vlada prostrora i zatite ivotne sredine, kao i 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 kredit WB -kamatne stope do 4,75%, grejs period do-5 godina, ISME, Akreditaciono tijelo Crne Gore, ,EBRD kamatne stope do 5%, grejs period do-5 godina Privredna komora CG ukupno: 2,5 budet 2011-2015 budet donacija 1,0 1,0 4,0 1,0 1,0 4,0 1,0 1,0 4,0 1,0 1,0 4,0 1,0 1,0 4,0 Vlada Crne Gore, 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1
Mjere
Indikatori
Uvoenje stimulansa za drutva propisanih od strane Vlade za implementaciju Programa Sertifikacije sistema upravljanja kvalitetom za:Uvoenje ISO 9000 i ISO 14000 u graevinskim firmama - Primjena standarda ISO 10006 - Kvalitet u projektnom menadmentu
Broj sertifikovanih drutava u graevinarstvu
2011-2015
Ponuditi finansijske i ostale mehanizme za unapreivanje tehnike, organizacione i druge osposobljenosti graevinske operative preko Investiciono razvojnog fonda Crne Gore i ostalih institucija
Izraditi Vladin program za uvoenje podsticajnih finansijskih i ostalih mehanizama za unapreivanje tehnike, organizacione ili druge osposobljenosti graevinske operative za: -uvoenje informacionih tehnologija, -obnovu mehanoopremljenosti, upotrebu novih tehnologija i obrtnih sredstava u saglasnosti sa svjetskim standardima za ivotnu sredinu i odrivi razvoj, -izvozna orjentisanost graevinskih drutava, -uee na meunarodnim tenderima i praenje bankarskim garancijama, -transformaciju putem reinenjeringa poslovnih procesa, -stvaranje kompetentnih radnika kroz vjetine-nadogradnju i poboljanje znanja, -beneficije za gra. drutva pri zapoljavanju deficitarne radne snage, -rad na uvoenju tehnologija, opreme i osposobljavanje kadrova u sektoru obnovljivih izvora energije
EU finansiska pomo (IPA), GEF
Broj drutava koja su koristila Ministarstvo finansija, podsticajne mjere: Novoformirani Investiciono razvojni -obim sredstava Fond Crne Gore -svrha podsticaja Ministarstvo ureenja prostora i zatite ivotne sredine, Privredna komora Crne Gore
kredit
KfW - kamatne stope 3,25%-4,7%, grejs period do-5 godine, WB- kamatne stope do- 4,7%, grejs period do-5 godina,Investicioni fondovi- kamatne stope eurlibor+do2%, grejs period do-1 godinu, JICA- kamatne stope do- 3,2%, grejs period od 5 -10godina
P R I J E D L O G
ukupno: 30,0
2011-2012
Kontinuirano sprovoditi Ojaati kapacitete inspekcija u aktivnosti na suzbijanju oblastima zatite prostora i bespravne gradnje i rada na graevinarstvu crno, kao generatora sive ekonomije
0,15
0,15
Ministarstvo ureenja prostora i zatite ivotne sredine
Broj pokuaja/suzbijen ih nelegalnih gradnji
ukupno: 0,3 Implementirati postupak Donijeti propise za: klasifikacije i kvalifikacije u -registar i kategorizaciu privrednih javne radove drutava koja se bave izvoenjem radova na izgradnji objekata -uslove za obavljanje djelatnosti upravljanja projektima i izgradnji objektata. -Uzanse o graenju ili inkorporirati u pripadajuem zakonskom segmentu Inicirati periodino prikupljanje i publikovanje podataka od strane Privredne komore-sektora za graevinarstvo, kao osnov za preduzimanje mjera podsticaja za unapreenje ljudskih resursa i privrednih drutava u celini Povezivanje drutava u saveze (klastere) preko aktivnog uea Vlade, Privredne komore, lokalne samouprave, Univerziteta, sindikata i drugih Uvesti sistem za prikupljanje i publikovanje podataka od interesa za graevinarstvo: -podaci vezani za domae triste i graevinska drutva (broj, struktura, veliina, ifra djelatnosti, itd.) -podaci o raspisanim inostranim tenderima i uslovima uea 2011-2015 budet 2011-2012 donacija kredit ukupno: 0,15 0,05 0,1 Ministarstvo ureenja prostora i zatite ivotne sredine, Privredna komora Crne Gore- odbor udruenja graevinarstva, Komora u oblasti ureenje prostora i izgradnji objekata 0,025 0,025 0,025 0,025 0,025 0,025 Privredna komora Crne Gore- odbor udruenja graevinarstva, MONSTAT, Kancelarija za monitoring i implementaciju Strategije, monitoring i razvoj u oblasti investicija 0,1 0,1 0,1 0,1 Privredna komora Crne Gore- odbor udruenja graevinarstva, Kancelarija za monitoring i implementaciju Strategije, monitoring i razvoj u oblasti investicija Broj uspostavljenih funkcionalnih klastera Broj donijetih propisa
2010-2015
budet
0,025 0,025
0,025 0,025
Funkcionalnost sistema
donacija
EU tehnika pomo (IPA) UNDP, GTZ, bilaterala: Italijanska Vlada,Britanska Vlada
kredit ukupno: 0,25
Usvajanje programa akcija za stvaranje klastera i povezivanje crnogorskih graevinskih drutava radi zajednikog nastupa na domaim ili inostranim tritima
0,1
0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 EU tehnika pomo (IPA) UNDP, GTZ, USAID,bilaterala: Italijanska Vlada,Britanska Vlada,
P R I J E D L O G
ukupno: 3,0
Regulisati primjenu najsavremenijih mjera bezbjednosti i zatite zdravlja pri radu Implementirati FIDIC modele uslova ugovora u domaim graevinskim projektima
2011-2012
Usvajanje propisa i normi, u vezi mjera bezbjednosti i zatite zdravlja pri radu u graevinarstvu
budet
0,05
0,05
Ministarstvo rada
ukupno: 0,1
Donoenje propisa
2011-2012
Izvriti izmjenu i dopunu propisa/prateih akata (obrazaca i standardnih formulara) o javnim nabavkama u djelu modela ugovora koji treba da bude baziran na FIDIC-ovim uslovima saglasno domaoj regulativi
Vlada Crne Gore, Ministarstvo finansija, Izvrena izmjena Ministarstvo ureenja i dopuna 0,5 0,5 prostora i zatite donacija EU tehnika pomo (IPA), EBRD/EIB( kao pridrune mere ostalih finansiskih projekata u CG) ,Britanska Vlada ivotne sredine, Direkcija javnih kredit nabavki Direkcija javnih ukupno: 0,15 radova budet 0,025 0,025 budet Vlada Crne Gore, Privredna komora 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 Crne Gore- odbor EU tehnika pomo (IPA) , WB, UNDP, GTZ bilaterala: udruenja Italijanska Vlada,vajcarska Vlada,Holandska Vlada, graevinarstva, Norveka Vlada Ministarstvo ureenja 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 prostora i zatite ivotne sredine Direkcija malih i srednjih preduzea 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 Broj udruenih i ukrupljenih firmi
Podsticati profesionalnu nadgradnju u specijalistikim oblastima preko uvoenja obuka u ugovaranju i voenju projekata, superviziji na principima zahtjeva i uputstava svetski poznatih finansijskih institucija, voenju, projektovanju i nadzoru u svim kategorijama infrastrukturnih projekata, zatiti ivotne sredine -odrlvog razvoja, stratekom planiranju, vodosnabdevanju, preiavanju otpadnih voda, upravljanju vrstim otpadom, projektima iz energetike, energetske efikasnosti, obnovljivih izvora energije itd.
2011-2015
Podsticati razvoj i formiranje jakih konsultantskih i projektantskih firmi
Uvesti podsticajne mere za ukrupnjavanje sadanjih brojnih malih firmi u velike konsultanske i projektantske firme sposobne za projektovanje i upravljanje velikim investicionim projektima (tehnika pomo bi se koristila za obuke i nadrgradnju znanja iz specifinih oblasti, uspostavljanje nove organizacione strukture, povezivanje sa odgovarajuim stranim partnerima dok bi se finansijski dio koristio kao pomo potrebi prostornog fizikog ujedinjenja, nabavci novih softvera, opreme i kao investicije u razvojni dio uz povoljne kreditne uslove)
donacija
kredit
WB- kamatne stope do- 4,7%, grejs period do-5 godina, Investicioni fondovi- kamatne stope eurlibor+do2%, grejs period do-1 godinu, JICA- kamatne stope do- 3,2%, grejs period od 5 -10godina
P R I J E D L O G
ukupno: 5,5
STRATEKO OPREDJELJENJE 6 FORMIRANJE ADEKVATNE STRUKTURE RADNE SNAGE U OBLASTI GRAEVINARSTVA

