Amerikan Dış Politikası

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2609 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1577
AMERKAN DI POLTKASI
Yazarlar Prof.Dr. Ramazan GZEN (nite 1, 3, 4) Do.Dr. Cenap AKMAK (nite 2) Do.Dr. Tark OUZLU (nite 5) Prof.Dr. Nasuh USLU (nite 6) Do.Dr. Seluk OLAKOLU (nite 7) Yrd.Do.Dr. Evren elik WILTSE (nite 8)
Editr Prof.Dr. Ramazan GZEN
ANADOLU NVERSTES
indekiler
iii
indekiler
nsz ............................................................................................................ vii
Uluslararas Sistemde Amerika Birleik Devletleri (ABD).

ABD VE ULUSLARARASI SSTEM................................................................. ABD DI POLTKASININ G KAYNAKLARI ........................................... ABDnin Somut ve Soyut G Kaynaklar ................................................... ABD D Politika Stratejileri.......................................................................... ABDNN KURULUU VE DNYAYA YAYILMASI ..................................... Smrgeden Bamszla ve Olgunlamaya 1776-1789............................. Amerika Ktasnda Yaylma ve Sava 1790-1864..................................... Dnyaya Yaylma Sreci- Amerikan Emperyalizmi 1865-1914 .................. DNYA DZEN KURMA ABALARI.......................................................... Birinci Dnya Sava ve Sonrasnda deal Dzen Aray .......................... Souk Sava Dnemi: Sovyetlerle/Komnizmle Mcadele, Dnyaya Genileme ...................................................................................... Souk Sava Sonras: Yeni Dnya Dzeni topyasndan Dzensizlik Gereine ................................................................................ 11 Eyll 2001 ve Sonras: Kresel mparatorluk Projesi, ABD majnn k ve Obamann Tamir abalar......................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Yaamn inden............................................................................................ Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
2
3 4 4 6 6 7 9 12 13 13 17 23 26 30 32 33 34 35 35 38
1. NTE
ABD D Politikasnn Toplumsal Kaynaklar ....................... 40

ABD DI POLTKASINDA TOPLUMUN ETKS ......................................... ABD D Politikasnn Yapmnda Halkn Snrl Rol ................................ ABD D Politikasnn Yapm Srecinde Halkn Dikkate Alnmas........... KAMUOYU VE DI POLTKA YAPIM SRECNDEK ETKS .................. Kamuoyunun Kaynaklar .............................................................................. BASININ GC VE ABDDE DI POLTKA............................................... Basnn D Politika Rol .............................................................................. Medya ve Devlet ........................................................................................... Medya ve D Politika Krizleri...................................................................... ABDDE DI POLTKA YAPIMINDA SVL TOPLUMUN ROL................ Bar Hareketlerin Siyasetteki Rolleri ........................................................ Koalisyon Siyaseti.................................................................................... Uluslararas Balantlar ........................................................................... BASKI VE IKAR GRUPLARININ DI POLTKA SRECNE ETKS ........ Dnyas Bask Gruplar............................................................................. iler ve Siyaset...................................................................................... iftiler ve Devlet.................................................................................... Bask Gruplarnn alma ekli................................................................... zet ............................................................................................................... 41 41 42 44 47 49 50 51 52 54 56 56 57 59 61 61 63 64 65
2. NTE
iv
indekiler
Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
66 67 68 68 69
3. NTE
ABD D Politikas Karar Alma Sistemi................................ 70

DI POLTKADA KARAR ALMA YAKLAIMININ NEM VE ANLAMI.... ABD DEVLET SSTEM.................................................................................. ABD DI POLTKA AKTRLER VE YETKLER........................................ YRTMENN GC: BAKAN .................................................................. BAKANIN YRTME ARALARI: BAKANLIKLAR VE DER KURUMLAR.................................................................................................... YASAMANIN GC: KONGRE ................................................................... KONGRE-BAKAN ARASI DENETLEME: SAVA YETKLER YASASI RNE............................................................................................ zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 71 72 74 77 84 86 90 93 95 96 98 98 99
4. NTE
ABD D Politikas Yaklamlar ............................................. 100

DEVLET, KLTR VE DI POLTKA ......................................................... ABD DI POLTKASININ KLTREL TEMELLER..................................... ABD DI POLTKASI LKELER VE KLEMLER........................................ Yalnzclk - Yaylmaclk/Angajman kilemi ............................................... Moralizm - karclk kilemi ........................................................................ Pragmatizm - Tutarllk kilemi..................................................................... oktarafllk - Tektarafllk kilemi ............................................................... zgrlk Savunuculuu - Statkoculuk - Emperyalizm kilemleri............ ABD DI POLTKASI TEORLER................................................................ Realizm-Reel Politika..................................................................................... dealizm-deal Politika ................................................................................. Liberalizm-Liberal Politika ............................................................................ Yeni Muhafazakrlk-Yeni Muhafazakr Politika ........................................ zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 101 102 107 108 109 110 111 112 113 113 115 117 120 124 125 126 128 128 130
5. NTE
ABDnin Transatlantik Politikas............................................ 132

TRANSATLANTK LKLER TANIMLAMAK .............................................. SOUK SAVA DNEMNDE ABDNN TRANSATLANTK POLTKASI.. NATO, AB VE TRKYE............................................................................... 1990LI YILLARDA ABD DI POLTKASINDA TRANSATLANTK LKLER ...................................................................................................... 133 136 140 146
indekiler
BAKAN BUSH VE ABDNN TRANSATLANTK POLTKASI.................... BAKAN OBAMA DNEMNDE ABDNN TRANSATLANTK LKLER ...................................................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
150 152 155 157 159 161 161 162
ABDnin Orta Dou Politikas................................................ 164

ABDNN ORTA DOU POLTKASININ HEDEFLER VE STRATEJLER . ABDNN ORTA DOU POLTKASINI ETKLEYEN FAKTRLER ............ ABDNN ORTA DOUYA LGSNN TARHSEL ARKA PLANI ............... ABDNN ARAP-SRAL ATIMASINA YNELK TUTUMU VE SRALLE LKLER ..................................................................................... ABDNN ARAPLARLA LKLER ................................................................ ABDNN RANLA LKLER ...................................................................... 11 EYLL 2001 SONRASI ABDNN ORTA DOU POLTKASI................ zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 165 167 170 171 177 183 187 191 193 194 195 196 197
6. NTE
ABDnin Asya-Pasifik Politikas .............................................. 198

ABDNN ASYA-PASFK STRATEJSNN TEMELLER................................ ABDNN PASFKE AILMASI..................................................................... 1898 SPANYA SAVAI VE ABDNN SMRGEC BR G HLNE GELMES.......................................................................................... K SAVA ARASI DNEM (1918-1945)....................................................... SOUK SAVA DNEM (1945-1990) ......................................................... SOUK SAVA SONRASI PASFKTE ABD ................................................ zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Yaamn inden............................................................................................ Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 199 199 202 205 207 210 213 214 215 216 216 216 217
7. NTE
ABDnin Latin Amerika ve Afrika Politikas......................... 218

ABDNN DI POLTKASINDA LATN AMERKA ...................................... TARHSEL ARKAPLAN .................................................................................. AMERKAN STSNACILII (AMERICAN EXCEPTIONALISM) VE EMPERYAL ZHNYET .................................................................................. ABD Glgesinde Bamsz Latin Amerika ................................................... ABDnin Latin Amerika Politikasn ekillendiren Doktrinler..................... SOUK SAVA DNEMNDE ABD-LATN AMERKA LKLER ............. 219 221 224 225 226 228
8. NTE
vi
indekiler
Kba............................................................................................................... ili ................................................................................................................. SOUK SAVA SONRASI ABD-LATN AMERKA LKLER .................... ABD-Meksika likileri .................................................................................. ABDNN AFRKA POLTKASI..................................................................... Tarihsel Arkaplan .......................................................................................... Souk Sava Dnemi: Baskc Rejimlere Destek................................... Souk Sava Sonras................................................................................ zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
228 229 230 232 234 234 235 235 239 241 242 242 243 243
Szlk ................................................................................... 245
nsz
vii
nsz
Amerika Birleik Devletleri (ABD), 18. yzyln ikinci yarsnda kurulmu ve ok ksa bir sre sonra dnya apnda etkili bir uluslararas aktr haline gelmitir. ABD, 19. ve 20. yzyl boyunca uluslararas ekonomik, askeri, siyasi, hukuki ve kltrel gelimeleri etkilemi olan byk devletlerden biridir. 19. yzyl boyunca Amerika ktasna, Asyaya ve Ortadouya kadar yaylan ABD, bu blgelerde etki alanlar oluturmu ve uluslararas ilikileri ekillendirmitir. ABD, 20. yzylda daha da ileri giderek uluslararas hukuk ve rgtler erevesinde dnya dzeni kurmaya alm ve bir lde baarmtr. ncelikle birinci ve ikinci dnya savalarna ngiltere ve Fransann yannda katlarak bu savalarn sonularn belirlemitir. Her iki savatan da galip kan ABD; sper g konumuna gelmi, srasyla Milletler Cemiyeti ve Birlemi Milletler yannda dier pek ok uluslararas rgtn kurulmasna nclk etmi ve uluslararas oluumlarda barol oynamtr. Bu rgtler ve oluumlar, ksmen baarl ksmen baarsz olsa da, kesinlikle ABDnin 20. yzyl dnya politikasndaki etkinliine ciddi katk yapmtr. Ayrntlar bu kitapta grlebilecek olan ABDnin bu uluslararas performansn nasl aklamak gerekir? ABDyi bir dnya aktr haline getiren faktrler nelerdir? ABDnin kendi blgesine ve dnyaya yaylmasnn amac ve hedefi nedir? Tm bu ve benzeri sorulara doru cevaplar verebilmek iin ABD d politikasn incelemek gerekir. Elbette ki, ABDnin geen iki yzyldaki performansnn temelinde pek ok faktr vardr. ABDnin ekonomik, askeri, siyasi, bilimsel ve dier alanlarda kaydettii ilerlemeler ya da gelimeler, dnyada etkinliinin artrmasnda ok byk rol oynamtr. Ancak tm bu ilerlemelerin ABDyi bir dnya aktr haline getirmesinde etkili olan ana unsur, ABD d politika giriimleri, projeleri ve uygulamalardr. Bu kitap ABD d politikasn sekiz nitede analiz etmektedir. 1. nite ABDnin Uluslararas Sistem ile karlkl etkileim srecini; 2. nite ABD toplumunun ABD d politikasnn oluumundaki etkisini; 3. nite ABD d politika karar alma mekanizmasnn zelliklerini ve ileyiini; 4. nite ABD d politikasn ynlendiren ilkeleri, teorileri ve dier yaklamlar; 5. nite ABDnin Transatlantik politikasn; 6. nite ABDnin Orta Dou politikasn; 7. nite ABDnin Asya ve Pasifik politikasn; 8. nite ABDnin Latin Amerika ve Afrika politikasn incelemektedir. nitelerin banda belirlenen Amalarmz ile o nitenin amac ortaya konulmaktadr. Her nitenin banda Anahtar Kavramlar ile nitenin iindeki nemli kavramlarn dikkatinizi ekmesi amalanmaktadr. nite iinde yer alan ak ulu Sra Sizde almalar ile nitede edindiiniz bilgileri kendi kendinize deerlendirmeniz ve tartmanz beklenmektedir. nitenin sonunda yer alan Okuma Paras, konuyu farkl bir ekilde ele alan yazarlarn grleriyle tanmanz salayarak, yeni yaklam olanaklarn deerlendirmenizi imkan verecektir. Yaamn inden ile gncel haberlerle konular somutlatrabileceiz. Kendimizi Snayalm ile de ilenen konuyu kavrayp kavramadnz anlamanz amalanmaktadr.
Editr Prof.Dr. Ramazan GZEN
AMERKAN DI POLTKASI
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; ABDnin uluslararas sistem ile etkileimini aklayabilecek, ABD d politikasnn g kaynaklarn tanmlayabilecek, ABDnin uluslararas sistemin ekillenmesinde oynad roln aamalarn aklayabilecek, ABDnin dnyada ideal bir dzen kurma abalar ile bu abalarn sonularn deerlendirebilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Uluslararas Sistem Sperg ABD G Kaynaklar Bamszlk Bildirgesi ve Sava ABD Anayasas Sava Monroe Doktrini Amerikan Emperyalizmi Wilson dealizmi Pearl Harbor Saldrs Angajman Stratejisi Truman Doktrini Marshall Plan Liberal Uluslararas (Ekonomik) Dzen Mterek Gvenlik Sistemi evreleme Politikas Souk Sava Vietnam Sava Carter Doktrini Yeni Dnya Dzeni 11 Eyll 2001 Bush Doktrini (nleyici Sava) Kresel Terrle Sava Yeni Muhafazakrlar Irak gali ve Sendromu Obama yimserlii
indekiler
ABD VE ULUSLARARASI SSTEM ABD DI POLTKASININ G KAYNAKLARI ABDNN KURULUU VE DNYAYA YAYILMASI DNYA DZEN KURMA ABALARI
Amerikan D Politikas
Uluslararas Sistemde Amerika Birleik Devletleri (ABD)
Uluslararas Sistemde Amerika Birleik Devletleri (ABD)

ABD VE ULUSLARARASI SSTEM
zellikle Realist Okul retisinin hakim olduu uluslararas ilikiler almalarnda devletler genel olarak drt gruba ayrlr. Olduka klasik yaklama gre bunlar; kk, orta, byk ve sper gler ya da devletlerdir. Bu gruplandrma, devletlerin uluslararas ilikilerin oluumuna katks veya uluslararas sisteme etkisi dikkate alnarak yaplr. Amerika Birleik Devletleri (ABD), uluslararas sistemdeki konumu, gc, etkisi ve katlm derecesi nedenleriyle sperg kategorisinde yer alan bir devlettir. Dier kategorideki devletlerle karlatrldnda, ABD, zellikle 20.yzyldaki uluslararas ilikiler performans ve bu performansn sonular itibaryla uluslararas sistemin oluumunda, ekillenmesinde ve ileyiinde ok byk SIRA SZDE rol oynamtr. ABD, 20.yzyl boyunca, kendisi dndaki tm blgelerde ve lkelerde etkili olmu ya da olmak iin aba sarf etmitir. Ancak dier yandan ABDnin kendisi de zellikle kurulduu yllardan 20.yzyla kadar geen dnemde, uluslaD NELM raras sistemdeki gelimelerden ve oluumlardan etkilenmitir. Hem dnya politikasnn ve aktrlerinin hem de ABD d politikasnn anlalabilmesi iin bu karS O R U lkl etkileimin incelenmesi ok gerekli ve yararldr.
SIRA SZDE Sperg ve sperdevlet kavramlar bazen yanl bir ekilde uluslar-stKkavram ile e anD KAT laml kullanlyor. Halbuki uluslar-st kavram, devletlerin zerinde bir st otoritenin olutuu uluslararas rgtlenme durumunu ifade ederken sperg-sperdevlet kavram, dier SIRA SZDE D NELM tm devletlerden daha gl olan ama st otorite konumunda olmayan devlet demektir.
S R U AMALARIMIZ Dier adan, ABDnin uluslararas sistem iindeki konumunu veOkarlkl etkileim srecini incelemek, ABD d politikasn analiz etmeyi gerektirir. Bu analiz bu nitede kavramsal ve tarihsel alardan yaplacaktr. Kavramsal olarak, ABD K A T politikasnn D K d K ABD uluslararas sistemde etkili olmasn salayan balca faktrleri, yani T A P d politikasnn g kaynaklarn ve stratejilerini ortaya koyacaz. Zira devletlerin uluslararas sisSIRA SZDE temde etkili olabilmesi iin yeterli g kaynaklarna ve d politika stratejilerine saTELE ZYON hip olmas gerekir. kinci olarak, ABDnin gcnn ve stratejilerininVuluslararas sisteme nasl yansdn ve uygulandn grmek iin ABDnin kurulu yllarndan 21.yzAMALARIMIZ yla kadar geen 236 yllk sreteki d politika performansn analiz edeceiz.
Realist Okul: Uluslararas ilikilerin devlet merkezli, ulusal kar ve g mcadelesi olduunu iddia eden klasik uluslararas ilikiler ekol. Uluslararas Sistem: Uluslararas aktrlerin belirli bir sreklilik, kural, istikrar ve dzen iinde gelitirdikleri karlkl etkileimlerle oluan ve SIRA SZDE kendine ait bir yaps ve tipik sreleri olan devletler ve devlet-d aktrler aras ilikiler topluluu. N E L M D
S O R U
SIRA SZDE DKKAT SIRA SZDE DNELM

Sperg: Sperg, S O R uluslararas AMALARIMIZ sistemin U tamamna zarar verebilecek ve etkileyebilecek kadar byk g kaynaklarna T DKKA sahip olan devlettir. Bir P K T A devletin sperg olabilmesi iin dier g kaynaklar SIRA SZDE yannda nkleer silah da sahip olmas gerekir. Tm E L E V bu dnya tarihiTboyunca Z Y O N zellie sahip iki devlet AMALARIMIZ olmutur: ABD ve Sovyetler Birlii.
Kavramlarla ilgili olarak baknz: Tayyar Ar, Uluslararas likiler ve DPPolitika (sK T A tanbul: Alfa Yaynlar, 8.Bask, 2009).
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
ABD DI POLTKASININ G KAYNAKLARI

G Kaynaklar: Devletlerin d politikalarnda baarl olmak iin sahip olduklar soyut ve somut yeteneklerden oluan varlklarnn tamamdr. D Politika Stratejileri: Devletlerin d SIRA SZDE politikalarnda takip ettikleri uzun dnemli, planl ve kapsaml yol ve yntemlerin toplamdr. L M DNE Uluslararas likiler Disiplini: Uluslararas S O almalarnn ilikiler R U yapld akademik blm ya da alan. DKKAT
SIRA SZDE
ABD d politikasnn uluslararas sistemdeki performansnda ve baarsnda rol oynayan faktrleri iki gruba ayrabiliriz. Birincisi, ABDnin sahip olduu somut ve soyut g kaynaklardr. kincisi de ABDnin gelitirdii d politika stratejileridir. Bu konuda ok geni bir literatr mevcuttur. O kadar genitir ki Uluslararas likiler disiplinini oluturan kavramsal veya teorik tartmalarn birou, aslnda ABDnin uluslararas sistemdeki konumundaki deiimlerden ve ABD d poSIRA SZDE litika stratejilerinden etkilenmitir. Uluslararas ilikiler literatr ve teorileri bunun etkisi altnda yazlm ve gelimitir. rnein H. J. Morgethaudan David Mitranyye, R.C.Snyderden K. Waltza, R.Keohaneden J.Nyeye ve Samuel HuntingDNELM tondan Francis Fukuyamaya kadar birok uluslararas ilikiler uzman ve onlarn eserleri, aslnda ABDnin uluslararas konumundaki deiimler ve d politikasnn S O R U analizi kapsamna alnabilir. Ayn ekilde, Trkiyedeki Uluslararas likilere Giri kitaplar da bu literatrn etkisi altnda kalmtr. rnein, Uluslararas likiler blmlerinde ok K A T D K yaygn olarak kullanlan u kitaplar: Faruk Snmezolu, Uluslararas Politika ve D politika Analizi (stanbul: Filiz Kitabevi, 1989); Tayyar Ar, Uluslararas likiler ve D Politika (a.g.e.) ve Uluslararas likiler TeoriSIRA SZDE leri (Bursa: MKM Yaynlar, 2010). ABD d politikas ile ilgili kavram ve yaklamlarn, Uluslararas likiler disiplinini etkiSIRA SZDE AMALARIMIZ lemesinin nedeni nedir?
D N ileM SIRA SZDE ABD d politikasEAL PUluslararas likiler disiplini arasndaki balant iin baknz: Nejat K T Doan, Uluslararas likiler Teorileri: ABDnin Uluslararas Sistemdeki Yeri ve TeorileS O U rin Paradigmas,RCenap akmak, Cengiz Din ve Ahmet ztrk (der.), Yakn Dnem AmeDNELM rikan D Politikas: N T E L E V Z Y O Teori ve Pratik (Ankara: Nobel Yaynlar, 2011); ve Hans J. Morgenthau, Politics Among Nations: The Struggle For Power and Peace (New York: Alfred A. DO KU S KR A T Knopf, 1.bsk., 1948).
SIRA SZDE AMALARIMIZ
D NELM SIRA SZDE K T A P S O R U DNELM TELEVZYON D KA S OKR U T
N T E SZDE SIRA R N E T DKKAT SIRA SZDE AMALARIMIZ
NTE NE D PolitikaSIRA RSZDE Analizi,TT D K K A Uluslararas likiler disiplininin alt alma alanlarndan biridir. Bu nedenle, d politika almalar uluslararas ilikiler ve sistemdeki gelimelerle birlikte ele alnmaldr. Bu nite bunu ABD d politikas asndan yapmaktadr. SIRA SZDE AMALARIMIZ
ABDnin Somut ve Soyut G Kaynaklar

AMALARIMIZ K T A P
K T A P TELEVZYON
TELEVZYON NTERNET
NTERNET
ABD, Avrupal T A P AMALARIMIZ K devletlerin smrgelerinden gelierek ortaya kan bir devlet olmas nedeniyle Avrupadaki tm gelimeleri kendine yanstabilmitir. ABD, Avrupann 16. yzyldan itibaren ykselen gcne paralel olarak gelimi ve glenK T A P mitir. Avrupann O N T E L E V Z Y gelime ve modernleme dinamikleri olan Rnesans, bilimsel devrim, din reformasyon, siyasal egemenlik, sanayi devrimi, ekonomik retim, aydnlanma ve emperyalizm srelerini izlemitir. Tm bu alanlarda kendini gelitiE L E V Z Y olarak nce Avrupal smrgelerden bamszln kazanm, ren ABD, Taamal O N NTERNET ardndan Avrupallara kar rtn ispat etmi, daha sonra tm dnyaya genilemi, emperyalist yaylma yapm, en nihayetinde dnya sistemini ekillendirmi ve etkilemitir. Dolaysyla ABDnin d politika gcn, bu modernleme srelerinin NTERNET bir rn olarak grmek mmkndr. ABDnin somut g kaynaklar, sahip olduu u varlklarn toplamdr: Toprak ya da lke bykl, jeopolitik konumu, doal kaynaklar, nfus bykl, ordusu, asker silah donanm, ekonomik retimi, teknoloji gelimilii ve benzeri di-
1. nite - Uluslararas Sistemde Amerika Birleik Devletleri (ABD)
er somut yetenekleri. ABDnin soyut g kaynaklar ise sahip olduu deerler ve ilkeler toplamdr. Bunlar arasnda toplumsal kltr ve dayanmas, federal (birleik) devlet modeli, bakanlk sistemi, liberal deerleri ve d politika stratejileri en nde gelen faktrlerdir. ABDnin bu somut ve soyut g kaynaklar, bamszln kazand dnemden gnmze kadar devam eden srete, dnyadaki rakiplerine gre nispi bir stnle sahip olmutur. ABD d politikasnn uluslararas sistemdeki performansna katks bakmndan en nemli olanlar ksaca aklayalm: Kanaatime gre, birinci srada ABD devlet modeli olan Bakanlk Sistemi gelir (ABD Bakanlk Sisteminin zellikleri iin 3. niteye baknz). ABD Bakanlk Sistemi hem kendi iindeki farkl eyaletleri birletirdii iin hem de dier lkelere rneklik tekil ettii iin, ABD d politikasnn baarsnda nemli bir rol oynamtr. Bu sistem, ABDnin 51 eyaletinin bir yandan zgrln garanti altna alarak dier yandan birlikte hareket etmesini salayarak d politikada etkinliini artrmaktadr. ABDnin ikinci nemli g kayna, jeopolitik konumudur. ABDnin byk bir lkeye sahip olmas ve bu lkenin dousunda Atlantik Okyanusu batsnda Pasifik Okyanusu ile dnyann nemli bir ksmndan ayr olmas, gneyinde ve kuzeyinde ise ABDden daha gl bir devletin bulunmamas, ABDnin gvenlik ve istikrarna olumlu ynde katk yapmtr. Kurulu ve olgunlama srecinde ngiltere ve dier Avrupal devletlerle yapt savalar ve 11 Eyll 2001de maruz kald terr saldrlar dnda, ABD topraklar hibir ciddi saldrya uramamtr. ncs, bu gvenlik avantajn kullanan ABD, dier g kaynaklarn daha hzl gelitirmeyi baarmtr. ABD sanayi, ekonomik ve asker retimini srekli artrm, kendini her ynden gelitirmitir. Byk bir lke olmasnn kazandrd doal kaynaklar, Avrupadan edinilen bilim ve teknolojiyle birleince Amerikann retim gc katlanarak gelitirmitir. Bu retim gcnn en nemli unsuru, ABD Donanmasnn ve deniz gcnn ok gelierek, okyanuslar tesinde varlk gsterebilmesidir. Bu balamda nemli bir nokta; mehur Amerikal Stratejist Alfred Taylor Mahann ABDnin deniz ya da donanma gcne verdii nemi ortaya koyan teorisidir. Mahan, 1890 tarihli Tarihte Deniz Gcnn Etkisi, 1660-1783 (The Influence of Sea Power Upon History, 1660-1783) adl eserinde byk deniz ya da donanma gcne sahip olan lkelerin dnya apnda daha byk etkiye sahip olabileceini iddia etmitir. Mahann teorisi, ABD d politika stratejine ve dnya gc olmasna ok byk bir katk yapmtr. 20.yzyla gelindiinde, ABD, gelitirdii donanmasyla dnya apnda bir ekonomik ve asker g hline gelmi; Avrupadaki eski ve byk devletlerin hepsini geride brakmtr. 1945ten 2000li yllara kadar yarm yzyl iinde ABDnin ekonomik retimi hep ilk srada olmutur; hatta dnya toplam retiminin yzde 50sine kadar ulamtr. ABDnin gelitirdii konvansiyonel ve nkleer asker g; ulam, iletiim, haberleme ve dier alanlardaki teknolojik aralar; sanat, kltr ve edebiyattaki eserleri; yaama standartlarn ykselten ara ve gereleri ve dier pek ok alandaki stnl, ABD d politikasna olumlu bir katk yapmtr. Drdnc g kayna, soyut g kaynaklar kategorisine sokulmas gereken, siyasal deerleri ve ilkeleridir. ABDnin Yeni Ulus (The New Nation) imaj ve liberal deerleri, ABDnin d politikasna stnlk algs dourmutur. ABDnin bir smrge imparatorluunu (ngiltereyi) malup ederek bamszln kazanmas, ardndan federal bir cumhuriyet olarak kuruluu ve nihayet Birleik Devletler Anayasasn yazmas, tm dnyann ilgisini ekmitir. ABDnin bu siyasal baars hem ABDli yneticiler tarafndan dnyaya model olarak yaygnlatrlm hem de dn-
Yumuak G: Bakalar zerinde ikna ve i birlii aralar kullanarak etkili olma yetenei ve taktii. Sert G: Bakalar zerinde bask, tehdit ve iddet aralar kullanarak etkili olma yetenei ve taktii.
ya halklarnn ilgisini ekmitir. Bu cazip avantaj iyi kullanan ABD ynetimleri, dnyaya daha zgvenle bakm ve ilikiler kurmutur. Bu zgven, ou zaman Yeni Ulus anlayyla birleerek dier lkelere yaylmasnda ok etkili olmutur. ABD yneticileri kendilerini ayrcalkl bir pozisyonda grerek d politika yapmlar, ABDnin sahip olduu liberal ideoloji ve ynetim tarzn yaymaya almlardr. Liberalizmin insan haklar, zgrlkler, demokrasi, piyasa ekonomisi ve kendi kendini ynetmek gibi idealleri, ABDnin imajn dnya apnda glendirmitir. ABDnin kltrel, din, ideolojik, siyasal, ekonomik deerleri, baka lkeler zerinde etkili olmasna yardmc olmutur. ABDnin bu deerlerinden oluan yumuak gc, asker kuvvete dayal sert gc kadar etkili olmutur. Tabii ki bu kaynaklarn doru bir ekilde kullanlabilmesi iin, uygun d politika stratejilerini gelitirdiini de gz ard etmemek gerekir. Dolaysyla, ABDnin g kaynaklarndan beincisi, ABD d politika stratejileridir.
ABD D Politika Stratejileri

D Politika Stratejisini, devletlerin d politikalarnda kullandklar uzun dnemli, planl ve kapsaml yol ve yntemlerin toplam eklinde tanmlamtk. Bu adan baktmzda ABD d politika stratejileri tarihsel perspektifte e ayrlabilir: Birincisi, uluslararas ilikilerde Yalnzclk olarak bilinen stratejidir. Buna gre ABD, dnyann dier blgelerindeki, zellikle Avrupadaki gelimelerden zarar grmemek ve varln d etkilerden uzak kalarak gelitirmek amacyla kendini uluslararas sistemden izole etmitir. Yalnzclk stratejisinin kayna olarak en ok Monroe Doktrini bilinmekle birlikte, ABD tarihinin hemen hemen tm dnemlerinde gndemde olmutur. (Yalnzclk ile ilgili daha fazla bilgi iin 4.niteye baknz.). kincisi, uluslararas ilikilerde g dengesi olarak da tarif edilen stratejidir. Buna gre ABD, bata Avrupa olmak zere dnyadaki g dengelerini dikkate alarak bazen g dengesi oluturarak bazen g dengelerini etkileyerek bazen de g dengelerini deitirerek d politika amalarn gerekletirmeye almtr. Bu amala ittifaklar kurmu, uluslararas rgtlerin kuruluuna ve ileyiine nclk etmi ve uluslararas sorunlara dahil olmutur. nc strateji, ABDnin dnyaya almas ve yerlemesi amacyla gelitirdii angajman (engagement) stratejisidir. Buna gre ABD, dnyann birok blgesi ve lkesiyle ekonomik, ticari, siyasi, asker ve kltrel balantlar kurarak uluslararas sistemi ekillendirmitir. Hem kendi bana zerk bir yaklam olan hem de birbiriyle ilikili olan bu stratejinin uygulamalarn aada inceleyeceiz.
SIRA SZDE
ABDnin uluslararas sistemde etkili bir konuma gelmesini salayan g kaynaklar ve straSIRA SZDE tejileri iinde en etkilisi sizce hangisidir? Aklaynz.
D NELM ABDNNKURULUU VE DNYAYA YAYILMASI
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
ABD d politikasna tarihsel perspektiften baktmzda, srekli gelien, gelitike dnyaya yaylan ve yayldka dnyay ekillendiren bir performans grrz. ngilS O R U terenin 13 Amerikan smrgesinin Amerika Birleik Devletleri konumuna ve oradan da dnyada hegemon seviyesine ykselmesinde rol oynayan d politika sDKKAT recini alt dnemde analiz edeceiz: Bunlar, 1776-1789 aras Smrgeden Bamszlk ve Olgunlama sreci, 1790-1864 aras Amerika Ktasnda Yaylma ve SIRA 1865-1914 aras Dnyaya Yaylma (Emperyalizm) srecidir. Sava sreci ve SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
7
SIRA SZDE
Smrgeden Bamszla ve OlgunlamayaSIRA SZDE 1776-1789

Genelde Amerika ktasnn modern dnemde ortaya knda, zelde ABDnin oluum srecinin temelinde smrgeci Avrupa devletleri vardr. Bugnk ABD, 13 DNELM ngiliz smrgesinin ngiliz Krallndan bamszlk kazanmas ve daha sonra da dier Avrupal devletlerin smrgelerini ele geirmesiyle genileyerek ortaya kS O R U mtr. 1492 ylnda Christopher Columbusun Avrupaya ve dnyaya tantt kta, izleyen iki yzyl iinde be Avrupal devlet tarafndan smrgeletirilmitir. ABDnin kklerinde, 15.yzylda spanya ve Portekizin, 17.yzylda Hollanda, DKKAT Fransa ve ngilterenin bu corafyay smrgeletirmesi ve bu smrgelerin 18.yzyldan itibaren bamszlklarn kazanmas yatmaktadr. ngilizlerin 1607 tarihinde SIRA SZDE Virginiada kurmaya balad kolonilerin says zaman iinde 13e ulamtr. Franszlarn 1608de Quebecde balayan smrgeleme sreci, batya ve gneye doru yaylmtr. Hollandallarn 1628de Manhattanda baladklar smrgeleme ise AMALARIMIZ ok fazla yaylamam ve ksa sre sonra ngiliz kolonilerine dahil olmutur. John B. Harrison et.al. A Short History of Western Civilization (New York:PMcGraw PubK T A lishin Company, 17.bask, 1990), 39.blm. Avrupallar, smrgeleme dneminde Amerikada bir yandan SZDEN din, klTSIRAV kendi ELE ZYO trel, siyasi ve ekonomik karlarn ve varlklarn yerletirmeye alrken dier yandan e zamanl olarak ktadaki yerli halklar asimile etmilerdir. Avrupa kltDNELM r daha stn konuma geldike yerli halklarn yaama imknlar ya tamamen yok NTERN olmu ya da yeni sistem iinde asimile olmutur. Amerika ktasnn E T yerli medeniyetleri olan Aztekler, Mayalar ve nkalar, Avrupallarn baskn S O R U ekonomik, kltrel ve siyasi ynetimi karsnda kendilerini koruyamamlardr. Dier yandan koloniler, tarm ve sanayi retiminde kullanlmak zere Afrikadan veD Latin TAmerikadan KKA kleler getirilmitir. Aynen Avrupada olduu gibi, Amerikada da 17. ve 18. yzyl boyunca milyonlarca Afrikal ve Latin Amerikal i gc, asillerin topraklarnda isSIRA SZDE tihdam edilmitir. Bunlar, sadece zel iftlik sahibi zenginlerin arazilerinde deil, ayn zamanda ABD liderlerinin kleleri olarak altrlmtr. rnein, ABDnin nc cumhurbakan olan Thomas Jefferson, Virginiadaki AMALARIMIZ iftliinde Monticello yzlerce kle altryordu. Allan Nevins ve Henry Steele Commager, ABD Tarihi, ev.Halil nalck (Ankara: Dou Bat K T A P Yaynlar, 2005). Amerikan kolonileri arasnda en ok gelimi olan ve kendiEayaklar zerinde TEL VZYON durabilenler ngiliz kolonileriydi. ngiliz kolonileri dierlerine gre daha ok gelimi, daha ok nfusa sahip, retken, otonom ve direnli hle gelmiti. ngiliz kolonilerin dierlerine gre daha zgr, gelimi ve dzenli olmas nedeniyle dier TER ET Avrupal kolonilerden g ekmitir. Bylece ngiliz kolonileriN okNuluslu, kltrl ve etnikli hle gelmitir. Bunun sonucunda ngiliz kolonileri, ngiliz Kraliyet ynetimine kar daha ok glenmi, kendi kendini ynetmek iin gerekli ekonomik ve asker imknlar elde etmitir. 13 ngiliz kolonisinin bamszln kazanmasnda ierideki bu gelimeler kadar etkili dier bir faktr, Avrupada meydana gelen Yedi Yl Savalarnn (17561763) sunduu avantajlar olmutur. Yedi Yl Savalarnda ngiltere ile Fransa arasndaki mcadele, kolonilerin bamszlna iki ekilde katk yapmtr. ncelikle,
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Smrgelemenin V SZDE T SIRA Z Y O N ELE nedenleri: Avrupadan Amerikaya kolonilemenin nedenleri arasnda, din ve D aray, altn siyasi zgrlk N E L M gibi doal kaynaklaraN E T NTER ulama, zengin ekonomik artlara ve geni topraklara S O R U sahip olma hedefleri vardr.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Merkantilizm: 1618.yzyllarda Avrupada geerli olan ekonomi politikas. Bu yzyllarda altn ve gm gibi deerli madenlerin lkeye giriinin artrlmas ve lkeden knn azaltmas anlamna gelen Merkantilizmin 20.yzyldaki karl korumaclktr.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
bu savatan byk bir ekonomik kaypla kan ngiliz Krall, kolonilere ilave vergiler yklemitir. Kral III.George, Yedi Yl Savalarnda ald borlar demek ve asker gelirlerini artrmak amacyla, kolonilere eker Vergisi (1764), Pul Vergisi (1765) ve ay Vergisi (1773) koymutur. 13 koloni bu vergilere, temsil olmadan vergilendirme olmaz - taxation without representation eklinde deerlendirip itiraz etmitir. ngilterenin bir sredir yrtmekte olduu merkantilizm kstlamalarna bir de vergi yknn eklenmesi, kolonilerin sabrn tarmtr. Bunun sonucunda 1776da Thomas Jeffersonn kaleminden kan Bamszlk Bildirgesi ile Amerikan bamszlk sava balamtr. Bu sava sadece ekonomi kaynakl deildi, ayn zamanda ngilterenin Fransz kolonilerini igal etmi olmas nedeniyle bu iki Avrupa devleti arasndaki denge mcadelesini yanstan uluslararas bir sorundu. ngiltere ile Fransa arasnda Avrupada yaanan g mcadelesi, Amerikan bamszlk srecine yansmtr. Fransa ve dier Avrupal devletler (spanya ve Hollanda), ngiltereye kar rvan kazanmak ve Amerikada kaybettikleri smrge topraklarn geri almak amacyla Amerikan kolonilerin ngiltereden bamszlna ak destek verdiler. zellikle Fransann, ngiltereyi gsz drmek amacyla verdii destek, bamszln kazanlmasnda ok byk bir rol oynamtr. P. Papp bu rol ok arpc bir ekilde yle ifade etmitir: Gerek u ki eer Fransann destei olmasayd koloniler Amerikan Bamszlk Savan kazanamazd. (Papp 2005; 71) Amerikan bamszlk sava nderlerinden olan Benjamin Franklin, Parise gidip aka destek istemi iki taraf arasnda imzalanan 1778 ticaret ve gvenlik anlamas erevesinde FranSIRA SZDE sadan Amerikaya byk yardm gitmitir. Fransa, kolonilere sadece silah, cephane, para, gda yardm deil siyasi-diplomatik destek de vermitir. Kolonilerin asker malzemelerinin yzde 90 Fransadan gelmi, Fransz donanmas ngiliz doDNELM nanmasn abluka altna alarak gcn krm, en nihayetinde 1783 Paris Antlamas ile savan sona ermesinde ve kolonilerin ngilizlerden bamszl resmen kaO R U zanmasnda Sbarol oynamtr. Fransa bylece bir yandan ngiltereyi Amerikada malup ederken dier yandan da Amerikan zgrlk ve bamszlnn savunucusu olmutur. Fransann d politikadaki bu bamszlk-zgrlk ideali, en nihaDKKAT yetinde kendi iine de yansm ve 1789 Fransz htilaline ilham kayna olmutur. 1789 yl, Avrupada Fransz htilalinin balatt ulus-devlet modelini temsil ederSIRA SZDE ken Amerika ktasnda da ABD adnda Yeni Ulusun ortaya k tarihidir.
SIRA SZDE Amerikan bamszlnn kazanlmasnda i ve d faktrlerin nemini karlatrmal AMALARIMIZ olarak aklaynz.
D M Daniel S. Papp, TN EAL P Johnson, John E. Endicott, Amerikan Foreign Policy: History, PoK Loch K. litics and Policy (New York: Pearson, 2005). S O R U
SIRA SZDE AMALARIMIZ
DNELM K T A P S O R U
TELEVZYON
DKKAT
N T E SZDE SIRA R N E T
AMALARIMIZ
Koloniler,Ebamszlk srecinde ngiltere ile savarken ayn zamanda kendi i TEL VZYON dzenlerini D K K A T almlardr. Aslnda, kolonilerin kendi siyasal kimliklerini kurmaya tanmlama sreci ile bamszlk kazanma sreci arasnda sk bir iliki vardr. Koloniler, bamszlk ilan yaptklar dnemde kendilerini ngiltereden ve hatta tm SIRA RSZDE TE N T AvrupadanNfarklE grmeye balamlar, bamsz bir siyasi aktr olma noktasna gelmilerdi. Yeni Ulus olarak tanmlanan bu devletin, farkl etnik, kltrel ve sosyal zelliklere sahip olan kolonileri bir arada tutacak bir modele ihtiyac vard. Bu AMALARIMIZ modelin omurgas, ngiliz filozof John Lockun liberal/zgrlk felsefesinin rn olan Bamszlk Bildirgesinde yer almtr. Bu modelin oluumu iin yazl bir meK T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
tin ya da anlama gerekiyordu ki, bunun ilk adm 1778de hazrlanp 1781de yrrle giren Konfederasyon Maddeleri (Articles of Confederation)dir. Ancak bu belgenin, kolonileri bir arada tutacak kadar gl olmad, zayf bir birlik oluturduu ve birliin dalmasna yol aabilecei endiesiyle 1787de yeni bir anayasa hazrland. Kolonileri temsilen George Washington, John Adams ve Thomas Jefferson gibi nc liderlerin de bulunduu 55 temsilciden oluan ve PhiladelphiaPennsylivaniada toplanan Anayasa Konvansiyonu, Amerika Birleik Devletlerini kuran Federal Anayasay kabul etti. Anayasa Konvansiyonu, ayn zamanda George Washingtonu ilk Bakan ve John Adams da ilk Bakan Yardmcs olarak seti. ABD Anayasas, onaylama sreci sonunda 1789da resmen yrrle girdi. Dnya tarihinde ilk federal anayasa olarak kabul edilen ABD Anayasas, gerek ierii gerekse sonular itibaryla uluslararas sistemde yeni bir dnemin balangc olmutur. Bu anayasann, farkl birimleri federal bir yap iinde bir araya getirmesi, gl bir merkez otorite oluturmas, zgrlk ile i birliini bir arada tutmas, dnyada birok lkeye rneklik ve klavuzluk etmi olmas nedeniyle ok zgnd. ABDnin smrgecilikten bamszlk kazanan ilk lke olmas yannda, farkl bir anayasal ve siyasal dzene sahip olmas, dnya apnda dikkat ekmitir. Bu alglamann, din temelleri de vard. Amerikallar kendilerini din bir misyonla grevlendirilmi halk olarak grmler ve Amerikan deerlerinin dier lkelere de yaylmasnn gerektiine inanmlardr. Bu balamda kullanlan Manifest Destiny (Kutsal Misyon eklinde Trkeye evirebileceim) anlay, ABD d politikasna da yansm ve katk yapmtr. Bu anlaya gre, Yeni Ulus ya da Yeni Dnya olan ABD, kendini kutsal bir devlet veya misyonun temsilcisi olarak grm, kendi deerlerini ve misyonunu dier lkelere de yaymak iin almtr. Amerikallar bunu yapmaya haklarnn ve grevlerinin olduuna inanarak kurulduu andan itibaren nce Amerikan ktasnn tamamna daha sonra da dnyaya yaylmlardr. Federal zellii yannda Anayasann bir blm olan ve 1791 ylnda Anayasaya Deiiklikler eklinde yerletirilen Haklar Bildirgesi de (Bill of Rights), ABDnin dnya politikasnda ne kmasna byk bir katk yapmtr. ABD kurucular bu deerleri kendileri iin bir ayrcalk, dierleri iin bir rnek olarak grmlerdir. Amerikan deerlerinin ABD d politika baarsna ve dnya politikasna etkisini tartnz. SIRA SZDE ABDnin kuruluundan balayarak, zellikle 1789 Anayasas D N E L M ABD d sonrasnda politikasnda idealizm-realizm tartmalar balad. Yani ABD d politikas kendi deerlerini dnyaya yaymak iin mi (idealizm iin mi), yoksa reelpolitik karlaS O R U rn gelitirmek iin mi (realizm iin mi) almaldr? Bununla ilgili olarak bir baka tartma, ABD d politikas, ncelikle Avrupaya ama ayn zamanda genel olaDKKAT rak uluslararas sisteme ne kadar mdahil olmaldr? Uluslararas sistemden izole/yalnzc m olmal, yoksa katlmc ve ekillendirici mi olmal? ABD deerlerini SIRA SZDE ve karlarn gerekletirmek iin uluslararas sistemi etkilemeye ve ekillendirmeye mi almal, yoksa uluslararas sistemin sorunlarndan uzak kalp kendi blgesine mi younlamaldr? zleyen dnemlerde ABD d politikas bu parametreler AMALARIMIZ etrafnda gelimitir (Bu tartma iin baknz: Papp, et.al.; 2005). Amerikan Anayasas ile Fransz htilalinin e zamanl olmas, ABD ve Avrupa aydnlanmasnn paralel gelitiini ve birbiriyle etkileim iinde olduunu gsterK T A P
Manifest Destiny / Kutsal Misyon: Amerikallarn kendilerini sekin, kutsal (Tanrnn bahettii) ve zgn bir toplum olarak grmesi ve deerlerinin dier halklar ve lkeler iin de faydal ve gerekli olacan dnerek, yayma inanc ve hedefidir. Hatta bu hakka sahip olduklar dncesidir.
Amerika Ktasnda Yaylma ve Sava 1790-1864
SIRA SZDE
DNELM
Reelpolitik: kar O R U S ve g kriterleri dikkate alnarak oluan d politika anlay. Ayrca, gereki d politika DKK olarak da tanmlanr. A T
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
10
SIRA SZDE
DNELM S O R U
mektedir. Bu nedenle, ABDnin gerek i politikas gerekse d politikas Avrupadaki gelimelerle karlkl etkileim iinde gelimitir. ABD d politikas, bir yandan Avrupadaki gelimelerden etkilenirken e zamanl olarak Latin Amerika, Akdeniz ve Pasifik lkeleriyle ticari ve ekonomik ilikiler gelitirmitir. ABD, Fransz htilali sonrasnda gelien Napolyon Savalar dneminde (17891814) ngiltere ile Fransa arasndaki savata siyasi ve asker olarak tarafszlk politikas izlerken (1793 tarafszlk ilan) ayn zamanda bu iki lke ile ekonomik ilikiler gelitirmitir. Bakan George Washington (1789-1797), ngiltere ile bamszlk sava srasnda bozulan ilikileri Jay Antlamas (1795-ABDnin ilk byk antlamas) sayesinde gelitirmeye balarken Fransayla ilikilerini de devam ettirmitir. Bakan Washington, Veda Konumasnda, ABDnin karlarnn hibir ittifaka girmemek, Avrupann savalarna dahil olmamak olduunu belirtmiti. Washingtonun bu tavsiyesi, onu izleyen bakanlar John Adams ve Thomas Jefferson dneminde byk oranda dikkate alnmtr. zleyen bakanlar da aynen Bakan Washington gibi Avrupa ile ilikilerde dengeci ama ayn zamanda pragmatik bir yntem izlemitir. Napolyon Savalarnda tarafszlk politikas izlemesi nedeniyle denSIRA boyunca her iki lkeyle de ileri dzeyde ticari ve ekonomik ilikigeci ama savaSZDE ler gelitirerek yksek kr etmesi nedeniyle pragmatiktir. ABD d politikasnn en belirgin zellii E L M bu yaklam sayesinde ABDnin zenginlii hzla artm; ABD D N olan iadamlar ve denizcilik sektr byk bir ilerleme kat etmitir. ABD ticaret gemileri, savaan taraflara sadece mal deil, ayn zamanda sava malzemeleri tayarak S O R U byk gelirler elde etmitir. Pragmatik d politika, Trkiye d politikasnda da uygulanmtr. rnein, Trkiyenin, D KKAT Turgut zall yllarda ran-Irak savanda izledii politika pragmatik ve dengeci idi. Bakan Jefferson (1801-1809), Bakan Washingtonun politikasn biraz daha gelitirerek ABDnin frsatlarn artrd. Jefferson dneminde ABDnin topraklar geniAMALARIMIZ lerken ticaret alar Akdenize kadar uzanmtr. ABD, Louisiana blgesini ekonomik olarak zorda kalan Fransadan 15 milyon dolara satn ald (1803). Bu alveri sonrasnda ABDnin Pasifik blgesindeki etkinlii artmtr. Louisiana alveriini K T A Monroe yapm ama Jefferson iin byk bir itibar kazandrmBakan Yardmcs P t. Jeffersonn dier baars, ABDnin deniz gcn ve yaylmacln artrmasdr. Jefferson dneminde ABD Osmanl mparatorluu ile ticaret yapmaya ve AkdeT E L E V Z Y balam, bu dnemde Libyal korsanlarn ABD ticaret gemilerinizde grnmeye O N ne saldrmas ve mrettebatn rehin almalar, Barbarlar Sava (1801-1805) olarak bilinen bir savaa yol amtr. Sava sonunda yaplan bir anlama ile ABD, esirlerini 60.000 dolar karlnda geri almtr. Jeffersonn deniz yaylmacl ngiltere ile NTERNET de impressement- gemilere baskn sorununu dourmutur. Bu sorun nedeniyle ABD ngiltereye ambargo uygulamaya balaynca ngiltere ile ticareti yzde 80 orannda dmtr. Bu ambargo ABD ekonomisine byk bir darbe vurmutur. ABDnin Napolyon savalarndaki pragmatizmi, Amerika ktasndaki dier ngiliz kolonilerini ele geirmesi ve ngiliz donanmas ile yaanan atmalar, 1812de ABD-ngiliz savana yol amtr. ABDnin bamszlk sonras bu ilk ciddi sava, Bakan Madisonun (1809-1817) Franszlardan yardm alm olmasna ramen berabere bitmitir. Bu sava bitiren Ghent Antlamas, ABD, ngiltere ve Fransa arasnda yeni bir denge kurmutur. ABDnin ilk drt bakan (George Washington, John Adams, Thomas Jefferson ve James Madison) dnemine (1789-1817 yllar arasna) genel olarak baktmzSIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
11
da, ABDnin Avrupaya dnk izledii dengeci ve pragmatik d politikas sayesinde kendi iinde birleik devlet oluturduunu, dnya politikasnda ise belirgin bir yer edinmeye baladn grebiliriz. zleyen dnemde ise ABD belirgin bir ekilde yalnzclk stratejisi izlemitir. Bakan Monroe dneminden (1817-1825) Birinci Dnya Savana (1917ye) kadar devam eden bu uzun dnemde ABD, Avrupadaki atmalardan ve denge mcadelelerinden uzak kalarak, kendi ktasnda ve Avrupa d blgelerde genilemitir. Monroe Doktrininin esas amac ABDyi Avrupadaki atmalara bulatrmamak, dier yandan Avrupallarn, Amerikallarn ilerine karmamasn salamakt. Bu dnemde Avrupada geerli olan Avrupa Ahengi sisteminin (1815-1848) yeleri, Avrupada istikrar korumak amacyla lkelerin iilerine mdahale edilmesi zerine anlamt. ABD de bu tr bir mdahaleden kendini korumak istiyordu. ABD, sadece kendi iilerine deil, komular olan lkelere mdahale edilmesini de istemiyordu. ABD bu strateji sayesinde hzla topraklarn geniletmi, Latin Amerikadaki etkinliini artrmtr. 13 koloni tarafndan kurulan ABD, bu dnemden itibaren aamal bir ekilde yaylarak bugnk 51 eyaleti kapsayan topraklara hakim olmutur. Bu genilemenin yollar arasnda igal, ilhak, satn alma ve devir gibi yntemler vardr. ABD, Latin Amerikadaki smrgelerin spanya, Fransa, Hollanda, Portekize kar bamszlk mcadelesine ak bir destek vererek (anti-kolonyalizm) etki alann gneye doru geniletmitir. ABD hem anti-smrgeci politika izleyerek blge lkelerinin sempatisini kazanm ama hem de onlar zerinde etki alan ve igaller yoluyla stnlk salamtr. ABDnin bu frsatl blge lkelerinin tepkisini ekmitir. rnein ABD Meksikann spanyadan bamszlk mcadelesine destek vermi (1821) ancak daha sonra kendisi Meksika ile savaarak bu lkeden toprak kazanmtr (1846). Bu politika, ngilterenin politikasyla da byk oranda rtmekteydi. ABD ve ngiltere, Latin Amerikada i birlii yaparak spanya ve Fransaya kar stnlk kazanmtr. Bu i birlii, ABD ile ngiltere arasndaki snr sorunlarnn zlmesine, ticari ve ekonomik ilikilerin gelimesine ve en nihayetinde iki lke arasnda anlamalar imzalanmasna yol amtr. Bylece ABD, Monroe Doktrini/Yalnzclk srecinde bir yandan topraklarn geniletirken dier yandan da ekonomik ve ticari olarak glenmeye ve Latin Amerikaya doru yaylmaya balamtr. Amerika 1850lerde Pasifikten Latin Amerikaya inden Hindistana Akdenizden Avrupaya kadar ticaret an geniletmitir. Bu nedenledir ki ABD, ticaret yapan ulus/trading nation eklinde tanmlanmtr.
SIRA ve soyut Bakan Monroenun ABD d politikasnda oynad roln nemini somutSZDE g kaynaklar balamnda aklaynz.
SIRA SZDE
Bu hzl yaylma, ABD iinde byk bir anlamazla ( savaa- 1861-1865) yol amtr. ABDnin artan retim gc ve siyasi bamszl, Latin AmeriS O R U kadan ve Afrikadan gelen kleler ve klelik hakknda bir tartma balatt. Bu tartmada Gneyliler, Gney lkeleri ve zelikle Meksika ile kle ticaretinin devam etmesini isterken Kuzeyliler kleliliin kaldrlmasn, D K K Aticaretinin ve kle T Latin Amerikaya yaylmann durdurulmasn savunmutur. Bakan Lincolnun (1861-1865) klecilik ve Latin Amerikaya yaylmaclk kart (idealist ve zgrSIRA SZDE lk yanls) politikasna tepki gsteren Gneylilerin balatt birlikten ayrlma giriimi, i savaa yol amtr. Drt yl sren sava sonunda 600.000 kii lm, bir milyondan fazla insan yaralanm, daha da nemlisi, AMALARIMIZ ABD paralanmann
DNELM
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
12
eiinden dnmtr. Lincolnun izledii baarl i ve d politika sonucunda birlik i savatan glenerek kmtr. sava srasnda ngiltere ve dier Avrupal devletler, (Kuzey) birlik kuvvetlerini deil Gney (Konfederal) kuvvetleri desteklemiler ancak Gneylilerin bamsz olmasndan ve ABDnin blnmesinden yana olmamlardr. Bu tutumun nemli nedeni vardr: Birincisi, Avrupal devletlerin klelilik sisteminin kalkmasn istememeleri, ikincisi Gneyden pamuk ithalat etmeleri ncs, ABDnin glenerek Avrupann ilerine karmasnn nn almak istemeleridir. ABD, Avrupal devletlerin (ngiltere, Fransa, spanya) i sava srasnda Meksikaya mdahale etmelerini, Monroe Doktrinine aykr bularak protesto etmitir. Sava sonunda hepsi de Meksikadan ekilmi, ABDnin birlii salamlamtr. savan birlik yanls Kuzeyliler tarafndan kazanlmas, genelde ABDnin zel olarak da Lincolnun gcn artrmtr. Zira i sava sonrasnda hem ABD daha gl bir devlet ve toplum hline gelerek birliini glendirmi; hem de klelik ve Gney Amerika lkelerine yaylmaya kart olan Lincolnun itibar artmtr. ABD dnya apnda klelik uygulamalarnn kaldrlmas ynnde bir r amtr. ABDnin Avrupallar karsndaki gc bir kez daha test edilmitir. sava sonrasnda ABDnin zenginlii artm, sanayilemesi gelimi, esiz bir ekonomik byme elde etmi, tarm retimi artm, elektrik teknolojisi ve dier teknolojik bulular yaama standartlarn gelitirmi, asker kapasitesi, siyasal yaps ve d politikas belirgin bir ekilde ilerlemitir. Bu baarlar nedeniyle Bakan Lincoln, Amerikan tarihinde kurucu Bakan Washington kadar nemli bir yere sahip olmutur.
SIRA SZDE
sava ve sonularnn ABD d politikasna etkisini aklaynz. SIRA SZDE
DNELM S O R U
Dnyaya Yaylma Sreci- Amerikan Emperyalizmi D 1865-1914 N E L M

ABDnin i sava sonrasnda teknoloji, askeriye, ekonomi, siyaset ve d politika alanlarnda S O R U elde ettii gcn ilk yansmas, ABDnin dnyann uzak kelerine doru yaylmas eklinde ortaya kt. ABDnin i sava sonras yaylma srecinin balca unsurlar unlardr: Daha fazla toprak kazanmlar, dnyayla ticaretin geniDKKAT lemesi, gunboat diplomasisi, deniz kuvvetlerinin okyanus tesine almas, blgesel ve global etki alanlar oluturulmas, Pasifikte ve Orta Amerikada igal ve ilSIRA SZDE haklar yaplmas. sava sonras en byk d politika faaliyeti, toprak genilemesiydi. ABD, 1867de Alaska ve Midway Island, 1875de Samoann bir ksmn igal etti. 1860laAMALARIMIZ rn sonunda Dominik Cumhuriyetini ele geirmeye alt ama baaramad, Orta Amerikada kanal yapm iin giriimlerde bulundu. Yine bu dnemde ABD, Latin Amerikada karlarn geniletmek iin asker mdahaleler ve silahl atmalar K T A P yapt. Her ne kadar Amerikan yaylmacl konusunda Amerikan i politikasnda muhalifler ve farkl grler olsa da yaylmaclk durmad gibi daha da artt. 1890 ABD-spanya ESavaNve sonular, ABDyi Latin Amerikada etkili g hline getirTEL VZYO di. Venezuellada etkili olmak iin ngiltere ile mcadele etti, Kbada etkili olmak iin spanyay malup etti, Filipinlerde bir ayaklanmay bastrmak iin mdahil oldu, inle ticaretini artrmak iin ak kap politikas izledi; ve Hawaiiyi ilhak etti N ERNE (Papp, 2005; T119). T Bu dnemden Birinci Dnya Savana kadarki ABD yaylmaclnn arkasnda Bakan Theodore Roosevelt (1901-1909) vard. Onu izleyen Bakan Taft ve Wilson, Roosevelt kadar olmasa da yaylmacla devam ettiler. ABDnin Orta Ameri-
DKKAT Gunboat Diplomasi: Deniz ve kara kuvvetleri ile silah gcn diplomatik bask SIRA SZDE arac olarak kullanarak d politikada etkili olma taktii.
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
13
ka ve Karayiplerdeki etkisi o kadar ileri ve geni idi ki Roosevelt ABDnin bu blgenin jandarmas olduunu iddia etmitir. Bu gelime, Amerika iinde ve dnda ABDnin emperyal bir devlet olup olmayaca, emperyalist politika uygulayp uygulamad konusunda tartmalara yol amtr. ABDnin aynen Avrupal devletler gibi emperyalist yaylmaclk yapmas eletirilmitir. Ancak bu tartmalar, ABD yaylmacln sona erdirmemitir. Zira ABD, bu dnemde kendi ktasndaki lkelere daha ok kez asker gndermi, Panamann bamszln desteklemi ama ardndan Panama Kanaln ina ederek etki alan kurmutur, Porto Rico ve Kbada deniz sleri kurmu ve Danimarka Virgin Adalarn satn almtr. Meksikaya ok byk yatrmlar yaparak lkeye derinlemesine nfuz etmi ve 1920 ylnda Meksika darbesine ad karmtr. Meksika limannda ortaya kan bir olayn kontrolden kmas zerine Wilson Ynetimi 1914te Meksikaya asker gndermitir. Bu srada Meksika ile ortaya kan gerginlik zerine ABD askerleri bir sene boyunca Meksikada kalmtr. ABDnin Asyaya genilemesi daha az dzeyde deildi. Filipinlerde bir ayaklanmay bastrd, Rusya ve Japonya arasnda 1905 ylnda bar anlamasna arabuluculuk etti, in ve Japonya ile ilikilerini gelitirdi. Avrupaya gelince 19.yzyl boyunca dmanlk ile dostluk arasnda bir temasnn olduu ngiltere ile ilikilerini bu dnemde nemli lde gelitirdi.
DNYA DZEN KURMA ABALARI

1914 ylna gelindiinde ABD bir dnya gc hline gelmiti. ABD yaylmacl sadece asker gce dayal ve realist politika zerinden deil, ayn zamanda ABDnin savunduu kurumlar, deerler ve Yeni Ulus iddias zerinden gerekletirmitir. ABDnin asker ve ekonomik gc ile savunduu idealler/idealizm, ABDnin dnyaya yaylmasnda barol oynayan faktrlerdir. Bunun en tipik rnei, ABDnin Latin Amerika politikasnda grlebilir. Zira ABD hem Latin Amerikallar Avrupann smrgeciliinden kurtaran koruyucu zgrletirici lke imaj ortaya koymu, hem de gerektii durumlarda bu lkelere asker mdahale ve darbeler yapmaktan geri durmamtr. Bu zellik, 20.yzylda dier blgelere ve zellikle Avrupa bata tm uluslararas sisteme yansm ya da yanstlmaya almtr. Dier bir ifadeyle, bu zelliklere sahip olan ABD d politikas, dnya politikasnn ve uluslararas sistemin ekillenmesinde daha byk bir rol ve etki gstermitir. Bunun somut rnekleri ve uygulamalar, Birinci ve kinci Dnya Savalar ve sonrasnda grld. Bu savalara kadar i politikasn konsolide etmi olan ABD, bir yandan bu savalarn kazanlmasnda barol oynam yani asker, ekonomik ve siyasi gcn kullanm, dier yandan da ABDnin deerlerini kullanarak dnyaya ekil vermeye almtr.
Birinci Dnya Sava ve Sonrasnda deal Dzen Aray

ABD, Birinci Dnya Sava baladnda yalnzclk stratejisi uygulamaya devam ediyordu. Savan banda bu nedenle tarafszlk ilan etti. Buna ramen, aynen 19.yzylda olduu gibi savaan devletlerle ticaret yapmaya devam etti. Hem mttefiklerle (ngiltere ve Fransa) hem de Almanya ile ekonomik ilikilerine ara vermedi. Ancak ABDnin tarafszl gerek bir tarafszlk deildi nk ABDnin mttefiklerle ekonomik ve ticari ilikileri hzla artarken (724 milyon dolardan 2.75 milyar dolara) Almanya ile hzla dt (325 milyon dolardan 2 milyar dolara). Burada nemli bir nokta da udur: ABDnin mttefiklerle ticaretinin nemli bir blm silah, cephane ve asker aratan oluuyordu. Ayrca, ABDnin mttefiklere verdii kredi miktar 2.3 milyar dolar iken Almanyaya sadece 27 milyon dolard (Papp et.al., 2005; 125).
14
Almanya bu duruma tepki gsterip ABDden mttefiklere giden ticaret gemilerine abluka uygulamaya ve hatta zaman zaman da yolcu gemilerini batrmaya balad. Bu olaylardan birinde, Lusitania adl yolcu gemisinin batrlmas sonucu 128 Amerikan vatanda lnce Amerikan kamuoyunda gl bir Almanya kartl balad. Ardndan, Almanya 1917 ylnda tarafsz lkeler dahil tm lkelere snrsz denizalt sava ilan edince Wilson Ynetimi 3 ubat 1917de Almanyayla diplomatik ilikilerini kesti. Ancak ABDnin Almanyaya sava ilan etmesinde rol oynayan asl gereke, Zimmermann Telegraf diye bilinen bir olayd. Buna gre, Almanyadan Meksikaya yaplan bir neride, iki lkenin birlikte ABDye kar savamas ve sava sonunda Meksikann ABDye kaybettii topraklar geri almas teklif ediliyordu. Bu gelimeler zerine, Bakan Wilson (1913-1921) Kongrede 2 Nisan 1917 tarihinde yapt konumada ABDnin Almanyaya sava amas gereinin nedenlerini yle aklad: Almanya, insanla kar sava amtr, insan yaam tehlike altndadr, demokrasinin gelimesi iin gvenli bir dnyaya ihtiya vardr. Wilsonun grleri, Wilson lkeleri olarak bilinen, ideal bir dnya dzeni kurulmas iin ortaya att idealleri yanstyordu. Kongre, Wilson Ynetiminin nerisini 4 Nisanda ald kararla destekledi ve bylece ABD resmen savaa girmi oldu. Amerikan askerleri, Avrupaya karma yaparak ngiltereye destek verdi, Almanyaya ve dolayl olarak Osmanl mparatorluuna kar savat. ABDnin katks savataki dengeleri bir anda deitirdi. ABDnin Avrupaya gnderdii iki milyona yakn asker, toplam mttefik ordularn yzde 20sini oluturuyordu. ABDnin asker yannda verdii silah, cephane, mali kaynak ve sava malzemeleri savan kazanlmasnda barol oynamtr. Ancak ABD iin sava kazanmaktan daha nemli hedef, sava sonrasnda bar kurmakt. Bakan Wilson, 8 Ocak 1918 tarihinde Kongrede yapt konumada, ABD tarihinde ve hatta dnya tarihinde ilk defa grlen bir dizi idealist neriler ortaya att. Uluslararas likiler disiplininin oluumuna da kaynaklk eden 14 maddeli Wilson lkelerini ksaca u ekilde zetleyebiliriz:
Wilson lkeleri 1. Bar Antlamalar ak ve effaf biimde yaplmal, gizli antlamalar imzalanmamaldr. 2. Karasular dndaki denizlerde dolam, savata ve barta, zgr olmaldr. Uluslararas kararla, uluslararas antlamalara uyulmasn salamak iin genel veya blgesel ablukalar oluturulabilir. 3. Uluslar arasndaki btn ekonomik engeller kaldrlmal ve serbest ticarete izin verilmelidir. 4. Uluslar, i gvenlii salamaya yetecek miktarn dnda silahlanmamaldr. Bunun salanmas iin garantiler verilmelidir. 5. Kolonileme sona ermeli ve smrge topraklarnda uluslara kendi kaderini belirleme hakk (self-determination) verilmelidir. 6. Rusya topraklarndaki yabanc birlikler ayrlmal ve devletlerin de yardm ile Rusyaya kendi gelimesini salamak iin her trl imkn verilmelidir. 7. Almanya, igal ettii Belika topraklarn boaltmal ve Belikada sava nceki durum yeniden kurulmaldr. 8. Almanya, igal ettii Fransa topraklarn boaltmal ve Prusyann 1871de ilhak ettii Alsace-Lorrainei Fransaya geri vermelidir.
15
9. talyann snrlar ulusuluk anlayna gre yeniden dzenlenmelidir. 10. Avusturya-Macaristan mparatorluundan arda kalan lkelere, halklarn kendi kaderini belirleme hakk verilmelidir. 11. Romanya, Srbistan ve Karada topraklar boaltlmal ve Srbistana denize alma imkn verilmelidir. Balkan devletlerinin snrlar ulusuluk prensibine gre dzenlenmelidir. 12. Osmanl mparatorluunun Trk olan ksmlarna egemenlik hakk tannmal, fakat Trk olmayan halklara bamszlk verilmelidir. anakkale Boaz, srekli olarak, btn milletlerin ticaret gemilerine ak olmal ve bu durum milletleraras garanti altna alnmaldr. 13. Bamsz bir Polonya kurulmal ve Baltk Denizine k olmaldr. 14. Byk ve kk, btn devletlere siyasal bamszlklarn ve toprak btnlklerini karlkl olarak garanti altna almak imknn salamak amacyla uluslararas rgt kurulmaldr. nternet Kaynak: http://tarihdersnotlari.blogcu.com/wilson-prensipleri/4084612
Mterek Gvenlik Sistemi: Bir devletin baka bir devlete saldrarak uluslararas bar ve gvenlii bozmas durumlarnda tm uluslararas aktrlerin saldrgan lkeye kar uluslararas rgt SZDE SIRA erevesinde mtereken/i birlii iinde hareket ederek ve gerekli ekonomik, ticari, NELM diplomatik veDbenzeri bar yntemleri kullanarak uluslararas sistemde gvenlik ve bar O R U S korumasdr.
Wilson lkeleri, devletleraras savan nlenmesi ve barn gelitirilmesi, 19.yzyldan ve Birinci Dnya Sava ncesinden farkl ve yeni bir dnya dzeninin kurulmas iin yaplmas gereken bir dizi dzenlemeyi ierir. Bu dzenlemeleri iki gruba ayrmak mmkndr: Birinci grup, devlet ii/ulusal toplumlarn reform ediSIRA SZDE lerek gelitirilmesi iin neriler ierir: self-determinasyon ilkesinin uygulanmas, demokrasinin yaylmas, piyasa ekonomisinin gelitirilmesi. kinci grup, uluslararas sistemin reform edilmesi iin gerekli dzenlemeleri ierir. BuEkapsamda en D N LM nemli unsurlar unlardr: Dnya genelinde uluslararas bir rgtn kurulmas, savalarn nlenmesi iin mterek gvenlik sisteminin uygulanmas, uluslararas S O R U ticaretin gelitirilmesi, gizli diplomasinin nlenmesi.
D dengesi 19. yzyl ve Birinci Dnya Sava ncesinde uluslararas sistemde g K K A T anlayna gre ileyen bir dzen vard. Buna gre, devletler srekli birbirine kar g dengesi ittifaklar kuruyor ve dengelerdeki deiime gre hareket ediyorlard. Birinci Dnya Sava, SIRA SZDE bu sistemin bir sonucu ve rn olarak ortaya kmt.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ Bakan Wilson, bu ideallerini gerekletirmek zere Paris Konferansna (1919) katld. Bu nerileri erevesinde nemli baarlar elde etti. Bar anlamalarn hayata geirmek zere Milletler Cemiyeti (MC)nin kuruluunu salad. Ancak baz K T A P konularda Avrupallar ikna edemedi, rnein Versay Antlamasnn Almanyay ok ar ekilde cezalandrmasn ve Osmanl mparatorluundan ayrlan Orta Dou lkelerinde Manda rejimleri kurulmasn istemiyordu. Bunun yerine AlmanTELE ZYON yann uluslararas sisteme tekrar entegre edilmesini ve lkelereVself-determinasyon hakknn verilmesini savunuyordu. Ancak bunu baaramad. Wilson sadece Avrupallar deil, lkesindeki Kongreyi de tam olarak ikna edemedi. Kongre, 1921 ylnda Paris Anlamalarn onaylad ancak Milletler T N T E R N E Cemiyeti Misakn ve ABDnin bu rgte yeliini onaylamad. Kongrenin Wilsonun projesini reddetmesinin nedenleri; ksmen Senatodaki Cumhuriyetilerin Demokrat Wilsonu dllendirmek istememesi, ksmen de ABDnin Avrupada bylesi topik bir dzenin kuruluunda sorumluluk almasnn, Amerikan karlarna uygun bulunmamasdr. Dolaysyla Kongre, ABDnin tekrar yalnzclk stratejisine geri dnmesini salad.
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
16 AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
Wilson dealizmi ile P K T A ilgili olarak baknz: Lloyd E. Ambrosius, Wilsonian Statecraft: Theory and Practice of Liberal Internationalizm during World War I (Wilmington, Delware: Scholarly Resurces Inc., 1991). Buna ramen ABDnin Avrupadan tamamen ekildii sylenemez. ABD, iki sava aras dnemde (1919-1939), Avrupallarla ittifaka girmeden Avrupadaki gelimelerle ilgilenmeye devam etti, Wilsonun belirttii gibi idealist ve MC iinde olNTERNET masa da Avrupada meydana gelen olaylara dahil oldu. Bunlardan en nemlisi, Sovyetler Birlii ve komnizme kar verdii mcadeledir. ABD, Rusyada Boleviklerin/komnizmin baarl olmasn engellemek iin asker mcadele yapmtr, Rusyaya asker gndererek Bolevikleri iktidardan drmeye almtr. Bu dnemde ABDnin kendi iindeki Red Scare olaynda ok sayda kii komnist olduu gerekesiyle srgn edildi. Dier yandan ABD, bu dnemdeki silahszlanma anlamalarna nclk etti veya iinde bulundu. Silahszlanmay ve savan yasaklanmasn dzenleyen 1928 Kellog-Brain Paktnn kurucularndan biriydi. Nihayet, gemite olduu gibi, Latin Amerikada ve Karayiplerde varln artrmaya ve blgesel bir dzen kurmaya devam etti. Bunun dnda ABDnin in, Hindistan, Japonya ve hatta Orta Douya kadar uzanan ticari ilikileri gelierek devam etti. ABD, pragmatizmi ve reelpolitii erevesinde dnyadaki karlarn geniletmeye devam etti.
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
Bakan WilsonunSZDE SIRA ilkelerini Amerikan pragmatizmi ve idealizmi asndan deerlendiriniz. ki sava aras dnemde ABDnin sanayi retimi, dnya toplamnn yzde 50siDNE M ni oluturuyordu,L dnyayla ticareti iki mislinden daha fazla artt, verdii d yardmlar trmand, d ticareti Avrupayla iki kat, Latin Amerikayla kat artt. Kba, Guatemala, S O R U Honduras, Meksika, Panama, Venezuella zerindeki nfuzunu artrrken Dominik Cumhuriyeti, Nikaragua ve Haiti igalleri devam etti. ABDnin bu stnl, 1929 Byk Ekonomik Buhran sonrasnda byk DKKAT bir darbe ald. ABD iinde retimin azalmas, isizliin artmas ve dnya ile ticaretinin dmesi, dnya ekonomisini ve siyasetini de olumsuz etkiledi. ABD kaynakSIRA SZDE l dnya krizi, uluslararas sistemi yle sarst ki Avrupada ortaya kan Faizm ve Nazizmin oluumunda dnya ekonomik krizinin byk bir pay vardr. ABDde 1933te ynetime gelen F.D.Roosevelt, Yeni Dzen (New Deal) politikalar ile kriAMALARIMIZ zin almasnda nemli bir rol oynad. Roosevelt, Sovyetler Birliini tand, Latin Amerika ve Karayipler ile iyi komuluk politikas izledi. ABDnin bu bar politikalar, Avrupadaki sorunlara dnk K T A P olarak da uyguland. Ancak bu politika, kinci Dnya Savann kmasna engel olamad. Baz grler, kinci Dnya Savann en nemli nedeni olarak ABDnin MCye ye E L E V Z Y O N ve Avrupadan ekilmesi olarak gsterir. ABD talya, AlmanT olmamas ya ve Japonyann iki sava aras dnemdeki saldrgan politikalarna kar kmad gibi, ngiltere gibi yattrc (appeasement) politika izleyerek bu tr saldrlara gz yumdu. ABD Ynetimi, bu saldrlara kar tarafszlk ilan ederken kinci N T oktan Dnya Sava E R N E T balamt. ABD, kinci Dnya Savanda Birinci Dnya Savandakine benzer bir d politika performans sergiledi. Sava baladnda tarafszlk ilan ederken savaa girmek dnda ngiltereye her trl yardm verdi. Alman deniz gcne kar ngiltere ile deniz i birlii yapt. Roosevelt, dn Verme ve Kiralama Kanunu (Land
DNELM S O R U
1929 Byk Ekonomik DK AT Buhran:K1929 ylnda ABD Wall Street borsasnn kmesi sonucu ABD SIRA SZDE irketlerinin ve ekonomisinin retim d yaamas ve bunun etkilerinin tm dnya ekonomisinde ortaya AMALARIMIZ kriz. kard byk
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
17
and Lease Act) erevesinde ngiltere ve mttefiklere yksek miktarda silah ve para yardm yapt. Rooseveltin, Mart 1941de syledii ABD, demokrasinin en byk silah deposudur. sz, ngiltereye yapt yardmn nedenini aklyordu. Bu aklama ABDnin aslnda savaa girme konusunda eilimli olduunu da gstermekteydi. Roosevelt, savan bandan itibaren ngiltere Babakan Churchill ile grmeye balam, mihver devletlere kar sava stratejisinin belirlenmesi ve sava sonrasnda yeni bir uluslararas dzenin kurulmas iin Atlantik Charter (1942) hazrlamt. Bu ve dier belgeler, Wilson lkelerinde olduu gibi, sava sonras yeni bir dzenin kurulmas iin neriler ortaya koymutur. Ancak ABDnin kinci Dnya Savana girme gerekesi bu deil, Pasifikte Japonya ile yaad gerginliin asker atmaya dnmesiydi. ABD, en bandan itibaren Japonyann yapt igallere sert tepki gstermi, Japonya ile ticari ilikilerini askya almt. ABDnin Japonyaya yapt uak yakt ve hurda demir satn ve verdii fonlar durdurunca Japonyann sava operasyonlar byk bir darbe yemiti. Buna tepki gsteren Japonya, 7 Aralk 1941 tarihinde ABDnin Pasifikteki Hawaii Adasnda bulunan Pearl Harbor deniz ssne byk bir saldr dzenledi. Ertesi gn, ABD Kongresi Japonyaya sava ilan etti ve resmen savan aktr hline geldi. Hemen ardndan Hitler, ABDye sava ilan etti. Bunun zerine, dnya tarihinin en nemli ve ilgin ittifaklarndan biri dodu: ABD, Sovyetler Birlii ve ngiltere arasndaki Byk ttifak. ABD ve Sovyetler Birlii gibi zt ideolojilere sahip iki byk devlet, ortak dmana kar i birlii yapt. Bu i birlii erevesinde ABDnin silah ve ekonomik yardm zordaki bu iki lkeye gnderildi. ABD ordular, Avrupa, Afrika, Asya, Pasifik ve Atlantikte Almanya ve Japonyaya kar savaarak bu lkelerin malup edilmesinde barol oynad. ngiltere ve Almanyann igali sonrasnda mttefiklerin safna geen Sovyetler Birlii, sava boyunca ABDden byk yardm almtr. Bu lke, sadece scak savaa katlmakla kalmam, sava boyunca dnya tarihinde ilk defa grlen bir dizi konferanslarda bir araya gelmilerdir. Roosevelt, Stalin ve Churchill, zirve konferanslarnda mttefiklerin sava stratejisi yannda sava sonras kurulacak yeni dnya dzenin n almalarn yapmlard.
Souk Sava Dnemi: Sovyetlerle/Komnizmle Mcadele, Dnyaya Genileme

ABD ile Sovyetler Birlii arasndaki gr farkllklar daha savan sonu gelmeden grlmeye balad. zellikle 1945 ubatta Yalta Konferans ve Austosta Potsdam Konferans, ABD ile Sovyetler Birlii arasnda Almanya bata olmak zere Avrupann blnmesi konusunda derin bir kriz yaratt. Scak sava ittifak bitmi, yerine Souk Sava gerginlii balamt. Rooseveltin sava resmen bitmeden nisan aynda lmesi ve ardndan Bakan Yardmcs Harry Trumann Bakan olmas, ABD d politikasnda yeni bir dnemin balamasna neden oldu. Bakan Truman, hem savan bitmesi asndan, ama daha nemlisi sava sonras dnemin oluumu ve dnya tarihi bakmndan ok nemli bir adm att. 6 ve 9 Austosta, zaten malup olmu olan Japonyann Hiroima ve Nagasaki ehirlerine nkleer bomba att. Tarihte ilk ve imdiye kadar son defa kullanlan bu bombalarn amac, Pearl Harbor saldrsnn cn almak deil, Sovyetler Birliine gzda vermekti. ABD, nkleer silah gcn gstererek Sovyetler Birliinin Avrupada ve dnyada yaylmac bir politika izlemesini engellemeye ama ayn zamanda ABDnin dnya siyasetindeki hegemonyasn kurmaya alyordu. Truman Ynetimi, ABDyi tarihinde ilk defa bylesi bir mcadelenin iine soktu. Bu mcadelenin amac, ksmen Wil-
18
son lkelerinde belirtilen bar projelerini uygulamak, ksmen de ABDnin stnlne dayal bir dnya dzeni kurmakt. kinci Dnya Sava sonrasnda dnyann en byk ekonomik, asker, mali ve siyasi gc olarak kan ABD, liberal deerlere dayal bir dnya dzeni kurmaya balad. kinci Dnya Sava sonrasnda ABD, yalnzclk stratejisini terk ederek bata Avrupa olmak zere tm dnyada Liberal Uluslararas (Ekonomik) dzen oluturmak iin kapsaml bir angajman stratejisi uygulad. Truman Ynetiminin balatt ABD d politikasn balkta analiz edebiliriz. Birincisi, yeni dzenin kurulmas iin uluslararas rgtler, kurumlar ve kurallarn oluumuydu. Bu erevede Nisan-Austos 1945te Birlemi Milletler rgt San Francisco Konferansnda kuruldu ve New Yorkta kurumsallat. lave olarak, ABD, 1944 ylnda oluan Bretton Woods sistemiyle uluslararas ekonomik dzenin temel kurumlar olan IMF, Dnya Bankas ve GATT rgtlerinin kuruluunda barol oynad. Bu rgtler ve kurumlar, dnya apnda siyasi, ekonomik, kltrel ve dier birok konuda i birlii yaplmas iin kurulmu olsa da beklendii kadar baarl ve etkili olmad. Zira Sovyetler Birlii ve ona destek veren sosyalist-komnist lkeler, ABDnin kurduu liberal rgtlere destek vermedi. Sovyetler Birlii ve onu destekleyen lkeler, ABDnin kurduu dzene destek vermedii gibi, rnein BM Gvenlik Konseyinde uluslararas gvenlik konusunda alnmas gereken pek ok tasary veto ederek rgtn almasn engelledi. Bunun anlam souk sava mcadele idi. Bu mcadelenin nemli bir boyutu, ABDnin Sovyetler Birliini evreleme Politikasdr. Truman Ynetimi d politikasnn ikinci boyut olan evreleme Politikas, ABDnin Sovyetler Birliinin yaylmasn nlemek amacyla ald bir dizi tedbirlerden oluur. ABD bu amala Avrupadan Orta Douya, Orta Asyadan Uzak Douya ve Afrikadan Latin Amerikaya kadar dnyann hemen her yerinde bir dizi asker, ekonomik, rgtsel, ideolojik, sosyal, psikolojik, kltrel ve hatta illegal (darbeler ve gizli silah satlar gibi) uygulamalara imza att. Bu erevede ABD, Bat Avrupann ekonomik ve asker rgtlenmesine destek verdi. NATOnun kurulmasna ve gelimesine nclk etti. Truman Doktrini ve Marshall Yardm gibi asker ve ekonomik yardm programlar yrtt. Orta Douda srail Devletinin kurulmasn salad. Badat Pakt ve CENTO rgtlerinin kuruluuna nclk etti. Bata Trkiye, Suudi Arabistan, Msr ve srail gibi lkeler olmak zere blge lkelerine asker destek verdi. Gney Asyada SEATOnun kurulmasn salad. Uzak Douda Japonya ve Tayvan gibi lkelerle ikili ittifak antlamalar imzalad. ABD, evrelemeyi glendirmek amacyla mttefiklere silah, cephane, radar, fze, sava ua, sava gemisi yerletirmi, bu lkelerde ve blgelerde Sovyet etkisini engellemek iin siyasal ve asker nlemler almtr. Asker-Sanayi Kompleks teorisine gre, bu satlar sadece asker ve gvenlik amal deil, ABDnin asker retim sanayisini ve ekonomik karlarn gelitirmek iindir. Truman Ynetiminden itibaren ABDnin d politikasnn nc boyutu, ABDnin bu dzeni korumak iin yapt gizli ve ak ok farkl nitelikteki operasyonlardr. Bu operasyonlarn bir ksm, bar zamannda normal artlar altndaki faaliyetleri, dier ksm da kriz, atma ve sava gibi anormal dnemlerdeki faaliyetleri ierir. Normal dnemlerdeki operasyonlar, mttefik lkelerin savunmalarnn glendirilmesi iin asker malzeme transferleri yaplmas, ekonomik sorunlarn zm iin d yardm ve kredi verilmesi, i birliinin devam iin siyasi ve diplomatik kanallarn glendirilmesi, Amerikan sempatizanlnn artmas iin kltrel, ideolojik, sanatsal, medyatik vb. propaganda ya da kamu diplomasisi uygulanma-
19
sdr. Bar d/anormal zamanlarda ise Amerikan silahl kuvvetlerinin operasyonlar, asker darbelerle hkmet veya rejim deiiklii, i ilerine mdahale, dier gizli faaliyetler ve operasyonlardr. ABDnin souk savan oluumunda oynad rol deerlendiriniz. SIRA SZDE ABD ile Sovyetler Birlii arasndaki souk savan ilk ciddi dnemi, Eisenhower DNELM Ynetiminin iktidarda olduu 1950l yllardr. Bakan Eisenhower ve Dileri Bakan Yardmcs Dulles, NATOyu glendirmek iin Sovyetlere kar Topyekn S R U Karlk stratejisini kabul etti. inin BMye yeliini engelledi.O Gney Korenin desteklenmesi iin BM asker operasyonuna nclk etti. Her ne kadar Sovyet lideri Krushcev ile diyalog kurulsa da olumlu bir sonu alnamad.A Eisenhower DKK T Doktrini, gerektii durumlarda Sovyetler Birliine kar, Orta Douda devletlerin i ilerine mdahale edilebileceini ilan etti. Sovyetler Birlii ile nkleer yar, SIRA SZDE U-2 Krizi, Berlin Krizi, Kba Krizi, Vietnam Sava ve randa Babakan Musaddka kar CIA araclyla darbe rgtlemesi gibi birok olaya imza att. ABDnin Sovyetlerle souk sava, 1950lerden itibaren Avrupa d blgelere AMALARIMIZ yaylmtr. Bu yaylmann sonucunda ABDye ve tabii ki Sovyetler Birliine kar tepkiler olumaya balad. Anti-Amerikanclk geliti. Bunun balangc Afrika, Asya ve Latin Amerika lkelerinin oluturduu nc Dnya/Balantszlar HaK T A P reketi olsa da anti-Amerikanclk 1960larda Avrupa lkelerinde de yayld. zellikle Fransada balayan ABD kart ve Sovyet yanls mehur 68 Hareketi, Trkiye dahil tm Avrupada geliti. TELEVZYON Bu srete nemli bir gelime, ABD ile Sovyetler Birlii arasnda giderek artan silahlanma yardr. ABD ve Sovyetler, birbirine kar stnlk kurmak iin konvansiyonel ve nkleer silahlar ile ktalararas fzelerinin saysn artrd. zellikle N T E Bunun nkleer silahlar ve fzeler yar, dnyay byk bir riske atmtr. R N E T ilk ve en byk rnei, 1962 Kba Krizinde yaand. ABD, Sovyetler Birliinin Kbaya nkleer balkl fzeler yerletirmesini nlemek iin, aynen 19.yzylda yalnzclk stratejisi dneminde Avrupann blgeye mdahalesini nlemek amacyla yapt ablukada olduu gibi, Sovyetler ile nkleer savan eiine geldi. Bu kriz, taraflarn geri adm atmas ve Trkiyedeki fzelerin kaldrlmasn da ieren bir anlama ile sona erdirildi. Bylesi bir durumun tekrarn nlemek iin ABD ve Sovyetler Birlii arasnda detant (yumuama) dnemi balad. Bu amala iki lke arasnda krmz hat diye bilinen iki bakann dorudan telefonda grmesini salayan bir diyalog sistemi kuruldu. Ardndan, Sovyetler Birlii ile birlikte bir dizi silahszlanma veya silahlarn azaltlmas anlamasna imza att. Bunlardan en nemlileri; NPT (Nkleer Silahlarn Yaylmasn nleme Antlamas-1968) ve SALT I ve II (Stratejik Arms Limitation Treaty Talks-1969-1972, 1977-1979)dr. Dier yandan, ABDnin in ile de souk savaa yaadn belirtelim. Bunun en bariz rnei, ABDnin Vietnam Savadr. ABD, inin destekledii komnist Kuzey Vietnamn ABDnin destekledii Gney Vietnam ilhakn nlemek iin Vietnama asker gnderdi. Bakan Kennedynin balatt asker gnderme sreci, onun ldrlmesinden sonra gelen Bakan Johnson dneminde savala sonuland. 1964teki tartmal Tonkin Krfezi Olaynda, Kuzey Vietnamdan ABD gemilerine yaplan saldr sonrasnda, ABD Gney Vietnam savunmak iin savaa balad. Ancak bu sava Kuzey Vietnamdan daha ok onu destekleyen inle yaplmtr. 1960larn sonuna gelindiinde ABDnin Vietnamda savaan asker says 500.000e ulamt. Buna ramen ABD Vietnamda istedii baary elde edemedi, nk
SIRA SZDE
DNELM
Topyekn Karlk: Sovyetler Birliinin NATO yelerinden S O R U birine yapaca olas bir saldrya kar NATOnun tm asker imknlar DKK kullanlarak savunma A T yaplmas stratejisi.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
20
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
yaklak 60.000 Amerikan asker lm, daha fazlas yaralanm, yksek miktarda ekonomik kayp vermi ama ABD Vietnamda olumlu bir sonu alamamt. Vietnam Sava hem dnyada hem de kendi iinde byk bir tepki dourdu. Tm dnyada ama zellikle Fransa ve Trkiye gibi ABD mttefiki olan lkelerde emperyalizm yapt gerekesiyle ABD eletirildi. ABD kartlna paralel olarak Sovyetlere ve komnist partilere sempati artmaya balad. Daha da nemlisi, ABDnin kendi toplumunda Vietnam Sava kart bir kamuoyu geliti. ABD kamuoyu, Vietnam Savann nedenlerini sorgulad, ABDnin de emperyalizm yapmasn uygun bulmad, Amerikan deerlerinin feda edildiini ileri srd ve amasz bir sava olarak grd. Tm sorgulamalar ve eletiriler, ABD iinde Vietnam Sendromu olarak bilinen i hesaplama, ayaklanma, protesto gsterileri ve hatta ie kapanma sreci balatt. ABD, Vietnamdan ekilmek zorunda kald, ama yaralarn uzun bir sre zemedi. ABD, bu savatan byk bir ekonomik zarar grd, mali-ekonomik d yaad. ABD bu krizi yaarken patlak veren 1973-1974 Petrol Krizi, ABD ekonomisine ilave yk getirdi. Petrol hra eden lkeler Tekilatnn (OPEC-Organisation for Petroleum Exporting Countries), 1973 Arap-srail Savanda sraile destek veren ABD ve dier lkelere kar petrol ambargosu uygulamas ve fiyatlarn drt misli artrmas, dier Batl lkeler ve ABD retiminin girdi maliyetlerini artrd. OPECin petrol silah, ABDnin sava bir an nce bitirmesi iin srail zerinde bask yapmasn salarken dier yandan da petrol reten lkelerle diyalogunu arSIRA SZDE trd. 1974 dneminde balayan ABD-Arap ekonomi ve siyasi diyalogu, izleyen yllarda petrol reten Arap lkeleri ile ABD arasndaki ticareti hzla gelitirdi. Bunun sonucunda, Arap lkeleri, petrol yksek fiyatlara yksek miktarlarda satarak kaDNELM zandklar petro-dolarlar ile ABD rnlerini daha fazla satn almaya baladlar. Bu sre ilerleyen yllarda ABD d politikasn da yakndan ilgilendiren uluslararas S O R U ekonomi-politik dzende yeni oluumlara yol at. Ancak 1973-1974 yllar itibaryla ABDnin karlat Vietnam Sendromu ve Petrol Krizi, ABD d politikasnda Yalnzclk D K ie kapanma belirtileri dourmutur. ABDnin dnyadaki ekonove K A T mik stnl ya da hegemonyas ciddi bir darbe yemitir. 1944 ylnda ABDnin kurduu Bretton Woods sistemi km, ABD dolar g kaybetmitir. Bunun zeSIRA SZDE rine, ABD dnya ekonomisindeki hegemonyasn G-7 Grubu lkeleriyle (ngiltere, Fransa, Almanya, Japonya, talya, Kanada) paylamak zorunda kald. Tm bu gelimeler, Amerikan yzylnn sonu ya da Amerikann d gibi konular iAMALARIMIZ leyen eserlerin yazlmasna yol at. ABDnin dteTolduunu iddia eden bir kitap: Paul Kennedy, Byk Glerin Ykselii K A P ve D (stanbul: Bankas Yaynlar, 2010).
K T A P
T SIRAV SZDEN ELE ZYO
Vietnam Savann Y O N siyasetine ve uluslararas sisteme etkilerini aklaynz. SIRA Z ABD T E L E V SZDE Vietnam malubu Bakan Johnsondan sonra Cumhuriyeti Bakan Nixon iktidara geldi.D N E L M malubiyeti sonrasnda Nixon Doktrini olarak da bilinen Vietnam NTE NE ABD stratejininR Tnemli aya vard: Birincisi, Nixonun yapt ilk i olan, Vietnamdan ekilmektir. kincisi, inle yaknlama ve ilikileri gelitirmektir. ncS O R U s, Sovyetler Birlii ile detanta tekrar dnmektir. Bakan Nixon, ABDyi Vietnamdan aamal olarak karsa da, Gney Vietnam asker ve ekonomik olarak DKKAT desteklemeye devam etti. Nixon ayn zamanda Sovyetler Birlii ile ilikileri glendirmeye alt, bu balamda 1972, 1973 ve 1974 yllarnda Sovyet lideri Brezhnev
SIRA SZDE
DNELM
NTERNET
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
21
ile Moskova ve Washingtonda zirve toplantlar yapt. Bu zirvelerde SALT (Stratejik Silahlarn Snrlandrmas Antlamas) ve ABM (Anti-Balistic Fzeler Antlamas) anlamalarn imzaland. ABD-Sovyetler Birlii yaknlamas, evreleme Politikasnn sona erdii anlamna gelmiyordu ancak Dou ile Bat bloklar arasnda yaknlamaya nclk etti. Bat Almanya lideri Willy Brandtn Ostpolitik politikas erevesinde iki Almanyann birlemesi ve iki Avrupa arasnda souk savan bitmesi iin balatt sre, ABDyi de ikna etmi ve 1973de balayan ve 1975 Helsinki Zirvesi ile kurumsallaan Avrupa Gvenlik birlii Konferansn dourmutur. Bu rnek, ABDnin artk Avrupallarn taleplerine gre hareket etmekte olduunu da gsterir. Bakan Nixonun 1972 ylnda srpriz bir ekilde Pekini ziyaret etmesinin hemen ardndan, ABD ini tanm, inin Birlemi Milletlere yeliine koyduu vetoyu kaldrmtr. Nixon ve Dileri Bakan Kissingerin giriimleri, ABD-in ilikilerinde bahar havas balatmtr. Ayn dnemde, ABDnin 1950lerde balatt Orta Dou alm devam etti. Ancak Johnson ve Nixon dnemlerinde, bir yandan Arap-srail savalar, dier yandan 1973-74 petrol krizleri, ABDnin iini zorlatrd. Bu savalar ve ekonomik krizler, ABDyi olumsuz ekilde etkilerken ABDnin Orta Dou blgesine olan ilgisini daha da artrd. Nixonun Watergate Skandal sonucunda istifa etmek zorunda kalmas ve ardl olan Gerald Fordun ksa sren ynetimi sonrasnda, ABDnin d politikasnda yeni bir alm balad. 1977de iktidara gelen Jimmy Carter (1977-1981), ksmen yakn gemiin etkisi altnda kalarak ksmen de kendi dncesiyle ABDnin d politikasnda insan haklarn ve Wilson dealizmini ne karmaya alt. Carter dnemi d politikas, ncelikle Arap-srail savan bitirmek amacyla Msr ile srail arasnda 1979da Camp David Bar Anlamasnn imzalanmasna nclk etti ama hemen ardndan gelen ran slam devriminden olumsuz bir ekilde etkilendi ve byk bir darbe yedi. ubat 1979 Devrimi, ABDnin blgedeki en gl ve gvendii mttefiki olan ah Rza Pehleviyi devirmi, yerine gelen Humeyni rejimi ABD ve onu destekleyenlere kar mcadele etmeye balamtr. Humeyninin ABDyi byk eytan olarak simgelemesi, blgedeki Amerikan mttefiki dier lkelerde nemli bir etki yaratt. Devrim sonrasnda, Kasm 1979da, ABDnin randaki diplomatlar ranl renciler tarafndan rehin alnnca Carter Ynetimi rana kar hava operasyonu dzenlemi ancak baarszlkla sonulanmt. Bir yldan fazla sre rehin kalan Amerikal diplomatlar, 14 ay sonra ran tarafndan serbest braklmtr. Sovyetler Birliinin Aralk 1979da Afganistan igal etmesi, Carter Ynetimini ve blgedeki mttefiklerini daha da sktrd. kinci petrol krizi yaand. ran ve Sovyetler Birlii merkezli gelimeler, Carter Ynetimini yeni bir d politika retmeye itti. Carter Ynetimi, idealizmi terk ederek savunma harcamalarn hzla artrd ve sava bir politika izlemeye balad. Carter Doktrini, Basra Krfezinin ABDnin hayati kar olduunu, buraya gelecek tehdide kar her trl karl vereceini ilan etti. Bu gelimeler, ABD ile Sovyetler Birlii arasnda kinci souk sava balatm ve evreleme Politikasn hzlandrmtr. kinci Souk Sava ve evreleme Politikas, Carter deil ardl olan Bakan Reagan tarafndan uygulamaya konuldu. 1981de iktidara gelen ve eski bir film sanats olan Ronald Reagan, ABDnin d politikasn daha renkli ve aktif hle getirdi hem ekonomik hem de asker alanda daha yaylmac yapt. Cumhuriyeti Reagan, Nixon dneminde kk apta belirmeye balayan yalnzclk eilimini tamamen yok ederek ileri dzeyde angajmanlarla dnyaya ald. Reagan, ABDnin uluslararas asker faaliyetlerini artrd, savunma harcamalarn rekor dzeye ykseltti. K-
22
talararas fze sistemi, cruise fze sistemi, denizaltlar, B-1 bombardman uaklar, nkleer silahlar ve nihayet SDI (Stratejik Savunma Giriimi) ya da Uzay Savalar olarak bilinen fze savunma sistemini gelitirmeye balad. Buna paralel olarak Reagan birok lkeye asker mdahale ve operasyonlar da yapt: 1981de Libyaya hava saldrs, 1983de Grenaday igal, 1983 ve 1984te Lbnana denizden saldr, Orta Amerika ve Karayiplerdeki asker ynan artmas, ran-Irak savanda Iraka (Saddam Hsetyine) destek ve rann Krfezdeki hareketliliini engelleme almalar bunlardan bazlardr. Reagann ikinci nemli adm, Sovyetlerin nc Dnyaya yaylmasn engellemeye almakt. Reagan Doktrini olarak adlandrlan strateji ile Sovyetler Birliinin Vietnam, Etiyopya, Angola, Kba ve zellikle Afganistandaki varln bitirmeye alt. eytan imparatoru olarak isimlendirdii Sovyetleri bu lkelerden geri pskrtmek iin Sovyet kart glere destek verdi. Bunlar arasnda en nemlisi, Afganistanda Mcahidin kuvvetlerine verilen destekti. Ayrca, Nikaraguada Sovyet yanls Sandinista hkmetine kar savaan Kontra Gerillaya destek vermitir. El Salvadaroda i savaa mdahale etmitir. Filipinlerde diktatr Marcos Ynetimini destekleyerek istikrar korumaya alt. ABD silahlarnn rana satlmas sonucu elde edilen gelirlerin Kontra Gerillaya aktarldn anlalmas, ran-Kontra Skandalna yol at. Bu skandalda ilgili komutan yarglanrken Reagan Ynetimi de byk eletiri ald. Ekonomi-politik alanda Neoliberal politika izleyen Reagan, bir yandan Sovyetlerle mcadele ederken dier yandan da in ve dier partnerleri ile ekonomik ilikilerini hzla gelitirdi. Reagan, 1984 ylnda ini ziyaret etmi, in araclyla Sovyetleri dengelemeye ve sktrmaya alm; buna karlk in, ABDnin Sovyetleri evreleme Politikasna destek vermitir.19.yzyldan beri geerli olan ak kap anlay erevesinde in ve Japonya ile ticari ilikilerini artrmtr. Bu art, ABD ekonomisini bytm, enflasyonu drm, dier lkelerle ticaretin gelimesine yardmc olmutur. Ancak in ve Japonya ile ticaret daha sonraki yllarda ak vermeye balaynca ABD korumac politika izlemeye balamtr. Bu durum bu lkeler arasnda ticaret savalar denilen bir sre balatmtr. Reagan dnemi d politikasnn nemi, Sovyetler Birlii ve Dou Blokunun knde oynad roldr. Reagann atak d politikas, Sovyetler Birliini daha ok sktrm, bu sktrma Sovyetlerin geri adm atmasn ve en nihayetinde kn hzlandrmtr. Sovyetler Birliini ve Dou Blokunu elbette Reagan ve ABD ykmad ancak ABDnin atak d politikas Sovyetlerin souk sava mcadelesinde geri kalmasn salad. Souk savan Reagan dneminde bitmesinin temel nedeni vardr. Birincisi, Reagan Ynetiminin ileri dzeyde silahlanmas, Sovyetler tarafndan karlanamamtr. Sovyetler bu yarn gerisine dmtr. kincisi, Sovyetlerin, zellikle Afganistan igalinde baarl olamamas, asker ve ekonomik kn hzlandrmtr. ncs, i yapsnda yaad krizler, Sovyetler Birliini gsz hle getirmitir. Ekonomik, tarmsal, sanayi, ticari, mali sorunlar yannda 1982-1985 dneminde Sovyet Komnist Partisi bakannn lmesi, ciddi bir liderlik krizi dourmutur. Bu sre sonunda 1985te Sovyetler Birlii Devlet Bakan olan Mikhail Gorbachev, ok radikal politikalar izlemitir. politikada Perestroika (Yeniden Yaplanma) ve Glasnost (Aklk) reformlar yaparken d politikada Reagan ile yaknlamaya balamtr. 1985-89 yllar arasnda Reagan ile Gorbachev be zirve toplants yapt. Bu zirveler ABD-Sovyet ilikilerinde kkl deiikliklere yol at. ncelikle iki lke, nkleer ve konvansiyonel silahszlanma anlamalar imzaladlar. Bunlardan en nemlisi olan INF (Orta Menzilli Nkleer Kuvvetler Anlamas), iki lkenin bu kategorideki nkleer silahlar tamamen imha etmesini dzenliyor-
23
du. Buna paralel olarak, Gorbachev ynetimindeki Sovyetler Birlii, ABD ile atmay gndemden kard. rnein, Reagann ardl olan George W. H. Bush dneminde patlak veren Irak krizinde ABD ile i birlii yapt. Sonu olarak, Reagan dnemi ABD d politikas, sekiz yl iinde sadece kinci Souk Sava deil, 45 yllk Souk Sava ve hatta 73 yllk Sovyetler Birliini bitirerek, uluslararas sistemi kkten deitirmi ve yeni bir dnem balatmtr. Yeni dnem, souk sava sonras olarak isimlendirilmitir. Bu ayn zamanda Amerikan d politikasnda yeni bir dnemin balangcdr.
Souk Sava Sonras: Yeni Dnya Dzeni topyasndan Dzensizlik Gereine