Prioritetni pravci delovanja u okviru stratekog opredeljenja Dovravanje procesa reforme obrazovanja naroito u pogledu sistema nacionalnog okvira kvalifikacija Period implem ent. Ukupno Finansiranje: po godinama , izvoru finansiranja, uslovima finansiranja-rokovi otplate, kamatne stope,grejs period (u Milionima eura) izvor budet 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Usvajanje Zakona o Crnogorskom kvalifikacionom okviru. Razvijene kvalifikacije u , sektorsu graevine, bazirane na ishodima uenja, u skladu sa potrebama trita rada; Izraena nacionalna klasifikacija zanimanja budet 2011-2012 donacija kredit ukupno: Ministarstvo prosvjete i nauke, Centar za struno obrazovanje, Privredna komora, Unija poslodavaca, Zavod za zapoljavanje CG Identifikovani obrazovni profili, potrebni tritu rada i, u skladu sa tim, uraena odgovarajua programska ponuda Smanjen broj naknadnih obuka Realni podaci o potrebama trita rada Realni podaci o deficitarnosti zanimanja po regionima Vlada Crne Gore Procenat poveanja sredstava, namijenjenih razvoju obrazovnog sistema Uvedene podsticajne mjere
Mjere
Indikatori
Izrada Zakona o nacionalnom okviru kvalifikacija i stvaranje uslova za razvoj kvalifikacija, baziranih na ishodima uenja; Donoenje nacionalne klasifikacije zanimanja, zasnovane na Internacionalnom standardu klasifikacije zanimanja (ISCO-88) Donoenje odluke o poveanju javnih izdvajanja za inicijalno i kontinuirano obrazovanje Uvoenje politike i podsticajnih mjera koje e stimulisati vea privatna ulaganja (smanjenje carine na uvoz, smanjenje PDV-a...) Uspostavljanje aktivnije saradnje socijalnih partnera sa nadlenim ministarstvom pri definisanju /odreivanju potrebnih programa srednjeg i vieg strunog obrazovanja. Ovom mjerom e se smanjiti potreba naknadnih obuka Sprovoenje detaljne analize o potrebama trita rada i deficitarnim zanimanja po regionima
2011
Ministarstvo finansija u saradnji sa Ministarstvom prosvjete i nauke i 0,05 donacija Zavodom za statistiku (za EU tehnika pomo (IPA) , GTZ bilaterala: Italijanska NKZ) Vlada,vajcarska Vlada Redovne aktivnosti kredit ukupno: 0,05
2011-2012
2011
AKCIONI PLAN I IPRIJEDLOGMJERA AKCIONI PLAN PREDLOG MJERA 19
Poveanje javnih izdvajanja za obrazovanje i razvoj ljudskih resursa i njihovo pravilno usmjeravanje
Razvoj strunog obrazovanja svih nivoa u cilju prevailaenja problema deficitarnosti kadrova za odreene profesije i unapreenje struke uvoenjem novih metoda i tehnologija.
budet donacija kredit ukupno: budet
Redovne aktivnosti
P R I J E D L O G
0.03
Privredna komora, Unija poslodavaca, Zavod za zapoljavanje CG
ukupno: 0.03
Otvaranje strunih kola (javnih ili privatnih), ili otvaranje odjeljenja za deficitarne struke u postojeim kolama, posebno u sjevernom regionu Priprema obrazovnih programa, osposobljavanje nastavnika za realizaciju programa deficitarnih zanimanja
2011-2013
budet donacija kredit ukupno: budet1 0.05 0.20 0.05 0.20 0.05 0.20
Ministarstvo prosvjete i nauke, privatne firme iz oblasti graevinarstva, Privredna komora, Unija poslodavaca,
Broj otvorenih odjeljenja iz oblasti graevinarstva Procenat poveanja upisa uenika u programe iz oblasti graevinarstva
donacija kredit
Ministarstvo prosvjete i Broj usvojenih obrazovnih nauke, Centar za struno programa, broj seminara za obrazovanje, Savjet za nastavnike struno obrazovanje, visokokolske ustanove, Savjet za visoko obrazovanje
2011-2013
AKCIONI PLAN I IPRIJEDLOGMJERA AKCIONI PLAN PREDLOG MJERA

Usklaivanje upisne politike sa potrebama trita rada i stratekim opredjeljenjima razvoja Crne Gore; Popularizacija graevinske struke kod uenika
1
ukupno: 0.75 (0.15 za jedan program) Priprema i akreditacija novih specijalistikih programa za aseizmiko projektovanje i planiranje prostora budet 2011-2013 donacija 0.20 0.20 0.15 Ministarstvo prosvjete i nauke, Savjet za visoko obrazovanje, institucije visokog obrazovanja Akreditacija studijskog programa
Bilaterala: GTZ, UNDP, SIDA, EU obrazovni fondovi ukupno: 0.55
Obezbjeenje materijalnih sredstava za razvoj i opremanje obrazovnih ustanova (opremanje kolskih kabineta, laboratorija i radionica, knjige). Uspostaviti mehanizme profesionalne orijentacije, savjetovanja i informisanja
budet 2011-2013 donacija ukupno: 3.0 bude
0.3 0.7
0.3 0.7
0.3 0.7
Ministarstvo prosvjete i nauke, Privredna komora, Udruenje poslodavaca, (privatna) preduzea iz oblasti graevinarstva
Poveanje stepena opremljenosti obrazovnih ustanova i institucija, broj opremljenih kolskih radionica
0,01
0,01
0,01
0,01
0,01
0,01
donacija EU tehnika pomo (IPA) ukupno: 0,06
Ministarstvo prosvjete i nauke, Ministarstvo rada i socijalnog stanja, Centar za profesionalnu orijentaciju
Rezultati upisa
P R I J E D L O G
Iznos sredstava iz Budeta koja se odnose na Ministarstvo prosvjete i nauke je okviran i bie preciziran Zakonom o Budetu odgovarajue godine. Takoe, iznos sredstva, gdje je kao izvor sredstava naveden donator, treba smatrati okvirnim.
20
Promovisati , na nivou drave i lokalne zajednice, znaaj profesionalne orijentacije, promovisati traena zanimanja i uspjena preduzea i poslodavce (prezentovanje primera dobre prakse uenicima i roditeljima, kako bi se otklonile predrasude o graevinarstvu kao neatraktivnoj profesiji, koja je slabo plaena Obezbjeenje sredstava za fondove za stipendiranje ili kreditiranje uenika i studenata koji se obrazuju za deficitarna zanimanja
budet 2011-2020 (kontinuirano)
0.03
0.03
0.03
0.03
0.03
0.03
donacija EU tehnika pomo (IPA) kredit
Ministarstvo prosvjete i nauke, obrazovne ustanove, mediji
Broj uenika, upisanih u deficitarna zanimanja
budet donacija
0.04
0.04
0.04
0.04
0.04
0.04 Ministarstvo prosvjete i nauke, lokalne zajednice, udruenja poslodavaca, nadleno ministarstvo, Ministarstvo finansija, Unija poslodavaca
Broj obezbijeenih stipendija i kredita, Broj partnera, ukljuenih u obezbjeivanje sredstava, Broj stipendiranih uenika i studenata koji su se opredelili za deficitarna zanimanja Rezultati analize
Organizacija obuka Specijalne obuke za: prijavljivanje meunarodnih projekata, primjenu FIDIC-a, Eurokodova, Prostornog planiranja sa aspekta seizmike bezbjednosti i sl. Organizovanje seminara, kurseva, radionica koji omoguavaju razvoj kljunih kompetencija (jezika i informatika pismenost, preduzetnitvo, komunikacijske sposobnosti i dr) za zaposlene
Ukljuivanje obrazovanja odraslih i dalji razvoj ljudskih resursa kao sastavni dio politike obrazovanja i kao preduslov za produenje ovlaenja i licenci za rad
Analiza potrebe za specifinim obukama radne snage
budet
donacija
ZZZ CG, 0.04 institucije visokog obrazovanja , Komora u oblasti 0.06 0.06 0.06 0.06 0.06 0.06 ureenja prostora i izgradnji objekata, Bilaterala: GTZ, UNDP, SIDA, EU obrazovni fondovi, Seizmoloki zavod. IPA 2008 0.04 0.04 0.04 0.04 0.04
Broj organizovanih obuka
ukupno: 0.60 (0.10 godinje) budet donacija uesnici 0.015 0.015 0.015 0.015 0.015 0.015 Direkcija za mala i srednja preduzea, Unija poslodavaca, obrazovne ustanove Bbroj organiziovanih seminara, kurseva, radionica Broj lica, ukljuenih u programe kontinuiranog obrazovanja i osposobljavanja
P R I J E D L O G
Sprovoenje aktivnosti na podizanju svijesti kod poslodavaca i menadera u kompanijama o vanosti cjeloivotnog uenja daljeg ulaganja u razvoj ljudskih resursa i stvaranju organizacija koje ue
ukupno: 0 015 po kurs/godinje