1989-1990 yllarnda Dou Bloku lkelerinin bloktan ayrlmalar ve komnist rejimlerin devrilmesi, kutuplamay sona erdirmitir. Sovyetler Birliinin 1991 ylnda dalmas, uluslararas sistemde ABDyi tek sperg hline getirmitir. Bu baarya ve konumuna gvenen ABD, souk sava sonrasnn ilk bakan olan George W.H.Bushtan balayarak uluslararas sistemde daha ok yaylmac, mdahaleci ve dntrc politikalar uygulamtr. ABDnin souk sava sonras politikasn iki alt dneme ayrmak gerekir. Birincisi 1990l yllar, ikincisi de ABDye terr saldrsnn yapld 11 Eyll 2001 ve sonras dnemdir. 1990l yllarda ABD, yeni uluslararas sistemi tanmlamak amacyla yeni bir kavram retmitir: Bakan Bushun 1990-1991 yllarnda younlukla kulland Yeni Dnya Dzeni kavram. Bu kavramn benzerlerinin 20.yzyl banda Bakan Wilson tarafndan, kinci Dnya Savandan sonra ise Roosevelt-Truman tarafndan kullanldn grmtk. Her byk savatan sonra yeni bir dnya dzeni kurmaya alan ABD, bu kez de souk sava sonrasnda ayn eyi yapmak istemitir. Yukarda da bahsettiimiz gibi, bu konuda Wilson tamamen baarsz olurken Truman ve izleyen bakanlar tam baarl olamamlard. Bakan Bush ve izleyen ABD ynetimlerinin (Bill Clinton ynetimleri) 1990l yllarda Yeni Dnya dzenini oluturmak iin ortaya koyduu politikalar gruba ayrabiliriz: Birincisi, ABD asker gcnn yaygnlatrlmasdr ki bunun ilk rnei Irakn Kuveyti igalini sona erdirmek amacyla Krfez blgesine 500.000 civarnda ABD askernin yerletirilmesidir. ABD nclnde BM Gvenlik Konseyi kararlaryla kurulan Krfez Koalisyonu, Avrupal devletleri, Sovyetler Birliini ve Orta Dou lkelerini ieriyordu. Trkiyenin de ekonomik, siyasi ve asker destekle katld Krfez Koalisyonu, Saddam Hseyin rejimine kar asker operasyon yapm, Irak malup etmi ve daha sonra da fiilen e blerek gszletirmitir. Tm bunlar, BM Gvenlik Konseyi kararlar erevesinde ama Bakan Bush ve ABDnin nclnde yaplmtr. kincisi, Krfez Koalisyonu baarsna gvenen Bakan Bush, uluslararas sorunlarn BM nclnde zlebilecei ynnde bir beklenti ortaya kard. BM kapsamnda yeni bir dnya dzeni kurulabilecei midi dodu. ABDnin asker ve ekonomik gc ile BMnin siyasi, uluslararas hukuk ve meruiyet gcnn, uluslararas sorunlarn Irak rneinde olduu gibi etkili bir ekilde zlebilecei, uluslararas saldrganlklarn ve atmalarn Mterek Gvenlik mekanizmas erevesinde nlenebileceini dnyordu. Wilson dealizminin bu kez baarl olabilecei ynnde bir anlay olutu. Bu anlay iinde hareket eden ABD, dnya apnda asker operasyonlara katlmaya balam, ABD askerleri Iraktan sonra Somaliye, Bosna-Herseke, Haitiye, Kosovaya ve nihayet Afganistana kadar birok uluslararas krize mdahil olmutur.
24
ABDnin Dnyadaki Asker Varl Asker Tesisler Bulgaristan: Bulgar-Amerikan Ortak Asker Tesisleri: Aitos Lojistik Merkezi, Novo Selo Range Almanya Irak srail: Dimona Radar Tesisi, Negev talya: Aviano Hava ss, Caserma Ederle (Vicenza), Camp Darby (Pisa-Livorno), Sigonealla Deniz Hava stasyonu Japonya: Camp Zama (Tokyo), Torii stasyonu (Okinawa), Fort Buckner (Okinawa) Kuveyt Kosova Gney Kore Deniz Kuvvetleri (Marines) Afganistan: Camp Dwyer, Camp Leatherneck, Camp Rhino, FOB Delhi, FOB Delaram, FOB Fiddlers Green, FOB Geronimo, PB Jaker Almanya: Camp Panze Kaserne, Bblingen Japonya: Marine Corps Base Camp Smedley D.Butler (Okinawa): Camp Courtney, Camp Foster, Camp Gonsalves (Jungle Warfare Training Center), Camp Hansen, Camp Kinser, Camp Lester, Camp McTureous, Camp Schwab; Futenma Hava istasyonu (Okinawa), Iwakuni Hava stasyonu (Yamaguchi Perfecture) ABD Donanmas Afganistan: Bagram Hava sahas, Shindand Hava ss, Kandahar Uluslararas Havaalan Bulgaristan: Bezmer Hava ss, Graf Ignatievo Hava ss, Almanya: Ansbach, NATO Hava ss (Geilenkirchen), Greenland: Thule Hava ss Guam: Andersen Hava Kuvvetleri ss talya: Aviano Hava ss, Sigonella Dononma Hava stasyonu Japonya: Kadena Hava ss (Okinawa), Misawa Hava ss (Aomori), Yokota Hava ss (Tokyo) Katar: Al Udeid Hava ss Singapur: Paya Lebsr Hava ss Gney Kore: Kunsan Hava ss, Osan Hava ss Krgzistan: Manas Transit Merkezi Hollanda: Brunssum Ortak Kuvvetler Komutanl Portekiz: Lajes Field (Azores) spanya: Moron Hava ss (Endls), Moron de la Frontera (Endls) Trkiye: ncirlik Hava ss ngiltere: RAF Lakenheath (Brandon, Suffolk), RAF Menwith Hill (Yorkshire Dales), RAF Mildenhall (Mildenhall), RAF Croughton (Upper Heyford), RAF Alconbury (Cambridgeshire) Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_United_States_military_bases. Kullanlan Tarih: 27.03 2012
25
ncs, ABDnin souk sava sonras ortaya kan yeni alanlara, gelimelere ve oluumlara dnk gelitirdii yeni politikalardr. Bunlarn banda, souk sava rgt olan NATOnun srekliliini salamak iin mttefiklerle birlikte yaplan yeni grev tanm geliyor. NATOnun klasik gvenlik grevi yannda, insani kurtarma, kriz ynetimi ve bar koruma operasyonlar yapmasna karar verildi. Dou Blokundan ayrlan Dou ve Orta Avrupa lkelerinin NATOya ye olmas veya NATOyla i birlii gelitirmesi saland. Bu lkelere asker, siyasi ve ekonomik destek verilmi, NATO Kuzey Atlantik Koordinasyon Konseyine ye olmulardr. NATOnun genilemesi Rusyann houna gitmese de bu memnuniyetsizlik ABDnin politikasnda bir deiiklik yapmamtr. ABD, Rusya ile kar karya gelmemek iin genilemeyi zamana yaym ve NATO-Rusya i birliini gelitirmitir. Dier yandan, Rusya ile silahszlanma antlamalar imzalanmtr: 1990da CFE (Avrupada Konvansiyonel Silahlarn ndirimi Anlamas), 1991de START I (Stratejik Silahlarn Azaltlmas Antlamas) ve 1993te START II. Nihayet ABD, Yeni Dnya dzeninin ekonomik boyutunu glendirmek iin ok tarafl kurulularn douuna nclk etmitir. ABD, Kanada ve Meksika arasnda serbest ticareti artrmak iin NAFTA (Kuzey Amerika Serbest Ticaret Anlamas) ve Asya ve Pasifikteki lkelerle i birliini gelitirmek iin APEC (Asya Pasifik Ekonomik birlii) kurulmutur. Ancak bu anlamalar, ABDnin zellikle in ve Japonya ile ekonomik ve ticari ilikilerindeki sorunlarn zmesine yetmemitir. ABD bu lkelerle ticaretinde ak vermeye devam etmi, ticaret savalar derinlemitir. ABDnin inle ilikilerinde sadece ticaret deil, indeki insan haklar sorunlar gerginlik oluturmutur. in ynetiminin, Tienenman Meydannda protesto eden rencilerin ve sivil gruplarn zerine ate amas sonucunda ok sayda sivilin lmesi, ABD tarafndan iddetle eletirilmitir. Bush ve izleyen ynetimlerin Yeni Dnya dzeni ideali hayata geirilemedi. ABD ynetimleri, ideal deerlere gre deil reelpolitik karlara gre hareket etmeyi tercih ettiler. ABDnin yapm olduu asker operasyonlarn hemen hepsinde byk lkeler arasnda ciddi anlamazlklar km, uluslararas krizler daha da gerginlemitir. Irak Kuveytten karld ama bu sefer de Irakta byk bir kriz ve sorun oluturuldu. Somali operasyonu fiyasko ile sona erdi. ABDnin nclnde imzalanan Dayton Anlamas Bosnadaki i sava durdurdu ancak Bosna-Hersekte hakkaniyetli bir dzenin kurulmasn salayamad. Dier yandan, ABD birok uluslararas sorunun zmnde yeterince ilgi ve destek vermedi. rnein, Orta Douda Filistin sorununun zm ve Kafkaslarda Ermenilerin Azeri topraklarn igalini sona erdirmek iin ciddi bir ey yapmad. Bakan George W. H. Bushun Yeni Dnya Dzeni kavramn ve baarsz olmasnn nedeSIRA SZDE nini aklaynz.
D ELM Bu nedenle, Clinton Ynetimi (1991-2000), daha dk profilli Nama uluslararas diyalog ve i birliini artrma ynnde hareket etti G-8 lkeleri (G-7 lkeleri + Rusya) arasnda i birliini gelitirmek iin alt. Uluslararas S O R U sistemde demokrasi, piyasa ekonomisi, kreselleme, insan haklar ve bar gibi deerlerin gelitirilmesine daha ok nem verdi. Clinton Ynetimi hem uluslararas ekonomik ilikiDKKAT ler hem de ABD ekonomisi asndan ok nemli drt byk ekonomik kurulua imza att: Bakan Bush dneminde imzalanan NAFTA, 1993te yrrle girdi. SIRA kalkmasna n1994te Dnya Ticaret rgtnn kuruluuna ve ticari engellerin SZDE clk etti. 1994te 18 lkeyle birlikte APECe katld. 1994te 34 lkenin katlmyla
10
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
26
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
FTAA (Amerikallar Serbest Ticaret Anlamas) kuruldu. Tm bu anlamalar, kresellemenin gelimesinde nemli rol oynamtr. Bylece Clinton Dneminde kreselleme sreci yaygnlat. Clinton Ynetimi, Arap-srail bar srecinde, Bosna-Hersek barnda ve Kosovada saldrgan Srplarn durdurulmasnda nc rol oynad. Ancak Clintonn her konudaki sylemi ile eylemi uyumlu deildi. rnein 1992de Rio de Jenerioda toplanan BM Dnya evre Zirvesinde alnan kararlar uygulamad gibi, 1997 ylnda Clinton Ynetiminin imzalad Kyoto Protokolnn uygulanmasnda ilerleme olmad. Clinton dneminde ABDnin ilgilendii sorunlardan biri, Saddam Hseyin ynetimindeki Irak sorunu ve artan ran direniiydi. Clinton, bu konuda ifte evreleme politikas, yani Irak ve rann kontrol altnda tutulmas politikas izledi. Bu balamda bu lkelere kar ambargo, snrlama, bask ve benzeri amala ekonomik, asker, siyasi ve diplomatik aralar kulland. Clinton, bu sorunlarn asker g kullanmadan zlmesinden yanayd. Bir grup Amerikal Yeni Muhafazakr entelektel, yazar ve siyasetilerden oluan Yeni Amerikan Yzyl Projesinin yeleri, 1997 ylnda Clintona yazdklar bir mektupla ABDnin asker gcn kullanarak Saddam Hseyin rejimini devirmesi ve arkasndan da Orta Douda yeni bir dzen kurmas iin talepte bulundular. Clinton, bu talebe scak bakmad ve destek vermedi. 1990larda ABD d politikasnda Yeni Muhafazakr kadronun etkisi artmt. ABD d politikasnda asker gce dayal sert g uygulanmasndan yana olan bu grup iinde silah, petrol ve Yahudi lobisinin mensuplar vard. Clinton dneminde muhalefette iken aktif ve etkili olamayan bu grup, izleyen ABD ynetiminin oluumunda ok etkili oldular. Gerek dnceleri gerekse siyasi eilimleri asndan Cumhuriyetilerin iinde bulunan Yeni Muhafazakrlar, 2000 seimlerinde Cumhuriyeti George W. Bushu, yani 1990-1991 Krfez Savan ynetmi olan Bakan SIRA desteklediler. inde Baba Bush Ynetimindeki aktrlerin de olduBushun olunuSZDE u bu grup (rnein Donald Rumsfeld, Dick Cheney, Richard Perle vd.), ABDnin Irakta bitmemi bir ii olduunu dnyordu. 2000 seimlerinin Bakan Bush ve DNELM Demokrat lider Al Gore arasnda berabere bitmesi sonucu, konu Amerikan Yksek Mahkemesine gitmi ve mahkemenin kararyla Bush bakan seilmiti. Bu kararda S O R U Yeni Muhafazakr grteki yarglarn belirleyici olduu iddia edilmitir. Bush Ynetimi ilk ylnda daha ok i politikaya younlamay, ABDnin ekonomik ve sosyal Asorunlarnn zm iin almay ve uluslararas alanda uzlaDKK T ma, anlama ve i birlii gelitirmeyi planlyordu. Ancak hem Bushun hem de ABDnin i ve d politika gndemini bir anda deitiren bir olay meydana geldi: SIRA SZDE 11 Eyll 2001 tarihinde ABDnin New York kentindeki ikiz kuleler ve Savunma Bakanl Pentagon, byk bir terr saldrsna urad. ABD tarihinde ilk defa meydana gelen bylesi bir saldr, Bush Ynetiminin i ve d politikasn radikal bir eAMALARIMIZ kilde deitirdi. 11 Eyll saldrsnn PABD d politikasna etkisiyle ilgili olarak baknz: Ramazan Gzen, K T A ABDnin Irak Sava: Yeni Muhafazakr / Demokratik Emperyalist Bir Proje, Mehmet ahin ve Mesut Tatekin (der.), II. Krfez Sava (Ankara: Platin, 2006).
K T A P
TELEVZYON
11 Eyll 2001 ve Sonras: Kresel mparatorluk Projesi, ABD majnn k ve Obamann Tamir abalar
Bakan Bush, 11 Eyll saldrlar sonrasnda kresel terrle sava amacyla yeni NTERNET bir d politika izledi. Bush, terrn doduu lkelere kar mcadele etmek istediini aklad. Bu lkeler, ncelikle 11 Eyll saldrlarn yapt iddia edilen El
TELEVZYON
NTERNET
27
Kaide ve Talibann bulunduu Afganistan iken, ardndan er geni olarak isimlendirdii Irak ve ran gibi Mslman lkeleri de ierdi. Daha da genel olarak, Bush Ynetimindeki ABD, Mslman lkelerin hemen hemen tamamn terr kayna olarak gryor, hatta Samuel P. Huntingtonun Medeniyetler atmas (1996) tezine uygun bir politika takip ediyordu. Bush, bu mcadelesine destek almak iin tm dnyaya Ya bizimlesiniz ya da terrle eklinde ar yapt. Dnyann byk blm ABDye yaplan terr saldrsna kar olduunu belirtmekle birlikte, Bushun terrle mcadele yntemine tam destek vermedi. BM Gvenlik Konseyi ve NATO gibi rgtler, ABDye yaplan saldry knadlar ve ABDye sempati gsterdiler. Ancak mttefiklerden bazlar ABDnin terrle sava yntemini eletiriyorlard. Zira Bush, terrle sava balamnda uluslararas hukuk bakmndan da olduka tartmal olan nleyici Sava Doktrinini ortaya atmt. Buna gre ABD, kendisine tehdit olarak alglad herhangi bir devlete kar saldr ve sava aabilecekti. Bu doktrinin ilk uygulamas, Afganistann igal edilmesi oldu. ABDnin nclndeki asker operasyona NATO lkeleri destek vermi ve ISAF (Uluslararas Gvenlik Yardm Gc) erevesinde Afganistana asker gndermilerdir. ABDnin Afganistan operasyonuna Rusyann da kar olmad biliniyor. ABD daha Afganistanda sava bitirmeden bu kez Iraka saldrmak iin harekete geti. SIRA SZDE Bush ve Yeni Muhafazakrlar, bu kez, Irakn nkleer silahlara sahip olduu, El Kaideyi destekledii ve demokrasinin gelitirilmesi gerektii gibi iddialar ortaya koydular. ABD konuyu bu amala BM Gvenlik Konseyine getirdiinde, Rusya, DNELM in ve Fransa destek vermedii gibi, BM Gvenlik Konseyi dndaki birok lke tarafndan da kar kld. Uluslararas toplumun nemli bir kesimi, Yeni MuhafaS O R U zakrlarn Bush ve ABDye benimsettii Irakn igali ve Saddam Hseyinin devrilmesi hedefini meru ve doru bulmad. ABDnin asl amacnn terrle sava deil, emperyalizm olduu konusunda kanaat olutu. Ancak Bush K K AYeni MuhafaD ve T zakrlar, bu muhalefete ramen, kendisini destekleyen baz Avrupal lkelerin (ngiltere ve spanya gibi sekiz AB yesi ile dier baz lkelerin) katlmyla 20 Mart SIRA SZDE 2003 tarihinde Irak igal etti ve Saddam Hseyinin Baas rejimini drd. Yeni Muhafazakrlarn beklentisi ya da plan, Irak alt ay gibi ksa bir sre iinde yeniden yaplandrmak ve ardndan er ekseni lkeleri olarak tanmladklar ran, SuriAMALARIMIZ ye ve Kuzey Kore gibi lkeleri de igal etmekti. nleyici Sava Doktrini konusuna baknz.: Tayyar Ar, Irak, ran ve ABD: A P K T nleyici Sava, Petrol ve Hegemonya (stanbul: Alfa Yaynlar, 2004). ABD, sper asker gcn kullanarak bata Orta Dou olmakVzere tm ulusTELE ZYON lararas sistemde liderliini ya da imparatorluunu gerekletirmek istiyordu. ABD, Wilsonun belirttii hukuk ve deerler gibi idealizm zerine deil, tam tersine asker g ve emperyalizm zerine oturan bir dnya dzeni kurma abasnNTERNET dayd. Bush ve Yeni Muhafazakrlar da demokrasi, zgrlk ve piyasa ekonomisi gibi deerlerin dnya apnda yaygnlamas gerektiini sylyorlard, yani aynen Wilson gibi idealleri savunuyorlard. Ancak bu sylemleri eylemleriyle tutarl deildi. Zira bu idealleri i birlii, diyalog, kurallar ve diplomasi gibi bar yntemler kullanarak veya Birlemi Milletler iinde uluslararas konsenssle deil, ABDnin tek yanl ve saldrgan d politika yntemi ile salamaya alyordu. Demokrasi ve zgrlk gibi deerleri g ve zorbalkla yaymaya alma iddias, retorikten teye gitmedi.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
28
Bu yntem ve uygulamalar, doal olarak, tm dnyadan byk bir tepki ekti. Bata Irakta, ABDye kar byk bir direni oldu. Hem Irak iinden Snniler ve dier kesimler ile Irak dndan gelen savalar hem de ran gibi komu lkeler, ABD igaline kar mcadele ettiler. Bu direni ve mcadele, ABDye byk bir maliyet dourdu. ABDnin karlat maliyeti e ayrabiliriz: Birincisi, ABD, uluslararas toplumun byk bir ksm nazarnda prestijini ve sempatisini kaybetti. PEW irketinin deiik lkelerde yapt kamuoyu yoklamalarnda ABD kartlnn ykseldii grld. kincisi, ABD, ok byk asker, insan, ekonomik ve mali kayplarla karlat. Bu kayplarn ABDyi 2008 ylndan itibaren mali ve ekonomik krize soktuu ve bunun tm dnyaya yayld kabul ediliyor. 2008 ylndan itibaren ABDde balayan mali ve ekonomik kriz, hzla uluslararas ekonomik krize dnt. Avrupa Birlii lkeleri ve dier pek ok lke, bu krizden olumsuz etkilendi. ncs, ABD Irakta yeni bir dzen kuramad gibi, Irak ve evresindeki lkelerde (zellikle Lbnan, Filistin, Trkiye ve dierlerinde) istikrarszl artrd. rann yannda Rusya ve in, ABDnin igaline kar olan gruplar desteklediler. Bylece Orta Dou blgesinde ABDnin varl sarsld. Tabii ki bunlar arasnda en nemli olay, Arap-srail sorununun daha da ktlemesi oldu. Bush ile srail Babakan aron arasndaki sk i birlii, srailin Filistine saldrlarn artrd. Bush Ynetiminin sraile verdii ak destek hem sorunu daha zmsz hle getirdi, hem de Filistindeki Hamas ve dier Filistinlilerin rana yaklamasna neden oldu. Sadece ran ve Hamas deil, blgedeki ABD mttefiklerinde bile, srail ve ABD kartl ykseldi. Bunlardan biri olan Trkiyedeki ABD kartl yle bir noktaya geldi ki, lkede ABDyle savamay dnen grler kt. Bu durum karsnda ABD iinde de Busha kar muhalefet balad. Bunlardan biri de Baker-Hamilton Raporu idi. Rapor, ABDnin Irak dolaysyla byk kan kaybettiini, bunun durdurulmas gerektiini tavsiye etti. Bu tavsiye erevesinde hareket eden Bush, son iki ylnda nemli admlar att. Bu admlardan ilki, ABD askerlerinin Iraktan ekilmesi karar, ikincisi de Irakn toprak btnl iinde yeniden yaplandrlmas stratejisi idi ki bunun iin Trkiyeden de destek almaya balad. 5 Kasm 2007 tarihinde iki lke arasnda yaplan anlama erevesinde Trkiye ve ABDnin Irakn yeniden yaplandrlmas ve PKK bata her trl terrle mcadele konusunda i birlii sreci balad. Ancak bu sre, zaman ve gc yeterli olmad iin Bush tarafndan deil, onun ardl olan Bakan Obama tarafndan yrtlmtr. Bakan Obamann d politikas, kendinden nceki byk oranda olumsuz d politikay deitirme amac zerine olutu. Obama, ilk dneminde (2009-2012) Bushun tersi ynde admlar atmaya alt. Bunlardan en nemlileri unlard: ABD d politikasn tek tarafl olmaktan karp tekrar uluslararas aktrlerle ok tarafl i birlii yapmaya alt. Bu erevede AB, Rusya, in gibi kstrlm byk glerle diyalogu artrmaya alrken ayn zamanda blgesel dzeyde bar giriimlerinde bulundu. Obama Ynetimi, kendinden nce balayan uluslararas ekonomik ve mali krizi amak iin bir yandan i politikasnda dzenlemeler yaparken dier yandan da uluslararas ekonomik aktrlerle i birliini gelitirdi. G-20 adyla dnyann en gl 20 ekonomisiyle i birlii yaparak uluslararas ekonomik krizi nlemeye ve kresel ynetim oluturmaya alt. Ancak ilk dneminde bu sonucu henz alabilmi deildi. kinci olarak, Bakan Obama terrle sava politikasnda nemli deiime gitti. Her eyden nce, El Kaide liderini ldrerek, en azndan zihinlerdeki terr tehdidini yok ederek byk bir prestij kazand. Paralel olarak slam dnyasyla diyalog
29
kurarak ABDnin slam dnyasndaki olumsuz imajn dzeltmeye alt. ranla nkleer sorunu zmek iin 5+1 lkeleri (ABD, Rusya, in, ngiltere, Fransa + Almanya) olarak ranla diyalog kurdu. Byk Orta Dou olarak bilinen blgede SIRA SZDE krizlerin zm iin giriimlerde bulundu. Bu srete Trkiye ile i birlii yapt ve Model Ortaklk kavram erevesinde Irak, ran, Kafkaslar, Arap-srail ve dier sorunlarn zm iin Trkiyeye destek verdi. 2010 ylnda yaplan giriimlerin DNELM bazsndan ksmi olumlu sonular alnd ama oundan olumsuz sonular alnd. Obamann 2009-2012 dnemi bakanlk performansna baktmzda, ABD d S O R bu politikasna iyimserlik getirmeye altn syleyebiliriz; ancak U hedefinde baarl olduunu syleyemeyiz. Zira, Iraktan asker ekmek; terre kar sava anlayn dntrmek ve slam lkeleriyle yaknlamak gibi baz K A T D K olumlu admlarna karn, temel uluslararas sorunlar zmekten uzak kald. rnein, global ekonomik-mali krizin zmnde ciddi bir baar salayamad; ki Devletli FilisSIRA SZDE tin formln srail engeli nedeniyle uygulayamad; ranla ilikilerde iyimser bir hava oluturamad; Afganistana bar, gvenlik ve istikrar getiremedi. Sonu olarak, Obama yimserlii beklenen sonular veremedii iin, byk bir hayal krkAMALARIMIZ l oldu. ABD-Trkiye arasndaki Model Ortaklk hakknda baknz: Ramazan Gzen,P Trkiyenin K T A ABD Politikas 2009, Burhanettin Duran, et.al. (der). Trk D Politikas Yll 2009 (Ankara: SETA Yaynlar, 2009).
TELEVZYON
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Obama Ynetiminin son ylnda (2011de), ABDyi de derinden etkileme potansiyeli olan Arap Bahar gelimeleri meydana geldi. Tunus, Msr, Libya ve Suriyede meydana gelen olaylar, ABDyi de ilgilendiriyordu. Ancak Obama Ynetimi bu sNTERNET rete gemiten farkl olarak, srailin de savunduu blgesel istikrardan yana, yani deiim kart bir tutum deil, tam tersine, deiimden yana tavr almtr. Obama, Mbarek bata olmak zere diktatrlerin gitmesini istedi. Ancak bu deiim srecine dorudan veya ak bir ekilde mdahil olmad, geri planda durdu. rnein, Libyada Kaddafinin saldrlarn durdurmak iin BM Gvenlik Konseyinin 1970 ve 1973 sayl kararlar erevesinde yaplan asker operasyona, rnein Irakn igalinde olduu ekilde n planda katlmamtr. Obama, NATOnun Libyada operasyonuna yeil k yakm, ABD asker teknolojisinin ve malzemesinin kullanmn salam ama rnein Irakta olduu gibi dorudan bir asker operasyona nclk etmemitir, destek vermemitir.
SIRA SZDE Sizce, souk sava boyunca ortaya konulan ABD bakanlk doktrinleri iinde en belirleyici olan iki tanesi hangileridir ve niin?
DNELM S O R U
NTERNET
11
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
30
zet
A M A
ABDnin uluslararas sistem ile etkileimini aklamak Uluslararas ilikileri ve sistemleri ekillendiren balca aktrler byk ya da sper glerdir. ABD ve uluslararas sistem en azndan son yzylda birbiriyle etkileim iinde olmutur. ABD, ncelikle 19.yzyln sonundan itibaren uluslararas sisteme entegre olmu, daha sonra 20.yzyl boyunca dnya politikasnda ok belirleyici bir rol oynam, srelere ve kurumlara ekil vermitir. Dier yandan ABDnin kendisi de uluslararas sistemdeki gelimelerden etkilenmitir. Avrupada, Pasifikte ve Latin Amerikada meydana gelen sorunlar, ABDyi bu sorunlarla ilgilenmesi iin harekete geirmitir. Bu etkileim srecinde ABD, bir sperg olarak sadece pratik uluslararas olaylar ve gelimeleri deil, ayn zamanda onun anlalmasn salayan uluslararas ilikiler literatrn de etkilemitir. Bu nedenle, uluslararas ilikiler ile ilgili kavramlar, teoriler ve modeller genellikle ABDli yazarlarn ve akademisyenlerin perspektifinden retilmitir. rnein, Realizm ve dealizm gibi okullar veya teoriler, byk lde Amerikan menelidir.
A M A
ABD d politikasnn g kaynaklarn tanmlamak ABDnin uluslararas ilikileri ve sistemi bylesine etkileyebilmesinin temel nedeni elbette ki dier aktrlere gre daha iyi g kaynaklarna sahip olmasdr. ABDnin 19. ve 20. yzyllarda gelitirdii somut ve soyut g kaynaklar veya kapasiteleri, onu dier lkelerden daha avantajl hle getirmitir. ABDnin en etkili somut g kaynaklar; jeopolitik konumu, nfus ve corafi bykl, ekonomik retimi, ordusu ve silah teknolojisi iken en etkili soyut g kaynaklar ise siyasal sistemi yani Bakanlk ve Federal devlet modeli, liberal deerleri ve Yeni Ulus imajdr. Bu g kaynaklarnn kullanmnda etkili olan ABD d politika stratejileri de ok nemli bir faktrdr. ABD ynetimlerinin ve bakanlarnn gelitirmi olduu yalnzclk, g dengesi ve angajman stratejileri, ABDnin ncelikle kendi blgesinde ama ayn zamanda Avrupa ve dnyada etkili olmasn salamtr. ABDnin d politika stratejileri, ona hem kendi blgesinde hem de dnya politikasnda yaylmasna yardmc olmutur. Bu durum, aslnda ABDnin Realist ve dealist ekolleri, pragmatik bir ekilde kullanabilmesiyle de ilgilidir.
31
AM A
ABDnin uluslararas sistemin ekillenmesinde oynad roln aamalarn aklamak Uluslararas bir aktr olarak ABDnin kendisi, uluslararas sistemdeki gelimelerin bir rn olarak ortaya kmtr. ABDnin ngiliz smrgeciliinden kurtuluunda Avrupadaki g dengesi mcadelesi, zellikle ngiltere ile Fransa arasndaki rekabet ok byk bir rol oynamtr. znde bir Avrupa, Anglo-Sakson medeniyetinin rn olan ABD, bamszln kazandktan sonra da Avrupadaki dengeleri kullanarak srekli genilemi ve bir sperg hline gelmitir. Avrupadan edindii gc, daha sonra Avrupa dengelerini deitirmek veya korumak iin kullanmtr. 19.yzyl boyunca Monroe Doktrini ile resmen uygulad yalnzclk stratejisi sayesinde Latin Amerikada ve Asyada etki alan oluturan ABD, 20.yzylda angajman ve g dengesi stratejilerini kullanarak dnya apnda yaylmtr. Birinci Dnya Sava sonrasnda Wilson dealizmi ile kinci Dnya Sava sonrasnda ise Truman Realizmi ile uluslararas sistemde yeni kurumlara, kurallara ve politikalara imza atmtr. ABD, Souk Sava boyunca Bat Blokuna nclk ederek Sovyetler Birliinin liderliindeki Dou Blokuna kar mcadele etmi ve en nihayetinde souk savan galibi olmutur. Souk Savan sonrasnda ise ABDnin hem dnyada dzeni kurmakta baarl olamadn hem de 11 Eyll 2001 saldrs sonrasnda Afganistan ve Irak operasyonlar ile byk bir kan kaybettiini syleyebiliriz.
A M A
ABDnin dnyada ideal bir dzen kurma abalar ile bu abalarn sonularn deerlendirmek ABD, Birinci ve kinci Dnya Savalarna katlm ve sonrasnda gelitirdii liberal-ideal projeler ile uluslararas sistemde dzen kurmaya almtr. Birinci Dnya Sava sonrasnda Wilson lkeleri erevesinde ksmen sonu alabilirken kinci Dnya Sava sonrasnda Liberal Uluslararas Dzen kuruluunda daha etkili olmutur. BM, IMF, Dnya Bankas gibi kurumlar ve rejimleri kurmutur. Ancak bunlar, Sovyetler Birlii ile souk savan kmasna engel olamamtr. 1945ten 1990a kadar devam eden Souk Sava boyunca ABD, Bat Blokunun liderliini yapm Dou Blokunu evreleme Politikas ile durdurmaya almtr. ABD, bu mcadeleden sonu itibaryla baarl olarak kmtr. nk souk savata nce Dou Bloku dalm, daha sonra da Sovyetler Birlii ortadan kalkmtr. Bu baarda ABDnin Sovyetlerle yapt asker, ekonomik, siyasi ve ideolojik mcadelenin ok byk rol olmutur. Souk sava sonrasnda ABD, uluslararas sistemde dzen kurma abasna devam etmitir. nce (Baba) Bakan George W. H. Bush, 1990dan sonra Yeni Dnya Dzeni kavramyla ne km fakat baarl olamam; daha sonra da (oul) George W.Bush, 11 Eyll sonrasnda ABD imparatorluunu kurmaya alm fakat hem Afganistanda hem de Irakta istedii sonular tam olarak elde edememitir. Bushlarn baarszlklar onlar izleyen, srasyla 1990larda Bill Clinton ve 2009dan sonra Barack Hussein Obama tarafndan telafi edilmeye allmtr. Her iki bakan da Bushlardan farkl olarak, uluslararas sistemi ABD tek-tarafll yerine tm uluslararas aktrlerle ok-tarafllk anlayyla ekillendirmeye almlardr.
32
Kendimizi Snayalm
1. ABDnin uluslararas sistemde etkili olmasnda aadaki faktrlerden hangisi en az rol oynamtr? a. Asker yetenekleri b. Bakanlk sistemi c. Misyonerleri d. Liberal ilkeler e. D politika stratejileri 2. ABDnin bamszln kazanmasndaki en etkili faktr hangisidir? a. Anti-Smrgecilik b. Kendi kendini ynetme hakk c. Bamszlk Bildirgesi d. Fransa-ngiltere rekabeti e. Fransz devrimi 3. ABDnin Avrupadaki ve dnyadaki mevcut g dengelerini kullanarak dnyaya yaylmasn salayan anlaya ne denir? a. Emperyalizm b. Realizm c. Merkantilizm d. Pragmatizm e. Angajman 4. Monroe Doktrininin esas/birincil amac nedir? a. Bakan Monroenun siyasal ideallerini gerekletirmek. b. ABD ve Avrupay birbirlerinin sorunlarna karmasn nlemek. c. ABDnin Latin Amerikada etkinliini artrmak. d. ABDnin dnyaya almasn salamak. e. ABDyi sperg yapmak. 5. Aadakilerden hangisi Wilson dealizminin uluslararas sisteme getirdii yeniliklerden biri deildir? a. Demokrasinin d politika yapmndaki nemi b. Uluslararas i birlii ile bar arasndaki ilikiyi kurmas c. Uluslararas rgtlenmenin nemi d. Kendi kendini ynetme hakk e. nsan hak ve hrriyetlerinin nemi 6. Wilson dealizminin baarsz olmasnn balca nedeni nedir? a. ABD Kongresinin yalnzclk stratejisini tercih etmesi. b. Bakan Wilsonun ortaya koyduu ilkelerin tutarsz olmas. c. Avrupal lkelerin bu idealizmi kabul etmek istememeleri. d. ABDnin Wilsonun ideallerini uygulayacak g kaynaklarna sahip olmamas. e. Yukardakilerden hibiri. 7. 1929 Byk Ekonomik Buhrannn uluslararas sisteme etkisi bakmndan aadaki kavramlardan hangisi geerli deildir? a. Ekonomik karlkl bamllk olgusu b. Faizm c. Nazizm d. Mterek Gvenlik Sistemi e. kinci Dnya Sava 8. ABDnin kinci Dnya Sava iinde ve sonrasnda angajman politikas uygulamasnda barol oynayan faktr hangisidir? a. Almanya ve talyann saldrgan politikalar b. Sovyetler Birliinin komnizmi yayma abas c. ABDnin uluslararas sisteme entegre olma arzusu d. Japonyann Pasifikte yaylmac politikas e. ngilterenin ABDden yardm istemesi 9. Aadakilerden hangisi Yeni Muhafazakr kadronun etkisi altndaki Bush Ynetimin amalarndan biri deildir? a. srailin blgede etkili olmasn salamak. b. Orta Douda rejim ve statko deiiklii yapmak. c. Trkiyeyle i birliini glendirmek. d. ABDyi dnya imparatoru yapmak. e. Wilson dealizmini hayata geirmek. 10. George W. Bushun d politika anlay ile Barack Hussein Obamann d politika anlay arasndaki balca fark aadakilerden hangisidir? a. Uluslararas i birliine nem vermek. b. ABD karlarn gerekletirmek. c. Uluslararas sistemde deiiklik yapmak. d. ABD asker gcne nem vermek. e. ABD ekonomik gcne nem vermek.
33
Yaamn inden
Aada ABDnin dnyadan nasl algland ile ilgili bir rnek verilmektedir. Her ne kadar aadaki rnek Trkiyede bir ngilizce kursundan alnm olsa da, ABDnin uluslararas sistemdeki konumuyla ilgili olarak dnyadaki byk bir kitlenin alglamasn temsil eder. ABD; uyumayan ehirleri, dnyann gznn stnde olduu bakenti, ok konuulan bakanlar, kltr mozaii, gemii ve tm bunlarla, milyonlarca insana birok ynden gelecek vadeden bir lke. Amerikann tarihi 1492den balyor ve o keifle bugne kadar uzanp, binbir ulustan insan iin; eitim, i ve hayat kaps oluyor. Ve ite bu yzden hayaller, ryalar ve frsatlar lkesi Amerikann ta kendisi. Sinema, mzik, teknoloji, politika bu lkenin can damar olmakla birlikte ayn zamanda dnyann her yerinden binlerce rencinin, niversite ve dil renmek iin setii, gitmek iin yllarca hayal kurduu ve doru karar dorultusunda setii bu ABDyi, ne biz burada iki sayfalk yazyla anlatabiliriz, ne de siz orada okumann farkn anlayabilirsiniz. Gitmek, grmek, okumak gerek. Tabii eer gerekten dil eitimi almak istiyorsanz. ddial oldu biliyoruz ama, ngilizce dil veya niversite eitiminin kalbi dnyann her ynden gl bu byk lkesinde atyor. Peki, nasl bir lkedir Amerika? Nfusu 250 milyondan fazladr. Son 20 yl iinde pek ok insan ABDye i ve eitim iin g etmitir. ehirleri arasnda nfus bakmndan en by Byk Okyanus kysndaki Californiadr. Atlas Okyanusu kysndaki New York eyaleti ikinci, Coloradoda ise lkenin gsterdii artn hemen hemen iki kat orannda bir nfus art olmaktadr. Bir gney eyaleti olan ve gzel iklimi ile tannan Floridann nfusu 1960tan bu yana % 100 orannda artmtr. New York ehri Amerikann en byk ehri ve dnyann en byk limandr. lkenin bakenti Washington yaklak 637.000 nfusa sahiptir. ABD iin dnya milletlerinin karm diyenler haksz saylmazlar. Yzyllardr dnyann her yerinden g alan lke en ok ngiliz, sko, talyan, Alman, Fransz ve spanyollar ile kaynamtr. Tabii bu kaynama kltrel mozaini tahmin edilemeyecek kadar ok zenginletirmi, btn rklar, gelenekleri, kltrleri birletirmitir. Halkn eitim seviyesi olduka yksektir ve eyaletlerin bir ounda 7-16 ya aras iin eitim parasz ve mecburidir. Okul ve niversitelere kaytl rencilerin says 60.000.000 kadar olmakla birlikte, yabanc dillere verilen nem artmakta ve rencilerin dier milletlerle eitli kltrler hakknda bilgilerinin geniletilmesine allmaktadr. Amerikada 3600 civarnda (devlet, zel) yksek retim okulu bulunmaktadr. Amerika dnyann en iyi dil okullar ve niversitelerine ev sahiplii yapmaktadr. Hayat, hem ok gzel, hem de zordur. Byk ehirlerde (her byk ehirde olduu gibi) su oran yksektir. Bu yzden dikkatli olunmas gerekir. Tabii durum gznz korkutmasn, nk emniyet gleri olabildiince nlemlerini alm durumdadr. nsanlar, lkenin kendisi gibi ok karakterlidir. Binlerce farkl ulustan g alm bir lkenin, bu uluslarn kltrlerinden byk paylar almaya hakk vardr elbette. Ama herkesin bildii bir ey vardr ki, Amerikan halknn en byk dmanlarndan biri obezitedir. nk ok fazla fast food, krmz et, domuz eti ve kzartma tketirler. ok kltrll sayesinde bir ok farkl etnik tatlar deneyebilirsiniz ama fast food kltrnden uzak durmanz tavsiye ederiz. Byk ehirlerde bir ok etnik restoran ve lokanta bulabilirsiniz. Buna Trk iletmelerde dahil tabii... Kaynak: http://www.dilokulurehberi.com/ulkeler/amerikabilgi.html#genelbakis
34
Okuma Paras
DNYADA ABD HAKMYETNN SONU GELD in, Rusya, Hindistan, Brezilya ve Trkiye gibi lkeler kendi karlar ve deerleri dorultusunda ABDye kar durmay ve ykselen birer g olmay baard. ABD Bakan Barack Obama bundan bir yl nce greve geldiinde lkesinin yeni d politika anlaynn en nemli maddelerinden birinin haydut devletlerle diyaloga geilmesi olduunu aklamt. Ancak bugn Obamann Burmadan Kuzey Koreye, Venezelladan rana kadar uzatt elinin skl yumruklarla karlatn sylemek yanl olmaz. Birlemi Milletler (BM) eski Genel Sekreteri Kofi Annann zel yardmcln yapm olan Nadir Musevizadeye gre, Obamann diyalog politikasnn baarsz olmasnn nedeni Washingtonn dnya dzeninin deitiini henz anlayamamas. Newsweek iin bir makale kaleme alan Musevizade, in, Rusya, Hindistan, Brezilya ve Trkiye gibi lkelerin oktan bu deiikliin farkna vardn savundu. Bu lkeler bu sayede kendi karlar ve deerlerini savunarak gerek birer g hline geldiler. Sovyetler Birliinin yklndan sonraki dnemde ABDnin dnya hakimiyetine en byk engeli de bu lkeler kard. Musevizade bugn Bat deerleriyle tanmlanan uluslararas kamuoyu fikrinin zayfladn ve ABDnin de pek ok baka lke tarafndan haydut devlet olarak grlebileceini belirtti. Ykselen Gler Yaramazlarn Yannda Bugn Washingtonn baka lkeleri kendi gndemi etrafnda bir araya toplayp, liderlik etme ans ok zayf. Gl, kaynam bir uluslararas kamuoyunun yokluunda da ABDnin gemiin haydut devletleri zerine yapt bask tersine tepecek gibi grnyor. Batnn abalar yznden bu devletlerin aralarndaki ilikiler gittike yaknlayor. Burma Kuzey Koreyle nkleer silah anlamalar yapyor, ran Suriyeyle dostluunu perinliyor, Venezuelayla Kba dost oluyor. Dahas Trkiye, Brezilya, in ve Rusya gibi ykselen meru gler de bu nispeten zayf yaramazlarn yannda yer aldklarn gizlemiyor. Washington haydut devletleri cezalandrmaya altka rakipler, bu devletlerle yatrm ve savunma anlamalar yapyor. inin Burmada, Rusyann randa, Brezilyann da Kbadaki yatrmlarnn boyutlar herkese biliniyor. Kresel ynetiimin kilit kurumlar olan BM Gvenlik Konseyi, Dnya Bankas ve Uluslararas Para Fonunun (IMF) bu ykselen yeni glere karar mekanizmalar iinde yer vermekte gnlsz davrandklarn hatrlatan Musevizade, dolaysyla bu lkelerin bu kurumlardan kan yaptrm nerilerini destekleme ihtiyac hissetmediklerini ifade etti. Lula ve Erdoan D politikada bamszlklarn son dnemde kazanan bu lkeler konumlarnn altn her gn daha kaln bir biimde iziyor. Ksa bir sre nce Brezilya Cumhurbakan Lula da Silva, Mahmud Ahmedinecadla birlikte yapt aklamada syledii, Bakalarnn da bizim dndmz gibi dnmeleri gerektiini dnmeye hakkmz yok cmlesi Bat dnyasnn dndaki lkelerde ABD liderliindeki Bat politikalarna gre daha fazla destek gryor. Babakan Recep Tayyip Erdoan da Luladan birka gn nce Ahmedinecad Trkiyede arlam ve rann nkleer programnn barl amalar iin olduuna srar etmiti. Bat basn da tahmin edilebilecei gibi hem Lulay hem de Erdoan demokratik deerlere ve kresel dayanmaya ihanet ettikleri iin eletirmiti. Musevizade bu eletirilerin nemli bir noktay kardn savundu. Lula ve Erdoan gibi demokratlar Ahmedinecadn yannda durarak Tahran hkmetinin protestocular zerindeki basksn destekleyip, nkleer program gizlemeye almyor. Trkiye ve Brezilya liderleri, asl haydutlarn kim olduunun belirlenmesinde sz sahibi olmak iin niyetli olduklarn ve glerinin buna yeteceini ortaya koymak istiyor. Washington Tepkili Elbette ki dnyann arlk merkezindeki deiiklik en ok Washington tarafndan tepki gryor. Obamann sac rakipleri yaananlar er eksenine verilen tavizlerin kant olarak grrken, solcular ABDnin insan haklar ajandasna ihanet edildiini savunuyor. ABDnin haydut devletleri yalnzlatrma politikasnn byk bir hata olduunu belirten Musevizade, bu lkelerle ortaklk kurulmasnn hem gvenlik hem de insan haklar politikalar asndan daha verimli sonular getirebileceini savundu: Trkiye, Hindistan, in gibi lkeler bu ynde politikalar gelitirmeye balad bile. Washingtonn da en ksa zamanda bu gerein farkna varmas gerekiyor. Kaynak: http://www.timeturk.com/tr/2010/01/30 /dunya-da-abd-hakimiyetinin-sonu-geldi.html. 30 Ocak 2010 Cumartesi - 15:13
35
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. c 2. d Yantnz yanl ise ABD D Politikasnn G Kaynaklar konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Smrgeden Bamszla ve Olgunlamaya, 1776-1789 konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Amerikan Ktasnda Yaylma ve Sava, 1790-1864 konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Amerikan Ktasnda Yaylma ve Sava, 1790-1864 konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Birinci Dnya Sava ve Sonrasnda deal Dzen Aray konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Birinci Dnya Sava ve Sonrasnda deal Dzen Aray konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Birinci Dnya Sava ve Sonrasnda deal Dzen Aray konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Souk Sava Dnemi: Sovyetlerle/Komnizmle Mcadele, Dnyaya Genileme konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Souk Sava Sonras: Yeni Dnya Dzeni topyasndan Dzensizlik Gereine konusunu gzden geiriniz. Yantz yanl ise 11 Eyll 2001 ve Sonras: Kresel mparatorluk Projesi, ABD majnn k ve Obamann Tamir abalar konusunu gzden geiriniz.
Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Uluslararas likiler disiplini, genel olarak Batl ama daha ok ABDli yazarlarn ve dnrlerin etkisi altnda gelimitir. Uluslararas likiler almalarnn ilk kez ngiltere ve ABDde yaplmaya balam olmas nedeniyle bu alandaki kavram, teori ve konular da onlarn etkisi altnda gelimitir. Bu durum, esasen ABDnin 20.yzyl boyunca uluslararas ilikiler ve sistemdeki gelimeler zerindeki etkisinin, paralel bir ekilde bilimsel almalara ve literatre de yansmasyla ilgilidir. ABDnin dnya bilimine ve literatrne katks, uluslararas ilikiler literatrne ve almalarna da yansmtr. ABDli uzmanlarn gelitirdikleri dnceler ve kavramlar, genel olarak uluslararas ilikiler analizinde kullanlmtr. ABDnin asker, ekonomik, siyasi ve dier alanlardaki stnl, uluslararas ilikiler konusundaki kitaplar, makaleler ve dier akademik almalarda da grlmtr. Dnyay ve uluslararas sistemdeki gelimeleri Amerikan perspektifinden analiz eden bu yazarlar, doal olarak Amerikan kavramlarn kullanmlardr. Bu nedenle, Uluslararas likiler disiplinin bir Amerikan disiplini olduunu iddia eden yazarlar olmutur. Bylece retilen Amerika kaynakl eserler, ngiliz dilinin de gcyle dier lkelerdeki uluslararas ilikiler almalarna kaynaklk etmitir. nk dier lkelerin yazarlar ve akademisyenleri kendileri orijinal almalarn retmek yerine, ABDli veya Batl yazarlarn eserlerini takip etmiler, onlarn bilgilerini olduu gibi dn almlardr. rnein, Trkiyede okutulan Uluslararas likiler ders kitaplarnn hemen hepsi de ABD ve ngiltere kaynakldr. Sra Sizde 2 Bu soruya farkl uzmanlar farkl cevaplar retebilir. Kanaatime gre, aslnda tek bir faktre indirgenemez; ama bunlar arasnda en nemlisi, ABDnin gelitirmi olduu liberal deerler ve politikalardr. Zira ABDnin gerek federal devlet yaps ve ekonomik gelimesi gerekse d politikada sahip olduu hedefler, liberal felsefeye dayanmtr. yle ki ABDnin kurulu dneminden balayarak tm yaps, liberal felsefenin kaynaklk ettii ngilterenin etkisi altnda gelimitir. 13 ngiliz kolonisi bu sayede dier Avrupal kolonilere gre daha ok cazip ve etkili olabilmitir. ABD Anayasas, liberal bir temel zerine ina olmu, liberalizmin en nemli iki gesi olan zgrlk ile i birlii faktrlerini bir araya getirerek, ABD iin bir sinerji dourmutur. Ayn ekilde,
3. d
4. b
5. e
6. a
7. d
8. c
9. c
10. a
36
bu siyasal zemin zerine hareket eden ABD, d politikasnda benzer bir izgi takip etmitir. ABD d politikas da bir yandan liberal deerler olan serbest piyasa, demokrasi, hukukun stnlne sahip lkeleri desteklemi, dier yandan da bu deerlere uygun uluslararas kurum ve kurallarn oluumunda etkili olmutur. Ama ABD bu deerlerin uygulanmas konusunda her zaman ayn dzeyde baar salayamamtr. ABD asker gc, bu deerlerin savunulmas iin kullanld gibi, Amerikan emperyalizmine hizmet edecek ynde de kullanlmtr. rnein, Bosnada Srplar durduran da ABD asker gc, Irakta Saddam Hseyin diktatrln deviren de ABD asker gc olmutur. Ama ilkinde bir lkeyi savunmu, ikincisinde ise bir lkeye kaos ve anari getirmitir. Sra Sizde 3 Amerikan bamszlnn kazanlmasnda hem 13 koloninin kendi ayaklar zerinde durabilecek kadar gce sahip olmas hem de Avrupadaki ngiliz-Fransz rekabetinin ve dengesinin Fransa tarafndan bamszlk ynnde kullanlmas rol oynamtr. Eer 13 koloni, kendi kendini ynetecek yeteneklere sahip olmasalard savaacak asker ve ekonomik imknlar olmasayd ve en nemlisi sava yrtecek etkili bir liderlie sahip olmasayd bamszlk iin giriimde bulunamazlard. Ama dier yandan, eer Avrupadaki dengeler ABDnin lehine olmasayd zellikle Fransann ngiltere ile rekabetinde stn olabilmek iin 13 koloniye destek vermeseydi bamszlk talebi ngiltere tarafndan bastrlabilirdi. Sra Sizde 4 Amerikan deerleri, znde liberal deerlerdir. ABDnin gelitirdii ekonomik, siyasal, kltrel ve sosyal deerler, ncelikle kendi iinde baar getirmi, ayn zamanda dier lkeler zerinde etkili olmutur. ABDnin ngiliz smrgesinden kurtulmas, dier smrgelere ilham kayna olmu ABD Bakanlk Sistemi, anayasa modeli, cumhuriyet rejimi ve dier baarl uygulamalar, Yeni Ulus anlaynn geliimine kaynaklk etmitir. Zira bu yzyllarda, Avrupada monari, ulusuluk, dier blgelerde ise smrgecilik yaygnd. ABDnin bu zgrlk ve egemenlik baars, ilk ve hzl etkisini Fransa zerinde gstermi Fransz htilalinin fitilini atelemitir. Bylece ABD, 19.yzyln bandan itibaren Avrupadaki gelimeleri etkilemeye, dengeleri deitirmeye ve sistemleri belirlemeye balamtr. Ancak bunun en etkili ve somut sonular, 20.yzylda Birinci ve kinci Dnya Savalar srasnda ve sonrasnda grlmtr. ABD hem dnya savalarnn
sonularn belirlemi, yani Anglo-Sakson ve liberal Batl lkelerin sava kazanmasn salam hem de sava sonrasnda yeni kurum, kural ve srelerin oluumunda barol oynamtr, yani Milletler Cemiyeti ve Birlemi Milletler gibi evrensel rgtlerin ve ilkelerin kurulmasn salamtr. Her ne kadar bunlar, her zaman baarl bir ekilde yrtlememi olsa da kayda deer bir ekilde dnya politikasn etkilemitir. Sra Sizde 5 Bakan Monroe, esasen Bakan Washingtondan beri geerli olan bir ABD d politika anlayn, resm bir Amerikan d politika stratejisi hline getirmitir. Yalnzclk stratejisi olarak bilinen anlay, bazen yanl anlalmaktadr. Yani, sanki ABD bu strateji ile Avrupa ilerinden uzak durmu, kendi kabuuna ekilmi ve dndaki gelimelere ilgi duymam gibi yanl bir alglama vard. Halbuki Monroe Doktrini, esasen ABDnin Avrupa ileri ve sorunlar ile uramak yerine, ncelikle kendine yakn blgelerde etkili olmaya almak istemitir. 1823 Monroe Doktrini sonras dnemde ABD, Latin Amerikada asker, ekonomik, diplomatik olarak daha etkili olmutur. Ayrca Monroe Doktrini, ABDnin Avrupadan tamamen izole olduu anlamna da gelmez. Dier bir deyile, ABD, Monroe Doktrini dneminde yalnzclk stratejisi erevesinde, Latin Amerikada sert g kaynaklar kullanarak etkili olmu Avrupada ise daha ok yumuak g kaynaklar kullanarak etkili olmaya almtr. Sra Sizde 6 sava, ABD iin ciddi bir blnme riski dourmu ancak Kuzeylilerin yani bugnk ABDnin kazanmas sonucunda olumlu sonular dourmutur. sava sonrasnda ABDnin ekonomik, asker ve siyasi gc daha da artmtr. Bu artta klelik dzeninin kalkmas ve bylece Afrikadan ve Latin Amerikadan getirilen insanlarn retime katlm daha etkili olmutur. sava, kriz ayn zamanda bir frsattr szn dorulayan bir rnek olarak verilebilir. sava krizini aan ABD, buradan ald dersler ve kazanlarla daha gl hle gelmitir. sava sonras ABDnin ekonomik retimi artm, sanayilemesi gelimi, asker yetenekleri genilemi, siyasal btnl kuvvetlenmitir. Bu baarlar, en nihayetinde ABDnin d politikasnda daha da yaylmac olmasna katk yapmtr. ABD Bakan Lincolnun baarl bakanlk tecrbesi, ilerleyen dnemlerdeki bakanlarn nemini ve etkisini artrmtr.
37
Sra Sizde 7 Wilson lkeleri, z itibaryla elbette ki ABD tecrbesinin ve politikasnn bir rndr. Wilson lkeleri, yine z itibaryla liberal deerlerden ortaya km bir dizi nermelerden oluan bir yol haritasdr. Wilson lkeleri, ABDnin siyasi anlaynn uluslararas sisteme uyarlanma giriimi ve abas olarak grlebilir. Bu nedenledir ki ncelikle ABDnin kendi tercih, kar, beklenti ve hedeflerini salamay amalar. Bu hedeflerini gerekletirmek iin idealizm olarak formle edilen liberal ilkeleri uygulamak istemitir. Yani, lkelerde demokrasinin gelitirilmesini ve yaygnlatrlmasn, uluslararas sistemde ise uluslararas rgtlerin kurulmasn ve Mterek Gvenlik Sistemi olarak bilinen uluslararas i birliinin gelitirilmesini nermitir. Bu dzenlemelerin, hem ABD karlarn gelitireceinin hem de uluslararas gvenlik, bar ve istikrara katk yapacann da farkndayd diyebiliriz. Sra Sizde 8 Bat akademyasnda souk savan kyla ilgili olarak temelde iki teori vardr: Klasiklere gre, souk sava, Sovyetler Birliinin yaylmac politikalarna kar ABDnin zgr dnyay korumak istemesi sonucunda kmtr. Revisyonistlere gre ise souk sava ABDnin dnya hegemonyasn kurmak istemesi ama bunun Sovyetler Birlii ve yanda lkeler tarafndan kabul edilmemesi nedeniyle ortaya kmtr. Bunlara nc bir teori ilave etmek gerekir. Kanaatime gre, souk sava, uluslararas politikann doasnda var olan byk gler aras rekabet ve mcadelenin bir rndr. Bu teorilerden anlalaca zere, ABD olmadan souk savan oluumunu anlayamayz. zellikle Truman Ynetiminin Sovyetlere kar tavizsiz ve ahin politikas, iki lke arasndaki gerginlii artrmtr. Trumann Japonyaya nkleer bomba atarak Sovyetleri kkrtmas, srail Devletinin kuruluuna nclk ederek blgeye girmek istemesi ve Bat Avrupada kalc olmak istemesi, Sovyetlerin tepkisini ekmitir. Ama dier yandan, Sovyetler Birliinin Dou ve Orta Avrupaya yaylmas, ran, Yunanistan ve Trkiye zerindeki planlar da bata bu lkeler ve ABDyi gvenlik politikas izlemeye sevk etmitir. Sra Sizde 9 Vietnam Sava, 10 yla yakn sre sonunda ABDnin bekledii sonular elde edemeyince ve daha da nemlisi byk zararlar dourunca ncelikle ABD kamuoyunda byk bir tepki dourmutur. Hem savaa biz-
zat katlan Amerikan askerleri ve aileleri tarafndan hem de Amerikan yazarlar ve sivil toplum rgtleri tarafndan eletirildi. ABDnin Vietnam Savana dahil olmas sorguland, ynetimler suland ve savan bir an nce bitirilmesi talep edildi. Tm bunlarn ABDye yapt olumsuz etkiye de Vietnam Sendromu denildi. Dier yandan, Batl lkeler de dahil birok lkede, ABDnin Vietnam Savana kar gsteriler yapld. Fransa bata olmak zere birok lkede ABD kartl artt. Hatta ABDnin Vietnam Savanda byk mali ve ekonomik kayplara uramas, dnya ekonomik dzenini tek kutuplu olmaktan karp ok kutuplu hle getirdi. Bretton Woods sisteminin kmesi sonucunda G-7 (ABD, ngiltere, Fransa, Almanya, talya, Japonya, Kanada) olarak bilinen ok tarafl global ekonomi ynetimi ortaya kt. Sra Sizde 10 Bakan George W. H. Bush Ynetimi, 1990-1991 Krfez Savanda Irakn Kuveytten karlmas srecinde BM Gvenlik Konseyinin etkin ekilde almasna nclk etmi, bir ok kararn alnarak uygulanmasn salamt. Bu nderliin baaryla bitmesi, Bakan Busha zgven vererek Yeni Dnya Dzeni kavramn ortaya atmasn salamt. Buna gre, uluslararas ilikiler, ABDnin nclnde BM kapsamnda daha bar, istikrarl ve dzenli hle gelmeliydi. Krfez krizi gibi sorunlar, bundan sonra da BM mterek gvenlik sistemi iletilerek zlebilirdi. Uluslararas aktrler arasndaki i birlii, yardmlama ve dayanma glenebilirdi. Ancak bu idealler ve beklentiler, ok ksa bir sre sonra boa kt. ncelikle Bakan Bushun ABD seimlerini kaybetmesi, ardndan da Balkanlarda Srp saldrganlnn BM sistemi iinde zlememesi ve izleyen yllarda birok uluslararas sorunun ve krizin daha da ktlemesi, yeni bir dnya dzeninin kurulamayacan gstermitir. Uluslararas bir dzen yerine ciddi bir dzensizlik ve belirsizlik gelimitir. Hatta souk savatan daha da olumsuz bir ortam ortaya kmtr. Sra Sizde 11 Souk sava boyunca 12 ABD bakan vardr. Kanaatime gre bu bakanlardan en belirleyici olanlar, Truman ve Carter ynetimleridir. nk bu her iki bakann gelitirdii doktrinler, ABDnin iki byk devrime kar kararl ve kapsaml bir strateji belirlemesine yol amtr. yle ki Truman Doktrini, ABDnin Sovyetler Birliine kar gl bir karlk vereceini, daha da nemlisi, bunu kolektif olarak rgtlenerek yapacan dek-
38
lare etmitir. Truman Doktrini bu srecin balangc olmu, izleyen yllardaki ABD bakanlarnn d politikasnn da bu yolda gitmesini salamtr. Ayn ekilde, Carter Doktrini de ABDnin ran slam devrimine ve Sovyetlerin Afganistan igaline kar gl bir karlk vereceini deklare etmitir. Cartern kendisi bu amala yapt operasyonda baarsz olmutur ancak onu izleyen Reagan Ynetimi ve Bush Ynetimi hem ran devrimine hem de Sovyetlere kar mcadele etmeye devam etmilerdir. ABDnin Sovyetlere kar Mcahitleri desteklemesi, rana kar da Irak, petrol zengini Krfez lkeleri ve dier pek ok lkeyi motive etmesi ve desteklemesi, Carter Doktrinini izleyen admlardr. ABDnin Sovyet kart politikas, Dou Blokunun dalmas ve Sovyetlerin paralanmas ile sonulanrken rana kar verdii mcadele, u ana kadar bu lkenin dalmasna yol amad ama en azndan rann devriminin ihracn nledi ve ran zora soktu.
Yararlanlan Kaynaklar
Ambrosius, Lloyd E. (1991). Wilsonian Statecraft: Theory and Practice of Liberal Internationalizm during World War I, Wilmington, Delware: Scholarly Resurces Inc. Ar, Tayyar (2009). Uluslararas likiler ve D Politika, stanbul: Alfa Yaynlar 8.Bask. Ar, Tayyar (2010). Uluslararas likiler Teorileri, stanbul: Marmara Kitap Merkezi. Ar, Tayyar (2004). Irak, ran ve ABD: nleyici Sava, Petrol ve Hegemonya, stanbul: Alfa Yaynlar. Cole, Wayne S. (1974). An Interpretative History of American Foreign Relations, Homewood, Illinois: The Dorsey Press, Revised Edition. Doan, Nejat (2011). Uluslararas likiler Teorileri: ABDnin Uluslar aras Sistemdeki Yeri ve Teorilerin Paradigmas, Cenap akmak, Cengiz Din ve Ahmet ztrk (der.), Yakn Dnem Amerikan D Politikas, Teori ve Pratik, Ankara: Nobel Yaynlar. Gzen, Ramazan (2006). ABDnin Irak Sava: Yeni Muhafazakr / Demokratik Emperyalist Bir Proje, Mehmet ahin ve Mesut Tatekin (der.), II. Krfez Sava, Ankara: Platin. Gzen, Ramazan (2009). Trkiyenin ABD Politikas 2009, Burhanettin Duran, et.al. (der). Trk D Politikas Yll 2009, Ankara: SETA Yaynlar.
Harrison, John B. et.al.(1990). A Short History of Western Civilization, New York: McGraw Publishin Company, 17.bask. Huntington, Samuel P. (1996) The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order, New York, Simon & Schuster. Lind, Micheal (2006). The American Way of Strategy, Oxford: Oxford University Press. Kegley Jr., Chales W. ve Eugene R. Wittkopf (1991). American Foreign Policy: Pattern and Process, New York: St.Martins Press, 4.bask. Kennedy, Paul (2010). Byk Glerin Ykselii ve D, stanbul: Bankas Yaynlar. Morgenthau, Hans J. (1948). Politics Among Nations: The Struggle For Power and Peace, New York: Alfred A. Knopf, 1.bask. Nevins, Allan ve Henry Steele Commager (2005). ABD Tarihi, ev.Halil nalck, Ankara: Dou Bat Yaynlar. Nuechterlein, Donald E. (2001). America Recommitted: A Superpower Asseses Its Role in a Turbulent World, Kentucky: The University Press of Kentucky, 2.bask. Papp, Daniel S., Loch K. Johnson, John E. Endicott (2005), American Foreign Policy: History, Politics, and Policy, New York: Pearson Longman. Snmezolu, Faruk (1989). Uluslararas Politika ve D politika Analizi, stanbul: Filiz Kitabevi. Smer, Gltekin (2008). Amerikan D Politikasnn Kkenleri ve Amerikan D Politika Kltr, Uluslararas likiler, Cilt 5, Say 19, (Gz 2008).
2
Amalarmz

AMERKAN DI POLTKASI
Bu niteyi tamamladktan sonra; ABD d politikasnda halkn roln tanmlayabilecek, ABD d politikasnn yapm srecinde kamuoyunun etkisini aklayabilecek, Medyann ABD d politika yapm srecindeki ve karar alclar zerindeki etkisini aklayabilecek, ABD d politikasnda sivil toplumun roln tanmlayabilecek, Bask veya kar gruplarnn ABD d politikasna nasl etki yaptn deerlendirebilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Kamuoyu Sivil Toplum rgtleri Bask veya kar Gruplar Medya ve Basn Siyasi Eylem Komiteleri D Politika Skandallar ve Basn Lobiler nsan Haklar Hareketi D Politikada Irk ve Cinsiyet
indekiler
ABD DI POLTKASINDA TOPLUMUN ETKS KAMUOYU VE DI POLTKA YAPIM SRECNDEK ETKS BASININ GC VE ABDDE DI POLTKA ABDDE DI POLTKA YAPIMINDA SVL TOPLUMUN ROL BASKI VE IKAR GRUPLARININ DI POLTKA SRECNE ETKS
ABD D Politikasnn Toplumsal Kaynaklar
ABD D Politikasnn Toplumsal Kaynaklar

ABD DI POLTKASINDA TOPLUMUN ETKS
Genel olarak, d politikann halkn eriim ve etkisine kapal bir alan olduu dnlr. D politika konularnn yksek dzeyde uzmanlk ve ou kere de dikkat ve hassasiyet gerektirmesi, bu konulara halkn ok fazla kartrlmamas gerektii dncesini de beraberinde getirir. Buna gre, mesela demokratik bir sistemde bile, halka verilen yetki veya grev, seimlerde kullanlan oy vastasyla ilgili kurumlar oluturmas ile snrldr. Ancak mesela yasama kurumunun oluumunda birincil rol oynayan halkn d politika konularnda sz sahibi olmas pek de tasvip edilen bir dnce deildir. Bu adan bakldnda, d politikann genel itibar ile halkn ilgisi ve bilgisi dnda yrtlmesinin daha salkl olduu kabul edilmektedir. Demokrasi ile ynetilen lkelerin hemen hemen hepsinde durum byledir. Halkn d politika ile ilgili tercihlerde ne dnd elbette baz durumlarda nem arz edebilmektedir. Ancak bu d politika konularnn halka sorulmas gerektii anlamna gelmemektedir. ou kere, zellikle de devletin kar ve gvenliini etkiledii dnlen konularda d politika ile ilgili kararlar, belirli bir elitin inisiyatifine braklmaktadr. Bylesi bir dzende ise halkn d politika ile ilgili gr veya itirazlarnn belirleyici bir etkisi olmamaktadr.
Elit: Toplumda deerli olan ve sayca aznlk olan kimseleri iinde barndran, kklne ramen etkinlii yksek olan toplumsal grup.
ABD D Politikasnn Yapmnda Halkn Snrl Rol

Hemen hemen btn devletler iin geerli olan bu durum, ABD iin de geerlidir. Hatta bir ynyle sorun olarak gsterilebilecek bu durum, Amerikan d politikasnda birok adan ok daha belirgindir. Demokraside esas olann halkn temsilinin salanmas olduu dnldnde, halkn d politika srelerinden belirgin olarak dlanmas nemli bir sorun olarak deerlendirilebilir. Bu saknca ABDde biraz daha belirgindir. Bunda birka nemli sebep de bulunmaktadr. Her eyden evvel, Amerikan halknn d politika konularna ilgisi zayftr. Gerek ulusal karakterleri ve gerekse de corafi koullarn getirdii nedenlerden dolay Amerikan halknn ok nemli bir ksm, dnya olaylarna ilgisiz kalmaktadr. Ortalama bir Amerikalnn dnya olaylar ile ilgili bilgisi son derece snrl olabilmektedir. Bu ilgisizlik ise ksmen, Amerikan kurumlarnda ve Amerikan halknda var olan Amerikan istisnacl (American exceptionalism) dncesinden kaynaklanmaktadr. Buna gre gerek hayat tarzlar gerekse siyasi sistemleri ve kurumlar ile ABD, istisnai saylabilecek bir stnle sahiptir. Bu da do-
Amerikan istisnacl: ABDnin gemite ve gnmzdeki dier byk glerden farkl olduu nk akn bir amaca sahip olduu iddias.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D 42 N E L M S O R U
NEL Amerikan D DPolitikas M S O R U al olarak Amerikan halknn dnyann geri kalanna ilgisizliini de beraberinde getirmektedir. kinci nemli neden, ABDde siyasi sistemin halkn d politika meselelerine kaDKKAT fa yormasn gerektirmemesidir. Halkn oylar ile seilen Bakan, geni yetkilere sahip olmaktadr. Bu yetkiler ayn zamanda d politika alann da kapsamaktadr. SIRA SZDE Elbette ki d politikada tek yetkili Bakan deildir. Ancak Amerikan Bakan basSIRA role kn ve lider bir SZDEsahiptir. Dolaysyla milli birliin bir sembol olarak Amerikan Bakannn varl ve halk oylar ile seiliyor olmas, halkn zerinden bir ynyle AMALARIMIZ d politika ile ilgili sorumluluu almaktadr. DNELM
DKKAT
SIRA SZDE SIRA SZDE AMALARIMIZ

DNELM
K T A P S O R U
Amerikan istisnacl iin baknz: Godfrey Hodgson, The Myth of American ExceptionaK T A P S O R U lism (New Haven: Yale University Press, 2010). Amerikan istisnacl, Amerikan kurumlarnda zellikle Kongrede ok daha belirgindir. T ED EK KZ YTO N L V A Bu istisnaclk dncesi nedeniyle Kongre uluslararas ve ok tarafl dzenlemelere pheyle yaklamakta, bu da ABDnin bu tr dzenlemelere katlmn engellemektedir.
SIRA SZDE
T E D E K ZAYTO N L VK SIRA SZDE NTERNET AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
nc N T E R N E T neden, Amerikan d politikasnn balangcndan itibaren snemli rekli bir biimde baar gstermi olmasdr. Dier bir ifadeyle, belirli bir ayrcalkAMALARIMIZ l grubun tekelinde olan d politika, genel itibar ile bakldnda ABDyi bir dnya gcne dntren faktrlerden biridir. Bu nedenle Amerikan halknn d politikadan endie Aetmesini gerektirecek bir durum meydana gelmemitir. izgisel K T P baar, Amerikan halknn, devletin ve genel anlamda d politika kurumlarnn kendi karlarn en iyi ekilde koruduunu dnmesine de neden olmutur. Dier bir deyile, srekli baar elde eden d politika kurumlarnn ileyi ve ieriiTELEV ZYON nin sorgulanmasn ve halkn srece mdahil olmasn gerektirecek bir durum olmad bilincini dourmutur.
N ERNET ABD D TPolitikasnn Yapm Srecinde Halkn Dikkate Alnmas
NTERNET
Gler/erkler ayrl sistemi: Temel erkler olan yasama, yrtme ve yargnn bir hkmet sisteminde birbirinden ayr olmas ve bu erklerin birbirlerinin yetki alanna mdahale etmemesidir.
Her ne kadar Amerikan d politikasnda halkn rol belirgin deilse de halkn d politika srelerinin tamamen dnda olduu da sylenemez. Neredeyse tanm gerei halkn mdahale ve ilgisinden uzak tutulan d politika, ABD rneinde halktan mmkn olduunca bamsz yrtlmeye allsa da halk u veya bu ekilde d politika ile ilikilendirilmektedir. Bu da aslnda dorudan doruya ynetim erkini elinde bulunduran kurum veya kiilerin halkn oylaryla seilmeleri nedeniyle, halka kar dorudan sorumlu olmalar ile yakndan ilikilidir. Amerikan Bakannn halkn oylar ile seilmesi, sonu olarak bakann ve dolaysyla da Beyaz Sarayn d politika denkleminde halk da dikkate almasn gerektirmektedir. Bir adan bu bir eliki gibi grnebilir. Yani d politika yapm srecine mdahil olmayan halk, neden d politika yapclar tarafndan dikkate alnmak durumundadr? Burada en nemli faktr, bakann siyasi adan sadece halka kar sorumlu olmasdr. Yasal olarak neredeyse hibir ekilde yarglanmas mmkn olmayan bakan, bir daha seilebilmek gibi pratik bir sonu da dahil olmak zere siyasi anlamda sadece Amerikan halkna kar sorumludur. Bir demokratik ynetimde var olmas gereken temel niteliklerden birisi olan gler/erkler ayrl sistemi, ABDde ok daha sert ve gl bir biimde kendini gstermektedir. Bu ilkenin gl bir biimde uygulanmasnn bir sonucu olarak, Amerikan siyasi kurumlar birbirlerinin yetki alanna mdahale edememektedir. Yani, Amerikan Bakan
2. nite - ABD D Politikasnn Toplumsal Kaynaklar
43
Kongreye mdahale edemedii gibi, Kongre de bakann icraatna etki edememektedir. Dolaysyla bir adan bakldnda Amerikan Bakan halk ile ba baadr. Benzer bir durum, d politikada belirgin rolleri olan Kongre iin de geerlidir. Her halkrda Amerikan d politika yapclar halk dikkate almak durumunda kalmaktadr. Bunun bir sonucu olarak, Amerikan d politikas yapclar, d politikalarn belirlerken halkn onayn da almak zorunda hissetmektedirler. Yani her ne kadar halk d politika srecine snrl dzeyde katlyor olsa da d politikadaki baar, halkn bu alandaki tercihleri onaylanmas ile de llmektedir.SIRA SZDE Hatta Amerikan d politikasnda baar ya da baarszlk genelde halkn ilgili politikaya verdii ya da vermedii destek ile belirlenmektedir. rnein Vietnamda asker olarak baarl DNELM olamayan ABD ynetimleri, halknn Vietnam politikasna verdii destein dmesi sonucu Vietnamdan ekilmitir. Amerikan halkna kar sorumlu olan Amerikan S O R U d politikas, Vietnamda halk desteini kaybedince baarsz olmutur. Halkn dorudan d politika srecine katlmamas, d politikadan sorumluTolan aktrleDKKA rin halk dikkate almad anlamna gelmemektedir. Amerikan Bakan bata olmak zere Dileri Bakanl ve dier ilgili kurumlar d politikada baar iin Amerikan halkn ikSIRA SZDE na etmek zorundadrlar. Bu da Amerikan d politikasn yapanlarn, Amerikan halknn karlar ekseAMALARIMIZ ninde hareket etmeleri sonucunu dourmaktadr. Her ulus-devlet zaten kar motifli bir d politika izlemektedir. Ancak bazen ulusal kar gerekesi ile atlan bir d politika adm aslnda halkn karlarna hizmet etmeyebilir. P K T A te bu ihtimal Amerikan d politikasnda en alt seviyededir, zira ABDde d politika Amerikan halkna hesap verebilir durumdadr. Bu nedenle de Amerikan d politikasnda kar algs halk eksenli olmakta ve ulusal karlarn korunmas Nen st dTELEVZYO zeyde salanabilmektedir. Amerikan d politikasn yapanlarn Amerikan halkn mteri olarak tanmlamalar bu erevede verilebilecek ok arpc bir rnektir. ABD Dileri BakanNTERNET l zaman zaman hazrlad brorlerde, mterileri iin neler yaptn izah etmekte ve yine mterilerinden tavsiyeler istemektedir. Bu rnek, Amerikan d politikasnn merkezinde Amerikan halknn olduunu ak bir ekilde ortaya koymaktadr. Dileri Bakanlnn Amerikan halkn mteri olarak grmesinin, halkn d politikaSIRA SZDE daki rol bakmndan nemi nedir?
DNELM Ancak bu demek deildir ki Amerikan d politikasn ekillendirenler, d politika ile ilgili kararlarnn alnmasnda Amerikan halkn devreye sokmaktadrlar. Tam tersine, Amerikan d politika elitine gre d politika U S O R kararlar halkn alamayaca kararlardr. Fakat d politika elitleri, bir taraftan halk karar verme srecinden uzak tutarken bir taraftan da kendileri tarafndan alnan kaDKKAT rarlara halkn desteini salama konusunda olduka baarldrlar. Dolaysyla Amerikan d politika admlarnn hemen hemen tmnde halk desteini bulSIRA SZDE mak mmkndr. Bu destek ou kere zellikle basn yayn organlar aracl ile ekillendirilmektedir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Ulus-devlet: Egemenlii, belli snrlar olan bir lkesi, srekli bir topluluu ve merkezi bir hkmeti olan P K T A siyasi rgtlenme biimidir.
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
44
KAMUOYU VE DI POLTKA YAPIM SRECNDEK ETKS

Ulusal gvenlik: Bir ulusdevletin en nemli d politika amalarndan biri olan, lkenin ve lke zerindeki halkn gvenliinin salanmas, bir devletin varlk sebeplerinin banda gelir.
SIRA SZDE
DNELM
zolasyonizm: ABDnin dnya politikasndan uzak SIRA SZDE S O R U kalmasn ve sadece kendi meselelerine odaklanmas gerektiini ifade eden d D K K L politika N EA TM D yaklam.
SIRA SZDE S O R U
Siyaset bilimciler ve tarihiler, Amerikan karar vericilerinin zellikle kriz zamanlarnda halkn tercihlerine pek fazla nem vermediklerini belirtmektedir. Zira, bilhassa kriz zamanlarnda ulusal gvenlik tehdit altdan iken halkn grleri konusunda endie edilmesine gerek bulunmamaktadr. Buna karn, baz konularda kzgn kamuoyunun tepkisinden duyulan kayg ve korku, dolayl da olsa baz ar saylabilecek hayati seeneklerin hayata geirilmesine engel olmaktadr. Bu korkunun en temel sebebi, bakanlarn halk oyu ile ibana geliyor olmalardr. Dolaysyla oy kullanma hakkna sahip olan Amerikan vatandalar kendi temsilcileri zerinde belirli bir gce sahip olabilmektedir. Ancak birka istisna dnda Amerikan d politikasnda karar vericiler, d tehditlere karlk verme konusunu tartrken bilinli bir ekilde kamuoyunun grn dikkate almamaktadr. D politikada halkn dorudan etkisinin olmamas, Amerikan d politikasnn tamamen anti-demokratik olduu anlamna gelmemektedir. Geni anlamda milli politikalarn, halkn istek ve beklentileri dorultusunda belirlendiini sylemek mmkndr. rnein souk sava dneminde halkn d politika ilgili beklenti ve istei netti. Bu dnemde Amerikan halknn, d politika yapclarndan istedii, Komnist tehdide kar Amerikan karlarnn korunmas, gereksiz savalardan kanlmas ve byk bir demokratik g hline gelmek amac ile diplomasinin srdrlmesidir. Bununla birlikte, zaman ierisinde halkn beklentilerinin deikenlik arz SIRA SZDE belirtmek gerekir. rnein kinci Dnya Savann hemen ettiini de ardndan, Amerikan halknn uluslararas siyasete katlma balamnda beklentisi, Birlemi Milletlere yelik ile snrldr. Ancak 1948e doru, artk ok sayda Amerikal, D politikada daha mdahaleci bir tutuma destek verir hle gelebilmid N E L M tir. Amerikan halk bazen genilemeci bazen izolasyonist, bazen iyimser bazen SIRA SZDE de ktmser olmutur. Bu tr genel davran veya dnce kalplarnn elitler maS O R U rifeti ile maniplasyonu o kadar kolay olmamtr. rnein Vietnam Savann ardndan Amerikan halk, nc Dnya ilerine mdahale fikrine artk kar kar D K L D NKEA TM hle gelmitir. Amerikan halknn gl muhalefeti olmam olsayd Ronald Reagann 1981 ylnda El Salvadorda yaanan karkla mdahale etmesi son dereS SZDE ce yksek SIRAihtimaldi. birO R U Genel itibarDile K A T politika konularnn halkn ilgisinden uzak tutulduu doru ise de K d AMALARIMIZ zellikle gvenlikle ilgili konularda halkn beklenti ve istekleri dikkate alnmaktadr. Kamuoyu basksnn P K T A ABDde d politika yapm srecine etkisini inceleyen bir alma iin baknz: Ole R. Holsti, Public Opinion and American Foreign Policy (Ann Arbor: The University of Michigan Press, 2004). AMALARIMIZ Fakat halkn veya kamuoyunun d politika yapm srecinde dorudan etki ve rol gerekte son derece snrldr ve minimum dzeydedir. D politika alannda K T A P bakann gerek Kongre ve gerekse de halka gre belirgin bir stnl bulunmakNTERNET tadr. Amerikan halknn neredeyse tek temsilcisi ilevini gren bakan, bu ynyle d ilikilerdekiYen nemli aktr konumundadr. Bu durumu kolaylatran faktrTELEVZ ON lerden bir tanesi de kamuoyu basks olmakszn kendine gre diplomasi yrtebilmesidir. Bu nedenle de halkn pek de umursamad baz konular, zamanla temel sorun hline gelebilmektedir. Bakann d politika yapmnda elinin serbest
NTERNET TELEVZYON SIRA SZDE
DKKAT AMALARIMIZ
SIRA SZDE K T A P AMALARIMIZ TELEVZYON K T A P NTERNET TELEVZYON
NTERNET
45
olmas, byk lde halkn ilgisizliine bal iken kriz durumlarnda karar verme gcne sahip olmalar halkn yine etkisiz oluuna balanabilir. Ancak yine de ulusal liderler olarak Amerikan bakanlar geleneksel olarak halkn kendileri iin bir destek ve ilham kayna olduunu iddia etmilerdir. Bu nedenle de ou kere bakanlar kamuoyunun grlerini dikkate alma gerei hissetmilerdir. Geleneksel olarak liderler halkn ne dndn daha ok gazete ve kitlesel medya aralarna dayanarak belirlemeye almlardr. Amerikan Kongresi ise Amerikan karar vericiler asndan kamuoyu eilimlerini belirlemede en nemli ikinci kaynak ilevi grmtr. Temelde Amerikan bakanlar daha ok d ilikiler ile ilgili konularda faaliyet gsteren komitelerin faaliyetleri ile ilgilenmilerdir. Ancak zaman zaman, senatr ve temsilcilerin de halkn grlerini yanstt dnlmtr. Beyaz Saray ve dier yrtme ile ilgili kurumlara gelen telefonlar, SIRA SZDE mektuplar, telgraflar, fakslar veya e-postalar da kamuoyunun ne dnd konusunda bakana fikir veren nemli kaynaklardr. Son olarak da bakanlar, kendi izlenimlerine dayanarak halkn grnn ne ynde olutuuna dair bir kanaat elDNELM de edebilmektedirler. Gerek mitinglerinde gerekse de gezileri srasnda halktan grdkleri ilgi veya tepki, onlara politikalarnn halk tarafndan nasl grndne S O R U dair bir fikir vermektedir. Her ikisi de halk oyu ile ibana gelmesine ramen, Amerikan siyasiD sisteminde bakan, KKAT Kongreye gre kamuoyunu daha fazla temsil etme gcne sahiptir. Halkn gr genelde temel bir politikann uygulanmasnn ardndan daha fazla nem tar. Zira bu aamada ilgili politikann meruiyeti ve bakann yetkisi ile ilgili eletiriler daha net bir biimde ifade edilir. Ancak byle bir durumda bile, AMALARIMIZ tepkinin grece olarak az olmas hlinde, Bakan bunu sessiz destek olarak yoSIRA SZDE rumlayabilmektedir. Mesela 1960l yllarda yz binlerce kii bakent Washingtonda protesto amacyla yrdnde bile, bakanlar 250 milyon Anfusa dikkat K T P DNELM ekmilerdir. Amerikan bakanlarnn kendilerine ynelik eletirileri baaryla savuturabilmelerinin en nemli nedeni, kendilerini Amerikan ulusunun temsilcisi gibi gsterebilmeleridir. Bunun bir sonucu olarak, birok kii,E S EOV RZ U O Nkk dT bakan L Y rr gerekesi ile eletirilerini halka ak ortamlarda yapmaktan kanmaktadr. Meruiyetin ulusun onayna dayanmas, bakanlar zorluklarla karlatklarnda DKKAT halka bavurmaya itmektedir. Mesela, Bakan James K. Polk, 1840l yllarda KonNTERNET gre kendisine kar olduunda halka gitme tehdidini savurmutur. Halka ulama SIRA SZDE veya halka grnme gibi konularda yrtmenin ilgili blmleri bakanlara yardmc olmaktadr. Bu erevede d politika konularnda zellikle Dileri Bakanl ciddi bir rol stlenmektedir. Bakanln bu erevedeki rol, yllar iinde alan araAMALARIMIZ trmasndan bilgi toplama ve lobicilik faaliyetlerine doru kaymtr. Bakann kararlar ile kamuoyu arasndaki ilikinin analizi iin baknz:T Douglas C. Foyle, K A P Counting the Public in: Presidents, Public Opinion and Foreign Policy (New York: Columbia University Press, 1999). Halkn rol ve etkisi ne olursa olsun, Amerikallarn her halkrda d politika konularnda belirli grleri bulunmaktadr. Bu konulardaki davranlar, bilgileri ve ilgilerinin erevesi olduka genitir. Bu grlerin olumasnda etNTERNET kin olan aktrlerin banda i adamlar, politikaclar devlet adamlar, yaynclar, gazeteciler, aydnlar ve kurum szcleri yer almaktadr. Halkn grlerinin eTELEVZYON SIRA SZDE
Kamuoyu: Halk ilgilendiren bir konuda halkn genel kanaat ve grnn varln ifade eden kavram.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ SIRA SZDE K T A P DNELM T E S E V RZU O N LO Y

DKKAT
NTERNET SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
46
Lyndon Johnson: ABDnin 36. Bakan. Bakanl dneminde ABD Vietnamdaki i savaa mdahil olmu, bu karar sonraki yllarda oka eletirilmitir. Richard Nixon: ABDnin 37. Bakan. Dneminde ABD Vietnamdan askerlerini ekmeye balamtr.
killenmesinde rol oynayan drt tr aktr bulunmaktadr. Bunlar, birok konuda gr oluturan ulusal aktrler (senatrler gibi), tek bir konuda gr oluturan ulusal aktrler (savunma anlamas olan irket bakan gibi), birok konuda gr oluturan yerel aktrler (byk bir bankann bakan gibi) ve tek bir konuda gr oluturan yerel aktrlerdir (yerel bir niversitede alan bir retim yesi gibi). Bu aktrler, fikirlerini medya yoluyla halka, politika tercihlerini ise iktidardaki aktrlere ulatrmaktadr. Bu aktrler geni halk kitlelerinin grlerini etkilemekte, ifade etmekte ve temsil etmektedir. Gmrk oran ve ticaret politikalar gibi dk profilli konularnda ise konu ile ilgilenen tek kesim haline gelebilmektedirler. Sonu olarak siyaset yapm srecinde ciddi bir rol oynayabilmektedirler. Oluturduklar lobiler, bask gruplar ve karar vericiler ile kurduklar gayr- resm ilikiler yoluyla bu aktrler, milli politikalarn kendi ihtiyalarna hizmet etmesini salayabilmektedirler. Amerikan tarihine bakldnda bu tr aktrlerin daha ziyade Amerikann dou yakasnda var olduu gzlenmektedir. Ancak gnmzde New York, ulusal medya ve finans bakenti olarak belirgin bir role sahip olsa da Atlanta ve Los Angeles gibi ehirlerde de blgesel g merkezlerinde bu tr aktrler d politika yapmnda etkinlie sahip olmaya balamtr. Halkn grlerini ve ynetimin tercihlerini etkileme gcne sahip olan bu aktrler ile normal halk arasnda nfusun en fazla yzde 10unu tekil eden bir baka grup bulunmaktadr. D politika konularnda bilgi dzeyi yksek olan bu kesim, orta veya yksek-orta snf mensubu kiilerden olumakta ve uluslararas alanda karlar olan rgt veya gruplar adna hareket etmektedirler. Bu kesime dahil olanlar, d politika gr oluturan aktrlerin fikir ve dncelerinin halka ulamasnda tayc rol stlenmektedirler. Halkn geri kalan sessiz ounluu ise diplomatik olaylar ve gelimeler ve de uluslararas sistemin doas hakknda neredeyse hibir bilgiye sahip deildir. TV programlarnda veya gazete manetlerinde sava ve krizler ile ilgili haberler bu kesimi heyecanlandrr ama bu insanlar d politikann normal mekanizmasna hi ilgi gstermez. Ancak zellikle belli durumlarda bu ilgisiz ve sessiz ounluk d politika konusunda gl bir konuma gelebilmektedir. Bu tr durumlarda d politika karar vericilere bask yapma konusunda geni halk kitleleri ne kabilmekte ve onlarn grleri sonuca etki edebilmektedir. rnein Lyndon Johnson ve Richard Nixon, d politika kurumunun desteini kaybetmeye baladklarnda Vietnam politikalarna destek salamak iin geni halk kitlelerine hitap etmeyi tercih etmilerdir. Amerikan kamuoyunun d politika konularna ilgisi son derece snrldr. Hatta Amerikan SIRA SZDE halknn d politika bilgisinin cehalet derecesinde olduu dahi sylenebilir. Buna ramen, d politika yapm srecinde kamuoyu basks veya beklentileri neden dikkate alnDNEL maktadr? Tartnz.M Avrupallar ileU karlatrldnda Amerikallarn d politika konularnda belirS O R gin dzeyde daha az ilgi ve bilgiye sahip olduklar gzlenmektedir. Bu durum birok gzlemciyi artmaktadr. Zira bugn Amerikallarn eitim dzeyi her zamanDKKAT kinden daha ileri bir dzeydedir. Gnmzde yazl ve elektronik basn da halk kitlelerine ok daha hzl ve kolay bilgi salayabilmekte ve bu da aslnda onlarn d politikaSIRA SZDE konularnda daha kolay bilgilenmelerine olanak salamaktadr. Buna ramen geni halk kitleleri hala d politika konularnda bilgisizdir. Mesela, 1964
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
47
ylnda yaplan bir aratrmada, katlmclarn drtte birinden fazlasnn inde komnist bir idarenin olduundan haberdar olmad ortaya kmtr. Fakat ilgin bir ekilde, baz etkili analistlere gre, halkn siyasi konulara ilgisiz oluu ok da arzu edilmeyen bir durum deildir. Yeterli bilgisi olmayan halk ilgisiz kald mddete liderlerin d politika srecinde rasyonel olmayan girdiler konusunda endie etmesine gerek bulunmamaktadr. Kimi teorisyene gre de geni bir siyasi alanda kitlesel ilgisizlik demokrasi asndan daha tercih SIRA SZDE edilir niteliktedir. Eer btn Amerikallar siyasi srece ilgi gstermi olsayd karar vericiler srekli bir bask altnda olacak ve bu da normal grevlerini yerine getirmelerine engel olacakt. Halk kitleleri, ciddi d politika konularnda her DNELM zaman doru karar verebilecek nitelikte deildirler ama yine de tehlikeli bir yol tercih eden karar vericilerin davran ve tercihlerini kontrol etmede nemli bir S O R U rol oynayabilmektedirler. Tm teknolojik gelimelere ve bilgiye eriim kaynaklarnn oalmasnaK ramen, kamuDK AT oyunun d politika konularna ilgisiz kalmaya devam etmesi, aslnda Amerikan karar vericileri asndan arzu edilir bir durumdur.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Kamuoyunun Kaynaklar
Her ne kadar Amerikallarn ezici ounluu d politikay yakndan takip etmiyor AMALARIMIZ ise de mesela bar ve sava problemleri ve yabanc lkeler ile ilgili grlerini belirtmektedir. Bu grler farkl kaynaklardan farkl yollarla gelitirilmektedir. Bir SIRATSZDE A ya, yaadkiinin d politika konular ile ilgili tutumu ald eitim, dinKinanc, P yer ve hatta cinsiyeti tarafndan belirlenmektedir. niversite mezunlarnn lise mezunlarna gre daha az milliyeti olduklar gzlenmektedir. Katolikler, Katolik DNELM olmayanlara gre, sosyalist devletlere kar daha dmancaT E L E V Z Y O N benimsebir tutum mektedir. 1990l yllarda genler, Pearl Harbor basknn hatrlayanlara gre JaS R U ponlara kar daha dostane hisler beslemitir. ABDnin Orta-bat Oblgelerinde yaayanlar, Batda veya Douda yaayanlara gre daha az izolasyonisttir, zira sahilNTERNET den binlerce kilometre uzakta yaamaktadrlar. DKKAT Bir kiinin yesi olduu grubun nitelii, d politika tutumlarnda tek belirleyici deildir. Psikolojik ve kiisel faktrler de siyasi tutumlarn olumasnda etkili olSIRA SZDE maktadr. Otoriter ve dier belirli gl kiilik trleri, aileleri ile ilikileri, cinsel deneyimleri ve kariyer geliimleri gibi ablonlardan etkilenmektedir. lgin bir ekilde, siyasi bir konu bir birey iin ne kadar nemli olursa sz AMALARIMIZ konusu bireyin konu ile ilgili tutumu psikolojik faktrlerden o kadar fazla etkilenmektedir. Kamuoyunun psikolojik belirleyenleri iin baknz: Linda J. Skitka ve T A P K Elizabeth Mullen, Psychological Determinants of Public Opinion, Victor C. Ottati vd. (der.), The Social Psychology of Politics (New York: Kluwer Academic, 2002). Kiinin yesi olduu toplumsal veya kiisel gruptan bamsz olarak, aslnda btn dnyada insanlar, yabanclara kar daha phecidirler. Ancak bu phe bilgi eksiklii nispetinde daha da iddetli olabilmektedir. Birok Amerikal, dier milNTER ET letler hakknda ok az bilgiye sahiptir ve bu nedenle de yabanclaraNkar olumsuz nyarglar gelitirmektedir. Birok Amerikal iin Latinler tembel, Araplar ise terristtir. Ancak btn nyarglar olumsuz deildir. Bir devlet kk ise ve tehditkr deilse Amerikallarn bu lkeye ve insanlarna hayran olma ihtimali artmaktadr.
TELEVZYON AMALARIMIZ
K A P SIRA TSZDE
DNELM TELEVZYON
Pearl Harbor Baskn: ABDnin kinci Dnya R U S O Savana katlmasna neden olan olay. Saldrda NTER Japon sava uaklar N E T DK AT Hawaiideki AmerikanKPearl Harbor ssn hedef almlardr.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
48
Daha byk ve gl devletlere ynelik nyarglar ise daha karmaktr. Belirli tarihsel tecrbeye gre, bu nyarglarn olumlu ve olumsuz unsurlar baskn olabilmektedir. Mesela Almanlar alkanlklar ve temizlikleri nedeniyle sevilirken acmaszlklar ve kibirleri nedeniyle de nefret edilmektedir. Her ne kadar Amerikan halknn yabanc lkeler ile ilgili dnceleri nesilden nesile deikenlik gsterse de etnik kkenlerine gre belirli gruplar oluturan kiiler sklkla kendi z vatanlar iin srekli lobiler oluturmaktadr. Bu kategoriye giren Amerikallar Amerikan diplomatik tarihi boyunca son derece aktif olmulardr. ABDnin bir pota olduu eklindeki efsane gr, yeni bir Amerikal tipi yaratamamtr. Drdnc ve hatta beinci nesil Amerikallar hl asl milliyetlerine sadk kalmaktadr. ABDyi dorudan iermeyen diplomatik ve asker anlamazlklarda Alman-Amerikallar, Polonyal Amerikallar, Arap-Amerikallar ve dierleri kendi anavatanlarn destekleme eiliminde olmaktadr. ounlukla bu destek de yeni lkelerinin ulusal karndan bamsz olarak verilmektedir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Farkl etnik SIRA SZDE ve dini gruplardan insanlar bir potada eritme yoluyla ortak bir Amerikallk kimlii oluturma abalarnn baarsz olmas, d politika yapm zerinde ne tr etkilere sahip olabilir?
DNELM
DKKAT
deoloji: Siyasal ya da SIRA SZDE toplumsal bir reti, topluma veya siyasete yn verme iddias ile sistematik olarak oluturulmu fikirler AMALARIMIZ btn.
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Mesela Birinci Dnya Sava srasnda Alman Amerikallar Woodrow Wilsonun sava kararnaOiddetle kar kmlardr. kinci Dnya Sava sonras dnemde ise S R U Yahudi Amerikallar ABDnin Ortadou politikas zerinde ok gl bir etkiye sahip olmutur. Kbal Amerikallar da ABDnin Fidel Castro ynetimindeki Kbaya DKKAT ynelik politikas zerinde benzer bir etkide bulunmutur. deoloji de halk mobilize edebilecek bir etkiye sahiptir. 1930lu yllarda AmeSIRA SZDE rikal Katoliklerin nemli bir ksm Franklin Rooseveltin spanya hkmetine silah satn nlemek iin aba gstermitir. Buna karlk, spanyol Cumhuriyetileri faistlere kar mcadele eden kahramanlar olarak gren niversite rencileri ise AMALARIMIZ Roosevelte silah ambargosunu yumuatma basks yapmtr. 1950li yllarda muhafazakr Bir Milyon Komitesi (Committee of One Million) ABDnin ine ynelik politikas ile ilgiliAtartmada nemli bir aktr olmutur. Benzer bir komnizm karK T P t rgt olan imdiki Zaman Tehlikesi Komitesi (Committee on the Present Danger) yirmi yl kadar sonra Nixon ve Fordun Sovyetler Birliine ynelik yumuama politikasnaE L E V Z Y O N T destei azaltmada nemli bir ilev stlenmitir. Fakat bu tr gruplarn d politikadaki etkinlii yerel politikadaki etkinliklerine gre son derece snrl dzeyde kalmtr. ou kere, Amerikal diplomatlar onlar ya gz ard edebilmi veya birbirlerine kar kullanabilmitir. NTER ET Sonu olarakN halkn d politikay nasl etkilemesi gerektii ve nasl etkiledii konusunda bir fikir birlii bulunmamaktadr. Birok analiste gre, geni milli amalar tanmlayan ve eylem iin ilgili parametreleri belirleyen bir halk kitlesinin tercih ve eylemleri bir ekilde bakanlar snrlamaktadr. Buna ramen, karar verme srecinde daha az demokratik olan lkelerle bile kyaslandnda daha belirgin ve etkin bir role sahip olan bakanlar, d politikada son derece baskn bir role sahiptir. Ayrca belirtmek gerekir ki tek bir halktan ve kamuoyundan sz etmek mmkn deildir. Her halk kitlesinin politikaya olan ilgisi, etkisi ve politika ile ilgili bilgisi deikenlik arz etmektedir. Bireylerin sosyo-ekonomik stats ve kiilii de d politika tutumlarnda etkili olabilmektedir. Btn bunlar aslnda kamuoyunun Amerikan d politikasndaki etkisinin llmesinin son derece zor olduu anlam-
49
na gelmektedir. Amerikan d politikas zerindeki toplumsal etkiyi belirleyebilmek, ilgili toplumsal gruplarn tanmlanmas ve bu gruplarn d politikadaki rollerinin aklanmas ile mmkn olacaktr.
BASININ GC VE ABDDE DI POLTKA

Resmi olarak d politikada belli bal kurumlar yetkili ise de gayr- resm olarak etkin olan kurumlarn ve gruplarn varl da inkr edilemez. Yazl, grsel ve elektronik medya bunlardan bir tanesidir. Birok semen Amerikan d politika giriimlerini medya kanal ile renmektedir. Yetikinlerin drtte , gnlk olarak gazete ve d politika konularn tartan dergileri okumaktadr. Dolaysyla basn ya da medya-resm yetkililer ile oy veren halk arasnda iki ynl bilgi SIRA SZDE aknda ve siyasi srecin merkezinde yer alan fikirlerin iletilmesinde merkez bir rol oynamaktadr. Bu neminden dolay medyaya drdnc kuvvet gzyle baklmaktadr. Bununla birlikte resm olarak medya kurulularnn veyaMmensuplaD NEL rnn Amerikan d politikasn ekillendirmesi sz konusu deildir. Yine de bir drdnc kuvvet olarak medyann d politika yapmndaki etkisi son derece S O R U belirgin olabilmektedir. Medya veya basn, drdnc kuvvet olarak siyasette etkili olsa da resmA olarak medya DKK T Amerikan d politikasnn ekillenmesinde belirleyici deildir. Herhangi bir nemli d politika konusunda Washingtonda bulunan ve says birka binler seviyesinde olan gazeteciler, farkl kaynaklardan edindikleri bilgiler nda farkl perspektifler sunmaktadr. Gazetecilerin kaynaklar arasnda halka AMALARIMIZ SIRA SZDE ak yaplan demeler, rportajlar ve resm yetkililerden farkl yollarla edinilmi bilgiler yer almaktadr. zellikle 1970li yllarn ortalarndan itibaren, ayrca nde K T A P gelen kar gruplarnn szclerini, Washingtonda yerleik diplomatlar, akadeDNELM misyenleri ve dnce kurulularnn temsilcilerini kaynak olarak kullanmaktadr. 1990l yllardan itibaren de hkmet veya devlet kaynaklarnn, medya tarafnT E S EOV Y L dan kaynak olarak daha az kullanlmakta olduu gzlenmektedir. RZ U O N Bilgi kaynaklarnn eitlenmesi ile birlikte devlet kaynaklar medya asndan daha az D KKAT aranlr hle gelmitir.
NTERNET SIRA SZDE
Medya: Her trl bilgiyi birey ve topluma aktaran ve temel varlk nedeni bilgilendirme ve haber verme olan kurum ve bireyler topluluu. Drdnc kuvvet: Siyasetteki etkinlii nedeniyle, yasama, yrtme SIRA SZDE ve yarg olarak bilinen ynetim erkine ilave olarak medyaya atfedilen sfat. Buna gre medyaveyaE L M D N basn, dier erk kadar siyasi arenada sz sahibidir.
S O R U
DKKAT
Dnce kuruluu: Devlet veya hkmetten bamsz olarak alan ve bilgi ve AMALARIMIZ strateji reten kurulular. Sz konusu kurulular SIRA SZDE Amerikan d politikas ve dnya politikas ile ilgili kapsaml raporlar T A P K hazrlamakta D analizler M ve N E L sunmaktadr.
SIRA SZDE
T E S EOV RZ U O N L Y
DKKAT
NTERNET SIRA SZDE
Yirminci yzyl boyunca gnlk gazetelerin saysnda belirgin bir d yaanmtr. Buna karn zellikle son dnemlerde New York Times, USA Today ve muhafazakr Washington Post gibi gazetelerin ulusal dzeyde giderek kabul AMALARIMIZ grmesi, medyann etkinliinin artmasna katkda bulunmutur. Haftalk veya iki haftalk yaynlanan alternatif yaynlarn giderek yaygnlamas, daha liberal ve az da olsa radikal saylabilecek grlerin de itibar grmesinin K T A amtr. Bunn P nun yan sra farkl grleri dile getiren televizyon ve radyo istasyonlar ile birlikte nternet yaynclnn rabet grmesi gazetelerin sayca dn dengeleyici bir ilev grmtr. TELEVZYON D politikaya ilgi gsteren Amerikallar iin derinlikli saylabilecek gr ve analizler, yirminci yzyl boyunca daha ok dergilerde yaynlanmtr. Tiraj yksek Time, Newsweek ve US News and World Report gibi haftalk dergiler, 1940l ylNTERNET lardan 1960l yllara kadar genelde komnizm kart bir yayn izgisi izlemitir. Bu tarihten itibaren bu dergilerin yayn izgisi biraz daha eitlenmitir. Fakat haber
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
50
SIRA SZDE
DNELM S O R U
dergilerinin amac, d politika konularna genelde pek de ilgi gstermeyen sradan halka hitap etmektedir. Fikir dergilerini takip etmek isteyen snrl saydaki SIRA SZDE Amerikallarn ilgisine ve taleplerine cevap vermek zere New Republic ve Nation gibi dergiler yayna balamtr. Bu dergiler liberal okuyuculara hitap ederken muhafazakr okurlar iin National Review ve Commentary gibi dergiler bu ilevi DNELM stlenmitir. Daha tarafsz ve dengeli bir izgi izleyen Foreign Affairs ve Foreign Policy dergileri ise dierlerine nazaran daha etkili olmutur. Yine baz din bir sO R U reli yaynlarSdzenli olarak d politika konularn tartmaktadr. ABDde dergiler K A T gazeteler kendi siyasi durular ile birlikte siyasi parti tercihlerini D K veya aklayabilmektedirler. Dier bir ifadeyle, zellikle gazetelerin hangi partiye daha yakn durduu halk arasnda yaygn bir biimde bilinmektedir.
SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Modern Amerikan tarihi boyunca liberal, lml ve muhafazakr gazeteciler genelde bireysel zgrlk ve demokrasiyi savunan devletleri verken Hitler ve StaAMALARIMIZ lin gibi demokrasiyi ortadan kaldran kiilere kar bir tavr gelitirmitir. Ancak yine de zellikle souk sava dneminde New York Times bata olmak zere baz etkili gazeteler komnist rejimlere kar ar derecede eletirel bir tutum taknrken K T A P zaman zaman Bat yanls diktatrlklerin eylemlerini grmezden gelmilerdir. Yakn zamanda bunun en nemli rnekleri arasnda in ve Irakn baskc diktatrlklerinin Tmedyada N E L E V Z Y O ciddi anlamda eletirilmi olmasdr.
Basnn D Politika Rol

NTERNET
SIRA SZDE
DNELM S O R U
D politikada basnn bilgilendirme, yorumlama ve belirli aktrlerin karlarn TERNE temsil etmeN rolleri Tbulunmaktadr. Basn yolu ile bilgi ak Amerikan demokratik sisteminin hayat damarlarndan biridir. D politika ile ilgili medyann bilgilendirici yaynlar ise ounlukla yorum da iermektedir. Gazeteciler genelde bilginin tand balam ve ortam oluturur. Ancak bu arada okuyucularn grlerini dolayl yollardan da olsa etkilerler. Benzer ekilde, bilginin yorumlanmas konusunda basn tek kaynak deilse de, olaylarn her gn iinde olduu iin bilgi kaynaklar olarak diplomatlar, senatrler ve akademik uzmanlara gre daha etkin bir rol oynamaktadr. Medya ayrca gerek Beyaz Saray gerekse de halk nezdinde bir konuya ynelik ilginin belirlenmesinde de rol oynayabilmektedir. rnein Reagann Bakanl dneminde medya, Etiyopyadaki alk sorununa halkn dikkatini ekmeyi baarmtr. Medyann bir konuyu ele almas ile kamuoyu oluturulmasna ve bu ynde bir ilgi gelitirilmesine, medyann gndem oluturma fonksiyonu denilmektedir. Bu erevede medya halka ne dnmesi gerektiini deilse de ne hakknda dSIRA SZDE nmesi gerektiini sylemektedir. Ancak belirtmek gerekir ki gndem oluturmada gazeteciler kadar Kongre yeleri veya kar gruplar da nemli rol oynayabilmektedir. Basnn gndem oluturmadaki rol konudan konuya farkllk gsterDNELM mektedir. Bu nedenle her ne kadar medya hangi konularn ilenmesine ve hangi konularn daha nemli olduuna karar verse de gndem oluturma ilevini baka S O R U aktrler ile paylamaktadr. Medyann dDpolitikadaki rol politika belirlemek deildir. Medyann sreteki temel iKKAT levi hangi konularn ilenmesi gerektiini belirlemek ve hangi konularn daha nemli olduunun altn izmektir.
SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
51
SIRA A P Amerikan d politikasnda medyann rol iin baknz: Patrick OHeffernan, Mass Media K T SZDE and American Foreign Policy (Westport, CT: Greenwood Publishing Group, 1991).
SIRA TSZDE K A P
Basnn bir baka nemli ilevi de denetimdir. Bu rol erevesinde N T E L E V Z Y O medya tartmal politikalar ve iktidarn g istismarn gndeme tamaktadr. Ancak gizli S O R U operasyonlarla ilgili bilgi akn devlet kontrol edebildii iin, bu denetim fonksiyonu baz durumlarda snrl kalmaktadr. rnein 1980li yllarda ran-Kontra NTERNET skandalnda Amerikal gazeteciler operasyonu ok ge renebilmilerdir. Fakat DKKAT konu ile ilgili bilgiler ortaya ktktan sonra gazeteler ve dergiler detaylara halkn dikkatini ekmede son derece baarl olmulardr. Baz d politika konularnda SIRA SZDE medya ayrca eletirel bir rol de oynamaktadr. Her ne kadar gazetelerin yorum keleri daha az sayda kii tarafndan okunuyor ise de siyasi konulara ilgi gsteren okuyucular ke yazlarn ve yorumlar okumakla kalmamakta, bunlar bakalar AMALARIMIZ ile de tartmaktadr. ran-Kontra skandal ile ilgili olarak baknz: Ann Wroe, Lives, LiesK and thePIran-Contra T A Affair (Londra: I. B. Tauris, 1992). Elitlerin dncelerini etkileyen ke yazarlar ayn zamanda E V Z Y O N semenT E L ortalama lere ulaan d politika tartmalarn da ynlendirmektedirler. Her ne kadar ke yazlarnn ve yorumlarn etkisi tam olarak belirlenemiyor ise de Vietnam Sava srasnda medyann taknd eletirel tutumun Johnson ve Nixon ynetimlerinin sa N olarak, va srdrmesini zorlatrd gzlenmitir. Btn bunlara ilave T E R N E T medya ayrca Kongrede ve yrtme organlarnda siyaset yapmna ciddi anlamda katkda bulunmaktadr. Hkmet yetkilileri, Kongre yelerinin ne dndn ve ne yaptn renmek ve dier birimlerin hangi bilgileri szdrdn grmek iin nde gelen dergi ve gazeteleri okumaktadrlar. Hkmet yetkilileri, bykeliliklerden gelen bilgilerin dndaki grler hakknda fikir sahibi olabilmek iin zellikle dier lkelerde yerleik gazetecilerin yazdklar ile ilgilenmektedirler. Buna karlk Kongre yeleri ile Kongre alanlar, ynetimde ne olup bittiini renmek ve bylece mevcut siyasetin gidiatn desteklemeye veya ona muhalefet etmeye karar vermek iin medyay takip etmektedirler. zellikle 1960l yllardan itibaren birok Kongre yesi, yrtmenin d politikadaki roln snrlandrmak istemektedir. Bunu salamak iin de sklkla muhabirler ile yakn bir i birlii iinde almaktadrlar. Kongre yeleri, medya ile ounlukla yrtmeye kar ortak karlar paylamaktadrlar. Bu i birlii veya ittifak zellikle bakanla bir gerilim olmas hlinde daha da somut bir hl alabilmektedir. Yrtmenin yapt yanllklar ortaya karmak iin Kongre ve basn bazen ortak hareket edebilmektedir.
DNELM
DNELM ran-Kontra skandal: Z Y O N TELEV Reagan dneminde 1987 ylnda meydana gelen S O R U skandal. Skandalda baz Amerikal politikac ve yneticilerin ranaEsilahE T NT RN satnda rol oynadklar ve DKKAT elde edilen gelirin Nikaraguada rejim aleyhtar Kontralara aktarld ortaya SIRA SZDE kmt.
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Medya ve Devlet
D politikadan sorumlu hkmet yetkilileri ile d politika hakknda haber yapan medyann birbirinden son derece farkl grevleri bulunmaktadr. Resm yetkililer genelde belli bal d politika konular ile ilgili aklamalarn ve dier giriimlerin ierik ve zamanlamasn kontrol etmek isterler. Bununla birlikte st dzey yetkililer bazen amalarna uygun dt lde gizli bilgilerin szmasn da arzu ederler. Kongrenin ve halkn destei iin medya yaynlarn gerekli gren bakanlar, mmkn olduunda bu yaynlarn ieriini kontrol etmeyi amalamaktadr. Ancak gazeteciler bu role, gazetecilik meslei ve halkn gerekleri bilme hakk ilkesine
SIRA 52 SZDE
Amerikan D SIRA SZDE Politikas
DNELM S O R U
aykr olduu iin scak bakmamaktadr. Yazdklar doru olduu ve halk ilgilenDNELM diren sorunlara deindii srece, gazeteci ve editrler basn zgrlnn kendilerine basm hakk verdiine inanrlar. Medya gzyle bakldnda sadece belli S ulusal bal konular O R U gvenlik nedeniyle yaynlanmayabilir. Medya iin nemliAolan ulusal karlar veya politikalarn baars deildir. Basn ilgilenDKK T diren, halk doru bilgilendirmek ve bu yolla halkn dikkatini ekmektir. Bu nedenle, resm yetkililer ile gazeteciler arasnda baz haberlerin gizli kalp kalmamas konusunda ciddi ihtilaflar yaanabilmektedir. Bu konu ile ilgili eski Dileri Bakanlarndan Dean Rusk yle demitir: Eer bir kii bir resm yetkiliden AMALARIMIZ veya resm kurumdan gizli bir bilgi elde eder de bunu Sovyet bykeliliine verirse ona casus denir. Eer ayn kii ayn gizli bilgiyi Sovyetler Birlii ile birlikte ayn anda btn T A P K dnyaya verirse ona akll bir gazeteci denilir. D politika srecinde gazeteciler ile resm yetkililer arasndaki iliki, bir ynyle aslnda elit bir ilikidir. nk taraflardan biri dierinin stnde bir iktidara sahip deildir. stelik yine taraflardan V Z Y biri, ancak dieri tarafndan karlanabilecek ihtiyalara sahiptir. T E L E her O N Resm yetkililer, grlerinin destek bulmas iin halk nne kmaya, dolaysyla da medyaya ihtiya duyarken, gazeteciler de ilerini yapabilmek iin resm yetkililere ihtiya duyar.
NTERNET SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET SIRA SZDE
DNELM S O R U
Hkmetlerin grevi, ulusal kar korumak ve onu arttrmaktr. Buna karn basnn SIRA SZDE grevi, bilgilendirmektir. Baz durumlarda medyann bilgilendirmesi hlinde ulusal karlarn tehlikeye girmesi sz konusu ise medya davrannn nasl olmas gerektiini tartnz. D N E L M Bu birbirini tamamlayan ihtiyalar nedeniyle basn ile ynetim arasndaki ilikiS O R U ler bazen i birliini, bazen de atmay yanstmtr. Etkili olmak isteyen hkmet yetkilileri, bazen kzsalar da medya ile iyi ilikiler kurmak zorunda iken gazeteciDKKAT ler de yetkililer ile olan temaslarn kaybetmemek iin yazlarnda ve yaynlarnda adil olmak zorundadr. Gazetecilere srekli yalan syleyen bir hkmet yetkilisi inanrln SIRA SZDE kaybederken yetkililerin grlerini yanl yanstan gazeteciler de haber kaynaklarn kaybedecektir. Amerikan bakanlarnn medya ile ilikisi deikenlik arz etmitir. Kendisi de AMALARIMIZ eski bir haberci olan Kennedy basn ile iyi ilikiler kurarken Johnson ve Nixon ayn baary gsterememitir. Kennedynin aksine Johnson ve Nixonn basn ile ilikisi son dereceT zayf kalmtr. Bunun bir sonucu olarak Vietnam Savann ilk yK A P lnda gazeteciler, Amerikan ynetimine atfen bir inanrlk andan sz etmeye balamlardr.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Medya ve D Politika Krizleri

Yaplan akademik almalar, Kennedy ynetiminin Kba Krizi srasnda olumsuz medya yaynlar nedeniyle zorluklarla karlatn gstermitir. Bununla birlikte, NTER ET krizin trmandNdnemlerde Kennedynin Sovyet liderlere kar sert demeler vermesi zerine medyann tutumunda belirgin bir deiim yaanmtr. Genel olarak bakldnda, gazetecilerin nemli grmedii kimseler tarafndan aykr yorumlarn yaplmad durumlarda, bakanlar medya yaynlarnda baskn olabilmektedir. Vietnam Savanda Amerikan saldrs srasnda baz gelimeler olumsuz medya yaynlarna katkda bulunmutur. Vietkong gerillalarnn Saygondaki Amerikan
TELEVZYON
NTERNET
Vietkong: Vietnam Ulusal Kurtulu Cephesi olarak bilinen ve Kuzey ve Gney Vietnam birletirmek amac ile kurulan rgt.
DNELM S O R U
DNELM S O R U
53
DKKAT
hedeflerine saldrs, gazetecileri ciddi anlamda korkutmu, bu da gazetecilerin ynetimi eletirmesini beraberinde getirmitir. Bir baka rnek, sonradan ok mehur SIRA SZDE olan ve bir Amerikal generalin yakalanm bir Vietkongun ldrlmesini resmeden fotorafnn yaygnlk kazanmasdr. Bir Amerikal subayn bir gazeteciye yapt ve bir kasabann tamamen yok edilmesi gerektiini ima eden aklamas da AMALARIMIZ halk arasnda savan ahlakilii konusunda phelerin domasna neden olmutur. Vietnam Sava ile ilgili olarak baknz: Mark A. Lawrence, The VietnamTWarP(Oxford: OxK A ford University Press, 2008). Austos 1990da Irakn Kuveyti igali ile balayan sreteEyaananNgelimeler T LEVZYO karsnda medyann Amerikan ynetimine kar tutumu daha farkl olmutur. Vietnamdaki durumun aksine, bu rnekte, bamsz ve egemen bir devlet baka bir devlet tarafndan igale uramtr. Amerikann bu kriz karsnda hangi admlar NTE NET atmas gerektii ile ilgili kamuoyu tartmas, henz baarszlnR izleri tazeyken yaanmtr. George H. W. Bush, Irakn Kuveyti igalinin ilk haftalarnda igali olayn daha ziyade igalin gayr- ahlakiliine referansla ele almtr. Bu syleminde Bush ynetimi, diplomasi veya g yoluyla Kuveytin bamszlnn ve toprak btnlnn tekrar garanti altna alnmas gerektiinin altn izmitir. nde gelen gazete ve dergilerin bu krizdeki tavr, daha ok Amerikan ynetiminin yannda yer almak olmutur. Bu erevede medya, genel itibar ile Bush ynetiminin argmanlarna destek vermi ve ABDnin etkin bir rol oynayabilmesini salamak zere gerekli halk desteinin ortaya kmasna yardm etmitir. Gerek Kongrede gerekse de halk arasnda bu dnemde tartlan temel konu, Amerikann amacna ekonomik yaptrmlar ile ulap ulaamayaca ve asker g kullanmasnn gerekip gerekmediidir. Genel olarak medyann tavrna bakldnda Krfez Krizi srasnda medya temsilcilerinin, ynetimin tercihlerine sayg gsterdii ve bakana destek verdii sylenebilir. Bakan veya ynetime ynelik bir muhalefet olduunda da bu genelde amalar ve ilkelerden ziyade taktik ve zamanlama ile ilgili olmutur. Ynetimin durumunu nemli lde kolaylatran en nemli faktr, Nixon ve Reagan gibi Cumhuriyeti bakanlara daha nceki dnemlerde iddetle muhalefet eden nde gelen medya kurulularnn destei olmutur. New York Times bunlardan bir tanesidir. Krizin balangcndan itibaren sz konusu gazetede yorumcular ve ke yazarlar Irak igalini knam ve Irakn Kuveytten artsz olarak ekilmesi gerektiinde srar etmitir. Gazetenin yaynlarnda Amerikan emperyalizmi veya hegemonyas ile ilgili en kk bir imada dahi bulunulmamtr. Newsweek ise ynetimi destekleme konusunda daha agresif ve istekli grnmtr. Sz konusu dergi hatta ABDnin Saddamn etkinliini azaltmas gerektiine dair yaynlar yapmtr. Irak lideri Saddam Hseyinin Kuveyt igalini sona erdirmeyeceinin ortaya kmas ile birlikte krize asker mdahale seenei ortaya km, zamanla da bu seenek giderek destek bulmutur. Iraka ynelik asker tedbirlerin alnacann ortaya kmas zerine merak edilen konularn banda Amerikan medyasnn muhtemel tutumu olmutur. Medyann ok nemli bir ksmnn Amerikan ynetiminin asker ve zorlayc seeneklere bavurmasna scak bakacann ortaya kmas ynetimin iini kolaylatrmtr. Bu destek ile birlikte ynetimin muhtemel yerli muhalifler ile mcadele etmesi bir sorun olmaktan kmtr.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM
DNELM
54
S O R U
S O R U
DKKAT
Medya tutumu veKyaynlar, baz durumlarda idarenin iini kolaylatrmakta ve izlenen poD K AT litikann baarsna katkda bulunmaktadr. Bu durumda ABD ve mttefiklerinin tek yapmas gereken ey Kuveyti kurtarmak olmutur. Medya destei sayesinde, gzlemci ve analistlerin tahminlerinin aksine Amerikan kayplar ok dk seviyelerde kalmtr. 16 Ocak 1991 tarihinde AMALARIMIZ balayan bombardman alt hafta sonra bir atekes ile sona ermitir. Bu sre boyunca medyann destei belirgin bir biimde ynetimin iini kolaylatrmtr. Medyann, Krfez Sava srasnda ynetime ve hkmete verdii destek, daha nceki K T A P dnemlerde taknd eletirel tutumdan byk lde farkllk arz etmektedir. Bu tekil rnek, medya desteinin siyasi aktrlerin iini belirgin bir ekilde kolaylatrdn gstermektedir. Ancak kriz olmayan hllerde d politika ile ilgili konularda TELEVZYON Amerikan basnnn ve medyasnn tutumunda deikenlik beklenmesi gerektii aktr. zetle belirtmek gerekirse medya destei Amerikan hkmetinin d politika yapmnda dikkate ald nemli faktrlerden bir tanesidir.
NTERNET SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
ABDDE DI POLTKA YAPIMINDA SVL TOPLUMUN ROL

Toplumsal hareketler: Genel olarak bir topluluu veya toplumu ilgilendiren konularda, toplumun geni kesimlerinin katlm ile oluan kolektif eylemlere verilen ad.
SIRA SZDE
Kaak Kle Kanunu: 1850 ylnda kan ve ABDden kaan N E L M sahiplerine D klelerin, teslimini ngren kanun.
S O R U
Amerikan d politikasn etkileyen nemli toplumsal kaynaklardan bir tanesi de toplumsal hareketlerdir. Amerikan tarihinde farkl problemlere tepki olarak doan toplumsal hareketler belli lde de olsa d politikada karar verme srelerini etkilemitir. Amerikan tarihine damgasn vuran toplumsal sorunlarn banda klelik gelmektedir. Klelie kar gelien toplumsal tepki, d politika srelerini zaman zaman etkiler bir hl almtr. Batl lkelerde klelii snrlandrma giriimleri, Afrikal kle ticaretini yasaklama ile balamtr. ngiltere kendi topraklarnda kle ticaretini 1807 ylnda yasaklarken bir yl sonra ayn yasa ABD de uygulamaya balamtr. Ancak bu yasa sadece dardan kle getirilmesini yasaklam, Amerikal kle tccarlar ieride kle satna devam etmilerdir. Bu aamadan sonra klelie kar gelien toplumsal muhalefet, klelii tmden kaldrmay hedef olarak belirlemitir. Klelik kart eylemciler, klelerin kap kurtulmalarn kolaylatracak faaliyetlerde bulunurken bu eylemcilerden bazlar uluslararas nitelik kazanmtr. Bu ynde kampanyalardan biri, kle iilii kullanlmadan retilen rnlerin kullanlmasn tevik edilmesidir. Kaak kleler konusu, Amerikan kle sorununun uluslararas alanda dikkat ekmesine SIRA SZDE neden olmutur. 19. yzyl boyunca yaklak 30.000 siyahi kle ABDden Kanadaya kamtr. Kaak Kle Kanunu gibi nlemler bu g daha da hzlandrmtr. Sz konusu kanun, kle sahiplerinin zgr zencileri tehdit etmesini koDNELM laylatrmtr. 1857 ylnda Amerikan Yksek Mahkemesi, siyahlarn vatanda olamayacan ve hibir medeni hakka sahip olmadn belirtmitir. Karar, ABDdeki S O R U siyahlarn, i savaa kadar zgrlk imknn da ortadan kaldrmtr. ABDde sivil toplumun siyasi seferberliine neden olan ve onu uzunca bir sre siyasi bir DKKAT aktr olarak tutan en nemli sorun, klelik sorunudur. Klelik sorununu zmnden sonra ise siyahlarn hak aray mcadelesi, bu ilevi grmeye balamtr.
SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Ekim 1935te Mussolininin faist talyas Etiyopyay igal etmitir. gal farkl grlerinAMALARIMIZ ortaya kmasna neden olmutur. Her ne kadar igal ile ilgili belli bir
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
55
kayg ortaya kmsa da, ABDnin olaya mdahale etmemesi gerektiini ileri srenler de etkili olmutur. Daha aktif bir tutum iin uraan aznlk grup iinde Afrikal Amerikallar da yer almtr. Roosevelt ynetimi talyan saldrsna kar kayg iaretleri gstermise de i kamuoyunun muhalefeti mdahaleyi veya aktif tutum benimsenmesini engellemitir. Buna karlk srgndeki SIRA SZDE hkmeti, Etiyopya lobicilik yapmaya almtr. Bu balamda, sz konusu hkmet, Afrikal Amerikallarn uygun bir bask grubu olacan varsaymtr. Etiyopyann igali, rklk DNELM ve emperyalizme ynelik eletirileri sklatrm ve glendirmitir. Bu da sava sonrasnda dikkatin smrgelere ve Afrika ktasna younlamasn salamtr. S O R U Kle kart toplumsal hareketlerin nemli giriimlerinin banda, 1945 ylnda Birlemi Milletlerde aznlk haklarnn korunmas abalar yer almaktadr. Baka sivil rgtlerce de desteklenen Ulusal Zenci Kongresi, BMye 1946Kylnn ortalarnD KAT da bir bavuru yaparak bu konuda giriim talebinde bulunmutur. Dnyada benzer giriimlerin de etkisiyle bir baka siyahi haklar savunucusu grup olan NAACP, SIRA SZDE 1947de bavuru yapmtr. NAACP BM nsan Haklar Komisyonundan ABDdeki rk ayrmcln soruturmasn istemitir. Yzlerce zenci rgt tarafndan desteklenen giriim, Hindistan, Pakistan, Msr, Etiyopya, Belika, Haiti, Norve, in ve AMALARIMIZ SSCB tarafndan kabul grmtr. Klelik kart hareket iin baknz: Peter Hinks ve John McKiviganK (der.), Encyclopedia T A P of Antislavery and Abolition (Westport, CT: Greenwood Publishing Group, 2007). 1960l yllarda oturma eylemlerine ve dier gsterilere katlanLinsanY haklar savuTE EVZ ON nucular, ayrmc yasalara kar mcadelelerini desteklemek iin souk sava argmanlarn kullanmlardr. Bu erevede ayrmcln ABDnin yurt dndaki imajn olumsuz etkilediini iddia ederek Amerikan ulusal karlarnn bu uygulamalar ne N T E R karlk olarak deniyle zarar grdn ileri srmlerdir. Bu aba ve giriimlere N E T Amerikan hkmeti, ABD Bilgilendirme Ajansn (United States Information AgencyUSIA) kurmutur. Ajansn faaliyetleri arasnda, yabanclara lke ile ilgili bilgi salamak ve rk ilikilerindeki ilerlemenin ne dzeye ulatn gstermek yer almaktadr. nsan haklar hareketine gre, Dileri Bakanl bir taraftan ABDnin dardaki imajn dzeltmeye alan ama te taraftan da kendi iinde ayrmc uygulamalara devam eden bir kurum olagelmitir. Yirminci yzyln ikinci yarsna kadar Bakanlkta alan zenci diplomat says son derece snrl kalmtr. Sekinci bir yapya sahip olan Dileri Bakanl, rklar aras btnlemeye iddetle kar km ve rk ayrmclnn uzun yllar pratik savunuculuunu yapmtr. Bunda geleneksel olarak Bakanln sekinlerine dayal olmasnn da rol bulunmaktadr. 1940l yllardan balamak zere insan haklar gruplar, Bakanlktaki bu eitliksiz durumunu eletirmeye balamlardr. Ancak bu tepkiler 1960l yllara kadar sonu vermemitir. Afrikal-Amerikallarn desteini almayaSIRA SZDE alan Kennedy bu konuda zm, Afrika ktasnda aramtr. Bu dnemde Afrika lkelerinden devlet bakanl dzeyinde sembolik ziyaretlerin saysnda art yaanmtr. Buna ilaDNELM veten hkmet diplomatik pozisyonlara daha fazla sayda zenci atamtr. Buna ramen Dileri Bakanl, deiime yine diren gstermitir. Bu srete deiimi en zor hazmeden devlet kurumu Dileri Bakanl olmutur. S O R U Zencilere ynelik ayrmclk toplumun birok alannda gzle grlr D K K A T ortadan kalekilde drlmsa da sekinci bir yapya sahip olan Dileri Bakanl bu deiime uzunca bir sre direnmitir.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE Afrikal-Amerikal: ABD vatanda olan ancak etnik kken olarak Afrikal olanlara verilen popler ad. DNELM
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
56
AMALARIMIZ
K T A P
Sivil haklar K T A Piin baknz: Peter B. Levy, The Civil Rights Movements (Westport, hareketi CT: Greenwood Press, 1998). Zenciler L E V Zkadnlar da Amerikan tarihi boyunca ayrmcla ve eitliksiz uyT E gibi Y O N gulamalara maruz kalmlardr. Bu ayrmcla kar gelien toplumsal duyarllk, kadn hareketlerinin ortaya kmasna neden olmutur. Kadn hareketlerinin faaliyetleri de zaman zaman Amerikan d politikasnda etkili olmutur. 19. ve 20. yz T E R N E rgtleri nemli d politika konular ile ilgili tartmalara katlyllarda bileN kadn T mlardr. Bununla birlikte kadn hareketlerinin tam olarak etkisinin ne olduu belirsizdir. Belli olan, bu hareketlerin daha ok ABD maceraclna kar eletirel bir tutum takndklardr. Annelik vurgu ve igdsnn daha baskn olduu bu hareketle ABDnin yaylmac ve macerac bir tutum iine girmemesi gerektiini vurgulamlardr.
TELEVZYON
NTERNET
Bar Hareketlerin Siyasetteki Rolleri

Bar ve sava kart hareketler, kurumsal olarak d politika srecinin bir unsuru olarak grlebilirler. Birlikte dnldklerinde bu gruplar, Amerikan tarihi boyunca farkl siyasi konular ile ilgili olarak farkl gruplarn koalisyonlar eklinde faaliyet gstermilerdir. Bu gruplar bir araya gelerek hkmete bask uygulama yoluna gitmilerdir. Bu erevede ya profesyonellerden yararlanmlar ya da siyasi lobicilik faaliyetlerine ynelmilerdir. Bu faaliyetlerin tmnde ortak hareket ederek basknn etkisini yksek seviyede tutmay baarabilmiler, bu da siyaset zerindeki etkilerini arttrmalarna olanak salamtr. Bu erevede verilebilecek rneklerden bir tanesi, asker alma prosedrne mdahale ve vicdani retilere ynelik muamelenin deitirilmesi giriimleridir. Bu rnekte bar hareketler dorudan doruya hkmet birimlerine bask yapm ve sonuta da nemli saylabilecek politika deiikliini salamlardr. Vicdani ret konusunda aamal bir kampanya yrtlmtr. lk aamada bu gruplar, muafiyet kapsamn geniletecek dzenlemeler iin aba gstermilerdir. Daha sonraki aamada ise bar gruplar, vicdani retilere ynelik genel af karlmasn salayacak dzenlemeler iin gayret gstermilerdir. Genel af talebinin temel gerekesi vicdani retilerin siyasi tutuklu saylmas gerektii iddiasdr.
Vicdani reti: Din veya felsefi inanlar nedeniyle askerlik hizmetini yerine getirmeyi reddeden kimselere verilen ad.
Koalisyon Siyaseti
Bar hareketleri souk sava dneminde iddet iermeyen protesto taktikleri gelitirmilerdir. Yine yaratc bir ynelim olarak temsil kabiliyeti yksek koalisyonlar oluturmulardr. Bu koalisyona Hristiyan genlik rgtleri, din gruplar, niversite genlii ve hatta ii gruplar bile katlmtr. Temel kayglar sava nlemek olmakla birlikte, bar gruplar d politika konusunda genel halk eitmek ve silahlarn snrlandrlmas gibi nemli konularda spesifik yasama faaliyetleri iin destek salamak gibi hedeflere de ynelmilerdir. Bu gruplar ayr ayr lobicilik faaliyetleri yrttkleri gibi oluturduklar koalisyon ile daha fazla etkili olmay hedeflemilerdir. kinci Dnya Sava srasnda etkileri azalan bar gruplar, souk sava dneminde kutuplamann etkisi ile d politika srecinden izole edilmilerdir. 1957 ylnda ulusal bir koalisyon oluturan bu gruplar nkleer denemelere kar bir tutum sergilemilerdir. iddet iermeyen eylemlere ve sivil itaatsizlik yntemlerine bavuran bu gruplar, eitim, lobicilik ve seim almalar gibi gelenek-
Sivil itaatsizlik: Ynetime kar gelmeyi ifade eden ancak iddet iermeyen eylemlere dayanan toplumsal tepki ekli.
57
SIRA SZDE
SIRA SZDE sel yollar da denemilerdir. Sava kart koalisyonun ncs, nkleer denemelerin yasaklanmas iin faaliyet gsteren gruplarn oluturmu olduu koalisyondur. Sz konusu koalisyon zellikle Vietnam Sava srasnda glenmitir. Savan ilk DNELM ylnda koalisyona birbirinden farkl gruplar dahil olmu ve koalisyonda eitlilii arttrmtr. 1960l yllarn sonlarna doru koalisyon Nixonn sava politikalaS O R U rn nemli lde kstlayc bir ilev grmtr.
DNELM S O R U
Birbirinden farkl faaliyet alanlar olan sivil gruplarn bir araya getirenKenAnemli faktr, D K T birlikte hareket ettiklerinde daha etkili sonular ediyor olmalardr. Yukarda bahsi geenler dnda, ABDnin d politikasnda yirminci yzyl boyunca iki sivil toplum koalisyonu belirgin etkiye sahip olmutur. Bunlar, 1980li yllarda nkleer silahlarn yaylmasnn nlenmesi ve Latin Amerika lkelerinde baAMALARIMIZ mszlk hareketleri ile dayanma kampanyalardr. lgin bir ekilde, 1991 ylndaki Krfez Krizi srasnda herhangi bir koalisyon ortaya kmamtr. Savan nispeten ksa srmesi ve askeri operasyonlar zerinde sk kontroln salanmas geK T A P ni tabanl bir koalisyonun olumasna engel olmutur. 1980li yllarn ilk yarsnda nkleer silahlarn yaylmasnn nlenmesi kampanyas, sistematik bir ekilde organize edilmi ve Avrupadaki Tprotestolar ile egELEVZYON dm iinde srdrlmtr. Geni, eitlilik arz eden ve medya ilgisini eken koalisyonun merkezinde bar yanls gruplar yer almtr. Her ne kadar nkleer silahlarn yaylmas konusunda belirgin bir baar salayamadysa da koalisyon, yneNTERNET timin silahlarn kontrol ile grevli kurumlar kurmasna dolayl da olsa katkda bulunmutur. Latin Amerika lkelerinin kurtulu mcadeleleri konusunda Reagan ynetimini zorlayan bir dier koalisyon, ok sayda toplumsal grup iermesi nedeni ile etkili olmutur. Bu gruplar, dardaki kaynaklardan elde ettikleri bilgileri halka ulatrmlar ve Kongrede lobi yapmlardr. Bu gruplarn odanda El Salvador ve Hondurastaki insan haklar ihlalleri ile birlikte Nikaraguadaki i savaa mdahale yer almtr. Her rnekte de bu gruplar uluslararas toplum ile birlikte hareket etmitir.
SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Uluslararas Balantlar
ABDde faaliyet gsteren insan haklar ve bar hareketlerinin ok byk bir ksmnn snrlar tesinde balantlar da bulunmaktadr. zelikle sava zamanlarnda bu durum ok daha belirgin bir hl almtr. Sava dnemlerinde bu hareketler birbirinden ayr bar gruplar birbirine balam ve sava kartlarn bir araya getirmitir. Sava sonrasnda ise insani yardm ve imar projelerinde i birliine gitmilerdir. ki sava aras dnemde ise bu koalisyon gruplarndan bazlar yurtdnda ofisler aarak silahszlanma ve benzeri konularda destek salamak iin faaliyetlerde dzenlemitir. Sava ihtimali belirdiinde de ABDli barseverler yurt d balarn glendirme yoluna gitmilerdir. 1950li yllarda etkili olan nkleer silahlarn yaylmasn nleme koalisyonu da aslnda kresel bir hareketin parasyd. 1980li yllarda ortaya kan benzer bir koalisyon da ayn ekilde kresel bir inisiyatifin iinde yer alyordu. Her iki rnekte de milli dzeydeki kayglar daha baskn olmutur. Benzer ekilde sava kart gruplar da Vietnam Sava srasnda uluslararas balantlarn younlatrmlardr. Barl bir bak as ile siyaset erevesi belirleme konusunda sivil toplum gruplarnn rol tartmaldr. Bu etkinin nispeten snrl olduunu sylemek mm-
58
SIRA SZDE
DNELM S O R U
kndr. Belirtmek gerekir ki, zellikle bar sever gruplar, Amerikan ynetiminin geleneksel olarak uygulad evreleme veya kolektif gvenlik gibi politika seeneklerine ok tutarl alternatifler retmemitir. Bununla birlikte d politika konularnn ekillenmesinde yardmc roller de stlenmilerdir. Bu rolde d balantlar, ahlaki kayglar ve asker g kullanmna ynelik phecilik belirleyici olmutur. D politika nasl tanmlanrsa tanmlansn ve ulusal karlarn belirlenmesi koSIRA SZDE nusunda kim yetkin olursa olsun, zellikle ahlaki kayglar yksek sivil toplum gruplarnn varl demokratik bir ynetimde hayati bir neme sahiptir. Zira bu gruplar halkn grn rgtleyebilmekte ve bu gr siyasi baskya dntDNELM rebilmektedir. rgtl bar sever gruplar zaman zaman tarihi saylabilecek roller stlenmilerdir. Askere almann yasaklanmas iin giriimlerde bulunmular ve vicS iyi U dani retilere O R muamele edilmesi iin tedbirler almlardr. zellikle ahlaki konularda faaliyet gsteren sivil toplum rgtleri, d politika yapclarDKKAT na destek olmak zorunda deillerdir. Bu gruplarn etkisi daha ok hkmetin veya devletin davranlarn snrlandrmak eklinde gereklemektedir.
SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
Nobel Bar dl: Dnya barna nemli katk yapan AMALARIMIZ Vakf kimselere Nobel tarafndan verilen prestijli dl.
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Benzer ekilde yirmici yzyln hemen banda bu gruplar Nobel Bar dl sahibi kiileri seferber ederek ABDnin Iraka ynelik yaptrmlarnn nne geAMALARIMIZ menin yollarn aramlardr. Yine BM ile birlikte alarak bir bar kltrnn olumas iin aba gstermilerdir. Bu anlamda bar sever gruplarn d politika yapmnn nemli bir paras olduklarn sylemek mmkndr. Zira bu ve benzeK T A P ri gruplar dorudan doruya halk ile ilikiye girebilmektedir. Bu ve benzeri nedenlerle sivil toplum gruplar zaman iinde srekli bir biimde artmtr.LDnyada benzerleri ok daha ge tarihlerde ortaya kmsa da bar TE EVZYON gruplarnn says 1920li ve 30lu yllarda bile grnr bir biimde artmtr. 1988 ylnda yaplan bir almaya gre, btesi 30.000 Amerikan dolarndan fazla grup says 500 iken bundan daha dk bteli 7.200 bar grubunun olduu tespit NTERN edilmitir. ZamanE T iinde bu gruplarn ilgisi ve faaliyet sahas deikenlik gstermitir. Sava ncesinde savan nlenmesi konusunda bask oluturmaya alrken, mesela kinci Dnya Savann sonlarna doru, sava sonras dnemde BMnin kurulmas giriimlerine katlmlardr. Dileri Bakanl ile birlikte sivil toplum gruplar, BM Antlamasnn ieriinin ekillenmesinde etkin ve belirleyici roller stlenmilerdir. Fakat sivil toplum gruplarnn etkisini genel olarak d politika konularna genellemek mmkn deildir. Dier bir ifadeyle ancak ok belli bal konularda sivil toplum gruplar etkili olabilmilerdir. Bu konularn banda sava ve silahszlanma gibi daha dikkat ekici sorunlar yer almaktadr. Bu konularn biraz daha dikkat ekici bir biimde sivil toplum gruplarnn faaliyet alanna girebilmesinin en nemli nedeni, genel halkn savatan ve silahlanmadan etkilenme ihtimalinin daha yksek olmasdr. Sivil toplum SIRA SZDE gruplar ancak belli konularda hkmetin d politika kararlarn etkileyebilmektedir. Buradaki temel belirleyici faktr nedir? Buradan hareketle sivil toplum gruplarnn hangi alanlarda faaliyet gstermesini beklersiniz?
DNELM
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Bu nedenle, sivil toplum gruplarnn d politika yapm zerindeki etkisi daha ok bar gruplarUve sava kart eylemcilerinin temel roller stlendii sreler ile S O R snrldr. Bunun dndaki konularda halkn veya toplumun d politika yapm
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
59
zerinde etkili olabilmesi, daha farkl yollardan gzlenebilmektedir. Sivil toplum rgtlenmesi kltrnn yakn dnemde giderek belirgin hle gelmesi ile birlikte, bu durumda bir deiim yaanmaya balamsa da sivil toplum gruplarnn dnda bask gruplarnn ve din gruplarn, ok daha nemlisi ise lobi faaliyetlerinin, daha etkili olduklarn sylemek mmkndr. Sivil toplum rgtlenmesinin beklenecei en nemli alanlar olan insan haklar ve evre konularnda, d politika yapm srecinin ok fazla etkilenmedii gzlenmektedir. Bunda en nemli nedenin evre ve insan haklar gibi konularn genel halkn dikkatini ekmemesi olduunu not etmek gerekir. Dier bir ifadeyle, baka bir lkede meydana gelen insan haklar ihlalleri veya evrenin kirlenmesi Amerikan halkn ok fazla ilgilendirmemektedir. Bu da bu konularda faaliyet gsteren gruplarn etkin olma ihtimallerini zayflatmaktadr. Zira siyasi iktidar asndan nemli olan, semenin grlerinin ne denli etkilendiidir. evre ve insan haklar ile ilgili faaliyet gsteren yzlerce rgtn varlna ve faaliyetlerine ramen, ABD ynetimi bu konularda geleneksel reflekslere gre politikalarn belirlemekte ve ounlukla bu gruplarn basksn veya telkinini gz ard etmektedir. Bunun bir sonucu olarak mesela, ABD, Uluslararas Ceza Mahkemesini kuran Roma Statsn onaylamamakta srar etmekte ve genel olarak insan haklar ile ilgili ok tarafl uluslararas mekanizmalara ilgisiz kalmaktadr.
BASKI VE IKAR GRUPLARININ DI POLTKA SRECNE ETKS

Bir bask grubu ile bir siyasi parti arasnda belirgin bir ayrm yapmak her zaman mmkn deildir. Her eyden evvel, bunlardan birine dahil olanlarn ounluu ayn zamanda dierine de dahil olabilir. Resm olarak bakldnda siyasi parti ile bask grubu arasndaki temel fark, partinin siyasi pozisyonlar ele geirmek iin aday gstermesinde yatmaktadr. Ancak pratikte iki grup arasnda keskin ve belirgin bir izgi izmek mmkn deildir. Parti mensubu bir kii, ayn zamanda farkl kar veya bask gruplarna da mensup olabilir veya onlarla organik bir ba iinde bulunabilir. Bununla birlikte, nereden bakldna bal olarak kar veya bask gruplarn siyasi partilerin alternatifi veya tamamlaycs olarak grmek mmkndr. Amerikan siyasi sisteminde gerek siyasi parti yaps ve gerekse de hkmet sisteminden kaynaklanan nedenlerden tr, bask veya kar gruplar nemli roller stlenebilmekte ve karar vermeyi ciddi bir ekilde etkileyebilmektedir. Bunlardan mesela ifti Bro Federasyonu (Farm Bureau Federation) gibi baz rgtler, neredeyse btn hkmetler tarafndan dikkate alnmay gerektirecek kadar etkin ve nemli olabilmektedir. Bazen de idarenin paras olan resm birimler, bask grubu gibi hareket edebilmektedir. Savunma Bakanlnn politikalarna kar Hava Kuvvetleri uzun yllar Kongrede bir bask grubu ilevi grmtr. Ulusal Muhafaza (The National Guard) isimli yar zamanl bir asker rgt de geleneksel bask yntemleri ile amalarn gerekletirmede baarl olmutur. Bask veya kar gruplarnn ortaya kmasnn temel gerekesi, bireyin tek bana siyasi srelere etkisinin snrl olaca dncesidir. Karar alma srelerine gruplarn etkisi ok daha belirgindir. Siyasi bir sistemin en nemli bileeni, u veya bu ekilde bir araya gelen gruplardr. zgr bir toplumda kendi yelerinin deien ve farkl karlarn ekillendirmek zere saysz grup ortaya kabilir. Bu tr gruplar geleneksel demokratik ileyie tehdit tekil etmez aksine bu gruplar, demokrasinin son derece hayati saylabilecek tamamlaycs ilevini grrler. GrupBask grubu: Hkmet ile organik bir ba olmamasna ramen hkmet kararlar zerinde meru bask yollar ile etkiye sahip olmaya alan her trl rgtl grup.
kar grubu: Belli bir karn korunmas veya elde edilmesi iin bir araya gelen kii veya kurumlarn siyasi karar alma srecini etkilemek amacyla oluturduklar ortak giriim.
SIRA 60 SZDE
DNELM S O R U
lar, hkmetin veya idarenin dahil olduu birbirinden farkl karmak sre ve faDNELM aliyetler hakknda bilgi salama fonksiyonuna sahiptirler. Buna ilave olarak, normal bir hkmet sisteminin stesinden gelebileceinden ok daha fazla farkl gS O U r ve fikirlerinRifade edilmesine de olanak salarlar. Bask veya kar Kgrubu ile siyasi parti birbirinden farkldr. Birok adan benzerlikler SIRA SZDE DK AT gsterse de en nemli fark, siyasi partinin siyasi iktidar peinde komasdr. Buna karlk bask grubu siyasi hedefleri olsa da siyasi iktidar hedeflemez.
SIRA SZDE DNELM
SIRAK SZDE D KAT SIRASZDE D NELM

S O R U AMALARIMIZ DKKAT K T A P
SIRA SZDE TELEVZYON AMALARIMIZ NTERNET K T A P
Bu ekilde bir betimleme tabii ki Amerikan hkmet sisteminin oulcu zelS O U liklerini fazlaca Rvurgulamaktadr. Siyasi srelere deiken ve eitli oyuncularn AMALARIMIZ dahil olduunu anlatan bu tanmlama, Amerikan siyasetinin genel ileyii hakknda genel ve doru bir bilgi ve izlenim vermektedir. Birok konu ve tartmada DKKAT Amerikan Kongresi, birbirinden farkl gruplarn sreci etkilemeye alt bir paK T A P zar yeri ilevi grmektedir. Amerikan toplumundaki eitlilik dikkate alndnda SIRA SZDE bu gruplarn karlar ancak birbiriyle rten yelikleri olan farkl gruplar tarafndan temsil E L E V Z Y O N Bireylerin farkl gruplarda ayn anda yelik stats kazanmaT edilebilir. s, birbiriyle elien taleplerin atmaya meydan vermeden karlanabilmesi aAMALARIMIZ sndan byk nem tamaktadr. Bask ve kar gruplar ile ilgili ayrntl bilgi iin baknz: Jack L. Walker, Mobilizing InK T A P terest Groups in America (Ann Arbor: The University of Michigan Press, 1991). Siyasi partilerinOaksine, bask gruplar belli bir blgedeki yelerin veya destekTELEVZY N ilerin katlmna ihtiya duymamaktadr. Kendi seecekleri blge veya kasabada, eyalette veya ehirde rgtlenebilecekleri gibi, ulusal dzeyde bir yelik erevesi de belirleyebilirler. artlara gre lokal veya blgesel bir yap gelitirebilirler. K N T E R N faaliyet gsteren bir terzi, New Yorktaki etkili bir terzi ile ittifak k bir kasabada E T kurabilir ve bu i birlii ile ortak amalarna ulamak iin ortak faaliyet gelitirebilir. Bask ve kar gruplar, hkmet sisteminin paral yaps nedeni ile ok etkili olabilmektedirler. Bu nedenle, devlet sisteminin farkl birimleri ve unsurlar arasnda bir tr egdm salanmasnda siyasi partilerden ziyade kar ve bask gruplarnn daha byk bir rol oynadn sylemek mmkndr. Seimlerde zenciler gibi belirgin bir grubun tercihleri ve varl nemli bir faktr olabilmektedir. Fakat siyasetin srekli bir sre olduu dikkate alndnda kar gruplarnn, belirli bir etkiye sahip olabilmek iin rgtlenmeleri gerektii ortaya kmaktadr. Bu nedenle de mesela zencilerin varl tek bana potansiyel etkilerinin ortaya kmas iin yeterli olmamaktadr. Zencilerin karlarn temsil edebilmeleri veya belirgin bir grup olarak amalarna ulaabilmeleri, rgtl bir ekilde hkmet zerinde bask kurmalarna baldr. Taleplerini ifade edebilmek veya konumlarn savunmak amac ile kurulan bask gruplar, ekil ve rgtsel tasarm anlamnda ciddi farkllklar gsterebilmektedir. Kimi, istikrar, amacn homojenlii ve uzmanlk anlamnda siyasi partilerden bile daha ileri dzeyde bir rgtlenmeye sahip olabilmektedir. Ticari birlikler ve Amerikan Tp Birlii (American Medical Association) gibi rgtler bu kategoriye girmektedir. Bu gruplar srekli olarak siyaset ile i iedirler. Ancak bask gruplarnn nemli bir ksm sadece belirli dnemlerde siyasi srelere dahil olmaktadrlar. Bunlarn ou en geni anlamda belli bir kar ile ilikilendirilebilir. Kadn Semenler Ligi (League of Women Voters) bu kategoriye giNTERNET
TELEVZYON
NTERNET
61
rebilecek bir rnektir. Bu tr gruplarn, etkili olabilmek iin ekonomik karlarnn olmas da gerekmemektedir. Mesela ABDde iki retimi ve satn yasaklayan anayasa deiiklii iin alan ki Salonlar ile Mcadele Ligi (Anti-Saloon League) buna verilebilecek gzel bir rnektir. Benzer ekilde, din duyarll ve amac olan rgtler de kendilerini ilgilendiren hkmet eylem ve tercihleri zerinde belirli bir etkiye sahip olmak iin bakentte faaliyet gsterirler. Mesela Amerikan Siyonist rgt (The Zionist Organization of America) doal olarak ABDnin Ortadou politikas ile ilgili tercihlerini etkilemek iin aba gstermektedir. Mesleki rgtler de zellikle kendi uzmanlklar ve faaliyet alanlar ile ilgili koSIRA SZDE nularda hkmetin politikalarna yakn ilgi gstermekte ve gerektiinde bask unsuru hline gelebilmektedirler. Bunlardan zellikle Amerikan Tp Birlii ile Amerikan Barolar Birlii (American Bar Association) nemli rnekler olarak gze arpDNELM maktadr. Amerikan retmenler Federasyonu (American Federation of Teachers) gibi mesleki rgtler de yelerinin karlar ve sorunlar ile ilgili olarak hkmete S O R U bask yapmay amalamaktadrlar. Bask gruplar son derece farkl bir grnm sergileyebilmektedir. Bask K A T D K grubunun etkinlii veya faaliyeti birok faktrden etkilenebilir. Bu nedenle farkl gruplar arasnda ok sayda ortak nokta bulmak olduka zordur.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Dnyas Bask Gruplar

dnyas ile siyaset arasnda son derece sk bir iliki bulunmaktadr. D politika AMALARIMIZ veya savunma ile ilgili nemli kararlar kanlmaz olarak i dnyas zerinde etkilere sahip olmaktadr. zellikle yirminci yzyln ortalarndan itibaren d politikay da ilgilendiren birtakm nemli meselelerde ok ciddi miktarlardaAparalarn harK T P cand gzlenmektedir. Uzay programlar, uak retimi ve asker operasyonlar gibi meseleler, byk irketler ile devletler arasnda szlemeler yaplmasn gerektirmektedir. Bu da i dnyasnn siyasete ilgisinin her zamanT canl Z Y O N E L E V kalmasna olanak salamaktadr. dnyas siyaset ile i ie kalarak bask gruplar yolu ile karlarn korumaya zen gstermektedir. dnyas gruplar iin siyasette ilgi ve faaliyeti gerektirecek ok fazla konu bu TERN T lunmaktadr. Yarg ile sk sk karya gelme ihtimalinin yksekNoluuE nedeniyle i dnyas gruplar hkmetle ilikilere ayr bir nem atfetmektedirler. General Motors ve Amerikan Telefon ve Telgraf irketi (American Telephone and Telegram Company) gibi dev irketler, hkmet ile ilikilerini dorudan kendileri yrtmeyi tercih etmektedirler. Bununla birlikte, genel eilim, hkmet ile ilikilerde belirli bir uzmanl olan gruplar yolu ile temsilin salanmas ve karlarn korunmasdr. Amerikan Ticaret Odas (Chamber of Commerce of the United States) gibi baz gruplar, lke apnda faaliyet gstermekte ve yelerinin karlarn hkmet nezdinde koruma ilevini stlenmektedir. Ancak temsil iddiasnda bulunan bir rgt ne kadar kapsayc olmaya alrsa o derece belirsiz bir gndeme sahip olur ve erevesi daha mulak bir siyasi tavr gsterir.
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
iler ve Siyaset
ilerin siyasetteki yeri ve nemi ciddi bir paradoks iermektedir. Saysal adan bakldnda iiler toplumda son derece nemli bir yere sahiptirler. Ancak siyasi bir g olarak, iilerin bu saysal stnlklerine uygun bir etkiye sahip olmadklar grlmektedir. Bunda en nemli etkenin, iilerin bir snf saylabilecek topluluk oluturamam olduklar aktr. Sosyalizm Amerikan toplumunda ihmal edile-
62
Sendikaclk: ilerin hak ve karlarn korumak ve hkmet karsnda temsil etmek N E L M hareket D amac ile etme ve bu ynde gerekli kurumlar oluturma hareketi. S O R U
SIRA SZDE
bilecek kadar nemsiz bir etkiye sahip olmutur. Bu da ii rgtlenmesi fikrinin neredeyse hi domamasnn en temel nedeni olarak gze arpmaktadr. Bu tarihsel durumun temel nedenleri arasnda feodal bir dzenin olmay, Amerikan toplumunun ak karakteri ve yerleim yerleri snrnn Batya genileme nedeniyle srekli deiiklik arz etmi olmas saylabilir. Bu da sonu olarak Amerikan siyasal sisteminde iilerin karlarn temsil etme iddiasn tayan bir sosyalist partinin ortaya kmamasn beraberinde getirmitir. Benzer ekilde, Amerikan toplumunda var olan eitlilik ve birbirinden farkl dini ve etnik kimlik ve aidiyetler, ii topluluunun da paralanmasna ve blnmesine yol amtr. Sonu olarak bu durum, iilerin siyasi bir g olarak siyaset aktrlerine tesir etmesinin nnde nemli bir engel tekil etmitir. Bir dier nemli faktr de zellikle kinci Dnya Sava sonras dnemde siyasi yelpazenin dier ucunda sahici muhafazakr tutumlarn olmaydr. Deiim daha ziyade Amerikan felsefesinde kabul grm, bu da deiim talebinin dile getirildii ilave bir siyasi ideolojinin ortaya kmasna engel olmutur. Btn bu nedenlerden dolay ii sorunlar ve emek sorunu siyasi bir partiden ziyade kar ve bask gruplarnn ilgi sahasna girmitir. SIRA tarm-d alanlarda alan iilerin yzde 29,5u sendika yesiy1964 ylndaSZDE ken bu oran baz eyaletlerde yzde 10larn bile altnda kalmtr. Sendikaclk hareketi birok adan baarsz olmu bu da onun siyasi etkisinin azalmasna neden DNELM olmutur. Bu hareketin baz blmleri yasad faaliyetlere katlm, bu da rgtl ii hareketinin tartlmasn beraberinde getirmitir. Bunun yan sra, ii harekeS O R U ti, i anlamazlklar ve kiisel ayrlklar nedeniyle de etkisiz kalmtr. Birok Avrupa lkesinin aksine ABDde ii snf etkili bir rgtl grup hline gelememiD KKAT tir. Bu da siyasi etkinliini nemli lde azaltmaktadr. 1886 ylnda kurulan Amerikan i Federasyonu (AFL) hkmetin ii meselelerine karmasna iddetle kar kmtr. Bu ynyle kapitalist bir karakter sergileyen federasyon temelde ideolojisiz bir tutum benimsemitir. Kitle retiminin, AMALARIMIZ zellikle de otomobil endstrisinin geliimi ile birlikte sanayi sendikalar giderek nem kazanmtr. Bu srecin sonunda ise 1938 ylnda Sanayi rgtleri Kongresi K T A (CIO) kurulmutur.P Zanaat ehli ile sanayi arasnda isel olarak var olan anlamazlk, AFL ile CIO arasnda da atmaya neden olmutur. Siyasi duru anlamnda da iki rgt arasnda nemliE V Z Y O N T E L farkllklar belirmitir. CIO devlet desteine daha fazla ihtiya duyarken AFL hkmet mdahalesine her zaman souk bakmtr. CIO, 1943 ylnda seimlerde etkili olabilmek iin bir siyasi eylem komitesi (Political Action Committee-PAC) kurmutur. AFL, bakan adaylar arasnda bir tercih belirmekten NTERNET kanrken CIO 1948 ylnda Demokrat Partiden Truman desteklemitir. Ancak drt yl sonra bu sefer AFL de ayn eyi yapm ve Adlai Stevensonn adayln desteklemitir. Siyasi eylemSIRA SZDE komitelerinin roln dikkate alarak bask gruplarnn Amerikan d politikasnda sahip olduu veya olabilecei etkiyi tartnz.
D N E L etkisiz ve zayf olduu, Kongrenin 1947 ylnda kard Tafti hareketinin M Hartley Kanunu ile iyice belirginlemitir. Sz konusu kanun, rgtl ii hareketini snrlayan O R U S hkmler iermektedir. Ulusal reticiler Birliinin destei ile kar-
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Siyasi eylem komitesi: ABDde siyasi partiler hazineden finansal destek TalamamaktaOve kendi ELEVZY N faaliyetlerini kendileri finanse etmektedirler. Partiler bu nedenle paraya ihtiya duymaktadrlar. N T E R para Partilere N E T kayna salayan en nemli kanallardan bir tanesi siyasi eylem komitesidir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
63
lan yasa, sendika ve birliklerin dankln gstermitir. AFL ve CIO kanuna kar kma konusunda bir strateji gelitirememitir. Daha da nemlisi, bu iki rgtn yeleri arasnda bile kanunun ierii ile ilgili anlamazlklar ba gstermitir. 1955 ylnda bu iki federasyon birleerek AFL-CIO adn almtr. Ancak yine de bu yeni oluum son derece gevek bir rgt olarak kalmtr. Bu gevek oluumda her iki rgt kendi otonom glerini muhafaza etmitir. Bu yeni federasyon Siyasi Eitim Komitesi kurmu ve bu yolla destekledii adaylarn kampanyalarna katk yapmay amalamtr. Daha sonraki dnemlerde sendikalar seimlerde daha ok Demokrat Parti adaylarna verdikleri destekle dikkat ekmilerdir. Ancak AFL-CIO federasyonu resmi olarak tarafsz bir tutum benimsemitir. Buna karlk pratikte ok az sayda Cumhuriyeti aday sendikalarn desteini alabilmi, Demokrat Parti adaylar ise sendikalarn ilgisine mazhar olmutur. Ancak sendikalarn Demokratlara destei her zaman otomatik olmamtr. Her halkarda adayn kiilii ve siyasi fikirleri sendikalar tarafndan dikkate alnmtr. Ayn ekilde, sendikalar Demokrat adaylarn seim kampanyalarna maddi olarak destek salamlarsa da siyasi amalar snrl dzeyde kalmtr. Siyasi eylem yolu ile yelerinin karlarn maksimize etmeye almlarsa da siyaseti etkileme, ynetimi ele geirme ve Amerikan toplumunu deitirmeyi hedeflememilerdir. Amerikan ii hareketi kapitalizm kart deildir. Sadece kapitalist bir sistem iinde alanlarn karlarn korumay amalamaktadr.
iftiler ve Devlet
ABDde tarm sektr, kk bir aznln, siyasette bu kkl ile hi de orantl olmayan bir etkiye sahip olabilmesine ok gzel bir rnektir. Tarm sektr mensuplar, sayca sendikal iilerden ok daha az ve i evrelerinden de ok daha az varlkldr. Buna ramen devletin politikalar zerinde son derece belirgin bir etkiye sahiptir. Kongre yeleri ve tarm programlarndan sorumlu idari birimler ile ittifak kuran ifti gruplar, bir tr zel devlet sistemi yaratm gibidirler. Bu sistem iinde tarm ile ilgili kararlar sanki dorudan tarm karlarnn dorultusunda alnmaktadr. 1930lu yllardan sonra ifti gruplar giderek daha organize ve kurumsal bir kimlik kazanmaya balamtr. Bu kurumsal kimlik sayesinde de tarm rgtleri devlet mekanizmas ile daha fazla entegre olmulardr. Ancak bu gruplarn asl gc ifti oylarnn kendine zg niteliklerinden kaynaklanmaktadr. ifti oylar, hem son derece bamsz ve hem de son derece deikendir. iftiler kendilerini destekleyen bir siyasi partiye, dier gruplara gre ok daha kolay ynelebilmektedirler. Yine dier halk kesimlerine gre iftilerin seimlere katlma oran ok daha deikendir. Bu da ifti oylarn tahmin edilemez ve potansiyel olarak da seimlerde son derece nemli hle getirmektedir. Bu durum tarm ve ifti gruplarnn iinde farkllklar olmad anlamna gelmemektedir. Her eyden nce tarm gruplarnn says son derece fazladr. Birbiriyle yaran ok sayda rnn olmas, yine birbiriyle rekabet iinde olan farkl gruplarn ortaya kmasn beraberinde getirmektedir. grup, bir btn olarak Amerikan ifti ve tarm gruplarn temsil etme iddiasnda bulunmaktadrlar: National Grange, Amerikan ifti Brosu Federasyonu ve iftiler Birlii. Bunlardan her biri, lkenin belli blgelerinde gl bir grnm sergilemektedir. Bu blgelerde dierleri ile rekabet iinde hareket etmektedirler. ifti Brosu Federasyonu, byk bunalmn ardndan devreye sokulan tedbirler paketinden sonra devlet organlar
64
ile yakn iliki iinde olmutur. Federasyonun tarm ile ilgili herhangi bir yasal giriime destei, sz konusu giriimin baars iin hayati grlmtr. Yine Federasyonun, istedii takdirde hkmet ve ynetim zerinde byk bir bask oluturabilecei dnlmektedir.
Bask Gruplarnn alma ekli

Bask gruplar nasl alr? Son derece esnek bir kimlik ve grntye sahip olan bu siyasi yap, bu zellii ile birbirinden son derece farkl yntemlere dayanarak amalarna ulamaya alr. Modern toplumda mevcut btn medya olanaklarn kullanarak kamuoyunu etkilemeyi hedefleyen bu gruplar, gerektiinde basn, gerektiinde televizyon ve gerektiinde ise halkla ilikileri ilgilendiren dier metotlara bavurabilirler. Bunun yan sra halkn dikkatini ekecek daha dorudan yntemleri kullanabilirler. Bu erevede mesela protesto yryleri dzenleyebilecekleri gibi, oturma eylemlerini de tevik edebilirler. Hatta zaman zaman bakaldr veya ayaklanma da gndeme alnan bir metot olabilmektedir. Grup faaliyetlerinin normal kanallar tabii ki kararlarn alnd devlet kurumlar ile yakndan ilikilidir. Bu gruplar seimlerde, yasama srecinde veya devlet programlarnn yrtlmesinde bask uygulama cihetine gidebilirler. Bask gruplar, her seviyede devlet pozisyonlarna kimin seilecei konusunda etki etmeye teebbs edebilirler. Dolaysyla ii sendikalar veya i gruplar kendi taleplerine cevap verebilecek adaylarn seimini salamaya alrlar. Irksal Eitlik Kongresi (The Congress of Racial Equality), 1967 ylnda, Temsilciler Meclisi yesi Adam Clayton Powelln grevinden uzaklatrlmasndan sonra, yeniden iadesini talep etmitir. 1952 ylnda petrol reticilerinin oluturduu bask grubu, Demokrat Partili bir politikacnn petrol zerinde devlet kontroln tevik eden tutumunun kendi karlarna aykr olduunu Demokrat Parti Kongresi delegelerine belirtmilerdir. Bask gruplar partilerin faaliyetlerine finansal destek salarken parti tekilatlarna da yardm etmektedirler. Bunun yan sra, partilerin kampanyalarnda konumac salayan gruplar, bu faaliyetlerinde deien derecelerde baar gsterebilmektedirler. Bask gruplarnn devlet kademesinde etkisinin derecesi ile ilgili kesin bir ey sylemek neredeyse imknszdr. Seim dneminde belli bal gruplarn desteinden faydalanan Kongre yeleri, her halkarda onlarn bak asna maruz kalmakta ve onu dikkate almak durumunda kalmaktadr. Bu gruplarn bekleyebilecekleri en byk ey, siyasi faaliyetleri destekleyerek politikaclar ile yakn mnasebet kurmak ve dolaysyla kritik dnemlerde Kongre yelerine kolayca ulaabilmektir. Bask veya kar gruplar, birka ekilde siyasi karar vericilerin davranlarn etkilemektedirler. Kendi yelerinin grlerinin siyasi figrlere ulamasn temin ederek grubun hangi noktada durduu mesajn vermek bunlardan bir tanesidir. Daha nemlisi, Kongre komitelerine ulatrlmak zere belli konularda detayl rapor veya analiz hazrlayabilmektedirler. ou bask grubunun Washingtonda srekli ofisleri bulunmaktadr. Burada temel ama karar vericileri ile srekli ve yakn temas kurabilmektir. Baz gruplar ise bu amalarna ulaabilmek iin profesyonel lobicilik hizmetlerinden faydalanmaktadr. Lobi faaliyetlerinin giderek nem kazanmas ve gemite yaanan birtakm skandallarn sonucunda, 1946 ylnda Kongrede lobicilik faaliyetlerini dzenleyen bir kanun kabul edilmitir. Bu kanuna gre, paral lobicilik faaliyetleri uraan kii veya kurumlar, Kongrede bir kanunun gemesi veya gememesi iin giriimde bulunmalar karlnda ne kadar cret aldklarn bildirmek zorundadrlar. Bu kanun erevesinde 1956 ylnda 600dan fazla lobici kayt yaptrmtr.
Lobicilik: Amerikan hkmeti ve Kongre tarafndan alnan kararlar etkileme amac ile yrtlen profesyonel faaliyetlerdir. ABDde lobicilik faaliyetlerini yrtmek isteyen kurumlar, bu faaliyetleri tescil etmek ve hizmetleri karlnda aldklar creti bildirmek zorundadrlar.
65
zet
A M A
Amerikan d politikasnda halkn roln tanmlamak Amerikan d politikasnda halkn rolnn snrl olduunu sylemek mmkndr. Fakat bu snrl role ramen, halk dolayl kanallarla d politika yapm srecini etkileme gcne sahip olmaktadr. Burada en belirleyici faktr, bakann ve Kongrenin halka kar siyaseten sorumlu olmasdr. Bu sorumluluk, d politikadan sorumlu aktrleri halkn isteklerine ve beklentilerine duyarl hle getirmekte, bu da u veya bu ekilde halkn srece katlmasna olanak salamaktadr. Fakat halkn tercihlerinin dorudan belirleyici olduunu sylemek mmkn deildir. Halkn grlerinin veya itirazlarnn sreteki etkisi, daha ziyade d politika elitlerinin tercihlerinin onaylanmasndan ibarettir. Dier bir ifadeyle, halkn veya toplumun tercihlerinden ziyade elitlerin tercihlerinden sz edilebilir. Ancak nihai tahlilde bu tercihler halkn onayn almak durumundadr. ABD d politikasnn yapm srecinde kamuoyunun etkisini aklamak ABDde halk, d politika yapm srecine dorudan mdahil olamamaktadr. Bunun ok sayda nedeni bulunmaktadr. Ancak bu, halkn tercih ve grlerinin d politika srecinde gz ard edildii anlamna da gelmemektedir. D politika yapmnda belirleyici role sahip olan bakanlar, tekrar seilebilmek iin halk oyuna ihtiya duyduklar iin belli bal konularda kamuoyunu dikkate almak durumunda kalmaktadrlar. D politika ile ilgili kararlar elbette ki halka sorulmamaktadr. Ancak d politikada etkinlik ve baar iin ya halkn desteinin salanmas ya da halkn ikna edilmesi gerekmektedir. Bu nedenle Amerikan bakanlar d politika tercihlerinin halk tarafndan onaylandn iddia ederek tercihlerine meruiyet salamaktadrlar. Medyann ABD d politika yapm srecindeki ve karar alclar zerindeki etkisini aklamak ABDde toplumun d politikaya etki etmesini salayan kanallardan birisi olan medya, kendine has amalar ile siyasetin drdnc gc olarak adlandrlmaktadr. Bu etkin rol nedeni ile d politikada karar alclar medya desteine nem vermektedirler. D politika konusunda birbirlerine ihtiya duyan medya ile hkmet arasndaki ilikilerin doas, deikenlik arz edebilmektedir. Ancak ne olursa olsun, genel itibar ile bakldnda basnn ulusal karlar gzetme gibi bir
grevi olmadndan, hkmetten bamsz hareket edebilmektedir. Hkmet ise zellikle kamuoyunun ekillenmesinde ve dolaysyla halk desteinin salanmasnda medyaya ihtiya duymaktadr. Bu da medya etkinliini daha da artrmaktadr. D politika krizlerinde rolleri daha belirgin hale gelen medyann bu durumlarda nasl hareket edecei nem kazanrken medya baz krizlerde hkmeti desteklemi, bazlarnda ise hkmetin karsnda durmutur. ABDde d politika yapmnda sivil toplumun roln tanmlamak ABDde sivil toplum, Avrupa lkelerinin aksine eitlilik arz etmemektedir. Tarihsel olarak klelik kartl, rklk ve ayrmclk kartl gibi birka snrl konuda faal bir grnm sergileyen sivil toplum gruplar, yine snrl saylabilecek bir etkiye sahip olabilmitir. Bu tr gruplarn baars daha ziyade ortak koalisyonlar oluturabilmelerine bal olmutur. Ancak farkl kar ve nceliklerden dolay bu tr koalisyonlar kurmak her zaman kolay olmamtr. Bu da sivil toplum giriimlerinin etkisini nemli lde zayflatmtr. Bununla birlikte, sivil toplum gruplar, halkn dikkat ve desteini ekebilecekleri konularda, halka eriim salayabildikleri lde hedeflerine ulaabilmilerdir. Yine d balantlar ve bu ekilde oluturduklar kresel koalisyonlar, sivil toplum gruplarna biraz daha geni bir hareket alan salayabilmitir. ABD bask ve kar gruplarnn d politika srecine etkisini deerlendirmek Siyasi iktidar hedeflememeleri asndan siyasi partilerden ayrlan bask veya kar gruplar, siyasi hedeflerine ulamak iin siyasi srece mdahale edebilmektedir. Bunun iin de yer yer d politika kararlarnn kendi karlarna uygun biimde alnmasn temin etmek iin farkl yollara teebbs edebilmektedirler. Bask yoluyla hkmeti ikna abalarnda, birbirinden farkl gruplar farkl dzeyde baar elde etmektedirler. i gruplar bu konuda ok baarl olamazken tarm gruplar sayca az olmalarna ramen daha etkin olabilmektedirler. Bask veya kar gruplar siyasi sre iinde yer almaya devam etmek ve siyasi kararlarn kendi karlarna hizmet etmesini temin etmek iin lobicilik faaliyetlerine bavurmaktadrlar. Bu da farkl karlar olan gruplarn, belli bal baz konularda d politika srecine katlmasn beraberinde getirmektedir.
A M A
A M A
A M A
A M A
66
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi ABDde halkn d politikadaki snrl rolnn nedenlerinden biri deildir? a. Amerikan halknn d politika konularna ilgisizlii b. Amerikan kurumlarnda da var olan Amerikan istisnacl c. D politika konularnda Bakann baskn pozisyonu d. D politikada srekli baarnn, Amerikan halkn tatmin etmesi e. Amerikan halknn bilinli olarak d politika konularnda cahil braklm olmas 2. D politika yapmnda snrl rol olsa da Amerikan halknn d politika grleri d politika yapclar tarafndan dikkate alnmaktadr. Bunun en temel sebebi nedir? a. Halkn d politikaya olan youn ilgisi b. Amerikan basnnn halk bu konuda kkrtmas c. D politikada yetkili kurumlarn halkn oyuna muhta olmas d. Amerikan silahl kuvvetlerinin basks e. Anayasaya gre halkn grlerinin alnmasnn zorunlu olmas 3. Aadakilerden hangisi, ABDde halkn d politika ile ilgili grlerinin ekillenmesinde rol oynayan drt tr aktrden biri deildir? a. Birok konuda gr oluturan ulusal aktrler (senatrler) b. Tek bir konuda gr oluturan ulusal aktrler (savunma anlamas olan irket bakan) c. Birok konuda gr oluturan yerel aktrler (byk bir bankann bakan) d. Birok konularda gr oluturan kresel aktrler (Birlemi Milletler) e. Tek bir konuda gr oluturan yerel aktrler (yerel bir niversitede alan retim yesi) 4. Aadakilerden hangisi veya hangileri bir kiinin d politika ile ilgili tutumlarn etkileyen faktrlerdendir? I- Eitim dzeyi II- Yaad yer III- Cinsiyeti a. I, II ve III b. I ve II c. I ve III d. Sadece I e. Sadece II 5. Aadakilerden hangisi veya hangileri basnn d politikadaki rollerindendir? I- Bilgilendirme II- Yorumlama III- D politikay oluturma a. I ve III b. I ve II c. II ve III d. Sadece I e. Sadece II 6. Aadakilerden hangisi, ABDde basnn d politika ile ilgili grevlerinden deildir? a. Halk d politika konularnda doru bilgilendirmek b. Halkn haber alma hakkna sayg gstermek c. Bakan zor durumda brakacak yaynlardan kanmak d. Hayati saylabilecek ulusal gvenlik meselelerinde sorumlu davranmak e. Kiilerin haklarna sayg gstermek 7. Sivil haklar hareketi ile birlikte ABD, zenci haklarnn ihlalleri ile balantl olarak uluslararas dzeyde bozulan imajn dzeltmek iin birtakm giriimlerde bulunmutur. Buna karlk Dileri Bakanl bu deiime direnmi ve eski tutumunu srdrmeye almtr. Bunun en nemli sebebi nedir? a. Siyahlara ynelik yaygn nefreti dikkate alm olmalar b. Mevzuatn deiime izin vermemesi c. Ulusal karlarn tehlikeye gireceini dnm olmalar d. Bakanlk personelinin ounlukla Dou yakas sekinlerinden olumas e. Amerikan Bakannn bu konudaki sert tutumu
67
8. Aadakilerden hangisi, sivil toplum rgtleri ve gruplarnn ABDde d politikada katkda bulunduu ve baarl olduu giriimlerden biri deildir? a. Uluslararas Ceza Mahkemesine ABDnin taraf olmasnn salanmas b. Nkleer silah denemelerinin kstlanmas c. Kleliin yasaklanmas d. Silahszlanma giriimleri e. Irklk ve ayrmclk ile mcadele 9. Aadakilerden hangisi bask veya kar grubunu siyasi partiden ayran en nemli zelliktir? a. ye says partiye gre daha fazladr. b. Bask veya kar grubu iktidar hedeflemez. c. Siyasi partiye gre daha gldr. d. Siyasi partiye gre d politikada daha etkindir. e. Siyasi partiye gre halkn grlerini daha fazla temsil etmektedir. 10. ABDde lobilerin temel fonksiyonu nedir? a. Halktan para toplamak b. Halka para aktarmak c. Bakana danmanlk yapmak d. Siyasi partileri temsil etmek e. Para karlnda bask gruplarn Kongrede temsil etmek
Yaamn inden
Aada insan haklar savunucusu Martin Luther Kingin 1963 ylnda 300.000 kiinin nnde yapt mehur Bir Ryam Var balkl konumasnn metni bulunuyor. Sivil haklar hareketi ABDde 1960l yllarda ok ciddi bir deiimi de beraberinde getirmi, bu da ABDnin d politikasna ilerleyen yllarda etki etmitir: Bugn size diyorum ki, dostlarm, u ann getirdii glklere ve engellemelere ramen bir ryam var benim. Amerikan ryasna derinden kk salm bir ryadr bu. Bir ryam var. Gn gelecek, bu ulus ayaa kalkp kendi inancn gerek anlamyla yaayacak. unu kendinden menkul bir gerek kabul ederiz ki, btn insanlar eit yaratlmtr. Bir ryam var. Gn gelecek, eski klelerin evlatlaryla eski kle sahiplerinin evlatlar, Georgiann kzl tepelerinde kardelik sofrasna birlikte oturacaklar. Bir ryam var. Gn gelecek, Mississippi eyaleti bile, adaletsizliin ve basklarn scayla bunalp llemi olan o eyalet bile, bir zgrlk ve adalet vahasna dnecek. Bir ryam var. Gn gelecek, drt kk ocuum, derilerinin rengine gre deil, karakterlerine gre deerlendirildikleri bir lkede yaayacaklar. Bugn bir ryam var benim. Bir ryam var. Gn gelecek, Alabama eyaleti, valisinin azndan hep mdahale etme ve izin vermeme ynnde szler dklen o eyalet, kk siyah olanlarla kk siyah kzlarn, kk beyaz olanlar ve kk beyaz kzlarla el ele tutuup kardee birlikte yrd bir yere dnecek. Bugn bir ryam var benim. Bir ryam var. Gn gelecek, btn vadiler ykselip btn tepeler ve dalar alalacak, engebeli yerler dzlk yaplp, girintilerle kntlar dzleecek ve Allahn an yeryzne inecek, btn canlar hep birlikte grecek onu. Bizim umudumuzdur bu. Gneye dnmde iimde tayacam inantr. te bu inan sayesinde umutsuzluk dan yontup bir umut ant yaratacaz. Ulusumuzu saran ahenksiz bartlar, bu inan sayesinde gzel bir kardelik senfonisine dntreceiz. Bu inan sayesinde bir gn zgr olacamz bilerek hep beraber alacak, hep beraber dua edecek, hep beraber mcadele edecek, hep beraber hapse decek, zgrlk iin hep beraber ayaa kalkacaz. te o gn, Yce Allahn btn kullar, yepyeni bir anlamla syleyecekler bu ilahyi:
68