Razvoj mehanizama koji podstiu zaposlene na kontinuirano dodatno obrazovanje i osposobljavanje ( na pr. povezanost uea na odgovarajuim programima osposobljavanja i produavanja dozvola za rad) Uvoenje programa obrazovanja za dokvalifikaciju, prekvalifikaciju, usavravanje i specijalizaciju, obrazovanje uz rad i druge oblike obrazovanja, u skladu sa definisanim potrebama na tritu rada. Prioritet treba dati obuci i prekvalifikaciji za poznatog poslodavca Izrada planova dodatnog osposobljavanja i, u skladu sa tim, programa za potrebnu dokvalifikaciju, prekvalifikaciju, usavravanje ili specijalizaciju, ne samo zbog smanjivanja deficitarnosti postojeih profesija, ve i zbog inovacije znanja zbog tehnolokih i naunih unapreenja. Podsticanje potencijalnih kandidata za obuku ili prekvalifikaciju, posebnim popularnim mjerama (plaeni trokovi programa, obezbjeivanje naknade za vrijeme trajanja programa, obezbjeivanje radnog mijesta nakon zavretka programa) Poveanje broja upisanih studenata u visokobrazovne institucije koje obrazuju kadar za potrebe graevinarstva Poveanje efikasnosti studiranja, to podrazumjeva veu prohodnost budet donacija kredit ukupno: 1.2 0.2 0.2 2011-2012 0.4 0.4
Direkcija za mala i srednja preduzea, Unija poslodavaca, obrazovne ustanove, Komora u oblasti ureenja prostora i izgradnji objekata,
Broj lica, ukljuenih u razliite programe dodatnog obrazovanja i osposobljavanja
Centar za struno obrazovanje, ZZZ CG, Unija poslodavaca, Savjet za struno obrazovanje, Savjet za visoko obrazovanje
Broj uvedenih programa i broj uesnika u programu prekvalifikacije, dokvalifikacije i t.d.
budet donacija firme ukupno: Redovne aktivnosti 0.001, po uesniku, godinje
Unija poslodavaca, poslodavci
Broj uspjeno zavrenih obuka i ostvarenog zapoljavanja
Postepeno poveanje broja i kvaliteta radne snage sa visokim i postdiplomskim obrazovanjem
Ministarstvo prosvjete i nauke, Centar za struno obrazovanje, strune kole Ministarstvo prosvjete i nauke, Savjet za visoko obrazovanje, institucije visokog obrazovanja
Broj upisanih studenata i njihov uspeh za vreme studiranja Broj diplomiranih studenata
P R I J E D L O G
Redovne aktivnosti
Uvoenje principa odrivog Izuavanje u srednjim kolama i fakultetima razvoja u srednjem i sadraja, vezanih za odrivi visokom obrazovanju razvoj, kao to su zatita ivotne sredine i primjena novih, ekolokih i obnovljivih graevinskih materijala
Poveanje zastupljenosti praktinog rada (prakse) u toku studija i uestvovanje studenata u naunoistraivakom radu
Redovne aktivnosti
Ministarstvo prosvjete i nauke, Savjet za visoko obrazovanje, institucije visokog obrazovanja Centar za struno obrazovanje, Ministarstvo prosvjete i nauke, Savjet za struno obrazovanje, Savjet za visoko obrazovanje, institucije visokog obrazovanja Savjet za visoko obrazovanje, institucije visokog obrazovanja
Vea zainteresovanost i osposobljenost studenata za ukljuenje u nauni i struni rad Broj programa kod kojih se izuavaju sadraji, vezani za odrivi razvoj
budet 2011-2012
0.03 0.12
0.03 0.12
donacija Bilaterala: GTZ, UNDP, SIDA, EU obrazovni fondovi ukupno: 0.3
2011-2014
2011-2012
Priprema i akreditacija novih studijskih programa iz oblasti energetske efikasnosti objekata
budet donacija ukupno: 0.4
0.05 0.15
0.05 0.15
Broj akreditovanih studijskih programa
Uspostavljanje bolje koordinacije na podruju istraivanja i razvoja putem partnerstva relevantnih uesnika: pojedinaca, kompanija, socijalnih partnera i vlasti
Osnivanje zajednikog istraivakog centra (po principu privatno-javnog partnerstva) za odrivi razvoj graevinarstva, za praenje, razvoj i primjenu novih metoda i tehnologija, za energetsku efikasnost, te usmjeravanje graevinske industrije ka proizvodnji novih, kvalitetnijih, jeftinijih proizvoda, materijala, prefabrikovanih elemenata, opreme i industrijalizacije Iniciranje, podrka, identifikovanje partnera i priprema kvalitetnih istravivakih projekata.
budet donacija 0,5 0,5 0,5 0,5
Bilaterala: GTZ, UNDP, SIDA, EU obrazovni fondovi ukupno: 2,0
Visokokolske ustanove, udruenja poslodavaca, Privredne komore, institucije visokog obrazovanja , strune institucije
Broj realizovanih aktivnosti, vezanih za odrivi razvoj graevinarstva
P R I J E D L O G
budet donacija
0.05 0.2
0.05 0.2
0.05 0.2
0.05 0.2
0.05 0.2
0.05 0.2
Bilaterala: GTZ, UNDP, SIDA, EU obrazovni fondovi ukupno: 1.50 (0.25- godinje)
2011-2020 2011-2020 (kontinuirano) (kontinuirano)
Iniciranje korienja sredstava EU fondova pri kreiranju zajednikih projekata (socijalnih partnera) koji podravaju podizanje kvaliteta i dostupnosti uenja mladih i odraslih
Prijava TEMPUS projekata koji se odnose na reforme studijskih programa, reforme univerzitetskog menadmenta, strukturne reforme visokoobrazovnog sistema, kao i projekte koje se odnose na uticaj visokog obrazovanja na drutvo u celini. Korienje programa kao to su: ERASMUS MUNDUS, BASILIUS, CEEPUS i dr. za ostvarivanje mobilnosti nastavnog kadra i studenata Organizovanje kurseva, strunih predavanja, simpozijuma i seminara od strane ovih udruenja, sa ciljem doivotnog obrazovanja graevinara Obezbjeenje mehanizma za obaveznost uea na strunim predavanjima, seminaroma i simpozijuma. Mogue reenje je da uestvovanje bude uslov za dobijanje ili za produenje ovlaenja za rad
Ministarstvo prosvjete i Broj prihvaenih aplikanata nauke, institucije visokog obrazovanja
2011
Obezbjeenje uestvovanja strukovnih udruenja (Savez arhitekata, Udruenje geodeta, Savez ininjera i tehniara i Inenjerske komore) u procese doivotnog uenja i strunog usavravanja, kao jedna od mjera i uslova za produenje ovlaenja i licenci
Savez arhitekata, Udruenje geodeta, Savez ininjera i tehniara i Komora u oblasti ureenja prostora i izgradnji objekata,
Broj realizovanih kurseva, seminaera, predavanja i sl.
Vlada CG, Ministarstvo Donoenje zakonske mjere ureenja prostora i zatite ivotne sredine, Komora u oblasti ureenja prostora i izgradnji objekata,
P R I J E D L O G
STRATEKO OPREDJELJENJE 7 - RAZVOJ INDUSTRIJE GRAEVINSKIH MATERIJALA BAZIRAN NA PRINCIPIMA ODRIVOG RAZVOJA
Prioritetni pravci delovanja u okviru stratekog opredeljenja Izraditi program za namjensko korisenje mineralnih sirovina Period impleme ntacije Ukupno Finansiranje: po godinama , izvoru finansiranja, uslovima finansiranja-rokovi otplate, kamatne stope,grejs period (u Odgovorne institucije za Milionima eura) realizaciju izvor budet 2011-2016-2020* donacija ukupno: 1,5 0,3 0,3 0,3 0,2 0,2 0,2 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Dravni organi i lokalna vlast, Kancelarija za praenje i voenje prioritetnih projekata Sektor 3 Kancelarija za monitoring i implementaciju Strategije, Zavod za geoloka istraivanja Vlada Crne Gore i Ministarstvo ekonomije Broj studija opravdanosti, broj izraenih karata sa oznaenim lokacijama za mogue eksploatacije, broj koncesija Broj ponuenih kredita, koncesija, javno-privatna partnerstva
Mjere
Indikatori
Izvriti neophodnu osnovnu tehniku i finansijsku valorizaciju potencijalnih terena za eksploataciju ukrasnog kamena, tehnikograevinskog kamena, bentonita, cementnog laporca, gline, bijelog boksita i ronaca za staklarsku industriju Uspostaviti finansijske mehanizme za podsticaj realizacije projekata za istraivanje potencijalnih nalazita i kvaliteta sirovina, kao i za proizvodnju graevinskih materijala (krediti, koncesije, javno-privatna partnerstva) i kofinansiranje istraivanja preko mehanizanma Investiciono razvojnog fonda Crne Gore Stvoriti mehanizme za podsticaj tradicionalnog naina gradnje kao autohtonog, a koristiti lokalne sirovine (mogue fiskalne povlastice) i donjeti standarde za takav nain graenja (detaljnije u Stratekom opredjeljenju 3) Prouiti mogunosti korienja tehnogenih mineralnih sirovina i opasnog otpada kroz naunoistraivake projekte (pepeo iz termoelektrane Pljevlja kao porcelanski dodatak cementu i sl.), to rjeava i problem otpada i zatite ivotne sredine
EU fondovi, Bilaterala: GTZ, UNDP, SIDA,
2011-2016-2020*
2011-2013
budet 2011-2016-2020* donacija
0,3
0,3
0,3
0,3
0,3
0,3
ukupno: 1,8
budet donacija
0,1 0,2
0,1 0,2
0,1 0,2
0,1 0,2
0,1 0,2
0,1 0,2
Ministarstvo ekonomije, ISME i Kancelarija za praenje i voenje prioritetnih projekata Sektor 3
Usvojeni zakoni i standardi
ukupno: 1,8 budet donacija 0.1 0.20 0.1 0.20 0.1 0.20 Ministarstvo ekonomije, Usvojene studije za Ministarstvo ureenja korienje ovih prostora i zatite ivotne sirovina sredine, Strune institucije, Kancelarija za monitoring i implementaciju Strategije, monitoring i razvoj u oblasti
P R I J E D L O G
Bilaterala: GTZ, UNDP, SIDA, EU fondovi
ukupno: 0.9
2011-20162020*
Izraditi plan realizacije organizovane i kontrolisane eksploatacije mineralnih sirovina kao bigra i boksita, ali i ljunka i pjeska, zbog moguih ekolokih katastrofa
budet donacija 0,1 0,1 0,1 0,05 0,05 0,05
Zakonska regulativa
EU fondovi ,Bilaterala: GTZ, UNDP, SIDA, Ministarstvo ekonomije, 0,10 0,10 0,10 Usvojeni zakoni
ukupno: 0,45 Obezbijediti razvoj postojeih i izgradnju novih kapaciteta za proizvodnju graevinskih materijala Izvriti usklaivanje i Donijeti zakonsku regulativu koja e obavezati na primenu Direktive 86/106/EEC (SO 2) budet 2011-2013 donacija EU fondovi ,Bilaterala: GTZ, UNDP, SIDA, ukupno: 0,3
2011-2016-2020*
2011-2016
AKCIONI PLAN I IPRIJEDLOGMJERA AKCIONI PLAN PREDLOG MJERA