Benim lkem, senin lken zgrln gzel yurdu, te sylyorum sana: Atalarmn ld toprak buras, ehitlerin gururu olan toprak, Her bir dan yamacndan, zgrlk yanklanacak. Ve eer byk bir ulus olacaksa Amerika, bunun gereklemesi arttr. yleyse New Hampshirein dev tepelerinden yanklansn zgrlk. New Yorkun ulu dalarndan zgrlk yanklansn... Her bir dan yamacndan yanklansn zgrlk. zgrln yanklanmasn saladmzda, her kasabadan ve kyden, her eyaletten ve kentten zgrln yanksn duyduumuzda, o gn yakn demektir ve o gn Allahn btn kullar, siyahlar ve beyazlar, Yahudiler, Hristiyanlar, Mslmanlar ve Budistler el ele tutuup siyahlarn eski bir ilahsini syleyecekler: Sonunda zgrz! Sonunda zgrz! krler olsun Ya Rabbim! Sonunda hepimiz zgrz! 1. e 2. c 3. d Yantnz yanl ise Amerikan D Politikasnda Toplumun Etkisi konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Amerikan D Politikasnda Toplumun Etkisi konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kamuoyu ve D Politika Yapm Srecindeki Etkisi konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kamuoyu ve D Politika Yapm Srecindeki Etkisi konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Basnn Gc ve ABDde D Politika konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Basnn Gc ve ABDde D Politika konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ABDde D Politika Yapmnda Sivil Toplumun Rol konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ABDde D Politika Yapmnda Sivil Toplumun Rol konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Bask ve kar Gruplarnn D Politika Srecine Etkisi konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Bask ve kar Gruplarnn D Politika Srecine Etkisi konusunu gzden geiriniz.
4. a
5. b 6. c 7. d
8. a
9. b
Kaynak: Micheal E. Eidenmuller, Great Speeches for Better Speaking (New York: McGraw-Hill, 2008)
10. e

Sra Sizde 1 Amerikan Dileri Bakanl, Amerikan halkn bir mteri olarak tanmlamaktadr. Bu, ABD ynetimi nezdinde halkn nasl grldn gstermesi bakmndan nem tamaktadr. Buna gre Amerikan halk, Dileri Bakanlnn hizmet verdii kimselerden olumaktadr. Ve bir mteri kitlesi olarak bu halkn bireylerinin, bu hizmetlerden memnun kalmas esastr. Bu da Amerikan ynetiminin, d politika tercihlerini Amerikan halkna beendirmek gibi nemli bir hedefinin olduunu gstermektedir. Bunun anlam, d politika srelerine dorudan katlmasalar bile Amerikallarn d politika konularnda memnun olmalarnn salanmasnn gerektiidir. Sra Sizde 2 Amerikan halknn beklenti ve grleri, d politika yapm srecinde dikkate alnmak zorundadr. nk d politika konularnda yetkili organlar arasnda yer
69
alan Bakan ve Kongre nihai tahlilde halkn oyuna muhtatr. Halkn destek ve salad meruiyet zemini olmadan Bakann hareket etmesi d politikada memnuniyetsizlie neden olacak, bu da siyasi yenilgi ile sonulanabilecektir. Bu da Bakann halkn beklenti ve itirazlarna duyarl olmasn salamaktadr. Bunun bir sonucu olarak halk veya toplum dolayl da olsa d politika srecine dahil olmaktadr. Sra Sizde 3 Ortak bir Amerikallk kimliinin olumam olmas, d politika srecinde toplumsal destein homojen olmamasna neden olmaktadr. Etnik kkenleri birbirinden farkl olan toplumsal gruplarn d politikadan beklentileri farkl olabilmektedir. Bu da sonu olarak d politika yapclarnn karar almasn zorlatrmaktadr. rnein, Filistin sorunu sz konusu olduunda Amerikal Yahudiler ile Amerikal Araplar arasnda beklentiler anlamnda ciddi farkllklar oluabilmektedir. Ynetimin her iki grubun beklentilerini birden karlamas pratik olarak imkansz olmaktadr. Sra Sizde 4 D politika srecine dahil olan aktrlerden biri olan medyann d politika ile ilgili grevi halk bilgilendirmekten ibarettir. Bu nedenle, ynetimin temel hareket noktas ulusal karlar korumak iken basn, ulusal karn gerekleip gereklemeyeceine bakmadan insanlarn bilgilendirme hedefi zerinden hareket etmektedir. Medyann bu misyona sadk kalmas baz durumlarda hkmetle medya oyuncularn kar karya getirebilirse de asl nemli olan medya etii ile ilgili prensipler ihlal edilmeden gazetecilik mesleinin gereklerinin yerine getirilmesidir. Sra Sizde 5 Sivil toplum gruplar, silahszlanma ve rk ayrmna kar mcadele gibi konularda Amerikan hkmetini etkileyebilmektedirler. Bunun yan sra bu gruplarn etkinliini belirleyen bir baka faktr de d destek salayp salayamamalardr. Bu durumda sivil toplum gruplarnn genel anlamda toplumu ilgilendiren konularda faaliyet gstermesi beklenebilir. Bunlar arasnda zellikle insan haklar, ifade ve din zgrl ve evre sorunlar gibi konular dikkat ekicidir. Bu konularda halk seferber etmek daha kolay olduu gibi, d destek salamak da mmkndr. Sra Sizde 6 Siyasi eylem komiteleri, seimlerde yaran siyasi partilere ve bakan adaylarna, ihtiya duyduklar paray temin etmede nemli roller stlenmektedir. Bu da hem bu komiteleri ve hem de bu tr komiteler kuran ve i-
leten gruplar, d politikada etkin hale getirmektedir. Komitelerin veya gruplarn ancak belli bir dn veya karlk iin finansal destek salayabilecei dnldnde, seim baars halinde Bakann veya dier siyasilerin destek aldklar gruplarn istek ve taleplerine olumlu yaklaabilecekleri sylenebilir.
Ar, T. (1997). Amerikada Siyasal Yap: Lobiler ve D Politika, stanbul: Alfa Yaynlar. akmak, C., Din, C., ztrk, A. (2011). Yakn Dnem Amerikan D Politikas: Teori ve Pratik, Ankara: Nobel Yaynlar. DeConde, A., Burns, R. D., Logevall, F. (2002). Encyclopedia of American Foreign Policy, New York. Eidenmuller, Micheal E. (2008). Great Speeches for Better Speaking, New York: McGraw-Hill. Foyle, D. C. (1999). Counting the Public in: Presidents, Public Opinion and Foreign Policy, New York: Columbia University Press. Hinks, P., McKivigan, J (der.) (2007). Encyclopedia of Antislavery and Abolition,Westport, CT: Greenwood Publishing Group. Hodgson, G. (2010). The Myth of American Exceptionalism, New Haven: Yale University Press. Holsti, O. R. (2004). Public Opinion and American Foreign Policy, Ann Arbor: The University of Michigan Press. OHeffernan, P. (1991). Mass Media and American Foreign Policy, Westport, CT: Greenwood Publishing Group. Lawrence, M. A. (2008). The Vietnam War, Oxford: Oxford University Press. Levy, P. B. (1998). The Civil Rights Movements, Westport, CT: Greenwood Press. Liebovich, L. W. (1988). The Press and the Origins of the Cold War, 1944-1947, New York. Nacos, B. L. (1990). The Press, Presidents, and Crises, New York. Skitka, L. J., Mullen, E. (2002). Psychological determinants of Public Opinion, Victor C. Ottati vd. (der.), The Social Psychology of Politics, New York: Kluwer Academic. Vile, M. J. C. (1976). Politics in the USA, Londra. Walker, J. L. (1991). Mobilizing Interest Groups in America, Ann Arbor: The University of Michigan Press. Wittner, L. S. (1984). Rebels Against War: The American Peace Movement, 1933-1984, Philadelphia. Wroe, A. (1992). Lives, Lies and the Iran-Contra Affair, Londra: I. B. Tauris.
3
Amalarmz indekiler
AMERKAN DI POLTKASI
Bu niteyi tamamladktan sonra; D politikada Karar Alma Yaklamnn anlam ve nemini aklayabilecek, ABD devlet ve d politika sisteminin ileyiini zetleyebilecek, ABD d politika aktrlerini ve yetkilerini ayrt edebilecek, ABD Yrtme gc olan bakan ve dier yrtme organlarnn d politika srecindeki roln aklayabilecek, ABD Yasama gc olan Kongrenin d politika srecindeki roln aklayabilecek, ABDnin sava karar ile ilgili olarak bakan ve Kongrenin birbirine dengeleme ve denetleme mekanizmasn deerlendirebilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
D Politika Karar Alma Yaklam ABD Anayasas Denetim ve Denge ABD D Politika Yapm Modelleri ABD D Politikasnda Bakan ABD D Politikasnda Bakanlklar ABD D Politikasnda Kongre Sava Yetkileri Yasas
DI POLTKADA KARAR ALMA YAKLAIMININ ANLAMI VE NEM ABD DEVLET SSTEM ABD DI POLTKA AKTRLER VE YETKLER YRTMENN GC: BAKAN BAKANIN YRTME ARALARI: BAKANLIKLAR VE DER KURUMLAR YASAMANIN GC: KONGRE KONGRE-BAKAN ARASI DENETLEME: SAVA YETKLER YASASI RNE
ABD D Politikas Karar Alma Sistemi
ABD D Politikas Karar Alma Sistemi

DI POLTKADA KARAR ALMA YAKLAIMININ NEM VE ANLAMI
nite 1de Amerikan d politikasnn iki yzyl akn tarihini incelerken Amerika Birleik Devletlerinin (ABD) uluslararas sisteme katlm ve etkisi, uluslararas sistemdeki aktrlerle karlkl etkileimi ve deiim-dnm sreci ele alnd. Bylece ABD d politikasnn uygulama ve etkileme sreci grld. ABD d politikasnn nasl gelitii, savalarda yer ald, sonular deitirdii ve uluslararas sistemi ekillendirmeye alt ortaya koyuldu. Ancak bu politikann nasl olutuuna, kararlatrldna ve belirlendiine yeterince deinilmedi. Amerikan d politikasnn oluum srecinde kimlerin, nasl rol oynad ve belirleyici olduu incelenmedi. Birok kez, ABD d politikasnn oluumunda rol oynayan bakanlardan ve Kongreden bahsedildi ancak bakanlarn ve Kongrenin ABD d politikasnda niin ve nasl rol oynadklar ve etkili olduklar aklanmad. rnein Birinci Dnya Savandan sonra Bakan Woodrow Wilson Ynetimi, Milletler Cemiyetinin kurulmasna nclk etmi ve uluslararas sistemde ideal bir dzen kurmaya alm ancak Kongre Wilsonn politikasn onaylamad iin ABD bu rgte ye olamam ve d politikasnda radikal bir deiiklie yol amt. Kongrenin bu karar o kadar byk bir etki yapmtr ki sadece ABD d politikasnn ynn ve ieriini deitirmekle kalmam, ayn zamanda Avrupa, dnya ve uluslararas sistemi de derinden etkilemi, Bakan Wilsonun idealize ettiinden farkl oluumlara ve sonulara yol amt. te bu nedenlerle, ABD d politikasnn karar alma sitemini ve srecini de incelemek gerekir. Bunu nasl yapabiliriz? ABD d politikasnn nasl olutuunu nasl inceleyebiliriz? Bu soruyu, yine ABD kaynakl uluslararas ilikiler teorilerinin yardmyla cevaplayabiliriz. Bunlarn ncs konumunda olan Richard C. Snyder ve arkadalar, Uluslararas Politikann ncelenmesinde Karar Alma Yaklam (Decision Making as an Approach to the Study of International Politics) adl eserlerinde, zelde ABD d politikasnn ama genelde tm devletlerin d politikasnn ve uluslararas ilikilerin anlalabilmesi iin ABDnin (veya ilgili devletin) i politika sistemine eilmek, devlet sisteminde kararlarn nasl alndn veya belirlendiini incelemek gerektiini iddia ettiler. Uluslararas politikann, devletlerin d politika karar alma sistemi ve sreci incelenerek anlalabileceini ortaya koydular. Davranlar olarak kabul bu teorisyenler, d politikann ve uluslararas ilikilerin, devletin karar alma srecine ve bu sreci etkileyen ulus-ii ve uluslararas faktr-
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM
DNELM
72
S O R U
S O R U
DKKAT

DNELM
lere younlaarak aklanabileceini ileri srmlerdir. 1960larn banda ortaya atlan d politika Tkarar alma yaklam, ilerleyen yllarda D Politika Analizi olaDKKA rak isimlendirilen bir alt disiplinin gelimesini salamtr. Bu balamda, Amerikan d politikasnn anlalmas iin, ABD d politika kaSIRA SZDE rar alma srecinin ABD-ii kaynaklarna eilmek gerekir. ncelikle ABD devlet sisteminin zelliklerini, devletin kurumsal ve brokratik yapsn, ABD d politikaSIRA SZDE snda rol oynayan aktrleri, grev dalmn, rolleri, yetkileri ve sreleri inceleAMALARIMIZ mek gerekir.
DNELM
K T A P
S O R U
Snyder, RichardTC., H. W. Bruck, and Burton Spain, Decision-Making as an Approach to the K A P Study of International Politics, R. C. Snyder et.al. (ed.), Foreign Policy Decision-Making S O R U (New York: The Free Press, 1962).
D KAT Bir devletin dKpolitikas, esasen devletin egemenlik snrlar dna yani uluslararas sisteme dnktr ve burada uygulanr; ancak d politika, devletin egemenlik snrlar iinde oluur ve karar verilir. Bu nedenle, d politika analizi ayn zamanda bir i politika analiSIRA SZDE NTERNET zi niteliindedir.SZDE SIRA
TELEVZYON DKKAT SIRA SZDE NTERNET SIRA SZDE AMALARIMIZ

DNELM
TELEVZYON
AMALARIMIZ ABD DEVLET SSTEM

D NELM ABD devlet sisteminin temelinde, federal bir devlet ya da hkmet dzeni kuran ABD Anayasas vardr. 1789 ylnda yrrle girmi olan ABD Anayasas, geen K T A zaman iindeObaz Pdeiikliklere uram olsa da ABD iin hl geerli olan, orijiS R U nal ve en st hukuk metnidir. nsz, 7 Madde ve 27 Deiiklikten (amendments) oluan ABD Anayasas, esas olarak ksmdan olutur. Birinci ksm, nsz ve 7 DK MaddedeT E L E V KZAYkurumlar arasndaki grev ve yetki dalmn dzenler. 1.Maddevlet TO N de, Yasama ilevinin Senato ve Temsilciler Meclisinden oluan Kongre tarafndan SIRA SZDE yaplacan, 2.Madde, Yrtme ilevinin Bakan tarafndan yaplacan, 3.Madde, Yarg ilevinin R N E T N T E Yksek Mahkeme ve onun altndaki mahkemeler tarafndan yaplacan, 4.Madde, eyaletlerin konumlarn, 5.Madde, Anayasa deiikliklerinin nasl AMALARIMIZ yaplacan, 6. Madde, Amerikan Borlarn, Anlamalarn st hukuk oluunu ve Yemin artn, 7.Madde, Anayasann Onaylama eklini dzenlemektedir. Anayasann kinci ksm, Haklar Bildirgesi (Bill of Rights) olarak bilinen ilk 10 DeiikK T A P lik maddesidir. 1791de kabul edilen Haklar Bildirgesi, Amerikan vatandalarnn devlete kar insan hak ve zgrlklerini garanti altna almak iin Anayasaya eklenmitir. nc ksm, 1795 ylndan 1992 ylna kadar geen srede yaplan 17 TELEVZYON deiikliktir. Bu deiiklikler, ABDnin karlat sorunlara veya olaylara zm bulmak amacyla yaplm olan dzenlemelerdir.
K T A P S O R U
D K ZYO T E L E V K A T N
SIRA SZDE NTERNET AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
ABD Anayasas EileNilgili detayl bilgi iin baknz: http://turkish.turkey.usembassy.gov/meNT R ET dia/pdf/abd-anayasasi.pdf. Kullanlan Tarih: 06.03.2012 ABD devlet sisteminin en stnde Federal Hkmeti oluturan Yasama (Kongre), Yrtme (Bakan), Yarg (Yksek Mahkeme) ve ona bal ok sayda organlar bulunurken onun altnda 50 tane eyalet ve eyalet ynetimleri (federe devletler) ve 1 federal blge (Washington DC) ynetimi yer almakta, en alt kademede ise tm lkeye yaylm olan yerel ynetimler ve organlar yer almaktadr. Bakent Washington DCde yer alan Federal Hkmetin Yasama, Yrtme ve Yarg gleri devlet siteminin zirvesidir diyebiliriz.
3. nite - ABD Politikas Karar Alma Sistemi
73
ABD devlet sisteminin Anayasal dzenleme dndaki ynlerini de dikkate almak gerekir. Bunlardan biri, Amerikan siyasetinin omurgas olan siyasi parti sistemidir ki, tarihsel olarak Cumhuriyeti Parti ile Demokrat Partinin hakimiyetinde ilemektedir. Ayrca, Amerikan sivil toplumu rgtleri, lobiler, bask ve kar gruplar, medya ve dier oluumlarn da not etmek gerekir. Zira bu aktrler, ABD siyasetine ve d politika oluum srecine resmi veya dolayl yollardan katlmakta ve etkili olmaktadrlar (Bu boyut, bu kitabn 2.nitesinde ayrntl olarak incelenmitir.)
ekil 3.1 ABD Devlet Sistemi
Federal YasamaYrtme Eyaletler 50 tane Eyalet Ynetimleri Yerel Ynetimler Sivil toplum rgtleri
Hkmet Yarg
Federal Blge, Washington D.C.
Yasama-Yrtme-Yarg ehirler, Belediyeler, vd. bask ve kar gruplar, lobiler, vd.
Not: Yukar ok iareti, hem siyasi partileri hem de siyasal katlm akn gstermektedir.
Yrtme ilevi: Bakan, bakan yardmcs ve bakann ynetimine bal olan dier yrtme organlar, yani bakanlklar (departments) ve ilgili birimler tarafndan yrtlmektedir. 4 yllna Amerikan semenleri tarafndan seilen bakan tm yrtmenin ba olup yrtme grevini kendisine yardmc olmak zere tayin ettii/atad bakanlar (secretaries-sekreterler) ile Bakanlk kadrosunun desteiyle yapar. ABDde 15 bakanlk vardr. 15 bakanln (Tarm, Ticaret, Savunma, Eitim, Enerji, Gvenlik, Salk ve nsan Hizmetleri, skan ve Kentsel Kalknma, ileri, Adalet, alma, Ulatrma, Maliye, Gaziler, Dileri Bakanlklar) her birinin banda bulunan bakanlar (sekreterler), bakann yrtme ilevine yardmc olurlar. Bakanlarn dnda bakana bal baka birok (CIA veSIRA SZDE Milli Gvenlik Konseyi gibi) kurum ve kurulular bulunmaktadr. ABD Dileri Bakanl ve ABD Dileri Bakan, 15ten biridir ve aada detaylarn vereceimizDd politika yapma, NELM yrtme ve uygulama grevini yapar. ABD d politika yapmnda baaktr bakan olup Dileri Bakanl ve Dileri Bakan esasen kararlarn uygulanmasnda baS O R U kana yardm etmekle grevlidir.
D K ona ABD devlet yaplanmasnda tm bakanlar, bakan tarafndan atandn ve K A T bal ve yardm etmek iin altklarn ifade etmek anlamnda sekreter olarak isimlendirilmektedir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
74
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Yasama ilevi: Senato ve Temsilciler Meclisi ismindeki iki yasama organndan SIRA SZDE oluan Kongre tarafndan yaplr. Senato, her eyaletin 2 temsilcisinden ve 6 yllna seilmi olan 100 Senatrden oluurken Temsilciler Meclisi, 2 yllna lke aD NELM pndaki seimblgelerinden seilmi olan 435 temsilciden oluur. Kongrede yasama genel olarak iki kademede yaplr. Bir yasa teklifi, nce Senato ve/veya Temsilciler Meclisindeki ilgili alt ve ana komiteden gemeli (Senatoda 17 Komite, TemS O R U silciler Meclisinde 19 Komite bulunmaktadr.) daha sonra Kongre Genel Kurulunda kabul edilmeli ve en sonunda bakan tarafndan onaylanmaldr. DK AT D politika Kbakmndan bir yasa tasars sz konusu olduunda da ayn ekilde, ilgili taslak nce Senatoda D likiler Komitesinde (Foreign Relations ComitSIRA SZDE tee) ve/veya ona bal alt komitede, Temsilciler Meclisinde ise D leri Komitesinde (Foreign Affairs Committee) ve/veya ona bal alt komitede grlp kabul edilmeli, daha sonra Kongre Genel Kurulunda kabul edilmeli ve en sonunda AMALARIMIZ bakan tarafndan onaylanmaldr. Her iki yasama organnda da ABD d politikasn ilgilendiren baka komiteler de bulunmaktadr. rnein, bte ve d yardm konularyla ilgili olan Tahsisler Komitesi, ABD d politikas iin ok nemlidir. K T A P ABD d politikas bakmndan ok byk bir rol olmasa da Amerikan Devlet Sistemi iindeki nc g, Yarg ilevini yapan Yksek Mahkemedir. Yksek Mahkeme, bakann aday gstermesi ve Senatonun onayyla seilen ve mr boTELEVZYON yu grevde kalma yetkisi olan 9 st dzey yargtan olumaktadr. Yksek Mahkeme, anayasal ve yasal konulardaki sorunlarla ilgilenir. Amerikan devlet Nsistemiyle ilgili kapsaml ve detayl bilgi iin baknz: http://usinNTER ET fo.org/enus/government/overview/ack.html. Kullanlan Tarih: 06.03.2012.Ve http://photos.state.gov/libraries/turkey/231771/PDFs/amerika_hakkinda_ abd_yonetim_sekli.pdf. Kullanlan Tarih: 09.03.2012.
NTERNET
SIRA SZDE
DNELM S O R U
ABDnin corafyaSZDE SIRA ve nfus bykl ve iki yz yl aan tarihi dikkate alndnda, ABD Anayasasnn, rnein Trkiye anayasalar ile karlatrldnda, ok ksa olmasnn ve temelde hi deiiklie uramamasnn nedeni hakknda ne dnrsnz?
DNELM
ABD DI POLTKA AKTRLER VE YETKLER

Yukarda genel Rolarak tanttmz ABD devlet sisteminin en nemli unsurlarndan S O U biri, d politika yapm sreci ve bu srete rol oynayan aktrler arasndaki yetki dalmdr. Bu aktrlere ve yetkilerine gemeden nce noktay not etmek geDKKAT rekir: Birincisi, ABD siyasetine genel olarak baktmzda, i-d tm konularda siyaset ve kararlar ayn devlet sistemi iinde yaplmaktadr. Nasl ki tarm, ticaret, SIRA dier enerji, salk veSZDE politikalar ABD karar alma mekanizmas iindeki aktrler tarafndan yaplyorsa d ve savunma konularndaki politikalar da aslnda ayn mekanizma ve aktrler tarafndan yaplr. Daha somut belirtmek gerekirse ABD siyaAMALARIMIZ setinin tm kararlar, Amerikan Yrtme gc olan bakan, Bakanlklar ve ilgili kurumlar ile Yasama gc olan Kongre ve Yarg gc olan Yksek Mahkemenin iinde bulunduu bir sre iinde yaplmaktadr. K T A P kinci nokta, her ne kadar konular birbirinden ayrlm olsa da yani tarm, ticaret ve benzeri alanlar eklinde snflandrlsa da ve d politika bunlardan ayr bir alan olarakE kabulY edilse de modern dnem artlarnda tm konularn bir ekilde T LEVZ ON d politikayla ilikili olduunu dikkate almak gerekir. Bu adan baktmzda; elbette Amerikan d politikas yapm srecinin kendine zgn ve otonom bir zellii vardr ancak d politikann dier alanlarla ve zellikle savunma, ticaret, ekoNTERNET
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
75
nomi ve evre gibi alanlarla yakn iliki iinde olduunu gz ard etmemek gerekir. Ama biz bu blmde bu ilikili konular deil, somut olarak ABD d politikas karar alma mekanizmasna ve srecine younlaacaz. nc nokta, aslnda tm devletlerin d politika oluumunda olduu gibi, Amerikan d politika karar alma srecinde etkili olan ve rol oynayan resm ve gayr-i resm aktrler, kurallar ve faktrler bulunmaktadr. Esas olarak resm aktrler n planda olduu iin, bu blmde Amerikan d politikasnda anayasal veya yasal olarak resmi yetkisi ve grevi olan aktr, kurum ve kurallar zerine younlaacaz. Bu nedenle, aadaki aklamalar, ABD Anayasas ve kurallar erevesinde ileyen ABD d politika karar alma yapm srecinin analizidir. ABD d politikasn kim yapar sorusuyla ilgili olarak farkl grler vardr. En azndan ABD devlet sistemi, d politika tarihi ve uygulamalar asndan baktmzda, bu soruyla ilgili net bir cevap bulmak kolay deildir. ncelikle, yukarda belirttiimiz gibi, ABD devlet ynetiminde erkler/gler ayrm denilen bir sistem vardr. Devletin ynetimi Yasama, Yrtme ve Yarg erklerine datlmtr ve her bir erkin yetki ve grevleri Anayasada tanmlanmtr. Genel siyaset teorisine gre, erklerin bu ekilde ayrlmasnn nedeni, sadece grev dalm ya da i blm yaplmas ve performansn artrlmas deildir; ayn zamanda, daha en nemlisi, lkede diktatrlk veya tiranlk ynetiminin olumasn nlemektir. ABDyi kuran liderlerin bu modeli semi olmalarnn nedeni, Avrupadaki krallklarn ve tiranlklarn ABDde olmasn nlemektir. Dnemin Avrupa modelinin aksine, ynetimin, g ve yetkinin farkl kurum ve yneticilere datlarak yaplmas arzulanmtr. Bunu salamak iin sadece gler ve yetkiler datlmam, ayn zamanda bu glerin birbirini kontrol etmelerini ve denetlemelerini salayacak bir dzen kurulmutur. Trkeye Denetim ve Denge (Check and Balance) olarak evirebileceimiz bu anlaya gre, Yasama, Yrtme ve Yargnn grev ve yetkilerinin birbirini dengelemesi, denetlemesi ve bylece erkten herhangi birinin ar bir ekilde glenerek tm sistemi kontrol altna almas nlenmeye allmtr. Denetim ve Denge srecinde zellikle iki nemli ara vardr: Birincisi, devletin ynetimiyle ilgili yetkiler erklere datlmtr. rnein, detaylarn aada vereceimiz gibi, d politika karar alma yetkileri zellikle Yasamaya ve Yrtmeye verilmitir. Hem Yasama hem de Yrtme, d politikada karar alma yetkilerine ve grevine sahiptirler. kincisi, zellikle Yasama ve Yrtme birbirlerinin kararlarn ret etme ya da deitirme hakkna sahiptir. Bakan Kongrenin kararn veto ederek Kongre de bakann kararn ret ederek veya deitirerek denetleme ve dengelemeye alr. Bylece erklerden her biri, dierinin faaliyetlerini engelleme, snrlama ve hatta deitirme yetkisine sahiptirler. Bu bilgiler nda ABD d politikasnda grev ve yetki dalmna baktmzda, d politika kararn kim verir? sorusuna tek ve kesin bir cevap verebilmek mmkn deildir nk hem Yasama yani Kongre hem de Yrtme yani bakan ve yrtme organlarnn, Anayasadan kaynaklanan mterek yetkileri bulunmaktadr. Amerikan d politikas konusunda yazlan eserlerde ve tabii ki uygulamada da, bu konuda net bir durum yoktur. Papp et.al. bu durumu aklamak iin model neriyor. Birincisi Bakanlk (Yrtme) Modeli, ikincisi Kongre (Yasama) Modeli, ncs Anayasal Denge Modelidir (Papp et.al.,, 2005; 240-243).
Denetim ve Denge: Yasama, Yrtme ve Yargnn grev ve yetkilerinin birbirini dengelemesini, denetlemesini ve bylece erkten herhangi birinin ar bir ekilde glenerek tm sistemi kontrol altna alamamasn amalayan bir mekanizmadr.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM
DNELM
Amerikan D Politikas S O R U
76
S O R U
DKKAT
Daniel S. Papp,KLoch K. Johnson, John E. Endicott, American Foreign Policy: History, PoD KAT litics, and Policy (New York: Pearson Longman, 2005). Bu modeller, byk lde ABD d politika tecrbesi ve uygulamalar da dikkate alnarak retilmitir diyebiliriz. Bakanlk Modeline gre, ABD d politikaAMALARIMIZ snda hakim ve etkin erk, bakan ve yrtme organlardr. ABD d politikas bu aktr ve kurumlar tarafndan yaplr, hatta yaplmaldr. Hem ABD federal devlet sistemi gz nnde bulundurulduunda hem de kuruluundan itibaren ama zelK T A P likle souk savan bandan 1970lere kadar dnemdeki ABD d politikas incelendiinde, ABD d politikasnn bakanlarn kontrolnde olduu grlr. ABD bakanlar, ABD d politika oluumuna ksmen Anayasadan kaynaklanan gleTEL V YON riyle ksmen EdeZsiyasal ve brokratik gleri nedeniyle hakim olmulardr. ABD bakanlar ncelikle Anayasadan kaynaklanan yetkilerini kullanmlar ama gerektii durumlarda bakanlk yetkilerini yorumlayarak d politikada hakimiyet salamlardr. Bu konuda en nemli rnek, bakanlarn, yrtme yetkilerini kullanaNTERNET rak ABD ordusunu darya gndermeleri, savalarda yer almalar ve benzeri taahhtlerin altna girmeleridir. Bu durum, zellikle Vietnam Savana katlm ve baarszlk nedeniyle eletirilmi ve Bakann daha sorumlu hareket etmesinin salanmas iin, Kongre tarafndan 1973 ylnda Sava Yetkileri Yasas kartlmtr. Kongre bu kanunla, sava ilan ve asker gnderme konusunda kendi yetkisini ve gcn ne karmak istemitir. Kongre Modeline gre, ABD d politikasnda Kongre etkin ve belirleyicidir ve yle olmaldr. Kongre, aada detaylarn vereceimiz Anayasal yetkilerle ABD d politikasn kendi bana belirleyebilir, ynlendirebilir ve/veya Yrtmeyi denetleyerek veya frenleyerek etkileyebilir ve snrlandrabilir. Bu noktada denetim ve denge mekanizmas ne kmaktadr ki Anayasal Denge Modelini bu kapsam iinde deerlendirebiliriz. Anayasal Denge Modeline gre ise ABD d politikas Yasama ve Yrtmenin birlikte ve birbirini dengeleyerek yapt bir srete belirlenir, belirlenmelidir. D politikada aslnda tek bir hakim veya barol yoktur; her iki kanadn birlikte egdm, i birlii, dengeleme ve denetim gibi deiik yollardan hareketi vardr. Bu model, Bakanlk Modeli ile Kongre Modeli arasnda bir yerde durmaktadr. Son olarak her ne kadar Yargnn d politika karar alma srecinde dorudan bir rol olmasa da en azndan teorik olarak ve Anayasal mantk iinde potansiyel bir rol oynayabileceini belirtmek gerekir. zleyen blmde bu modellerin detaylarna yer verilecektir. ABD d politikasndaki etkinlik ve nclk dereceleri dikkate alnarak ncelikle ABD Yrtme gc olan bakann, bakanlklarn ve ilgili kurumlarn yetkileri, ardndan ABD Yasama gc olan Kongrenin yetkileri, en nihayetinde de bu iki gcn ou zaman kar karya gelmelerine neden olan sava yetkisi konusu incelenecektir.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
77
ekil 3.2
ABD D Politikas
ABD d politika karar alma sistemi ve sreci
Kongre, Partiler, Lobiler Bakanlk brokrasisi Medya Bakan- Halkas, Kabinesi Bakan Yardmcs Milli Gvenlik Danman CIA Bakan Genelkurmay Bakan 15 Bakan (zellikle Dileri Bakan) MGK yeleri USIA Vd. Kariyer memurlar Kamuoyu Diplomatlar Uzmanlar kar Gruplar
ABD D Politikas
ABD D Politikas
ABD D Politikas
YRTMENN GC: BAKAN

ABD Yrtme erki, esasen Bakan ve Bakanlk Ynetiminde younlamtr. ABD Bakan hem dorudan (kademeli bir srete) halk tarafndan seilmi olmas (yani siyasi gc) nedeniyle ksmen de ABD Anayasasndan kaynaklanan anayasal gc nedeniyle tm sistemin merkezinde yer alan bir aktrdr.
Sra 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 ABD Bakanlar George Washington John Adams Thomas Jefferson James Madison James Monroe John Quincy Adams Andrew Jackson Martin Von Buren William Henry Harrison John Tyler James K. Polk Zachary Taylor Grev Yllar 1789-1797 1797-1801 1801-1809 1809-1817 1817-1825 1825-1829 1829-1837 1837-1841 1841-1841 1841-1845 1845-1849 1849-1850 Partisi Partisi yok Federalist Demokratik-Cumhuriyeti Demokratik-Cumhuriyeti Demokratik-Cumhuriyeti Demokratik-Cumhuriyeti Demokratik Demokratik Whig Partisi Whig Partisi Demokratik Whig Partisi Tablo 3.1 ABD Bakanlar
78
Tablo 3.1 Devam
13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44
Millard Fillmore Frankline Pierce James Buchanan Abraham Lincoln Andrew Johnson Ulysses S. Grant Rutherfold B. Hayes James A. Garfield Chester A. Arthur Grover Cleveland Benjamin Harrison Grover Cleveland William McKinley Theodore Roosevelt William Howard Taft Woodrow Wilson Warren G. Hardy Calvin Coolidge Herbert Hoover Franklin D. Roosevelt Harry S. Truman Dwight D. Eisenhower John F. Kennedy Lyndon B. Johnson Richard Nixon Gerald Ford Jimmy Carter Ronald Reagan George H.W. Bush Bill Clinton George W. Bush Barrack Hussein Obama
1850-1853 1853-1857 1857-1861 1861-1865 1865-1869 1869-1877 1877-1881 1881-1881 1881-1885 1885-1889 1889-1893 1893-1897 1897-1901 1901-1909 1909-1913 1913-1921 1921-1923 1923-1923 1929-1933 1933-1945 1945-1953 1953-1961 1961-1963 1963-1969 1969-1974 1974-1977 1977-1981 1981-1989 1989-1993 1993-2001 2001-2009 2009
Whig Partisi Demokratik Demokratik Cumhuriyeti Demokratik Cumhuriyeti Cumhuriyeti Cumhuriyeti Cumhuriyeti Demokratik Cumhuriyeti Demokratik Cumhuriyeti Cumhuriyeti Cumhuriyeti Demokratik Cumhuriyeti Cumhuriyeti Cumhuriyeti Demokratik Demokratik Cumhuriyeti Demokratik Demokratik Cumhuriyeti Cumhuriyeti Demokratik Cumhuriyeti Cumhuriyeti Demokratik Cumhuriyeti Demokratik
ABD Bakannn d politika karar alma srecindeki yetki, grev ve rollerini u balklar altnda aklayabiliriz: En st yneticidir/yrtcdr. Devletin badr. Bakomutandr. Antlamalar mzakere eder. st dzey yneticilerin seimi iin aday gsterir.
79
Whig Partisi: Bakan Andrew Jackson dneminde 1832de ortaya kan ve 1856 ylnda kapanan 3. Parti. Bakan Andrewin politikalarna ve Demokratik Partiye muhalefet iin kurulmu, Kongrenin gcnn daha da artmasn savunmutur. Ancak ksa bir sre sonra etkisini kaybetmitir. yeleri arasnda olan Abraham Lincolnn bu partiden ayrlp Cumhuriyeti Partiden Bakan olmas ve kleliin SIRA SZDE kaldrlmas konusundaki muhalefeti nedeniyle sona ermitir.
Dier devletleri tanr. Bakan tekeldir. Kamuoyunu ekillendirir. Uluslararas diplomatik faaliyetler yapar ve yrtr. Bakanlk doktrinleri yaynlar. En st yneticidir/yrtcdr: ABD Anayasasnn II.Maddesi 1.Paragrafna gre, bakan ABDnin en st yrtcs veya yneticisidir. Bunun anlam udur: Bakan, ABD devlet sistemindeki federal hkmetin, eyaletlerin, kurumlarn brokrasisindeki yaklak 2 milyondan fazla memurun ve hatta lkedeki tm insanlarn en st ve gl yneticidir. ABDnin tm memurlar, alanlar, teorik olarak bakana bal olarak i yapar, onun istedii i, bilgi ve belgeyi salamakla SIRA SZDE grevlidir. Tm ABD kurumlar iinde en etkili kurum olan bakann malikanesi, kod adyla Beyaz Saray, lkede ok byk bir etkiye sahiptir. zellikle Beyaz Saraydaki Oval Ofis, bakann karar alma srecinde sembolik ve N E L M bir nemedyadik D me sahiptir. Bakann d politika bakmndan ba yneticiliinde nemli nokta, d politiS O R U kann yapmnda birinci derecede rol oynayan ABD Dileri Bakanl, ABD Savunma Bakanl ve dier bakanlklar, Merkez Haber Alma Tekilat (CIA-Central Intelligence Agency), ABD Ticaret Temsilcilii gibi kurumlardaki K K A T uzmanlarn, D tm kariyer memurlarnn en st yneticisi olmas nedeniyle, bakann onlardan gerekli tm bilgi ve belgeyi alabilme ve onlara d politikayla ilgili i ve grev ykleyeSIRA SZDE bilme yetkilerinin bulunmasdr. ABD d politikasyla dorudan ilgili olan yaklak 40 bin personel olup bunlardan bazlarnn dalm yaklak olarak yledir: Dileri Bakanl: 13.500, USIA: 8397, AID:5,016, ACDA:170, Ticaret Bakanl: 4.707, AMALARIMIZ Tarm Bakanl: 818. (Kegley ve Wittkopf, 1991; 331).
K A P Charles W. Kegley, Jr., ve Eugene R. Wittkopf, American Foreign Policy:TPattern and Process (New York: St.Martins Press, 4.Bask, 1991).
DNELM Beyaz Saray ve Oval Ofis: ABD Bakannn resm malikanesi olan Beyaz S O R U Saray, Washington D.C.de yer alr. Oval Ofis bu malikanenin bat kanadnda DKKA yer alan ve oval ekilde T olduu iin bu ismi alan bir blmdr. Oval Ofisin nemi, bakann ulusal ve SIRA SZDE uluslararas misafirlerini burada arlayp resm grmelerini yapmasdr. Olduka popler ve AMALARIMIZ medyatiktir.
K T A P
Tabii bu durum, bakann tm memurlarn her durumda T E L konuda ynetebive E V Z Y O N lecei anlamna gelmez. Hemen her lkede olduu gibi, brokratik kurum ve kurallar, zaman zaman bakan etkileyip ynlendirebilecei gibi, zaman zaman da bilinli veya bilinsiz bir ekilde yanl veya geersiz bilgi ve belgelerle onu yanltaNTERNET bilir veya zor durumda brakabilirler. Bunun anlam udur: Bakan d politikay her zaman istedii gibi yapamayabilir, ynetemeyebilir ve ynlendiremeyebilir ya da bazen kararlar onun iradesi dnda oluabilir ve uygulanabilir. Devletin badr: Bakann en st ynetici olmas, onun kendi devleti iindeki memurlar stndeki otoritesini tanmlarken Devletin ba olmas hem kendi toplumu zerinde hem de dier lkelere dnk d politikada ABDnin en st temsilcisi, bakan anlamna gelir. Bu konum, bakana somut liderlik avantaj yannda sembolik ve imaj olarak stnlk kazandrr. Devletin ba olan bakan, devlet adna faaliyetler yapma imknna sahiptir. Toplumun deer verdii bayrak, mar ve dier semboller, bakannn otoritesine ilave katk yapar. Bakann yapt aklamalar, demeler, konumalar, ABDnin d politikasnn anlalmasyla ilgili nemli ipular verir. Bylece bakan, ABDnin genel d politika stratejisini ve ynn belirlemede barol oynar. Bu balamda, bakanlarn her yl Kongrede yaptklar Birliin Durumu (State of Union) konumas ve gelitirdikleri doktrinler, ok belirleyici bir role ve etkiye sahiptir. Tabii ki doktrinler her bakan iin geerli olmasa da, en azndan teorik olarak her bakann byle bir ans, gc ve yetkisi her
TELEVZYON
NTERNET
80
zaman vardr. Hatta baz yazarlar (rnein Kegley ve Eugene 1991; 325), ABDnin uluslararas sistemdeki etkisi nedeniyle, ABD Bakannn dnyann en gl yneticisi olduunu iddia etmektedirler. Burada vurgulanmak istenen nokta, ABD bakanlarnn ABD devleti adna dnya apnda harekete edebilme g ve yetkisinin olduudur. Bakomutandr: ABD Anayasasnn II. Maddesi 2. Paragraf, bakan ABD silahl kuvvetlerinin bakomutan olarak tanmlar. Bu yetkisi nedeniyle ABD Bakan, ABD ordusunun ulusal ve uluslararas faaliyetleri ve konumuyla ilgili en st karar vericidir. Bunun anlam nedir? Bakan ABD ordusunu istedii gibi sevk etme ve ynlendirme yetkisine sahip midir? Bu sorularn cevab teorik olarak ok kolay, ama pratikte ok zordur. Teorik olarak, ABD ordusunun en nemli ilevi olan, lkeyi savunmak amacyla yapt sava faaliyeti, Kongrenin kararna baldr, dier bar asker faaliyetler ise bakann kararna baldr. Dier bir deyile, bakann Amerikan ordusuyla ilgili karar alma yetkisi daha ok sava d durumlar ve Kongrenin onayyla yaplan sava operasyonlar iin geerlidir. Ancak pratikte durum byle ilememitir. ABD Bakanlar, Kongrenin izni veya savaa katlma karar olmad halde orduyu savaa gndermiler ve ABDyi savaa dahil etmilerdir. rnein Bakan Truman, ABD ordusunu Kore Savana gndermitir, Bakan Johnson, 1965 ylnda Dominik Cumhuriyetinin igali iin kullanmtr, Bakan Reagan, 1983 ylnda Grenadann igali iin kullanmtr; Bakan Bush, 1989 ylnda Panamann igalinde kullanmtr. ABD ordusunun bu savalara katlm Kongrenin sava ilan veya savaa katlma karar olmad halde, bakanlarn kararyla gereklemitir. Bakanlar bunu yle baarabilmitir: Bakanlar bu operasyonlar sava ilan eklinde yorumlamam, Kongrenin sava ilan karar iin bir talepte bulunmam; bunun aksine bu durumlar ABDnin mevcut taahhtleri veya gvenlii iin yrtme ilevi olarak kabul etmilerdir. Dolaysyla Kongreden izin almadan, bakomutan yetkisiyle ABD ordusunu sevk etmi ve ynlendirmilerdir. Ancak bu durum 1970lerde Kongrenin itirazyla ve alternatif dzenlemeleriyle karlam ve snrlamalar getirilmitir. Bunun detaylarn izleyen blmde inceleyeceiz. Ama bu snrlamalarn, bakann bakomutanlk roln ve yetkisini ortadan kaldrmadn, bilakis ABD d politikas asndan hala nemli bir faktr olmaya devam ettiini belirtelim. Antlamalar mzakere eder: ABD Anayasasnn II.Maddesi 2.Paragraf, bakana antlama yapma yetkisi verir ancak bunun Senatonun 2/3 onayyla kesinleeceini belirtir. Bu maddede iki noktann altn izmek gerekir. ncelikle, ABD Bakan ABD devleti adna antlamalar/anlamalar mzakere edebilir, imzalayabilir ve sonulandrabilir. ABD d politikasn kk veya byk dzeyde taahht altna sokabilir. Ancak bu maddenin ikinci blm nemlidir, yani bakann yapt antlamalarn Senato tarafndan 2/3 oranyla onaylanmas gerekir. Aksi taktirde o antlama yrrle girmez, dolaysyla ABDyi balamaz. Bunun en mehur rnei, Birinci Dnya Savandan sonra Bakan Wilson Ynetiminin, ABDyi Milletler Cemiyetine ye yapmak ve uluslararas dzen kurmak iin taahht altna sokmak istemesinin ve bu amala imzalad Paris Antlamasnn Senato tarafndan reddedilmesidir. Bu dzenleme ayn zamanda ABD d politika karar alma srecinde Bakan/Yrtme ile Kongre/Yasamann birbirini nasl denetleme ve dengeleme yaptn gsteren tipik ve ok nemli bir rnektir. Bu durum ve engel nedeniyle bakanlar, Senatodan onay alamayacak bir antlama yapmaktan kanrlar veya onay almas belli olan antlamalar yapmay yelerler, veya Se-
SIRA SZDE
SIRA SZDE
81
natonun onayna ihtiya duymayacak trden yrtme antlamalar yaparak d politika amalarna ulamaya alrlar. Yrtme anlamalar, D N E L M yaplm daha nce bir antlamay yrtmek amacyla yapld iin tekrar Senato onayna ihtiya duymaz. Daha ok uygulama amacyla yapld iin de ABDyi yeni bir taahht S O R U altna sokmaz. Antlama (ngilizce karl treaty), yapan devletleri belli bir taahht altna sokan ve yaD KKAT sama organnn onayn gerektiren hukuki dzenlemeler iken; anlama (agreement), genel olarak her trl ama daha ok uygulama amacna dnk, hukuki dzenlemelerdir. SIRA SZDE ABD Bakan bakmndan Senatonun onayn gerektiren hukuki dzenleme antlamadr. Doal olarak, bakan Senatonun onayn gerektirmeyen anlamalar da yapabilir.
AMALARIMIZ
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
st dzey yneticilerin seimini yapar: ABD Anayasasnn II. Maddesinin 2.Paragrafna gre, bakan tm st dzey yneticileri ve bykelileri tayin etme ya da atama yetkisine sahiptir. Ancak bu atamalarn da K T A antlamalarn aynen P yapmnda olduu gibi, Senatonun 2/3 ounluk oyuyla onaylanmas gerekir. Aksi taktirde atama gereklemez. st dzey ynetici kapsamna, tm sekreterler/baT E L E V Z bakanlar ve kanlar, bakanlklarn st dzey yneticileri, CIA ve dier kurumlarn Y O N ABD d politikas asndan en kritik aktr olan bykelilerin atanmas dahildir. ABD d politikasnn yrtlmesinde bykelilerin neminin ok byk olmas nedeniyle bakan kendi d politika anlayna uygun bykelilerle almak ister. NTERNET Eer bu talep Senato tarafndan onaylanrsa bakann d politikas da onaylanm, deilse onaylanmam anlamna gelir. Bu konuda son dnemde nemli bir rnek, Bakan Obamann Trkiye Bykeliliine yapt atamada grld. Bakan Obama, Ankara Bykeliliine 2010 ylnda Francis Ricciardoneyi atam, ama Senato bunu reddetmitir. Bunun zerine, Bakan Obama, tatil dneminden yararlanarak Ricciardoneyi geici olarak Ankaraya grevlendirmi ve bykeli bir yl boyunca geici grevle Ankarada grev yapmt. Obama izleyen ylda Ricciardonede srar edip ikinci kez atama yapt ve bu kez Senato tarafndan onaylannca Ricciardone daimi grevle Ankarada grev yapmaya balad. Bu sorunun asl nedeni, Senatodaki Cumhuriyeti Senatrlerin, Demokrat Obamann Trkiye ile ilikilerini etkilemek, zellikle Trkiye-ABD Model Ortaklk politikasnn uygulanmasn nlemek ve bu politikaya katk yapacak olan Ricciardone yerine Cumhuriyetilere yakn bir bykelinin atanmasn salamakt. Ancak bu engelin uzun bir mcadele sonunda ve Obamann sraryla alm olmas, Bakann d politikadaki gcn gstermesi asndan nemli bir rnektir. Bu rnek, Milletler Cemiyeti yelii sorunundan farkl olarak, bakanlarn Kongreyi ama gcn gstermektedir. Bu durum ayn zamanda ABD d politikasnn aslnda ne kadar siyasal bir rekabet alan olduuna da iaret etmektedir. Dier devletleri tanr: ABD Anayasasnn II.Maddesi 3. Paragrafna gre, bakan ABDye atanm olan bykelileri ve dier kamu grevlilerini kabul eder, diplomatik dille belirtirsek agreman-kabul verir. Bu yetki, dar anlamda bakann ilgili bykelinin ABDde grev yapabilmesine izin vermesi veya vermemesi ama geni anlamda ilgili devleti tanmas veya tanmamas demektir. Bylece bakan, ABDnin iliki kuraca veya kurmayaca devletleri kabul etme veya etmeme yetkisine sahiptir. Normal artlarda bu durumun dier lkeleri ok etkilemesi beklenmez ise de ABDnin uluslararas sistemdeki etkili ve ekillendirici konumu nedeniyle ncelikle dier lkeler iin ama ayn zamanda ABD d politikas iin ok
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
82
nemli bir yetkidir. Bunun en tipik rnei, ABDnin komnist in Ynetimini (Pekini) kurulduu ilk yllardan itibaren 1971e kadar tanmamas, onun yerine Tayvandaki Milliyeti Ynetimi tanm olmas ve diplomatik ilikiler gelitirmesidir. Tabii ki bir lkenin ABD tarafndan sadece tannm olmas, eer yeterince gl ve srekli destek ve katk yapmadysa kendi bana bir anlam ifade etmez ama ABD tarafndan hi tannmam olmasna gre daha iyidir. ABD Bakannn yukardaki yetkileri anayasa kaynakl olup resm dzlemde ileyen bir sretir. Ancak ABD Bakann d politikada etkin konuma getiren daha nemli faktr, sahip olduu siyasal ya da gayr-i resm g kaynaklardr. Hatta, bakann anayasal g kaynaklarn kullanma veya kullanamama becerisi, aslnda bir lde siyasal g kaynaklarna baldr. Aadakiler bunlardan bazlardr. Bakan tekeldir: ABD Bakan lkedeki tekeldir, yani onun kadar gl ve yetkili bir baka kii daha yoktur. rnein, 100 tane senatr vardr 435 tane temsilci vardr, 9 tane st dzey yarg vardr ama bir tane bakan vardr. Elbette bir tane olan baka kiiler de vardr, rnein CIA bakan gibi. Ama Bakann dier tek kiilerden farklar oktur. ncelikle, halkn ounluu ile dorudan seildii iin byk bir destee sahiptir. kincisi, ABD Bakan dier tm tek kiilerin de st dzey yneticidir/amiridir. ncs, Bakann yetkileri baka hibir kiiye verilmemitir. te bu avantajlar nedeniyle, ABD Bakan kendi halknn nazarnda daima n planda olan bir kiidir. Halk onun demelerine, aklamalarna, ziyaretlerine, giriimlerine ve hatta zel hayat da olmak zere tm faaliyetlerine nem verir. zellikle ABDnin kritik d politika kararlar ve davranlar sz konusu olduunda, tm ABD halknn gz,kula bakann aklamalarna evrilir, baka bir kiinin deil. Bakana oy vermi olan veya olmayan tm Amerikan vatandalar, bakann lke adna iyi eyler yapmasn, olumsuz ilerden kanmasn ister ve bekler. Zira bakan, zellikle gnmz artlar ve dnyasnda, medyadaki grnrl sayesinde srekli gndemde olan bir kiidir. Kamuoyunu ekillendirir: ABD Bakan, sahip olduu anayasal ve siyasal gc sayesinde, ABD kamuoyu zerinde etkileyici bir imaja sahiptir. Bu imaj, ona, ABD kamuoyunun zellikle siyasi konulardaki dncesinin belirlenmesinde, ekillenmesinde veya deimesinde nemli bir avantaj salar. Bakann ABD kamuoyunu ekillendirmesinde sahip olduu aralar arasnda, her yl yapt Birliin Durumu (State of Union) konumas, dzensiz aralklarla medyadaki konumalar ve aklamalar, diplomatik performans, yabanc liderleri Oval Ofiste arlamas ve uluslararas alanda ABDyi temsil etmesi gibi faaliyetleri yer alr. Bu faaliyetler, ABD kamuoyunun, ABD Bakanndan d politika konularn renmesini, yn kazanmasn, duyarl veya aktif olmasn ve en nihayetinde bakann d politikasna destek vermesini veya vermemesini salar. Bu yollar, ABD kamuoyunun, bakan merkezli dnmesinde ve ekillenmesinde barol oynayan enstrmanlardr. Uluslararas diplomatik faaliyetler yapar ve yrtr: Bakan, ABDnin en st diplomatdr, ayn zamanda. Her ne kadar kariyer diplomat olmak zorunda deilse de ABD adna dier lkelerle ilikiler gelitirdii veya istemedikleriyle gelitirmedii iin diplomatik bir misyon ifa eder. Daha nce de belirttiimiz gibi, Bakan zaten bata bykeliler olmak zere tm diplomatlarn en st yneticisi olmas nedeniyle onlarn yapt ileri en st dzeyde yaptn syleyebiliriz. Bakan bunu deiik yollardan yapar: Dier lkeleri ziyaret eder, liderleriyle grmeler yapar, zirve toplantlarna katlr, an(t)lamalara imza atar, uluslararas konfe-
83
ranslara katlr, ABDyi temsil eder, dier lkelerin temsilcilerinin ABDye ziyaretlerinde onlar Beyaz Sarayda veya ilgili bir resm kurumda ev sahiplii yapar, hatta bakomutan olarak ABD askerlerini ziyaret ederek onlara moral destek verir ve sava zamanlarnda ABDnin sava politikasn bizzat yrtr ve benzeri birok diplomatik faaliyette bulunur. Bakanlk doktrinleri yaynlar: ABD Bakannn, ABD d politikas zerindeki belki de en gl belirleyici ve ynlendirici etkisi, bakan doktrinleridir. Her ABD Bakan olmasa da birok bakan, ABD d politika hedeflerini kkl bir ekilde belirleyen doktrinler yaynlamlardr. Bunlardan en ok bilinen ve uluslararas sistemin ve ABD d politikasnn ekillenmesi asndan en etkili olanlar unlardr: Monroe Doktrini (1823), Truman Doktrini (1947), Eisenhower Doktrini (1957), Carter Doktrini (1979), Reagan Doktrini (1982), Bush Doktrini (2002)dr (Bu doktrinlerin ayrntlar iin nite 1e baknz.). Bu doktrinler, ABD d politikasnda kritik dnm noktalar olmu, ABD d politikasn farkl bir rotaya sokmu, bylece uluslararas sistemde ciddi deiikliklere yol amtr. Bakann bu kadar ok ve geni yetkilerinin olmas, ABD d politikasn tam istedii gibi yapabildii veya ynlendirebildii anlamna gelmez. ABD bakanlar ok gldr ancak mutlak gl deildir. nk tm devlet yneticilerinde olduu gibi, ABD bakanlarnn da baarsz ve yetersiz olduu rnekler oktur. Bunun nedenlerini Papp (2005; 244-248) u ekilde aklyor: Her eyden nce, ABD bakanlar da iinde bulunduklar uluslararas sistemin snrlandrmalarndan ve basklarndan etkilenmektedir. Uluslararas rakipler, konjonktrel zorluklar, kar gler veya bloklar, ABD d politikasna ciddi engel oluturabilmektedir. ABD bir sper gtr, ama mutlak g deildir. rnein, ABDnin souk sava boyunca Sovyetler Birlii engeli nedeniyle d politika hedeflerine ulamakta zorluklarla karlam olmas, Orta Douda Arap-srail sorununu zmekte baarsz olmas, Vietnam, Irak ve Afganistanda byk kayplar vererek geri ekilmek zorunda kalmas gibi. kincisi, ABD Bakan da uluslararas iliikler ve gelimeler hakknda her zaman tam ve doru bilgi alabilme ans yoktur. Bazen yeterli bilgiye eriemeyebilir, bazen de ok fazla bilgiyi doru bir ekilde kullanamayabilir ve bunun sonucunda planlarn ve politikalarn uygulayamayabilir. ncs zaman basksdr ki ABD Bakan da ani ve yanl kararlar vermek durumunda kalabilir ve bylece ABDnin karlarna zarar verebilir. Bakan Bushun 11 Eyll 2001 olay sonrasnda bu ekilde bir yanlg ve yanl hesap iine girdiini syleyebiliriz. Drdncs, ABDnin imknlar ve gc, d politika hedeflerine ulamakta yetersiz kalabilir. Bir sorunun zm ile ilgili ekonomik, asker, teknik, insan ve dier kaynaklar istenilen lde olmayabilir. Beincisi, her bakan kendisinden nceki ABD taahhtlerine ve sorunlarna gre hareket etmek durumundadr. Devlette devamllk prensibi gerei, kendinden nceki bakan(lar)n politikalarn tam olarak izlemese bile, kesinlikle etkilenecektir. rnein, Bakan Obama, d politikasn nceli olan George W. Bushun kresel terrle sava politikasna ve sonularna gre oluturmak ve uygulamak zorunda kalmtr. Altncs, zaman zaman da bakan, kendi brokratik yapsndan ve memurlarndan kaynaklanan snrlamalarla karlar. Brokrasinin yetersizlii, yaval, yanl bilgilendirmesi ve ynlendirmesi, bakann d politika gcn olumsuz etkiler.
Doktrin: Literatrde anlam, kiilerin belli bir konuda ortaya koyduu etkileyici ve r ac gce sahip fikirleri demektir. ABD siyaseti asndan anlam ise, ABD bakanlarnn ABD i ve d politikasnda uygulamak iin ortaya koyduu uzun dnemli (stratejik), kapsaml ve etkili programlardr.
84
Nihayet, bunlara bir de bakanlarn kendi kiilik zelliklerindeki zafiyetleri eklemek gerekir. Bakanlarn kiisel, psikolojik, ideolojik, kltrel ve siyasi zellikleri ile ahsi tercihleri, ABD d politikasna olumlu olduu kadar olumsuz etkiler yapar.
SIRA SZDE
ABD Bakannn d politika yapmnda sahip olduu gcn siyasi ve anayasal kaynaklarSIRA SZDE n nem bakmndan karlatrnz.
DNE M BAKANINLYRTME ARALARI: BAKANLIKLAR VE DER KURUMLAR
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
ABD BakannaR yardm ve destek hizmeti veren birok yrtme organ ve kuruluS O U u yer almaktadr. Bazlar dorudan bakana, bazlar da bakanlara veya dier yrtme organlarna bal olan kurum ve kurulular, Yrtmenin aktrleri olarak gDKKAT rlebilir. Tabii ki bunlardan ancak bazlar d politika ile ilgilidir. Birinci srada, bakana en yakn konumda duran, parlamenter sistemlerdeki kabineye benzeSIRA SZDE yen Halkada yer alan, bakann atad kiiler vardr. halkann ilk srasnda bakana en yakn danmanlk ve yardmclk yapan Milli Gvenlik Kurulu (MGK) ve 15 bakan yer almaktadr. MGK yeleri unlardr: Asli yeler: bakan, bakan AMALARIMIZ yardmcs, dileri bakan, savunma bakan. Asli Danmanlar: CIA Bakan ve genelkurmay bakan. zel danmanlar: Silahlarn Kontrol ve Silahszlanma Dairesi Mdr Kve USIA (ABD Bilgi Kurumu) ve Bakann Milli Gvenlik Danman. T A P Bakanlar da esasen bakana yardm etmekle grevli olmakla birlikte, ayn zamanda banda bulunduklar bakanln tm ilerinden sorumludur. BakanlklarV arasnda ABD d politikas bakmndan en etkili ve yetkili olanlar TELE ZYON doal olarak Dileri Bakanl ile Savunma Bakanldr. ABD Dileri Bakanl (Department of State), bakent Washington DCde bulunan merkez binada ve yan binalarda kurumsallam geni bir brokratik kurumdur. eride yaklak N T E N darda 500 civarnda bykeli, konsolos ve misyon alan 30.000 memur RveE T olan ve yaklak 2 milyar dolar bteli Dileri Bakanl, drt ksmdan oluur. Birincisi, bakann atad Dileri Bakan (Secretary of State) olup grevi bir yandan bakana yardm etmek dier yandan da bakanlk brokrasisini sevk ve idare etmektir. Yukarda da belirttiimiz gibi, bakanlarn zellikle st dzey bakanlk grevlilerini atanmasnda rol yoktur, bunlar bakann uhdesindedir. Dileri Bakanlnn ikinci ksm, 1 Dileri Bakan Vekili (Deputy Secretary) ile 4 msteardan (undersecretary) oluur. (Mstearlarn ilgi alanlar unlardr; ekonomi ve tarm ileri, siyasi iler, uluslararas gvenlik ileri ve idari iler). Daha alt dzeyde, deiik alanlar iin atanm ok sayda bakan yardmclar (assistant secretary) yer almaktadr. Bakanln nc ksm olan 24 dairenin her biri iin grevli, 1 Bakan Yardmcs vardr. 18si fonksiyonel ve 6 corafi olmak zere toplam 24 daire unlardr: Fonksiyonel daireler: Yasama, Kamu, Politika Planlama, Protokol, Eit Frsat ve Sivil Haklar, Diplomatik Gvenlik, D Grevler ve Personel, D Hizmetler Enstits, Uluslararas letiim ve Bilgi Politikas, nsan Haklar ve nsani ler, stihbarat ve Aratrma, Siyasi-Asker ler, Ekonomi ve letme leri, Uluslararas Narkotik, Konsolosluk, Mlteciler, Okyanuslar ve Uluslararas evre ve Bilimsel ler ve Uluslararas rgtler leri. Corafi daireler: Avrupa ve Kanada leri, Afrika leri, Dou Asya ve Pasifik leri, Amerikallar aras likiler leri, Yakn Dou leri, Gney Asya leri. Bunlarn yannda, Amerikan d politikasnn ok nemli aralar olan ve dorudan Dileri Bakanna bal olan nemli kurum vardr: Silahlarn
SIRA SZDE
SIRA SZDE
85
Kontrol ve Silahszlanma Kurumu, ABD Bilgi Kurumu (USIA) ve Uluslararas Kalknma Kurumu (AID). Son ksm, Bakanln uluslararas sistemle N E L M noktalar D temas olan d elilikler ve personeldir. ABDnin dnya apnda yaklak 500 civarnda bykeli ve konsolosu bulunmaktadr. S O R U ABD d politikasnda etki bakmdan dier nemli bakanlk, ABD Savunma Bakanl (Department of Defense)dr. Popler ismiyle Pentagon, ABD savunma ve asker politikalarnn uzmanlk kurumudur. ABDnin kuruluundanTberi her dDKKA nemde asker gce bavuran bir lke olduu ve ABDnin emperyal genilemesinde ordunun ok nemli bir rol oynad gz nnde bulundurulduunda, PentaSIRA SZDE gonun rol, nemi ve gc de kendiliinden ortaya kar. Bunun bir yansmas da Pentagonun fiziki ve personel say byklnde grlr. Snow ve Brown, Pentagonun hem fiziki hem de personel says olarak dnyann en byk kurumu olAMALARIMIZ duunu iddia etmektedir (Brown ve Eugene, 1994; 74).
K T A P Donald M. Snow ve Eugene Brown, Puzzle Places and Foggy Bottom: US Foreign and Defense Policy Making in the 1990s (New York: St.Martins Press, 1994). TELE ZYON Washington DCde altgen eklindeki devasa binas ve dnyaV apnda alan toplam 3 milyon personeli olan Pentagon, ayn zamanda dnya apna yaylm 1.5 milyona yakn ordunun da kurumudur. ABD savunma tekilat ve ordusu bu kadar byk ve etkili olmasna ramen, onun ABD d politikasndaki rol, bakaNTERNET nn isteine baldr. Yani ordu bakann kontrol, sevk ve idaresine gre i yapar. Burada altn izmemiz gereken nokta, ABD ordusu bu kadar gl bir ordu olmasna ramen, sivil ve hukuka dayal demokratik rejime bal bir kurumdur; baz nc dnya lkelerinde olduu gibi savunma gc ve ordu, sivil ve hukuka dayal demokrasiyi kontrol altna almaz. Zira Savunma Bakanl/Pentagon da bakana bal olarak grevi yapar. Pentagon tekilat yaps da ayn ekilde 4 ksmdan olumaktadr. Birinci ksm, Savunma Bakan (Secretary of Defense), bakan tarafndan atanr ve temel grevi savunma konularnda Bakana hizmet etmektir. kinci ksmda, 1 Savunma Bakan Vekili ve her biri bir birime atanan mstearlar ve bakan yardmclar bulunmaktadr. Pentagonda bu sivil yneticilerden daha nemli birimler, silahl kuvvetler kadrolardr. ABD savunma ve asker yaps, Kara, Hava ve Deniz/Donanma olmak zere kuvvete ayrlm ve her bir kuvvetin banda bir kuvvet komutan (Chief of Staff- Army, Air Force, Navy) ve ilgili mstear yer almaktadr. Kara, Hava ve Deniz kuvvetleri zerinde de Genelkurmay Bakan ve Yardmcs yer almaktadr. Savunma Bakanlnn asker kanadnn en stnde yer alan Genelkurmay Bakan (Chairman of Joint Chiefs of Staff), hem kuvvet komutanlar arasnda koordinasyon salar hem de bakana savunma ve asker konularda bilgi verir. ABD d politikasnda rol oynayan dier kritik bir yrtme organ, istihbarat rgtleridir. ABD dilinde stihbarat Topluluu olarak bilinen bu sistem iinde ok sayda ve alanda istihbarat tekilatlar bulunmaktadr: Merkez stihbarat Tekilat (CIA), Savunma stihbarat Birimi, Kara Kuvvetleri stihbarat, Donanma stihbarat, Hava Kuvvetleri stihbarat, Deniz Kuvvetleri (Marine Corps) stihbarat, Uzmanlam Ulusal D stihbarat, Federal stihbarat Brosu (FBI), Hazine Bakanl stihbarat, Enerji Bakanl stihbarat, Dileri Bakanl stihbarat. Hem bu birimlerin st yneticisi hem de CIAnn bakan olan Merkez stihbarat Mdr hem istihbarat birimleri arasnda koordinasyonu yapar hem de Baka-
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
86
na istihbarat destei verir. CIA, ABD d politikasnn oluumunda belki de en hassas konu olan bilgi salama, rapor verme, tavsiye etme ve bakann talimatlar erevesinde operasyonlar yapma grevini yrtr. stihbarat birimleri, bakan kanalyla dier ABD organlarna ve Kongreye de bilgi salar. ABD d politikasnn oluumunda ve uygulanmasnda elbette ki sadece Bakann Halkas, Dileri Bakanl, Savunma Bakanl ve stihbarat Topluluu yoktur, bazen dorudan bazen de dolayl olarak rol oynayan baka birok bakanlk ve kurumlar vardr. rnein, ABD Ticaret Bakanl, Hazine Bakanl, Birleik Devletler Ticaret Temsilcilii, Ekonomik Danmanlar Konseyi, Ynetim ve Bte Dairesi ve dier ekonomik kurumlarn, ABDnin dnya apndaki ekonomik, mali ve ticari ilikilerini belirlenmesinde ve uygulanmasndaki rol ihmal edilemez. Ama tm yrtme organlarnn d politikann oluumuna katlm ve katks, ksmen bakanla olan ilikilerine bal iken ksmen de ABD Yasama gc olan Kongrenin yapt yasalarla ilgilidir. Aadaki blmde bu gcn yetkilerini ve etkisini inceleyeceiz.
SIRA SZDE
Bakann SIRA SZDE ABD d politika yapmndaki roln aklaynz. Halkasnn
DNELM S O R U
YASAMANIN GC: KONGRE

Parlamenter sistemden farkl olarak, ABDde devletin egemenliini temsil eden erklerden dieri Kongredir. Dolaysyla ABDnin tek bir egemenlik gc yoktur, S R U en azndan ikiOegemeni vardr. Bunun nedeni, her iki organ temsilcilerinin de ABD semenleri tarafndan dorudan seilmi olmasdr. Yukarda da belirttiimiz gibi, ABDnin i ve Kd T D K A politika egemenlii, bu iki gcn birbirini denetleme ve dengeleme mekanizmas aracyla kullanlr. Buradan anlalmas gereken, Kongrenin ABD d politikasnda en az bakan kadar yetki ve grevlerinin olduudur. SIRA SZDE Kongrenin temel ilevi ve rol, yasa yapmaktr. Kongre, ABD hukuk dzenini ilgilendiren konularda yasal dzenlemeler yapmakla grevlidir ama doas gerei ayn zamanda siyasal bir organdr ve devletin ynetiminde rol oynar. Kongre bu AMALARIMIZ iki grevini ya kendi inisiyatifi ile giriimlerde bulunarak ya Yrtmenin yasama taleplerini yerine getirerek veya getirmeyerek ya da Yrtme organn srekli denetim ve ynlendirme yaparak yerine getirir. Bu aralar, ABD d politika oluum K T A P sreci iin de geerlidir. Kongrenin bu rol nasl oynadn grmeden nce, yaps hakkna genel bir bilgi vermek gerekir. SenatoT ve ETemsilciler Meclisinden oluan Kongrede iki partili bir dzen, yani EL VZYON Cumhuriyetiler ve Demokratlarn hakim olduu bir yap vardr. Nihayet Kongrenin her iki kanadnda da uzmanlk komiteleri vardr. Kongrenin tm ilevlerinde 100 yeli Senato ile 435 yeli Temsilciler Meclisinin Anayasada belirtilen gNTERNET rev ve sorumluluklar bulunmaktadr. Yasama faaliyetleri, bu yasama organlarnn dahil olduu bir srete gerekleir. Ancak her iki yasama kanadnda da ilerin nasl yryecei ve zellikle Yrtme ve bakan ile ilikilerin nasl geliecei, parti gruplarnn kompozisyonuna baldr. Cumhuriyeti ve Demokrat Partilerin Kongre iindeki arl, d politika srecine de yansr. Zira her parti, kendi siyasi ve ideolojik anlayna uygun bir d politika olmasn ister, bu ynde kararlar alr ve Bakan etkilemeye alr. Bu noktada nemli bir faktr, Kongre ounluu ile bakann ayn partiden olduu durumlarda Yasama-Yrtme dayanmas grlrken, farkl partilerden olmas durumunda Yasama-Yrtme anlamazl ve hatta atmas ortaya kabilir.
DNELM
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
87
Genel olarak belirtmek gerekirse Demokratlar, d politikada daha liberal, zgrlk, ekonomik ve ticari i birlii yanls ve bara ncelik verirken Cumhuriyetiler, d politikada daha muhafazakr, silahl kuvvetlere dayal ve zor kullanma arlkl konulara arlk verir. te bu nedenle, Demokratlarn ve Cumhuriyetilerin anlama iinde olduu durumlarda aktif bir ABD d politikas, atma iinde olduu durumlarda daha dk profilli bir ABD d politikas oluur. Ama bu demek deildir ki, Demokratlar ve Cumhuriyetler, ABD karlar iin i birlii ve danma yapmazlar. Kongrenin d politikaya katlm, Kongre iindeki komiteler ve gerektii durumlarda alt-komiteler araclyla gerekleir. Kongrenin her iki yasama organnda uzmanlk komiteleri bulunmaktadr. Bir yasa tasarsnn genel kurulda oylanp yasa haline gelmeden nce ilgili alt ve ana komitelerden gemesi gerekir. Bu nedenle, bu komiteleri bilmek gerekir. Senatodaki 17 Komite ve Temsilciler Meclisindeki 19 Komite arasnda dorudan d politika ile ilgili olanlar unlardr: TahSIRA SZDE sisler Komitesi (i-d gelirlerin ve giderlerin tahsisini yapar); Silahl Kuvvetler Komitesi; Bankaclk, Finans ve ehircilik Komitesi (d ticaret, ekonomi politikas ve ihracat-ithalatla ilgilenir); Enerji ve Doal Kaynaklar Komitesi; evre ve Kamu DNELM leri Komitesi; D likiler/leri Komitesi; stihbarat Komitesi (d istihbarat, gizli faaliyetler ve operasyonlarla ilgilenir). O U Kongre ve Yasama sz konusu olunca Kongrenin organik Sbir Rparas olmasa da ok etkili olan lobilerin rolnden bahsetmek gerekir. ABD toplumunda, siyasal sisteminde ve hatta Kongre iinde yer alan birok lobi bulunmaktadr. Etnik, din, DKKAT ticari, siyasi, ekonomik ve daha birok konuda faaliyetler gsteren ABD iinden veya dndan gelen lobi gruplar, ABD d politikasn etkilemek iin Kongrede SIRA SZDE kendi karlarna uygun yasalarn veya kararlarn kmas iin aba sarf ederler. rnein, ABDnin Trkiye politikasn etkilemek iin alan Yahudi, Ermeni, Yunan ve dier fonksiyonel lobilerin olduu hatrlanmaldr (Bu konuda bir rnek olarak AMALARIMIZ bu nitenin Yaamn inden blmne baknz.). Kongre ile ilgili daha fazla bilgi iin baknz: M. Emre Hatipolu, AmerikanPD PolitikaK T A snda Kongrenin Rol, Cenap akmak, Cengiz Din ve Ahmet ztrk (der.), Yakn Dnem Amerikan D Politikas, Teori ve Pratik (Ankara: Nobel Yaynlar, 2011).
TELEVZYON
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Kongrenin ABD d politikasnda sahip olduu rol ya da grevler unlardr: Yasa Yapma Gc Czdan Gc NTERNET Onaylama Gc Denetleme Gc Antlama Onay Gc Sava lan Gc Yasama Gc: ABD Anayasasnn I. Maddesi, tm yasama ilemlerinin Senato ve Temsilciler Meclisinden oluan Kongre tarafndan yaplacan belirtiyor. Buradan anlaldna gre, Kongre, d politika veya i politika ayrm yapmakszn ABDyi ilgilendiren her trl konuda yasa yapma yetkisine sahiptir. Ancak, bir Kongre yasa tasarsnn kesinleebilmesi iin bakan tarafndan onaylanmas gerekir. Zira bakann yasalar veto yetkisi vardr. Veto edilen bir yasa tasars, Kongrede hi deimeden ayn ekilde 2/3 orannda oyla tekrar kabul edilelerek yasalaabilir. Bu ekilde oluan bir yasa iin tekrar veto sreci ilemez ve kesinleir. Bu dzenleme gsteriyor ki yasama srecinde ve yasalarn kabulnde son sz Kongreye aittir. Bu durumu da yasama mant asndan anlaml gr-
NTERNET
88
mek gerekir. Buradan kan sonu udur: Kongre, d politika ile ilgili konularda da ABDnin ynn veya ilikilerini belirleme gcne sahiptir ama tabii ki en az 2/3 orannda oyla kabul etmek artyla. Kongre, ABD d politikasn iki ekilde etkileyebilir. Binicisi, kendi inisiyatifi ile bir d politika yasas yaparak ABDnin dier lkelerle ilikilerini olumlu veya olumsuz ynde deitirebilir veya d politikann zn etkileyebilir. kincisi, Bakann/Yrtmenin d politika kararlarn veya uygulamalarn denetleyerek, sorgulayarak, deitirerek veya iptal ederek ABD d politikasna yn ve ekil verebilir. Bu kapsamda Kongrenin elinde Anayasadan kaynaklanan nemli aralar ve taktikleri vardr. Bunlardan biri, Yrtmenin harcamalarn kontrol etmektir ki bu, czdan gc olarak isimlendirilir. Czdan Gc: ABD Anayasasnn II.Maddesi, yasal bir dzenleme ile tahsis olmadka Hazineden hibir ekilde para kullanlmayacan belirtiyor. Daha ok harcama ynne arlk veren bu maddeye gre, ABD btesinden harcamalarn (memur demeleri, d yardmlar vb.) ancak Kongrenin onay ile mmkn olabilecei ortaya kyor.Buna, Czdandaki parann kullanm Kongre aittir. diyebiliriz. Ancak dier yandan Kongre, Yrtmenin gelirlerini (vergiler ve dier kamu gelirleri) nasl toplayacan kontrol etme yetkisine de sahiptir. Dolaysyla Kongre btenin oluumunda etkili olduu gibi, bu btenin ieride ve d politikada nasl harcand konusunda da etkilidir. Burada ABD d politikas asndan en nemli nokta, ABDnin d yardmlar ile silahlanma ve savaa harcamalarnn Kongrenin onayna bal olmasdr. ABD Ynetiminin veya bakann, bir lkeye d yardm yapabilmesi iin Kongrenin onayn almas gerekir. Uygulamaya baktmzda, Kongre, bakann d yardm btesini aynen kabul edebildii gibi, ou zaman deitirerek kabul ediyor veya tamamen reddedebiliyor. Bu srete, Kongre iindeki yasama rekabetinin ve lobilerin rol oynadn gryoruz. rnein, ABDden en ok yardm alan lkeler arasnda miktar bykl srasyla srail, Msr, Trkiye ve Yunanistana verilen d yardm, hep Kongre iindeki lobilerin siyasal mcadelesine sahne olmutur. Kongrenin d politika harcamalar asndan ikinci nemli nokta, ABD silah ve sava harcamalarnn ya da btesinin bykldr. Burada nemli faktr, ABD d politikasnn iinde bulunduu artlardr. Souk Ssva boyunca Kongre bu konuda genelde bakana onay ve destek vermitir. Ama souk sava sonrasnda ciddi ksntlar yapmtr. 11 Eyll 2001 olay sonrasnda ise Kongre tekrar sava ve silahlanma harcamalarnda arta destek vermitir. Buradan karlabilecek sonu udur: ABD d politikasnn dorudan mali veya ekonomik aralar ve dolayl olarak tm d politika davranlar, iinde bulunulan uluslararas artlara ve Kongrenin bu artlar onaylamasna baldr. Onaylama Gc: ABD Anayasasnn II. Maddesi 2.Paragraf, bakann yapaca tm st dzey ynetici, brokrat ve bykeli atamalarnn ancak Senatonun onaylamas ile kesinleeceini belirtiyor. Burada dikkat edilmesi gereken nokta, onaylama gcnn Kongrenin sadece Senato kanadna verilmi olmasdr. Senato, bakann yapt atamalar onaylayarak veya onaylamayarak, Bakann d politika tercihlerini destekleyebilir veya engellemeye alabilir. zellikle d politikada bykelilerin roln gz nnde bulundurduumuzda Senatonun ABD d politikas zerindeki rol anlalabilir. Ancak Obamann Ricciardoneyi atamas rneinde grdmz gibi, bakan, atamalarnn Senato tarafndan onaylanmamas durumunda bu engeli amak iin baz taktikler kullanabiliyor.
89
Denetleme Gc: ABD Anayasasnda net olarak belirtilmi olmasa da, ABD sisteminin Denetim ve Denge anlay erevesinde, ABD Kongresi, Yrtmenin/bakann politika uygulamalarn gzetleme, inceleme, sorgulama, tartma ve denetleme yetkisine sahiptir. Kongre denetleme yetkisini deiik yollardan yapar. Bunlar arasnda d politika konusunda almalar-eserler retir (studies), raporlar hazrlayp yaynlar (Congressional reports), Yrtme yetkililerini ilgili komisyona davet ederek sorgular (hearings), bakann d politikasn uzmanlarna inceletebilir (investigations) ve dier almalar yapar. Kongre bu denetleme grevini dzenli olarak rutin bir ekilde yapt gibi, olaanst durumlarda veya sorunlar ortaya ktnda da gerekletirebilir. Antlama Onay Gc: ABD Anayasasnn II.Maddesi 2. Paragrafna gre, bakan dier lkelerle antlamalar yapabilir ancak bu antlamalar, 2/3 orannda oyla Senato tarafndan onaylanmas sonucunda kesinleir ve yrrle girer. Dolaysyla ABDnin uluslararas taahht altna girebilmesi iin Bakann yapt anlamalarn eyaletlerin yeterli ounluunun desteini almas gerekir. Bu konuda Kongrenin yetkisinin veya gcnn nemini anlamak iin daha nce de belirttiimiz, Bakan Wilsonun Milletler Cemiyeti ve dnya dzeni kurma ynndeki politikasnn 1920 ylnda Senato tarafndan onaylanmam ve bunun sonucunda ABD d politikasnn kkl bir deiiklie uram olmasn hatrlamak yeterlidir. Sava lan Gc: ABD Anayasasnn II. Maddesi 8. Paragraf, sava ilan etme yetkisinin Kongreye ait olduunu belirtiyor. ABDnin bir lkeye kar savaabilmesi iin Kongrenin iznine ya da onayna gerek vardr. Aslnda tm demokratik lkelerde var olan bu kural, ilk bakta ok doal ve anlalabilir bir dzenlemedir. Bu nedenle de sanki hi sorunsuz bir konu gibi grnyor. Ancak pratikte bu dzenleme iki nedenle byk sorunlar douruyor. Birincisi, sava ilan ile ilgili sorundur. Gnmzde devletler birbiriyle savaa her zaman ilan ederek gitmiyor. Orta ada olduu gibi sava ilan ve hazrlklar olmuyor. Ayrca, yine gnmz artlar nedeniyle bazen sava ilan etmek iin zaman ve artlar dahi yeterli olmadan savaa dahil olabiliyor lkeler. Bu gibi durumlarda ABD Kongresinin sava ilan etme yetkisi gz ard edilebiliyor. Pratikteki ikinci sorun, bakan, bakomutan sfatyla ve mevcut bir yasal dzenlemeyi yrtme kapsamnda, ABD ordusunu savalara gnderebiliyor. Bu tr yrtme kapsamndaki askeri operasyonlar dorudan sava amacyla yaplmasa da en nihayetinde savala sonulanabiliyor. ABD, souk sava boyunca BM kararlarn uygulamak veya ABDnin ikili veya oklu ittifak taahhtlerini yerine getirmek amacyla birok savaa dahil oldu. Bu savalarn hibiri de Kongrenin sava ilan kararyla yaplmad. ABD askerlerinin 1951 Kore Savana katlmas veya NATO balamnda Avrupaya yerletirilmesi iin Kongre sava karar almad. Bu rnekler ve uygulamalar, genelde ABD karlarna uygun ve olumlu bir ekilde gelitii iin ne Kongre ne de Amerikan toplumu bakann yrtme kapsamndaki asker ve sava operasyonlarna itiraz etmedi ve eletirmedi. Ne zaman ki ABDnin 1960larda katld Vietnam Savanda iler iyi gitmedi, hatta yenilgi ve insani ve maddi zararlarla karlat, ite o andan itibaren Kongreden Bakann savaa katlm ile ilgili kararlarn denetlemek amacyla dzenleme yaplmaya balad. Bunlardan en nemlisi, 1973 ylnda Kongrenin kabul ettii Sava Yetkileri Yasasdr.
SIRA SZDE ABD Kongresinde lobilerin d politikay nasl etkileyebileceini aklaynz.
DNELM S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
90
KONGRE-BAKAN ARASI DENETLEME: SAVA YETKLER YASASI RNE