Izgraditi 2 fiksne i 5-6 pokretnih asfaltnih baza za potrebe izgradnje i odravanje puteva i saobraajnica
2011-2016-2020*
Koristiti mehanizme za finansiranje istih tehnologija i obezbijediti razvoj postojeih kapaciteta putem rekonstrukcija, privatizacija ili davanja koncesija. Time bi se obezbjedila finansijska sredstva za obnovu zastarjele i nabavku nove opreme i obezbjedila ista tehnologija koja nee zagaivati ivotnu sredinu
budet 0,5 donacija EU fondovi ,GEF,Bilaterala: GTZ, UNDP, SIDA, 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5
Ministarstvo finansija, lokalni organi uprave, sama preduzea
Ostvaren razvoj i modernizovanje,rest artiranje procesa proizvodnje
kredit
KfW - kamatne stope do 3,25%grejs period do-5 godine, WB- kamatne stope do- 3%, grejs period do-5 godine ukupno: 6,0
Sprovesti obuku zaposlenih u preduzeima za primjenu novih tehnologija i standarda (Detaljnije u Stratekom opredjeljenju 6) Obezbjediti istu najsavremeniju tehnologiju koja nee biti zagaiva ivotne sredine preko koncesije za lokaciju
budet donacija 0,1 0,1 0,05 0,05 0,05 0,05
EU fondovi ,GEF,Bilaterala: GTZ, UNDP, SIDA, ukupno: 0,4 budet privatna ulaganja koncesionera ukupno: 9,0 1,5 1,5 1,5 1,5 1,5 1,5
Ministarstvo prosvjete i Broj realizovanih nauke, Privredna komora, obuka Unija poslodavaca, Zavod za zapoljavanje CG
P R I J E D L O G
inostrana / domaa preduzea
Broj asfaltnih baza
26
2011-2012
Izgraditi fabriku za pokrivni crijep, obnoviti tehnoloke procese u ciglanama (Pljevlja)
Izraditi plan sa nalazitima, sondirati interes firmi i pripremiti lokacije za korienje pod koncesijom
budet donacija ukupno: 0,1 budet
0,05
0,05
Rrealizacija plana
Izraditi plan sa nalazitima, Izgraditi gipsaru i ispitati sondirati interes firmi i pripremiti potencijalna nalazita za lokacije za korienje pod eksploataciju gipsa radi koncesijom definisanja mogunosti i opravdanosti za proizvodnju gips kartonskih ploa
0,07
0,07
2011-2012
Realizacija plana
donacija ukupno: 0,14 0,125 0,125 Zavod za geoloka istraivanja Izrada studije
2012-2013
2011-2012
Intenzivirati razvoj industrije za Izraditi studiju za izgradnju cementara u Baru i Pljevljima, proizvodnju cementa sondirati interes inostranih preduzea i stvoriti uslove za korienje nalazita pod koncesijom
budet
donacija ukupno: 0,25
2011-2012
Uspostaviti mehanizme za racionalno i svrsishodno korienje raspoloivog umskog bogatstva
Izraditi strategiju za odrivo upravljanje umama i namjenski oznaiti ustanovljene i potencijalne terene za eksploataciju drveta
budet donacija 0.1 0.06 EU fondovi ,Bilaterala: GTZ, UNDP, SIDA, kredit ukupno: 0.16
Ministarstvo Usvojena strategija i poljoprivrede, umarstva i izraene karte vodoprivrede
Rekonstrukcija, privatizacija i investicije za kapacitete drvne industrije, posebno u sjevernom regionu
Izrada Studije sa planom i analizom za proizvodnju: - oplate i drvene grae - fabrika za obradu drveta, proizvodnju medijapan ploa, iverice, lijepljenih lameliranih nosaa i konstrukcija -Uspostavljanje novih tehnologije za proizvodnju briketa i peleca
budet 0,15 0,15
Ministarstvo ekonomije
Realizacija plana
P R I J E D L O G
donacija
2011-2013
Preduzeti mjere za olakavanje Izgraditi plan razvoja prioritetne transporta sirovina i materijala saobraajne infrastrukture u funkciji transporta sirovina i materijala za razvoj i investiranje u graevinsku proizvodnju
budet donacija 0,1 0,1 0,1
Ministarstvo saobraaja, Izgraeni putevi pomorstva i telekomunikacija, Ministarstvo ureenja prostora i zatite ivotne sredine, Kancelarija za monitoring i implementaciju Strategije, monitoring razvoj u oblasti investicija Sektor 3 Vlada Crne Gore, Ministarstvo finansija, Ministarstvo ureenja prostora i zatite ivotne sredine , ISME, Kancelarija za monitoring i implementaciju Strategije, monitoring i razvoj u oblasti investicija Sektor 3 Ministarstvo ureenja prostora i zatite ivotne sredine , Ministarstvo ekonomije,ISME Ministarstvo ekonomije, lokalni upravni organi i preduzea (domaa i strana) Usvojena pravna regulativa i usvojene fiskalne mjere
Podsticati proizvodnju ekolokih Izraditi pravnu regulativu i definisai energetski efikasnih materijala ti finansijske mehanizme (smanjenje poreza za ekoloke materijale i opremu koja utie na EE) za podsticaj korienja obnovljivih i lokalno dostupnih materijala, poput opeke od zemlje, gline, gipsa, drveta, drvenih strugotina, slame, biomase i sl. koje se mogu i reciklirati Donijeti tehniku regulativu i izraditi standarde koji e omoguiti primjenu ekolokih i obnovljivih materijala (Detaljnije u Stratekom opredjeljenju 3) Izraditi Pravilnik za korienje finansijskih mjera od Investiciono razvojnog fonda za podsticaj privatnog sektora na otvaranje fabrika za proizvodnju graevinskih elemenata na bazi ekolokih materijala (kao na primjer blokove od drvene strugotine, cement i aditivi), posebno u Sjevernom regionu, kao jedna od mjera za razvoj tog regiona. Proizvodnja bi bila namenjena i za izvoz Otvoriti akreditovane laboratorije za ispitivanje materijala (Detaljnije je razraeno u Akcionom planu za Strateko opredjeljenje 3)
budet 2011-2012 donacija 0,15 0,15
EU fondovi ,Bilaterala: GTZ, UNDP, SIDA,
2011-2012
2010-2014
ukupno: 0.3 budet donacija 0,05 0,05 0,05 0,05 EU fondovi ,Bilaterala: GTZ, UNDP, SIDA 0,015
2011-2014
Usvojena regulativa
ukupno: 0.2 budet 0,015 donacija
Broj otvorenih fabrika
ukupno: 0,03
P R I J E D L O G
Obezbijediti plasman na domaem tritu i izvoz proizvoda graevinske industrije (veza sa Direktivom CPD 89/106/EEC)
budet donacija ukupno: 2,0 0,5 0,5 0,5 0,5
Akreditaciono tijelo CG, Broj laboratorija ISME i Ministarstvo ureenja prostora i ZS, Kancelarija za monitoring i implementaciju Str., monitoring i razvoj u oblasti investicija Sektor 3, Institut za akreditaciju
Sumarno (u milionima eura): izvor budet donacije kredit Uesnici obuka Privatna ulaganja
2011 15.370 16.215 35.0 0.015 1.500
2012 15.765 20.175 35.0 0.015 1.500
2013 5.140 11.845 7.5 0.015 1.500
2014 4.565 7.235 6.1 0.015 1.500
2015 4.065 4.435 6.1 0.015 1.500
2016 2.320 2.06 0.5 0.015 1.500
Investiciono razvojni fond Crne Gore IRF-CG - 50 miliona Krediti za ureenje neformalnih naselja, od 2011 do 2016 - 900 miliona
P R I J E D L O G
STRATEGIJA RAZVOJA GRAEVINARSTVA U CRNOJ GORI DO 2020. GODINE IZVJETAJ O JAVNOJ RASPRAVI
Oktobar 2010.
. Reg. Br. 1301-5409/3-08
Univerzitet Sv. Kiril i Metodij Graevinski fakultet , Skopje 1.Direktor Projekta: 2.Tim Lider Projekta, 3. LokalnI direktor projekta, Prof. dr Meri Cvetkovska Dr Strahinja Trpevski Doc. dr Sneana Rutei
Kontakt podaci:
1. Univerzitet Sv. Kiril i Metodij Graevinski fakultet, Ul: Partizanski odredi 24, Skopje- Republika Makedonija Tel/ Faks: +389-231-1-8834 Mobilni: +389 70 273 633 E-mail: cvetkovska@gf.ukim.edu.mk; 2. Fakultet za biznis ekonomiju- Skopje Tel/faks: +389 2 3 222 356 Mobilni: +389 75 333 563 E-mail: strahinja_trpevski@yahoo.co.uk 3. Graevinski fakultet, Podgorica- Cetinjski put bb Tel/faks: +382 20-243-718 snezanar@ac.me
Izvjetaj o Javnoj raspravi o
Nacrtu Strategije razvoja graevinarstva u Crnoj Gori do 2020. godine