Yukardaki blmlerde belirtildii gibi, ABD d politika yapm, genel ABD siyasal sisteminin denetim ve denge mekanizmas iinde bakan ve Kongrenin i blm ve grev dalm ilkesine uygun bir ekilde ilemektedir. Olaylar ve gelimeler, ABDnin d politika hedeflerine ve karlarna yarar salayacak ekilde gelitii veya sonuland srece, bu d politika yapm srecinde byk bir sorun veya kriz domamtr. Ayrca, Kongre ounluu ile bakan ayn partiden veya anlaytan olutuu srece de bu sre gayet olumlu bir ekilde almtr. Vietnam Sava, ABD d politikasnn oluumunda ciddi bir krlma ve bunun sonucunda yeni bir dzenleme dourmutur: Sava Yetkileri Yasas. Bu yasann kmasnda her ne kadar temel faktr Vietnam Sava olsa da baka nedenler de vardr. Snow ve Browna gre (1994; 157-162), bu yasann kabul edilmesinde 4 neden vardr: Birincisi, Anayasada sava karar konusunda mulak veya yoruma ak bir dzenlemenin olmasdr. Bu mulakln nedeni ise, Anayasann hem bakan bakomutan olarak gstermesi ve ordunun ve asker faaliyetlerin ba yapmas ama hem de temel grevi zaten savamak olan ABD ordusunun savaa katlma yetkisini Kongrenin kontrolne ve yetkisine vermesidir. Burada temel sorun kayna, bakann, ABD sistemi iinde ne kadar gl ve nemli olduu ve yetkilerle donatld gerei ile Kongrenin Amerikan semenleri adna yasa yapma yetkisinin olduu gerei arasndaki uyumazlktr yani gler mcadelesi ya da rekabetidir. kincisi, bakann sava-bar konusundaki hakim konumu ve gcdr. Sown ve Brown (1994; 160), ABDnin kuruluundan 1990lara kadar toplam 200 zerinde savaa dahil olduunu, bunlardan sadece be tanesinin (1812 ngiltere Sava, Meksika Sava, Amerika-spanya Sava, Birinci Dnya Sava, kinci Dnya Sava) Kongrenin sava ilan ile dierlerinin ise bakann karar ile yapldn belirtiyor. Bakann bylesi bir g ve yetkiye sahip olmasnn nedeni, ksmen devlet iindeki konumundan ksmen de uluslararas konjonktr iinde ABD karlarna uygun hareket etmi olmasndan kaynaklanmtr. Bu durum zellikle souk sava dneminde ok belirgindi. Ancak souk sava dneminde ABDnin ilk byk trajedisi olan Vietnam Sava, bakann bu yetkisini kstlama ihtiyac dourmutur. Dolaysyla Sava Yetkileri Yasasnn nc nedeni, Vietnam Sava malubiyetidir. Aslnda Bakan Johnsonun Vietnama asker gndermesi ve savaa dahil olmas, Kongre tarafndan da onaylanmt. Kongrenin Austos 1964 tarihli Tonkin Krfezi Karar, Bakan Johnsonun Vietnamdaki yksek sayda ve younlukta askeri operasyonlarn neredeyse oybirlii ile onaylamt. Bu onay, Bakana verilen ak ek olarak grlmt. Ancak Johnson ve ardnda Nixon ynetimlerinin Vietnamda bir baar salayamamas, Kongreyi bakann yetkilerini kstlama ynnde adm atmaya ikna etmiti. Drdncs, ABD politika yapm zelliinden kaynaklanan nedenlerdi. Souk sava boyunca, genel olarak d politika konularnda partiler st (bipartizanship) bir anlay vard. Yani d politika sz konusu olduunda Demokratlar ve Cumhuriyetiler, Kongrede ve Bakanlkta konsenss iinde oldu. Bu konsenss 1970lerde deimeye ve d politikann yapm ve ierii konusunda partiler arasnda farkllklar domaya balad. Bu farkllk ylesi bir noktaya geldi ki Nixon Ynetimi mehur Watergate Skandal olarak bilinen bir komplo ile karlanca Kongredeki Demokratlar, Cumhuriyeti Nixona kar daha sk tedbirler almaya karar verdi.
Watergate Skandal: 1972 ylnda Bakan Nixonun partisinden kiilerin Washingtondaki Watergate ihanndaki Demokrat Partinin brosuna girerek telefon dinleme aletleri yerletirdiinin ortaya kmas ile gelien ve en sonunda Bakan Nixonun istifa etmek zorunda kalmasna yol aan olaydr.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM
3. nite - ABD Politikas Karar Alma Sistemi S O R U
DNELM S O R U
91
DK AT Vietnam Sava malubiyetinin ABD i ve d politikasnda byk krizlereKyol am olmas, ABD d politikasna da olumsuz ekilde yansmtr.
DKKAT
Snow ve Browna gre (1994; 162-164), Ekim 1973 tarihli Sava Yetkileri Yasas, Bakann sava yanls uygulamalarn denetlemek ve dengelemek iin temel AMALARIMIZ olarak art ortaya koymutur: Birincisi, danma, sorma, bavurma artdr. Buna gre, bakann Amerikan ordusunu atmalara gndermeden veya acil durumlara dahil olmadan nce Kongreye danmas gerekiyor. Fakat burada hala net olmaya bir durum vardr. Bakann Kongreye danmasnn ne K T A olduu, yani demek P nceden onay almak m yoksa sadece bilgi veya haber vermek mi olduu ynnde belirsizlik var. Dier yandan, bakann 535 yeli Kongrede kime veya hangi orTELEVZYON gana danaca konusunda ak bir dzenleme yoktur. Ama genel olarak unu anlamak mmkndr: Bakan orduyu acil veya normal zamanlarda (sava ilan olmadan) savaa gndermeden nce Kongrenin konsenssn almas gerekir. Bu konsenss ise oylama ile deil, daha ok karlkl konsltasyon ile Tolaca iin, onay N ERNET eklinde yorumlanabilir. kinci art rapor verme artdr. Buna gre, bakan orduyu bir atmaya veya sava dahil ettii zaman, 48 saat iinde Kongreye rapor sunmas ve bu raporda ABD ordusunun ilgili atmaya niin dahil olmak zorunda olduunu, hangi anayasa ve yasa maddesine uygun olarak gnderdiini ve katlmn ne kadar sre ve kapsamda olacan aklamas gerekiyor. ncs, durdurma artdr. Buna gre, Kongre tarafndan 60 gn iinde ilgili operasyonun devam ynnde bir onay karar alnmad taktirde, ABD askerleri geri ekilecektir. Kongre onay veya devam ynnde bir karar alrsa, ABDnin savaa katlm 60 gnden fazla devam edebilecektir. Bunun olmamas durumunda Bakann karar illegal bir durum olarak kabul edilecektir. Bu artn amac, ABDnin Vietnam benzeri uzun sreli bir atma iinde olmasn engellemeye almaktr. Peki bu ama gereklemi midir? Sava Yetileri Yasas, Nixon Ynetimi ve dier bakanlar tarafndan ho karlanmam ve uygun bulunmamtr. Her ne kadar bakanlar bu yasay beenemeseler de uymak zorunda olduklar iin, asker gnderme ve savaa dahil olma durumlarnda Kongre ile danma, rapor verme ve durdurma sorumluluklarn yerine getirmek iin ilemler yapmlardr. Sava Yetkileri Yasas, bakann sava ve SIRA SZDE asker gcn nemli lde denetim altna almtr. Ancak bu demek deildir ki, bakanlar tamamen Kongrenin denetimine uygun hareket etmilerdir. Bilakis, bakanlar yasann iindeki mulak noktalar kullanarak Kongreden bamsz bir eD NELM kilde hareket etmeye devam etmilerdir. rnein, danma art onay anlamna gelmedii iin bakanlar askerleri atmaya gndermeden nce Kongre ile grmler, bir konsenss salamlar ve sava dahil olmulardr. S O R U ABD Bakan George W. Bush, Sava Yetkileri Yasasna gre, 2003te IrakKigalinden nce DK AT BM Gvenlik Konseyi kararlarn uygulamak adna Kongreden onay almtr. Ancak onaya ramen, ABD, Vietnam Sava gibi bir felaketle karlamaktan kurtulamamtr.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Sonu olarak, Sava Yetkileri Yasas, Bakann/Yrtmenin sava ve atmaya dnk politikasnda mutlak ve tam olmasa da, ksmen snrlama ve kontrol salaAMALARIMIZ mtr. rnein, Kegley ve Wittkopfun belirttii gibi (1991; 406), 1973ten sonra Kongrenin bakann d politika kararlar zerindeki snrlandrc, frenleyici ve
K T A P
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
92
ynlendirici etkisi nemli lde artmtr. Ancak Snow ve Browna gre (1994; 167-8), ABDnin karmak sava karar yetkisi konusu, ABD demokratik sisteminin tartmal ynlerinden biri olmaya devam etmitir. Bu yasay sadece kabul etmi olmak, Kongre ile bakan arasndaki srtmeleri sona erdirmemitir. Kongrenin bakan ve Yrtme zerinde mutlak bir denetleme ve dengeleme salayamamasnn nedenleri, sadece bakann ok gl olmasndan deil, ksmen de Kongrenin kendi yapsndaki sorunlardan kaynaklanyor. Snow ve Browna gre, Kongrenin d politikada etkin olamamasnn nedeni vardr. Birincisi, Kongrenin dar grl olmasdr, yani Kongre yelerinin d politikaya kendi i politika ve hatta seim blgelerinin kayglar veya tercihlerinin etkisi altnda bakmalar ve davranmalardr. Kongre yeleri, yeniden seilebilmek ve seim blgelerinden oy alabilmek iin semenlerin grlerini n plana almak zorunda kalabiliyorlar ki bu durum ABD d politika oluumuna olumsuz ekilde yansyabiliyor. Kongrenin ikinci d politika zafiyeti, rgtsel zayfldr. Kongrenin rgtsel yaps, baz konularda uzlamasn ve etkin hareket etmesini engelliyor. Bakann tek ses olmas, Kongrenin ise 535 ses olmas, sembolik olarak bu sorunu ortaya koyuyor. ABD parti sisteminde, rnein Trkiyedeki TBMMde olduu gibi parti karar uygulamasnn olmamas, yani her temsilcinin kendi iradesine gre oy vermesi, Kongrenin d politika kararlarnda etkin olmasn engelleyebiliyor. Son olarak, Kongre, Yrtme organ kadar ok sayda, yetkin ve hazr d politika uzmanlarna sahip deildir. rnein, Bakana bal alan Dileri Bakanl uzmanlar ile Kongre uzmanlar karlatrldnda, Yrtmenin daha avantajl ve stn olduu grlr.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Yukarda (Yaamn inden blmnde) belirtilen, 2362 sayl Amerikan Yerlileri Ticaret SIRA SZDE ve Yatrm Yasa Tasars 2011 balkl yasa tasarsnn nasl sonulandn, yasalap yasalamadn aratrnz.
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
93
zet
AM A
D Politikada Karar Alma Yaklamnn anlam ve nemini aklamak Devletlerin d politikalarnn nasl olutuunu anlamak iin, d politika karar alma sistemini ve srecini incelemek gerekir. Bu anlay ABD d politikas asndan da geerlidir. rnein, ABDnin bir lkeyle veya bir blgeyle niin yaknlat veya uzaklat, bir savaa niin girdii veya girmedii ve genel olarak uluslararas sistemi niin etkilemeye alt gibi sorularn cevabn, ancak ABD d politikasnn nasl olutuunu inceleyerek anlayabiliriz. te bu nedenle Uluslararas likiler disiplininde D Politika Karar Alma Yaklam yaygnlamtr. Bu yaklama gre, ABD d politika kararlarnn alnd devlet sistemi, bu sistem iindeki aktrler, kurumlar ve yetkiler nemlidir. Daha ak bir ifadeyle, ABD d politikasn analiz etmek iin ABD i politikasnn analiz edilmesi gerekir. ABD devlet ve d politika sisteminin ileyiini zetlemek ABD karar alma sisteminin ve srecinin incelenmesi iin ncelikle ABD devlet sisteminin temel zelliklerini aklamak gerekir. ABD Anayasas, federal bir model iinde Yrtme, Yasama ve Yarg eklinde erkten oluan bir devlet dzeni kurmutur. Anayasaya gre, devletin yasalarn Kongre yapar, bakan ve ona bal yrtme organlar tarafndan yrtlr ya da uygulanr, yarglama ise Yksek Mahkeme ve onun altndaki mahkemeler tarafndan yaplr. ABD devlet sistemi, en stte yer alan bu federal yapya ilave olarak 50 federal devlet ve 1 federal blge (bakent Washington DC), iki kkl siyasi parti, ok sayda sivil toplum rgt ve Amerikan toplumundan oluur. ABD d politikas, uluslararas artlar bir yana braklrsa ierideki bu yapnn verdii kararlara gre belirlenir ve uygulanr.
A M A
ABD d politika aktrleri ve yetkilerini ayrt etmek ABD d politikasnn oluumunda rol oynayan iki byk ve temel aktr bulunmaktadr. Biri Yrtme gc olan bakan ve ona bal kurum ve memurlar, dieri de Yasama gc olan Kongredir. D politika yapm yetkisi bu iki kuruma da verilmi, ancak bu yetki dalm, paylama eklinde deil, erklerin birbirini denetleme ve dengeleme mekanizmas iinde yaplmtr. Denetleme ve dengeleme, bu iki erkten birinin otoriterlik ve tiranlk gcne gelmesini nlemek iin karlkl kontrol ve fren amacn gder. Bu anlayn, ABD d politikasnda zellikle sava gibi olumsuz durumlar engellemeye alt sylenebilir. ABD Bakannn ve dier yrtme organlarnn d politikadaki roln aklamak ABD Bakan ve Yrtme erkinin ABD d politikasndaki yetkileri aslnda hem ok sade hem de ok girifttir. Sadedir nk ABD d politikasnda baat aktr bakandr ve onun yrtme gcne gre yaplanm bir d politika karar alma sistemi ve sreci vardr. Zira ABD Ynetimini oluturan tm bakanlklarn, kurumlarn, kurulularn ve dierlerinin st ynetimleri, bakann atamasyla oluur ve her biri de esas olarak bakana yardm ve destek vermekle grevlidir. Hatta bu nedenledir ki bakanlklara blm-department, bakanlara da sekreter-secretary denilir. Bu isimlendirme, Amerikan ngilizcesinin zellii nedeniyle deil, onlarn konumunu ve roln aklamak amacyla yaplmtr. Ama dier yandan, bakann d politika yetkileri ok girifttir. Zira metin iinde de belirttiimiz gibi, Bakann resm ve siyasi alardan pek ok yetkileri ve grevleri bulunmaktadr. Bu giriftliin bir baka yn, bakann/Yrtmenin yetkilerinin Yasama/Kongrenin denetimi ve dengelemesi altnda ilemekte olmasdr.
AM A
A M A
94
A M A
Kongrenin d politika srecindeki roln aklamak Kongrenin d politika yetkileri esas olarak iki blmden oluur. Bir blm, Kongrenin tamamen kendisine ait olan, kendi inisiyatifi ile yapabilecei ilerdir ki bunlardan en nemlisi sava karar verme yetkisidir. Bunun dnda, Kongrenin yeni yasalar yaparak ABD d politikasnda yn verme veya etkileme yetkisi vardr. Kongrenin ikinci blm yetkileri, bakann/Yrtmenin d politikayla ilgili kararlarna ret veya kabul veya deiiklik yapmasdr. Metin iinde liste hlinde belirttiimiz ve akladmz bu yetkiler, Kongrenin bakan karlkl olarak denetlemesi ve dengelemesi iin kullanlr. Bunlardan en nemlisi, sava yetkisidir. ABDnin sava karar ilgili olarak bakan ve Kongrenin dengeleme ve denetleme mekanizmasn deerlendirmek ABDnin asker ve ordu gc, Kongre ile bakan arasnda paylatrlmtr. Zira ABD ordusunun bakomutan bakan olup normal artlarda sevk ve idaresi onun komutasndadr. Ancak ABD ordusunun sava amacyla sevk ve idaresi Kongrenin kararyla mmkndr. Bu ikili durum pratikte bakann ne kmasna yol amtr. zellikle souk sava dneminde bakan, yrtme grevleri balamnda ABD ordusunu savalara gndermi veya destek vermitir. Dolayl olarak ABDyi savaa sokmasna ramen, Kongre ciddi bir muhalefet gstermemitir nk olaylar ABDnin lehine ve karlarna uygun olduu iin gz yumulmutur. Ancak Vietnam Savandaki yenilgi, bir dnm noktas olmu ve Kongre bakan denetlemek iin 1973 ylnda Sava Yetkileri Yasasn kabul etmitir. Bu yasaya gre, bakan orduyu yrtme balamnda da olsa savaa gndermeden nce ve sonra Kongreye danma, rapor ve en fazla 60 gn iinde durdurma yetkisi vermitir. Bu yasa, bakan ksmen frenlemi ama tamamen kontrol etmeyi baaramamtr. Zira ABD Bakanlar, bu yasaya ramen orduyu savaa gndermeye devam etmilerdir.
A M A
95
Kendimizi Snayalm
1. ABD d politikasnda karar alma yaklamn kullanma gereksiniminin bilimsel kayna aadakilerden hangisidir? a. Davran yaklam b. Klasik Realist ekol c. ABD Anayasas d. Milletler Cemiyeti e. Kongre 2. ABD devlet sistemi iin aadakilerden hangisi sylenemez? a. ABD Anayasas devletin hukuksal zeminidir. b. ABD devleti federe bir yapdr. c. Gler dengesi vardr. d. Denetim ve Denge sistemi vardr. e. Haklar Bildirgesi, Anayasaya eklenmitir. 3. ABD d politika karar alma modellerinden pratikte en ok geerli olan hangisi olmutur? a. Dileri Model b. Kongre Modeli c. Bakanlk Modeli d. Anayasal Denge Modeli e. Federal Model 4. Bakann d politika karar alma srecindeki gcnn kayna aadakilerden hangisi deildir? a. Bakann dorudan halk tarafndan seilmi olmas. b. Anayasann Bakana grev ve yetkiler vermesi. c. Bakomutan olmas. d. Bakann Anayasay deitirebilme gcnn olmas. e. Bakann veto gcnn olmas. 5. Aadakilerden hangisi, bakann d politika yetkilerinden biri deildir? a. Yasa yapmak. b. D yardm karar almak. c. Bykeli atamak. d. Diplomatlk yapmak. e. Sava yrtmek. 6. Kongrenin czdan gc ile ilgili olarak aadakilerden hangisi dorudur? a. Kongre, ABD ekonomisinin en gl gelir kaynadr. b. ABD btesinin yaplmas tamamen Kongrenin iidir. c. Kongre, Yrtmenin harcamalarn yapar ve gelirlerini toplar. d. Kongre yeleri, her yl belli bir miktar paray Kongre harcamalarna tahsis eder. e. Hibiri. 7. Sava Yetkileri Yasasnn kabul edilmesinin temel nedeni nedir? a. ABD Anayasasndaki boluk b. Bakann sorumsuzluu c. Kongrenin bakana yeni yetkiler vermesi. d. Bakann Kongreye yeni yetkiler vermesi. e. Vietnam Sava malubiyeti 8. Sava Yetkileri Yasasna gre 60 gn kuralnn anlam nedir? a. Bakann bakomutanlk sresi b. ABD ordusunun yurtdnda en fazla kal sresi c. Bakann orduyu darya gnderdikten sonra rapor verme sresi d. Kongrenin, bakann asker gnderme kararn onaylama sresi e. Kongrenin sava ilan sonrasnda bakann uymas gereken en uzun sre 9. Kongrenin bakana gre d politikada daha dezavantajl olmasnn nedenlerinden biri hangisi deildir? a. Kongrenin rgtsel yapsnn zayf olmas. b. Yeterli d politika uzmannn olmamas. c. 535 yesinin olmas. d. yelerinin yerel siyasi karlara gre hareket etmesi. e. Lobilerin kar atmalarnn etkisi altnda kalmas. 10. ABD d politika karar alma sistem ile ilgili olarak aadakilerden hangisi sylenemez? a. D politika karar vericileri arasnda dengeleme ve denetleme mekanizmas iler. b. Genel olarak bakann ve Yrtmenin grnrl vardr. c. Yksek Mahkemenin d politika karar alma srecinde hibir rol yoktur. d. Sava ilan yetkisinde son sz Kongreye aittir. e. ABDnin bir lkeyle veya blgeyle ilikiler gelitirmesinde bakan ve Kongrenin yetkileri vardr.
96
Yaamn inden
Kongrede Son Yllarda Trkiyeye likin lk Olumlu Tasar Cuma 18 Kasm 2011 14:33 ABD Kongresinde son yllarda Trkiye hakknda ilk olumlu tasarya imza atld; ABD Temsilciler Meclisi Doal Kaynaklar Komitesi, Amerikan yerli kabilelerine sadece Trk irketleriyle federal hkmetin onayna gerek kalmadan ticaret yapma imkan sunan yasa tasary kabul etti. Kongredeki Amerikan yerlisi tek milletvekili, Yerli Amerikan Dostluk Grubunun Ebakan ve Trkiye Dostluk Grubunun da yesi olan Tom Cole tarafndan sunulan, 2362 sayl Amerikan Yerlileri Ticaret ve Yatrm Yasa Tasars 2011 balkl tasar, Temsilciler Meclisi Doal Kaynaklar Komitesinin gndemine geldi. Komitenin tasary grmesi srasnda Demokrat milletvekillerinden John Sarbanes, tasardan Trkiye ibaresinin karlarak yerine yabanc lkeler ifadesinin konulmasn isterken, komitenin bakan Cumhuriyeti Doc Hastings, bu deiiklik nergesini, tasarnn yapsn deitirdii ve uygulanabilirliini at gerekesiyle tartmaya amayarak, kabul etmedi. Ardndan yaplan szl oylamada tasar kabul edildi. Ancak, Sarbanes bu kez de oylamaya itiraz ederek, oylarn tek tek saylmasn istedi. Bu ekilde yaplan oylamada da tasar, 15e kar 27 oyla onaylanarak, Temsilciler Meclisi Genel Kuruluna gnderildi. Tasar, ABDdeki Ermeni ve Rum diasporalarnn itiraz mektuplar gndererek tasary engelleme giriimlerine ramen komiteden geti. sarda zel muamele grmesine kar olduunu syledi. Tasarya itiraz eden Sarbanes de tasarda tek lkenin adnn telaffuz edilmesini yanl bir politika olarak grdn belirterek, Trkiyenin insan haklar, demokratik prensipler ve dini zgrlkler alannda sorunlar olduunu iddia etti ve Trkiye-srail ilikilerinin bozulmas ile Ermenistan konularna deindi. Temsilciler Meclisi Doal Kaynaklar Komitesi Kzlderili ve Alaska Yerlileri leri Alt Komitesi Bakan Don Young ise Rum kkenli olan Sarbanese cevaben, Yunanistan nerede? Ben Trkiye dnda hibir lkenin Kzlderililere yardm etmede ne ktn grmedim. Dolaysyla Trkiyeye bu konuda bir ans verilmesi gerektiini dnyorum dedi. Oklahoma milletvekili Demokrat partili Dan Boren da Trk hkmetinin yerli Amerikallara katk ve desteklerinden bahsederek, tasary desteklediini syledi. Tasarnn, yerli Amerikan kabileleri iin ekonomik frsatlar yaratacan ve ekonomik kalknmaya kolaylatrc etki yapacan dile getiren Boren, Trkiyenin yerli Amerikan toplumunun zirvesine katlan ilk lke olduuna, yerli Amerikallara salanan burslara dikkati ekti. Boren, Sarbanese cevaben de Buras uluslararas ilikiler komitesi deil, doal kaynaklar komitesi. Bu yatrmlar ileride baka lkelere de aabiliriz ama bu u aamada bir pilot proje. Tasaryla hi alakas olmayan konular yznden tasarnn sabote edilmesine karym diye konutu. Young, yerli Amerikan halknn da Trkiye ile ibirliini istediini ve egemen bir lkedeki egemen milletler olarak kendi i partnerlerini semelerine imkan tanmak gerektiini dile getirdi. Kongre yeleri Tasary AAya Deerlendirdiler Kongre yeleri tasary AA muhabirine deerlendirdi. Don Young, tasarnn komitede kabul edilmesiyle, Trk hkmetiyle Kzlderili kabileler arasndaki ilikilerde ileriye doru bir adm atldn syledi. Amerikan yerlilerinin tasar sayesinde ekonomik gelimeler salayabileceini belirten Young, tasary komiteden geirmekten mutlu olduklarn kaydetti. Young, Trkiye dnda hibir lkeyi yerli Amerikallara yardmda bylesine istekli grmediini kaydetti. Tasary sunan Tom Cole da Trkiyenin uzun yllardr ABDnin samimi bir mttefiki olduunu ifade ederek, bu tasarnn da iki lke ilikilerine zel bir katk salayacan dile getirdi. Cole, tasa-
Komite Toplant Salonunda Tasary Grme Zaman
Komitede, tasaryla ilgili konumalarda da Ermeni lobisine yaknlyla bilinen Frank Pallone, Trkiyenin ta-
97
rdan yerli Amerikallarn kazan salayacan anlatarak, tasarnn komitede kabul edilmesini ok nemli bir adm olarak nitelendirdi. Kzlderililerin yaad yerlerin ABDdeki en fakir ve zorluk iindeki blgeler olduunu vurgulayan Cole, Dolaysyla Trk irketlerinin buralara yatrmlar yapmaya, karlkl ekonomik balar ve baarlar yaratmaya ilgisi, Kzlderililer iin harika bir ey. Bu tasardan dolay ok heyecanlyz. Bunun blgeye ilgi duymada dier lkelere de model olacan umuyoruz dedi. Cole, Trkiyenin yerli Amerikallara ilgisini ok zel, etkileyici bulduunu ve bunun baki olacana inandn dile getirerek, Bylesine bir eski medeniyetin, ilerleme kateden bir lkenin ilgisini ekmenin yerli Amerikallarn ok fazla gururunu okadndan eminim diye konutu. Tarihi bir adm Tasarnn sunulmasnda ciddi abalar sergileyen Turkish Coalition of America (Trk-Ameirkan Konseyi) (TCA) adl kuruluun bakan Lincoln McCurdy de tasarnn kabul edilmesini, son dnemdeki Trkiye lehindeki ilk olumlu tasarnn yasalamas yolunda ileriye doru atlm ok nemli bir adm olarak grdn syledi. Son 2 yldr Trkiye ile yerli Amerikan kabilelerinin iki tarafta da ekonomik kalknmay hzlandrc ve istihdam artrc umut vadeden esiz bir uluslararas iliki gelitirdiini belirten McCurdy, komitenin de bu tasary geirerek bu salam politikaya desteini ve yerli Amerikan halknn karlarna saygsn ortaya koyduunu kaydetti. McCurdy, Bu tarihi bir adm. Tasar henz yasalamam olsa da zerinde yaplan tartmalar, gl ve modern bir Trkiye ve yerli Amerikallarn iinde bulunduu ekonomik gereklikler hakkndaki bilgi dzeyini artrd dedi. Trklerle Federal Onaya Gerek Kalmadan Ticaret... Tasar, Amerikan yerli kabileleri ve Trk irketleri arasnda ticaret ve yatrm ilikileri desteklenerek, yerli Amerikallarn ekonomik kalknmasnn kolaylatrlmasn amalyor. TCAin youn abalar sonucu ortaya kan tasar, yasalamas halinde, hem ABDnin nemli sorunlarndan yerli Amerikallarn ekonomik kalknmasna nemli katkda bulunacak, hem Trk irketlerin yerlilerin blgelerine yatrmlarn ciddi anlamda kolaylatracak, hem de Trkiyenin ABDdeki olumlu imaj-
n glendirecek. Tasar kanunlamas halinde, saylar 6ya kadar kabilecek kabile veya kabile konsorsiyumuna, Trk irketleriyle federal hkmetin onayna gerek kalmadan ticari balar kurmas yetkisini tanyor. Bylece, Trkiye, federal hkmetin iznine gerek kalmadan Amerikan yerlilerinin alabilecei tek lke konumuna geecek. Bu dzenlemenin baarl olmas halinde, uzun vadede istenirse baka lkelere ynelik de benzer dzenlemelerin gndeme getirilebilecei belirtiliyor. Dzenlemeyle ayrca, tasar kapsamndaki faaliyetler, federal fonlardan harcama gerektirmeden, zel sektr entiteleri tarafndan fonlanacak. Bunun da federal hkmet asndan, yerli Amerikallarn ekonomilerini dzeltmeye ynelik abalarnda kolaylatrc unsur olaca kaydediliyor. AA - Mehmet Torolu Kaynak: http://www.turkishactionalert.com/news/1911kongrede-son-yllarda-tuerkiyeye-likin-lk-olumlu-tasar.htm
NOT: Yukardaki yasa tasarsnn yasa haline gelebilmesi iin daha kat etmesi gereken uzun bir sre vardr. Bu alt komitede kabul edilen yasa tasars, srasyla Temsilciler Meclisinden, Senatodan ve Genel Kuruldan getikten sonra Bakan tarafndan onaylanmas gerekir. Ancak bu durumda yasa haline gelir. Bu yasa tasarsn burada gstermemizin nedeni, Kongrede rnein ABDnin Trkiyeye dnk d politikas ile ilgili bir srecin en alt dzeyde de olsa nasl ilediiyle ilgili bir rnek sunmaktr.
98

1. a Yantnz yanl ise D Politikada Karar Alma Yaklamnn Anlam ve nemi konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ABD Devlet Sistemi konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ABD D Politika Aktrleri ve Yetkileri konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yrtmenin Gc: Bakan konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yrtmenin Gc: Bakan konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yasamann Gc: Kongre konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kongre-Bakan Aras Denetleme: Sava Yetkileri Yasas rnei konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kongre-Bakan Aras Denetleme: Sava Yetkileri Yasas rnei konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kongre-Bakan Aras Denetleme: Sava Yetkileri Yasas rnei konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise nitenin Tamamn konusunu gzden geiriniz. Sra Sizde 2 ABD Bakannn d politika yapmndaki gc, esasen dayand siyasal temelden kaynaklanr. Bakann yntem gerei kademeli bir seim srecinde ama znde dorudan halk tarafndan seilmi olmas, ona byk birok avantajlar kazandrmaktadr. Bakann, halkn yzde 50sinden fazlasnn desteine sahip olmas, ona hem siyasal hem de sembolik birok avantajlar vermektedir. Ama tabii ki, bakana bu avantajlar kazandran Anayasal meruiyet zeminini ihmal etmemek gerekir. Dier bir ifadeyle, bakann siyasal gcnn tabannda, Anayasal artlar ve bu artlara gre olumu olan ABD Devlet Sistemi bulunmaktadr. ABD Bakanlk Sistemi, bakan tm siyasal srecin merkezine koymu olduu iin bakanlarn i ve d politikada ne kmasna izin veriyor. Anayasa, bakan d politikada aktif olmakla grevlendiriyor. Sonu olarak, aslnda siyasal ve anayasal kaynaklar birbirinden ayrmak ok kolay deildir; ancak eer bir sralamaya koymak gerekirse siyasal gcnn daha n planda olduunu syleyebiliriz. Zaten, eer halkn destei yoksa bakann ayn Anayasal artlara ramen ne i ne d politikada etkili olabilmesi mmkn deildir. Bunun en nemli rnei, Nixonun karlat durumdur. Sra Sizde 3 Halka ya da kabinenin d politika yapmndaki temel ve asl rol, bakana yardm ve hizmet etmektir. Peki bunu nasl yapar? Halka aktrlerinin d politika yapmna katklar, dorudan ve dolayl olmak zere gerekleir. Doruda katks, bakann kararlarna olumlu ve yapc bir ekilde destek vermek yoluyla gerekleir. Bir anlamda bakanla mzakere ederek ABD d politikasnn oluumunu ve uygulanmasn salarlar. Dolayl katks ise bakann kullanmna sunmak zere bilgi, belge, ariv, rapor ve benzeri aralar veya malzemeler sunmaktr. Bakan bunlar kullanarak kararn oluturur. Nihayet, Halkann kendine ait zerk rolleri de bulunmaktadr. zellikle Dileri ve Savunma Bakanlar, ayn zamanda kendi bakanlklarnn sevk ve idaresinden sorumlu olmalar nedeniyle kendi bakanllaryla ilgili olarak aldklar kararlarla ABD d politikasna ve dolaysyla bakana katk yaparlar.
2. b 3. c 4. d 5. a 6. e 7. e
8. d
9. c
10. c

Sra Sizde 1 Bu soru, corafya ve nfus bykl ile ilgili deil, byk oranda ABDnin ve Trkiyenin siyasal kltr ve gelenekleriyle ile ilgilidir. Daha akas, iki lkenin siyasal kltr ve gelenekleri arasndaki farkllktan kaynaklanyor. ABD, Avrupa medeniyetinden kaynaklanan modernleme ve aydnlanma ile bir dnya gc hline gelmi olmas nedeniyle hem i yapsnda hem de d politikasnda istikrarl bir gelime ve dnm gstermitir. Bu istikrar sreci iinde radikal ya da kkl anayasal veya siyasal deiiklikler yapmamtr ve buna gerek duymamtr. Trkiye gibi lkeler ise modernleme srecine katlma abas ve aray iinde olmaya alrken bazen kendi siyasal kltrlerindeki sorunlar nedeniyle bazen de uluslararas artlarn etkisiyle istikrarszlk gstermi ya da srekli deiim yapmak ihtiyac duymulardr. Ksacas, ABD Anayasasnn sreklilii ve sadelii ile Trkiye Cumhuriyeti Anayasasnn deikenlii ve ayrntl oluu, iki lkenin siyasal sistemlerindeki istikrar faktrnden kaynaklanmtr.
99
Sra Sizde 4 ABD Kongresinde lobilerin ok nemli bir rol vardr. Lobiler, kendilerine ait kar ve hedefleri olan gruplardr. Normalde toplumda rgtlenmi olmalarna ramen, siyasal kar ve hedeflerini gerekletirmek iin ABD karar alclarn etkileyerek kendileri lehine politika oluturmasn isterler. te bu erevede lobiler, zellikle yasamann merkezi olan Kongrede ok aktif bir rol oynarlar. Kongre iinde etkileyebildikleri Senatrleri ve Temsilcileri ikna ederek kendilerini lehinde yasa kmasn salamaya alrlar. Bylece ABDyi kendi karlar ve hedefleri ynnde harekete geirmi olurlar. ABD Kongresi iinde en etkili lobiler, Yahudi, Ermeni ve Rum lobileri olmakla birlikte, daha birok alanda ok sayda lobilerin olduu da biliniyor. Ticaretten evreye, sanayiden silahlanmaya, petrolden otomotive kadar hemen hemen her alanda faaliyet gsteren lobiler, ABD Kongre yelerini etkilemeye alrlar. Hatta bu lobilerden bazlarnn Kongre iinde resmen rgtleri olup srekli Kongre yelerini etkilemeye alrlar. Buna rnek olarak AIPACi (American Israeli Public Affairs Committee- Amerikan-srail Kamu leri Komitesi) verebiliriz. AIPAC, esas amac srail karlarn korumak ve savunmak olan, yeleri arasnda Demokrat ve Cumhuriyeti Kongre yelerinin bulunduu, Kongre iinde resmen faaliyetler yapan ve bu faaliyetleriyle ABD i ve d politikasn etkileyen gl bir lobi grubudur. Tabii ki AIPAC ve dier lobi gruplar, sadece Kongre yelerini deil, bakan, dier yrtme aktrlerini ve ilgili i ve d politika karar alclarn da etkilemek iin alrlar. Sra Sizde 5 2362 sayl Amerikan Yerlileri Ticaret ve Yatrm Yasa Tasars 2011 balkl yasa tasarsnn son durumu ile ilgili aratrma yapmak iin ABD Kongre kaynaklarn ve basn haberlerini kullanabilirsiniz. Hatipolu, M. Emre. (2011). Amerikan D Politikasnda Kongrenin Rol, Cenap akmak, Cengiz Din ve Ahmet ztrk (der.), Yakn Dnem Amerikan D Politikas, Teori ve Pratik, Ankara: Nobel Yaynlar. Kegley, Jr., Charles W. ve Eugene R. Wittkopf. (1991). American Foreign Policy: Pattern and Process, New York: St.Martins Press, 4.Bask. Papp, Daniel S., Loch K. Johnson, John E. Endicott. (2005). American Foreign Policy: History, Politics, and Policy, New York: Pearson Longman. Snow, Donald M. ve Eugene Brown. (1994). Puzzle Places and Foggy Bottom: US Foreign and Defense Policy Making in the 1990s, New York: St.Martins Press. Snyder, Richard C., H. W. Bruck, and Burton Spain. (1962). Decision-Making as an Approach to the Study of International Politics, R. C. Snyder et.al. (ed.), Foreign Policy Decision-Making, New York: The Free Press.
4
Amalarmz indekiler
AMERKAN DI POLTKASI
Bu niteyi tamamladktan sonra; Devlet, kltr ve d politika arasndaki ilikiyi tanmlayabilecek, ABD d politikasnn kltrel temellerini analiz edebilecek, ABD d politikas ilkelerini ve ikilemlerini aklayabilecek, ABD d politikas teorilerini deerlendirebilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
naclk (Konstrktivizm) Amerikan zgveni Amerikan stisnacl (American Exceptionalizm) Amerikan Liberalizmi Pritenizm Kutsal Misyon (Manifest Destiny) Evanjelizm Amerikan Jeopolitii Tarih (i dman/lk) Yokluu (Ahistoricism) Demokratik Bar Teorisi Yalnzclk -Yaylmaclk/Angajman kilemi Moralizm - karclk kilemi Pragmatizm - Tutarllk kilemi oktarafllk - Tektarafllk kilemi zgrlk Savunuculuu Statkoculuk - Emperyalizm kilemleri Realizm dealizm Liberalizm Tarihin Sonu Medeniyetler atmas Yeni Muhafazakrlk nleyici Darbe/Sava
ABD D Politikas Yaklamlar
DEVLET, KLTR VE DI POLTKA ABD DI POLTKASININ KLTREL TEMELLER ABD DI POLTKASI LKELER VE KLEMLER ABD DI POLTKASI TEORLER
ABD D Politikas Yaklamlar

DEVLET, KLTR VE DI POLTKA
Her devletin d politikasnda ncelikle ilgili devletin ait olduu sosyal-siyasal kltr ve benzeri isel faktrlerin etkisi vardr. Uluslararas likiler teorilerinden biri olan naclkn (Konstrktivizm) belirttii gibi, d politika bir sosyal ina srecinde oluur ve sosyal deerler zerinde ykselir. Elbette d politikann snrlar dndan/uluslararas sistemden kaynaklanan girdileri, kaynaklar veya etkileyicileri de vardr ancak bu dsal faktrler bile d politikaya siyasal kltr kodlar ve anlaylar araclyla yansr. Zira uluslararas/dsal faktrler, ayn uluslararas sistem iinde bulunan devletler iin ayn d politika ktlar retmez/dourmaz; ulusal, toplumsal-siyasal-kltrel yaplarna bal olarak farkl d politika tercihleri veya davranlar ortaya karr. Bu durum, zellikle byk ve sper devletler iin daha ok geerlidir. Zira byk ve sper glerin d politikalar byk oranda kendi sosyal-siyasal kltrlerine dayanarak oluur ya da tersinden belirtirsek byk ve sper glerin toplumsalsiyasal kltrleri kendi d politikalarnda daha ok belirgin ve etkindir. nk uluslararas/d faktrlerin byk devletler zerindeki etkisi ve rol, kk ve orta byklkteki devletlere gre nispeten daha azdr veya kontrol edilebilir. Daha ak bir ifadeyle, byk gler d etkilerden daha az etkilenir ve dolaysyla kendi kltrlerine uygun bir d politika uygulamakta daha baarl olur. te bu nedenledir ki, byk devletlerin kltrlerini yanstan d politikalar, dnyay daha ok ekillendirebilmekte veya etkisi altna alabilmektedir. ABDnin ve genel olarak Batl byk devletlerin (ngiltere, Fransa, Almaya gibi) sahip olduu toplumsal, siyasal ve hatta geleneksel kltrlerinin kendileri dndaki blgelere yaylmas bununla ilgilidir. Daha somut belirtirsek demokrasi, piyasa ekonomisi, kapitalizm, liberalizm ve dier deerler, ABD ve Avrupa lkelerinin sahip olduu kltrel zellikler olup bu lkelerin d politikalar araclyla dier lkelere yaylmtr. Ama bu deerler elbette ki her lkede ayn uygulamalar ve sonular dourmamaktadr nk dier lkeler sz konusu deerleri kendi kltrel zelliklerine uydurarak kabul etmekte ve uygulamaktadr. Dolaysyla, dier lkelerin bu Batl deerlere ve d politikalara tepkisi de ilgili lkenin kendi kltrel zelliklerine gre ekillenmektedir. Bu nedenle, ABD d politikasnn hem ieriinin hem de uygulamasnn Amerikan kltrel kodlarna dayand sylenebilir. ABD kltr ise ksmen ABDnin tarihsel tecrbesinden ksmen de deerlerinden ve inanlarndan oluur. ABD d politikasnn tarihsel tecrbesini 1.nitede byk oranda grmtk. ABDnin ulusla-
102
raras sistemi nasl etkilediini ve ayn zamanda bu sistemden nasl etkilendiini incelerken ABD tarihinin ve deerlerinin rolne zetle deinmitik. Bu blmde, ABD d politikasnn dayand kltrn zelliklerine, yani ABDnin toplumsal ve siyasal zelliklerine, inanlarna, deerlerine, anlaylarna ve bunlarn rettii d politika ilkelerine ve en nihayetinde politika ve teorilerine younlaacaz.
SIRA SZDE
Kltrn, d politika oluumunda ve grnmnde niin nemli ve etkili olduunu baSIRA SZDE ka rneklerle aklaynz.
D NELM ABD DI POLTKASININ KLTREL TEMELLER
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
ABD, Avrupallarn ama zellikle ngiltere ve Fransann etkisi altnda, Avrupa modernizminin SbirRrn olarak, ksmen Avrupann sorunlarndan kaan ksmen de O U daha iyi bir dnya kurma aray iinde olan gmenlerin kurduu sosyal, siyasal, ekonomik ve kltrel bir sistemdir. Bu gmenlerin ou Anglo-Sakson (ngiliz-sDKKAT ko) orijinli olmasna ramen, iinde Almanlarn, Franszlarn, spanyollarn, talyanlarn ve dier Avrupallarn da olduu biliniyor. ABDnin toplumsal kompozisSIRA SZDE yonunda Amerikal yerli halklarn varl elbette inkr edilemez ve edilmemelidir. Ancak 1.nitede belirtildii gibi, bu yerliler, gmenlerin kltrel ve siyasal etkisi altnda kalarak asimile olmulardr. ABDye g eden Avrupallarn amalar ve AMALARIMIZ gelenekleri daha stn ve hakim olmutur. Avrupal gmenlerin Amerika ktasna g etmelerinin ekonomik, siyasi, dini, kltrel, bireysel ve dier pek ok amalar olsa da hepsinin ortak amac, Avrupa tecrbesine dayanan, ancak kendiK T A P lerine zg, yeni ve farkl bir dnya veya lke kurmakt. Bu amacn rn Amerika Birleik Devletleri (ABD) oldu. Bu zgn tecrbe, ABDnin kurulmas srecinde ve bu sreci izleyen yllarTELEVZYON da/yzyllarda gelierek devam etmi, dnya apnda grnebilen ve hatta imrenilen bir konuma gelmitir. Bu zgn kltrn en ok yansd alanlardan biri, ABD d politikas olmutur. Bu yansmay hem ABD d politikasyla ilgili kavram ve teN ER ET orilerde hemT de NABD d politikas uygulamalarnda grmek mmkndr. Amerikan kltrnn oluumunda zellikle d politika bakmndan en nemli unsur, bamszlk ve gelime baarsnn dourduu zgvendir. ABDnin, byk bir krallk olan ngiltereden bamszln kazanmas (modern dnya tarihindeki ilk rnek), arkasndan da Avrupa devletlerinden farkl ve ilk olma zelliine sahip bir anayasa ile federal devlet kurmas, en nihayetinde izleyen yzyl iinde askeriye, ekonomi, sanayi, teknoloji, sanat, edebiyat ve dier alanlarda ok nemli baarlar elde etmesi hem Amerikallarn kendilerine zgvenini artrm hem de kendilerini dierlerinden daha baarl bir aktr olarak grmelerine yol amtr. Amerikallarn, ksa bir srede hzla ilerlemesi ve byk bir g haline gelmesi, ABDyi dnyada daha ok rol oynamas ynnde motive etmitir. Amerikan baarlar Amerikan d politika kltrne de yansmtr. Amerikan saval ve ilerlemecilii, Ben en iyisini yapabilirim, baka lkeleri de deitirebilirim, dnyay da ynetebilirim. eklinde bir dnceyi dourmutur. Bu zgven, Amerikan stisnacl (Amerikan Exceptionalizm) eklinde ifade edilen bir bilincin, yani Amerikallarn dier uluslardan ve lkelerden farkl ve ayrcalkl olduklar inancnn ya da algsnn domasna yol amtr. ABD nc Bakan Thomas Jefforson, ABDyi insanln en iyi son midi ve cehalete ve barbarizme engel olarak nitelendirmitir (Papp et.al., 2005, 40). Bakan Reagan ise, ABDyi tepe stnde ldayan/aydnlatan eve benzetmitir (Snow ve Brown 2000, 10-11). ABDli karar alclarn bu alglamalar, ABDyi dier lkelerden daha
4. nite - ABD D Politikas Yaklamlar
103
stn, daha zel bir konumda grdklerini, ayrca ABDnin dier lkelere nc, rol model ve rnek bir lke olduuna ynelik inanlarn ortaya koymaktadr. ABDnin ksa bir sre iinde Avrupal devletler kadar baarl olmas, hatta Avrupadan daha ileri bir anayasal ve siyasal dzen kurmas ve bu dzenin baka devletler tarafndan takdir ve taltif edilmesi, Amerikallarn kendilerini dier devletlerden ayrcalkl bir toplum ve devlet olarak grmelerini salamtr. Bu alglamann, Amerikan toplumunun sahip olduu ksmen Avrupa kaynakl ama daha ok yeni bir lkede (corafyada) yeni bir devlet/aktr olarak gelitirdikleri orijinal deerlere dayandn syleyebiliriz. Bu deerlerin banda, Amerikan liberalizmi gelir. Her ne kadar liberalizmin kkenleri ngiltereye ve Anglo-Sakron deerlere dayansada, liberalizm, ABDnin oluumunda ve geliiminde Amerikaya zgn bir nitelik kazanm ve ok daha etkili hle gelmitir. Liberalizmin temel deerleri, Amerikann hem i politikasnda hem de d politikasnda yeni formlar ve zellikler kazanmtr. Liberalizmin bireyselcilik, zgrlk, ekonomik giriimcilik, piyasa ekonomisi, sosyo-kltrel eitlilik, siyasal oulculuk, demokratik katlm, hukuka ballk gibi zellikleri ABD uygulamasnda daha belirgin, etkin ve gl hle gelmitir. Bunun grld ilk ve en nemli yer, ABD kurulu felsefesinin temeli olan Amerikan Bamszlk Bildirgesi ve ABD Anayasasdr. John Locke gibi ngiliz liberal filozoflarn dncelerinden esinlenerek yazlan Bamszlk Bildirgesi ve Anayasa, ABDnin hem ngiltereden bamszlk ve zgrlk mcadelesini ekillendirmi hem de ABD sisteminde ok milletli, ok kltrl, ok dilli ve demokratik bir toplumsal ve siyasal dzenin kurulmasn salamtr. Avrupa orijinli, Anglo-Sakson ve liberallerin takipisi olan Amerikal liderler, entelekteller, din adamlar, tacirler ve dier ncler, ABDyi liberal deerler etrafnda ekillendirmilerdir. Bu deerler, kurulu yllarndan itibaren ABDnin dnyaya bakna, dier lkelerle ilikilerine, yani ABD d politikasna yansmtr. ABD hem dier devletlere dnk olarak hem de uluslararas sistemde yeni bir dzen kurulmas srecinde liberal deerleri savunmu ve uygulamaya almtr. Amerikan kltrnn zgn temelleri arasnda dindarlk nemli bir yer tutar ki burada Pritenlerin etkisi byktr. Pritenler, ABDnin sadece din anlaynda deil sosyal, kltrel, siyasal ve edebiyat anlaynda da byk bir rol oynamtr. Pritenlerin, kilise otoritesi ve ekilselcilii yerine bireysel safla ya da zcle olan inanc, ABDye zg liberalizmin oluumunda rol oynamtr. Pritenler kendilerini Hristiyanln en ileri, saf ve zgr mezhebi olarak grrler ve bu inanlarn baka insanlara da aktarmann kendilerine verilmi bir grev ya da misyon olduuna inanrlar. Bu misyonu ncelikle Amerika ktasndaki insanlara tayarak yerine getirmeye almlar, daha sonra da dier ktalara ve lkelere yaymaya balamlardr. Amerikallar kendilerini o kadar misyoner grrler ki Bakan Thomas Jefferson, Amerikallarn Tanrnn seilmi bir halk olduunu ifade etmitir (Smer 2008; Papp et.al. 2005). Amerikada din inanc bugn de yksek dzeydedir. Her ne kadar ABDde yaplan kamuoyu yoklamalarnda insanlarn dinlerini veya mezheplerini sormak ve tespit etmek mmkn deilse de yaplan baz akademik veya zel almalardan Amerikada dindarln durumuyla ilgili bir fikir sahibi olmak mmkndr. Buna gre, Amerikan halknn byk ounluu (yzde 80 civarnda) Hristiyanln deiik mezheplerine inanrken geri kalan ksm slamiyet, Yahudilik, Budizm, Hinduizm ve ateizm inanlarna mensupturlar. ABDde din sadece inan dzeyinde deildir, ibadet boyutu da rnein Avrupa lkelerine gre daha yksektir. Yine ya-
Pritenizm: 16.-17. Yzyllarda ngilterede Kralie Elizabethin Kilise reformuna kar kan bir Protestanlk koludur. Dini ibadet ve dncenin saf olmasn, yani Kilise ekilselcilii yerine bireysel zcle nem verilmesini savunur. Kiliseyi ve onu kontrol eden kralie veya kral eletirmilerdir. Bu muhalefetleri nedeniyle Priten Hristiyanlar ngilterede bask grm ve cezalandrlmlardr. Bu baskdan kaan Pritenler, Amerikaya g etmiler ve ABDnin kurulu srecinde nemli bir rol oynamlardr. Pritenizm, ayrca dindarlarn ekonomik faaliyete nem vermesini nerir ve kr-zenginlik ile dini badatrr. Bu ynyle Amerikan kapitalizminin ve liberalizminin douunda etkili olmutur.
104
Evanjelizm: sa-Mesih inanc ve ncilin, yani Hristiyanln, Hristiyan olmayanlara ve zellikle tm dnyaya yaylmas gerektiine inanan ve bu amala faaliyetler yapan bir Protestanlk mezhebidir. Dolaysyla Evanjelizmde misyonerlik ok nemlidir. Bu nedenle Evanjelikler, Hristiyanln yaylmas iin ok deiik yntemler ve aralar kullanrlar. Son dnemde en ok kullandklar aralar arasnda medya kanallar (uydulardaki televizyonlar, Internet, kitaplar, ok geni katlml konferanslar, vb.) yer almaktadr.
plan almalardan anlaldna gre, Amerikadaki dindarlarn byk bir kesimi dzenli ya da dzensiz olarak kiliseye, camiye, havraya gitmektedir. Amerikallarn dnyaya baknda ve dnyayla ilikilerinde din sylemlerin ve inancn etkili olduunu gsteren somut gstergeler mevcuttur. ncelikle, Amerikan liberal deerleri ile Amerikan din inancn uzlatran Amerikan tikad (American Creed) kavramn vurgulamak gerekir. Buna gre, ABDnin bireysellik, zgrlk, eitlik, demokrasi ve piyasa ekonomisi gibi deerleri, ABDnin ulusal kimliini ve itikadn oluturan unsurlardr. Samuel P. Huntingtonun belirttii gibi, bu Amerikan deerleri, kurulu yllarndan balayarak tm tarihi boyunca Amerikan kurumlarnn temellerini oluturmutur (Huntington 1982). Her ne kadar Amerikan deerleri ile kurumlar arasnda ciddi bir boluk olsa da Amerikan i ve d politikas bu deerleri referans almtr. Bu nedenle, Amerikan d politika hedefleri, sadece lkenin gvenlik ve ekonomik karlarn gerekletirmeyi deil, ayn zamanda Amerikan kimliini oluturan siyasi deerleri ve prensipleri glendirmeyi de iermektedir. Amerikan tikadnn ortaya kard nemli bir anlay, ABDnin glenmeye balad 19. yzylda ortaya kan Kutsal Misyon (Manifest Destiny)dur. Bu gre gre, 13 koloniden kurulmu olan ABDnin burada snrl kalmayp Amerika ktasnda yaylmas onun kutsal bir grevidir. ABD bulunduu ktada doal yaylma hakkna sahiptir, Tanrnn bahettii bu hakk, onun elinden almak Tanrya isyan etmek demektir. Kutsal Misyon anlay, ilerleyen yllarda ve zellikle 20. yzylda ABDnin dnyann dier blgelerini zgrletirmesi iin grevlendirildii inancn dourmu ve bir anlamda ABD yaylmaclnn temelini oluturmutur. Bu anlay, sadece din misyonerlik olarak deil, ayn zamanda ABD toplumsal ve siyasal deerlerinin yaylmas eklinde ifade edilebilir. Bu anlay ABD d politikasnda gerekten etkili olmu, ABDnin ncelikle Kuzey Amerikada, ardndan da dnyaya yaylmasnda motivasyon kayna oluturmutur (Mountjoy 2009). ABD i ve d politikasnda dinin etkisiyle ilgili bir rnek, Bakan George W.Bushun (2001-2009) 11 Eyll saldrlar sonrasnda izledii terre kar sava politikasn din sylemlerle desteklemi olmasdr. Bush, Evanjelik kilisenin etkisi altnda ve terrn kaynann slam lkelerinde olduuna inanarak terre kar sava stratejisini hal seferi (crusade) olarak tanmlam ve kendisinin Tanr tarafndan grevlendirildiine inanmtr. Bush, kamuoyuna yapt birok konumasnda ncilden ayetler okuyarak, ABDnin d politikasnda dinin roln vurgulamtr. Bu durum ABD d politikasnda dinin en azndan baz dnemlerde ok belirgin rol oynadn gstermektedir. Burada nemli bir nokta, ABD siyasetilerinin ve bakanlarnn siyasi sylem ve eylemlerinde dini referanslar kullanm olmalarnn, Amerikan kamuoyu ve halk tarafndan ho karlanmasdr. ABDnin sekler bir devlet olmasna, yneticilerinin bu kadar youn dini referans kullanmalarna ve hatta politikalarn dinden esinlenerek yapmalarna ramen halktan tepki grmemesinin en nemli nedeni, dinin (Hristiyanln) Amerikan toplumunda olumlu alglanmasdr. Amerikallarn Hristiyanl yaymak konusundaki misyonerlii bilinmektedir. zellikle ABD sivil toplum kurulularnn, kilisenin, eitim kurumlarnn, medyann ve dier ilgili birimlerin misyonerlik faaliyetleri yaygndr. ABD siyasilerinin ve brokratlarnn misyonerlik gibi bir faaliyet ve grevleri olmasa da en azndan Amerikan misyonerlerinin almalarn zgrce yapabilmeleri konusunda destekleyici politikalar izlediklerini syleyebiliriz. ABDnin din zgrlklere verdii nem, ayn zamanda anti-demokratik ynetimlerin olduu lkelere dnk d po-
DNELM S O R U
DNELM S O R U
KKAT 4. nite - ABD D DPolitikas Yaklamlar
D K K A105 T
litikasna yansr. Bu balamda nemli bir ABD d politika arac, her sene yaynlaSIRA SZDE d Uluslararas Dini zgrlkler Raporlardr. Hangi lkede ne kadar din zgrln olduunu veya snrlandn ortaya koymak zere yaynlanan bu raporlar, AMALARIMIZ ABDnin d politikasnda din hassasiyetin nemini gstermektedir. zellikle Evanjelik inancna bal Amerikallar, bu misyonerlik anlaynn etkisiyle kendilerinin dnyann geri kalan ksmn da aydnlatma, gelitirme, zgrletirme ve hatK T A P ta eitme misyonuna sahip olduklarna inanmlardr. Amerikallar kendilerini dier toplumlardan daha stn ve gelimi kabul etmekte ve bu balamda, kendilerine dier toplumlar aydnlatma misyonu yklemektedirler. Bu alg, ABDnin diTEL VZYON er lkelerde reformlar yaplmas talebinde bulunmasnda veya Eyaplan reformlar desteklemesinde de nemli bir faktr olarak grlebilir. ABDnin Uluslararas Dini zgrlkler Raporlarnn sonuncusu olan N T E R Nyl raporu iin 2011 E T ABD Dileri Bakanl web sayfasna baknz: http://www.state.gov/j/drl/rls/irf/2010_5/index.htm Amerikan kltrnn, siyasi kurumlarnn ve dzeninin oluumunda jeopolitikann etkisini gz ard etmemek gerekir. Amerikan corafyasnn Atlantik ve Pasifik Okyanuslaryla dnyann byk bir ksmndan izole ve ok geni bir lke olmas Amerikallarn hem kendi hayatlarn hem de dnyaya baklarn etkilemitir. Bu corafya, ncelikle Amerikan vatandalarnn geni arazilerde iftlikler kurarak Avrupallara gre birbirinden nispeten daha ayr ve bamsz yaamasna imkan tanmtr. Geni iftlikler zerinde saray gibi villalar, hzla artan retim ve sanayileme, mkemmel altyap, fiziksel, sosyal ve kltrel gelimilik dzeyi Amerikan vatandalarnn hayatn kolaylatrdka Amerikan toplumunda bireyselcilii artrmtr. Amerikan bireyselcilii ve kapitalizmi, Amerikan toplumunun dier toplumlardan ve hatta Avrupadan daha stn ve ayrcalkl olduu hissini kuvvetlendirmitir. Daha nemlisi, Amerikann corafi zelliklerinin lkenin gvenlik anlayna ve alglamasna yansm olmasdr. Corafya, Amerikan gvenliine ve gvenlik anlayna hem olumlu hem de olumsuz etkiler dourmutur. ncelikle, okyanuslarla dnyann byk ksmndan ve zellikle byk glerin yer ald Avrupadan uzak ve ayr olmas, gneyinde ve kuzeyinde ok sayda ve gte komularnn bulunmamas, Amerikan gvenliine ve savunmasna olumlu katk yapmtr. ABDyi tehdit edecek veya igal edecek byk bir komusu olmamtr. Bamszlk ve kurulu yllarnda ngiltere, spanya ve Fransa ile savalar ve 11 Eyll 2001 saldrlar dnda, ABD topraklarna dardan byk bir saldr veya ciddi bir saldr tehdidi olmamtr. Elbette bamszlk ve kurulu yllarnda Avrupal devletlerle savamas, kinci Dnya Savanda Pearl Harborun Japon saldrsna uramas, souk sava yllarnda Sovyetlerin uzun menzilli fzelerinin ve nkleer silahlarnn hedefi olmas ve nihayet 11 Eyllde terr saldrsna maruz kalmas, ABDnin de gvenlik sorunlarnn olduunu gstermektedir. Ancak rnein Avrupada veya Ortadouda yer alan lkelerin gvenlik artlar ve riskleri ile karlatrldnda ABDnin bu balamda ok daha iyi bir durumda olduu aktr. ABDnin corafi zelliinin nc yn, Snow ve Brownun belirttii tarih (i dman/lk) yokluu- ahistoricism nedeniyle tarihi dmanlarnn ve dmanlklarnn olmamasdr (Snow ve Brown 2000, 13). ABDnin ok ksa bir tarihi gemiinin olmas nedeniyle, rnein Fransz-Alman, Trk-Yunan, Arap-Acem tarihi dmanlklar gibi bir sorunu bulunmamaktadr. Tam tersine, Amerikallar kendile-
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
106
SIRA SZDE
DNELM S O R U
ri ve dnyadaki konumlar hakknda genellikle iyimser bir gre sahiptirler. ABDnin Avrupa devletleri gibi klasik bir ulus-devlet olmamas, yani saf, homojen ve yekpare bir ulus olmad gibi, bu ynde bir siyasi mcadele tecrbesinin bulunmamas, bunun yerine olduka oulcu (ok etnikli, ok dilli, ok kltrl vb.), kapsayc ve kozmopolit bir toplum olmas, ABDnin uluslararas ilikilere bakn etkilemitir. ABDnin dnyaya kendi penceresinden bakmas ve kendisi gibi olmayanlar kendisine benzetebilecei inanc, ABD d politikasnn yaylmac, dntrc ve dzenleyici olmasna yol am ama bu durum bazen de olumsuz sonular dourmutur. Bunun en nemli iki rnei, 1960larda Vietnam igali ve 1990-2000lerde Irak ve Afganistan igallerinin olumsuz sonulardr. Bu tr olumsuz sonular, yani ABDnin kendi snrlar dnda yaylma ve etkili olma abalarnn ABD gvenlii ve genel karlar iin riskli olacann anlalmas, ABDyi zaman zaman da olsa g politikas ve mcadelesinden uzakSIRA nedenle ABD zellikle kurulu yllar ile ilerleyen yzyllarda, latrmtr. BuSZDE Avrupal devletlerle g mcadelesi iine girmekten kanm yalnzclk stratejisi izlemitir. Ancak detaylarn aada aklayacamz Yalnzclk bile, ABDyi DNELM dier lkeleri veya blgeleri etkileme abasndan vazgeirememitir. ABD, bu dnemlerde Avrupa ile asker ittifaklara girmese de ekonomik ve ticari ilikileO R U rine devam Setmitir. Amerikallar,Dulus,A ulus-devlet ve ulusal kar gibi kavramlar Avrupallar gibi anlamazlar. KK T Bunun balca nedeni, ABDnin 50 eyaletten (devletten) mteekkil bir federal devlet olmas ve bu yap iinde her devletin kendine ait karlarnn bulunmasdr. ABDde devlet deSIRA SZDE nildiinde ilk akla bu devletler gelir, Washington D.C. merkezli federal devlet gelmez. Ahistoricismin de etkisiyle olsa gerek, John J. Mearsheimere gre (2001, 22AMALARIMIZ 27), Amerikallar normal artlarda hayata ve dnyaya olumlu, iyimser ve deerler asndan yaklarlar. ncelikle liberal zellikleri nedeniyle, insan doasnn iyi ve K T A P geliebilir olduuna, toplumlarn i birlii yapabileceine ve uluslararas ilikilerde barn kurulabilir olduuna inanrlar. Bu nedenle, normal artlar altnda dier devletlerle atmaya, g dengesi rekabetine ve savaa girmek istemezler. Bu tr olumsuzluklarnZ ABD temel deerlerine ve ideallerine aykr olduuna inanrlar. TELEV YON Yine Mearsheimere gre, Amerikallar, iyinin yannda ktnn de olduunun, zellikle uluslararas sistemde iyi devlet-kt devlet ayrmnn farkndadrlar ve inandklar deerler erevesinde iyi devletlerden yana, kt devletlere kar olNTERNET mak isterler. yi-kt ayrmnn ls, ABD deerlerine ve ilkelerine uygun olup olmamaktr. Yani liberal, demokratik, kapitalist ve i birlii yanls devletler iyidir, byle olmayanlar ise uygulamada deilse bile potansiyel olarak ktdr. Bu nedenlerle ABD, souk sava boyunca ABD deerlerini tayan Bat Avrupa lkelerini veya ABD ile i birlii yapan Japonya, Trkiye, ahlk ran gibi devletleri iyi ve dost olarak grm, buna karn ABD deerlerini tamad veya ABD ile i birlii yapmad iin Sovyetler Birliini eytan imparatoru, Humeyni rann da tehdit olarak grmtr. Bu perspektiften hareket eden ABD, tm devletlerin kendisi gibi iyi deerlere sahip olmasn ister ve eer bu gerekleirse uluslararas ilikilerde atma ve savalarn sona ereceini iddia eder. Amerika kaynakl liberal demokratik bar teorisinin znde de bu vardr. Uluslararas ilikiler bu teoriye uygun olmad iin ve olmad mddete, ABDnin gereki olmas, yani iyilerin yannda olmas ve iyinin yaygnlatrlmas iin ktlere kar mcadele etmesi gerekir. te bu ne-
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
T E L E V Z Y O N Teorisi: Demokratik Bar
Demokratik lkelerin birbiriyle atmadklar veya atmayacaklar iddiasna dayanan bir fikirler R N EBuna gre, N T E seti. T demokrasilerin yaygnlamas dnya apnda barn gelimesini salayacaktr ancak demokratik devletler, bar ve demokrasiyi tehdit eden anti-demokratik lkelere kar mcadele etmesi gereklidir. Bu mcadelenin nasl yaplaca ve zellikle sava ynteminin kullanlp kullanlmayaca ise tartmaldr. Bu nitenin yazarna gre, demokrasiyi yaymak iin sava yntemi kullanmak teorinin zne aykrdr nk bu yntem bar deil sava yaygnlatrr.
107
denle, ABD d politikasnn Realist bir temele dayand sylenebilir. Her ne kadar ABD ynetimleri ve yneticileri ideallerini yaymaya alsalar da uluslararas ilikilerdeki olumsuzluklar, ktleri ve ktlkleri, g ve gSIRA SZDE mcadelesini ihmal etmezler. Realistler, bunu yapmayan idealist ve liberal liderleri ve ynetimleri eletirmiler, topyac veya gereinden fazla iyimser olmakla sulamlardr. DNELM Mearsheimer, ABDnin bu ikilemi amak iin Anglo-Sakson bir gelenei iyi kullandn ifade eder. Bu gelenek, idealleri konumak ve savunmak, ama gerekleS O R U re gre hareket etmektir. ABD, karlarn, idealleri ve deerleri grnts altnda gizlemektir. ABDnin bu ekildeki iki yzl ya da ifte standartl yaklamnn sonucunda karlar ile deerleri rtebilecei gibi atabilir de. rtme durumD KKAT larnda zaten bir sorun yoktur ve ABD kendini mttefiklerine kolaylkla anlatabilir (rnein Sovyetlere kar zgrlk mcadelesi yaparken bu arada karlarn da SIRA SZDE gelitirmesi gibi) ama atmas durumunda karlarn deerleri gibi gsterir, yani karlarn deerlerine uydurur (rnein 2003de Irak igalinde, ABDnin karlarn zgrlk mcadelesi kisvesi altnda gizlemesi gibi), ki AMALARIMIZ mttefikbu durumu lerine anlatmakta zorluk ekmitir. John J.Mearsheimer, The Tragedy of Great Power Politics (New York: W.W.Norton & ComK T A P pany, 2001). Amerikan kltrnn unsurlar arasnda ABD d politikasna yansyanEen Z Y O N unsurun nemli T SIRAV SZDE EL hangisi olduunu dnyorsunuz? Neden?
DNEL ABD DI POLTKASI LKELER VE KLEMLER M
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
SIRA SZDE TELEVZYON
NTE NET Her devlet gibi ABDnin de d politikasnn temel hedefi, ABDninRkarlarn elde
DNELM NTERNET S O R U
etmek, gelitirmek ve genel olarak glendirmektir. Papp et.al.a O R U ABDnin S gre karlar unlardr: ABDnin gcn artrmak (yumuak g ve sert g yntemleriyle dier devletler zerinde etkili olmak), asker gvenliini salamak (igal veya DKKAT saldrya kar kendini savunmak), ekonomik gcn artrmak (retim ve ihracatta stn olmak), ideolojik deerlerini gelitirmek (liberalizm, demokrasi gibi zelSIRA SZDE liklerini dnyaya yaymak), moral ve kltrel kimliini (yardmseverlik, koruyuculuk) yaygnlatrmak (Papp et.al. 2005, 43-44). Ancak ABDnin bu karlarn nasl elde edecei konusunda tek bir yol ya da yntem yoktur. ABDnin hem toplumsal AMALARIMIZ kltrnden kaynaklanan hem de karlarn gerekletirme yntemi olarak gelitirdii bir dizi ilkeler bulunmaktadr. ABD d politikasna klavuzluk eden bu ilkeleri, uygulamadaT grld ekK A P liyle u ekilde sralayabiliriz: Yalnzclk (Isolationism), Moralizm (Moralism), Yaylmaclk (Expansionism)/Angajman (Engagement), karclk (Egoism), Pragmatizm (Pragmatism), oktarafllk (Multilateralism), Tektarafllk (Unilateralism). TELEVZYON Her biri ABD tarihinin ve deerlerinin rn olan bu ilkeler, ABD d politikasnn oturduu zemini ya da ereveyi oluturur. Bu ilkeler, ABD d politikasnn her zaman ve her artta geerli klavuzlar deil, farkl zamanlarda farkl ekillerde kulNTERNE lanlan deikenlerdir. nk bu ilkeler, aslnda ou zaman birbiriyleT eliir veya atr. eliki ve atma olmas, ABD karlarnn elde edilmesine engel deil, tam tersine zaman, mekn ve artlara bal d politika stratejileri gibi modler kullanlabilirlik avantaj salar. Klasik d politika aralar olarak kabul edilen, asker, ekonomik, ticari, diplomatik, siyasi, istihbarat ve benzeri aralardan hangisinin, nasl ve ne zaman kullanabileceini de bu ilkeler belirler. Ancak hangi karn ya da karlarn hangi ilke erevesinde daha iyi elde edilebilecei kesin deildir. Hatta il-
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
108
kelerin kullanm, ABD d politika aralar ile karlar arasndaki uyumun kalitesine veya durumuna gre deikenlik gsterir. Bu ilkeler birbiriyle rekabet veya tezat iinde olduu iin srekli ikilemler ortaya karmtr. Aslnda tm devletlerde olduu gibi, ABD d politikas, bu ilkelerin srekli atmas ya da diyalektii iinde olumaktadr. Bu nedenle, ilkeleri ayr ayr incelemek yerine, ikilemler eklinde aklayacaz. Bylece, ABD d politika oluumunda rol oynayan stratejik ya da kavramsal tartmay da ortaya koymu olacaz.
Yalnzclk - Yaylmaclk/Angajman kilemi

ABD d politikas yalnzclk ve yaylmaclk/angajman arasnda gidip gelmitir. Bunun temel nedeni, ABDnin, kendi kar alglamalarna veya deerlendirmelerine gre pozisyon deitirerek hareket etmi olmasdr. ABD, karlarn gerekletirmek iin, gerektiinde yalnzclk ilkesine gre hareket etmi, gerektiinde de dnyaya angaje olmu, yaylmtr. Uluslararas ilikiler literatrne Amerikan d politikas tecrbesinden girmi olan yalnzclk, ksaca, ABDnin dnya politikas mcadelelerine girmeme ve kendi ktasna ekilme tercihidir. ABDnin ilk Bakan George Washington, 26 Eyll 1796 tarihinde yapt ayrl konumasnda ABDnin d politika ilkesini yle aklamt: ABD d dnyann her blgesiyle daimi ittifaklardan kanmal nk gvenilmez ve despotik Avrupa devletleriyle g dengesi siyasetine dahil olmak darda tehlikelere yol aaca gibi ieride de demokratik zgrl yok eder. Veciz ifadesiyle Kpekle yatan pireyle kalkar. Bakan Washingtondan balayarak ABD, 19. yzyln byk blmnde ve 20. yzyln ilk yarsnn ounda bu ilkeye gre d politika oluturmu ve uygulamtr. Her ne kadar, 2 Aralk 1823 tarihli Monroe Doktrini ile resm bir boyut kazanm olsa da yalnzclk aslnda dier ABD bakanlar ve ynetimleri tarafndan da uygulanmtr. Kegley ve Wittkopfe gre yalnzclk ilkesinin en etkili olduu dnemler unlardr: 1776-1798, 18241844, 1871-1891, 1919-1940, 1967-1986 (Kegley ve Wittkopf 1991, 36). Yalnzclk ilkesinin znde unlar vardr: ABDnin uluslararas ittifaka girerek dnya politikasnda sorumluluk almamas, uluslararas dzen kurmakla ilgilenmemesi, kendi deerlerini bakalarna empoze etmeye almamas, baka lkelerin iilerine karmamas, dnya politikasyla uramak yerine kendi i politikasyla ilgilenmesi, sadece kendi z karlar ve gvenlii iin d politika yrtmesi, kendi i dzenine ve demokrasisine zarar gelmesinin nlenmesi, vb. yalnzclk, tarihsel olarak ABDnin zellikle 18. ve 19. yzyllardaki Avrupa g dengesi rekabetine ve savalarna girmek istememesi, kendini Avrupann olumsuz artlarndan uzak tutmas amacn gder. Ancak yalnzclk, ABDnin tm dnyadan tamamen kopmas ve snrlar iine kapanmas anlamna gelmez. Zira ABD, yalnzclk dnemlerinde kendi blgesindeki veya baka blgelerdeki lkelerle ilikiler kurmaya devam etmitir. ABDnin dnyayla ilgilenmesi, dnya politikasna dahil olmas, dier blgelere almas ve hakimiyet kurma sreci anlamlarna gelen yaylmaclk ilkesi ise zellikle 20. yzyln ikinci yarsnda geerli olmutur. ABDnin dnyaya ekil verme abalarnn tarihi 19. yzyla kadar gitse de asl yaylmaclk bu dnemde olmutur. ABD, karlarna uygun bulduunda g politikas oyununa aktif bir ekilde katlm, dnyann problemlerini kendi problemleri olarak grm, baka lkelerin siyasetine mdahale etmi, d piyasalarda ekonomik etki alan oluturmu, st dzey diplomasi yrtm, asker varln derinletirmi, ABD deerlerini yayma-
109
ya alm, Amerikan kurumlarn baka lkelere ihra etmi, Birlemi Milletler ve Milletler Cemiyeti gibi rgtler araclyla dnya dzeni kurmaya alm, kreselleme srecini desteklemi, gerektiinde de emperyalist bir politika izlemitir. Kegley ve Wittkopfa gre, 1798-1824, 1844-1871, 1891-1919, 1940-1966, 1986 dnemlerinde ABD ak bir ekilde yaylmaclk ilkesine gre hareket etmitir (Kegley ve Wittkopf 1991, 36). Bu iki ilke karlatrldnda yaylmaclk ilkesinin daha baskn ve yaygn olduu grlr. zellikle souk sava dnemi ABD bakanlar, yaylmaclk ilkesine ncelik vermitir. Bakan Truman, ABDnin dnyay ynlendirmesi gerektiini, Bakan Eisenhower, zgr dnyann Amerikadan medet beklediini, Bakan Kennedy, Amerikann tm lkelere taahhdnn olduunu, Bakan Nixon, Amerikan ideallerinin ihra edileceini, Bakan Johnson, dnyada zgrl koruma sorumluluklarnn olduunu, Bakan Ford, Amerikann istikrarl bir dnya dzeni salama sorumluluuna sahip olduunu, Bakan Carter, dnyaya liderlik edebilecek tek lkenin ABD olduunu, Reagan, ABDnin dnyada zgrln gzetleyicisi olduunu, Bakan Bush, dnyada zgrln dostu olmaya devam etmeleri gerektiini syleyerek bunu gstermilerdir (Kegley and Wittkopf 1991, 40). Yaylmaclk, ABDnin bu dnem boyunca tm dnyay etkisi altna alma srecini ifade etmek anlamnda kreselleme olarak da isimlendirilmektedir (Ambrose 1988). Grld gibi, yalnzclk ve yaylmaclk, esasen ABD d politikas asndan birbiriyle elien ilkeler deil, ABDnin kar hesaplarna ve artlarna gre bavurulan ilkelerdir. Bununla birlikte, ABD d politika yapm srecinde bu iki ilkenin birbirine rakip veya alternatif olduunu da kabul etmek gerekir. ABD kamuoyundaki aktrler ve d politika yapclar, ABDnin karlar iin hangi ilkenin daha uygun olduu konusunda farkl grlere sahiptir. Yalnzclk yanllar, ABDnin d politikada dk dzeyli olmasnn ve i politikaya daha fazla younlamasnn ABD karlarna daha yararl olacan dnrken yaylmaclk yanllar ABDnin gl ve istikrarl olabilmesi iin dnyay ynlendirmesi gerektiini savunurlar (Leffler ve Legro 2008). Bu farkllamann en klasik rnei, Birinci Dnya Sava sonrasnda Bakan Wilsonun yeni dnya dzeni kurma idealinin ABD karlar iin yararl olaca argmanna karn, Kongre ounluunun ABDnin Avrupa ileriyle uramak yerine i politikaya younlamas gerektiini savunmas ve nihayetinde Kongrenin istediinin olmasdr. ABD siyasetinde 20. yzyl boyunca hakim olan bu tartmada yaylmaclk ilkesinin daha etkin olduu muhakkaktr. zellikle souk savan son on yl olan 1980ler ile sonras 1990larda ABD tm dnyada kreselleme ynnde neoliberal politikalar uygulamtr.
Moralizm - karclk kilemi

ABD karlarnn gereklemesinde moral ya da etik deerlerin rol var mdr, varsa ne kadar olmaldr? Bu tartma ABDnin kuruluundan beri devam etmektedir. Aslnda ABD deerlerinin dnyaya yaylmas konusunda Amerikallar arasnda her zaman konsenss olmutur ancak bu srecin nasl gerekleecei, ne pahaya yaplaca ve lkenin reel karlaryla rtp rtmedii konusunda her zaman uzlama yoktur. dealistler ABDnin bar, refah, zgrlk, dzen, istikrar gibi deerleri yaymak iin almas gerektiini savunurken realistler sava, atma, gvenlik ve g mcadelesi gibi gereklerin daima gz nnde bulundurulmas, deerleri yaymak uruna karlarn feda edilmemesi gerektiini savunurlar.
110
Bu farkllamaya ramen, ABDnin, snrlar dndaki insanlarn ve lkelerin iyilii ve gelimesi iin gayret gstermesi, empati kurmas, deerlerini dier insanlara model olarak sunmas, daha ak bir ifadeyle kltrn yaygnlatrmas konusunda genel bir uzlama vardr. ABDnin souk sava boyunca Sovyetler Birliine ve komnizme kar sadece kendisini deil, bata Avrupa olmak zere tm zgr ve demokratik lkeleri korumak iin mcadele etmesi nemli bir rnektir. Bu kapsamda, Trkiye ve Yunanistana verdii Truman Doktrini yardm, bu lkeleri Sovyet ve komnizm tehlikesine kar savunma amac gdyordu. ABDnin liberal ve demokratik deerlerin yaygnlamas iin mcadele ettiini gsteren daha birok rnek verilebilir ki bunun en son rneklerinden biri, Bakan Bushun Irak ve Afganistan operasyonlardr. Ancak gerek Souk Sava boyunca gerekse Irak ve Afganistan rneklerinde grld gibi, ABD moralizminin, ABDnin ahsi karlarndan ayr ve bamsz olduunu dnmek mmkn mdr? Bakan Wilsonun ideallerinin bar bir dnya dzeni kurmak amacn haiz olduunu kabul etsek bile, bunun ABDnin ekonomik, ticari, siyasi ve global sistem zerindeki karlarndan bamsz olduunu dnemeyiz. Dolaysyla ABD d politikasnda moralizm retorii ile reel karlar ilikisi ok gldr. Bakan George W. Bush, 2001de Afganistan ve 2003de Irak, kendisinin iddia ettii gibi sadece terrle savamak, liberal deerleri, demokrasiyi, insan haklarn yaymak iin deil, ayn zamanda Amerikann global emperyal karlarn gerekletirmek iin igal etmitir. Elbette ki retorik ile gereklerin ok iyi bir ekilde rtt durumlar da vardr. Souk sava boyunca Sovyetlere ve komnizme kar mcadele sadece ABD deerlerini yaygnlatrmam, ayn zamanda ABDnin Avrupa, Asya, Orta Dou, Uzak Dou ve Latin Amerikadaki varln artrm ve ayn zamanda ekonomik, asker, siyasi, kltrel karlarn da gelitirmitir.
Pragmatizm - Tutarllk kilemi

ABD toplumsal deerlerinin bir yn de pragmatizmdir. Pragmatizm, ABDde yaygnlam olan bir yaklam olup ideal dnce ile pratik eylemin fayda kriterine gre deerlendirilmesi anlamna gelmektedir. Yani, bir dnce ancak yararl/faydal bir sonu douracaksa iyidir ve eyleme dnmelidir. Bu nedenle, ilkelerde ve ideallerde deil, fayda ve yararda sreklilik olmaldr. Gelien durum ve artlarda en yksek fayday elde edecek ekilde hareket edilmesi tavsiye edilir. Bu nedenle, ideal dncelerin ve pratik eylemlerin srekli olarak birbiriyle tutarl olmas ynnde kayg veya aba yoktur. ABD d politikasnn tutarl deil pragmatist olduuna ilikin pek ok rnek gsterilebilir. 1990 ylnda Irakn Kuveyti igalini durdurmak iin gayet idealist ve moralist bir politika uygulayan (eylemler yapan) ABDnin, srailin Filistin ve Arap topraklarn ve Srbistann Bosna-Hersek topraklarn igaline sessiz kalmas, ABD d politikasnn pragmatik zelliini ortaya koyan anlaml rneklerdir. ABDnin bu tutarszlnn nedeni, bu durumlar iin kr-zarar/fayda hesab yapmas ve kendisi iin fayda ve kr getirmeyecek sorunlara mdahil olmaktan imtina etmesidir. Zira ABD, Kuveyti kurtarmasnn onun Basra Krfezindeki petrol, stratejik dengeler, srailin gvenlii ve blgesel hakimiyet gibi karlarna fayda getireceini, BosnaHerseki ve Filistini savunmasnn ise bylesi bir fayda salamayacan, hatta onu Rusya ile kar karya getirecei iin zarar getireceini dnmtr. ABD ynetimleri bu tutarszl teknik tabirle seici (selective) olmak eklinde aklamlardr. rnein Clinton ynetimi, ABDnin her uluslararas sorunla deil, ancak seilmi sorunlarla ilgileneceini ilan etmitir.
111
Dier yandan, ABD ynetimleri her ne kadar zgrlkler ve demokrasi iin aba gsterdiklerini iddia etseler ve bu kapsamda baz lkelere destek verseler de anti-demokratik ynetimleri, diktatrleri, asker darbeleri ve hatta insan haklarn ihlal eden devletleri veya rejimleri destekledikleri de bilinmektedir. Genelde ifte standart olarak da tanmlanan bu farkl d politika tutumlar, ABD pragmatizminin ve tutarszlnn rnekleridir.
oktarafllk - Tektarafllk kilemi

ABD, d politika amalarna ulamak iin uluslararas aktrlerle i birlii ya da koordinasyon yapmal mdr? ABD, karlarn tek bana yani tektarafl olarak m, yoksa dier aktrlerle i birlii ile yani oktarafl olarak m daha iyi gerekletirebilir? Bu sorular ABD d politika yapmnda srekli gndemde olagelmitir. Bu tartma ksmen yalnzclk-yaylmaclk tartmasyla ilikili olsa da esasnda farkl bir anlam tamaktadr. Zira yalnzclk-yaylmaclk tartmas, ABDnin uluslararas ilikilere mdahil olup olmayaca ile ilgili iken tektarafllk-oktarafllk tartmas, ABDnin uluslararas sisteme katlmnda ve yaylmaclnda tektarafl m yoksa oktarafl m hareket ettii, uluslararas rgtlerin ve i birlii srelerinin iinde mi yoksa dnda m kald, uluslararas sorunlara zm abalarna destek verip vermedii, uluslararas hukuka, anlamalara ve normlara uyup uymad konusundaki bir tartmadr. Dolaysyla bu tartmann yalnzclk ilkesiyle bir ilgisi yoktur ve yaylmaclk/angajman ilkesi iinde ele alnmaldr. ABD d politika tarihinin geliimine baktmzda, uluslararas sisteme angaje olmas ya da yaylmaclk durumunda genelde oktarafll tercih ettiini syleyebiliriz. rnein, ABDnin 20. yzyl boyunca ortaya koyduu performansna baktmzda I. ve II. Dnya Savalar sresince, sava sonrasnda yeni uluslararas dzen kurma srecinde, souk sava boyunca Sovyetler Birliine kar ittifak sistemlerinin kurulmasnda (NATO, SEATO, Badat Pakt, CENTO gibi) hep oktarafll tercih ettiini grrz. ABD, bu rneklerde ncelikle Bat Avrupa lkeleriyle ama ayn zamanda Ortadou, Gneydou Asya, Uzak Dou blgelerindeki lkelerle i birlii yapmtr. ABD, Souk Sava boyunca, bir yandan NATO ve CENTO gibi ok tarafl ittifaklar kurarken te yandan ABD-Japonya, ABD-Avustralya, ABDsrail gibi ikili ittifaklar da gelitirmitir. ABDnin oktarafllk ilkesine verdii nemin dier boyutu, 20. yzyl boyunca kuruluuna nclk ettii veya barol oynad uluslararas rgtler araclyla uluslararas sisteme ekil vermesi, bylece kendi karlarn da gelitirmesidir. Bu rgtlerin banda Milletler Cemiyeti ve Birlemi Milletler gibi ok amal ve global yelikli rgtler gelmektedir. Ayrca, ABDnin nclnde kurulan bata IMF, Dnya Bankas, Dnya Ticaret rgt (nceki hliyle GATT) gibi ekonomik-mali rgtler ile ICAO (Uluslararas Sivil Havaclk rgt), Dnya Salk rgt gibi ok sayda uzmanlk rgtleri de bu kapsamdadr. ou Birlemi Milletler rgt iinde yer alan bu uluslararas uzmanlk kurulular, ABDnin byk nem verdii ve destekledii kurululardr. ABD 20. yzyl boyunca d politika hedeflerini byk oranda bu rgtler iinde ve araclyla gerekletirmeye almtr. Bakan Wilson Milletler Cemiyetinin kuruluuna, Bakan Roosevelt ve Truman, Birlemi Milletler ve birok siyasi ve uzmanlk rgtnn kuruluuna nclk etmitir. ABD, bu uluslararas kurulular iinde aktif rol alarak onlarn destei ve araclyla uluslararas sistemi istedii ynde ekillendirmi veya ekillendirmeye almtr. Asker, ekonomik, ticari, siyasi ve dier alanlarda hukuk, kural ve ilkeler gelitirmi veya gelitirmeye almtr.
112
ABDnin oktarafllk ilkesinin her zaman baaryla uygulandn syleyemeyiz. Zira ABDnin baz d politika tercihlerine bu rgtler iindeki dier lkeler tarafndan itiraz edilmi ve bunlarn uygulanmasna engel olunmutur. Bu itirazlar, ksmen ABDnin d politika karlarn dier lkelere ve uluslararas sisteme empoze etmek istemesinden, ksmen de dier lkelerin kendi karlarn ABDnin karlar ile uyumlu grmemelerinden kaynaklanmtr. Bunun rnekleri souk sava boyunca ve sonrasnda Birlemi Milletler iinde sk sk grlmtr. oktarafllk-tektarafllk ikileminin en tipik rnei, ABDnin Irak politikasdr. George H. W. Bush Ynetimi, 1990da Irakn Kuveyti igalini son erdirmek iin Birlemi Milletler iinde oktarafl i birlii srecini gelitirmi ve baarl bir sonu elde etmitir. Ancak (oul) George W.Bush, 2003te Irak igal etmek istediinde BMden destek alamaynca tektarafl olarak hareket etmi ve en nihayet her ne kadar onu destekleyen birka lke olsa da esas itibaryla Irak tek bana igal etmitir. Bakan Bush ve Yeni Muhafazakrlar, ABDnin amalarna ulamak iin tektarafl hareket etmesinin daha kolay ve yararl olacan zaten savunuyorlard. ABDnin daha birok konuda tektarafl hareket ettiini gsteren baka rnekler de vardr. David M. Malone ve Yuen Foong Khongun derledikleri Unilateralism and U.S.Foreign Policy (2003) adl kitap, ABDnin 1990lar boyunca birok uluslararas i birlii srecinin dnda kaldn ve tektarafl hareket ettiini ortaya koymutur. rnein uluslararas hukukun oluumunda, uluslararas ceza mahkemesi kurulmasnda, uluslararas insan haklar rejiminin uygulanmasnda, uluslararas sularla mcadelede, oktarafl ticaretin gelimesinde ve Dnya Ticaret rgtnde, zellikle Kyoto Protokol gibi uluslararas evre dzenlemelerinde ABD genel olarak darda kalmtr.
zgrlk Savunuculuu - Statkoculuk - Emperyalizm kilemleri

ABD d politikasn ynlendiren ve birbiriyle eliki ve atma iinde olan ilke daha bulunmaktadr. ABDnin temel hedeflerinden birinin, zgrlk ve demokrasinin yaygnlatrlmas olduunu vurgulamtk. Ancak gerek uygulama gerekse anlay olarak, ABDnin her zaman bu ideal-liberal deerlere nem verdii iddia edilemez. Bilakis, bu deerlerin ABD karlar ile elimesi durumlarnda, ABDnin statkoyu tercih ettii ya da emperyalizme yneldii grlr. Burada statkoculuk, mevcut durumun ve dengelerin korunmas yani deimemesi anlamna gelir. ABD kendi karlar veya uluslararas dengelerin gerektirdii durumlarda zgrlk ve demokrasi ynnde deiimi deil statkonun devamn savunmutur. Hatta ABD, kendisinin nclk ettii uluslararas rgtlerin ve dzenin ideallerine, hukukuna, kurallarna ve politikalarna da ters dmtr. Bunun en tipik rnekleri unlardr: Souk sava dneminde Sovyetler Birliine kar olmalar artyla diktatrleri desteklemi, liberal olmayan uygulamalara gz yummu, zellikle nc dnya lkelerinin bamszlk veya zgrlk mcadelelerine kar km, Orta Dou blgesindeki asker darbeleri, diktatrleri, krallklar, eyhlikleri ve baka birok lkedeki anti-demokratik hkmetleri desteklemitir. ABD, Msrda Mbareki, randa ah Rza Pehleviyi, Trkiyede 1960 ve 1980 askeri darbecilerini, Suudi Arabistan ve dier Krfez lkelerinde krallklar, Irakta Saddam Hseyini ayn yaklamla desteklemitir. Tm bu rnekler, ABDnin statkoyu deiime tercih ettiini gstermektedir. te yandan, artlar gerektirdiinde ABDnin statkoyu deitirdiinin rneklerini de grmek mmkndr. Emperyalizmi, Morgenthauya gre statkonun dei-
113
imi olarak tanmlayabileceimiz gibi, Marxistlere gre, bir baka lkenin ynetimini ekonomik amalarla deitirip kontrol ve smr altna almak eklinde de tanmlayabiliriz. Hangi tanm olursa olsun, emperyalizm, bir baka lkenin rejiminin dardan yaplan mdahale ile deitirilerek yerine mdahaleci lkenin istedii ekilde yeni bir rejimin kurulmas demektir. Bu adan baktmzda, ABDnin zellikle 2000li yllarda Afganistan ve Iraka mdahaleleri bu kapsam iinde deerlendirilebilir. Tabii ki bu iki rnek asndan ilgin olan, ABDnin demokrasi, zgrlk ve dier deerler adna ve kamuflajnda emperyalizm uygulam olmasdr. Bu zellii nedeniyle, ABDnin Afganistan ve Irak igallerini demokratik emperyalizm eklinde tanmlayabiliriz (Gzen 2006; 13). Marxist-Leninist ideolojiye gre ise, ABDnin tm d politikas ve ilikileri emperyalizmle aklanabilir. Zira bu ideolojiye gre, kapitalizmin kanlmaz sonucu emperyalizmdir ya da dier bir ifadeyle, emperyalizm kapitalizmin en ileri dzeyinde ortaya kan bir sonutur. Bir baka Marxist entelektel olan talyan Antonio Gramsciye gre ise ABDnin tm dnya ile kurduu ekonomik ve dier kapitalist ilikiler ABD hegemonyasn gelitirir ve yaygnlatrr. Bu bak asna gre, ABDnin d politikasnda grlebilecek zgrlk savunuculuu da aslnda ABDnin emperyalist karlarna hizmet etmektedir. Bu konuda verilebilecek rnekler arasnda, ABDnin Latin Amerika bata olmak zere dnyann birok blgesinde yapt yatrmlar ve gelitirdii ticari ilikiler, Orta Douda Irak, Kuveyt, Suudi Arabistan ve dier petrol reten lkelerle ilikiler de bulunmaktadr. Ancak MarxistLeninist ideolojinin bu iddialar, ABDnin bir ekonomi veya petrol kar olmamasna ramen sraili srekli desteklemesini, ya da komnist bir devlet olan in ile ekonomik ilikilerinde zorluklarla karlamasn aklamamaktadr. nk bu iki rnei Marxizmin ekonomik determinizmine gre aklamak mmkn deildir. ABD d politikasna klavuzluk eden ilkelerin deikenlik ve hatta SIRA SZDEgstermesielikiler nin Amerikan karlarna etkisi nedir?
SIRA SZDE
ABD DI POLTKASI TEORLER
DNELM
DNELM S O R U
Son olarak, ABD d politikasn ekillendiren veya ynlendiren, ayn zamanda yukarda belirttiimiz tm unsurlarn erevesi niteliinde teoriler vardr. ABD d poS O R U litikasyla ilgili olarak yaygn ekilde kullanlan, ayn zamanda klasik uluslararas ilikiler almalarnn temelini oluturan bu teoriler, ABD d politikasn anlamak DKKAT ve aklamak iin yararldr. Bunlardan drt tanesi ok nemlidir: Realizm-Reel politika, dealizm-deal politika, Liberalizm-Liberal politika ve Yeni MuhafazakarlkSIRA SZDE Yeni Muhafazakr politika.
DKKAT
SIRA SZDE
Realizm-Reel Politika
Her ne kadar entelektel kkleri Yunan dnemine ve ksmen de Orta a Avrupasna kadar gtrlse de Siyasal Realizmi bir uluslararas ilikiler teorisi formuna sokan ve ayn zamanda ABD d politikas iin bir yaklam hline getiren yaK T A P zar, Hans J. Morgenthaudur. Alman Yahudi gmeni bir ABD vatanda olan ve akademik renimi (uluslararas) hukuka dayanan Morgenthau, Politics Among Nations: The Struggle for Power and Peace (1978) balkl eserinde, Siyasal TELEVZYON Realizmin 6 ilkesini ortaya koymu ve bu ilkeler zerine bir ABD d politikas ina etmitir. Bu ilkeler unlardr: 1. Siyaset ve genel olarak toplum, kkleri insan doasnda yerleik olan objekNTER ET tif kanunlar tarafndan ynetilir. nsan doas ktdr, dier Ninsanlar kon-
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
114
2.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
3.
4.
DKKAT