Javna rasprava o Nacrtu Strategije razvoja graevinarstva u Crnoj Gori do 2020. godine organizovana je u periodu od 02.03. do 02.04.2009. godine. Sama rasprava odvijala se u IV faze, i to: I faza: U periodu od 02.03. do 10.03.2009. godine dostavljen je Nacrt Strategije sa aneksima na Miljenje na preko 200 adresa, uz propratni akt i CD (ministarstva, organi lokalne uprave, direkcije, agencije, institucije, meunarodne agencije, graevinske firme, ciljani pojedinci itd.). Dostava je bila elektronskim putem i putem pote. Sav materijal objavljen je na web sajtu Vlade Crne Gore i na sajtu Ministarstva za ekonomski razvoj. Poetak Javne rasprave o Nacrtu Strategije graevinarstva do 2020. godine objavljen je u dnevnim listovima Pobjeda i Vijesti.
II faza: Centralna Javna rasprava odrana je u Podgorici, dana 11.03.2009. godine (srijeda) od 12.00 do 17.00h, u hotelu Crna Gora. Javna rasprava je bila konferencijskog tipa, a predsjedavali su predsjednik koordinacionog tijela sa lanovima koordinacionog tijela, konsultant na izradi Strategije kao i Obraiva Strategije. Od strane Obraivaa, u toku trajanja Javne rasprave, odrana je i prezentacija u Ministarstvu za ekonomski razvoj. III faza: U periodu od 19.03. do 27.03.2009. godine prikupljana su miljenja, sugestije i primjedbe uesnika Javne rasprave. Ista su slata nadlenom ministarstvu putem pote i elektronskim putem, a zatim su dostavljeni Obraivau Strategije. IV faza: U periodu od 27.03. do 07.04.2009. izraen je Izvjetaj sa Javne rasprave. Na Javnoj raspravi u hotelu Crna Gora diskutovali su i postavili pitanja: g-din Radovan Aimi, Crnogorski fond za solidarnu i stambenu izgreadnju; g-din Dragan Dragovi, kompanija elebi; g-din Miodrag Perovi, direktor Instituta za standardizaciju Crne Gore; g-din Zoran Begovi, pomonik ministra unutranjih poslova zaduen za resor vanrednih situacija i civilne bezbjednosti; g-din Igor uranovi, pomonik ditrektora Direkcije javnih radova; g-din ivojin Stanii, Optina Niki i g-din Slavko Velimirovi , Optina Danilovgrad. Za vrijeme trajanja Javne rasprave sugestije, miljenja i prijedloge dostavilo je 12 subjekata. Po isteku javne rasprave u nadleno ministarstvo stigle su dvije primjedbe. Svoja miljenja na Nacrt Strategije dostavili su: Ministarstvo prosvjete i nauke; Ministarstvo pravde; Ministarstvo kulture sporta i medija; Ministarstvo turizma i zatite ivotne sredine; Ministarstvo unutranjih poslova i javne uprave, sektor za vanredne situacije i civilnu bezbjednost /naknadno/; Ministarstvo zdravlja rada i socijalnog staranja /naknadno/; Privredna Komora CG, Odbor udruenja graevinarstva IGM i komunalne privrede; Optina Andrijevica, zatim nekoliko kompanija: Montplan-Podgorica; Kompanija elebi; kao i pojedinci: g-a Nada Medenica, pom.ministra u Ministarstvu za ekonomski razvoj; Dr. Duan Dragovi, dipl.ing.gra.; Arh. Vasilije urovi i Prof. dr. Radovan Baki. Nakon zavretka Javne rasprave dostavljeno je i Miljenje od strane GTZ-a (meunarodna organizacija). Generalno je konstatovano da Nacrt dokumenta pokazuje sve znakove kvalitetnog stratekog dokumenta: jasnu strukturu razdjeljenu u nekoliko stratekih opredjeljenja koja obuhvataju cijeli raspon od zakonodavne i institucionalne strukture, do procjene ljudskih resursa i privatnog sektora, do odrivog razvoja i evropskih integracija. Postojee stanje opisano je precizno. Kao nedostatak dokumenta potencirana je nedoraenost SWOT-analize i Akcionog plana. Predloeno je da Prioriteti i preporuene mjere budu preciznije formulisani, a implementacija i monitoring da budu jasnije i detaljnije razraeni. Sa aspekta pravne regulative insistirano je na doraivanju iste u cilju pojednostavljivanja procedure za dobijanje graevinskih dozvola. Date su i znaajne primjedbe na analizu investicija jer je analiza raena za period kada Crna Gora jo nije bila zahvaena ekonomskom krizom. Bilo je odreenih
primjedbi i na analizu resursa mineralnih surovina i njihove eksploatacije. Potencirano je da se insistira na proizvodnji i primeni ekolokih materijala i na poveanju energetse efikasnosti graevinskih objekata. Sa aspekta formiranja adekvatne strukture radne snage u oblasti graevinarstva nije bilo primjedbi. Nakon konsultacija sa Koordinacionim tjelom i ukljuivanja svih relevantnih i struno prihvatljivih primjedbi, sugestija i miljenja, nastala je nova verzija Nacrta dokumenta. Po sugestiji Ministra, gdina Branimira Gvozdenovia, a u cilju poboljanja ovog veoma znaajnog dokumenta, u toku novembra mjeseca, u dva navrata, materijal je poslat na ponovno miljenje na jo 150 adresa. Kontaktirana su sva Ministarstva, Javna preduzea, Udruenja, Kompanije i pojedinci koji direktno ili indirektno utiu na razvoj ove privredne grane. Kao odgovor na dostavljeni materijal pristiglo je ukupno 11 miljenja (od 4 ministarstva, 5 institucija i 2 eminentna strunjaka). To su: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. Ministarstvo poljoprivrede, umarstva i vodoprivrede; Ministarstvo finansija Crne Gore; Ministarstvo kulture, sporta i medija; Ministarstvo turizma; Direkcija za javne nabavke; Direkcija za razvoj malih i srednjih preduzea; Republiki zavod za geoloka istraivanja- Podgorica; Inenjerska komora Crne Gore; Seizmoloki zavod; G-din Velizar Radonji, lan Odbora Udruenja graevinarstva IGM i Privredne komore i Dr Miodrag Gomilanovi, dipl. ing.
Pored pozitivnih miljenja date su i sugestije u cilju poboljanja dokumenta: Integralnim pristupom u cilju zatite prostora, prilikom planiranja kapitalnih investicija, treba obezbijediti ujednaenost mjera i ulaganja izmeu razliitih privrednih podruja, uravnoteenu prostornu odrivost, korienje prirodnih dobara, zatitu prirode i ivotne sredine, ujednaen razvoj djelatnosti i njihov razmjetaj u prostoru, saobraajne i energetske infrastrukture. Iako su ova opredjeljenja manje ili vie obuhvaena predloenim dokumentom, miljenje je da ih treba jae naglasiti i dati im poseban znaaj u procesu planiranja kapitalnih investicija. Realizaciju predloga mjera za izradu dokumentacije za koncesije za redovno odravanje putne mree potrebno je staviti u nadlenost Ministarstva pomorstva, saobraaja i telekomunikacija. U dijelu kontinuiteta kapitalnih investicija i jaanja katastra nepokretnosti potrebno je preispitati mogunost ukljuivanja Ministarstva finansija radi realizacije ciljeva koji su definisani ovim akcijama. Date su odreene sugestije sa aspekta poveanja investicione atraktivnosti Crne Gore, kao to su: intenziviranje avio i putniko-pomorskog saobraaja, jednostavna procedura za dobijanje boravinih i radnih dozvola i otvaranje internacionalnih kola. Dato je miljenje da se u Strategiji malo prostora posvetilo Eurokodu 8 koji se odnosi na pravila za Seizmiko projektovanje konstrukcija, na utvrivanja specifinog nacionalnog nivoa prihvatljivog seizmikog rizika i na specifinom prostornom planiranju u seizmiki aktivnim podrujima kao to je Crna Gora. Potencirana je i potreba edukovanja specijalistikih kadrova koji bi se bavili ovom problematikom. Date su i sugestije na predlog ugraivanja FIDIC-ovih uslova u Zakon o javnim nabavkama. Sugerisano je da se kroz nauna istraivanja utvrdi mogunost korienja tehnogenih mineralnih sirovina i opasnog otpada. Posebno je znaajna sugestija da se za primjenu ekolokih materijala predvide finansijske subvencije u vidu smanjenja poreza i carinskih dabina za uvoz ovih materijala. Ukljuivanjem svih relevantnih i struno prihvatljivih primjedbi, sugestija i miljenja, nastao je finalni dokument Strategije tzv. Predlog Strategije razvoja graevinarstva u Crnoj Gori do 2020. godine. Za Obraivaa, Prof. dr Meri Cvetkovska, Direktor projekta