DNELM
5. 6.
trol etmek ister ve bu durum alar boyunca deimemitir. Dolaysyla, siyaset bu insan doas erevesinde analiz edilebilir. Siyasal Realizmin en nemli mihenk ta, devlet, g ve kar kavramlardr. yi bir d politika fayday artrr ve riski azaltr. D politika, devlet adamSIRA SZDE nn ideolojisine veya gdlerine dayanamaz, ulusal karlara ve gce dayanr. G ise insann insan zerindeki kontroldr. NELM GDve kar, her ne kadar evrensel geerlii olan objektif dorular olsa da anlamlar farkl yorumlanabilir. D politikann yapld kltrel ve siyasal S R U artlaraObal olarak deikenlik gsterir. Siyasal Realizm, d politikann moral-ahlaki boyutunu kabul eder ancak bunun zaman Tve artlara bal olduunu, soyut evrensel hliyle devletin davDKKA ranlarna uygulanamayacan savunur. Devletin varln korumak, moralahlaki deerleri savunmaktan daha nemlidir. SIRA Evrensel SZDE kanunlar, her bir ulusun moral deerleri iin farkldr. moral SIRA SZDE Siyasal Realizm ile dier konular (ekonomi, din, vd.) arasnda derin ve ciddi fark vardr. Siyasal Realizm, dierlerinden daha zgn ve stn bir zelAMALARIMIZ lie sahiptir.
DNELM
K T A P S O R U
Hans J. Morgenthau,PPolitics Among Nations: The Struggle for Power and Peace (New K T A S R U York: Alfred A.OKnopf, 5.Bask, 1978). Realizm genel EbirZfelsefe ekoldr. Ancak siyasal teoride bunun siyasal yn incelendii T ED K K AYTO N L V iin Siyasal Realizm olarak isimlendirilir. Morgenthaunun mehur eseri, bir uluslararas ilikiler teorisi olarak kabul N T dorudur ancak yeterli deildir. Zira Morgenthaunun eserleri, daha edilmitir. Bu E R N E T ok ABD AMALARIMIZ d politikasnn nasl olmas etmesi gerektiini aklamaktadr. lkenin karlarnn ve gcnn nasl artrabilecei konusunda ABD yneticilerine tavsiyeler iermektedir. Bu ynyle, tm tarih boyunca baka rneklerde grld gibi, rneinKMachiavellinin Prense tavsiyeleri gibi, Morgenthau da ABD d politi T A P ka yapclarna tavsiyeler ve teorik bir ereve sunmutur. ABD d politika yapclar, Morgenthaunun grlerine byk lde itibar etmitir. ZiraEABDZ Y O N T L E V tarihinde Morgenthau gibi dnen ve d politika uygulayan liderler olmutur. Esasen tm ABD bakanlar, ynetimleri, brokratlar, Siyasal Realizmin temel ilkelerine gre hareket etmilerdir ancak bunlardan bazlar zellikle realisttirler. Bunlarn banda, uzun dnem ABD d politikasna yn vermi ve NiNTERNET xon ynetiminde dileri bakanl yapm olan Henry Kissinger gelir. Bu liderler, Sovyet Birliine ve dier devletlere kar g mcadelesi yapm, her zaman asker gc ve sava gndemlerinde tutmu, ulusal kar artrmak iin ittifaklar kurmu, uluslararas rgtlere ve hukuka tam bal kalmam ve gven duymam, bunun yerine g dengesine dayanm, moral deerler uruna karlarn riske atmaktan kanmlardr. Realistler, Sovyetler Birliini ve komnizmi ABD karlar iin ciddi bir tehdit olarak grmler ve onunla samimi diyalog kurmay ve ibirlii yapmay reddetmilerdir. Komnizm tehdidiyle her trl kanaldan ve hibir ilkenin etkisi altnda kalmadan Makyavelci (Machiavellist) bir mcadele yntemini benimsemilerdir. Bu kapsamda, gerektiinde g dengesi rekabeti yapmlar (rnein Sovyetlere kar NATO ve Badat Pakt gibi rgtler kurulmas), gerektiinde diktatrleri (rnein spanyada diktatr Francisco Francoyu, Ortadouda krallk ve eyhlikleri)
SIRA SZDE
T E D E K ZAYTO N L VK SIRA SZDE NTERNET AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
115
desteklemiler, gerekli durumlarda onlara askeri ve ekonomik yardm yapmlar, gerektiinde asker darbeleri (rnein Trkiyede, Yunanistanda, Msrda) desteklemiler, gerektiinde ise savalara katlm veya dardan destek vermilerdir (rnein I. ve II. Dnya Savalarna katlm, ran-Irak savanda Irak lideri Saddam Hseyine verilen destek). Kimi yazarlara gre, ABD Realizmi srekli bir dman veya rakiple mcadele etmeyi gerekli grmtr. ABD, g ve karlarn artrmak iin bir rakibi olmasn istemitir. Bu balamda, ABDnin Sovyetler Birlii ve komnizmle mcadelesinin, karlarn ve gcn artrmak iin iyi bir frsat olduu ileri srlmtr. ABD bu sayede uluslararas sisteme yaylma meruiyeti kazanm, asker gcn artrm, ekonomik-ticari-mali kazanlar elde etmi ve en nemlisi dier lkeler zerinde stnlk salamtr. Bu iddia ve grler, Makyavelci anlaya hi yabanc deildir. Zira Machiavellinin yaygn olarak bilinen grne gre amaca varmak iin her yol mbahtr. ABD Realistleri, g ve karlarn gerekletirmek ve artrmak iin her trl arac, teoriyi, ilkeyi ve yntemi kullanmtr. Hatta o kadar ki ABD karna uygun olduunda Birlemi Milletleri kurmu ve uluslararas hukuku yapm, desteklemi, uygulanmas iin alm ve hayata geirmitir. rnein, 1990da Irakn Kuveyti igalinin sona erdirilmesi durumunda olduu gibi. Ama karlarna uygun olmad durumlarda ve artlarda, uluslararas rgtleri, uluslararas hukuku ve normlar gz ard etmi, reddetmi ve hatta ihlal etmitir. rnein, 2003 ylnda Irak igal ederken BM ilkelerini ve kararlarn inemesi ve nleyici Darbe/Sava (Preventive Strike/War) gibi uluslararas hukuk asndan ok tartmal bir kavram retmesi ve buna gre d politika yapmas gibi. ABD Realizminin bu erevede souk sava dneminde gelitirdii strateji, Sovyetlerin ve komnizmin evrelenmesi iken 1980lerde ran ve slam devriminin evrelenmesidir. 1980den 2010lu yllara kadar ABDnin zellikle Orta Dou politikasnn temel hedefi, rann, bata Krfez lkeleri olmak zere tm Orta Dou ve slam dnyasna yaylmasnn nlenmesidir. ABDnin bu arada srailin ve dier mttefiklerinin gvenliini salamaya, ekonomik karlarn korumaya altn gz ard etmemek gerekir. Bu Realist politika, 2000li yllarda Bakan Bushla birlikte sona ermi ve Yeni Muhafazakr politikaya dnmtr. Bu teori ve politika aada detayl olarak incelenecektir. ABD uygulamasnda Realizmin deiik versiyonlar grlmektedir. Morgenthau, insan doasnn ktl zerine vurgu yaparken Kenneth Waltz gibi realistler, uluslararas sistemin yapsna vurgu yaparlar. Waltza gre, uluslararas sistemdeki anari, devletleri Savunmac Realizme gre davranmaya, varlklarn ve statkoyu korumak iin g elde etmeye, gcn kullanarak kt-saldrgan devletlere kar g dengesi oluturmaya motive eder. Mearshiemere gre ise uluslararas sistemdeki anari, devletleri Saldrgan Realizme gre davranmaya, varlklarn ve statkoyu garanti altna almak iin daha ok g sahibi olmaya ve bylece g dengesinin kendi lehine ve dierleri zerinde hegemonya kuracak ekilde oluturmaya motive eder. Dolaysyla, Savunmac Realizm g dengesini korumay, Saldrgan Realizm ise g dengesini kendi lehine hegemonya oluturacak ekilde deitirmeyi ifade eder (Mearsheimer 2001, 15-17).
nleyici Darbe/Sava: Bush Doktrini olarak da bilinen bu stratejiye gre, ABD, kendine potansiyel tehdit olarak grd bir lkeden gelebilecek potansiyel bir tehlikeyi nlemek iin henz saldr olmadan nce tehdit oluturan lkeye nleyici saldrda bulunabilecek ya da sava aabilecektir. ABD, Irak bu anlaya dayanarak igal etti.
dealizm-deal Politika
Her ne kadar idealist teorinin ortaya k I. Dnya Savandan sonra Bakan Wilsonun gelitirdii 14 lkeye ve d politikaya dayansa da dealizmin znde esasen Liberalizm vardr. Yani dealizm ve Liberalizm aslnda ayn felsefeye dayan-
116
SIRA SZDE
DNELM S O R U
maktadr: 18. yzyl Aydnlanma felsefesinin savunduu deerler ve ngrler, yani insanlarn ve toplumlarn olumlu ynde deiebilecei, ilerlemecilik, i birlii, ideal (daha iyi) bir dzenin kurulabilecei, zgrlk, hukukun stnlyle snrl devlet, piyasa ekonomisi, ok kltrllk, oulculuk, sivil toplum ve demokrasi. Tm bunlar her ikisi iin de geerlidir. Eer yleyse neden iki farkl kavram kullanlyor? ki kavram arasndaki temel fark udur: Liberalizm genel bir siyasal teori veya ideoloji iken yani insandan balayarak tm toplumu, ekonomiyi, hukuku, devleti ve hatta tm dnyay ekillendirmeyi amalayan ilkeler ve eylemler seti iken dealizm, zellikle Bakan Wilsonn ilkeleriyle 20. yzylda gelimi olan ve uluslararas ilikilerin ve sistemin yaplanmasyla ilgili bir dizi uluslararas ilikiler fikri, eylemi, rgt ve politikalarnn tamamdr. Akademik uygulamaya baktmzda Liberalizmin daha ok devlet dzeyinde teori olduunu, dealizmin ise uluslararas ilikiler dzeyinde teori olduunu syleyebiliriz. ABD d politikas asndan bu ikisi arasnda bir fark yoktur, hatta bunlar birbirini tamamlaycdr. Zira yukarda belirttiimiz gibi, ABDnin kuruluu, Avrupa (Anglo-Sakson) liberal deerlerine dayanm, ngiliz liberal dnr John Lockeun fikirleri ABD Anayasasna ilham kayna olmutur. Dier yandan Bakan Wilson, dealizmin fikir babas olarak bilinir. Esasnda Wilson bir liberaldir i ve d politika anlay Liberalizmin uzantsdr. ABDnin veya genel olarak liberal-idealist d politikann hedefi, 20. yzyl tecrbesinde de grld gibi, temel olarak u ilkeler zerine dayanmtr: 1. nsan doas temelde iyidir, insanlar birbiriyle yardmlamay ve i birliini tercih eder, atmay deil. 2. Savalar, insan doasnn deil, yanl kurum ve kurallarn rndr. Dolaysyla, doru uluslararas rgtlerin olmas durumunda sava ve atmalar nlenebilir. 3. Uluslararas barn gelimesi ve kalc hale gelmesi iin uluslararas g dengesi rekabeti yerine uluslararas rgtler ve hukuk iinde hareket edilmesi, uluslararas sorunlarn diplomasi, mzakere ve diyalog gibi bar yntemlerleSIRA SZDE mterek gvenlik sisteminin gelitirilmesi, uluslararas ekozlmesi, nomik i birliinin ve hatta karlkl bamlln gelitirilmesi gerekir. 4. Etik, moralizm ve insani yardm hem i hem de uluslararas politikada nemDNELM lidir. 5. Uluslararas bar iin, devletlerde demokrasinin ve hukukun stnlnn S gereklidir. olmas O R U dealizmin temelKilkeleri balamnda Wilsonun 14 lkesinin de dikkate alnmas gerekir. DK AT Bu ilkeler iin 1.niteye s. 14-15e baknz. ABDnin bu liberal-idealist ilkeleri uluslararas ilikilerde hayata geirmek iin yapt ilk giriim, Birinci Dnya Sava sonrasnda Bakan Wilsonun liderliinde kurulan Milletler Cemiyeti rgt ve uygulamalar, ikincisi de kinci Dnya Sava AMALARIMIZ sonrasnda Bakan Roosevelt nclnde kurulan Birlemi Milletler rgt ve uygulamalardr. Bu rgtlerin ve idealist politikalarn amac, temel olarak, mteK T A P rek gvenlik sistemi uygulamak suretiyle bar ve gvenliin salanmas idi. Buna gre, herhangi bir devletin baka bir devleti igal etmesi durumunda, tm uluslararas aktrler, saldrya urayan lkeyi saldrgana kar koruyacak ve saldry sona erdirmekL iinZ bar yollardan mterek hareket edecektir. Bar yollar, sava TE EV YON
SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
SIRA SZDE
4. nite - ABD D Politikas Yaklamlar DNELM
SIRA SZDE
DNELM S O R U
117
ve silahl g kullanm dnda her trl ambargo, sktrma, dlama, kskaca alS O R U ma gibi admlar iermektedir. Mterek Gvenlik Sistemi kavram 1.nitede s. 15de aklanmtr.D K K A T Uygulamaya baktmzda, Milletler Cemiyetinin en nemli mterek gvenlik SIRA SZDE uygulamas, 1935 ylnda Habeistan igal eden Benito Mussolini talyasna kar alnan ambargo karardr. Ancak bu karar, ksmen uygulanabildii iin, bar ve gvenlii salayamam nihayetinde II. Dnya Savana giden AMALARIMIZ talarnyoldaki ke dan biri olmutur. Buradaki baarszln temel nedeni, talyann ve daha sonra da Hitler Almanyasnn yeterince snrlandrlamam, bask altna alnamam, caydK T A P rlamam ve dolaysyla saldrganlnn cezalandrlamam olmasdr. Bunun nedeni ise ncelikle ABDnin Milletler Cemiyeti ve dolaysyla Avrupa dnda kalm olmas, ardndan da ngiltere ve Fransann Milletler Cemiyetini ve mterek gvenlik sistemini baarl bir ekilde iletememeleri, bu rgt T E L E V Z Y O N kendi karlarna alet etmeleridir. ABD dealizminin dier nemli tecrbesi, Birlemi Milletlerdir. ABD bu rgt araclyla Macaristan Yahudi gmeni bir ngiliz akademisyen David Mitranynin NTERNET mehur teorisi Fonksiyonalizmi uygulamaya almtr. Fonksiyonalizme gre, uluslar arasnda ekonomik, ticari, mali, salk, ulam, iletiim, spor, kltr ve dier tm fonksiyonel alanlarda uluslararas kurumlarn, kurallarn ve politikalarn kurulmas, dnyada bar ve refah artracaktr. Bu erevede ABD liderliinde ok sayda fonksiyonel rgt ve kurallar olumu ve en azndan souk sava boyunca dnyada byk bir sava kmamtr. Kabul etmek gerekir ki bu rgtler ve kurallar, Batl ve gelimi lkeler arasnda daha ok baarl sonular dourmu ve bu lkelerde ve lkeler aras ilikilerde bar ve refah artrm ancak nc Dnya olarak bilinen Asya, Orta Dou, Latin Amerika, Afrika gibi ktalarda ve blgelerde ayn baary dourmamtr. Bunun nedenleri ayr bir tartma konusu olmakla birlikte, burada ksaca belirtelim ki, Bamllk (Dependencia/Dependency) teorisi ile Marksist teoriler bunun nedeni olarak kapitalizm ve liberalizmi gsterirken modernleme teorileri, baarszln nedenini sz konusu lkelerin Fonksiyonalist anlaya uygun reformlar yapamamalarna ve politikalar gelitirememelerine balamaktadr.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Liberalizm-Liberal Politika
Liberalizm ve dealizmin ayn kkten geldiini belirttik ve bunun dealizm boyutunu inceledik. Liberalizmin ABD i ve d politikasnda bir mihenk ta olduunu tekrar vurgulamak gerekir. Liberalizmin ABD d politikasna etkisi, liberal deerlerin dnyaya yaygnlatrlmas srecinde grlebilir. Bu balamda, bireysel zgrlk, snrl devlet, demokratikleme, kapitalizm, oulculuk gibi deerler, ABDnin d politika hedefleri haline gelmitir. Bu deerlerin ABD d politikasna somut yansmalarn ise u balklar altnda zetleyebiliriz: 1. nsan haklar ve zgrlklerin savunuculuu: Bireyler zgrdr ve doutan sahip olduklar temel haklar vardr. Bu haklar ve zgrlkler, doal hukukun ilkeleri erevesinde tm dnyada korunmal ve gelitirilmelidir. Bunu yapmayan veya ihlal eden lkelere kar mcadele edilmelidir. 2. Demokrasinin yaygnlatrlmas: nsanlarn kendi kendini ynetme hakk olan demokrasi hem tekil bireylerin hem de tm insanlk aleminin gelimesi, bar ve istikrarn salanabilmesi iin en elverili rejimdir.
118
3. Kresellemenin gelimesi: Piyasa ekonomisi ve kapitalist model sadece lke dzeyinde deil, tm yer krede yaygnlamaldr. Ksaca kreselleme olarak isimlendirilen bu sre ve yap, dnyada refah ve bara katk yapacaktr. 4. Neoliberal dnya sisteminin kurulmas: Uluslararas ilikilerin, demokrasinin, insan haklarnn ve kreselleme srecinin, yani liberal deerlerin istikrarl ve doru bir ynde geliebilmesi iin, dnya apnda kural, kurum ve prosedrlere ihtiya vardr. Bu amala kurulan uluslararas kurulu ve kurallar glendirilmeli ve gelitirilmelidir. 5. nsani mdahalecilik (humanitarian intervention): nsan haklarn iddetli bir ekilde ihlal eden ve bunun sonucunda uluslararas gvenlik sorunu yaratan devletlerin ve hkmetlerin iilerine tamamen insan haklarn korumak amacyla mdahale edilebilir. Bu yansmalar, dealizmden farkl olarak, sadece uluslararas rgtler ve hukuk kanalyla barn yaygnlatrlmasn deil, ayn zamanda liberal deerlerin dier lkeler veya devletler iin de uygulanabilmesi amacn gder. Liberalizm, uluslararas hukukun temel ilkesi olan egemenlik ve i ilerine mdahale yasa gibi zelliklerini gz ard ederek, liberal deerlerin gerektiinde bar mdahale yntemleri kullanlarak uygulanmas gerektiini savunur. ABD d politikas, bu ekliyle liberalizmi Souk Sava dneminde ok nadiren ve snrl olarak gndeme getirmi ve uygulamaya almken, Souk Sava sonrasnda ok daha aktif ve yaygn hale getirmitir. Souk Sava dneminde liberal deerlerin ABD d politikasnda grlen en belirgin rnekleri unlardr: uluslararas ekonomik-ticari-mali kurulular araclyla uluslararas rejimler kurmas, bu rejimlerin ald kararlar, kurallar ve politikalar uygulamaya geirmesi, dnya apnda ticaretin serbestlemesi, snrlarn ve engellerin kalkmas ve kapitalizmin yaygnlamasna nclk etmesi. kinci rnek, zellikle Bakan Carter dneminde (1977-1981) ne kan insan haklar politikasdr. Carter ynetimi, bu politika ile zellikle Sovyetler Birliindeki ve tabii ki dier otoriter lkelerdeki insan haklar ihlallerinin giderilmesi iin aba sarf etmitir. Esasen 1975 Helsinki Nihai Senedinde gvenliin bir yn olarak kabul edilen insan haklar kavramnn ilk uygulamas bylece Carter dneminde gereklemitir. ABDnin liberal deerleri daha ok savunmaya ve en azndan sylem olarak glendirmeye balad dnem, souk sava sonrasdr. souk sava sonrasnda, ABDnin d politikasnda etkili olduu kabul edilen iki teori ya da entelektel rn ortaya kmtr. Bunlardan birincisi, Francis Fukuyamann, The End of History and the Last Man (1992) adl eseridir. Fukuyama, bu eserinde, souk savan liberalizm tarafndan kazanldn, bylece Batl liberal demokratik dncenin tarihin sonunu getirdiini, bundan sonra liberal deerlere ve devletlere alternatif gelmeyeceini, liberal-kapitalist sistemi ortadan kaldrabilecek kadar ciddi bir tehdidin kalmadn ileri srmtr. Bu eseriyle Fukuyamann, ABD d politikasnn liberal deerlere olan vurgusunu devam ettirmesi ynnde bir motivasyon ve destek verdiini syleyebiliriz. Ancak bu dnemde ABD d politikasna ters bir adan yn vermeye alan bir baka eser daha vard: Samuel P. Huntingtonun The Clash of Civilisations and the Remaking of the World Order (1996). Huntington ise dnya sistemini tamamen olumsuz bir adan yorumlam ve liberallerden farkl bir teori ortaya atmtr. Huntingtona gre, Fukuyamann aksine, souk sava sonrasnda daha iyi ve olumlu bir dnem deil, bilakis daha olumsuz artlar ortaya kmtr. Zira yeni dnemde uluslararas politika ideolojiler veya siyasi programlar ta-
119
rafndan deil, medeniyetler balamnda ekillenecek ve dnyadaki yedi medeniyet arasndaki farkllklar atmalara yol aacaktr. Huntington, sz konusu medeniyetler arasnda en ok atma ihtimalinin Bat medeniyeti ile slam medeniyeti arasnda olduunu iddia etmitir. Byk ihtimalle, 1990-1991 Krfez Sava ve 19921995 Bosna-Srbistan ve dier souk sava sonras kltrel boyutlu atmalardan etkilenmi olan Huntington, ABD ynetimlerine bu ynde tavsiyeler sunarak ABD d politikasna yn ve ekil vermeye almtr. Bu iki teorinin, (yani Fukuyamann liberal i birlii ve iyimserlik teorisi ile Huntingtonun Realizme daha yakn atmac teorisinin) ABD ynetimlerince ne derece dikkate alndn tam olarak bilmek mmkn deildir. Ancak 1990l yllarda iktidarda olan Clinton ynetimlerinin d politika performansnn, liberal teoriye daha yakn olduunu syleyebiliriz. Zira Clinton ynetimleri, 1990larda, rnein Balkanlardaki sorunlara (Bosna-Hrvatistan-Srbistan ve Kosova Savanda olduu gibi) balangta ekingen ve karc bir tutum taknsa da daha sonra (1995de Bosnada ve 1999da Kosovada Srp saldrlarna kar) NATO erevesindeki askeri operasyonlara destek vererek Srplarn igal ve saldrlarnn durdurulmasnda aktif bir politika izlemitir. Bylece Balkanlarda bar ve istikrarn oluumuna bir lde de olsa katk yapmtr. Dier yandan Clinton ynetimleri, 1990larda in, Rusya, Afrika, Latin Amerika ve genel olarak tm dnyadaki insan haklar sorunlar konusunda daha duyarl olmu, yllk nsan Haklar Raporlarnda insan haklar ihlallerini ne karm ve bu SIRA SZDE ihlallerin giderilmesi iin ilgili lkelere bask ve ikna yntemleri uygulamtr. Bu balamda hedefte olan lkelerden biri de Trkiye idi. ABD, Krtler bata olmak zere dier insan haklar ihlallerini ne srerek Trkiye zerinde diplomatik basDNELM k uygulam, ekonomik-mali d yardmlar azaltm, zaman zaman da iddetli eletiriler yapmtr. Bu dnemde hazrlanan Yllk nsan Haklar Raporlarnda S O R U Trkiye nemli bir yer tekil etmitir. Bill Clintondan sonra gelen George W. Bush ynetimleri, her ne kadar aada aklayacaD KKAT mz ekilde farkl bir teoriye (Yeni Muhafazakrlk) gre hareket etmi olsa da Huntingtonun Medeniyetler atmas teorisine daha yakn durmutur.
SIRA SZDE SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE SIRA SZDE AMALARIMIZ DNELM

U K S O TR A P DKKAT TELEVZYON
Ancak ABD insan haklar politikasnn her durum ve artta eit, adil, tutarl ve dzenli bir ekilde uygulandn syleyemeyiz. rnein, ABD insan haklar soAMALARIMIZ DNELM runlar konusunda tm lkelere ayn ekilde davranmam, daha ok stratejik ve ekonomik karlarna gre davranm, karlarnn gerektirdii duruma gre insan haklar sorunlarn eletirmi veya grmezden gelmitir. rnein,OABDP TrkiyedeK S T RAU ki insan haklar ihlallerini eletirirken petrol ihra eden Arap lkelerindeki insan haklar ihlallerine genelde duyarsz kalmtr. Dier yandan ABD, K K Alkedeki tm D bir T insan haklar ihlallerine de her zaman ayn ekilde duyarl olmamtr. N T E L E V Z Y O rnei devam ettirirsek 1990larda Trkiyedeki insan haklar sorunlarn eletiren ABD ySIRA SZDE netimi, mehur 28 ubat srecindeki insan haklar ihlallerini ve partilerin kapatlmasn grmezden gelmi veya bu ihlallerin sona erdirilmesi iin giriimde bulunNTERNET mamtr. Burada vurgulamak istediimiz udur ki ABDnin insan haklar politikaAMALARIMIZ s, genelde reelpolitik kar alglamalarna gre belirlenmitir. ABDnin Trkiyede demokrasi ve insan haklar konusuna yaklam K Tbaknz: Ramazan iin A P Gzen, mparatorluktan Kresel Aktrle Trkiyenin D Politikas (Ankara: Palme Yaynlar, 2009), 6. Blm.
TELEVZYON
SIRA SZDE NTERNET AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
120
Yeni Muhafazakrlk-Yeni Muhafazakr Politika

Yeni muhafazakrlk, ABDli liberal entelektellerin nclnde souk sava dneminde etkili olmu, Sovyetlerle mcadele zerine younlam olan muhafazakrlkn deiik bir formudur. ABD d politikasnda asl etkili olduu dnem, Souk Sava sonrasnda zellikle (oul) Bakan George W. Bush dnemidir. Yeni muhafazakrlarn etkili olmalarnda rol oynayan temel oluum 1997de kurduklar, Yeni Amerikan Yzyl Projesi (YAYP)dir. YAYP, iki nc yeni Muhafazakr olan William Kristol ve Robert Kagan tarafndan Amerikan Giriim Enstitsnn (The American Enterprise Institute) Washington D.C.deki merkezinde kurulan bir thinktank rgtdr. Bu rgtn mensuplarnn bir ksm Bakan Reagan ve Bakan (Baba) Bush ynetimlerinde grev yapm olan Cumhuriyeti siyaseti ve brokratlar, dier ksm da Amerikan medya ve akademi dnyasndan gelen nl kiilerdir. Bunlar, Reagan ynetiminin uygulad ahin politikay (yani yksek dzeyde silahlanma ve saldrgan d politika, Panama ve Grenadann igali, Orta Amerikada ve Orta Douda kontra gerillalara ve Iraka verilen askeri destek gibi bir d politikay) yeniden uygulamaya koymak istediler. YAYPa ye olan kiilerin birou, (oul) Bush ynetiminde etkili ve belirleyici konumlara gelmilerdir. Aslnda Bush ynetiminin d politikasn, bu ekip belirlemi ve uygulamaya koymutur. Bush ynetiminin iki etkili ismi olan Bakan Yardmcs Dick Cheney ve Savunma Bakan Yardmcs Wolfowitz, 1992de Pentagon iin hazrlam olduklar bir almada, souk sava sonras dnemde ABDnin karlarn gerekletirilmesi iin liderlik rol oynamas ve tek kutuplu bir dnya dzeni kurmas gerektiini ileri srmlerdi. Bunlarn dayand alt varsaym unlardr: 1. ABD, tehlikeli bir dnyada yaamaktadr. 2. Dnya politikasnn ana gndemi ve aktrleri globalleme ve devlet-d aktrler deil, ahsi karlar olan ulus-devletler ve devletler aras ilikilerdir. 3. Asker g, temel g unsurudur ve ABD, sahip olduu askeri gc gerekirse tek yanl olarak kullanarak dier lkelere liderlik etmelidir. 4. ok tarafl uluslararas kurumlar ve anlamalar, ABD karlar asndan ne nemlidir ne de gereklidir. Bu kurum ve anlamalar, ABDnin karlarna uyduu mddete iyidir 5. ABD, esiz bir sper gtr ve dier lkeler de onu yle grmektedirler. ABD, bilardo masasndaki en byk toptur, istedii yerde ve zamanda dier toplar harekete geirme yeteneine sahiptir. 6. ABD, sahip olduu olaanst byk asker, ekonomik ve siyasi gcn aktif bir ekilde kullanarak dnyann kritik alanlarnda demokrasinin gelimesi iin mdahalelerde bulunarak dnyay yeniden dizayn etmelidir. YAYPn 3 Haziran 1997 tarihli lkeler Beyannamesi (Statement of Principles), Clinton ynetiminin d ve savunma politikasn babo olmakla eletirmi, bu durumu deitirmek iin Amerikann global liderliini gerekletirecek bir d politika benimsemesi gerektiini savunmutur. lkeler Beyannamesine gre, ABDnin global liderliini gerekletirmek iin ynetimlerin drt ana misyona sahip olmas gerekir. 1. Savunma harcamalar nemli lde artrlmal. 2. ABDnin demokratik mttefikleriyle olan balar glendirilirken ABDnin karlarna ve deerlerine dman olan rejimlere kar mcadele edilmeli. 3. Darda siyasi ve ekonomik zgrlk mcadelesi artrlmal, demokrasinin yaylmas iin allmal.
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P 4. nite - ABD D Politikas Yaklamlar
K T A P
121
4. ABDnin gvenliine, zenginliine ve ilkelerine uyumlu bir uluslararas dTELEVZYON zeninin kurulmas ve genilemesi srecinde Amerikann byk bir rolnn ve sorumluluunun olduu kabul edilmeli. www.newamericancentury.org/statementofprinciples.htm.
NTERNET
TELEVZYON
NTERNET
YAYPn ideolojisini aklayan nemli bir baka belge, Eyll 2000 tarihli Amerikan Savunmasn Yeniden na Etmek: Yeni bir Yzyl iin Stratejiler, Kuvvetler ve Kaynaklar balkl rapordur. Bu rapora gre sahip olduu stn asker g, global teknolojik liderlik ve dnyann en byk ekonomisi ile dnyann tek spergc olan ABDnin ana stratejisi, sahip olduu bu avantajl gc ve pozisyonu korumak ve bunu mmkn olduunca ileri bir dzeye tamak olmaldr. Bu amala: 1. ABD silahl kuvvetleri yeni atlmlar yapmal ve yeni misyonlar yrtmelidir. Ayn anda birden fazla byk sava yapabilecek ve kazanabilecek yeterlilikte vurucu gce, dnyann her yerinde BMden ziyade ABDnin liderliinde polisiye grevler ifa edecek kuvvetlere sahip olmaldr. 2. ABDnin sperg statsnn grnr ve anlalr hle gelebilmesi iin Amerikan kuvvetleri dnyann kritik blgelerinde var olmal, konulandrma sleri ya da ileri hareket sleri a kurulmaldr. 3. ABD, Basra Krfezi blgesinde srekli bir varla ve role sahip olmaldr. Bu balamda, Iraka kar bir savan yaplmas gerekir. Uzun vadede, ran da SIRA SZDE Irak kadar ABDnin Krfezdeki karlarna kar bir tehdit oluturabilir. 4. Yarnn tehditlerine kar hazrlk yapmamak, bugn mevcut olan Pax AmeDNELM ricana dzeninin sona ermesine yol aacaktr. Raporda ortaya konulan hedeflerin gereklemesinin ve ABD ynetimlerince hayata geirilmesinin kolay olmad/olmayaca da itiraf ediliyor. RZira, bylesine S O U byk apl bir ekonomik harcama ve global d politikann maliyetlerini, gerek ynetimlere gerek Kongre yelerine ve gerekse Amerikan toplumuna anlatabilDKKAT mek ve onlar bu ynde ikna edebilmek kolay olmayacaktr. Gerekten hem Bakan Clinton ve hem de Bakan Bush (ilk dokuz aynda) bu yndeki bask ve isteklere kar durmu, YAYP mensuplarnn bu belgelerdeki taleplerini grmezden SIRA SZDE gelmilerdir. Bu durumun farknda olan YAYP raporu, byle bir projenin uygulamaya geebilmesi iin ABD kamuoyunu ve yneticilerini ok edecek byk bir AMALARIMIZ trajik olayn olmas gerektiini yazmtr: yle bir olay ki ...felaket ieren ve katalizr rol oynayacak bir facia- yeni Pearl Harbor gibi. 11 Eyll 2001de Washington DC ve New Yorktaki hedeflere yaplan terr saldrlar, Bush ynetimi ve K T A P YAYP yeleri iin yeni Pearl Harbour olmutur. Her ne kadar Bush ynetimi ve YAYP mensuplar, bu raporda belirtilen hedefleri gerekletirmek ynnde daha nceden baz admlar atmaya almlarsa da bu admlar 11 Eyll olayndan sonTELEVZYON ra daha da hzlanm ve glenmitir. Bu hedeflerin banda da Afganistan ve Iraka kar asker operasyon sreleri geliyordu. http://www.newamericancentury.org/RebuildingAmericasDefenses.pdf,Ts.51.E T N ERN Bakan Bush ve yeni muhafazakrlarn ABD d politikasna damga vurmalar 11 Eyll sonrasnda gerekleti. 11 Eyll olay, yukardaki ilkeler ve dnceleri hayata geirmek iin bir frsat veya katalizr rol oynamtr. Yeni muhafazakrlar, 11 Eyll olaylarnn hemen arkasndan, Bakan Bush zerinde bask uygulayarak
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
122
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
projeyi hayata geirmesini saladlar. Aynen Bakan Clintona 26 Ocak 1998de yazdklar gibi, 11 Eyll saldrlarndan dokuz gn sonra (20 Eyll 2001de) Bakan SIRA SZDE Busha da 11 Eyll sonras gelimelerle ilgili tavsiyelerini ieren bir mektup yazdlar. Bu mektupta dile getirilen noktalar unlard: D Bush, 1. Bakan N E L M dnyann neresinde olursa olsun, dallar ve kkleri nerede ele geirilirse geirilsin, terre kar mcadeleye devam etmelidir. S O R 2. 21.yzylnUbu ilk savanda aadaki admlardan oluacak ekilde kapsaml bir strateji izlenmesi gerekir: 2a. Usame Bin Ladin yakalanmal veya ldrlmeli ve ebekesi yok edilmeDKKAT li. Bu amala Afganistana kar asker mdahale yaplmaldr. 2b. Saddam Hseyin, dnyadaki belli bal terristlerden biridir. Deliller, SIRA SZDE Irakn terr saldrsyla dorudan balantsnn kurulmas iin yeterli olmasa bile, ABDnin izleyecei strateji, Saddam Hseyini iktidardan uzaklatrmay iermelidir. Bu amala ABD, Saddam Hseyin muhalifleAMALARIMIZ rine kapsaml bir asker ve mali destek vermelidir. 3. ABD, Hizbullah ve ona destek veren Suriye ve rana kar da savamaldr. K T A P 4. srail, Amerikann zellikle Orta Doudaki uluslararas terrizme kar en gl mttefikidir. Bu nedenle ABD, bu karde demokrasiye ve onun terrizme kar savana tam destek vermelidir. 5. Bu T E L E V Z Y Ogerekletirmek amacyla ABD savunma btesi ve harcamalaamalar N r artrlmaldr. http://www.newamericancentury.org/Bushletter.htm. NTERNET Bush ynetimi, yeni muhafazakr ilkeleri hayata geirmek amacyla uluslararas hukuk asndan ok tartmal bir gvenlik stratejisi gelitirdi: nleyici Darbe/Sava (Preventive Strike/War). Bush Doktrini olarak da bilinen bu stratejiye gre, ABD, kendine potansiyel tehdit olarak grd bir lkeden gelebilecek potansiyel bir tehlikeyi nlemek iin henz saldr olmadan nce tehdit oluturan lkeye nleyici saldrda bulunmal ya da sava amaldr. Bu erevede, ABD ve yeni muhafazakrlar, terre kar sava (war on terror) erevesinde (baz) slam lkelerini potansiyel terr tehdidi olarak tayin ettiler. nce El Kaide ve Taliban ortadan kaldrmak amacyla Afganistan igal edildi. Bu igal daha sona ermeden, Bakan Bushun er geni olarak tanmlad Irak, ran ve Kuzey Korenin de ayn ekilde igal edilmesi planland. Bakan Bush, terre kar sava politikasn uygulamak amacyla tm lkelerin kendisini desteklemesini istemi ve liderliini kabul etmelerini beklemitir. Bu isteini kabul etmeyen lkeleri ise ya bizimlesiniz ya da terrle eklinde tehdit ederek onlar zerinde bask uygulamtr. Bakan Bush bu amala, 2002nin bandan itibaren Irak igal etmek zere harekete gemitir. gale meruiyet kazandrmak iin Irakta kitlesel imha silahlarnn olduunu, Saddam Hseyinin El Kaideye destek verdiini ve Iraka demokrasinin yerlemesi gerektiini iddia etmi, bu iddialarna destek almak iin BM Gvenlik Konseyinden bir karar kartmak istemitir. BM Gvenlik Konseyinde yaplan mzakerelerde iddialarn ispat etmeye alm ancak zellikle Fransa, Rusya ve ini ikna edemedii iin karar tasars veto edilmitir. Gvenlik Konseyi lkeleri dnda Avrupa ve Orta Doudaki lkelerin ou ABDnin Irak igaline kar kmtr. Bakan Bush ve yeni muhafaza-
NTERNET
DNELM S O R U
4. nite - ABD D Politikas Yaklamlar DKKAT
DNELM S O R U
DKKAT
123
krlar, tm itirazlara ramen Irak tektarafl olarak igal etmitir. Bu srete ABDyi SIRA SZDE destekleyen lkeler de olmutur elbette: rnein Avrupa Birliine yeni ye olan Dou Avrupa lkeleri, spanya, talya ve Avustralya gibi baz lkeler. Ancak bu destekler, igale meruiyet salayamad gibi, oktarafllkAMALARIMIZ da olutukamuflaj ramamtr. Ramazan Gzen, ABDnin Irak Sava: Yeni Muhafazakr / Demokratik A P K T Emperyalist Bir Proje, Mehmet ahin ve Mesut Tatekin (der.), II. Krfez Sava (Ankara: Platin, 2006), s.29-66.
TELEVZYON
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Bakan George W. Bush ve yeni muhafazakrlarn hangi nedenlerle Realist veya dealist SIRA SZDE olarak kabul edilemeyeceini aklaynz.
N T E R N L TM DNEE
S O R U
SIRA SZDE
NE E M DN T E R N L T
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
124
zet
AM A
Devlet, kltr ve d politika arasndaki ilikiyi tanmlamak Devletlerin d politikalarnn nasl ve niin olutuu konusunda geni bir literatr ve derin bir tartma vardr. nac (Konstrktivist) teori bu tartmaya, d politika oluumunda sosyal ve kltrel deerler ile liderlerin kimlikleri ve fikirlerinin de etkisinin ve rolnn olduunu iddia ederek katk yapt. Buna gre, d politikann oluumunda ilgili devletin iinde bulunduu ulusal ve uluslararas sosyal ve kltrel evrenin nemli bir rol vardr. Dolaysyla d politika bir sosyal ve kltrel ina sreci olup ilgili karar alclarn ait olduklar sosyal kimliklerin ve sahip olduklar fikirlerin etkisi altnda oluur veya belirlenir. ABD d politikasnn kltrel temellerini analiz etmek ABDnin kurulu ve geliim zellikleri nedeniyle, ABD d politikas Avrupa modernizminin ve tecrbesinin uzants olan bir dizi sosyal ve kltrel deerlerler zerine ina edilmitir. Bu temeller arasnda en nemlileri Avrupa Aydnlanmas, liberalizmi ve Pritenlii olup bunlara Amerikaya zg jeopolitik, siyasal, anayasal ve (din ve siyasi anlamda) misyonerlik ruhu eklenince ortaya yeni bir lke ve d politika anlay kmtr. Bu anlayn en belirgin zellikleri zgven, Amerikan istisnacl, Kutsal Misyon ve dnyay kendi deerleriyle ekillendirme ve ve ynlendirme hedefidir. Dolaysyla, somut olarak, ABD d politikas kendine zg demokrasi, zgrlk, piyasa ekonomisi gibi deerleri yaymaya alrken ayn zamanda dierleri zerinde hegemonya, bask ve hatta emperyalizm uygulamaktadr.
AM A
AM A
ABD d politikas ilkeleri ve ikilemlerini aklamak ABDnin karlarn gerekletirmek iin oluturduu d politika belirli ilkeler erevesinde yrtlr ki bylece hedefler gereklemi olsun. Ancak ABD d politikasna klavuzluk eden birden fazla ilke vardr. Ksmen ABD tecrbesinden ksmen de ABD deerlerinden gelien bu ilkeler, z itibaryla birbiriyle eliki iindedir. Bu eliki ABD iin ikilemler oluturmaktadr. Bunlardan en nemlileri unlardr: Yalnzclk - Yaylmaclk/Angajman ikilemi, Moralizm - karclk ikilemi, Pragmatizm - Tutarllk ikilemi, oktarafllk Tektarafllk kilemi ve zgrlk Savunuculuu Statkoculuk - Emperyalizm ikilemleri. ABD d politikas bu ikilemler aras diyalektik zerinden olumakta ve uygulanmaktadr. Bazen yaln olarak biri, bazen birden fazlas ayn zamanda karma olarak uygulanabilmektedir. ABD d politikas teorilerini deerlendirmek ABD d politikasnn dayand genel ereveler ya da teorik zeminler vardr. ABDnin dnyaya bakn ve dier lkelere dnk tutumunun niteliini belirleyen teorilerden drd ok etkili olmutur. Realizm, dealizm, Liberalizm ve Yeni Muhafazakrlk. Realizm, z itibaryla devlet, kar ve g gibi olgularn ncelii ve nemi zerine bir d politika tavsiye ettii iin Realist ABD d politikas da, dier lkelerle ilikilerini bu erevede yrtmtr. zellikle Hans J. Morgenthaunun Siyasal Realizm ilkelerinde belirtilen maddeler, ABD d politikasna nemli lde ekil vermitir. Buna gre, ABDnin Sovyetler Birlii ile ilikileri, uluslararas rgtlere ve hukuka yaklam, blgesel ve global gelimelere katlm hep ABD karlarn gelitirmek, gcn artrmak ve etki alann yaymak amacyla gereklemitir. ABD bu srete gerektiinde Makyavelci yani Hedefe varmak iin her yol mbahtr. anlayn benimsemitir.
A M A
125
Kendimizi Snayalm
1. D politika - kltr ilikisi iin aadakilerden hangisi sylenemez? a. D politika lkenin gelenek ve greneklerinden etkilenir. b. D politikada lkenin kltrel deerleri etkilidir. c. D politika lkenin sahip ve ait olduu kltrel birikime dayanr. d. D politika bir kltrel faaliyettir. e. D politikada sosyal, din, tarih ve corafi faktrler nemli bir rol oynar. 2. Amerikan stisnaclnn temel nedeni nedir? a. Amerikan liberalizmi b. Amerikan anayasas c. Amerikan jeopolitii d. Amerikallarn din anlay e. Amerikan zgveni 3. Aadakilerden hangisi Amerikan d politikasnda dorudan dinin etkisini gstermez? a. Puritenizm b. Amerikan tikad c. Evanjelizm d. Kutsal Misyon e. Misyonerlik 4. Ahistoricism kavram ABD asndan ne anlam ifade eder? a. ABDnin dmanlar yoktur. b. ABD ulus-devlet tecrbesi nemlidir. c. ABDnin tarihi gemii ksadr. d. ABD iin tarih ok nemlidir. e. ABDde tarih almalar gelimitir. 5. John J Mearsheimere gre aadakilerden hangisi Amerikanllarn zelliklerinden biri deildir? a. yimserdirler. b. Kt devletlerle mcadele ederler. c. ki yzl hareket edebilirler. d. Daima demokrasi ve bar yanlsdrlar. e. G mcadelesi yaparlar. 6. Aadakilerden hangisi ABD d politikasndaki ikilemlerden bir deildir? a. Statkoculuk - Tutarllk b. Yalnzclk - Yaylmaclk c. Moralizm - karclk d. oktarafllk - Tektarafllk e. zgrlk Savunuculuu - Emperyalizm 7. oktarafllk - Tektarafllk ikilemiyle ilgili olarak aadakilerden hangisi dorudur? a. ABD, uluslararas sorunlara daima tarafsz kalr. b. ABD, uluslararas sorunlarn zmnde tek bana hareket etmektedir. c. ABDnin oktarafll tercih etmesi ABD karlarnn aleyhinedir. d. ABD, uluslararas evre sorunlarnda ibirliine ok nem verir. e. ABDnin Milletler Cemiyetine yelii oktarafllk rneidir. 8. Hans J. Morgenthaunun teorisinin ABD d politikas bakmndan temel zellii nedir? a. ABD d politika yapclarna uluslararas ilikiler teorisi ile ilgili tavsiyeler sunmutur. b. ABD d politikasnn Makyavelci olmasnn riskli olduunu savunmutur. c. ABD d politikasnn ncelikli tercihinin g ve kar olmas gerektiini iddia etmitir. d. Birlemi Milletlerin ABD iin ok nemli bir rgt olduunu belirtmitir. e. ABDnin insan haklarnn korunmas konusunda gayretli olmas gerektiini dnmtr. 9. ABD d politikas asndan dealizm ile Liberalizm arasndaki fark nedir? a. ABDnin uluslararas savalara katlm konusundaki grleri. b. nsan haklar konusundaki hassasiyetleri. c. Ekonomik i birliine verdikleri nem. d. Uluslararas bara verdikleri destek. e. ABDnin yalnzclk ilkesine taraftar olmalar. 10. Yeni Muhafazakrlar iin aadakilerden hangisi dorudur? a. ABD d politikas iin her zaman ok nemli bir teorik yaklam olmutur. b. ABDnin uluslararas bar ve i birliine nclk etmesi gerektiini savunurlar. c. En nemli yesi Bakan George W. Bushtur. d. Liberal dnceye sk skya destek verirler. e. Souk sava sonrasnda etkili olmutur.
126
Okuma Paras
Aadaki alntlar, ABD karar alclarnn kendi kltrleri ve deerleri asndan dnyaya nasl baktklarn, neler yapmaya altklarn ve bylece hangi ilkeler ve teorilere dayandklarn gstermek iin konulmutur. Bu alntlarda daha ok Yaylmaclk/Angajman, Moralizm, Liberalizmin etkisi grlmekte ise de, dier ilkelerin ve teorilerin gl izleri vardr. Bu nedenle alntlar, aslnda tm ilke ve teorilerin deien oranlarda da olsa e zamanl ve karma bir ekilde ABD d politikasnda geerli olduunu gstermektedir. Amerikan Enternasyonalizmi, Colin L. Powell, ABD Dileri Bakan, 2001-2005. Vatandalarnn ve ideallerinin yeryzndeki tm milletlere ulamas Amerikann hem gururu hem de armaandr. Evrensel zgrlk, eitlik ve refah ryasndan yola karak farkl kltrlerin, fikrin, bak asnn ve yetenein bir arada yorulduu bir lke haline gelmemiz, bize kuvvetli olmay srdrmemizi salayan zengin bir eitlilik bahetmitir. Bu gten doan byk sorumluluk ve arzu sayesinde uluslararas toplum ile srekli etkileim grevini stlenmi bulunuyoruz. unu sylemekten gurur duyuyoruz: Amerikan tarz; dnyadaki zgrl, demokrasiyi, serbest ticareti ve gelimeyi desteklemektir. Bugne kadar ok ac ekmi insanlara gvenlik salamaktr. Birlikte daha bar bir gelecee ve daha ok refaha ulamak iin dier uluslara esin kayna olmak ve onlardan esinlenmektir. Btn bunlar sadece szcklerde kalacak deildir; Amerikallar tm bu hayalleri geree dntrmeye kararldrlar. Uluslar ve hkmetler arasndaki farkllklar kanlmazdr. Ama bu farkllklar Amerikan tekyanll ve dlanml ile eit saylmamaldr. Deneyimlerimiz ve ilgi alanlarmz bizim bazen baz eyleri daha deiik bir ekilde grmemize neden olabilir. Kendi amzdan, ana prensiplerimizden dn vermemizi gerektireceine inandmz herhangi bir fikir birliine katlmamay yeleyebiliriz. Ayn ekilde, baka uluslarn da kendi temel prensiplerinden dn vermelerini gerektirecek bir fikir birliine katlmalarn beklemeyiz. Bir konu hakknda kesin ve gl hisler duyuyorsak en nde yer alrz. Bununla beraber, A.B.D. her zaman uluslararas anlamay salamay amalar ve bunun da en iyi kant A.B.D.nin tm dnyada ve btn ktalarda mttefikleri ve ortaklar ile gerekletirdii youn ibirliidir.... Amerikan Enternasyonalizmi: zgrlk, Demokrasi ve Gelimeyi Desteklemek, Kim R. Holmes, Uluslararas Organizasyon lerinden Sorumlu Dileri Bakan Yardmcs, 2001-2005 Bar, refah ve zgrlk - bu temel ilkeler Amerikan enternasyonalizmi denilen benzersiz d ilikiler politikasnn ilerliini salar. Biz Amerikallarn geleneksel olarak temel ilkelerden hareketle konuma zgrln, seme hakkn, din zgrln ve zgr basn desteklemesi, sklkla diktatr ve ideologlar rahatsz etmektedir. zgr olmayan toplumlarn liderlerinin aksine biz inanyoruz ki, ekonomik ve siyasal zgrlk, insan haklar ve frsatlar sadece seilen elit bir zmreye sunulacak ayrcalklar olmamaldr; bunlar her kadnn ve erkein hakk olarak korunmal ve desteklenmelidir. Bakan Bush, West Pointde 2002 mezunlarna yapt konumada Amerikan enternasyonalizmini yle anlatmtr: Milletimizin amalar her zaman savunmamzdan daha nde gelmitir. Adil ve zgrl savunan bir bar iin daima savamaya hazrz. Bar savunmak iin terristlerle ve zalimlerle savaacaz. Bar korumak iin byk gler arasnda fevkalade ilikiler gelitireceiz. Ve her ktada zgr ve ak toplumlar olumasn destekleyerek bar yaygnlatracaz. Bu adil bar gerekletirmek Amerikann grevidir. Amerikallar bu olaanst grevi anlyorlar. te bundan dolay Bakana terrizm ile savamas, Afgan halkn Talibandan ve Irakllar Saddam Hseyinin rktc rejiminden kurtarmas iin byle gl bir destek veriliyor. Bugnk Amerikan deerleri, Amerikann 2. Dnya Savan kazanmasn salayan azmi ve savatan perian km milletini yeniden yaplandrmaya kendini adamas ile ayn dorultudadr. Ayn deerler Souk Sava sresince de bizim gayretlerimize rehber olmutur. Tm insanlarn zgr olmasna dair iimizde var olan istek, bize zaman, yetenek ve yaam bakmndan ok ey kazandrmtr. Amerika ounlukla baarl olmutur. Henry Kissingerin Ulusal Gvenlik Danman grevinde iken syledii gibi, Bir d ilikiler politikas, dahiyane bile olsa, sadece bir ka kiinin kafasnda ekillenmi ama hi kimsenin yreinde yer almamsa, o politikann baarl olmasna olanak yoktur. Amerikan enternasyonalizminin baarl olmasnn nedeni, onu oluturan deer ve ilkelerin zaten milyonlarn yreinde yer almasndandr. Bu deerler sadece Amerikaya zg olmayp ayn zamanda global ve evrensel deerlerdir. Bu deerler belirli kltrel normlar dayatmazlar, bunun yerine her topluma uyacak aralar ve zgrlk erevesinde,
127
o toplumun kltrne, etnik karakterine ve dini inanlarna gre ekillenirler. Tarih gstermitir ki, en kuvvetli, en dengeli, hogrl ve mreffeh lkeler, her zaman evrensel insan haklarna, hukuk dzenine ve demokrasiye sayg gsterenlerdir. nsan haklarnn ve temel zgrlklerin desteklenmesi uluslararas toplumun her yesinin ulusal kar kapsamndadr, zira bar koruyabilen, ekonomik gelimeyi salayan, uluslararas terrizm ve su ile savaan, insani krizler yaamayan ve global evreyi gelitiren devletler her zaman insan haklarna saygl hkmetler tarafndan ynetilenlerdir. ...Amerika bir yere mdahalede bulunduu zaman, bunu isteksiz olarak yapm ve ancak gerekli olduu kadar orada kalmtr. Biz genelde lkeleri bulduumuzdan daha iyi koullarda brakmaya gayret ederiz. Yardma acilen ihtiyac olanlara, biz her zaman, gerek aleni ve gerekse zel olarak, insani yardmda bulunuruz. Birlemi Milletler sistemi kapsamndaki hareketlerimiz de bu hedeflerimizi ve tm dier ilgi konularmz ilerletmek amacn gtmektedir. Birlemi Milletler Gvenlik Konseyi, nsan Haklar Komisyonu, Bar Koruyuculuu veya dier zel konular erevesinde, hangi kapsamda olursa olsun, Birlemi Milletlerin almalarnn daha etkili olmas iin gayret gsteririz. Bizim temel ilkelerimiz ve deerlerimiz sadece hkmetimizin uygulad iki ynl ve ok tarafl politikadan deil, ayrca Amerikan vatandalarnn zel sektrde, dini gruplarda, ve sivil toplum rgtleri kapsamnda, dnyada zgrl desteklemek ve frsatlar ne karmak iin verdikleri gnlk abalardan da anlalmaktadr. Bazlar bizim amalarmz phe ile karlasa da, Amerikan enternasyonalizmi bazlar tarafndan bir eletiri kriteri olarak grlse de, bizim ilkelere ve deerlere olan ballmzn boa gitmediinin farkndayz. Amerikan enternasyonalizmi kat bir doktrin deildir; zaman zaman dnyann karlat problemlere acil zm getirmeye alan bir bakann karakterine brnd grlmtr. Bakan Bushun Amerikan enternasyonalizmi gerek ve global terrist tehditlerine, salgn hastalklara, fakirlie ve dier benzeri olaylara bir karlk olduu iin, Amerikallarda yank bulmaktadr. Bu sebeplerle Amerikallar, Bakan Bushun masum insanlar El-Kaide ve dier terristlerin kitle imha silahlarnn penesinden kurtarma, zgrl destekleme, Millenium Challenge Account gibi yeni giriimlerle refah seviyesini ykseltme abalarn, HIV/AIDS gibi lmcl salgn hastalklarla savamak iin Global Fona ve ben-
zeri programlara binlerce dolarlk yatrm vaadini desteklemektedir. Demokratik dealleri ve Uluslararas birliini Gelitirmek, Bir Ik Tutmak: Tm Dnyada Demokrasiyi Glendirmek in Amerikan abas, Paula Dobriansky, Global likilerden Sorumlu Mstear, 2001-2005 ... Amerikan yaam tarz, zgrln garanti edildii demokratik bir hkmet ynetimine dayanmaktadr. A.B.D., demokrasinin vazgeilmezlii ilkesinden hareket ederek dier hkmetlere ve onlarn vatandalarna demokratik gelime asndan her trl yardm yapmaya hazrdr. Bu balamda, A.B.D. hkmeti ve Amerikan vatandalar, aktif bir ekilde tm dnyada demokratik yaplandrmay salamak, yeni kurulan demokrasileri desteklemek ve vatandalarn temel zgrlklerden yoksun brakan hkmetlere yol gstermek iin k tutmaya kararldrlar. Global olarak demokrasinin yaygnlamas sadece szkonusu lkelerin vatandalarna deil dier demokratik lkelere ve uluslararas sisteme de fayda salamaktadr. A.B.D., demokrasilerin global topluluunu geniletmekle ve yeni demokrasilerin domasna yardmc olmakla, bireylerin daha gvenli ve varlkl bir dnyada, daha zgrce yaayp iyi, salkl ve retken yaam koullarna kavuaca inancndadr. Edinilmi deneyimler, demokratik kkenli ynetimlerin; bar, gvenlii, ak pazarlar desteklemekte, insan haklarn ve temel zgrlkleri korumakta, uluslararas su ve terrizme kar savamakta daha gl ortaklar olduklarn bize retmitir. ... Demokratik amalar ve deerler eitli yollardan beslenebilirler. A.B.D. hkmeti, demokrasinin deiik lkelerde farkl etnik, dini ve kltrel tarzlarda olumasn, demokrasinin eitli yzleri olarak tanyp kabul etmektedir. Demokratik ynetimler eitlilik gsterirken, temel unsurlar ve deerleri tutarl ve ayndr. ... A.B.D. hkmeti global demokratik lkeler topluluunu geniletmek ve yeni demokrasileri desteklemek iin baz aralara bavurur. A.B.D. geen yl dnyadaki demokratikleme abalarn desteklemek iin yarglar ve avukatlarn eitimi, sivil toplum rgtlerinin desteklenmesi, gazetecilerin eitimi, siyasi partilerin rgtlenmesi, seimlerin yrtlmesi ve kurumlarn kuvvetlendirilmesi iin $700 milyondan fazla destek vermitir. Desteimiz genellikle iki tarafl olmakla beraber, biz ayn za-
128
manda hem uluslararas hem de ok tarafl bor veren kurulular baznda almaktayz. ok tarafl programlarda, effaflk, sorumluluk, aktif yurttalk ilikisi ve eitimi gibi temel demokratik ilkeleri savunmaktayz. A.B.D. ayn zamanda, sesleri kslm toplumlar adna sesini ykseltmeye de devam etmektedir. Hkmetimiz vatandalarn fikirlerini ifade etme ve dini vecibelerini yerine getirme haklarndan yoksun brakan, kendi ynetimlerini seme zgrl tanmayan rejimlere her zaman kar olmutur. Gerek tek bana ve gerekse Birlemi Milletler nsan Haklar Komisyonu erevesinde, A.B.D. her zaman insan haklarna uluslararas standartlarda sayg duyulmas ilkesinin savunucusu olmutur. Dileri Bakanlnca ylda bir yaynlanan nsan Haklar Uygulamalar Hakknda lke Raporlar, demokrasinin znde yer alan zgrlkleri koruma prensibine ballklar asndan hkmetlerin gsterdii gelimeye k tutmaktadr. Demokrasi iin Ulusal Ba Tekilat (National Endowment Fund for Democracy) gibi, yirmi yldr demokratik ilkeler konusunda dn vermeden almakta olan organizasyonlarn abalar, dnyada demokratik hareketin ilerlemesinde itici bir g salamtr. Hkmetlerin vatandalarna kar duyarl olmad lkelerde, A.B.D. en temel zgrlkler iin sava veren sivil toplum rgtlerine ve eylemcilere destek vermektedir. A.B.D., bu bireylerin istedikleri ekilde ynetilme; aileleri, toplumlar ve lkelerinin gelimesinde sz sahibi olma isteklerini desteklemektedir. Hkmetlerin basksnn ar olarak artt olaand durumlarda ise A.B.D., demokratik deiimi salamak iin ekonomik yaptrmlar, seyahat yasaklar ve zalimlerin sulanmas da dahil olmak zere, eitli bask yntemleri kullanmaya hazrdr. A.B.D.nin Burma askeri rejimine kar olan tavr bunun iyi bir rneidir. Szkonusu demokrasi yanls yntemlerin kullanlmasnda, A.B.D. her zaman dier lkelerin de kendisine katlmasn, bylece blgesel ve global erevede bir destek olumasn amalamaktadr. Dinamik demelerin, ikili ve ok tarafl destek ve eylemlerin yansra, A.B.D.nin dnya apnda demokrasiyi desteklemek ve yaygnlatrmak iin gelitirdii ok sayda giriimleri de bulunmaktadr. Kendine zg bir hareket olan Demokrasiler Topluluu (Community of Democracies) bu giriimlerden biri olup dnyadaki demokratik lkeleri bir araya getirerek, yeni demokrasiler iin geliim ve destek salamay amalar...
Kaynak: A.B.D. D likiler Politikas Gndemi: Amerikan Enternasyonalizmi, A.B.D. Dileri Bakanl Elektronik Dergisi, Cilt 8, Say 1, Austos 2003, http://photos.state.gov/libraries/turkey/231771/PDFs/disiliskiler.pdf Kullanlan Tarih: 11.04.2012.
Kendimizi Snayalm Cevap Anahtar

1. d 2. e 3. b 4. c 5. d 6. a 7. b 8. c 9. b 10. e Yantnz yanl ise Devlet, Kltr ve D Politika konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ABD D Politikasnn Kltrel Temelleri konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ABD D Politikasnn Kltrel Temelleri konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ABD D Politikasnn Kltrel Temelleri konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ABD D Politikasnn Kltrel Temelleri konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ABD D Politikas lkeleri ve kilemleri konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ABD D Politikas lkeleri ve kilemleri konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ABD D Politikas Teorileri konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ABD D Politikas Teorileri konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ABD D Politikas Teorileri konusunu gzden geiriniz.

Sra Sizde 1 Devletlerin d politika oluumunda sosyal ve kltrel deerlerin etkili olduunu vurguladktan sonra bunu ABD d politikas rneinde inceledik. Bu incelemede Amerikallarn Avrupa tecrbesi ve deerleri ile kendilerinin gelitirdii zelliklerin, ABD d politikasna ekil verdiini belirttik. Dolaysyla, ABD kltr ABD d politikasnn oluumunda ok belirleyici bir faktrdr. Bu durum aslnda tm devletler ve d politikalar iin de geerlidir. Baka bir rnek olarak Trkiyenin d politikasnn oluumunda Trkiye kltrn verebiliriz. Trk d politikas, Trkiyenin tarihi, dini, sosyal, kltrel ve geleneksel anlaylar ile deerlerin etkisi altnda oluur. Trkiyenin Osmanl gemiinden gelen zellikleri, Snni slam anlayndan kaynaklanan yaklam, sosyal ve geleneksel dayanmacl modernleme ve Batllama srecinden kazand ilerlemecilik ve
129
modern ulus-devlet siyaseti, Trkiyenin uluslararas politikadaki konumunu ve davranlarn etkilemektedir. Tabii ki bu kadar ok ve farkl kltrel zelliin hepsi ayn anda ne kmamakta, aynen ABD d politika rneinde olduu gibi farkl zamanlarda farkl kltrel geler eklinde rol oynamaktadr. Ama genel olarak bunlarn hepsinin bazen uyumlu bazen uyumsuz bir ekilde sentez olarak Trk d politikasn srekli etkilediini syleyebiliriz. Sra Sizde 2 Elbette ki unsurlarn hepsi de ok nemlidir; farkl teoriler veya anlaylar farkl bir unsuru ne karabilir. Kimileri ABDnin liberal karakterini, kimileri de jeopolitiinin avantajlarn ne karabilir. Kanaatime gre, bu unsurlarn en nemlileri, byk oranda psikolojik yn olan ve birbirini besleyen zgven ve Amerikan istisnacldr. Zira bu iki faktr Amerikallara hem kendi ayaklar zerinde durabilecekleri konusunda psikolojik bir diren kazandrm hem de kendilerinin dier lkelerden veya dnyann geri kalan ksmndan daha stn olduklarna inanmalarn salamtr. Bylece oluan stnlk psikolojisi, birbirini besleyen baarlar elde etmelerine yardmc olmutur. 13 koloni iken, dayanmalar sayesinde bamszlk savan kazanmalar, zgrlk ve i birlii dengesini salayan yeni bir Anayasa yaparak birliklerini glendirmeleri ve hzla ekonomik, asker ve d politika baarlarna imza atmalar, Amerikallarn zgven ve ayrcalk duygusunu artrmtr. Bunun zerine uluslararas ilikilere daha ok katlmaya ve dnya dzenine ekil vermeye cesaret etmilerdir. Sra Sizde 3 Ksaca belirtmek gerekirse, olumludur. Zira ABD d politikas, bu ilkelerinden zamann ve artlarn zelliine gre esnek bir ekilde yararlanabilmektedir. Kendisinin ve/veya uluslararas sistemin iinde bulunduu zorluklarla karlatnda daha mutedil, dengeli, dk dzeyli bir d politika tercih etmekte, rahatlama ile karlatnda ise daha aktif, etkileyici ve st dzeyli bir d politika izlemektedir. Bylece, uluslararas sorunlardan kendini koruyarak veya uluslararas imkanlardan yararlanarak gcn, karlarn ve konumunu gelitirebilmitir. Dolaysyla, ABDnin ok sayda ve birbiriyle elien ilkelerinin olmas, ABD d politikasna hareket ve manevra alann geniletici bir katk yapmtr. Bu da ABDnin dnya politikasnda daha etkili olmasna yardmc olmutur. Elbette ABD d politika baarlar sa-
dece ilkelerle snrlanamaz ama ilkeler d politikann oluum ve uygulanmasna klavuzluk etmektedir. Sra Sizde 4 Bakan George W.Bushu ve Yeni Muhafazakrlar, liberal veya realist kategori iine dahil etmek mmkn deildir. Elbette, Bush ve Yeni Muhafazakrlar, liberal ve realist teorinin argmanlarna veya varsaymlarna uygun zellikler tamaktadrlar. rnein demokrasi, insan haklar ve piyasa ekonomisi gibi deerleri savunduklar iin liberal; kar, g, askeri kapasite ve hegemonya gibi kavramlar kullandklar iin realist grnrler. Hatta bu iki ekoln retoriini gl ve yaygn bir ekilde kullanrlar. Ancak Bush ve Yeni Muhafazakarlar, ne tam liberal ne de tam realisttirler. Liberal olarak kabul edilemezler; nk uluslararas ibirliini ve konsenss, uluslararas rgtlerin ve hukukun roln, barn ve insani deerlerin nemini gzard ve hatta reddederler. Daha nemlisi, zgrlk, demokrasi, insan haklar ve piyasa ekonomisi gibi deerleri, ABDnin emperyal g karlarn artrmak amacyla kullanmalar, liberal deerlere olan saygy da sarsmtr. Yani liberalizme zarar vermilerdir. Dier yandan, realist olarak da kabul edilemezler nk baka lkelerde rejim deitirmek, iilerine mdahale etmek ve devletlerin iilerini dzenleyerek uluslararas ilikilere ekil vermeye almak, Realist okulun argmanlarna ve ilkelerine uygun deildir. Ayrca bir devletin, tabii ki ABDnin, bu tr bir politika uygulamas, ABDyi ideolojik maceralara itmi, zora sokmu, ABDnin karlarn ve gcn riske atmtr. Bu ise hibir ekilde ABDnin karlarna uygun deildir. Sonu olarak, Bush ve Yeni Muhafazakrlar, sadece liberal veya realist deil, ancak liberal ve realist okullarn deerlerinden oluan eklektik bir ekol olduu iddia edilebilir.
130
Ambrose, Stephen E. (1988). Rise to Globalism: American Foreign Policy since 1938, New York: Punguin, 5.Gzden Geirilmi Bask. Fukuyama, Francis (1992), The End of History and the Last Man, New York: Avon Books. Gzen, Ramazan (2006). ABDnin Irak Sava: Yeni Muhafazakar / Demokratik Emperyalist Bir Proje, Mehmet ahin ve Mesut Tatekin (der.), II. Krfez Sava, Ankara: Platin, s.29-66. Gzen, Ramazan (2007). ABDnin mparatorluk Paradigmas ve Hamleleri: Yanl Hesap Badattan Dner (mi?), Mmtazer Trkne (der.), Siyasi, Tarihi, Dini ve Kltrel Boyutlaryla slam ve iddet, stanbul: Ufuk Kitap, s.157-188. Gzen, Ramazan (2009). mparatorluktan Kresel Aktrle Trkiyenin D Politikas, Ankara: Palme Yaynlar, 6. Blm. Huntington, Samuel P. (1982). American Values versus American Institutions, Political Science Quarterly, Vol. 97, No.1, (Spring 1982), s.1-37. Huntington, Samuel P. (1996). The Clash of Civilizations and the Remaking of the World Order, New York, Simon & Schuster. Leffler, Melvyn P. ve Jeffrey W.Legro (der.) (2008). To Lead the World: American Strategy afrer the Bush Doctrine, Oxford: Oxford University Press. Kegley, Charlers W., ve Eugene R. Wittkopf (1991). American Foreign Policy: Pattern and Process, New York: St.Martins Press, 4.Bask. Malone, David M. ve Yuen Foong Khong (der.) (2003). Unilateralism and U.S.Foreign Policy, Boulder, CO: Lynne Rienner Publications. Mearsheimer, John J. (2001). The Tragedy of Great Power Politics, New York: W.W.Norton & Company. Morgenthau Hans J. (1978). Politics Smong Nations: The Struggle for Power and Peace, New York: Alfred A. Knopf, 5.Bask. Mountjoy, Shane (2009). Manifest Destiny: Westward Expansion, New York: Infobase Publishing. Papp, Daniel S., Loch K. Johnson, John E. Endicott (2005). American Foreign Policy: History, Politics, and Policy, New York: Pearson Longman. Snow, Donald M. ve Eugene Brown (1994). Puzzle Places and Foggy Bottom: US Foreign and Defense Policy Making in the 1990s, New York: St.Martins Press. Snow, Donald M. ve Eugene Brown (2000). United States Foreign Policy: Politics Beyond the Waters Edge (Boston MA: Bedford/St.Martins, 2. Bask. Smer, Gltekin (2008). Amerikan D Politikasnn Kkenleri ve Amerikan D Politika Kltr, Uluslararas likiler, Cilt 5, Say 19, (Gz 2008), s.119144.
5
Amalarmz

AMERKAN DI POLTKASI
Bu niteyi tamamladktan sonra; Transatlantik ilikilerin eitli boyutlarn tanmlayabilecek, Transatlantik ilikilerde savunma ve gvenlik boyutunun neden daha nemli olduunu aklayabilecek, Transatlantik ilikilerin Souk Sava dneminde btn zorluklarna ramen neden daha sorunsuz olduunu ifade edebilecek, Transatlantik ilikilerde Trkiyenin yerini tartabilecek, Transatlantik ilikilerin 1990l yllarda neden daha sorunlu olmaya baladn ve bunda etkili olan faktrlerin neler olduunu aklayabilecek, Transatlantik ilikilerde ABD Bakan Bushun politikalarnn neden olumsuz sonular ortaya kardn aklayabilecek, ABDnin Transatlantik ilikilere baknn Obamann bakanl dneminde neden daha olumlu olmaya baladn aklayabilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Transatlantik likiler NATO NATOnun Dnm Avrupa Birlii Souk Sava Yeni Muhafazakarlk Kysal Dengeleme Stratejisi Kapsayc Gvenlik
indekiler
TRANSATLANTK LKLER TANIMLAMAK SOUK SAVA DNEMNDE ABDNN TRANSATLANTK POLTKASI NATO, AB VE TRKYE 1990LI YILLARDA ABD DI POLTKASINDA TRANSATLANTIK LKLER BAKAN BUSH VE ABDNN TRANSATLANTK POLTKASI BAKAN OBAMA DNEMNDE ABDNN TARNSATLANTK LKLER
ABDnin Transatlantik Politikas
ABDnin Transatlantik Politikas

TRANSATLANTK LKLER TANIMLAMAK
Bu nitede Amerika Birleik Devletleri (ABD) ile Avrupal mtefikleri arasndaki ilikileri ABDnin bak asndan incelemeye alacaz. Literatrde Transatlantik ilikiler olarak da adlandrlan bu ilikilerin ekonomik, sosyo-kltrel ve gvenlik/d politika olmak zere eitli boyutlar vardr. Transatlantik ilikiler hem ABD ile Avrupal devletler arasndaki ikili ilikileri hem de ABD ile Avrupal devletlerin kurduklar uluslararas rgtler arasndaki ilikileri kapsamaktadr. Biz bu nitede ABD ile Avrupal mttefikleri arasndaki ilikileri NATO erevesinde incelemeye alacaz. Son yllarda Transatlantik ilikileri ABD ile Avrupa Birlii (AB) arasndaki ilikiler eklinde tanmlamak isteyenler artmtr. Bunda etkili olan en nemli sebep, AB yesi lkelerin kendi aralarndaki entegrasyon srecini Souk Savan sona ermesinden bu yana hzlandrmalardr. Birok alanda tek sesli hareket etmeye gayret eden AB yesi lkeler, ABD karsnda daha avantajl bir konumda bulunmak iin Transatlantik ilikileri ABD ile AB arasndaki ilikiler olarak tanmlamak isemektedirler. Bu yndeki abalara ramen, AB yesi lkelerin, aralarndaki farkllklar ap d, savunma ve gvenlik politikas alanlarnda ortak hareket etmeyi hl tam anlamyla baaramadklar grlmektedir. Dier taraftan, ABDnin Transatlantik ilikilerin en nemli zemininin NATO olduu konusundaki srar NATOnun ncelikli konumunu pekitirmektedir. Birok gzlemci, Transatlantik ilikileri hl NATO bnyesinde ABD ile Avrupa ktasndaki mttefikleri arasndaki ilikiler olarak tanmlamaktadr. Transatlantik ilikilerin salaml, ABD ile Avrupa ktasndaki mttefikleri arasnda ortak bir Bat cemiyetinin var olduu ynndeki algy kuvvetlendirecektir. Bu balamda bu nitenin amalarndan biri Souk Sava ve Souk Sava sonras dnemleri karlatrarak NATOnun ortak bir Bat cemiyetini temsil etme konusundaki baarsn tartmaktr. NATOnun misyonunun ne olmas gerektii konusunda son yirmi yldr yaplmakta olan tartmalar, NATOnun bu konuda ok da baarl olamadn gstermektedir. Transatlantik ilikiler, Trkiye ile Bat ve Batl aktrlerle kresel sistemin dier aktrleri arasndaki ilikiler, rnein Rusya ve in balamnda da nemlidir. ABD ile Avrupa ktasndaki mttefikleri arasndaki ilikiler, ABDnin Trkiyenin AB yeliine verdii destein Avrupal bakentlerde nasl alglandn etkilemektedir. ABDnin Trkiyenin AB yeliine verdii destein, Trkiyenin AB yelik yolun-
Avrupa Birlii: Alt Bat Avrupal devletin (Bat Almanya, Fransa, talya, Belika, Hollanda ve Lksemburg) 1957 ylnda Avrupa Ekonomik Topluluu adyla kurduklar rgt, 1992de Maastricht Anlamasyla Arupa Birlii (AB) adn almtr. Amac yeleri arasnda birok alanda ileri dzeyde entegrasyon kurmaktr. NATO: 1949 senesinde Kuzey Amerika ktasnda yer alan ABD ve Kanadayla bat Avrupada yer alan devletlerin kurduklar, temel amac Sovyetler Birliinden kaynaklanan gvenlik tehdidinin caydrlmas olan ortak savunma rgtdr. rgt ierisinde yelerden herhangi birine yaplacak silahl bir saldr dier yelerin hepsine yaplm addedilir.
134
daki reformlar gerekletirme hevesini ve kapasitesini yakndan etkiledii de bilinmektedir. Bu nitenin bir amac da Transatlantik ilikiler balamnda Trkiyenin batl aktrlerle olan ilikilerini ana hatlaryla tartmaktr. Ekonomik adan bakldnda ABD ve Avrupal mttefikleri birbirlerinin en byk ticaret ortaklardr. ki taraf arasndaki karlkl ekonomik bamllk, taraflarn baka aktrlerle olan ekonomik bamllklarndan ok daha fazladr. 1929 dnya ekonomik buhran ve 2008 ylnda balayan ve halen devam etmekte olan ekonomik krizin gsterdii gibi, taraflardan birinde ortaya kabilecek ekonomik bir kriz annda dierinin ekonomisinde ciddi yapsal sorunlara yol amaktadr. ki taraf arasnda yakn ekonomik ilikilerin kurulmasnda taraflarn benzer ekonomik kalknma modelleri ve stratrejileri benimsemeleri etkili olmutur. Her iki taraf da serbest piyasa ekonomisinin temel prensiplerine inanmakta, ak ticaret anlayn benimsemekte ve devletin ekonomideki roln ekonomik aktrler arasndaki ilikilerin dzenlenmesiyle snrlandrmaktadr. Bu durum, taraflarn ekonominin genel prensipleri balamnda her konuda benzer dndkleri anlamna gelmemektedir. Birok gzlemciye gre, AB lkelerinde uygulanan liberal ekonomi modeli, devletin sosyal fonksiyonlarn daha fazla nemsemektedir. Refah devleti olarak tanmlanan bu modele gre, devletler vatandalar arasnda ulusal gelirin daha adil blm iin aba gstermelidirler. Salk, eitim ve ulatrma gibi vatandalarn temel ihtiyalarnn karlanmasnda piyasa tek belirleyeci olmamal ve devletler bu alanlarda ortaya kalabilecek dengesizlikleri ortadan kaldrmaya almaldrlar. ABDde ise devletin genel ekonomik ileyie mdahele etmesi pek olumlu karlanmamaktadr. Piyasann kendi dengelerini yarataca varsaym ABDde daha gldr. Bu farklla ramen ABDde Avrupadaki anlay benimseyen kesimler de mevcuddur. Demokrat Partinin ABDde Avrupadaki sosyal devlet anlayn temsil ettiine inanlmaktadr. Cumhuriyeti Partinin ise devletin ekonomideki roln snrl tutmaya altna inanlmakatdr. Bu erevede ilgin olabilecek bir gzlem, ABDde 2009un bandan bu yana ynetimde bulunan Demokrat Bakan Barack Hussein Obamann uygulamaya alt ekonomik politikalarn ABDyi daha fazla Avrupaya yaklatrddr. Obama gelir seviyesi yksek olanlardan daha fazla vergi alnmasn, savunma alanndaki harcamalarn kslmasn, toplumusal refahn blmnde devletin daha aktif bir rol oynamasn ve genel salk sigortasnn getirilmesini savunmaktadr. Cumhruiyeti Parti izgisinde olanlar Obamann bu politikalarna iddetle kar gelmekteler ve Obamay ABDyi sosyalist bir devlete dntrmeye almakla itham etmektedirler. Obamann yapmaya alt ama Cumhuriyeti izgide olanlarn kar geldikleri bir dier dzenleme, devletin finans piyasasnda daha dzenleyici ve kural koyucu bir rol oynamasdr. Son on yldr bata ABD ve Avrupa lkeleri olmak zere dnyann eitli yerlerinde yaanmakta olan ekomomik krizler, snrsz serbest piyasa ekonomisi anlaynn risklerini ak bir ekilde ortaya karmtr. Sosyal ve kltrel alandaki etkileimler, Transatlantik ilikilerin bir dier boyutu olup uzun vadade taraflar arasndaki ilikilerin btn zorluklara ramen ayakta kalmasn salayan en nemli unsurdur. Unutmamak gerekir ki ABDyi Avrupadan g edenler kurmulardr. Ortak dil, kltr ve din anlaylarnn etkileri gz ard edilemez. Her ne kadar ABDnin kurucular, yal Avrupann temsil ettii zihniyeti geride brakmaya almlarsa da Avrupa mirasnn Amerikan kimliinin olumasndaki etkisi yadsnamaz.
5. nite - ABDnin Transatlantik Politikas
135
Dier taraftan, ortak sosyal ve kltrel gemiin olmas, taraflar arasnda bu alanda farkllklar olmad anlamna gelmez. rnein Amerikan toplumu Avrupal toplumlara gre daha dindar olup dinin toplumsal alanda yaanmas konusunda daha zgrlk ve liberal bir bak asna sahiptir. Amerikada bir bakan adaynn dine ve aileye vurgu yaparak rakibi karsnda avantaj saglayabilmesi mmknken benzer bir durumun Avrupa lkelerinde yaanmas pek dnlemez. Avrupa Birlii yesi lkelerin dnyann en laik lkeleri olduu gr birok kii tarafndan paylalmaktadr. Avrupallar kendi kltrlerinin Amerikan kltrnden daha salam temellere dayandn dnmektedirler. Ortalama bir Avrupal kendisini ortalama bir Amerikaldan daha bilgili, daha kltrl ve daha entelektel grr. Avrupallar genelde Amerikallarn olaylara ok s ve dz bir mantktan yaklatklarn ve ar faydac ve rasyonel bir dnme metoduna sahip olduklarn dnmektedirler. Bunu mukabil Amerikan kltr, Avrupa kltrlerine gre daha eitliki ve katlmc bir yapya sahiptir. ABDnin erime kasesi olduunu syleyenler, farkl etnik, din ve dilsel kimliklere sahip olanlarn ortak Amerikallk kimliini kolayca benimseyebildiklerini iddia etmektedirler. Frsat eitlii saland takdirde, birbirinden farkl toplumsal statlere sahip insanlarn kolay bir ekilde snf atlayabildii ve zenginleebilmelerinin Amerikan toplumunda Avrupa toplumlarna gre daha kolay olduu grlmektedir. Bir dier farkllk, ABDnin dnyadaki en byk g alan lke olmas, buna mukabil Avrupal toplumlarn baka kltrlerden gelen insanlar kolayca kendi ilerine almakta isteksiz davrandklar ve zorlandklardr. ok-kltrl toplum modeli ABDde baarl bir ekilde uygulanrken Avrupal toplumlar bu ideali gerekletirmenin hl ok uzandadrlar. 11 Eyll 2001deki terr saldrlarndan sonra, Batl lkelerin ounda ok-kltrl toplum modeline ilikin itirazlar ykselmeye ve yabanc-kartlna vurgu yapan toplumsal ve siyasi grler glenmeye balamtr. Birok Avrupa Birlii yesi lkede yabanclara ve gmenlere eletirel yaklaan partiler, iktidarn bir paras olmaya balamlardr. AB entegrasyon srecinin ortak bir Avrupa alan yaratt ama ortak bir Avrupal kimlii oluturamad gr birok gzlemci tarafndan paylalmaktadr. Milliyetilik, rklk ve anti-Semitizm gibi ideolojilerin tarih sahnesine ilk nce Avrupa ktasnda kt ve dnya savalar leinde ykmlara yol at unutulmamaldr. Avrupa Birlii entegrasyon srecinin balatlmasnda Avrupal uluslarn Avrupann bu olumsuz tarihi mirasn deitirmek ynndeki istekleri ve iradeleri etkili olmutur. Bu minvalde ilgin olan bir gzlem de udur. Beyaz, Anglo-Saxon ve protestan Amerikallarn ABDnin ynetiminde etkli olduklar dnemlerde ABDnin Avrupal lkelerle ilikileri genelde hep iyi olmutur. Souk Savan sona ermesinden bu yana ABDnin toplumsal kimlik yapsnn deimeye, nfus iersinde Avrupal olmayan unsurlarn glenmeye ve g merkezinin sahil kylarndan lkenin ilerine doru kaymaya balamas, Transatlantik iliskilerde var olan ortak kader duygusunu andrmaya balamtr. kinci Dnya Sava ve Souk Sava dnemlerini yaayan neslin Atlantikin her iki tarafnda da azalmas, Transatlantik ilikilerin daha problemli bir hle gelmesinde etkili olmutur. nl Amerikal siyaset bilimci Samuel Huntington Biz Kimiz adl kitabnda Amerikan toplumunda yaanmakta olan kimliksel dnmleri tartmaktadr. Siyahi bir kiinin ABD bakan seilmesi bu erevede bal bana nemlidir. ABD nfuzunda spanyol ve uzak dou Asya kkenli insanlarn saysnn artmas, ABDnin Latin Amerika ve
Erime Kasesi/ana: Amerika Birleik Devletlerinde yaayan farkl etnik, dini ve dilsel gruplarn ortak Amerikallk kimlii altnda kolayca kaynaabilmelerini ifade eden bir terimdir.
136
SIRA SZDE
DNELM S O R U
uzak dou Asya lkeleriyle olan ilikilerine daha fazla nem vermesini beraberinde getirmitir. lke ii toplumsal dnmler bir lkenin d politika anlayn yakndan etkilemektedir. Demokrasi, insan haklarnn kutsall ve evrensellii, kanunlarn stnl, liberalizm, oulculuk ve gler ayrl gibi ortak deerler, taraflar birbirlerine yaknlatrmaktadr. NATOnun gvenlik ve savunma misyonlarna ilave olarak ayn zamanda liberal demokratik deerlere inanan lkelerin birlikteliini temsil ettiini iddia etmek yanl olmayacktr. NATO sadece ye lkeleri ortak d tehditlere karSIRA SZDE bir araya getiren bir savunma rgt olmam, ayn zamanda benzer deerlere inanan lkelerin ortak bir kurumsal at altndaki birlikteliini temsil etmitir. NATOnun bu ikili karakteri Souk Sava sonrasnda daha fazla ortaya kmaya baDNELM lamtr. NATOnun orta ve dou Avrupada bulunan eski komnist lkelere genilemesini destekleyenlerin ou, NATOnun bu sayede kendi liberal demokratik S O R U deerlerini buralara gtreceini iddia etmilerdir. Transatlantik ilikiler, Amerika Birleik Devletleri ve Avrupal mttefikleri arasndaki klDKKAT trel, ekonomik, sosyal, savunma, d politika ve gvenlik odakl ilikilerdir.
DKKAT
SIRA SZDE
SOUK SAVA DNEMNDE ABDNN TRANSATLANTK POLTKASI

kinci Dnya Savann sona ermesiyle Bat Avrupal devletlerin dnya politikasnAMALARIMIZ daki etkileri zayflamaya balarken Avrupa d iki devlet olan ABD ve Sovyetler Birlii, iki kutuplu dnyann en nemli aktrleri olmaya balamlardr. Savatan bK T A P yk bir ykmla kan Avrupal devletler, dnyann eitli yerlerinde kontrolleri altnda tuttuklar blgelerden yava yava ekilmeye ve temel ilgi alanlarn Avrupa ktasna yneltmeye balamlardr. Bat Avrupal devletlerin kresel glerindeki azalmaya T E L E V Z Y O N kutup arasndaki ideolojik ve asker mcadelenin kazanlmaramen, iki snda Bat Avrupal devletlerin konumu her zaman nemli olmutur. ABDnin Sovyetler Birliinden kaynaklanan tehditlerle mcadelesinde Avrupa ktas en nemli jeopolitik rekabet alanna dnmtr. Avrupann dousu Sovyetler Birliinin etNTERNET ki alanna girerken bats da ABDnin etki alanna girmitir. Corafi konumu itibariyle Avrupa ktasnda yer almasa da Souk Sava sresince ABD bir Avrupal devlet gibi hareket etmitir. Bunun iki temel nedeninden biri ABDnin kresel gvenlik karlarn Avrupa ktas balamnda tanmlamasyken dieri ABDnin NATO yelii vastasyla Bat Avrupann en nemli gvenlik aktr olmasdr. Bat Avrupal mttefikler, gvenlik ve d politika karlarn ve bunlar elde etmek iin kullanacaklar aralar ABDnin onay ve destei olmadan kararlatramamlardr. kinci Dnya Savann bitmesinden sonra ABD, orta ve dou Avrupadaki devletlerin birer birer Sovyetler Birliinin tahakkm altna girmesi ve kresel rekabetin dnyann dier alanlarna yaylmaya balamas karsnda Avrupann batsndaki asker varln artrmtr. Sovyetler Birliinin, kinci Dnya Sava sonrasnda Trkiyeden toprak ve Boazlarda asker s taleplerinde bulunmas, kendi rejimini evresine ihra etmeye balamas ve Kore sava srasnda Batnn karsnda yer almas, Sovyetler Birliinin ABD tarafndan en nemli gvenlik tehditi olarak tanmlanmasn kolaylatrmtr. Souk Sava boyunca ABDnin Avrupa ktasnda takip ettii en temel d ve gvenlik politikas, hkimiyet ve hegemonya kurma politikasdr. Bat Avrupann siyasi kaderini ABDnin belirlemesi anlayna dayanan bu politika, zaman zaman ABD ile bat Avrupadaki mttefiklerini kar karya getirmitir.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
137
ABD, Sovyetler Birliinden kaynaklanan komnizm tehlikesiyle baetmek ve kendi hegemonyasn Avrupann batsna yaymak amacyla farkl stratejiler ya da politikalar takip etmitir. Bunlarn birincisi ve en nemlisi, hi kukusuz NATOnun (Kuzey Atlantik Gvenlik rgt) 1949da kurulmas ve bu sayede ABDnin Bat Avrupann gvenliini garanti altna almasdr. NATOnun varl bir yandan ABDnin Avrupal mttefiklerinin gvenliine yapt katky sembolize ederken dier yandan da ABDnin Avrupadaki asker varln ve hegemonyasn kolaylatrm ve merulatrmtr. Souk Sava srasnda, NATO bir yandan Sovyetler Birliini bat Avrupann dnda tutarken dier yandan da ABDyi Avrupann iinde tutmu ve bunu Avrupal mttefik lkelerin gznde kabul edilebilir hale getirmitir. NATOnun kurulmas ve bat Avrupann gvenliinin salanmasnda en nemli asker rgt olmas, Avrupal devletlerin savatan tkenmi kmalar ve kendi savunmalarna ayracak yeterli kaynaklarnn olmamasyla yakndan alakaldr. Avrupal mttefiklerin kendilerine ait gvenlik yaplanmalar oluturamamalar bu srete ayrca etkili olmutur. Avrupa Savunma Topluluu inisiyatifinin baarsz olmas, ngiltere ve Fransann Avrupay ABD ve Sovyetler Birliinin dnda nc bir kresel gce dntrememeleri, NATOnun hakim konumunu pekitirmitir. Bat Almanyann 1955 senesinde Bat dnyasnn savunma emsiyesi altna girmesi ancak onun NATO yesi yaplmasyla mmkn olabilmitir. Fransa gibi, Bat Almanyann silahlanmasna pheyle bakan bir lke, Bat Almanyann Bat dnyasnn savunmasnda asker bir rol oynamasn ve bu erevede silahlanmasn, bunun ancak NATO gibi kurumsal mekanizmalar ierisinde olmas artyla kabul etmitir. NATOnun, bat Avrupann en nemli gvenlik rgt olarak hareket etmesi, Transatlantik ilikilerin eitisiz, dengesiz ve ABD lehine gelimesi sonucunu dourmutur. Neticede NATO asker bir savunma rgt olarak hareket etmi ve ABD, NATO iindeki toplam asker harcamalarn yarsndan fazlasn tek bana yapmtr. ABDnin takip ettii ikinci en nemli strateji, Bat Avrupal mttefiklerin arasndaki ekonomik btnleme abalarn desteklemek olmutur. Avrupa Birliinin kurulmasnda ve Almanya ile Fransa arasndaki ilikilerin karlkl ekonomik bamllk temelinde yrtlmesinde ABDnin bu srelere verdii gl destek ve NATOnun Avrupal yelerine sunduu gvenlik garantisi etkili olmutur. NATO iinde savunma ve gvenlik ihtiyalarn karlayan Bat Avrupal mttefikler, snrl kaynaklarn ekonomik ibirliine ayrabilmilerdir. Bir anlamda NATOnun varl, Avrupa Birlii ve dier Avrupal blgesel rgtlerin kurulmasn kolaylatrmtr. Bat Avrupann bir gvenlik cemiyetine dnmesinde ve Bat Avrupal devletler arasndaki ilikilerde savan bir ara olmaktan kmasnda NATO ve dier rgtlerin varl etkili olmutur. Bu adan bakldnda NATO sadece Bat Avrupal mttefik lkeleri Sovyetler Birliinden kaynaklanabilecek tehditlere kar korumam, ayn zamanda ye lkeler arasnda ortak aidiyet duygusunun pekimesine de yardmc olmutur. NATOnun olmad ve iinde ABDnin yer almad gvenlik yaplanmalar olusayd Bat Avrupal lkelerin birbirlerinin asker harcamalarn kendilerine tehdit olarak grmeleri sz konusu olabilirdi. Almanyann yaylmac politikalarnn hem Birinci hem de kinci Dnya Savalarnn ortaya kmasnn en nemli sebebi olduu dikkate alndnda, NATO sayesinde Bat Almanyann Bat Avrupa kurumlarna baarl bir ekilde entegre edilmesinin ne kadar nemli olduu anlalr.
Avrupa Savunma Topluluu: 1952 senesinde oluturulan ama 1954 senesinde Fransz meclisinin veto etmesiyle hayatiyet kazanamayan bir projedir. Gereklemesi durumunda, bat Avrupadaki alt devlet ulusst bir savunma topluluu kuracaklar ve ortak orduya sahip olacaklard.
Gvenlik cemiyeti: Savan ve g kullanmnn devletleraras ilikilerde bir ara olmaktan kt bir devletleraras iliki tarzn ifade etmektedir. Bu cemiyet iersinde olan devletler sorunlarn uzlama ve mzakere ile zerler. Karlkl bamllk ilikisi ve ortak deerler sayesinde bu cemiyetin yeleri birbirlerini dost olarak grrler. Cemiyetin formal bir yapya sahip olmas gerekmez.
138
Marshall Plan: kinci Dnya Sava sonrasnda ABD D leri Bakan Marshalln adyla anlan ve amac ABDnin savatan tkenerek km Avrupa ekonomilerini diriltmek olan geni kapsaml ekonomik yardm plandr. Bretton Woods sistemi: kinci Dnya Savann sonunda ABDnin Bretton Woods ehrinde kabul edilen SIRA SZDE ekonomik sistemin addr. Buna gre serbest piyasa ekonomisinin temel deer ve prensiplerinin dnyann her DNELM yanna yaylmas iin Uluslararas Para Fonu ve Dnya Bankas gibi rgtler kurulacaktr. S O R U
ABDnin uygulad nc strateji ise Bat Avrupal mttefik lkelerin ekonomik kalknmalarn salamalar iin onlara ekonomik yardmda bulunmaktr. Marshall Plan erevesinde ABD Bat Avrupal lkelere ciddi kaynak aktarmnda bulunmutur. kinci Dnya Sava sonrasnda Bretton Woods sisteminin kurumsallamas iin Uluslararas Para Fonu ve Dnya Bankas gibi rgtler kurulmutur. ABDnin kresel ekonomik stnln devam ettirebilmesi, Avrupal mttefiklerin bir an nce kendilerini ekonomik adan toparlamalarna yakndan bal olmutur. Bu adan bakldnda ABDnin Avrupal mttefiklerinin ekonomik kalknmalarna destek vermesi, znde ABDnin kendi ekonomik karlarna hizmet eden bir politikadr,SIRA SZDE nk Avrupa fakir kald mddete ABDnin rettii mallar satn alamayacak ve kendi gvenliine yeterince kaynak ayramayacakt. Avrupa ekonomik gelimiliini tam olarak salayamazsa serbest pazar ekonomisinin kurallarn yeriDNELM ne getiremeyecekti. Avrupal devletler byk olaslkla kendilerini, gelimi ABD ekonomisine kar yksek kota ve gmrk vergileri ile korumaya alacaklard. Bu O R U ise ABDninSAvrupa pazarna daha az mal satmas anlamna gelecekti. ABDnin Souk K K A T srasnda takip ettii en nemli Transatlantik politika, Avrupa ktas D Sava zerindeki hakimiyetini pekitirmek istemesidir. Avrupann gvenliinde ABDnin oynad hkim rol Avrupal mttefikler ok kolay kabul etmemiler, zaman zaman Bat Avrupay ABDden bamsz hareket edebilecek ve Sovyetler Birliine kar farkl politikalar izleyebilecek bir aktAMALARIMIZ re dntrmeye almlardr. Bu minvalde Fransa ve ngilterenin kendi nkleer silahlarn elde etmeleri ve Fransann Avrupa Birliini NATOdan bamsz hareK A P ket edebilecekTve Fransann kresel arzularna hizmet edecek bir aktre dntmek istemesi nemlidir. 1966 senesinde Fransann NATOnun asker kanadndan ekilmesini ama siyasi mekanizmalarn iinde kalmaya devam etmesini, bu adan da deerlendirebiliriz. Fransa iin nemli olan konu, ABDnin NATO iinde liderTELEVZYON lik rol oynayp dier mttefiklere baz politikalar dayatmasn nlemekti. Fransa, NATO iinde nkleer silahlara sahip lkenin (ABD, ngiltere ve Fransa) liderlik rol oynamasn ve NATOnun st dzey komuta kademelerinde (rnein NA SIRARSZDE NTE NET TOnun Avrupadaki asker kuvvetlerinin banda) bir Fransz generalin olmasn istemekteydi. Her ne kadar Fransa kinci Dnya Savandan ypranm olarak km ve Afrika ve Asya ktalarndaki kolonilerini terk etmek zorunda kalmsa da DNELM Franszlar kendilerini byk bir ulus olarak grmeye devam etmilerdir. lkelerinin Birlemi Milletler Gvenlik Konseyindeki daimi yeliini nemseyen FranszS O uluslararas rgtler iinde Fransann byklnn tannmsn lar, NATO gibi R U arzulamlardr. Benzer bir mantk Franszlarn Avrupa Birliine baklarnda da sz konusudur.K Fransann, AB entegrasyon srecini desteklemesi, Fransann bu DK AT sayede Avrupa ve dnyada liderlik rol oynayacana inanmasyla yakndan alakaldr. Fransa, AB entegrasyon sreci boyunca ulusal egemenliini ABnin ulusSIRA SZDE st kurumlarna terk etme noktasnda en kskan davranan AB yesi lkelerden biri olmutur. Fransann amalad ey, AB vastasyla Avrupann Franszlamasdr. Bunun olabilmesi ise Almanyann Avrupallaarak ktadaki dier lAMALARIMIZ kere tehdit oluturamaz hle gelmesine bal olmutur.
K T A P Avrupal mttefiklerin ABDnin Avrupann gvenliinde oynadg role ilikin grleri hakknda baknz: Glnur Aybet, The Dynamics of European Security Cooperation, 19451989 (New York: St. Martins Press,1997). TELEVZYON SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TFransannYAvrupa ktasn ELEVZ ON
Avrupann Franszlamas:
kendi deer ve karlar dorultusunda dntrmeye almasn ifade eden bir kavramdr. SIRA R N AByi, N T E SZDE Fransann E T kendi gcn hem Avrupa hem de kresel lekte daha grnr hale getirmek iin D bir mantktan arasal N E L M kullanmas anlamna gelmektedir. S O R U Almanyann Avrupallamas: Almanyann ortak Avrupa DKK T deerleriniAkabul edip kendisini her eyden nce bir Avrupal olarak SIRA SZDE tanmlamasn ve bu sayede komusu olan lkelerin gznde tehdit olmaktan kmasn ifade eden bir AMALARIMIZ kavramdr.
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
139
Bat Almanyann 1970l yllarn banda Sovyetler Birliine yaknlamaya almas da dikkat ekicidir. Burada nemli olan udur: ABD, Sovyetler Birliini kendisi iin varolusal bir gvenlik tehdidi olarak grrken ve bu srete daha ok asker stratejileri n plana karrken Bat Avrupal mttefiklerin ou Sovyetler Birliine kar siyasi ve ekonomik aralarn daha fazla kullanlmas gerektiini dnmlerdir. Neticede Bat Avrupal mttefikler Sovyetler Birlii ile ortak Avrupa corafyasn paylarlarken ABD okyanus tesi bir konuma sahiptir. Corafyann ortaya kard bu durum, ABDnin NATO iinde uygulamak istedii nkleer stratejileri de tartmal hle getirmitir. rnein, ttifakn 1960l yllarn sonunda topyekn karkoyma stratejisinden vazgeip esnek mukabele stratejisini benimsemesi ABDnin sraryla mmkn olmutur. Topyekn karkoyma stratejisine gre, Sovyetler Birliinden ttifakn herhangi bir yesine gelebilecek bir saldr, nkleer olup olmadna baklmakszn, en ar ekilde, byk ihtimalle nkleer silahlar kullanlarak cevaplandrlacaktr. Sovyetler Birliinin ABDyi vurmak imkanna sahip olmad bir zaman diliminde kabul edilen bu strateji, Sovyetler Birliinin bu imkna kavumasndan sonra ABD tarafndan deitirilmek istenmitir. Esnek mukabale stratejisine gre, Sovyetlerden kaynaklanabilecek konvensiyonel bir saldr ayn ekilde karlk bulacaktr. Nkleer silahlarn kullanm ancak Sovyetler Birliinin buna bavurmas durumunda sz konusu olacaktr. Bu stratejinin Bat Avrupal mttefiklerin gznde tartmal hle gelmesinde, ABDnin kendi gvenliini Bat Avrupann gvenliinden ayr tanmlamaya balad ynndeki endieyi krklemesi etkili olmutur. Buna benzer bir durum 1980li yllarn ortalarnda yaanmtr. Bu kez ABD, Bat Avrupal mttefikerinin topraklarnda orta menzilli nkleer fzeler yerletirmek istemitir. Bu fzeler Sovyetler Birliinin elindeki nkleer silahlar hedefleyeceklerdi. Bat Avrupal mttefikler, bata Almanya olmak zere buna tepkiyle yaklamlardr. Onlara gre bu sayede ABD kendi topraklarn olas bir Sovyet nkleer saldrsnn hedefi olmaktan karmaya ve nkleer bir sava sadece Avrupa topraklaryla snrl tutmaya almaktayd. Bat Avrupal mttefiklere gre, ttifak alannn tamam eit derecede nemliydi. ABDnin, Avrupann gveliine ynelik garantisinin devamna ilikin kuku yaratan bir dier gelime, 1980li yllarn banda ABDnin yldz savalar projesini ortaya atarak kendi topraklarn Sovyetler Birliinden kaynaklanabilecek nkleer bir fze saldrsna kar korumaya almasdr. Fze savunma sistemleri kurmas durumunda ABDnin olas bir nkleer atmadan zararsz kmas mmkn olabilecekken, Bat Avrupann yok olabilme riski vard. Bu risk Avrupal mttefikleri ABDnin niyetleri konusunda kukulandrmtr. ABD, Souk Sava srasnda transatlatik ilikilerdeki liderlik konumu kaybetmek istememitir. Bunu andrabilecek Avrupal abalara hep kukuyla yaklamtr. Bir yandan NATOnun komuta ve kontrolnn kendisinde olmasn isterken dier yandan da NATOnun stratejilerinin belirlenmesinde son sz kendisi sylemek istemitir. Avrupal mttefiklerin ara ara gsterdikleri tepkilere ramen, Souk Savan dehet dengesi ve Avrupal mttefiklerin enerjilerinin ounu kendi aralarndaki ekonomik btnleme srecine vermeleri, ABDyi hi kukusuz Bat Avrupann en nemli gvenlik aktr yapmtr. Bu zaman diliminde ABD kresel gvenlik karlarn Avrupa odakl tanmladndan, NATO iindeki hkim konumunun devamn ok nemsemitir. Transatlantik ilikilerin dengesiz ve eitsiz karakteri, Souk Sava sresince ok ak bir ekilde grlmtr.
Topyekun kar koyma stratejisi: 1950li yllarda NATOnun kabul ettii stratejik kavramdr. Buna gre NATO, Sovyetler Birliinden kaynaklanabilecek tehditlere kar, nitelii ne olursa olsun, elindeki en iddetli silahlarla karlk verecektir. Nkleer saldr olmasa bile nkleer silahlarla karlk verilmesi sz konusu olabilecektir. Esnek mukabele stratejisi: NATOnun 1960l yllarn sonunda kabul ettii stratejik kavramdr. Sovyetlerden kaynaklanabilecek tehditlere tehdidin karakteriyle doru orantl bir karlk verilmesi anlamna gelmektedir.
Yldz savalar projesi: 1980li yllarn banda ABD Bakan Reaganin ne att ve amac ABD topraklarn Sovyetler Birliinden frlatlacak nkleer balk tayan ktalararas balistik fzelere kar korumak olan fze savunma sistemi projesidir.
140
SIRA SZDE
Avrupal mttefiklerin Souk Sava srasnda zaman zaman gsterdikleri tepkilere ramen, SIRA SZDE ABDnin NATO iindeki hakim konumunu genelde kabul etmelerinin nedenleri nelerdir?
N LM NATO,DAB EVE TRKYE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Tarafszlk Politikas: Trkiyenin kinci Dnya Sava srasnda takip ettii K T A P politikann addr. Herhangi bir devletin herhangi bir savata savan taraflar arasndan tarafsz kalmas durumunu Y O N T E L E V Z ifade etmektedir. Kore Sava: 1950li yllarn banda Kore yarmadasnda Kuzey ve Gney Kore arasda yaanan savatr. Komnist NTERNET Kuzeyin, Gneyi kontrol altna almak istemesinden kaynaklanan sava kresel aktlerin de dahil olduu Souk Savan ilk nemli SIRA SZDE g mcadelesidir. Trkiye bu savata Batl aktrlerin yannda yer alarak Koreye 4500 civarnda asker DNEL gndermitir.M
S O R U
Trkiye, 1952 senesinde NATO yesi olmutur. Trkiyenin yelik bavurusu balangta olumlu Rkarlanmamtr. ttifakn kuzey Avrupal yeleri Trkiyenin yeS O U liinden sonra NATOnun sorumluluklarnn genileyeceini ve NATOnun liberal demokratik lkelerin birlikteliini temsil eden karakterinin anacan ileri srDKKAT mlerdir. ngiltere ise Trkiyenin NATO yesi olmak yerine, kendi liderliinde oluturulacak bir Orta Dou gvenlik rgtne katlmas fikrini savunmutur. ABD SIRA SZDE ise balangta Trkiye ile ikili bir gvenlik anlamas imzalamak istemi ve Trkiyeye otomatik bir gvenlik garantisi vermekten kanmtr. Trkiyenin yeliine ynelik buAMALARIMIZ gelimeler karsnda zamanla ortadan kalkmtr. itirazlar baz Bu gelimelerin banda Trkiyenin NATO yesi olmak ynnde gsterdii diren gelmektedir. Trkiye, ABD ile kurulacak Truman Doktrini gibi bir ikili gvenlik ilikisinin inandrc olmayacan ve byle bir durumun Trkiyenin gvenliiK T A P ni ABDnin tek tarafl iradesine mahkum klacan dnmtr. Trk yetkililer, ye olunamamas durumunda Trkiyenin tarafszlk politikas izleyeceini sylemilerdir.ENeticede kinci Dnya Sava srasnda Trkiyenin takip ettii aktif taT LEVZYON rafszlk politikasnn tekrar yaanmamas ve Trkiyenin kesin bir ekilde kendisini Bat dnyasnn yannda konumlandrmas iin NATO yesi yaplmas gerekli grlmtr. NTER ET kinci olarak,NTrkiyenin Kore Savana asker yollamas Trkiyenin ABDnin gzndeki imajn olumlu etkilemitir. Kendi gvenliini yakndan ilgilendirmese de Trkiyenin Koreye asker yollamas, Trkiyenin kendi gvenlik karlarn Batnn gvenlik karlarndan ayr tanmlamadn gstermitir. Sovyetler Birliinin SIRA SZDE yaylmac politikalarna hz vermesi, Trkiyenin NATO yeliini hzlandran bir dier gelimedir. Trkiyenin NNATO yesi olmak istemesinde sadece gvenlik kayglar etkili olD ELM mam, ayn zamanda Cumhuriyetin kuruluundan bu yana takip edilmekte olan batllama politikas da bu srete belirleyici olmutur. NATO yelii sayesinde S O R U Trkiye, Batl ve Avrupal kimliini tescil ettirmek istemitir. Trkiyenin NATO A T olmak istemesinde hem gvenlik karlar hem de bat yanls kimD K K yesi lik alglamalar belirleyici olmutur. Trkiyenin yelik srecinde ortaya kan ve ilerleyen yllarda daha da belirgin hle gelmeye balayacak bir durum, ABD ve Avrupal mttefikler arasnda TrkiAMALARIMIZ yeye kar farkl bak alarnn olmasdr. ABD, Avrupann gvenliine katk vermesi iin Trkiyenin NATO yesi yaplp Avrupal bir lke olarak kabul edilmesini desteklerken, Avrupal mttefikler daha balangta Trkiyenin Avrupal kimliK T A itirazlar ne srmler ve Trkiyeyi daha ok Orta Dou coine ynelik ciddi P rafyasnn bir paras olarak tanmlamak istemilerdir. ABD Trkiyeye kar olduka faydac ve arasal bir mantk benimserken Avrupal mttefikler Trkiyenin taTELEV YON rihsel gemiini,Z rejiminin karakterini ve deerlerini bu srete daha fazla nemsemilerdir. Souk Savan balangcnda yaanan bu gr ayrlklar Sovyetler Birliinin yklmasndan sonra ok daha gzle grlr bir hl almtr. Sovyet tehdidinin yokluunda Trkiyenin Avrupal bir lke olarak kabul edilmesi, Bat AvNTERNET rupal mttefiklerin nezdinde kolay olmamtr.
SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
141 AMALARIMIZ
Trkiyenin NATOya yelii ve ABDnin etkisi hakknda baknz: RamazanAGzen, mparaK T P torluktan Kresel Aktrle Trkiyenin D Politikas (Ankara: Palme Yaynlar, 2009), zellikle 6. ve 7. Blmler.
TELEVZYON
K T A P
TELEVZYON
Souk Sava sonras dnemde ttifakn Avrupal yeleri Trkiyeyi giderek daha az Avrupann gvenlii balamnda deerli bulmaya balarken ABD Trkiyenin stratejik ibirliini daha fazla ister hle gelmitir. Souk Savala kyaslandNTER ET nda yeni olan durum, ABDnin Trkiye ile i birliini NATOnunNok-tarafl kurumsal mekanizmalar yerine ikili mekanizmalar vastasyla yrtmeyi tercih etmeye balamasdr. ttifakn Avrupal yelerinin aksine, Trkiye kendisini konvansiyonel tehditlere maruz hissetmeye devam etmitir. Sovyetler Birliinin yklmasnn Avrupa ktasnda yaratt post-modern bar ortam Trkiye tarafndan pek hissedilmemitir. Avrupal mttefikleri endielendiren bir durum, Trkiyenin Orta Doudaki gelimelerden etkilenmesi durumunda NATOnun bu blgeye mudahil olabilme riskidir. Avrupal mttefiklerin Trkiyenin gvenlik alglamalarn paylamadklarn gsteren iki rnek olay vardr. Bunlarn ilki 1991, ikincisi ise 2003 ylnda yaanmtr. Her iki durumda da Trkiye kendisini Iraktan kaynaklanabilecek asker saldrlara kar korumak iin NATOdan kendi topraklarnda erken uyar sistemleri ve Patriot fzeleri konulandrmasn istemitir. NATOnun Bat Avrupal mttefikleri, zellikle Almanya ve Belika, Trkiyenin bu talebine tepkiyle yaklamlardr. Trk yetkililer, NATO iindeki Avrupal mttefiklerin Trkiyenin PKKya kar yrtmekte olduu mcadeleyi yeterince desteklemediklerini dnmeye balamlardr. PKKnn uzun bir sre Avrupal yeler tarafndan terr rgt olarak tanmlanmamas ve Avrupadaki faaliyetlerine gz yumulmas, Trkiyenin NATOya kar eletirel tutumunun ekillenmesinde etkili olmutur. ABD Trkiyeyi NATO iinde deerli grd gibi ayn zamanda Trkiyenin dier Batl kurumlara entegrasyonunu da desteklemitir. Bu balamda ABDnin, Trkiyenin Avrupa Birlii yeliine verdigi destek nemlidir. Jepolitik konumu ve asker kapasitesi Trkiyeyi ABDnin gznde deerli klan en nemli sebeplerdir. ABDnin, Trkiyenin AB yeliini desteklemesi Souk Sava srasnda Transatlantik gndemi pek igal etmemise de bu durum Souk Sava sonrasnda deimeye balamtr. Sovyetler Birliinin yokluunda Trkiyenin ABD gzndeki deeri azalmamtr. Trkiye, slamiyet ile demokrasiyi iinde barndran kimlii, asker imknlar ve esiz corafi konumundan dolay ABD tarafndan deerli grlmeye devam etmitir. Amerikal yneticiler, Avrupallar Trkiye konusunda stratejik dnenememekle itham etmektedirler. ABDye gre, ABnin kresel lekte etkli bir rol oynamas Trkiye gibi hem sert hem de yumuak g imkanlar fazla olan bir lkenin AB yeliinden sonra daha mmkn olacaktr. ABD, iinde Trkiyenin yer ald bir ABnin NATO ve ABD ile iyi ilikiler gelitirmek isteyeceine, esnek bir entagrasyon srecine sahip olacana ve ABDnin Orta Dou blgesinde gvenliin salanmas balamnda tad sorumluluklar hafifleteceine inanmaktadr. Konumuz asndan nemli olan durum, ABDnin bu desteinin genelde Avrupal mttefikler tarafndan ho karlanmaddr. Bata Fransa olmak zere birok AB yesi lke, ABDnin AB i ilerine karmamas gerektiini sylemekte ve Trkiye ye olmak istiyorsa ncelikli olarak Kopenhag kriterlerini yerine getirmesi gerektiini dnmektedir. Hatta ABDnin Trkiye lehine yapt aktif lobi faaliyetleri, Trkiyenin AB lkelerinin gznde bir truva at eklinde alglanmasna neden
NTERNET
142
SIRA SZDE
DNELM S O R U
olmutur. Bu durum Trkiyenin AB yelik srecini yavalatm bile olabilir. ABDnin, Trkiyenin AB yelii konusunda verdii youn destek, Trk yneticileri de AB yelii noktasnda yaplmas gereken liberal demokratik reformlar yapmaktan uzun zaman alkoymu olabilir. ABDnin desteinin yelik iin uzun vadeSIRA SZDE de yeterli olaca varsaym yaplm olabilir. Bu balamnda nemli bir dier gzlem, ABD-AB ilikilerinin iyi olduu ve AB yesi lkelerde EABDye olumlu bakan liderlerin ynetimde olduu zamanlarda DN LM ABDnin Trkiye adna yapt lobi faaliyetlerinin olumlu sonular verdiidir. ABDAB ilikilerinde gerginlik olduu zamanlarda ise ABDnin destei genelde ters etS O R U ki yaratmtr.
D K Avrupa Birlii yeliini kendi gvenlik karlar adna desteklerken, AvABD Trkiyenin K A T rupal mttefikler ABDnin bu politikasna genelde tepkiyle yaklamlardr.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Trkiye ile AB arasndaki gvenlik ilikisi, AB ile NATO arasndaki ilikiyi yakndan etkilemektedir. Avrupa Birliinin kendisine ait gvenlik kurumlar ve yeAMALARIMIZ tenekleri oluturmak istemesi, Trkiye ile AB arasndaki ilikilerde kriz dourmutur. Bu kriz 1990l yllarn sonundan itibaren daha fazla hissedilir hle gelmise de bu yndeki ilk gelimeler 1990l yllarn balarnda ortaya kmtr. Bu krizin teK T A P melinde, AB lkelerinin 1991 ylnda imzaladklar Maastricht Antlamas ile aralarndaki btnlemeyi, d ve gvenlik politikalar alanlarna tama abas yatmaktadr. AB lkeleri Souk Savan sona ermesiyle birlikte kendilerine ait gvenlik ve T LEVZYON d politikaE kurumlar oluturmaya balamlardr. Bu minvalde atlan ilk nemli adm, Bat Avrupa Birliinin (BAB) tekrar canlandrlp bir ekilde ABnin gvenlik ve savunma rgt hline dntrlmesidir. 1948 ylnda T E R N E T kurulmu, 1955 ylnda Almanyann ve talyann yelikleriyle birlikte N ye says artm olan BAB, Souk Sava dneminde ounlukla etkisiz kalm bir rgttr. Bunun en nemli sebebi Avrupa gvenliinin NATOdan sorulmasdr. Avrupa Birlii yeleri AByi ekonomik alanda i birlii rgt olarak grrlerken NATOyu da gvenliklerini teslim ettikleri kurum olarak alglamlardr. ABDnin bu alandaki liderlii Souk Sava boyunca ciddi biimde sorgulanmamtr. Trkiye asndan bakldnda bu durum, yani NATOnun Avrupann gvenliinden sorumlu en nemli rgt olmas, memnuniyet yaratmtr. Bu sayede Trkiye, bir yandan Sovyetler Birliine kar ABDnin desteini alabilmi, dier yandan da NATO yelii yoluyla kendisinin Batl ve Avrupal bir lke olduunu kabul ettirebilmitir. 1992 ylnn Haziran aynda BAB lkeleri, - ki zaten hepsi ayn zamanda AB yesi lkelerdir- Petersberg Zirvesinde alm olduklar kararla, BABnin bundan byle Madde-5 d (alan-d) denilen tehditlere kar mcadelede kullanlacan deklare etmilerdir. Buna gre BAB, bar koruma, krizlere mdahale, insani yardm ve kurtarma operasyonlarnda kullanlacaktr. Mttefikler arasnda varlan uzlaya gre, BAB bir yandan ABnin savunma kolu olacak, dier yandan da NATOnun Avrupal kanadn oluturacaktr. BABn bu ekilde tekrar ilerlik kazanmasyla, mttefikler arasnda derin bir kopua neden olmasnn n kesilmek istenmitir. Benzer bir mantkla, NATO yeleri 1994 ylnn Ocak aynda Avrupa Gvenlik ve Savunma Kimlii (AGSK) denilen oluumu balatmlardr. Buna gre AB, BAB vastasyla NATOnun asker imkn ve yeteneklerini kullanarak NATOnun mdahil olmak istemedii durumlarda snrl asker operasyonlar dzenleyebilecektir. Mttefikler bu oluuma Birleik Ortak Grev Gc (Combined Joint Task Force)
SIRA SZDE
143
adn vermilerdir. Buna gre, AGSK, bir anlamda NATOdan ayrlabilir olurken dier yandan da ondan ayrlmaz kalmaya devam edecektir. Trkiye asndan bakldnda, Avrupal mttefiklerin savunma ve asker alandaki yeteneklerini NATOnun ats altnda artrmaya almalar en ideal durumu oluturacakt. Avrupal mttefikler bu sayede NATOnun Avrupal karakterinin pekimesine destek vermi olacaklarndan, Trkiyenin Avrupal kimlii sorgulanamaz hle gelecekti. Trkiye 1992de BABa tam ye olmak iin bavurduunda, mevcut yeler buna izin vermediler ama Trkiyeye ortak yelik teklif ettiler. Trkiyenin buradaki temel endiesi, Yunanistann BABa tam ye olduktan sonra bu kurumu Trkiyeye kar kullanabilme riskiydi. Yunanistann kendi Avrupa Birlii yeliini Trkiyeye kar zaten bir manivela olarak grd ortadayken buna bir de BABnin eklenmesi Trkiye asndan hi de arzu edilir bir durum olamazd. Trkiye BABa tam ye olamadysa da ortak yelik teklifini gnn birinde tam ye olabilme dncesiyle kabul etti. Tam yelerin karar alma srecinde sahip olduklar veto hakk Trkiyeye verilmemi olsa da Trkiye BABn btn karar alma toplantlarna katlabilmekte ve grlerini serbeste dile getirebilmekteydi. Trkiye bir anlamda ad konmam bir tam yeydi. Trkiyenin BAB iindeki haklar 1997 ylnda daha da ileri boyutlara tanmtr. Trkiyeyi tatmin eder gzken bu durum 1990larn sonundan itibaren yava yava deimeye balamtr. Fransz ve ngiliz liderler, 1998 ylnn Aralk aynda St. Maloda, ABnin kendisine ait ve zerk hareket edebilen asker kurum ve yeteneklerinin olabilmesi dncesini ortaya attlar. Kosova Sava srasnda ABDnin NATO iinde gstermi olduu liderlik, Avrupal mttefikleri ciddi anlamda uyarm ve kendi asker imknlarn artrma ynnde harekete gemeye zorlamtr. ngilterenin, bu kararn alnmasnda ne kmas, Trkiyeyi yakndan ilgilendirmekteydi zira ngiltere, uzun zamandr NATOnun Avrupadaki konumunun zedelenmemesi gerektiini dnen lkelerin banda gelmekteydi. Bu karar, ABnin dier yelerince, 1999 ylnn Haziran ayndaki Kln Zirvesinde AB karar olarak resmletirildi ve bylece AB yeleri, Avrupa (Birlii) Gvenlik ve Savunma Politikas (AGSP)n hayata geirdiler. AGSK, NATO ats altndayken; AGSP, ABnin bir kurumu olarak tanmlanmtr. AB yeleri, ayn yln Aralk ayndaki Helsinki Zirvesinde, AGSPye hayatiyet verecek asker ve kurumsal admlar atmaya baladlar ve AGSPnin hedefledii asker kapasiteyi akladlar. AB, 1997 ylndaki Amsterdam Antlamas ile birlikte, Petersberg Grevlerini kendi i hukukunun bir paras hline getirdi. 2000 ylnn Aralk ayndaki Nice Zirvesinde ise BAB resmen lavedildi ve btn kurumsal varl ABye devredildi. Bu durum Trkiye asndan olumsuz bir gelimeydi. Trkiye, BABdaki ortak yeliinden kaynaklanan haklarnn bundan byle geerli olamayacan grdnden, elinden geldiince NATO iindeki haklarn kullanarak AGSPnin NATOdan bamsz hareket edebilen bir kurum olmasn engellemeye balad. Trkiye bu balamda NATOnun 1999 ylnn Nisan ayndaki 50. Yl Zirvesinde alnan kararlar ne karmaya balad. Bu kararlara gre, ABnin NATOnun asker imknlarna bavurmas durumunda, NATO yeleri oybirlii ile buna karar vereceklerdi. Baka bir ekilde syleyecek olursak ABnin NATOnun asker imknlarna eriimi otomatik olmayacak, NATOda Trkiyenin de iinde bulunduu oybirlii ile alnacak karara bal olacakt. Ayrca, ABnin herhangi bir asker operasyona mdahalesi, ancak ve ancak NATOnun byle bir mdahalede bulunmak istememesi durumunda sz konusu olabilecekti. Dolaysyla, ABnin krizlere mdahale giriiminde, ilk sz ve tercih hakk NATOya verilmekteydi.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM
DNELM
Amerikan D Politikas S O R U
144
S O R U
DKKAT

DNELM
Trkiye, Avrupa ktasnn gvenliinin salanmasnda NATOnun ncelikli konumunun koDKKAT runmasn istemi ve Avrupal mttefiklerin asker imkn ve yeteneklerini NATO iinde gelitirmelerini arzu etmitir. SIRA SZDE
Trkiyenin SIRA SZDE AB yesi olmak istemesine ramen, ABnin NATOnun asker imkn ve yeteneklerine eriimini engelleme abalarn nasl yorumlamak gerekir? AMALARIMIZ
D NELM Bu konuda Trkiyeyi memnun etmeyen ilk durum, Avrupal mttefiklerin NAK T AB TO iinde baka A P iinde baka davranmalaryd. kinci olarak, ABnin Trkiyeyi S R U aday lke ilanOetme kararn ald Helsinki Zirvesi (1999), ayn zamanda AGSPnin kurumsal atsnn kararlatrld zirveydi. Birok gzlemci, ABnin Trkiyeye ELEVZYO aday lkeT teklifindeNbulunmasnn altnda taktiksel bir hesaplamann yattn ileri DKKAT srmtr. Yani, hesaba gre, Trkiye aday lke ilan edilmekten mutlu olacak ve bu memnuniyetinin ifadesi olarak ABnin asker yeteneklerini gelitirmesine ve buSIRA SZDE nu yaparken de NATOnun (Trkiyedekiler dhil) imknlarna erimesine engel NTERNET olmayacakt. AB ile Trkiye arasnda Trkiyenin AGSP mekanizmalarna katlmna ynelik AMALARIMIZ anlamazlk, NATO ile AB arasndaki kurumsal ilikileri 1999 ylndan 2002 ylnn sonuna kadar engellemitir. Bu kriz, 2001 ylnn sonunda Trkiye, ngiltere ve ABD arasnda varlan Ankara Mutabakat ve 2002 ylnn Aralk aynda NATO ile K T A P AB arasnda varlan antlamayla zlmtr. Bu anlamalara gre, Trkiyenin, ABnin NATOnun asker imknlarn kullanarak yapaca asker operasyonlara katlm Trkiyenin Y O N T E L E V Z isteine bal olurken ABnin kendi imknlarna dayanarak yapaca operasyonlara katlm ABnin davetiyle mmkn olabilecekti. Yine bu dzenlemelere gre, Trkiye ABnin NATOnun stratejik olmayan imknlarna eriimini engellemeyecek, yani bu eriim otomatik olacak, ancak ABnin NATOnun N T E R N E T imknlarna eriimi, btn NATO yelerinin oybirliine bal stratejik olacakt. Bu karar, Trkiye asndan rahatlatcyd nk ABnin NATOnun stratejik imknlarn kullanmadan ciddi asker operasyonlar yapmas neredeyse imknszd. 2003 ylnn bandan bu yana, AB toplam 23 operasyon dzenlerken, bunlardan sadece 6 tanesi asker operasyon olup, bunlarn da sadece 2 tanesinde NATOnun imknlar kullanlmtr. Bunlar da ABnin, Bosna ve Makedonyada NATO operasyonlarn devralmas ile szkonusu olmutur. Dolaysyla AB, sfrdan NATOnun imknlarn kullanarak bir operasyon balatmamtr. Berlin Plus diye bilinen dzenlemelere gre, NATO yesi olmayan ve NATO ile Bar iin Ortaklk program imzalamayan lkeler, AB-NATO resm toplantlarna katlamayacaktr. Buna gre, Kbrs bu dzenlemelerin dnda tutulmutur. Ayrca, AB, Trkiyenin yakn evresinde ve dorudan gvenlik karlarn ilgilendiren alanlarda, kendi imknlar ile dzenlemeyi planlad operasyonlarda Trkiyeye danmay ve Trk yetkililerin hassasiyetlerini dikkate almay vadetmitir. Trkiye, karar alma mekanizmalarna katlamayacak dahi olsa, kendi grlerini ABli meslektalarna iletebilecektir. Trkiyenin 2002 ylndan bu yana dillendirdii en temel grlerden biri, AB ve NATO arasndaki btn mnasebetlerin ve stratejik i birliinin Berlin Plus dzenlemelerine gre gerekletirilmesidir. Yani Kbrs hibir ekilde iki kurum arasndaki resm toplantlara, konu ne olursa olsun, katlmamaldr. AB ise kendisinin NATOnun asker imknlarn kulland durumlarda Berlin Plus dzenlemelerinin etkili olmasn isterken dier btn alanlarda yeni dzenle-
K T A P
S O R U
TELEVZYON DKKAT SIRA SZDE NTERNET AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
145
meler olmas gerektiini ve bu konudaki toplantlara Kbrsn da katlmas gerektiini iddia etmektedir. Dier taraftan, her iki rgtn ayn zamanda operasyon dzenledikleri yerlerde iki kurum arasndaki ibirliinin hangi mekanizmalar zerinde kurulaca konusu hl ok net deildir. Birok AB yetkilisine gre, bu durum halen Afganistan ve Kosovada bulunan AB sivil misyonlarnn NATOnun asker korumasndan yararlanmasn engellemektedir. Mevcut durumda, AB ve NATO resm olarak toplandklarnda sadece Bosnadaki asker operasyonu ve mttefiklerin asker imknlarnn nasl artrlabileceini konumaktadrlar. Resm toplantlar, NATO adna Kuzey Atlantik Konseyi ile AB adna Siyasi ve Gvenlik Komitesi arasnda yaplmaktadr. Kbrsn, AB-NATO toplantlarna katlm yznden yaanan krizi amak amacyla 2005 ylndan bu yana iki kurum arasnda gayri resm toplantlar yaplmakta ve bunlara Kbrs da katlmaktadr. Bu toplantlarda her konu tartlabilmekte ancak hibir ey kayt altna alnmamaktadr. ki kurum arasndaki istihbarat paylam ise, dolayl yollardan yaplmaktadr. Trkiye, ABnin Trkiyenin evresinde icra ettii operasyonlar hakknda Trkiyeye bilgi vermemesinden, ona danmamasndan ve Trkiyenin katlm isteklerini kabul etmemesinden dolay rahatszdr. Grcistan ve Irak bunun rnekleridir. ABnin bu tutumu ak bir ekilde Berlin Plus dzenlemelerine aykrdr. Trkiyenin Kbrsa ynelik tutumuna karlk, Kbrs da Trkiye ile AB arasnda bir gvenlik anlamas yaplmasn ve Trkiyenin Avrupa Savunma Ajansna katlmasn engellemektedir. Avrupa Birliinin, Trkiyenin AGSPnin karar alma mekanizmalarna katlmna AB yesi olmamasndan dolay kar kmas, hukuki anlamda meru olsa da Avrupann gvenliine yapm olduu katklar dikkate alndnda, Trkiyeye yaplm bir hakszlktr. Sovyet tehdidinin ortadan kalkmas ve ABnin temel ilgi alanlarn daha ok Avrupa ii gelimelere yneltmesi ve bu minvalde AB btnleme srecinin devamn en nemli ama olarak belirlemesi, Avrupal mttefikleri Trkiyenin talepleri karsnda mesafeli davranmaya sevk etmi olabilir. Btn bu olumsuz tablo karsnda Trkiyeyi rahatlatan en nemli gelime hi kukusuz ABDnin AGSPye ilikin benimsemi olduu pheci tutumdur. Bakan Clintonn ikinci dnemindeki Dileri Bakan Madeleine Albrightn formle ettii ABD politikasna gre, AGSP hibir ekilde NATO iinde AB yesi olmayan mttefiklere (yani Trkiyeye de) kar ayrmc olmamal, AGSPnin geliimi AB ile ABD arasnda bir uuruma ve ayrmaya zemin hazrlamamal ve Avrupal mttefiklerin asker imknlarn AGSP ats altnda artrmaya almalar NATO ierisinde mevcut olan imknlarnn verimsiz bir ekilde yeniden oluturulmasna neden olmamalyd. Amerikallarn zerinde hassasiyetle durduklar en nemli nokta, ABnin kendisine ait ve NATOdan bamsz hareket eden bir operasyonel kararghnn olmamasdr. Zaten bundan dolaydr ki Belika, Fransa, Almanya ve Lksemburgun 2003 ylnda nerdikleri ABnin kendisine ait asker karargh olmas projesi, ABD tarafndan iddetle eletirilmitir. Buna ngilterenin de kar kmas zerine geici bir zm bulunmutur. Buna gre, NATOnun Belikadaki asker kararghnda snrl sayda asker personelden oluan bir AB misyonu kurulmutur. 1990l yllarn tamam ve 2000li yllarn ilk yarsnda ABDnin AGSPye ilikin genel algs, bu projenin NATOnun ve dolaysyla ABDnin Avrupadaki hkimiyetini sulandrmaya ynelik olduu eklindeydi. AB, bir ekilde ABDyi dengelemeye alan ve ona rakip olabilecek bir kurum olarak alglanmaktayd. ABDnin
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
146
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
bu alglamas, hi kukusuz ABDnin Trkiyenin ortaya att nerilere ve grAMALARIMIZ lere daha kolay destek vermesini mmkn klmtr. Trkiyenin K T ve P NATO A AGSP arasndaki konumu hakknda daha fazla bilgi iin baknz: Ramazan Gzen, Turkeys Delicate Position between NATO and the ESDP (Ankara: Trkiye Dileri Bakanl SAM Papers 1/2003, 2003).
K T A P
TELEVZYON
1990LI YILLARDA ABD DI POLTKASINDA TRANSATLANTK LKLER

Souk Savan sona ermesiyle birlikte ABD ile Avrupal mttefiklerini kar karNTERNET ya getiren gelimelerin saysnda bir art olduu gibi, iki taraf arasndaki ilikilerin niteliinde de yapsal deiiklikler ortaya kmaya balamtr. Bu dnemde Transatlantik ilikileri yapsal adan etkileyen drt nemli faktr vardr: Birincisi, Sovyetler Birliinden kaynaklanan geleneksel tehditlerin (rnein herhangi bir ttifak yesi lkenin Sovyetler Birliinin silahl saldrsna uramas ve bunun sonucunda kontrol altndaki topraklar ve insanlar zerindeki egemenliini kaybetmesi riskinin) sona ermesi ve bunun sonucunda mttefikleri bir arada tutan en nemli d unsurun ortadan kalkmasdr. Nereden, ne zaman ve ne ekilde kaynaklanabilecei nceden kestirilebilen tehditlerin yerini mulak riskler ve zorluklar almaya baladka ttifakn yeleri arasndaki kader birlii duygusu zayflamaya balamtr. Bu durum NATOnun mterek savunma rgt kimliinin srdrlmesini zorlatrm ve mttefikleri NATOnun devam adna yeni misyon araylarna yneltmitir. Kuruluundan itibaren Avrupa merkezli bir mterek savunma rgt olarak hareket eden NATO, Souk Savan sona ermesiyle birlikte daha ok kresel dzeyde hareket etmeye balayan bir mterek gvenlik rgtne dnmeye balamtr. NATOnun siyasi ve normatif zellikleri, onun asker zelliklerinden daha fazla vurgulanmaya balanmtr. NATO kurumsal varln devam ettirmek iin bir yandan merkezi ve orta Avrupada bulunan eski komnist bloku lkelerini yelie kabul etmeye, dier yandan da kriz ynetimi gibi geleneksel savunma misyonunun dnda tanmlanabilecek alan-d misyonlar benimsemeye balamtr. Kitle imha silahlarnn oalmasnn yaratt riskler, ulustesi terrorist faaliyetlerin ve yasad g hareketlerinin ulusal gvenlii tehdit edici boyutlara ulamas, ak denizlerdeki korsanlk faaliyetlerinin artmas ve gvenliin teknolojik gelimelerden etkilenerek siber alanda tanmlanmaya balanmas, NATOnun asker dnmn etkilemi, bu balamda yeni komuta merkezleri oluturulmutur. Dnm Komutanlnn kurulmas, Terrle Mcadelede Mkemmeliyet Merkezlerinin kurulmas ve Acil Mdahele Gcnn hayata geirilmesi, asker alanda yaplan refomlarn en nemlileridir. Bunun dnda ttifak, Rusya ve Ukrayna gibi nc lkelerle stratejik ilikilerini gelitirmeye balamtr. NATOnun, Akdeniz Diyalou ve stanbul nistiyatifi erevesinde Dou Akdeniz ve Orta Dou blgelerinin gvenliindeki rol ve katks kurumsallamaya balamtr. Kresel lekte bakldnda NATO zellikle uzak dou Asyada bulunan ve demokrasi ile ynetilen Avustrulya, Gney Kore, Yeni Zelanda ve Japonya gibi lkelerle ortak lkeler erevesinde ilikilerini gelitirmeye balamtr. Bu lkelerin NATOnun Afganistandaki operasyonuna asker yollamalar, NATOnun kresellemeye baladn iddia edenlerin ne srdkleri en nemi argmanlardan biridir.
TELEVZYON
NTERNET
Mterek savunma rgt: yelerini ortak d dmanlara kar korumak olan savunma rgtdr. Bu rgtlerin yeleri dmanlarn nceden tanmlamakta ve onlardan ne zaman ve ne ekillerde tehdit gelebileceini bilmektedir. Bu anlaya gre, gvenlik blnebilir. Mterek gvenlik rgt: Gvenliin blnmezlii ve tehditlerin nceden tanmlanamayaca varsaymyla kurulan Birlemi Millletler gibi uluslararas rgtlerdir. Bu tarz rgtlerin yeleri herhangi bir d dmana kar biraraya gelmi deillerdir. Tehdit, rgt ierisinden ya da darsndan kaynaklanabilir. Tehdit tanmlandnda rgtn btn yeleri tehdidin bertaraf edimesi iin glerini birletirirler. Alan-d misyon: NATOnun yelerini herhangi bir silahl d saldrya kar korumak dndaki grevleridir. Alandlk hem asker operayonun karakteri hem de faaliyette bulunulan alanla ilgili olabilir. Aland operasyonlar genelde sava dndaki misyonlar, rnein insani krizlere mdaheleyi ifade ederler. Corafi olarak alan-dlk ise NATOnun geleneksel olarak odak noktasn oluturan Kuzey Atlantik blgesi dndaki faaliyetlerini kapsamaktadr.
147
ttifakn hayatta kalmak adna yaad dnm sreci ve edindii yeni misyonlar, Souk Sava sonras uluslararas sistemde mttefiklerin farkl tehdit alglamalarna ve stratejik vizyonlara sahip olmasn engelleyememitir. rnein ABD, Avrupa ktas dndaki alanlar, zellikle Orta Dou ve Uzak Dou Asyay kendi gvenlii asndan daha elzem grmeye balarken Bat Avrupal mttefikler stratejik vizyonlarn Avrupa ktasyla snrlandrmlar ve nceliklerini Avrupa Birlii entegrasyon srecinin baarsna vermilerdir. Avrupal mttefiklerin temel arzusu NATOnun Avrupal kimliinin korunmasyken ABD daha kresel bir NATO peinde komutur. Trkiye ise kendisini daha ok Dou Akdeniz ve Orta Dou blgelerinden kaynaklanan gelimeler karsnda tehdit altnda hissetmeye balamtr. Sovyetler Birlii potansiyel tehdit konumundan giderek uzaklam ve Trkiye iin daha ok ekonomik bir ortak olmaya balamtr. Eski Avrupa lkeleri olarak adlandrlan ttifakn Bat Avrupal yelerine gre, NATO, Avrupa merkezli mterek savunma rgt olarak hareket eden ve temel misyonunu karasal savunma olarak tanmlayan bir rgt olarak kalmaldr. NATOnun Avrupa Birliinin oluturmaya alt savunma ve gvenlik kurumlarna destek vermesi de bu lkelerin nemsedikleri bir eydir. Bat Avrupal NATO yelerine gre, bata Rusya olmak zere hi bir lke potansiyel olarak NATOnun dman ilan edilmemelidir. Ayrca, Bat Avrupal mttefikler, NATOnun ABDnin kresel hkimiyet stratejisinin bir aracna dnmemesi gerektiini vurgulamlardr. Dier taraftan Yeni Avrupa lkeleri, yani ttifaka 1990l yllarn sonunda katlmaya balayan merkez ve dou Avrupada bulunan eski komunist lkeler, NATOnun kendilerini potansiyel Rus tehdidine kar korumasn ve NATOnun bu balamda kendilerine gvenlik garantisi vermesini istemektedirler. Onlara gre, NATO nkleer bir ittifak olarak kalmal, ABDnin NATO iersindeki liderlik pozisyonu sorgulanmamal ve NATO potansiyel Rus tehdidine kar tatbikatlar ve operasyonel planlar hazrlamaya devam etmelidir. Yeni Avrupa yeleri, ABD ile ikili ilikilerini her zaman ok fazla nemsemekte ve ABnin kendilerine inandrc bir gvenlik garantisi veremeyeceini dnmektedirler. Bu lkeler, ABDnin gvenlik garantisini temin edebilmek amacyla dorudan kendi karlarn ilgilendirmedii hlde ABDnin nderliini yapt okuluslu asker operasyonlara asker yollamlardr. ABD ise, NATOnun kendisi iin bir anlam ifade edebilmesinin, onun alan d misyonlar icra edebilen kresel bir gvenlik aktrne dnmesine, sava yapabilecek imknlara kavumasna ve Avrupal mttefiklerin bundan byle asker harcamalarn artrmalarna bal olduunu dnmektedir. NATOnun ABD liderliinde devam etmesi ve ABnin hi bir ekilde NATOnun Avrupadaki konumunu zedelememesi ayrca vurgulanmaktadr. Souk Sava sonrasndaki uluslararas ortamda mttefikler arasnda ortak tehdit duygusunun zayflamaya baladn gsteren bir olay, NATOnun nkleer caydrclk politikasnn devamna dair yaplan tartmalarda farkl grlerin ortaya kmasdr. NATO iinde bir tarafta nkleer silahlarn caydrclk ve gven verme adna hl nemli olduunu dnen yeler, dier tarafta ise nkleer silahlarn anlamn yitirdiine inanan ve bu silahlarn varlnn baka lkeleri de bunlar edinme ynnde cesaretlendirdiini dnen lkeler vardr. Trkiye ise bir yandan NATOnun dnyann nkleer silahlardan arndrlmas ynndeki abalara uzak kalmamasn isterken dier yandan da kendi blgesinde nkleer silahlar olduu mddete NATOnun nkleer gvenlik emsiyesinin devamn arzulamaktadr. ABD ile Avrupal mttefikleri arasda ttifakn Rusyaya doru genilemesi balamnda da gr ayrlklar ortaya kmtr. ABD, Rusyay potansiyel bir tehdit
148
Fze savunma kalkan projesi: ABD Bakan George W. Bushun nerdii, amac ABD ve dier NATO yesi lkelerin topraklarn ran gibi lkelerin sahip olduu varsaylan kitle imha silahlar tayabilen fzelere SIRA SZDE kar korumak olan bir savunma projesidir. Amerikan topraklarn vurabilecekLfzeler DNE M firlatldklar andan itibaren izlenecek ve atlacak kar fzelerle vurulacaktr. S O R U
olarak grp Rusyann yakn evresinde Souk Sava zamanndaki gibi nfuz alanalar kurmasn engellemeye alrken Avrupal mttefikler Rusyann Souk Sava sonras Avrupa gvenlik mimarisinin meru bir aktr olmas gerektiini dile getirmilerdir. Rusya ve Avrupal devletler ayn corafyada yaadklarndan ve aralarnda karlkl bamllk ilikileri olduundan, Avrupal mttefikler NATOnun takip edecei politikalarla Rusyay keye sktrmamas gerektiini dnmlerdir. Kendisini keye skm ve evrelenmi hissedecek Rusyann tek tarafl, milliyeti ve gce dayanan politikalar takip etmesinden endie etmektedirler. 1990l yllarda ortaya kmaya balayan bu gr ayrlklar, 2000li yllarla birlikte daha da keskinlemitir. Rusyay da ilgilendiren iki nemli NATO projesinde Bat Avrupal mttefiklerle ABD farkl dnmlerdir. Ukrayna ve Grcistann NATOya yeliine bata Almanya ve Fransa olmak zere Bat Avrupal mttefikler mesafeli yaklarlarken ABD bu lkelerin yeliklerini daha fazla istemitir. ABD, fze savunma kalkan projesinin silah ve radar unsurlarnn merkez ve dou Avrupa lkelerinde kurulmasn isterken Bat Avrupal mttefikler bu projenin ok iyiSIRA SZDE dnlmesi ve Rusyann bir ekilde bu projeye dahil edilmesi gerektiini belirtmilerdir. Rus yetkililer bu projenin nihai hedefinin kendi ellerindeki nkleer silahlarn etkisizletirilmesi olduunu iddia etmektedirler. Her iki rnek DNEL M olayda ABD ve Yeni Avrupal yeler destekleyici bir tavr taknrken, Eski Avrupal mttefikler daha ihtiyatl olmak ve Rusyann hassasiyetlerinin daha fazla dikS gerektiini vurgulamlardr. kate alnmas O R U Sovyetler Birliinin ortadan kalkmas sonrasnda NATO yesi lkeler arasndaki ortak DKKAT tehdit alglamalar zayflamaya balam ve mttefikler arasnda NATOnun yeni kimliine ve misyonuna dair ciddi gr ayrlklar yaanmaya balamtr.
SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
1990l yllarda Transatlantik ilikileri etkileyen ikinci faktr, Avrupal mttefiklerin Avrupa Birlii ats altnda entegrasyon srecini hzlandrmaya balamalar AMALARIMIZ ve AByi mmknse d, savunma ve gvenlik politikalar alanlarnda tek sesli hareket edebilen bir aktre dntrmek istemeleridir. AB ii entegrasyon abalarK T P nn hzlanmasnaA paralel olarak baz Avrupallar, NATOnun Transatlantik ilikilerdeki hkim konumunu sorgulamaya balamlardr. NATO yerine, AB-ABD ikili kurumsal ilikisini nerenler olmutur. Buradaki temel espiri, Souk Sava sonraTEL VZYON snda ABninEentegrasyon srecinin hzland bir ortamda Transatlantik ortaklar arasnda daha eitliki ve dengeli bir iliki kurulmasn isteyenlerin seslerinin daha gr kmaya balamasdr. Bir baka adan bakldnda ise yle bir manzara ortaya kmaktadr. ttifakn Bat Avrupal yeleri, kendilerini daha az tehdit altnda NTERNET hissettiklerinden asker harcamalarn ksmaya balamlar, ABD ise neredeyse dnyann her yerinden kendisine yneltilmi tehditler hissettiinden asker harcamalarn artrmaya devam etmitir. Kale Avrupas fikri geerli olduu mddete, ABDnin NATOyu ciddiye almas imknsz grlmektedir. Dier taraftan, Avrupal mttefiklerin AByi Avrupann gvenliinin salanmasnda n plana karma yndeki abalar ABD tarafindan tepkiyle karlanmtr. AB ile NATO arasndaki kurumsal i birliinin nasl olmas gerektiine dair yaplan tartmalarda ABD hep NATOnun Avrupann gvenlii balamnda en nemli rgt olarak kalmasn savunmutur. ABnin NATOnun asker imkn ve kabiliyetlerine eriiminde baz artlara uyulmas gerektiini baz Amerikal yetkililer sylemilerdir. Bu artlardan biririncisi ABnin kendi asker kurum ve imknlarn olutururken NATOnun elinde zaten hazr bulunan imknlar yeniden yaratmamasdr.
149
Aksi bir durum Amerikallara gre kaynak israfndan baka bir anlama gelmeyecektir. kinci olarak Amerikallar, ABnin kendi bana hareket edebilen otonom bir gvenlik aktrne dnmesinin Transatlantik ilikilerde bir kopmaya neden olmamas gerektiini sylemilerdir. AB, NATOnun mdahil olmak istemeyecei durumlarda ve sadece alan-d olarak bilinen kriz ynetimi tarz operasyonlar yerine getirmelidir. NATO, yelerinin topraksal gvenliklerini garanti eden tek rgt olarak kalmaldr. Amerikallarn zerinde nemle durduklar nc bir konu ise, ABnin bu yndeki abalarnn, NATO yesi olup AB yesi olmayan (Trkiye gibi) mttefiklerin Avrupann gvenlii balamnda NATO ierinde kazanlm haklarn zedelememesidir. ABDyi AB ve NATO arasndaki ilikide ar hassas davranmaya sevkeden ana unsur, Sovyetler Birliinin ortadan kalkmasnn ABDnin Avrupaya bakn ok radikal biimde deitirmemesidir. 1990l yllar boyunca ABD gvenlik karlarn eskisi kadar olmasa da byk oranda Avrupa odakl tanmlamaya devam etmitir. ABDnin Avrupa balamnda kar n plandadr. Birincisi, AB her alanda tek sesli hareket edebilen bir aktre dnerek ABDnin hakim konumunu zayflatmamaldr. ABD, ABnin ister kendi bana bir kurum olarak isterse de Almanya gibi nemli ye devletlerin gdmnde hareket eden bir ara olarak kendisinin Avrupadaki hkim konumunu zedelememelidir. ABD iin ikinci nemli kar, AB entegrasyon srecinin ok fazla zayflayp ktann kinci Dnya Sava ncesinde var olan konumuna geri dnmemesidir. Bu balamda NATOnun varl ABnin entregrasyon srecinin devamnda nemli grlmeye devam etmitir. Bu iki kar arasnda ok hassas bir denge vardr. ABD bir yandan Avrupal mttefiklerinin aralarndaki entegrasyonu artrp Avrupa ve dnyann genel gvenliine daha fazla katk yapmalarn isterken dier yandan da bu entegrasyon srecinin kendisine rakip olabilecek kresel bir aktr olarak ortaya karmasndan endie duymaktadr. ABD bir yandan Avrupal mttefiklerinden daha fazla paray savunmaya ve gvenlie harcamalarn istemi, dier yandan da bunu daha ok NATO ierisinde yapmalarn arzulamtr. ABD, ABden NATOnun SIRA SZDE Avrupadaki kolu ve uzants roln oynamasn beklemitir. ABnin NATOdan bamsz hareket edebilen bir gvenlik aktrne dnebilmesi, ABDyi ABye kar ihtiyatl davranmaya sevketmitir. ABDnin Avrupa balamndakiN E L M D nc kar, NATOnun yeni yeler kabul ederek ABDnin kta zerindeki jeopolitik hakimiyetini kuvvetlendirmesidir. Merkez ve dou Avrupada yer alan komnist lkelerin S O R U Bat dnyasna dahil edilmelerinde NATO en az AB kadar etkili olabilmelidir. ABD, 1990li yllarda Avrupal mttefiklerin NATOdan bamsz gvenlik K A T ve imkanD K kurum lar oluturmak istemelerine genelde olumsuz yaklamtr. ABDnin Souk Sava sonras Transatlantik politikasn etkileyen nc faktr, bu zaman diliminde Avrupa gvenliini etkileyen olaylarn ounun hl Avrupa AMALARIMIZ ktasnda yaanmasdr. Balkanlardaki i savalar bu erevede deerlendirilmelidir. ABnin gerek Bosna sava gerekse de Kosova krizi srasnda NATOdan bamsz bir gvenlik aktr olarak hareket edemediini ve bu iki krizin de son kerK T A olursak NAtede ABD/NATOnun aktif mdahelesiyle sona erdiini dnecek P TOnun 1990l yllarn sonunda Avrupann gvenliinde neden hl en onemli aktr olduunu daha kolay anlarz. Drdnc yapsal faktr, ABDnin 1990l yllarda kresel T E L E V Z Y O N baat akdzlemdeki tr roln srdrmesi ve kresel sistemin tek-kutuplu bir karakter tamasdr.
NTERNET SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
150
ABDnin farkl g alanlarnda kresel lekte en etkili aktr olmas, 1990l yllarda aka gzlenmitir. Bu durum ABDnin NATOya bakn da etkilemitir. ABD, NATOnun Souk Sava sonrasndaki dnmn neredeyse tek bana ekillendirmek istemitir. ABDnin Avrupal mttefiklerini ciddiye almas iin Avrupal mttefiklerin NATOnun merkez ve dou Avrupa lkelerine doru genilemesine ve alan-d roller oynamasna destek vermeleri bir anlamda art koulmutur. NATOnun 1990l yllarn bandan bu yana yaamakta olduu belli bal siyasi, asker ve operasyonel dnmlerin hepsinin, genelde ABDnin karlar dorultusunda yaandn sylemek yanl olmayacaktr. Avrupal mttefiklerin bu balamdan yaadlar kmaz u olmutur: Bir yandan ABnin Avrupann gvenlik ve savunmasnda daha nemli roller oynamas iin abalarn artrrlarken dier yandan da ABDnin Avrupann gvenliine yapt katknn devam etmesini istemilerdir. ABDnin Avrupa ktasndaki asker varln sonlandrmas, Avrupann gvenliini tamamen Avrupal mttefiklere havale etmesi ve kendi stratejik ufkunu Avrupa d alanlara evirmesi, son kertede Avrupal mttefikler tarafndan riskli bulunmutur. Avrupal mttefikler, ABnin savunma ve gvenlik alanlarnda kendi rdn ispat edene kadar, ABD/NATOnun Avrupada kalmasn istemektedirler. Aksi takdirde ABDnin olmad bir ortamda Avrupal mttefikler birlemi bir Almanyann ve zayflamaya balayabilecek bir AB entegrasyon srecinin ortaya karabilecei risklerle kolaylkla baedemeyebilirler. Bu faktrlerin her biri, ABD ile AB arasndaki ilikileri yakndan etkilemi ve ABDnin Avrupal mttefiklerine bakn ekillendirmitir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Souk Savan sona ermesi ve Sovyetler Birliinden kaynaklanan tehdidin ortadan kalkSIRA SZDE masna ramen, NATO 1990l yllarda Avrupa ktasnn gvenliinin salanmasnda en nemli rgt olmaya devam etmitir. Bunun nedeni ya da nedenleri nedir?
DNELM
BAKAN BUSH VE ABDNN TRANSATLANTK POLTKASI S O R U

Cumhuriyeti George W. Bushun ABD bakan oldugu 2001 ylndan kendisinin ikinci bakanlk dneminin ortalarna kadar ABD ile Avrupal mttefikleri arasnDKKAT daki ilikiler olumsuz seyretmitir. Bu sonucun ortaya kmasnn en nemli nedeni Yeni Muhafazakrlar olarak bilinen entellektel evrenin Bushun d politikalaSIRA SZDE rn etkilemesidir. Bu kesime gre, ABD ok-tarafl uluslararas rgtlerin kendi egemenlik haklarn snrlandrmasna izin vermemelidir. Mttefiklerin onay alnarak oluturulan kararlar, en son Kosova rneinde olduu gibi, ABDnin hareket AMALARIMIZ kabiliyetini snrlandrmaktadr. Amerikan Savunma Bakan Donald Rumsfeldin ifadesiyle, Kosova tecrbesinden sonra ABD artk NATOdaki mttefiklerinin otomatik olarak dahil olduklar savalarn iinde olmamaldr. Bundan byle oluturuK T A P lacak olan uluslararas koalisyonlarn komposizyonlarn ABDnin misyonlar belirlemelidir. ABD iin nemli olan, istekli lkelerin katlaca ve ABDnin liderliini sorgulamayan V Z Y O N uluslararasc gnlller koalisyonlar oluturmaktr. Bu bak liberal TELE as ayn zamanda Birlemi Milletlerin uluslarars meruiyetin saland en nemli kurum olduu ynndeki gr de sorgulamaktadr. ABD Kongresinin onaylad bir karar zaten merudur ve bunun iin ayrca uluslararas rgtlerin NTE NET onayna ihtiyaRyoktur. Yeni Muhafazakar gr, ABDnin d politikasnda tek-tarafl hareket edebilmesi ve d politika karlarn gerekletirmeye alrken g kullanabilmesi gerektiini ileri srmektedir. ABD d politikasnda etkili olan genel ekol ile Yeni Mu-
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
151
hafazkar grler, bir noktada benzemekte ama dier noktada ayrmaktadr. Benzetikleri nokta, her iki dnce ekolnn de ABDnin temsil ettii deerleri evrensel tanmlamalar ve bu deerlerin dnyann geri kalanna yaylmasn istemeleridir. Her ikisi de liberal demokrasi ile ynetilen lkelerin says artarsa bunun ABDnin ulusal karlarn olumlu ekilde etkileyeceine inanmaktadr. Aralarndaki en nemli fark ise bu deerlerin yaylmasnda kullanlacak aralar sz konusu olduunda ortaya kmaktadr. Liberal uluslararasclar, ok-tarafl kurumsal mekanizmalarn bu srete nemsenmesini ve ABDnin kendi iinde yaad dnmlerle dier lkelere rnek oluturmasn doru bulurken Yeni Muhafazakrlar bu deerlerin gerektiinde asker g kullanlarak yaylmasn meru grmektedirler. Yeni Muhafazakarlar, liberal deerlerin g kullanlarak yaylmasnn liberalizme ters dmediine inanrlarken, liberal uluslararasclar liberalizmin znde kendi kaderini kendi belirleme prensibini ierdiini ve bundan dolay da hi bir devletin baka bir devlete zor kullanarak kendi deerlerini dayatamayacan dnmektedirler. SIRA Protokolnden Bushun bir nceki Bakan Bill Clintonun imzalad Kyoto SZDE ABDnin imzasn geri ekmesi ve baz baka uluslararas anlamalardan kaynaklanan ykmllklerini yerine getirmekten kanmas, AvrupalDmttefikleri endieNELM lendirmitir. ABDnin bu ekilde davranmasn kolaylatran faktrlerden biri, Yeni Muhafazakr grn sahiplerinin Amerikan imparatorluu fikrine ve ABDnin bunu gerekletirecek imknlara sahip olduuna inanmalardr. S O R U Bakan Bushun Transatlantik ilikilere baknn ekilenmesinde Yeni-Muhafazakar dDKKAT nce okulu ok etkili olmutur. ABDnin Avrupal mttefiklerini pek ciddiye almadn gsteren bir baka olay, Avrupallarn ounun kar kmasna ramen ABDnin g kullanarak 2003 senesinde Irak igal etmesidir. ABD liderliindeki bu operasyon, gnlller koalisyoAMALARIMIZ nu fikrinin ideal bir rneini sunmaktadr. ABD, Irak operasyonunu NATO zerinden merulatramad iin kendisiyle i birlii yapmak isteyen snrl sayda lkeK T A P yi yanna alarak yamtr. Bu lkeler ABD ile i birliiyaparlarsa ABDnin kendilerini baka alanlarda destekleyeceklerine inanmlardr. NATOya 2004 senesinde ye olarak katlan merkez ve orta Avrupa lkelerinin ou, ABDnin 2003teki Irak TELEVZYO operasyonunu desteklerlen, ABDnin bat Avrupadaki eski mttefikleriNbu operasyonun meruiyetini ciddi ekilde sorgulamlardr. Fransa, BM Gvenlik Konseyindeki oylamada ABD operasyonuna kar karken, Almanya ve ngilterede ciddi sava kart kampanyalar dzenlenmitir. Irak operasyonu, ABDnin NATOyu NTERNET ciddiye almadn gsterdii gibi, ayn zamanda NATO ierisinde ciddi gr ayrlklarnn olduunu da gstermitir. ABDnin NATOyu kendi kresel amalarna hizmet etmesi iin dntrmeye altnn en ideal rnekleri, NATOnun 2002 senesinde Acil Mdahele Gcn oluturma karar almas ve NATO Dnm Komutanlnn kurulmasdr. Bushun bakanl dneminde NATOnun Avrupal yelerinin NATOya ballklarnda bir azalma gzlenmitir. Buna mukabil, bu zaman diliminde, Avrupal mttefiklerin kendi ktalarnn gvenliini salamak amacyla ABnin NATOdan bamsz olarak kendi savunma ve gvenlik yaplanmalarn hayata geirmeye altklarna ahit olmaktayz. Fransa, Almanya, Belika ve Luksemburgun, 2003 ylnn Nisan aynda ABnin kendisine ait asker kararghnn olmasn neren bir karar almalar bunun bir rneidir. Yukarda ad geen AB yelerinin bir araya geldikleri bu zirve,
SIRA SZDE
Kendi kaderini kendi beirleme: Uluslararas hukuka ait bir kavramdr. Buna gre, her bir ulusdevlet kendi geleceini SIRA SZDE kendi belirleyebilmeli ve devletler birbirlerinin i ilerine karmamaldrlar. NEL Birinci DnyaDSavann M sona ermesiyle o zamanki ABD Bakan Woodrow Wilsonn nemle O R U S vurgulad bir prensiptir.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
152
Amerikal yetkililer tarafndan ikolata zirvesi olarak adlandrlm ve kmsenmitir. Ayrca, AB yesi lkelerin Avrupa Muharebe gruplarn kurmas, Avrupa Savunma Ajansn hayata geirmesi ve Avrupa Gvenlik ve Savunma Politikas bnyesinde ilk asker operasyonlarn dzenlemesi, Bushun ilk bakanlk dnemine denk gelmektedir. Bunun bir tesadf olmad ortadadr. ABDnin politikalarnn onun Avrupal mttefiklerinin gzndeki imajn ne kadar olumsuz etkilediini gsteren rneklerden bir bakas, Almanyada yaplan parlamento seimlerini Sosyal Demokrat lider Schroderin Amerika kartl zerine ina ettii seim kampanyasyla kazanmasdr. Bu Almanya tarihinde bir ilktir. Bushun politikalarnn Transatlantik ilikilerde derin atlaklar amasnda etkili olan bir dier faktr, ABD ve Avrupal mttefiklerin kresel terrizmle mcadelede farkl yntemleri benimsemeleridir. ABD penceresinden bakldnda kresel terre kar verilen mcadele bir savatr ve bu savata asl olan dman unsurlarn yok edilmesidir. ABD, El Kaidenin kendi topraklarn vurmasndan derinden etkilenmi ve esiz corafyasnn kendisini koruduuna dair olan inancn kaybetmeye balamtr. ABDnin kresel gvenlik tehditleri karsndaki tolerans eii de hi olmad kadar dmeye balamtr. Bu bak as, Avrupal mttefiklerin, uluslararas rgtleri, uluslararas hukuku, uluslararas deer ve normlar, konsensus oluturmay ve sorunlarn zmnde siyasi mekanizmalar deerli bulan bak asyla elimektedir. Avrupal mttefiklerin ouna gre, kresel terrn ortaya kard tehlikelerle adli mekanizmalar iersinde mcadele edilmelidir. Terr adli bir su unsuru olabilir, bir sava sebebi deil. nemli olan terrle adli, sosyal ve her trl yapsal tedbirlerle mcadele edebilmektir. Terr oluturan yapsal artlarn ortadan kaldrlmas uzun vadeli bir sre olup asker ve sivil g unsurlarnn baarl bir ekilde bir araya getirilmesini gerektirir. yi ve kt, biz ve dierleri eklinde yaplacak ayrmlar ve lkeleri potansiyel dman olarak snflandrmalar kresel bara ve istikrara hizmet etmeyecektir. Bu zaman diliminde ABD ile Avrupal mttefikleri arasndaki gr ayrlklar, NATOnun Afganistanda yrtmekte olduu operasyon balamnda da su yzne kmtr. ABD NATOnun operasyonunu ititfak iin bir lm kalm mcadelesi olarak grrken, Avrupal mttefikler bu mcadelede ABDnin uygulad stratejileri eletirmiler ve Afganistana muharip asker yollamaktan imtina etmilerdir. Avrupallara gre bu mcadele sava mantndan hareketle kazanlamaz. Yaplmas gereken El Kaideye kar yrtlen mcadelede asker ve sivil btn g unsurlarn devreye sokmak ve terr ortaya kartan yapsal artlar dntrmektir. Bakan Bushun politikalarna olan muhalefet o kadar yksek seviyelere erimitir ki ABDde 2008 senesinde yaplan bakanlk seimlerini Demokrat aday Obamann kazanmas Avrupa bakentlerinde byk bir sevinle karlanmtr.
BAKAN OBAMA DNEMNDE ABDNN TRANSATLANTK LKLER

ABDnin Transatlantik ilikilere olan bak Bakan Bushun ikinci bakanlk dnemiyle birlikte daha olumlu bir mecraya girmeye balamtr. Demokrat Bakan Barack Hussein Obamann ynetime gelmesinden sonra bu olumlu gidi ivme kazanmtr. Obamann hem seim kampanyas hem de seildikten sonra Avrupa lkelerine geziler dzenlemesi ve ok-tarafl kurumsal mekanizmalara nem vermesi bunun gstergeleridir. Obama ynetimindeki ABDnin Transatlantik ilikileri nemsemeye balamasnn baz nedenleri vardr.
153
Bakan Bush, ilk bakanlk dneminde Avrupal mttefiklere kar olumsuz bir tavr benimsemi, NATOya gereken nemi vermemi ve mttefiklerin ABDnin d ve gvenlik politikalarnn gereklemesindeki katklarn kmsemitir. Bu ise ABDnin Avrupal mttefiklerinin gzndeki imajin olumsuz etkilemitir. ABDye ilikin eletirel baklar 2000li yllarn ilk yarsnda tarihin hi bir annda olmad kadar glenmitir. Avrupal mttefiklerin ABDnin doal ortaklar olduu ve iki taraf arasndaki ortak deerlerin varl dikkate alndnda, ABDnin negatif bir ekilde anlmas, onun Avrupa zerindeki siyasal gcn olumsuz etkileyecektir. Bu durumu tersine evirmek adna Obamann ciddi abalar iersine girdii grlmektedir. kinci olarak, Obamayla birlikte ABD NATOya daha fazla nem vermeye balam ve NATOnun kapsayc gvenlik anlay etrafnda dnmn desteklemeye balamtr. Burada dikkat ekici olan ey, NATOnun kapsayc gvenlik kavram etrafndaki dnm iin onun AB ile daha yakn kurumsal i birlii iersine girmesinin gerekli olduunun anlalmasdr. NATOnun sivil g unsurlarna olan gereksiniminin karlanmas iin ABnin sivil kaynaklarna eriimi nemli olduu anlaldka ABDnin de Avrupal mttefiklerine olan bak olumlu ynde seyretmeye balamtr. NATOnun bu imknlar kendisinin oluturmas yerine, zaten ABnin elinde hazr olan imknlar kullanacak olmas ok daha ekonomik olacaktr. ABDnin ABye olan bakn olumlu hale getiren bir dier neden, ABnin gvenlik alannda NATOya rakip olmann hl ok uzanda bulunmas ve bunun ABDnin endielerini azaltmasdr. AByi savunma ve gvenlik alanlarnda etkin bir kresel aktre dntrme ynndeki abalar, baarya ulam deildir. Avrupal mttefikler silahlanmaya ayrdklar kaynaklar drmeye devam ederlerken kendi aralarnda ortak savunma ve gvenlik politikalar oluturmaktan da hl ok uzaktrlar. AB ierisinde gvenlik ve savunma hl ulusal dzeyde tanmlanmaktadr. Bu minvalde bahsedilmesi gereken nemli bir gelime, Fransann 2009 senesinde NATOnun asker kanadna geri dnmesidir. Bu nemlidir, zira Fransa, ABnin NATOdan bamsz gvenlik imkanlar ve politikalar oluturmas gerektiine inanan ve bu ynde en fazla abay harcayan Arupal lkedir. Fransann NATOya geri dn NATOnun Avrupann gvenliinde oynad rol pekitirmitir. Fransa ve Almanyada 2000li yllarn ikinci yarsnda Transatlantik ilikilere ve ABDye nem veren liderler iktidara gelmilerdir. Alman Babakan Merkel ve Fransz Cumhurbakan Sarkozy kendilerinden nceki liderlere nazaran ABD ve NATOya daha olumlu bakmaktadrlar. ABDnin bakn etkileyen bir baka sebep, ABnin 2000li yllarn sonunda ciddi bir ekonomik kriz ierisine girmesi ve bunun da ABnin entegrasyon srecini zora sokmasdr. ABde ortaya kan ekonomik krizin alp alamayacann belli olmad bir ortamda ABDnin AByi kendisine rakip grmesi mantkl deildir. Zor bir zamandan geen ABnin ABDnin kresel ve Avrupa ktasndaki konumunu zedelemeyecei ortadadr. Bununla ilintili bir dier sebep, ABDnin de son yllarda ciddi bir ekonomik kriz yaamasdr. Savunma btesinde ciddi kstlamalara gidildii bir dnemde mttefiklerden gelecek destek daha nemli olmaya balamtr. ABDnin asker harcamalarn ksmaya alt, Irak ve Afganistandan askerlerini ekmeye balad dnlecek olursa Avrupal mttefiklerin asker imknlarn artracak olmalar, her ne kadar ok mmkn gzkmese de, ABD tarafndan olumlu karlanacaktr. Bakan Obamayla birlikte ABDyi Avrupal mttefiklere daha fazla yaklatran bir dier faktr, ABDnin kresel d politika vizyonunu deitirmeye balamasdr. Bir ok gzlemci ABDnin son yllarda kresel hkimiyet stratejisinden yava ya-
Kapsayc Gvenlik: Gvenliin ok boyutlu bir sekilde tanmlanmasn ifade ifade eder. Gvenlik sorunlarnn asker ve sivil ynleri vardr. Gvenlik problemleriyle hem asker hem de sivil aralar kullanarak mcadele edilmelidir. Uluslararas insani operasyonlarn baarl olabilmesi, kapsayc gvenlik anlaynn benimsenmesine yakndan baldr.
154
Kysal Dengeleme: ABD d politikasnda var olan bir dnce ekoldr. Buna gre, ABD kresel hegemonyasn devam ettirmek iin dnyann eitleri yerlerinde ciddi sayda asker bulundurmamal, bunun yerine kilit nemdeki corafyalarda kendisiyle i birliiyapacak kilit mttefiklerle yakn ilikiler gelitirmelidir. Herhangi bir blgede her hangi bir devlet blgesel hegemonya peinde koarsa, ABD oralara asker gndermek yerine o blgelerdeki mttefiklerini desteklemelidir. Bu yeterli olmazsa g kullanlmas dnlmelidir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
va vazgeip kysal dengeleme stratejisine gemeye baladn dnmektedir. Bu anlaya gre, ABD artk kresel sistemdeki tek baat aktr deildir ve kresel sistem ok-kutuplu bir ekilde evrilmektedir. Kresel sorumluluklarn yerine getirilmesinde sistemdeki dier aktrlerin de katks nemli olmaya balamtr. ABDnin dnyann jandarmas roln oynamas hem onun g imknlarndaki d hem de dier aktrlerin daha fazla n plana kmaya balamasyla gittike zorlaacaktr. Bu pencereden bakldnda, ABDnin, kendisine en yakn hissettii Avrupal mttefileriyle i birliini artrmak isteyecei dnlebilir. ABnin mmkn olabildiince gl bir d, savunma ve gvenlik aktrne dnmesi ve bu sayede hem Avrupa ktasnn hem de Avrupann yakn evresinin gvenlik ihtiyalarnn salanmasna daha fazla katk vermesi, ABDnin elini rahatlatacaktr. Bu strateji erevesinde Avrupal mttefikleri ABDnin gznde deerli klmaya balayan bir dier faktr, hi kukusuz ABDnin gvenlik nceliklerinin yava yava Avrupa ktasnn dna kmaya balamasdr. Uzak Dou Asyadaki gelimeler, zellikle de inin ykselii, ABD asndan daha nemli olmaya baladka, ABDnin ini dengelemek adna kendisine yakn hissettii kresel aktrlerle ibirliini artrmak istemesi beklenebilir. Stratejik ilgisini ine ve Uzak Douya kaydrmaya balayan ABD, bir yandan Avrupann gvenliinin salanmasnda eskisine nazaran daha az rol oynayacak, dier yandan da Avrupal mttefiklerinin Avrupa d alanlardaki desteine daha fazla ihtiya duyacaktr. Avrupal mttefiklerin hem kendi gvenliklerini kendilerinin salamaya balamas hem de ABDnin kresel politikalarna destek verebilmeleri, aralarndaki savunma ve gvenlik ibirliini artrmalarna baldr. Buradan hareketle denilebilir ki ABnin tek sesli hareket edebilen bir gvenlik ve savunma rgtne dnmesi, artk ABD iin bir enSIRA SZDE die kayna deil arzulanan bir eydir. 2000lerde Avrupal mttefiklerin maruz kaldklar tehditler, Souk Sava zamanna kyasladeimitir. Artk hibir Avrupal devlet, kendisini komusundan ya da D NELM yakn blgesinde bulunan baka bir lkeden kaynaklanabilecek konvansiyonel tehditler altnda hissetmemektedir. Dolaysyla, ABDnin Avrupa ktasnda ciddi saS O R U yda asker bulundurmaya devam etmesi anlamn yitirmektedir.
DKK T Obamayla birlikteA ABDnin Transatlantik ilikilere bak olumlu ynde gelimeye balamtr. Bu sonucun ortaya kmasnda etkili olan en nemli faktr, Bakan Bushun takip ettii politikalarn ABDnin imajn Avrupal mttefiklerinin gznde ok olumsuz etkileSIRA SZDE mesidir.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ SIRA SZDE
AMALARIMIZ nmzdeki yllarda NATOnun Transatlantik ilikilerde en nemli rgt olarak kalmaSIRA SZDE ya devam edeceini syleyebilir misiniz? Neden?
D TN E L P K A M S O R U TELEVZYON DKKAT
KD T NA LPM E
S O R U TELEVZYON DKKAT
NTERNET SIRA SZDE
NTERNET SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
155
zet
A M A
Transatlantik ilikilerin eitli boyutlarn tanmlamak Transatlantik illikilerin ekonomik, sosyo-kltrel ve savunma/d politkalar olmak zere eitli boyutlar vardr. Sosyo-kltrel boyut taraflar arasnda ortak deer ve normlarn varlna iaret eder. Ekonomik boyut, taraflar arasnda ortak ekonomik modellere iaret eder. Taraflar birbirlerinin en byk ticaret ortaklardr. D politika ve savunma boyutunda NATO transatlanik ilikilerin en nemli kurumudur. Bu boyutta NATO iersinde ABD ile Avrupal mttefikleri arasndaki ilikiler, Souk Savan bandan gnmze kadar bazen scak bazen de sorunlu bir seyir izleyerek devam etmitir. NATO, yelerini ortak tehditlere kar koruyan bir gvenlik ve savunma rgtdr. NATO ayn zamanda yelerinin ortak deerler etrafndaki birlikteliini temsil etmektedir. Transatlantik ilikilerde savunma ve gvenlik boyutunun neden daha nemli olduunu aklamak Savunma ve gvenlik boyutu nemlidir zira Transatlantik ortaklar arasnda salkl ve ibirliine dayal iliklerin kurulabilmesi, taraflarn ortak tehdit ve d politika alglamalarna sahip olmalarna yakndan bal olmutur. Transatlantik ilikiler kavram znde savunma ve d politiks alanndaki ililileri kapsamaktadr. Transatlantik ilikilerin Souk Sava dneminde btn zorluklarna ramen neden daha sorunsuz olduunu ifade etmek ABD ve Avrupal mttefikleri, Souk Sava srasnda ortak gvenlik tehditlerine maruz kalmlardr. Taraflar arasnda yaanan baz gr ayrlklarna ramen, bu ilikiler Souk Sava srasnda daha sorunsuz bir ekilde ceryan etmitir; nk Sovyetler Birliinden kaynaklanan tehdit, taraflarn aralarndaki farkllklar bir kenara brakmalarn gerektirecek kadar hayatidir. ABD, Avrupal mttefiklerinin asker ve ekonomik kabiliyetlerinin artmasna destek vermitir. Avupal mttefikler de ABDnin ve NATOnun Avrupa ktasndaki varl sayesinde kendi aralarndaki karlkl bamlla dayal ekonomik entegrasyonu ilerletebilmilerdir. Her iki taraf da bu ilikilerin
devamndan byk fayda grdnden, ara ara ortaya kan gr ayrlklar tolere edilmitir. Transatlantik ilikilerde Trkiyenin yerini tartmak Trkiye bir yandan NATO yesi olup dier yandan da AB yesi olmaya alan bir lkedir. Souk Sava srasnda ABD ve Avrupal mttefikleri, Trkiyenin Avrupann gvenliinde oynad rol nemli bulmulardr. Trkiye, NATO yesi olmay hem kendi gvenlik ihtiyalarn karlamak hem de batl kimliini pekitirmek adna ok istemitir. Trkiyenin Transatlantik ilikilerde rol ve faydas Souk Sava sonrasnda daha tartmal hle gelmiitir. Ortak Sovyet tehdidinin ortadan kalkmas, ABDnn stratejik ilgisini Avrupa d alanlara kaydrmaya balamas, ABnin temel ilgi ve enerjisini kendi iindeki entegrasyon srecine vermesi ve AB nin kendisine ait NATOdan bamsz asker kurum ve imknlarn gelitirmek istemesi, Transatlantik ilikilerde Trkiyenin roln nemli klmaya devam ederken ayn zamanda tartmal hle getirmitir. ABnin NATOnun asker imkn ve yeteneklerine eriimi balamnda Trkiyenin ve ABnin birbirlerine kar takndklar uzlamaz tutumlar, AB-NATO arasndaki ilikinin problemli gelimesinde nemli olmutur. ABDnin, Trkiyenin ABye yeliini desteklemesi ve buna AB yesi lkelerin verdikleri tepkiler ayrca nemlidir. Transatlantik ilikilerin 1990l yllarda neden daha sorunlu olmaya baladn ve bunda etkili olan faktrlerin neler olduunu aklamak Bu zaman diliminde, Transatlantik ilikilerde ilk ciddi atlaklar ortaya kmaya balamtr. Sovyetlerden kaynaklanan ortak tehdidin son bulmas, taraflar arasndaki ortak kar ve kader birlii duygusunu zayflatmtr. ABnin kendi entegrayon srecine daha fazla nem vermeye balamas, Avrupann gvenliini etkileyen Balkanlarda gelimelerin ortaya kmas, ABDnin kresel karlarn Avrupa merkezli tanmlamaya devam etmesi ve ABDnin kresel g imknlarndaki art, Transatlantik ilikilerin gergin seyretmesini mmkn klan faktrlerdir. 1990l yllar-
A M A
AM A
AM A
AM A
156
da ABD, NATO iindeki liderlik pozisyonunu korumaya alrken, Avrupal mttefikler de Transatlantik ilikilerin daha dengeli bir karakter kazanmasn istemilerdir. Transatlantik ilikilerde ABD Bakan Bushun politikalarnn neden olumsuz sonular ortaya kardn aklamak 2000li yllarda Yeni Muhafazar dncenin Bakan Bushun d politikasn etkilemeye balamas ABD ile Avrupal mttefikleri arasndaki ilikinin sorunlu ve gergin gemesine neden olmutur. Amerikan d politikasnda asker g kullanmn nemseyen, oktarafl kurumsal yaplara kukuyla bakan ve ABDnin kresel hegemonyasn srdrmesini nemseyen bu bak as, Bushun Avrupal mttefiklere kar politikalarn olumsuz etkilemitir. Bush dneminde ABDnin NATOyu pek ciddiye almad ve Avrupal mttefiklerin grlerini pek nemsemedii grlmtr. Avrupa lkelerindeki Amerikan alehtarl bu zaman diliminde artmtr.
AM A
AM A
ABDnin Transatlantik ilikilere baknn Obamann bakanl dneminde neden daha olumlu olmaya baladn aklamak Obamann ABD Bakan olmas Transatlantik ilikilere olumlu bir etki yaratmtr. Obama, Avrupal mttefikleriyle i birliini nemsemektedir. Obama, NATOnun kapsayc gvenlik stratejisi balamnda NATO-AB ilikilerinin glendirilmesini istemektedir. Obamay Avrupal muttefiklere yaklatran bir sebep, ABDnin temel ilgi alann Uzak Dou Asyaya evirmeye balamas ve bu balamda Avrupal mttefiklerin desteine her zamankinden daha fazla ihtiya duymasdr. Avrupa ktasnn ve yakn evresinin gvenliinin Avrupal mttefiklerin kendileri tarafndan salanmas, ABDnin iinden gemekte olduu ekonomik kriz srecinde anlaml olmaktadr. Obama, Avrupal mttefiklerinin yaadklar ekonomik ve kurumsal kriz neticesinde, ABnin d, savunma ve gvenlik konularnda tek sesli hareket edebilecek bir aktre dnebileceine inanmamaktadr. Bu nedenle Obama, ABnin NATOnun asker imknlarna eriimi konusunda daha esnek bir tutum taknmaktadr.
157
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi, Transatlantik ilikilerin kapsama alanna girmez? a. ABD ve Avrupa Birlii yeleri arasndaki ikili ve kurumsal ilikiler b. ABD, AB yesi lkeler ve Trkiye arasndaki ilikiler c. Trkiye ve Bat Avrupal devletler arasnda NATO iindeki ilikiler d. ABD, Bat Avrupal devletler ve Rusya arasnda gvenlik, savunma ve d politika alanlarndaki ilikiler e. Bat Avrupal devletlerle ABD arasnda ekonomik alandaki ilikiler 2. Aadakilerden hangisi, Souk Sava boyunca ABDnin Bat Avrupada takip ettii gvenlik politikalarndan birisi deildir? a. Bat Avrupada yer alan mttefiklerin ekonomik kalknmalarna destek vermek. b. Bat Arupann gvenliinin salanmasnda Avrupa Birlii gibi blgesel rgtlerin liderlik roln vurgulamak ve desteklemek. c. NATOnun asker stratejilerinin belirlenmesinde hakim konumda olmaya almak. d. Bat Avrupal lkeler arasndaki ekonomik btnleme abalarna destek vermek ve bu sayede Avrupann zenginlemesine katkda bulunmak. e. Bat Avrupann gvenliini NATO iinde Bat Avrupal mttefik lkelerle i birliiyaparak salamak. 3. Aadakilerden hangisi, Trkiye-AB-NATO ilikileri balamnda sylenemez? a. ABD, Trkiyenin AB yeliini kendi stratejik karlar asndan desteklemektedir. b. Trkiye, Souk Sava srasnda NATO yeliini kendisinin Batl kimliinin tanmamas balamnda nemsemitir. c. Avrupa Birlii, kresel bir g olmak adna Trkiyenin potansiyel AB yeliini desteklemektedir. d. Trkiye, Avrupa Birliinin kendisine ait NATOdan bamsz gvenlik kurumlar ve kapasitesi oluturmak istemesine genelde olumsuz yaklamaktadr. e. ABDnin, Trkiyenin AB yesi olmas iin vermekte olduu destek Avrupa Birlii yelerinin ou tarafndan genelde olumlu karlanmamaktadr. 4. Aadakilerden hangisi, 1990l yllarda Transatlantik ilikiler balamnda sz konusu olan dinamikler arasnda saylamaz? a. ABD, Avrupa Birliinin kendisine ait gvenlik kurumlar ve imknlar oluturmak istemesini nemsemi ve desteklemitir. b. Bu zaman diliminde NATOnun genel dnm sreci ABDnin karlar ve politikalaryla olduka uyumlu bir seyir izlemitir. c. Bu zaman diliminde ABD ile Bat Avrupal mttefikleri arasnda NATOnun kimliine ve geleceine dair ciddi gr ayrlklar ortaya kmaya balamtr. d. ABD, NATOnun kresel bir gvenlik aktr olmasn arzularken, Bat Avrupal mttefikler NATOnun daha ok Avrupa merkezli hareket eden bir gvenlik rgt olarak kalmasn arzulamlardr. e. Bu zaman diliminde NATO Souk Sava srasnda Avrupann gvenliinde oynam olduu rol ciddi oranda kaybetmeye balamtr. 5. Aadakilerden hangisi, Souk Savan sona ermesinin Transatlantik ilikilerde ortaya kard etkilerden birisi deildir? a. Souk Savan sona ermesiyle ABD ve Avrupal mttefikleri arasnda Trkiyeye bak balamnda ciddi gr ayrlklar ortaya kmaya balamtr. b. Souk Savan sona ermesinden sonra ABD ile Avrupal mttefikleri arasnda ortak tehdit alglamas zayflamaya balamtr. c. Souk Savan sona ermesiyle Avrupal mttefikler ABDnin Avrupa ktasnda oynamakta olduu hakim rol sorgulamaya balamlardr. d. Souk Savan sona ermesiyle Avrupal mttefikler NATOdan bamsz kendilerine ait gvenlik kurumlar ina etmeye balamlardr. e. Sovyetler Birliinden kaynaklanan tehdidin ortadan kalkmasyla ABD stratejik ilgisini Avrupadan ekip dnyann dier blgelerine, zellikle de Orta Dou ve Uzak Dou Asyaya yneltmeye balamtr.
158
6. Aadakilerden hangisi, Trkiyenin Avrupa Birliinin kendisine ait gvenlik kurumlar ve kapasitesi oluturma abalar karsnda takip ettii politikalardan birisi deildir? a. Trkiye, Avrupal mttefiklerin asker imknlarn ve yeteneklerini NATO ierisinde gelitirmelerini istemi ve desteklemitir. b. Trkiye, AB yesi lkelerin bu yndeki abalarndan ciddi rahatszlk duymu ve bu sreci elinden geldiince yavalatmaya almtr. c. Trkiye, Avrupa Birlii yesi lkelerin bu yndeki abalarna kendisinin de bu oluumda eit haklara sahip bir lke olarak yer almas artyla destek vermitir. d. Trkiye, Avrupa Birliinin NATOnun asker imkn ve kapasitesine eriimi konusunda ihtiyatl bir tutum benimsemi ve krizlere mdahelede NATOnun ncelikli olmasn savunmutur. e. Trkiye, Avrupa Birliinin bu yndeki abalarna, kendisinin AB yelik ansn artraca dncesiyle destek vermitir. 7. Aadakilerden hangisi, Bakan Bush dneminde Transatlantik ilikilerde sz konusu olan gelimelerden birisi deildir? a. Bu dnemde ABD ile Bat Arupal mttefikleri arasndaki gr ayrlklar, zellikle de NATOnun geleceine dair anlamazlk derinlemitir. b. Bu dnemde ABDnin d politikasnda NATO gibi kurumsal yaplar yerine, gnlller koalisyonlar tarznda oluumlar daha nemli olmaya balamtr. c. Bu dnemde, NATO kendisini yenilemekte baarsz olmu ve Transatlantik ilikilerde sahip olduu nemi ciddi oranda kaybetmitir. d. Bu dnemde, liberal uluslararasclk ekol ABD d politikasnda eskiden sahip olduu nemi kaybetmeye balamtr. e. Bu dnemde, Avrupal mttefiklerin NATOdan bamsz hareket edebilecek kendi savunma ve gvenlik kruumlarn oluturma ynndeki arzular ve insiyatifleri artmtr.
8. Aadakilerden hangisi, Bakan Bushun Transatlantik ilikilere baknda etkili olan Yeni Muhafazakr dnce ekolu iin sylenemez? a. ABDnin mttefiklerinin onayna ihtiyac olmadan tek tarafl hareket etmesi gerektii fikrini savunmaktadr. b. ABD, NATO gibi uluslararas rgtlerin kendisinin egemenlik haklarn zgrce kullanmasna engel olmamaldr. c. ABD, d politikasnda g kullanmaktan ekinmemeli ve inand deerleri baka lkelere yaymak adna zora bavurabilmelidir. d. ABD, kresel hkimiyet stratejisi izlemekten vazgeip asl ilgisini lke iindeki sorunlarn halledilmesine yneltmeli ve ABDnin kresel imajn iyiletirmek adna zel bir aba harcamaldr. e. nemli olan NATO gibi asker ittifaklar yerine gnlller koalisyonlar oluturmaktr. 9. Aadakilerden hangisi Bakan Obama liderliindeki ABDnin Transatlantik ilikilere yeniden nem vermeye balamasnda etkili olan sebeplerden biri deildir? a. Fransann NATOnun asker kanadna geri dnmesiyle AB NATOya rakip olma durumundan uzaklamaya balamtr. b. Obama, Avrupa ktas zerindeki Amerikan hkimiyetinin ancak ve ancak Avrupal mttefiklerle iyi ilikiler ierisinde olunursa salanabileceini dnmektedir. c. Avrupa Birliinin iinden gemekte olduu ekonomik kriz, AByi ABDnin gznde ciddi bir stratejik rakip olmaktan uzaklatrmaya balamtr. d. Obama, Bush zamannda lkesinin Avrupal mttefiklerinin gznde kaybetmekte olduu itibar ve imaji tekrar kazanmaya almaktadr. e. ABD, stratejik ilgisini Uzak Dou Asyaya evirmeye baladka Avrupal mttefiklerinin desteine daha fazla ihtiya duymaya balamtr.
159
Okuma Paras
10. Aadakilerden hangisi Transatlantik ilikilerin Souk Savan balangcndan gnmze takip ettii seyir balamnda sylenemez? a. Souk Savan bitmesiyle NATO Transatlantik ilikilerde sahip olduu konumu kaybetmeye balam ve NATOnun yerine yeni kurumsal yaplanmalar oluturulmutur. b. Souk Sava dneminde Transatlantik ilikiler daha ok NATOnun kurumsal ats altnda srmtr. c. Transatlantik ilikiler tarihsel geliim sreci iinde daha ok gvenlik ve asker konular ilgilendirmitir. d. Bakan Bush zamannda Transatlantik ilikiler tarihinin en kt dnemlerinden birisini yaamtr. e. Obamann iktidara gelmesiyle ABDnin Transatlantik ilikilere bak olumlu ynde deimeye balamtr. AB, Gvenlik Toplumu Projesi ve Trkiye kavram, yani Avrupa Birlii (AB), Gvenlik ve Toplum kavramlar arasnda yakn bir iliki vardr. Bu kavramlar aras ilikiye bir de Trkiyenin ABye yelii konusu eklendiinde, durum daha byk bir nem ve zellik kazanr. Zira Trkiyenin ABye yelik hedeflerinden biri, Trk toplumunun daha refah iinde, huzurlu ve mutlu yaayabilmesinin artlar ve imkanlarn salamak ise, dieri de Trkiyenin i ve d politikasnda bar, gvenlik ve istikrarn hakim olduu bir dzen ve sistem kurmaya almaktr. Bu balamda; ABye tam yeliin ve bu amala yaplan reformlarn Trkiyenin i ve d gvenliine olumlu ynde katk yapacan, bu katk sonucunda Trkiyenin gvenliini salamakla grevli kurumlarn (i gvenlik bakmndan Polis Tekilatnn, d gvenlik bakmndan Silahl Kuvvetlerin) daha rahat bir ortamda alacaklarn iddia etmek mmkndr. ........... ABnin kurulu amac ile ilgili olarak pek ok deerlendirme mevcut olmakla birlikte, bize gre temel amac vardr: Birincisi, AB bir bar kurma ve yayma projesidir. ABnin en global amac, 16.yzyldan itibaren srekli kar karya gelen ve skntlar eken ama zellikle 20.yzylda dnya sava noktasna gelmi olan Avrupada uluslar arasndaki sava ve atmalar sona erdirerek, Immanuel Kantn tabiriyle srekli bar kurmaktr. Zira uluslararas savalar, Avrupaya byk maliyetler getirmi; ekonomik, sosyal, fiziki, insani, ve psikolojik alardan derin yaralar amtr...Bu savalar sadece Avrupann ykm ile sonulanmam, ayn zamanda Avrupa lkelerini uluslararas sistemde zayf konuma drm ve bunun sonucunda dnyann dier aktrlerine muhta ve baml hale getirmitir. 19.yzyldan itibaren ykselen Rusya/Sovyetler Birlii ve Amerika Birleik Devletleri, Avrupaya rakip olmaya ve hatta Avrupann dzeninde rol oynamaya balamlardr. Avrupa lkeleri savalar nedeniyle ylesine bir ykm ve aresizlik iine dmlerdir ki, her iki dnya savanda da ABD kurtarc olarak gelmi ve Avrupay dzene sokmaya almtr. ........... te bu noktada, ABnin kuruluunun ikinci amac ortaya kmaktadr: AByi dnya politikasnda etkin ve gl bir aktr haline getirmek ve Avrupann 15.yzyldan itibaren elde ettii ancak 20.yzylda kaybettii gl konumunu yeniden kazandrmak... Avrupa yukardaki iki amacn nasl gerekletirecekti?
160
........... Bu sorunun cevab, ABnin kurulu amalarndan ncsnde yatmaktadr: Avrupann yzyllar boyunca en azndan fikirsel/entelektel dzeyde gelitirdii ve bir ksm artk dnyann paylat deerlere dayal bir Avrupa dzeni kurmak. Demokrasi, ak rejim ve toplum, piyasa ekonomisi, hukukun stnl, insan haklar, dnce ve ifade zgrl, tolerans ve sivil toplum rgtlenmesi gibi deerlerin hakim ve geerli olduu bir Avrupann Birliini oluturmak. Bu deerler, ncelikle ABnin kendi iinde uygulamaya konulacak, ama ayn zamanda ve mmkn olduu lde ABnin komu blgelerinde ve ardndan tm dnyada uygulanabilir hale getirilmeye allacaktr. Bu deerler...Avrupada ortaya kan ve savalara sebep olan Napolyon Fransas, Mussolini talyas ve Hitler Almanyasnn temsil ettii srasyla asker emperyalizm, faizm ve nasyonal sosyalizm gibi hastalklarn da bir aresi ve ilacdr. Dier bir deyile; gerek ve gl bir demokrasi, piyasa ekonomisi, hukukun stnl, insan hak ve zgrlklerinin korunmas gibi deerler, Avrupa devletlerinin otoriteryan, baskc, rk, faizan, saldrgan ve emperyalist anlayn ve yneticiler tarafndan ynetilmesini engelleyecek fren olarak grlmtr. ........... Avrupa btnlemesi projesinin yukardaki amaca ulamak iin uygulamaya koyduu aama vardr: Birincisi, Avrupann ekonomik, ticari, teknik ve mali adan btnlemesi, yani tm Avrupa ekonomilerinin tek bir ekonomik sistem iinde toplanmasdr. Bylece, Avrupann ekonomik kaynaklar tm Avrupa halklarnn yararna olacak ekilde kullanlacak; Avrupada Tek Pazar kurulacak; ve Avrupa insannn refah, huzur ve yaam standartlarnn ykseltilmesi mmkn olacaktr. ........... Avrupa Btnlemesinin ikinci aamas ya da boyutu, genel srecin bir paras olarak Avrupa devletleri stnde otoriteye sahip olan supranasyonel organlarn ve kurumlarn gelimesi ve bylece Avrupa devletlerinin keyfi politikalarnn denetim altna alnmasdr. Bu sayede, Avrupa devletlerinin sava, atmac, egoist politikalar ve uygulamalar engellenecek; bunun yerine tm ye devletlerin ortak politikalar uygulamas salanacak; politikalarda standartlama ve uyumlamaya gidilecektir....1992 Maastricht Antlamas ile balayan Avrupa Birlii sreci halen devam etmekte olup, Avrupa Entegrasyonunun nc aamas olan AB D, Gvenlik ve Savunma Politikasnn oluturulmas aamasna gelmi durumdadr.
........... Son yllarda zellikle Orta ve Dou Avrupa lkelerinin ABye tam ye olmalar sonucunda orijinal Avrupa lkelerinde belli lde ekonomik ve mali skntlar ortaya km, rnein isizlik oranlarnda ve gelir dzeylerinde olumsuz gelimeler meydana gelmitir. Bunun sonucunda zellikle Fransa, Almanya ve Danimarka gibi ABnin belkemii durumundaki lkelerin halklarnda genilemeye kar bir tepki olumutur. Buna bir de 11 Eyll sonrasnda gelien Mslman ve Doulu gmenlere kar oluan nyargl tavrlar eklenince, ABnin ie kapanma srecine girdii sylenebilir. ........... Avrupallarn Souk Sava boyunca dardan Sovyetler Birlii ve komnist ideolojinden gelebilecek tehdit ve saldrlara kar korunmas ve glendirilmesi gerekiyordu. Fakat bu hedefe Avrupallarn kendi imkanlaryla ulaabilmeleri mmkn olmad iin ABDnin desteine ihtiya duyulmutu. Avrupaya ilgisi zaten bilinen ABDnin de isteiyle NATO kurulmutu. NATO, ABD ve Avrupann ortak gvenlik anlaylarnn bir rn olarak Souk Sava boyunca Avrupay Sovyetlere kar korudu. Her ne kadar, NATO ile Sovyetler Birlii arasnda hibir zaman fiili bir atma olmamsa da, NATOnun varl Sovyetlerin Avrupaya kar tavrlarnda caydrc bir rol oynamasnda yeterli olmutur. ........... Trkiyenin ABye tam yeliinin temel amac, ABnin gelitirdii ve halen gelimeye devam eden bar projesi ve Gvenlik Toplumunun bir yesi/aktr haline gelmektir. Dolaysyla Trkiyenin hedefi, ABye tam yeliin gerektirdii salt ekilsel ve rgtsel yelik konumuna ulamaktan daha te bir eydir; yani Trkiyenin i ve d politikasnda Gvenlik Toplumunun gerektirdii artlar ve sreleri edinmektir. Trkiyenin i ve d dnyasnda/politikasnda ABnin deerleri olarak bilinen ama aslnda birou tm insanln deeri haline gelmi olan u deerleri elde etmektir: Tam ve gerek anlamda demokrasi, hukuk devleti, piyasa ekonomisi, insan hak ve zgrlkleri, sivil toplum gruplar aras i birliive dayanma, tolerans ve empatinin hakim olduu bir dzen. ........... Trkiyenin, bu deerleri kazanmaya alrken, elbette kendine zg kltrel, dini, tarihi, sosyal ve insani zelliklerini kaybetmek istememesinden ve hatta daha da ileriye gtrmeye almasndan daha doal bir ey yoktur. Dolaysyla baz insanlarn endielendii gibi, AB standartlarna sahip olmak Trk toplumunun kendine
161

has ve doru olan zelliklerini kaybetmesi anlamna gelmemektedir. ........... Sonu itibaryla, Trkiyenin ABnin Kopenhag Kriterleri olarak bilinen ekonomik, siyasi ve hukuki artlar yerine getirmi olmas ve bunlar tam olarak uygulamas ve 3 Ekim 2005 tarihinde alnan kararla balayan Trkiye-AB Tam yelik Mzakereleri sresince yapaca reformlarn, Trkiyenin gelimesine katkda bulunaca ve bunun sonucunda Trkiyenin hem kendi iinde hem de AB ile ilikilerinde Gvenlik Toplumu anlayn glendirecei sylenebilir. Kaynak: Ramazan Gzen, mparatorluktan Kresel Aktrle Trkiyenin D Politikas (Ankara: Palme Yaynlar, 2009), 19.Blmden alnt. Sra Sizde 1 Souk Sava srasnda Sovyetler Birliinden kaynaklanan tehdidin bykl ve Avrupal mttefiklerin kendilerini bu tehdide kar savunabilecek asker imknlara sahip olmaylar, onlar ABDnin NATO iindeki liderliini kabul etmeye zorlamtr. Ayrca unutmamak gerekir ki, ABD askerlerinin NATO emsiyesi altnda Avrupa ktasndaki varl, Avrupal mttefiklere snrl kaynaklarn ekonomik entegrasyon srecine ayrabilme imknn sunmutur. Avrupa ktasndaki entegrasyon sreci, NATOnun sunmu olduu gvenlik garantisi sayesinde mmkn olabilmitir. Sra Sizde 2 Aslnda burada sz konusu olan, Trkiyenin, ABnin kendisine ait asker imkn ve yeteneklerini oluturmasna kar gelmesi deildir. Trkiye bu srecin iinde meru bir aktr olarak yer almak istemitir. NATO yesi olarak Avrupann gvenliine yapyor olduu katknn gz ard edilmesi, Trk liderleri zmtr. Souk Savan sona ermesiyle birlikte Trkiyenin daha ok Orta Dou corafyas balamnda dikkate alnmaya balamas, Trkiye asndan bir znt kayna olmutur. Trk liderler, Trkiyenin bu konudaki politikasnn Trkiyenin ABye yelik srecinin dnda deerlendirilmesi gerektiini ifade etmilerdir. ki olay arasnda dorudan bir balant kurulmasna kar gelmilerdir. Ama dier taraftan bakldnda, Avrupal mttefikler Trkiyenin bu tutumunu anlalmaz bulmular ve Trkiyenin bu tutumunun onun AB yelik ansn olumsuz etkileyebileceini sylemilerdir. Sra Sizde 3 Bunun balca nedenleri arasnda, Avrupal mttefiklerin kendi gvenlik imknlarn oluturamamalar, ABnin bir gvenlik rgtne dnememesi ve ABDnin ulusal gvenliini hl byk lde Avrupa ktas odakl tanmlamaya devam etmesi saylabilir. NATOnun asker mdaheleleri ve operasyonlar olmadan Balkanlarda yaanan i atmalarn sona ermesi mmkn olmayacakt. Sra Sizde 4 Bu konuda iyimser olmamz mmkn klacak nedenler sz konusudur. NATOnun Lizbon Anlamas ile kendisini yeniden tanmlamas ve yeni gvenlik tehditlerine uyumlu bir ekilde gvenlik kavramlarn gncellemesi olumlu gelimelerdir. Ayrca belirtmek gerekir ki