Strategija Razvoja Gradjevinarstva U Crnoj Gori Do 2020. Godine

Hochgeladen von

Dokumentinformationen

Originaltitel

Copyright

Verfügbare Formate

Dieses Dokument teilen

Dokument teilen oder einbetten

Freigabeoptionen

Stufen Sie dieses Dokument als nützlich ein?

Sind diese Inhalte unangemessen?

Copyright:

Verfügbare Formate

Strategija Razvoja Gradjevinarstva U Crnoj Gori Do 2020. Godine

Hochgeladen von

Copyright:

Verfügbare Formate

STRATEGIJA RAZVOJA GRAEVINARSTVA U CRNOJ GORI DO 2020.

Reg. Br. 1301-5409/3-08

Strategija razvoja graevinarstva u Crnoj Gori do 2020. godine P R I J E D L O G .

Strategija razvoja graevinarstva u Crnoj Gori do 2020. godine P R I J E D L O G .

POPIS KORIENIH SKRAENICA

AD AOIRG BDP CEFTA CEN

Strategija razvoja graevinarstva u Crnoj Gori do 2020. godine P R I J E D L O G .

KARAKTERISTIKE GRAEVINARSTVA .........................................................................................1

1.2. 1.3. 1.4. 2. 3.

PRAVCI DJELOVANJA...................................................................................................................41 SADRAJ

STRATEKO OPREDJELJENJE 4 KONTINUITET KAPITALNIH INVESTICIJA .........................................................................................................................................44 6.1. 6.2.

OKVIR POLAZNIH MAKROEKONOMSKIH PRETPOSTAVKI ......................................................44 ANALIZA POSTOJEEG STANJA.................................................................................................45

STRATEKI PRAVCI INVESTICIJA I OBIM INVESTICIJA............................................................49

STRATEKO OPREDJELJENJE 5 JAANJE KONKURENTNOSTI GRAEVINSKE OPERATIVE ...............................................................................................................57 7.1.

ANALIZA POSTOJEEG STANJA.................................................................................................58 PRAVCI DJELOVANJA...................................................................................................................66

UVOD ..............................................................................................................................................68 ANALIZA POSTOJEEG STANJA.................................................................................................68

UVOD ..............................................................................................................................................78 ANALIZA POSTOJEEG STANJA.................................................................................................79

9.3. 9.4. 10. 11.

PREDVIANJA I PRAVCI RAZVOJA.............................................................................................84 PRAVCI DJELOVANJA...................................................................................................................85

11.1. 11.2. 11.3.

Strategija razvoja graevinarstva u Crnoj Gori do 2020. godine

1.1. KARAKTERISTIKE GRAEVINARSTVA

Strategija razvoja graevinarstva u Crnoj Gori do 2020. godine

Sl. 1. Ukupni rast graevinarstva i GDP 2004-2010. Realne godinje promjene u %2

Euroconstruct, June 2008 Isto

Strategija razvoja graevinarstva u Crnoj Gori do 2020. godine

Strategija razvoja graevinarstva u Crnoj Gori do 2020. godine

1.2. METODOLOGIJA I PROCES IZRADE STRATEGIJE

Strategija razvoja graevinarstva u Crnoj Gori do 2020. godine

Strategija razvoja graevinarstva u Crnoj Gori do 2020. godine

Sl. 2. Organizaciona ema za realizaciju projekta

OPTE OCJENE O GRAEVINARSTVU

Strategija razvoja graevinarstva u Crnoj Gori do 2020. godine

Strategija razvoja graevinarstva u Crnoj Gori do 2020. godine

1.4. VIZIJA, MISIJA I STRATEKA OPREDJELJENJA

Sl.3. Prikaz izrade Strategije koz sedam stratekih opredeljenja UVOD 8

Strategija razvoja graevinarstva u Crnoj Gori do 2020. godine

Strategija razvoja graevinarstva u Crnoj Gori do 2020. godine

PRAVNI I INSTITUCIONALNI OKVIR KAO OKOSNICA RAZVOJA GRAEVINARSTVA CRNE GORE

TEHNIKA REGULATIVA KAO OSNOVA SISTEMA KVALITETA U GRAEVINARSTVU

KONTINUITET KAPITALNIH INVESTICIJA

Strategija razvoja graevinarstva u Crnoj Gori do 2020. godine

JAANJE KONKURENTNOSTI GRAEVINSKE OPERATIVE

Strategija razvoja graevinarstva u Crnoj Gori do 2020. godine

FORMIRANJE ADEKVATNE STRUKTURE RADNE SNAGE U OBLASTI GRAEVINARSTVA

Strategija razvoja graevinarstva u Crnoj Gori do 2020. godine

RAZVOJ INDUSTRIJE GRAEVINSKIH MATERIJALA BAZIRAN NA PRINCIPIMA ODRIVOG RAZVOJA

Strategija razvoja graevinarstva u Crnoj Gori do 2020. godine

3. STRATEKO OPREDJELJENJE 1 INTEGRACIJA CRNE GORE U EU I ODRIVI RAZVOJ

3.2. STRATEKI INTERES CRNE GORE ZA EU

Strategija razvoja graevinarstva u Crnoj Gori do 2020. godine

3.3. CILJEVI NACIONALNOG PROGRAMA ZA INTEGRACIJU

3.4. MOGUNOST KORIENJA EU FONDOVA

Strategija razvoja graevinarstva u Crnoj Gori do 2020. godine

Strategija razvoja graevinarstva u Crnoj Gori do 2020. godine

Strategija razvoja graevinarstva u Crnoj Gori do 2020. godine

Strategija razvoja graevinarstva u Crnoj Gori do 2020. godine

Strategija razvoja graevinarstva u Crnoj Gori do 2020. godine

4.2.1.1. Ministarstvo ureenje prostora i zatite ivotne sredine ivotne sredine

Strategija razvoja graevinarstva u Crnoj Gori do 2020. godine

Strategija razvoja graevinarstva u Crnoj Gori do 2020. godine

Nacionalna strategija odrivog razvoja Crne Gore, 2007.g.

Strategija razvoja graevinarstva u Crnoj Gori do 2020. godine