1. d 2. b Yantnz yanl ise Transatlantik likileri Tanmlamak konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Souk Sava Dneminde ABDnin Transatlantik Politikas konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise NATO, AB ve Trkiye konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise 1990l Yllarda ABD D Politikasnda Transatlantik likiler konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise 1990l Yllarda ABD D Politikasnda Transatlantik likiler konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise NATO, AB ve Trkiye konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Bakan Bush ve ABDnin Transatlantik Politikas konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Bakan Bush ve ABDnin Transatlantik Politikas konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Bakan Obama Dneminde ABDnin Transatlantik likileri konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise nitenin Tamamn konusunu gzden geiriniz.
3. c 4. a
5. e
6. e 7. c 8. d 9. b
10. a
162
hem ABD hem de Avrupal mttefik lkelerin ounda NATOnun nemine inanan liderler iktidarda bulunmaktadr. NATOyu nemli klabilecek bir dier sebep, ABD ve Avrupal mttefiklerinin inin ykseliine dair benzer kayglara sahip olmalardr. Bat d lkelerin kresel g skalasnda ykselie gemeleri, Batl devletleri NATO bnyesinde daha yakn i birlii yapmaya tevik edebilir. Bir dier gelime, Avrupal mttefiklerin AByi NATOya alternatif bir gvenlik rgtne dntrme ynndeki isteklerini kaybetmeye balamalar ve bunu gerekletirebilecek maddi imknlardan yoksun olmalardr. Aybet, Glnur (2000). A European Security Architecture after the Cold War: Questions of Legitimacy, New York: St. Martins Press. Aybet, Glnur (1997). The Dynamics of European Security Cooperation, 1945-1989, New York: St. Martins Press. Gzen, Ramazan (2003). Turkeys Delicate Position between NATO and the ESDP, Ankara: Trkiye Dileri Bakanl SAM Papers 1/2003. Gzen, Ramazan (2009). mparatorluktan Kresel Aktrle Trkiyenin D Politikas, Ankara: Palme Yaynlar. Howorth, Jolyon (2003). Defending Europe: the EU, NATO, and the quest for European Autonomy, New York: Plagrave Macmillan. Yost, David (1998). NATO Transformed: the Alliances New Roles in International Security, Washington: United States Institute of Peace Press. Kaplan, Lawrance (1994). NATO and the United States: the Enduring Alliance, Boston: Twayne Publishers. Toje, Asle (2009). America, the EU and Strategic Culture: Renegotiating the Transatlantic Bargain, New York: Routledge.
6
Amalarmz

AMERKAN DI POLTKASI
Bu niteyi tamamladktan sonra; ABDnin Orta Dou politikasnn hedeflerini ve stratejilerini tanmlayabilecek, ABDnin Orta Dou politikasn etkileyen faktrleri saptayabilecek, ABDnin Arap-srail atmasna ynelik tutumunu ve sraille ilikilerini tarihsel perspektifte aklayabilecek, ABDnin Araplarla ve ranllarla ilikilerinin ana hatlarn zetleyebilecek, ABDnin 11 Eyll 2001 sonras Orta Douya ynelik genel tutumunu aklayabilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Siyonizm Yahudi Lobisi Filistin Sorunu Enerji Gvenlii Arap Milliyetilii 11 Eyll Saldrlar Eisenhower Doktrini Bush Doktrini Sovyet Yaylmacln evreleme
indekiler
ABDNN ORTA DOU POLTKASININ HEDEFLER VE STRATEJLER ABDNN ORTA DOU POLTKASINI ETKLEYEN FAKTRLER ABDNN ORTA DOUYA LGSNN TARHSEL ARKA PLANI ABDNN ARAP-SRAL ATIMASINA YNELK TUTUMU VE SRALLE LKLER ABDNN ARAPLARLA LKLER ABDNN RANLA LKLER 11 EYLL 2001 SONRASI ABDNN ORTA DOU POLTKASI
ABDnin Orta Dou Politikas
ABDnin Orta Dou Politikas

ABDNN ORTA DOU POLTKASININ HEDEFLER VE STRATEJLER
ABD (Amerika Birleik Devletleri), Orta Douda birbiriyle rten, atan veya tutarsz olan ok ynl ekonomik, siyasi ve stratejik karlara sahiptir. Ayrca her tr Amerikan karlarnn karm, zaman ierisinde, ynetimlerin ve bireysel aktrlerin yaklamlar erevesinde deimitir. Blgeye ynelik Amerikan hedefleri u ekilde zetlenebilir: 1- Sovyet yaylmacln Orta Douda snrlandrmak ve bu lkeyi blgenin diplomatik oyunlarnn dnda tutmak (Bu hedef daha sonra, fiili olarak, dnyann nde gelen glerinin blgedeki etkinliini sona erdirme eklinde deimitiri) 2- Orta Doudaki temel petrol yataklarnn dost ellerde kalmasn, blge petrolnn ucuz ve istikrarl fiyatlarda Batya kesintisiz ulamasn ve petro-dolarlarn Amerikan ekonomik sisteminin karna olacak ekilde geri dnmesini salamak. 3- srailin gvenliini, blgedeki asker stnln ve dman glere kar hareket zgrln korumak. 4- Orta Douda lml ve Amerikan yanls hkmetlerin temsil ettii statkoyu korumak. 5- Enerji gvenlii, srailin gvenlii ve Bat yanls statko bakmndan sorun oluturabilecek devrimci, milliyeti eilimlere kar koymak ve slami kktendinciliin yaylmasn nlemek. 6- Mslman ve Arap lkeler arasnda birliin ve koordinasyonun salanmasn engellemek (Bu, ak bir hedef olmamakla birlikte dier hedeflerle ilgili olarak Amerikan ynetimlerinin bilinli ve bilinsiz abalar sonucunda ortaya kmtr.) ABD, Souk Sava boyunca Sovyetler Birliinin (Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliinin) Orta Doudaki etkisini snrlandrmaya alt. ABDnin en byk rakibi olan SSCB, blgede etkin olmas hlinde bu etkiyi ABD aleyhine kullanacakt. Ayrca onun neden olaca radikalleme ynndeki siyasi eilimler, ucuz ve bol miktarda petrol elde etme eklindeki Bat karn tehdit edecekti. Bu erevede Sovyetlerin blgeye yaklamas kabul edilemezdi. Sovyetlerin diplomasi ve yardm yoluyla blgede etkisini artrmaya almas tehlikeliydi ve Amerikan abalaryla engellenmeliydi. 1948-1960 arasnda ABD asker ittifaklar ayla Sovyet blokunun etrafnda bir duvar oluturmaya alt. Bunu yaparken potansiyel mttefik adaylar srail deil, Mslman ve Arap lkelerdi. 1960-1966 arasnda ABD, SSCByi snrlandrmak iin radikal Arap milliyetilii ile de yaknlamaya alt. 1967den sonraki temel Amerikan eilimi ise Arap ve Mslman lkeler ile srail dhil muhafazakr glerle ilikileri sk tutmakt. Amerikan stratejik karlarn paylaan rejimlerin de facto ittifaknn blgeyi Amerikan etki alan iinde tutmas mit edildi. Her durumda srail en gvenilir mttefik olarak grld.
Statko: Mevcut, var olan durum. Statkoyu korumak, yapnn, durumlarn, ilikilerin mevcut ekliyle devamn salamak anlamna gelmektedir. Enerji gvenlii: Bir lkenin ihtiya duyduu enerjinin kendisine ulamasn garanti altna almas.
166
SIRA SZDE
DNELM S O R U
ABD, 1956 ylndaki Svey Krizinden itibaren izledii politikalarla Avrupallarn Orta Doudaki etkisini azaltt, blgeyi kendisinin belirleyici olduu bir alan hline dntrd. 1991 ve 2003te Iraka kar gerekletirilen asker mdahaleler, blgedeki Amerikan hkimiyetini ilan eden son gelimeler oldu. Blge Avrupa Birlii yelerinin gvenlikleri ve ekonomileri bakmndan hayati nem tayan bir blge olmasna ramen Amerikallar blgeye ynelik politikalarnda bu lkelerden SIRA SZDE fikir ve destek alma yoluna gitmediler. Onlarla i birlii ierisinde uzun vadeli stratejiler oluturarak blgenin Bat iin de olumsuzluklar yaratan sorunlarn kkten zmeye ynelik Labalar ierisinde olmadlar. Bunlara ek olarak blge lkelerinin DNE M de hassasiyetlerinin dikkate alnmamas ve onlarn da srelere ortak olarak dhil edilmemesi, blgeye ynelik Amerikan giriimlerinin istenen sonular dourmasS n engelledi. O R U ABDnin blgeye K A T D K ynelik giriimlerinde baarl olamamasnn nedenleri arasnda unlar bulunmaktadr: Avrupa Birlii ile i birlii ierisinde, blgenin sorunlarnn kkenlerine ynelik uzun vadeli stratejiler oluturmamas, blge lkelerinin hassasiyetlerini dikkate SIRA SZDE alarak onlar srelere ortak olarak dhil etmemesi. Dikkat kutucuundaki tespitten hareketle ABDnin blgeye ynelik yaklamnn nasl olAMALARIMIZ SIRA SZDE mas gerektiini deerlendiriniz.
D TN E P M K ABDninOrtaALDouya ynelik dier bir amac, blgede kendi karlarna uygun olan statkonun devamyd. Bu, stratejik gei noktalarnn, petroln ve piyasalarn ABDninRkontrol altnda olmas anlamna geliyordu. Statko, Sovyet etkiS O U TELEV ZYON sinin blgeden uzak tutulmas yannda milliyeti glerden blgenin arndrlmasn da ngryordu. Milliyeti gler, sosyal dnm, Arap Birlii ve yabanc hDKKAT kimiyetinden ve igalinden kurtulma peindeydiler. ABD, dost lkelere silah satarak devrimci milliyetilii snrlandrmay hedefledi. Fakat bu, Sovyet blounun da NTERNET SIRA SZDE devrimci unsurlara silah salamasna neden oldu. Sonuta blgedeki Amerikan d politikasnn hedefleri zarar grd. Silah yar, kaynaklarn sosyal ve siyasal grevleri yerine getirme erevesinde kullanlmasn engelleyerek blgeye zarar verdi. AMALARIMIZ Silahlanma Suudi Arabistan rneinde grld gibi gvenlik de salamad, fakat srail rneinde grld gibi bir devletin diplomatik yollar yerine g kullanlmasnaK ve T A P yaylmac politika izlemesine neden oldu. srail, 1967 Savayla ABD iin en nemli destek unsuru, bamsz bir istikrar gc ve stratejik bir deer olarak ortaya kt. srail, blgede ABD lehine olumu olan statkoyu koruma perspektifini benimsemiti. Ayrca muhafazakr Arap reTELEV ZYON jimlerinin bask altnda tutulmas ve radikal milliyetilerin tehdit edilmesi konusunda ABDye yardm etmeye hazrd. Dier taraftan ABDdeki srail yanls gruplar, Amerikan Kongresinde parti ayrm olmakszn ciddi bir zemin kazandlar ve yNT RNET netimleri OrtaEDoudaki Amerikan karlarnn tanmlanmasnda ve gerekletirilmesinde ciddi ekilde snrlandrdlar. Bunlara paralel olarak ABD, blge halklarnn isteklerini ve refahn dikkate almayp sadece kendi karlar zerinde younlat. Filistin kaynakl milliyeti giriimleri bastrrken sraile destek verdi. srailin gvenlii ile Filistinlilerin self-determinasyon hakkn badatracak bir denge politikas izlemedi. Filistin sorununun zm konusunda yeterli motivasyona ve taraflar zerinde gerekli etkiye sahip olmasn ramen soruna ynelik politikas zmszlk, gz ard etme ve dayatma eklinde ortaya kt. Bamsz Filistin devletinin kurulmas ynnde oluan uluslararas konsenss dikkate almayarak ve
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ SIRA SZDE
KD T NA LPM E
S O R U TELEVZYON DKKAT
NTERNET SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Self-determinasyon: Uluslarn kendi geleceklerini, gvenliklerini ve uluslararas siyasi konumlarn d mdahale ve zorlama olmadan zgrce belirleme hakk.
6. nite - ABDnin Orta Dou Politikas
167
ou kere tek bana kalarak dzinelerce BM karar tasarsn veto etti. Btn bunlar, ABDnin muhafazakr Arap hkmetleriyle ilikilerinde bile skntlar yaratt; Arap halklarn ABDden uzaklatrd, blgede genel bir Amerikan kartlnn ortaya kmasna neden oldu, ABDnin blgedeki roln tehlikeye att ve blgenin istikrar bakmndan gvenilirliini sarst. Arap milliyetiliini snrlandrmada pek fazla sorun yaamayan ABD, 1979dan sonra slamc radikal aktrleri etkisizletirmeyi temel hedef olarak belirlemek durumunda kald. randaki ilk slami nitelikli devrim, ABDnin randaki ah rejimini her art altnda ve her ekilde desteklemesinin bir maliyeti olarak ortaya kmt. Yeni rejim, evre lkelerdeki Mslmanlar da etkileyerek Orta Douda ABD ve srail asndan ciddi sorunlar yaratt. Lbnandaki Hizbullah etkinliinden sonra Filistinde de Hamasn sivrilmesi ABD kart glerin zemin kazandn gsteriyordu. ABD asndan asl ironik olan durum ise slamc glerin, SSCB ile mcadele bitince politikalaryla Mslmanlara zarar veren ABDye ynelmeleriydi. ABD, onlar Afganistanda SSCByi baarsz klma adna desteklemiti. ABD, 2001 sonrasnda bu gleri etkisizletirmek iin Mslmanlara sava at izlenimi veren bir mcadeleye giritiinde tohumlar daha nceden ekilmi olan Amerikan kartl btn Orta Douyu kaplad. Arap Bahar olarak adlandrlan Arap lkelerinde SIRA SZDE totaliter ynetimler kart ortaya kan gsteriler, rejimlerin devrilmesine neden olmaya balad. Blgedeki Amerikan kartlndan dolay yeni rejimlerin ABDnin tasvip etmedii glerden oluma olasl olduka yksek gzkmektedir. zlediDNELM i politikalarla randaki teokratik rejimin lmllamasn engellemi olan ABD, bu yeni oluumlar karsnda yukarda bahsedilmi olan hedeflerine ulamada ciddi S O R U skntlarla karlaabilecektir.
DKKA ABD, nceden beri izledii politikalarla randaki rejimin lmllamasnTengellemiti. Arap lkelerinde 2001de ortaya kan olaylarla imdi kendine kart demokratik rejimlerin ortaya k riski ile kar karya bulunmaktadr. Bunun nedeni de blgeye ynelik SIRA SZDE olarak eskiden beri izledii politikalardr.
ah rejimi: 16 Eyll 1941den 11 ubat 1979a kadar ran her trl muhalefeti dlayarak yneten Muhammed Rza ah Pehlevinin baskc rejimi. Hizbullah: Lbnanda ii Mslmanlarn kurduu, finansal ve siyasi desteini ran ve Suriyeden alan din grup ve siyasal parti. Hamas: 1987de Filistini srail igalinden kurtarma hedefiyle kurulan Filistinli Snni Mslman grup. ElFetih rgtnn temel rakibi hline gelmitir. Milletvekillii SIRA SZDE genel seimlerini kazanm olmasna ramen Filistini ynetmesine izin verilmemitir.Duanda Gaza NELM blgesini ynetimi altnda tutmaktadr.
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ ABDNN ORTA DOU POLTKASINI ETKLEYEN FAKTRLER
AMALARIMIZ
ABDnin Orta Douya ynelik politikas karar verme dzeyini iermektedir: K T kresel hedefkresel, blgesel ve spesifik (blge ii). Her Amerikan ynetiminin A P leri yannda Orta Dou blgesinin tamamna ynelik hedefleri bulunmaktadr. Bazen kresel hedefler dorudan Orta Dou ile ilgili olmakta, bazen de ynetimin teTEL VZYON mel kayglar karsnda Orta Dou ikinci planda kalmaktadr. Enc dzeyde neredeyse her Amerikan ynetimi, Arap-srail atmasn zmeye ynelik giriimlerde bulunmakta, planlar hazrlamakta, bunun yannda rann nkleer silahlanmas, Suriyenin terrizme destei, Lbnandaki i sava gibi kendi Ndnemlerinde NTER ET ne kan blge ii sorunlarla da ilgilenmektedirler. Amerikan ynetimleri asndan kresel perspektif stndr. Blgesel hedefler, Arap-srail atmas gibi blgenin spesifik sorunlar erevesindeki hedeflerle atabilir fakat blgeye ve blgesel sorunlara ynelik politikalar kresel hedeflerle atmamaldr. Amerikan ynetimleri, Arap-srail atmas gibi blgesel sorunlarla, bu sorunlar kresel hedefler asndan hayati olduklar lde ilgilenmektedirler. ABDnin Orta Douya ynelik genel politikasnn ve blge ii sorunlara ynelik spesifik politikalarnn belirlenmesinde nemli olan faktrler unlardr: Bakann temel yaklamlar, tavsiye alma konusunda kendilerine gvenebilecei kiiler
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
168 SZDE SIRA

Lobiler: ABDde resm makamlaraLkaydn DNE M yaptrm olan, politika yapm srecini kendi mterilerinin karlar S O R U lehine etkilemek iin faaliyet gsteren gruplar.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
ve iinde deiik aktrlerin yer ald karar verme sistemi. Petrol irketleri, misyoD lobiler, Amerikan Dileri Bakanlnn Arap ya da srail yanls nerler, Kongre,N E L M grevlileri, basn, medya, krizler ve tarihsel nyarglar bakann davrann etkilemekte ve snrlandrmaktadr. Bakan btn bu snrlamalara kar koymakta, bu S O R U arada belli gruplar onun grlerini belli oranda deitirmektedir. Bakan ve nde gelen danmanlarnn blge ii sorun olarak Arap-srail atmasna verdii nceDKKAT lik, bu konuda politikann nasl oluturulduunu belirlemektedir. Konuya verilen ncelik dk dzeyde olduunda, bakan konuya ok az zaman ayrmakta ve bu SIRA SZDE durumda brokrasinin, Kongrenin ve kar gruplarnn etkisi maksimum dzeyde olmaktadr. Konu bakan asndan nemli hle geldiinde kar gruplar politika yapmna fazla kartrlmamakta ya da bakan onlar kendi politikalarn oluturAMALARIMIZ mak iin kullanmaktadr. ABDnin Orta Dou politikasnn i boyutuyla ilgili olarak baknz: Shai Feldman, U.S. K T A P Middle East Policy: The Domestic Setting (Boulder: Westview Press, 1988). AmerikanEYahudileri ve onlarn kurduklar rgtler, blge ii bir sorun olan TEL VZYON Arap-srail atmasnda dorudan kara sahiptirler. Onlarn politikaclara ve yneticilere verdii destek, daha ok Yahudi varln srdrme kaygsyla ilgili olan din ve kltrel kkenlere sahiptir. srail yanls gruplar, Amerikan kresel karlaNTERNE r tersini gerektirseTbile ABDnin srailin karlarna uygun hareket etmesini ve Orta Dounun geneline ynelik Amerikan politikasnn da buna paralel olarak ekillendirilmesini istemekte ve bu ynde hareket etmektedirler. Yahudilerin gc, yetkililere ve SIRA SZDE politikaclara duygularn aklamada tereddt etmeyen binlerce Yahudiden ve onlarn rgtlerinden gelmektedir. Yahudiler, az sayda olsalar da seim srelerinde N E L M kesin etkiye sahiptirler. Dier etnik gruplara gre seim kampanyalaD rna ok daha fazla parasal destek vermektedirler. Siyasette, zellikle bakanlk seim kampanyalarnda olduka etkindirler. Bakan adaylar ve bakanlar, srail yanS O R llarn yanlarndaU en yakn destekiler olarak tutmaya zen gstermektedirler. ABDdeki srail K K A T lobiler, Yahudi varln srdrme kaygsyla din ve kltrel gdD yanls lerle hareket etmekte, ABDnin kendi kresel ve Orta Dou politikalarn ikincil planda tutmaktadrlar. SZDE SIRA Demokrat ve Cumhuriyeti Parti politikalarnda kresel ve blgesel argmanlar her zaman seimleri kazanmaktan daha az nemli olmutur. Dier taraftan srail AMALARIMIZ yanls evreler seimlerde saladklar parasal destekle olduka etkili olmaktadrlar. Bu yzden bakanlar, Yahudi lobilerinin aktif olduklar durumlarda ve konuK etki larda olduka T A Paltnda kalarak hareket etmektedirler. Eski Amerikan senatr James Abourezk bu erevede yle bir iddia ortaya atmtr: ABDnin Orta Dou politikas Tel Aviv tarafndan ynlendirilmektedir. Halk Amerikan hkmetinin T E L E yaptklarna ilgisiz kald srece srail ABDnin bu blgeye ynelik Orta Douda V Z Y O N politikasn dikte etmeye devam edecektir. Orta Dou konularnda Amerikan politikaclar zerindeki tek bask srail lobisinden gelmektedir. (Spiegel: 2) srail yanls lobilerden dolay Kongrenin ABDnin Orta Dou politikasnda ciddi ekilde etNTERNET kili olduu dorudur. Kongre, ynetimlerin dayanacaklar parametreleri ortaya koymaktadr fakat belirleyici faktr deildir. Kongrenin etkisi, daha ok ynetimlerin politikalarna paralel hareket etmesinden kaynaklanmaktadr. Baka bir deyile Amerikan bakanlar, siyasi geleceklerini dnerek ve kolay olan tercih
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
169
ederek sraille ciddi ekilde ters dmeyecek politikalar izlemektedirler. Onlar Kongre basklarn davranlarn merulatrc ara olarak kullanmaktadrlar. Amerikan halk, pogromlara maruz kalm olan Yahudi halknn Filistinde kendilerine ait bir devleti olmasna olumlu bakmtr. Kurulduundan beri srail devletinin Arap saldrganlna kar varln srdrme mcadelesi vermesi, Amerikallarn sraile sempati duymalarna neden olmutur. srailin hkmet eklinin demokrasi olmas ve sraillilerin dinleri ve kltrleri asndan Amerikallara yakn olmas bu sempatiyi canl tutmutur. ABDnin 1979dan beri radikal slami gruplarla yaad sorunlar, Amerikan halknn srail yanls ve Arap kart duygularn glendirmitir. Dier taraftan ABDdeki baz din adamlar, kilise liderleri ve din rgtler, dinsel nedenlerle Yahudilerin Filistine dnmesini savunmakta ve sraili desteklemektedirler. Genel olarak aznlk politikaclarnn, parti yneticilerinin ve ii liderlerinin de siyasi karlar erevesinde sraile sempati duyduu sylenebilir. Halk ve bahsedilen gruplar Amerikan d politikasnda ciddi etkiye sahip deillerdir. Ancak bu genel eilimler, Amerikan ynetimlerinin Arap-srail anlamazlnda sraili kayrc politikalar izlemesini ve Orta Douya ynelik genel politikasn srail merkezli olarak belirlemesini kolaylatrmaktadr. Orta Douya ynelik karar vermenin ikinci dzeyine (blgesel kayglara) younlaan Amerikal politikaclar, blgedeki Arap rol ve Arap birliinin faydalar SIRA SZDE zerinde daha fazla durmaktadrlar. nk blgede Arap devletleri daha fazladr ve Orta Dou petrolnn ve blgedeki stratejik noktalarn byk ksm onlarn elindedir. ABDnin kaynaklara ve piyasalara ulaabilmekle ilgili blgeye ynelik DNELM stratejik karlar, yneticileri de belli oranda Araplarn tepkilerini dikkate almaya itmektedir. Gemite baz Amerikan ynetimleri, komnist yaylmaclkla mcadeS O almlardr. Petle ve detant politikalar erevesinde de Arap devletlerini dikkate R U rol iiyle uraanlar ve onlarn Wall Streetteki temsilcileri, Arap dnyasnda istikrarl, Amerikan yanls ve lml rejimleri destekleme eilimi iindedirler. Bu baDKKAT lamda Arap devletlerinin stratejik konumunu nemseyen Amerikan diplomatlaryla blgeye ynelik ekonomik karlar olan evrelerin perspektifi uyuabilmekteSIRA SZDE dir. Blgede dilsel ve kltrel adan hkim unsur olan Araplara duyulan sempati, akademisyenleri de bu konsensse dhil edebilmektedir. Arap dnyasnda misyonerlik faaliyetini gelitirmek isteyen din adamlar ile nc AMALARIMIZ Dnya dayanmasn nemseyen aznlk gruplar da Arap davasna yaknlk duyabilmektedir. Arap yanls Amerikan grevlileriyle ilgili bir kitap: Robert D. Kaplan, TThe P K A Arabists: the Romance of an American Elite (New York: Free Press, 1993). Nihai olarak, sraile sempati duyan lobilerin etkisi, ABDnin EOrta O N T E L V Z Y Dou politikasnn oluturulmasnda daha belirleyici olmaktadr. Araplarn stratejik nemi ise sraille ilgili durumlar, sorunlar ve krizler olmad zaman dikkate alnabilmektedir. Bir buuk milyon nfusa sahip Arap kkenli Amerikallar, ABDye deiik NTERNET Arap lkelerinden Yahudilere gre daha yakn tarihlerde gelmilerdir. O yzden iyi organize olamamlar, aralarnda birlik oluturamamlar ve Amerikan siyasetine etkili olma konumuna gelememilerdir. sraille yaanan atmalar sonucunda onlar da Yahudi lobilerine benzer rgtler oluturmular ve baz Arap hkmetleri davalarnn savunulmas iin Amerikada lobi gruplar kiralamlardr. Buna paralel olarak Arap parasn almak isteyen baz i evrelerinin, Arap davasn savunmaya geerek Kongredeki srail yanlln bir derece dengeledikleri sylenebilir. Ancak Orta Douyla ilgili gelimelerde Arap kkenli Amerikallar birlikte hareket
Pogrom: 19. ve 20. yzylda Yahudilerin ahslarna, mallarna, mlklerine ve din merkezlerine kar Avrupa lkelerinde gerekletirilen, byk apl lm ve ykmlara neden olan saldrlar.
SIRA SZDE
DNELM
Detant: 1970li yllarda ABD ile Rusya arasndaki S O R ilikilerin yumuamas, U normallemesi.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
170
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM
etmede zorluk ekerlerken Arap yanls lobi gruplar da Yahudi lobiler karsnda olduka etkisiz kalmaktadrlar.
DNELM
SIRA SZDE S O R U
DNELM DKKAT S O R U SIRA SZDE DKKAT AMALARIMIZ
ABDnin Orta Douya ynelik politikalarnda dier aktrlerden ok sraili gzetmesinin SIRA SZDE S nedeni nedir? O R U
D N E L sempati duyan lobilerin etkisi, ABDnin Orta Dou politikasnn oluNiha olarak;sraileM DKKAT turulmasnda daha belirleyici olmaktadr. Araplarn stratejik nemi, sraille ilgili durumlar, sorunlar S Okrizler olmad dnemde dikkate alnabilmektedir. ve R U
SIRA SZDE
SIRA SZDE K T A P AMALARIMIZ TELEVZYON K T A P NTERNET TELEVZYON
NTERNET
Siyonizm: Yahudi halknn egemen bir Yahudi ulusal yurdunda selfdeterminasyon hakkn kullanmasn savunan, srail devleti kurulduktan sonra da bu devletin varln devam ettirmesini ve gvenliini hedefleyen siyasi hareket. Balfour Deklarasyonu: 2 Kasm 1917de ngiliz Dileri Bakan Balfour tarafndan ngiliz Yahudi toplumunun liderlerinden Rothschilde gnderilen mektup. Mektupta ngiliz hkmetinin Filistinde bir Yahudi yurdu oluturulmasna olumlu bakt ve bunu kolaylatrmak iin elinden geleni yapaca belirtiliyordu.
19. yzyl sonunda ve 20. yzyl banda Amerikann etkisini Douya yayma aSIRA halklarna Hristiyanl ve uygarl gtrme arzusuna dayanmakbas, Dounun SZDE tayd. ABD, aydnlanmay ve Tanrnn szlerini, kendisine gre karanla gmlK T A P m olan topraklara gtrecekti. Bu erevede Osmanl Devleti topraklar zerinAMALARIMIZ deki halklar arasnda Hristiyanl ve Amerikan kltrn yaymaya ynelik giriimlerde bulunuldu. Amerikan misyonerlerinin faaliyetleri birok Osmanl ehrinTELEVZYON de kurulan KAmerikan kolejleriyle desteklendi. Amerikallar ncilin memleketi olan T A P Filistine de yneldiler, oray Mslmanlardan alnmas ve eski srail krallnn yeniden kurulmas gereken bir yer olarak grdler. NTERNET 1880-1920Eyllar N T E L V Z Y O arasnda Dou Avrupadan ABDye g eden 3 milyon Yahudi, sahip olduklar oy potansiyeli ve mali gle Amerikan politikasnda etkili olmaya baladlar. Ayn dnemde ortaya kan, Filistinde bir Yahudi yurdu oluturulmasn hedefleyen Siyonist hareket, Amerikan halknn belli derecede sempatisini NTERNE kazand. AmerikanT halk, ncilin retilerine paralel olarak Filistinde Mslman hkimiyetinin sona erdirilip srail krallnn kurulmasna olumlu bakyordu. nanl bir Hristiyan olan Amerikan Bakan Woodrow Wilson iin de Yahudilerin Filistine dnmesi, ncilde belirtilen vaatlerin yerine getirilmesinden ibaret normal bir durumdu. Wilson, demokratik Siyonizmin szde Osmanl despotizminin yerine gemesi ve Yahudiler iin Filistinde bir yurt yaratlmas fikrine olduka scak bakyordu. Ancak Wilson, ynetici olarak Filistinin siyasi geleceiyle ok da ilgilenme ihtiyac hissetmiyordu. Siyonistleri desteklemek de onun iin yksek ncelikli bir ey deildi. Yine de Ekim 1917de ngilizlerin yaynlad Balfour Deklarasyonuna onay vererek Filistinde Yahudi yurdunu destekleyen ilk Amerikan bakan oldu. Bunu yaparken temel hedefi, sava zamannda bir mttefikine destek vermekti. Yaknndaki baz siyasetiler ve danmanlar onu gl bir Siyonist hline dntrmlerdi. Amerikan hkmetinin oluturduu King-Crane Komisyonu, Siyonist programn uygulanmasnn Wilsonn temel ilkelerinden olan self-determinasyon ilkesini ciddi ekilde ihlal edecei sonucuna vard. Ancak komisyonun raporu Wilsonun politikas zerinde etkili olmad. Dier taraftan Amerikan Dileri Bakanl Balfour Deklarasyonunun onaylanmasna karyd. Bakanln Siyonist amalarn uygulanmas konusunda ayak srmesi, ABDnin bir nesil boyunca Siyonist hedefler konusunda arka planda kalmasna neden oldu. 1930l yllarda Hitlerin Yahudilere yaptklar karsnda Amerikallar, daha ok Yahudiler ABDden uzak dursun diye Filistinde bir Yahudi yurdu fikrine olumlu bakmaktaydlar. Roosevelt ynetimi, Siyonistlerin taleplerine sempati duyuyordu fakat ncelik olarak Faistleri
ABDNN KORTA DOUYA LGSNN TARHSEL ARKA D KAT PLANI AMALARIMIZ
171
yenilgiye uratmay grmekteydi. Roosevelt, Yahudi devletinin kurulmas konusundaki Arap muhalefetini onlara para vererek kolayca aabileceini dnyordu. ABD, Orta Dou petrolyle 1920lerin sonunda ilgilenmeye balad. 1928 ylnda ngiltere ve Fransa, Amerikan firmalarnn eski Osmanl topraklarndaki petrol ayrcalklarn kontrol eden konsorsiyuma katlmasna izin verdi. Standard Oil 1933te Suudi Arabistanda petrol ayrcal elde etti. 1944te Texas Companynin de katlmasyla Arabian American Oil Company (Arap-Amerikan Petrol irketiARAMCO) kuruldu. Amerikan Dileri Bakanl ABDnin Suud ailesiyle iyi ilikiler kurmasn nerdi, Roosevelt bu neriyi olumlu bulup uygulamaya koydu. 1943te Roosevelt, Suudi Arabistann gvenliinin ABDnin savunmas bakmndan hayati olduuna dair bir aklama yaynlad ve bu lkeye dorudan yardmn balamas emrini verdi. Amerikallar II. Dnya Sava srasnda modern sava imknlarna sahip olmada ve devam ettirmede petroln nemini grdler. Sava srasnda ve sonrasnda ABD ve mttefiklerine petrol aknn durmas olasl karsnda hassasiyet gsterdiler.
ABDNN ARAP-SRAL ATIMASINA YNELK TUTUMU VE SRALLE LKLER

II. Dnya Sava sonrasnda Amerikan Dileri Bakanl, petrol gibi karlar erevesinde Filistinle ilgili Arap-Yahudi anlamazlna dhil olunmasna karyd fakat Bakan Truman, 1946 Kongre seimlerinden bir ay nce 100,000 Yahudinin Filistine g ettirilmesini desteklediini ilan etti ve bir Yahudi devletine scak baktn aklad. Amerikan Dileri Bakanlnn gl muhalefetine ramen Truman ynetimi, Ekim 1947de Filistinin Araplar ve Yahudiler arasnda paylatrlmas planna destek verdi. Plann kabul iin BMde ciddi bir mcadele gerekletirdi ve ilan edildikten 15 dakika sonra srail devletini tand. Truman ve etrafndakiler, Siyonist davaya inanyor ve yurtsuz Yahudilerin bana gelenlere samimi olarak zlyorlard. Ayn zamanda Siyonizm yanls politikann ynetimin karna hizmet ettii dnlyordu. New York, 1948 bakanlk seimlerinin sonucunu belirleyebilirdi, New Yorkta seim sonucunu belirleyecek olanlar ise Yahudilerdi. Amerikal liderler, SSCBye kar blgeye dost ve istikrarl ynetimler yerletirmek istiyorlard. Sovyet yaylmaclnn blgede nlenmesi erevesinde milliyetiliin de ABD asndan nemli bir destek olabilecei dnlyordu. Yerel milliyetiler tam bamszlk ve egemenlik peinde koacaklard. Bu erevede Sovyet kontrolne de kar koymalar bekleniyordu. Bu dncelere paralel olarak Amerikan Dileri Bakanl yetkilileri, Siyonizme verilecek destein, Orta Douyu istikrarszlatracan dnyorlard. Ayrca byle bir destein, Araplarla ilikileri bozaca, petroln Batya ulamasn tehdit edecei ve SSCByi snrlandrma abalarn engelleyecei uyarsnda bulunuyorlard. Beyaz Saraydaki ve Amerikan politik sistemi iindeki Siyonizm yanls olanlar ise Arap dostluuna ihtiyacn fazla abartldn, dost bir srail devletinin ABD iin daha nemli olduunu iddia ediyorlard. Bunlar, Orta Douda belli karlar elde etmek iin ngiltereyle Souk Savan ana sahnesi olan Avrupada i birliini tehlikeye atmann ABD iin aptalca bir hareket olacana da dikkat ekiyorlard. 1950li yllarda Amerikan yneticileri srailden biraz uzaklap Arap devletlerini tatmin etme yoluna gitmek istiyorlard. Bu erevede Arap dnyasnn liderliine soyunan Msr lideri Nasrla anlamann yollarn aradlar. Ancak ABDdeki srail yanls evrelerin basklar ve Nasrn Amerikan yneticilerinin houna gitmeyen davranlar bunun gerekletirilmesini engelledi. 1956 ylnda Msr
172
Svey Kanal: Kasm 1869da alan, Kzldeniz ile Akdenizi birbirine balayan, Afrikann etrafndan dolalmas gerekliliini ortadan kaldrarak Asya ile Avrupa arasndaki gemi tamacln ciddi ekilde ksaltm ve kolaylatrm olan Msra ait su yolu.
Svey Kanaln milliletirdiinde ngiliz ve Franszlar kanaln hkimiyetini btnyle ellerine geirmek istiyorlard. Arap tepkisinden ekinen Amerikan ynetimi ise smrgecilere kontrol geri vermek istemiyor ve eski moda smrgecilie yrekten kar kyordu. Dileri Bakan Dulles, Nasrn kanal ngilizler ya da Franszlar olmakszn idare edebilmesine yardmc olacak karmak bir grmeler serisine balad. Ancak ngiltere, Fransa ve srail ortak bir plan erevesinde Msra kar asker eyleme getiler. ABD Bakan Eisenhower, ngiliz ve Franszlarn 19. yzyl taktikleri uygulamalarndan ok rahatsz oldu. Amalarndan kendisini haberdar etmedikleri iin de fkelendi. Eisenhower, dmanlarnn Macaristanda kulland g kullanma metodunu dostlar kullandnda tasvip edemeyeceini ilan etti. Amerikallar BM Genel Kurulundan derhal atekese gidilmesi ynnde bir karar geirerek ngiltere ve Fransaya petrol ambargosu uygulamaya koyuldular. ngilizler ve Franszlar birka hafta iinde Msrdan ekildiler. ABDnin BM temsilcisi, srailin girdii Msr toprandan ekilmemesi hlinde Araplarn sraile kar yaptrm uygulanmas ynndeki tasarlarn desteklemek zorunda kalacaklarn belirtti. Eisenhower, srailin ekilmesinin gerekliliini vurgulayan bir televizyon konumas yapt. srail babakanna yazd mektupta da dostlarn kaybedecekleri uyarsnda bulundu. Sonuta srail Msra ait Sinadan kmak zorunda kald. 1960larn banda ABD, Msrn ahsnda Arap milliyetileriyle ilikileri dzeltmeye alt. Hatta bir sre Yemen Savanda Suudi Arabistan destekli kralclar karsnda Msrn destekledii cumhuriyetilerin yannda yer ald. Fakat Yemen Savann ilerleyen dneminde Nasrla balay sona erdi ve sraile uaksavar fzesi satma karar alan Kennedy ynetimi kesin olarak srail tarafna dnd. Bu dnemden itibaren Amerikan bakanlar, sraili ABDnin zel ilikisinin olduu devlet olarak deerlendireceklerdir. Kennedyden sonra bakan olan Johnson, srailin en iyi dostlarndan biri olduunu gsterecek tutumlar sergiledi. srail ABDden tank talebinde bulunduunda Dileri Bakanl ve CIA talebin kabul edilmesine itiraz etti fakat Beyaz Saray itiraz ciddiye almad. Johnson, nce srailin nkleer silah retmeyecei konusunda gvence alabilmek iin tanklarla ilgili kararn geciktirdi fakat Arap basks karsnda Almanya sraile tank satmaktan vazgeince ABD 1965te sraile Patton tanklar gndermeye balad. srail A-4 Skyhawk sava uaklar konusunda da bastrnca bakanlk seimlerinde Yahudi desteini kaybetmeyi gze alamayan Johnson, tereddt ederek de olsa sava uaklarnn sraile transfer edilmesine onay verdi. SSCB, 1967 Arap-srail Savayla birlikte Suriye ve Msra ok sayda yeni uak gndermiti. Bylece tarihte ilk defa bir Amerikan bakan, sraile byk apta silah yardm yapmakla srailin asker stnln kaybetmesinin ortaya karaca i siyasi sonular kabullenmek arasnda tercih yapma durumunda kald. Johnsonn tercihi, sraili destekleme ynnde oldu. 1968de ABD sraile 50 Fantom F4 (spersonik jet bombardman uaklar) satarak bu lkeye en ok silah satan devlet hline geldi. 1967 Savanda srail zor durumda kalsayd ABD yardma gitmek isterdi. Zira 1960larn balarndan itibaren srail neredeyse ABDnin mttefiki hline dnmt. Hibir Amerikan bakan srailin yok edilmesine izin veremezdi. srailin ilk saldrsndan sonra sadece SSCB durumun srailin aleyhine dnmesine neden olabilirdi. Gerekten SSCB, srailin 1956 snrnn gerisine ekilmesini istedi, sraille diplomatik ilikileri kesti ve saldrlarn durdurulmamas hlinde gerekli nlemleri alaca uyarsnda bulundu. Savan bandan itibaren srail igaline sessiz kalan Johnson ynetimi, Sovyet tehdidine tepki olarak 6. Filoya blgeye hareket emrini verdi. Msr, Irak ve Suriye resm aklamasnda atmada tarafsz olduu-
173
nu ilan eden fakat srailin igaline olur verir gzken ABDyle diplomatik ilikilerini kestiler. Bu arada srail sava uaklar, Msr sahilleri anda bulunan ve srailin yaptklaryla ilgili istihbarat topluyor gzken Amerikan gemisi Libertyye saldrmlard. Amerikan ynetimi, sraillileri snrlandrmann tek yolunun onlarla dosta ilikileri srdrmek olduuna karar verdi ve srailin saldryla ilgili zrn kabul etti. BM Gvenlik Konseyi Kasm 1967de ald 242 sayl kararla srail silahl kuvvetlerinin son saldrda igal ettii topraklardan ekilmesi arsnda bulundu. ABD, uluslararas hukuk ihlaline aktan gz yumduu izlenimi vermemek iin bu karar onaylamak durumunda kald. Amerika Bakan Nixon, SSCBye kar belli dost lkelerin desteini almay ve bu lkelerin, blgelerinde ABD karlar adna sorumluluk slenmesini amalamaktayd (Nixon Doktrini). Bu erevede Orta Douda ran ve sraile daha fazla yaknlat. Nixonn gznde srail, Orta Douda muhafazakrl ve statkoyu destekleyen ve blgede Amerikan etkisi adna ajanlk yapan vazgeilmez bir aktrd. Amerikan ve srail gvenlik karlarnn uyumas, rdnde Kral Hseyinin Filistinli gerillalarla mcadelesinde somut olarak ispatland. Suriye Filistinlileri desteklerken ABD ile srailin Kral Hseyin lehine gerekletirdikleri g gsterisi Suriyenin rdnden ekilmesine neden oldu. Nixon, sraili dllendirme adna ilk bakanlk dneminin son ylnda tm Amerikan bakanlarnn saladndan daha fazla yardmn sraile verilmesine onay verdi. 1973 Arap-srail Savanda srail hi olmad kadar byk bir tehdit altndayd, dardan yardm almadan ayakta kalmas mmkn deildi. Bu yardm uak, tank ve fze olarak yapabilecek tek lkenin ABD olduu akt. Dileri Bakan Kissinger, durum kendisine baka alternatif brakmad iin olaya tm gcyle eilmek zorunda kald. Her eyden nce sraili tam bir asker yenilgiden kurtarmak gereSIRA SZDE kiyordu. Amerikan halk ve Kongre srailin saldrganca bir tutumun kurban olduunu dnyordu. Araplarn yalnzca 1967de srailin igal ettii topraklar geri almaya altklar gerei ise gz ard ediliyordu. 13 Ekimde D N E L M Nixon sKissinger raile bir hava kprs kurmaya raz ediyor, bunun sonucu ABDnin sraile yapt yardm Moskovann Araplara yapt yardm ayordu. Bu ekilde srail, elde ettii O R U Amerikan ekipmanyla 15 Ekimde kar saldrya geme imknSbuluyordu. 1973 Savanda hi olmad kadar byk bir tehdit altnda olan srail, K K A T D Amerikan yardm sayesinde ayakta kalabildi. Arap devletleri sava srasnda sraili destekleyen devletlere kar petrol ambargosunu koyup srdrmeyi baardlar. Bu ekilde Amerikallar, kendilerinin Araplara, Araplarn kendilerine olduundan daha ok ihtiyalar olduunu anladlar. AMALARIMIZ Kissingern att ilk adm, arpmalar durdurmak ve grmelerin balatlmasn salamak oldu. srail, tekrar kesin bir zafer kazanr, Msrllar yine aalanr ve kK T P k drlrlerse grmelerin verimli gemesi imknsz olacakt.A Grmelerin verimli olmamas demek, Arap petrolnn Batya ulamamas demekti. Atekes salanmas erevesinde SSCBnin blgeye asker gnderme tehdidi sert Amerikan TELEV YON kyla engellendi. Dier taraftan Kissinger, sraile bir ltimatomZvererek zaferi mmkn klan silah yardmnn durdurulabilecei uyarsnda bulundu, bylece sraillilerin atekesi kabul etmelerini salad. Sonu olarak 1973 Sava, ABDnin kendisini sraille zdeletirmesini daha da derinletirdi.
NTERNET SIRA SZDE
Nixon Doktrini: ABDnin mttefiklerinin, ABDden alacaklar ekonomik ve asker yardmla kendi savunmalarn kendilerinin slenmeleri, bylece kendi blgelerinde Amerikan karlarnn ve blgesel istikrarn korunmasn salamalar.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
174
AMALARIMIZ
K T A P
Kissingern K T Dou politikalar iin baknz: Jeffrey Z. Rubin, Dynamics of Third Party Orta A P Intervention: Kissinger in the Middle East (London: Praeger, 1981). 1973 sonrasndaO ABDnin Orta Douya ynelik hedefleri unlard: 1- SSCBnin TELEVZY N blgede azalan etkisinin iyice ortadan kalkmasna almak, Sovyetleri diplomatik arenann dnda tutmak. 2- Avrupallarn ve Japonlarn ie karmasn engellemek. 3- srailin her bir komusuyla ayr ayr uramasn salayacak bir durum yaNTERNE ratmak (Filistinliler Tbu komulardan saylmyordu.) 4- Arap-srail atmasnn doasn dntrecek bir siyasi zm retmek. yle bir zm bulunacakt ki atma ideolojik balamndan kurtarlacak ve sradan bir toprak anlamazlna dntrlecekti. 5- Msrn tarafsz hle getirilmesini salamak ve onu srail kart Arap cephesinden koparmak, bylece Arap birleik cephesini datmak. Bu da ekonomik yardm ve toprak ayarlamalar yoluyla yaplacakt. Bylece ABD Suriyeyi ve FKy sraile nemli tavizler vermeye zorlamak iin ihtiya duyduu gce ve etkiye kavuacakt. Nixon, Kongreden sraile silah ve malzeme salamak zere 2 milyar dolar isteyince OPECin Arap yeleri ABDye kar petrol ambargosu ilan etmilerdi. Petrol ambargosu ve petrol fiyatlarnn drt kat artmas, Amerikallarn hayatlarn ciddi ekilde etkiledi, Amerikan ekonomisini sarst ve beklenmedik derecede enflasyona neden oldu. Petrol oklar, kesin olarak Amerikan liderlerinin ran Krfezinde ortaya kan olaylara ynelik hassasiyetlerine katkda bulundu. Ancak ambargo, ABDnin Orta Dou ve Arap-srail sorununa ynelik politikasnda ciddi bir deiiklie neden olmad. Amerikallarn gznde srailin madur pozisyonu daha da glendi ve Araplarn petrol antajna ynelik olumsuz bir tutum taknld. ABD, sraili desteklemekten ciddi bir dn ierisine girmedi, aksine ABD ile srail arasndaki balar daha da kuvvetlendi. Nixon-Ford ynetimlerinin kalan 2,5 ylnda ABD, sraile en az 3 milyar dolarlk silah yardm yapt. srailin savunmasna verilen bu ar nem, yalnzca Kissingern izledii siyasetin bir sonucu deildi. Kongre, artk d politikada arln hissettirmeye balamt, Orta Douda srailin yannda yer almaya kararlyd. 21 Mays 1975te Senato yelerinin drtte ten fazlas Bakan Forda bir mektup yazarak srailin savunulabilir snrlar talebinin desteklenmesini istediler. Yahudi lobisinin bu g gsterisi yetmezmi gibi 1975te Senato rdne savunma amal Hawk fzelerinin satn engelleyerek Kissingern bir kez daha aalanmasna neden oldu. Kissingern Orta Douda grevden ayrld Ocak 1977de mekik diplomasisi adna ortaya koyabilecei pek bir ey yoktu. Senatonun srailin savunulmasna ilikin mektubu, srail ynetiminin Kissingern tehditlerini dikkate almamasna ve bar grmelerinde giderek sertleen bir tutum taknmasna neden olmutu. Sonraki bakan Carter, Orta Douda Kissingern at yolu takip etti. Din inanlar erevesinde kutsal topraklarda (Kudste) bar hedefleyen Carter, srail ile en byk Arap devleti olan Msr arasnda bara arabuluculua soyundu. Cartern bu konuda elde ettii baar, bata Nasrn yerine gelen Enver Sedattan kaynaklanyordu. Sedat, Msrn yeni bir savaa dayanamayacan ve lkesinin sraili Sinadan geri ekilmeye zorlayamayacan fark etmiti. ki devlet arasndaki Camp David Anlamasnn imzalanmasndan sonra ABD, Msr ve sraile yapt yardm ciddi ekilde artrd. Bu iki devlete st dzeyde yardm salanmas, takip eden dnemde ABD d politikasnn rutin ilerinden biri hline dnt. Bu iki devlet en
TELEVZYON
NTERNET
OPEC: Dnyann 12 petrol reten ve ihra eden lkesini ieren, yelerinin petrol politikalarnn btnletirilmesi ve koordine edilmesi amacyla kurulmu olan, 1965ten beri merkezi Viyanada bulunan devletler aras bir rgt.
175
fazla ABD yardm alan devletler hline gelirken ABDnin toplam d yardmnn ok byk ksm bu iki devlete gitti. Carterdan sonraki bakan Reagan, ahn devrilmesinden sonra sraili blgede kendisine gvenilebilecek tek stratejik varlk olarak grmekteydi. srailin, ihtiya duyulduunda ABDnin hizmetine verebilecek, ABDyi blgeye dorudan mdahale etmek zorunda brakmayacak, savaa hazr tecrbeli bir ordusu vard. SSCByi kuatma amac erevesinde srailden ciddi destek alnabilirdi. Bu erevede sraille asker i birlii anlamalar yapld, srailin ABD asker teknolojisine ve piyasasna ulamasna msaade edildi. Ancak srailliler, asker alanda ve istihbarat konusunda ABDyle i birliine hazr olsalar da esas tehlikenin Ruslardan deil, Arap milliyetilii ve Filistin Kurtulu rgtnden (FKden) geldiinde srar ediyorlard. Amerikan Dileri Bakan Haig ve Savunma Bakan Weinberger, srailden SSCBye kar kuatma konusunda yardm istemeden nce sraile istikrarl snrlar konusunda gvence verilmesinin zorunlu olduunu dndler. Bu erevede Lbnandaki FK ssnn etkisiz hle getirilmesi konusunda sraile yardmc olSIRA SZDE maya karar verdiler. Ayrca Haigin gznde srailin Lbnanda Suriye karsnda elde edecei zafer ABDnin SSCBye kar zaferi anlamna gelecekti. Haig, srailin FKy ortadan kaldrmak iin Lbnan igal etmesini tevikD N E Ladna yapt etme M konumalarda Lbnandaki i sava sona erdirmek iin uluslararas eylem arsnda bulundu. galin Lbnanda siyasi bir zm iin mit vadeden frsatlar yaS O R U rattn syledi.
D K yardm etmesini Amerikal yneticiler, srailin SSCByi kuatma konusunda kendilerine K A T bekliyorlard. Ancak ncelikle sraile istikrarl snrlar konusunda gvence verilmesinin zorunlu olduunu dndler. Bu erevede Lbnandaki FK ssnn SZDE hle getiSIRA etkisiz rilmesinde sraile yardmc olmaya karar verdiler.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ Austos 1982de srail Bat Beyruttaki FK kamplarn bombalamaya balad. Amerikan kamuoyunun ABDnin srailin gerekletirdii eylemlerden kendisini soyutlamas ynndeki talebi, Haigin istifasna neden oldu. srailin Lbnan iga T A P li, Sovyetlere kar bir ABD-srail ittifaknn ortaya knK salayamad gibi ABDnin blgedeki konumunu zora sokmutu. Amerikan yneticileri, srailin asker operasyonuna destek verirlerken lml Araplar kaybetmeme adna FilistinlileT E L srail, re Bat Yakasnda toprak verilmesini de ngrdler. Buna karE V Z Y O NBat Yakasna yerleim merkezleri kurmaya balad. Uluslararas glerin arabuluculuu ve garantisi altnda gerekletirilecek toprak zmlerini kabul etmedi ve ortaya konan planlarn hepsini reddetti. Reagan ynetimi, srail ordusununEtamamyla ekilNT RNET mesi hlinde srailin kuzey snrlarn garantiye almak iin tm nlemleri alacan duyurdu. srailin olumlu karlk vermemesi zerine 75 F-16 uann sraile verilmesi bir sre geciktirildi. Fakat bir Amerikan plan Suriyeliler ve FK tarafndan reddedilince uaklar sraile verildi. srailin ve Cemayelin tarafn tutar duruma gelen ABD, donanmasyla Mslmanlar bombalad. Bir intihar kamyonunun Amerikan birlikleri arasna girerek 230 askerin lmne yol amasndan sonra, ABDnin uluslararas kredibilitesini koruma adna bir sre daha Lbnanda kalnd. Fakat ubat 1984te Amerikan birlikleri bu lkeden ayrld. Bata dnlen SSCB kart bir ABD-srail ittifak kurulamamt. Reagan ile Dileri Bakan Shultz, Lbnan olaylarnda srailin FKy ve Filistin milliyetiliini ortadan kaldrma arzusunu desteklemek iin elinden geleni yapmlard. Fakat 1980lerin sonunda ntifadadan dolay FK ile resm diyalog kur-
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
ntifada: Filistinlilerin igalci ve baskc srail ynetimine kar gerekletirdikleri ayaklanma, direni ve isyan. 1987-1993 arasnda gerekletirileni daha ok ta atmayla snrl barl nitelikte bir eylem iken 2000-2003 arasnda olan iddet kullanmay da iermitir.
176
mak durumunda kaldlar. ntifada, srail yneticileri ile onlarn ABDdeki destekileri arasnda ciddi gr ayrlklarna neden oldu. Amerikan ynetimini srail zerinde daha uzlamac davranmas ynnde basklar uygulamaya zorlad. Amerikallar, Gazze, Bat Yakas ve Dou Kudste yerel seimlerin yaplmasn ve srailin FK ile dorudan grmeler gerekletirmesini istediler. sraili igal altndaki topraklarda Rusyadan g eden Yahudiler iin srekli yerleim merkezleri kurmakla suladlar. Ancak srailliler kendilerinden istenen eylerin hibirine yanamadlar, Amerikan ikyetlerini gz ard ettiler. George Bush ynetimi dneminde Dileri Bakan James Baker, Mays 1989da srailin gereki olmayan Byk srail vizyonundan vazgemesi gerektiini syledi. Bakan Bush, Ekim 1990da BM Genel Kurulunda Filistin sorununun zmlenmesi gerektiini belirtti. Ayn ay ierisinde ABD iki defa sraili Filistinlilere kt davranmaktan ve BM ile i birlii yapmamaktan dolay knayan BM Gvenlik Konseyi kararlarna olumlu oy verdi. Bush, deiik konumalarnda zmn BM Gvenlik Konseyinin 242 ve 338 sayl kararlarna dayanmas gerektiini syledi. Dou Kudsn igal edilen topraklardan olduunu ve Sovyet Yahudilerini yerletirmek iin kullanlamayacan belirtti. Ayrca Bush, zmn bar iin topraklarn alnp verilmesi ilkesine dayanmas gerektiini de vurgulad. Amerikan yneticileri, yeni dnemde deiimin katalizrnn asker gten ziyade ekonomik g olacan dnyorlard. nemli bir para kayna olan Orta Dou Amerikan etki alan olmalyd. ABDnin Japonya ve AB ile ilikilerinin de en nemli konusu olaca iin Arap-srail atmasnn zmlenmesi bir gereklilik olarak ortaya kyordu. Bakern youn abalarnn ardndan Ekim 1991de Madridde byk apl bir bar konferans topland. Konferans sonrasnda da Amerikallarn srailler zerindeki basklar ve onlarn baz davranlarna ynelik knamalar devam etti. Dier taraftan 1990larn banda Amerikan halknn %47si Bat Yakas ve Gazada bir Filistin yurdunu desteklerken Senatodaki 88 senatr srail yanls lobi gruplarnn parasal katklarn almlard. Amerikan diplomatik gndeminde srailin nceliklerini garanti altna alan siyasi gler, Kongre komitelerinde rakipsiz ekilde etkili olmaktaydlar. Bush ynetimi, FKyle ilikileri siyasi bir zm kolaylatrmak iin deil, zorlatrmak iin kulland. Pentagon (Amerikan Savunma Bakanl) sraille asker ilikileri geniletti ve derinletirdi. Amerikan ynetimi, Sovyet Yahudilerinin lkeye giriini engelleyip onlar sraile ynlendirdi ve bylece sraildeki ilhaklarn elini glendirdi. Clinton ynetimi dneminde Norvete srdrlen gizli grmeler sonrasnda 13 Eyll 1993de Beyaz Sarayda tarihi bir trenle srail ile FK arasnda bir ilkeler anlamas imzaland. Bu, ABDnin sorunla ilgili en byk baarsyd. zerinde anlalan ilkelere gre, Gazze ile Bat Yakasnda bulunan Erihada Filistinliler kendi ynetimlerini kuracaklar ve geici bir konsey oluturulmas iin seim yapacaklard. srail askerleri de blgeden ekilecekti. lkelerin uygulanmas ar aksak ilerlemekte ve CIAnin katksyla Filistin ynetimi ve srail gvenlik gleri Hamas rgtne kar i birlii yapmaktayd. Ancak srail seimlerinden sonra Filistin-srail anlamasna kar kan Netanyahunun babakan olmas bar sreci iin byk bir darbe oldu. nce gvenlie nem veren Netanyahu, ne srd koullar gereklemedike srail askerlerini zerinde anlalan blgelerden ekmeye yanamyordu. Netanyahu, ayrca igal altndaki blgelerde yeni yerleim yerlerinin inaatna yeniden izin verdi. Bylece ABDnin blge iin dledii bar ortamnn kurulmasna mni oldu. kinci defa seilme amacnda olan ve bu yzden srailin Amerikal destekilerini kzdrmak istemeyen Clinton, sraile kar Bushun kullan-
177
d trden tehditler kullanma yoluna gitmedi. Yeniden bakan seildikten sonra ise 1998 yaznda srail-Filistin anlamas iyice kmaza girdiinde Clinton, Orta Douda bar ncesi duruma yeniden dnlmemesi iin iki taraf zerinde de bask uygulayp anlamay yeniletti. George W. Bush ynetimi dneminde Amerikallar, Filistinliler karsnda sraili kayrc tavrlar srdrdler. Bush ynetimi, sraile st dzeyde ekonomik yardm salamay, belli istihbarat bilgilerini sraille paylamay ve nkleer silahlanma konusunda sraile kar sessiz kalmay srdrd. Ayrca srail-Filistin atmalar karsnda tepkisiz kald ve adeta taraflar birbirlerine zarar vermeleri konusunda serbest brakt. ABD, Yahudi lobisinden dolay iyice srailin igal altndaki topraklardaki kontrolnn ve yaylmaclnn temel destekisi hline gelmiti. Bu yzden srail, Oslo anlamalarn uygulama ve Filistinlilerle kalc SIRA SZDE bar yapma ynndeki basklardan kurtulmu oldu. Bush ynetiminde hevesli bir ekilde srail yanls olanlar, nemli noktalar igal etmekte ve aklama ve eylemleriyle hep n DNELM planda yer almaktaydlar. Onlar, Iraka mdahale karar alnmasnda en nde yer aldlar. ABDnin Irak, ran ve Suriyeye kar uygulad politikalarla blgeyi srail baS O R U kmndan daha gvenli hle getirmeye almasnda da onlar olduka etkiliydiler. George W. Bush dneminde etkin konumda bulunan ve aralarnda Yahudi T D K K A olanlarn ne kt Yeni-Muhafazakrlar, ABDnin Iraka mdahale kararnda ve ran ve Suriyeye ynelik baskc politikalarnda nemli rol oynadlar.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT

DNELM
ABDnin Arap-srail atmasna ynelik tutumunun eletirilebilecek ynleri nelerdir? SIRA SZDE
DNEL M II. Dnya Sava sonrasnda ABD asndan nkleer sava dzeyine varmayacak K T petrol kaynakbir felaket senaryosu, SSCB ya da mttefiklerinin ran Krfezindeki A P larnn kontroln ele geirmesiydi. Bunun nne gemek veS SSCBnin blgeye O R U ynelik ilerlemelerini bloke etmek, Amerikan politikasnn temel nceliklerinden T L E V Z Y kan sorunbiri hline geldi. Dier taraftan Bakan Truman, Orta DoudaEortaya O N DKKAT lar, sadece yerel siyasi mcadeleler olarak deil, iki hayat ekli (komnizm-demokrasi) arasndaki temel bir atma olarak grmekteydi. Petrol kaynaklarn eliSIRA SZDE ne geirmesinden endie edilen SSCBye kar 1946 ylnda randan kmas konuNTERNET sunda uygulanan bask meyvesini verince Amerikallar bundan bir ders kardlar. Eer kendilerine meydan okunmazsa Sovyetler Orta Dounun kritik blgelerine AMALARIMIZ doru yaylacaklard. Bunu nlemek iin ABD gl bir ekilde Sovyet giriimlerine kar koymalyd. SSCB Trkiyeden toprak ve Boazlarda asker s talebinde bulunduunda K T A P Amerikallar, Austos ve Eyll 1946 tarihlerinde gnderdikleri notalarla bu devleti uyardlar. Onlarn endiesi, SSCBnin Trkiyeyi kontrol altna alarak onu Akdeniz ve Orta Dou blgesinde siyasi ve asker adan yaylmakE iin Z Y O N bir atlama tahT LEV tas hline getirmesiydi. ngiltere, kendi ekonomik problemleri yznden artk Yunanistan ve Trkiyeye yardm salamayacan Amerikallara bildirmiti. Bunun zerine Bakan Truman, 12 Mart 1947 tarihinde Kongrede yapt konumada bu N olarak iki lkeye yardm iin yetki talebinde bulundu. Truman DoktriniT E R N E T bilinen bu konuma, Trkiye ve Yunanistana yneltilecek herhangi bir Sovyet etki kurma giriimine ve saldrsna ABDnin her trl imknlarn kullanarak kar koyma kararlln temsil etmekteydi.
ABDNN ARAPLARLA LKLER
AMALARIMIZ
K T A P
S O R U
TELEVZYON DKKAT SIRA SZDE NTERNET AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
178
Balantsz politika: 2011 yl itibariyle saylar 120 olan herhangi bir blokla ittifak kurmaya yanamayan ve herhangi bir bloka kar olmadklarn da ifade eden devletlerin izledii politika. Souk Sava dneminde ama, Balantsz lkelerin bamszln, egemenliini, toprak btnln ve gvenliini garanti etmek ve her tr smrgecilik, emperyalizm, rklk ve saldrganlkla mcadele etmekti.
II. Dnya Sava sonrasnda Amerikallar, Arap lkelerinde hzl deiim isteyen gler karsnda onlara direnen geleneksel unsurlarn yannda yer almay tercih ettiler. Milliyetiler Batdan phe duyuyorlard ve balantsz politikay tercih ediyorlard. Bat emperyalizmiyle mcadele eden milliyeti glerin Batyla herhangi bir ekilde ittifak kurmalar olasl olduka dkt. Geleneksel liderler ise konumlarn devam ettirmenin tek yolu olarak ABDyle yakn iliki kurmay gryorlard. Msr lideri Nasr, otoriter rejim yoluyla deiiklik taraftar olanlardand. Komnistlerle, din kktendincilerle ve rejimine tehdit oluturacak her tr gle kuvvet kullanarak mcadele etmeye hazrd. Msrn egemen bamszln korumakta da kararlyd. Daha geleneksel ve milliyeti yn olmayan Arap liderleri ise Sovyet kart olarak gzkyorlard. Bunlarn rnei de Irak Babakan Nuri el-Saidti. Nasra destek, Sovyet yaylmaclyla mcadeleye uygun decekti. Fakat Bat endstrisine petroln aknn salanmas ve Nasrdan tehdit alglayan srailin gvenliinin korunmas hedeflerine uymayacakt. Nuri el-Said iin ise bir problem gzkmyordu. Amerikan yneticileri, 1950lerin banda Batnn Orta Doudaki karlarn korumay slenen ngilterenin blgedeki projelerine destek verdiler. Bu projeler (Orta Dou Komutanl ve Orta Dou Savunma rgt gibi), ngilterenin varln blgede ve zellikle Msrda devam ettirmeyi hedeflemekteydi. Ancak ngiliz abalar baarl olamad. Bunun zerine Amerikan Dileri Bakan Dulles, Kuzey Kua kavram erevesinde SSCBnin Orta Doulu komularn Bat tarafndan desteklenen bir savunma rgt iinde bir araya getirme projesini gndeme getirdi. Bu projede liderlii slenen Trkiye, Irakla yola kp ngiltere, Pakistan ve rann katlmasyla Kasm 1955te Badat Paktn ortaya kard. Ama, Msr bata olmak zere blgenin Irak dndaki Arap lkelerini de rgte ekmekti. Ancak Irakllarla blgesel liderlik rekabetine girimi olan Msrllar dierlerini de yanlarna ekerek Pakta kar byk bir mcadele balattlar. Msr liderleri, Pakt, Bat ve srail varlnn blgedeki devamnn arac olarak grmekteydiler. Bylece SSCB tehdidi karsnda blge lkelerini bir araya getirmeyi amalayan Pakt, blgenin ikiye blnmesine neden oldu. Bat projesine kar kan lkelerin denge unsuru olarak SSCBye dnmesiyle de SSCBnin blgede etkili olmasnn yolu ald. Projenin fikir babas olan ABD, Suudi Arabistan ve Msr tamamen kaybetmemek, sraili kzdrmamak ve SSCByi kkrtmamak iin Pakta ye olmad. Fakat Pakt yelerinin abalarn desteklediini her frsatta ifade etti. Amerikan Dileri Bakan Dulles, Trumann sraili destekleme politikasndan vazgeip Araplarla ilikileri gelitirmeye alyordu. Fakat blgeye yaplan komnist yardmlara benzer yardmlar yaplmasn salamaktan acizdi. Msr lideri Nasr ABDden ekonomik ve asker yardm isterken ABDdeki srail yanls gler ABDnin Msra yardm olasln yakndan takip ediyor ve kar kyorlard. Bakan Eisenhower, kendisinin Orta Dou politikasnn srail lobisi tarafndan belirlenmesini istemezdi. Fakat kendisine gereksiz dmanlar ve tartmalar yaratmak da istemiyordu. Bu yzden Eisenhower ynetimi Nasra gizli yardm nerme karar ald. Nasr, verilen parayla ABDden silah alacakt. Fakat son anda olayn renilmesi hlinde bu hususun dmanlar tarafndan kendine kar kullanlabileceini hesap ederek yardm alma kararndan vazgeti. Sonra tekrar fikrini deitirerek yardm almaya karar verdi ama bu defa de ABD ynetimi yardm salamaktan vazgeti. Amerikan yetkilileri srail lobisinin olay renip tepki gstermesinden korkmulard.
179
Nasrn Nisan 1955te Bandung Balantszlar Konferansna katlmas ve Eyllde ekoslovakya ile silah almak iin anlama imzalamas durumu daha da zorlatrd. Msrn ek silahlar almas, blgesel bir silahlanma yarna neden olabilirdi. srail nleyici mdahalede bulunabilir, bunun zerine btn Arap devletleri SSCBden silah almak iin sraya girebilirdi. ABD ynetimi Msr kararndan vazgeirmek iin Msr ve srail arasnda bar anlamas imzalanmasn salamak zere gizli bir giriim balatt fakat baarl olamad. Dulles, Nasra Asvan baraj projesinde yardm yapmay nerdi fakat projeyi kendi lkesinde kabul ettirmede skntlarla karlat. srail yanls politikaclar baraj istemiyorlard. Gneyli Kongre yeleri de ABDnin neden Msrn daha fazla pamuk retmesine yol aacak bir barajn yaplmasna destek vermesi gerektiini sorguluyorlard. Nasr 1956 Nisannda Suudi Arabistan, Suriye ve Yemenle asker ittifak kurup Maysta Komnist ini tandn aklaynca Dulles Asvan baraj projesinden ekilme karar ald. ABD Asvan projesinden ekildiini akladktan iki gn sonra Nasr Svey kanaln milliletirme kararn aklad. ABD milliletirmeye karyd ama sorunun zm iin kuvvet kullanlmasn da istemiyordu. Dullesn en nemli amac Orta Doudaki Amerikan petrol karlarn koruyabilmekti. II. Dnya Sava srasnda ve sonrasnda ABD hkmetinin desteini arkalarna alan Amerikan irketleri hem ngilizleri hem de Araplar baz imtiyazlar vermeye zorlamlard. Orta Dou petrol bu irketler asndan ok nemli hle gelmiti. Petroln tanabilmesinde Svey Kanal hayati neme sahipti. Svey krizinde Amerikan ynetiminin ngiltere, Fransa ve srail aleyhine tutum taknmas, Nasrn krizden zaferle kmasna neden oldu. 1956daki Svey krizi Batnn blgedeki etkinliini azaltm, blgede bir boluk dourmutu. Eisenhower ve Dulles, Ruslarn Orta Doudaki bolua yerleeceklerinden korkuyorlard. Suriye, rdn ve Iraktaki Nasr taraftarlar ve kartlarnn gerekletirdikleri darbe ve kar-darbe giriimleri de onlarn kayglarn artryordu. Onlara gre dman glere kar koyuu sadece ABD gerekletirebilirdi. ngiltere blgeden ayrlrken onun yerine ABD geecek ve blgedeki ykleri tek bana yklenmek zorunda kalacakt. Sonu olarak 5 Ocak 1957de Eisenhower, Kongreden, talep etmeleri hlinde blgedeki dost rejimleri komnist saldrganlna kar korumak iin asker g kullanma yetkisi vermesini istedi. Kongre onay verdiinde bu Eisenhower Doktrini olarak anlacakt. Msrn ban ektii grubun gznde doktrin, Arap devletlerinin iilerine karlmas anlamna gelmekteydi. Onlara gre Pakt, baz halk desteinden yoksun Arap rejimlerinin ayakta kalmasndan baka bir ama tamamaktayd. 1957 yl iindeki Suriye krizi doktrinin denenmesi bakmndan ilk frsat oldu. Suriye, ABD ile Trkiyenin kendine ynelik mdahale hazrl yaptn iddia etmiti. Trkiye de Suriyede artan Sovyet varln kendine ynelik bir tehdit olarak grp Suriye snrna asker ymt. ABD, bir miktar asker birliini ncirlik ssne kaydrd. NATOnun beinci maddesi ile Eisenhower Doktrini erevesinde Trkiyenin kesin olarak korunacan ilan etti. Temmuz 1958de Lbnanda olaylar ktnda Lbnan Devlet Bakan Chamoun ABDden yardm talebinde bulundu. Amerikan ynetimi Orta Douyu istikrara kavuturma ve Nasrn blgedeki etkisini snrlandrma adna donanmasn Lbnana gnderdi. 1958 ylnda Irakta darbeyle ibana gelen iktidarn Badat Paktndan ayrlmas, ABDnin 1950li yllardaki Orta Dou politikasnn iflas anlamna gelmekteydi. ABD, 1959 yl iinde, son olaylar karsnda gvenlik endieleri artan Badat Pakt yesi Trkiye, ran ve Pakistanla onlara gvence veren ikili anlamalar imzalad.
180
Eisenhowern bakanlnn ikinci dneminin sonunda ABD ile Msr arasndaki ilikilerde belli bir iyileme ortaya kt. Bu dnemde Nasr da komnistlere kar harekete gemiti nk rakibi Irakllar daha fazla komnizme ve SSCBye yaklamt. Bu dnemde Amerikan yetkilileri Arap milliyetiliini belli derecede tatmin etme ihtiyacndan bahsediyorlard. Ancak petrol reticisi lml rejimlere destek verme onlar iin hl ncelikliydi, Amerikan politikas istikrarn korunmasyla zde hle gelmiti. ABD, 1967 Savanda srailin byk apl toprak elde etmesine sessiz kald. Ancak bu tavryla savata malup olup toprak kaybedenler dnda lml Arap devletlerinin de tepkisini ekti. ABDnin Arap davas karsnda srailin yannda yer ald iyice ortaya kmt. Bu arada ABDnin Trkiyeyle ilikileri de ciddi bir kriz ierisine girmiti. Uluslararas anlamalarla Kbrsta kurulmu olan sistem Rumlarn asker eylemleriyle yklnca Trkiye anlamalara dayal yetkisini kullanarak Adaya birka defa mdahale etmek istemiti. Fakat her defasnda karsnda ABDyi bulmutu. Haziran 1964te Amerikan Bakan Johnsonn Trkiye Babakan nnye gnderdii mektup (Johnson Mektubu) ise iki devlet arasndaki ilikilerde dnm noktas oluturacak nitelikteydi. Johnson, mektubunda SSCB saldrsna maruz kalmas hlinde NATOnun Trkiyeyi korumayaca tehdidinde bulunmutu. Bu, Trk yetkilileri ABDyle ittifaklarn sorgulamaya ve dier bloklarla ilikilerini normalletirmeye itti. Bundan sonra Trkiye, ABDyle asker ilikilerde baz deiiklikler talep etti. Orta Dou krizlerinde topraklarndaki slerin Amerikallar tarafndan kullanlmasna izin vermeyeceini ilan etti. Haha ekimi konusunda da Amerikallarn taleplerini geri evirdi. 1971de ordunun siyasete mdahale etmesiyle kurulan teknokrat hkmetler ABDnin istedii ynde hareket ettiler ama sadece iki lke arasndaki krizi dondurmu oldular. 1972de Msr lideri Enver Sedat, 20.000 Rusun lkeden ayrlmasn istediinde ABDye Souk Sava dneminde elde ettii en byk zaferlerden birini sundu. Ancak ABD, byle bir eye hazr deildi. Sedatn Sina sorununu zme kavuturmak iin savamay gze alacana da inanmyordu. Bu yzden Sedatn inisiyatifine olumlu tepki vermedi. 1973 Savanda ABDnin sraile yapt asker yardm, Arap lkelerinin 1967 kayplarn geri almalarn engelledi. Arap lkeleri buna petrol silahn kullanarak karlk verdiler. Petrol ambargosu yaptrm, Kongrenin att admlarla ABDyi Arap devletlerinden iyice uzaklatrp sraile yaklatrd. Bu arada Trkiyede ibana gelen Ecevit hkmeti haha ekimine izin vererek ABDye adeta meydan okuma yoluna gitmiti. Trkiye ABDnin muhalefetine ramen Kbrsa asker mdahalede de bulununca Amerikan Kongresi bu lkeye ynelik olarak asker ambargo balatt. Bu ekilde ABDnin blgedeki nemli bir mttefikiyle ilikileri donma durumuna geldi. Bu srada ABDnin Msr dier Arap devletlerinden kopartp sraille bar anlamas imzalamaya ikna etmesi de Araplarla ilikilerinde barda tard. En nemli davalarnda byk bir ihanetle karlatklarn dnen dier Arap devletleri, ABD ve srail kartl etrafnda birletiler. SSCBnin Afganistana mdahalesi ve randaki slam devrimi de ayn dneme rast gelince ABD, blgeye ynelik politikalarn gzden geirme ihtiyac hissetti. Trkiyeye ynelik asker ambargoyu sona erdirip bu lkeyi tekrar blgede temel dayanaklardan biri hline getirecek admlar att. ran tehlikesi karsnda da zaman ierisinde hi tasvip etmedii Irak ynetimine yaklama ihtiyac bile hissetti. Bu arada Amerikan yneticileri blgede ortaya kacak istenmeyen gelimelere annda mdahale etmenin yollarn da aramaya baladlar. Bu, acil mdahale g-
181
lerinin blgeye yerletirilmesi anlamna geliyordu. Blgeye en yakn NATO mttefiki olan Trkiye bu erevede ABDye ciddi katklar salayabilirdi. Lbnan olaylarna karmas erevesinde Suriye ile iyice kart kamplarda yer alan ABD, deiik terr olaylarnda rol oynad iddiasyla 1986 ylnda Libyaya kar da bir mcadele balatt. Bu lkeyle ticaret yasakland ve Libyann ABDdeki parasal varlklar donduruldu. Ocak ve ubat aylarnda Amerikan 6. Filosu Libya sahillerinde, Libyann kendi egemenlii altnda olduu iddia ettii Sidre Krfezinde asker tatbikat gerekletirdi. Taraflar arasnda karlkl saldrlar oldu. Berlinde Amerikan askerlerinin bulunduu bir gece kulb bombalannca Amerikan Bakan Reagan, Nisan 1986da Libyaya kar hava saldrs emrini verdi. Kaddafiyi ldrme amacyla onun Tripolideki saray bombaland. 1990 Austosunda Kuveyti igale ynelen Iraktaki Saddam Hseyin rejiminin, daha nceki Irak yanls Amerikan tutumlarndan cesaret alm olma ihtimali olduka yksekti. Bu yndeki Amerikan eylemlerinin bazlar unlard: 1- ubat 1982de Irak terrist devletler listesinden karld. 2- Irakn Amerikan teknolojisini ve baz asker malzemeleri almasna izin verildi. 3- Irakn ABDyle ticaret yapmasnn n ald. 4- 1984te ABD Irakla tam diplomatik iliki kurdu ve Iraka savata kullanlacak istihbarat bilgisi salad. 5- 1986da petrol fiyatlar ciddi ekilde dtnde, ABD dier Batl lkelerle birlikte Iraka kredi salad ve borlarn yeniden dzenledi. Irak, ABDnin Orta Douda en fazla ticaret yapt nc devlet hline geldi. 6- Irak Amerikan sava gemisini vurduunda ABD Iraka kar herhangi bir eylemde bulunmad. 7- Amerikan ynetimi, Irakllarn fze sistemlerinde ve uzun menzilli silahlarda kullanlabilecek aralar ve paralar Amerikan irketlerinden almalarna gz yumdu. 8- Irakn kimyasal silah retmesine ve bu silahlar kullanarak binlerce Krt ldrmesine ABD seyirci kald. 9- Irakn Kuveytle yaad krizde ABD Irak Kuveyte saldrmamas konusunda ciddi ekilde uyarma yoluna gitmedi. 25 Temmuz 1990da Saddam Hseyinle gren Amerikan bykelisi April Glaspie yattrc bir dil kulland ve krize ramen yllk iznini kullanmak iin 1 Austosta Iraktan ayrld. CIA, Saddam Hseyinin 2 Austos 1990da Kuveyte gireceini tahmin edememiti. Fakat igalden sonra CIA bakan, Irakn bir sonraki hedefinin Suudi Arabistan ya da onun petrol kuyular olacan Amerikan bakanna bildirdi. Bu durumda Irak, dnya petrol fiyatlarn etkileyebilecek konuma gelecek ve elde edecei gelirle byk bir asker gce dnecekti. Orta Dou petrolnn Batya akn garanti altna almak, her zaman Amerikann temel hedeflerinden biri olmutu. Saddam Hseyin, Kuveyti igal edip onun petroln kontrol altna alarak ve gzn Suudi petrolne dikerek 45 yllk Amerikan politikasnaSIRA SZDE okumutu. meydan ABD, petrol kaynaklarna ulam garanti etmek iin Iraka kar harekete geecekti. ABDnin Iraka askeri mdahaledeki dier motivasyonlar unlard:LKresel ekoDNE M nomide inie gemi olan konumunu dzeltmek, kendisinin Orta Doudaki ittifak yapsnn btnln korumak ve nc Dnyaya artk pax-Americana altnS O R U da yaadklar ynnde mesaj gndermekti. ABDnin Iraka mdahalesindeki motivasyonlar unlard: petrol kaynaklarna ulam gaDKKAT ranti etmek, kresel ekonomide inie gemi olan konumunu dzeltmek, kendisinin Orta Doudaki ittifak yapsnn btnln korumak ve nc Dnyaya artk pax-AmericaSIRA SZDE na altnda yaadklar ynnde mesaj gndermek.
AMALARIMIZ
Pax-Americana: ABDnin stn gcyle kendisi iin kritik olan blgelerde kendi DNELM karlarn koruyacak ekilde kurduu istikrar ve bar ieren dzen. S O R U
SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
182
ABDnin Iraka mdahalede ortaya koyduu gerekeleri ise unlard: 1- Dnya genelinde saldrganl caydrma: George H. W. Bush, kk devletlerin de gven iinde yaayabilecei yeni dnya dzeninden bahsediyordu. Yabanc bir lkeyi igal eden Irak yolundan dndrlmezse dnya kaosa srklenecekti. Bu argman karsnda bakalar ABDnin niye sraili Bat Yakasndan ve Gazadan kmaya zorlamadn sorguladlar. ABDnin Kuveyti kurtarmak iin yaptklarn Filistindeki hareketsizliiyle karlatrdlar. Bunlara tepki olarak Amerikan yneticileri, tamamen kendi stratejik karlarna younlaarak Kuveytin igalini dier Orta Dou sorunlarndan ayrmada titiz davrandlar. Onlara gre, Filistin sorunuyla Kuveyt sorununu ilikilendirmek Irakn saldrganln dllendirmek anlamna gelecekti. 2Kitle imha silahlarna sahip olmaya alan Irak ynetiminin blgesel bar nnde bir engel olmaktan kartlmas: Amerikallar, Irakn kitle imha silah retmesinden ve buna kar srailin de harekete gemesiyle blgedeki durumun iyice karmaklamasndan da ekiniyorlard. 3- Irakn dnya ekonomisine zarar vermesini engelleme: Amerikan ekonomisi makul fiyattaki petroln Batya aknn garanti edilmesine dayanyordu. Petrol kaynakl Avrupa ve Japonyada ortaya kacak bir ekonomik durgunluk, dnya ekonomisi yannda Amerikan ekonomisine de ciddi zarar verecekti. 1990 krizinde hzl hareket eden Amerikallar, Suudileri Amerikan askerlerini topraklarna kabul etmeye raz ettiler. Blgenin kritik lkelerinden Trkiyenin gl desteini elde ettiler. Balangta dnya Iraka kar birlemi gzkse de Amerikallar zamann gemesiyle bu birleik cephenin dalacandan korktular. Bir an nce Irakn Kuveytten karlmasn savundular. 1990 sonbaharnda Bush ynetiminin Irakla sava konusunda kararl olduu belliydi. BMden istedii karar kartan Bush ynetimi, 16-17 Ocak 1991de koalisyon gleriyle birlikte Iraka kar hava harektn, ardndan 24 ubatta da kara harektn balatt. Topraklarn Amerikan uaklarnn kullanmna aan Trkiye, bu operasyonlarda nemli rol oynad. Bu ekilde ABDnin en gvenilir mttefiklerinden biri olduunu ve olacan gsterdi. Sava sonunda Irakn asker gc byk oranda yok edilirken geri kalan Irak birliklerinin yeterli tank ve mhimmat ile kuzeye doru kamalarna ve halk ayaklanmasn bastrmalarna izin verildi. George H.W. Bush ynetiminin Irak zaferinden sonra Orta Douya ynelik hedefleri unlard: 1- Blgede ortak gvenlik dzenlemeleri ortaya kartma, yani kara ve hava kuvvetlerini ieren ortak tatbikatlara ABDnin katlmas ve blgede Amerikan donanma varl tutulmas. 2- Kitle imha silahlarnn ve onlar tayacak fzelerin yaylmasnn kontrol edilmesi. 3- Bar ve ilerleme adna ekonomik kalknmann gerekletirilmesi, ekonomik serbestliin salanmas ve btn blge halklarnn refahnn artrlmas. 4- Arap-srail atmas sona erdirilerek ve Filistin sorunu zlerek Orta Douda yeni bar ve istikrar frsatlar yaratlmas. Sava sonrasnda ABDnin Suriye ile ilikilerinde belli derecede bir canlanma ortaya kt. Suriye ynetimi, sava sonras blgede dzenin kurulmasnda ve kkl deiiklikler yaplmasnda sz sahibi olmay mit ediyor, en azndan tamamen dlanmak istemiyordu. Bu erevede Krfez Savanda ABD kendisinden talep edince Suriye ABDye destek vermiti. Hatta Irakllarn terr komplolarn bertaraf etmede Amerikan istihbarat grevlilerine ok nemli bilgiler salamt. Souk Sava sonrasnda Sovyet destei ortadan kalkarken Suriye yeni dzende nemli oyunculardan biri olabilmek ve ekonomik yardm alabilmek iin ABDyle ilikiye girmek durumundayd. Bush ynetimi Orta Dou bar konferans toplamaya a-
183
ltnda bu nedenlerden dolay Suriye yneticileri konferansa katlma teklifini kabul etmilerdi. Amerikan yneticilerinin dorudan Suriyeli liderlerle grmeleri nemli bir gelimeydi ve Suriyenin blgede yaad yalnzlk durumunu sona erdiriyordu. Ancak Suriye-srail anlamazlklarnn zmnn zorluu ortadayd. srail, Suriye yneticilerinin yeniden sertlik yanls politika izlemelerine neden olacak derecede uzlamaz tutum taknyordu. Ayrca Trkiye, rdn ve srail arasndaki ilikiler de iyileme srecine girince Suriye pratikte keye sktrlm oluyordu. Btn bunlar ABDnin Suriyeyle ilikilerini zora sokmaya devam etti. Krfez Sava sonrasnda ABD, blge dengelerini koruma ve ran dengeleme adna, Irakn ayakta durabilecek ekilde asker gce sahip olmasna izin vermeyi tercih etti. Bundan sonra Orta Douda Amerikan varl uzun yllar st dzeyde tutulacakt. Saddama kar uzun sreli bir evreleme, yalnz brakma, gcn belli dzeyin altnda tutma ve yaptrmlarla denetim altnda bulundurma politikas uygulanacakt. Iraka kar ekonomik yaptrmlarn ilelebet devam ettirilmesinin, Saddam daha lml davranmak zorunda brakmas mit ediliyordu. Bu ekilde Irak halkna ve ordusuna Saddamdan baka birini iktidara getirmenin kendilerinin faydasna olaca mesaj da verilmek isteniyordu. Bu erevede Irakta 36. enlemin kuzeyi gvenli blge ilan edildi. Bu blgelerde Irak askerlerinin asker eylem gerekletirmesine ve hava arac uurmasna izin verilmedi. Trkiyenin gneydousuna uluslararas bir g (eki G) yerletirilerek Kuzey Irak, Irak ynetiminin denetiminden kartlarak zerk bir oluum hline dntrld. ABDnin bu ekilde ran ve Iraka kar uygulad ikili kuatmada Trkiyenin verdii destek hayati neme sahipti. Amerikan uaklar, hibir kstlama olmadan gnlk olarak Trk topraklarndan kalkp Iraktaki hedefleri bombalayabiliyor ve bu ekilde blgedeki Amerikan varln ve etkisini herkese gsteriyordu. Ancak Amerikan eylemleri, Kuzey Irakta bir Krt yapsnn ortaya kmasna katkda bulunuyor ve PKK rgtnn Trkiye topraklarna ynelik terr eylemlerini kolaylatryordu. Bu ekilde Trkiyenin gvenliini tehdit altna giriyordu. 1990l yllarda Trkiyedeki koalisyon hkmetleri, eki Gcn Trk ulusal karlarna zarar verdiinin farkndaydlar. Fakat ABDyle ilikileri bozmamak iin Trk topraklarnda kalmasna onay verdiler. Birikmi olan Trk rahatszlklar, 2003 ylnda ABD Iraka mdahalede bulunmak iin gerekten Trk topraklarn kullanmaya ihtiya duyduunda Trk milletvekillerinin buna izin vermemesi sonucunu dourdu. Trkiyenin ABDye kritik bir zamanda hayr demesi, ABDnin yeni dnemdeki tek yanl mdahaleci tutumuna ynelik bir uyar niteliindeydi ayn zamanda.
ABDNN RANLA LKLER

randa milliyeti glerin lideri olan ve tam bamszl hedefleyen Babakan Musaddk, 1951 ylnda ngilizlerle ran petroln milliletirme konusunda bir mcadeleye girimiti. Amerikallar asndan Musaddkn kendisi deil, neden olduu eyler problemdi. Petrol ambargosundan dolay ran ekonomisi ciddi sarsnt geirirken ve Musaddkn Milli Cephesi sarslrken komnist partisi Tudehin ve slamc radikallerin etkinlii artyordu. randaki kaotik koullar, komnist ve solcu unsurlarn Amerikan kart gsterileri ve rejimin onlara yumuak davranmas Amerikallar endielendiriyordu. Amerikan yneticilerinin gznde Musaddk rejimi, komnist ykcln adeta davet ediyordu. Bu arada ABDde iktidara gelen Eisenhower ynetimi, SSCBnin de nkleer silahlar retmesi karsnda gcn gstermek iin dnyann deiik yerlerinde gizli operasyonlar dzenleme eilimi ierisine gir-
184
miti. ABDnin benzer ekilde randa gsteriler organize etmesiyle ve ordunun caddelere kmasyla Musaddk hkmeti devrildi, ah da geri dnd. ABD, zamannda harekete geerek rann zgr dnya kart unsurlarn eline gemesini engellemiti. ABD, salad hizmetin karlnda Anglo-ran irketini Amerikan firmalarna ran petrolnden pay vermeye zorlad. Bundan sonra ABD, aha byk miktarlarda yardm gndermeye balad. Eisenhower ynetimi dneminde ABD, ah rejimini desteklemeye devam etti ve SSCB-Tudeh tehdidi karsnda ahn muhalefet zerindeki bask nlemlerine onay verdi. Ancak ah gizli polis tekilat SAVAK tm siyasi gelimeleri kontrol altna alacak bir bask arac hline dntrd. ABDnin kendisini iyice aha balamas, ran milliyetilerinin daha nce ngiltereye ynelmi olan dmanln ABDye evirdi. Kennedy, ah ald paralar askeriyeye deil ekonomiye ynlendirmesi konusunda uyard. ah tavsiyeyi kabul etti fakat reformlar yaparken onlar kendi kontrol altnda gerekletirmeye zel zen gsterdi. Beyaz Devrim ad verilen reformlar, ABDnin yattrlmasn salarken fakir ranllarn durumunda herhangi bir iyileme salamad. Bakan Johnson da ahn gvenilmez, reaksiyoner bir diktatr olduunu dnd iin rana ekonomik yardma ve silah satna belli kstlamalar getirdi. Nixon ynetiminin gznde ran, srailden sonra ABDnin Orta Doudaki en iyi dostuydu. rann komnizm kartl, stratejik konumu ve ABDye SSCB-ran snrnda sofistike elektronik dinleme tesisleri kurmasna izin vermesi, Sovyetleri kuatma politikasnda nemli role sahipti. Dier taraftan ran, Batya petrol aktan nemli bir kaynakt ve OPEC iinde Bat yanls lml kanad temsil ediyordu. Ayrca ran, ABDden gerekletirdii byk silah almlaryla onun demeler dengesi sorunlarnn zmne katkda bulunuyordu. Amerikan petrol irketleri rana teknisyen, finansman, genel amal rehberlik hizmetleri veriyor, karlnda byk krlar elde ediyorlard, Tahranda faaliyet gsteren binlerce Amerikal i adam vard. Bu alglamalar erevesinde Nixon ynetimi, aha her tr silah isteinin yerine getirilecei mesajn iletti. ahn ABDden talep ettii silahlar alabilmesi iin de elinden geleni yapt. 1970lerin sonunda ran dnyann nde gelen asker varlklarndan biri hline dnecekti. Ama, ran Krfezinde dost ve istikrarl hkmetlere sahip olma, petro-dolarlarn geri dnn salama ve Amerikan savunma sanayisini ayakta tutmayd. Yine Nixon ynetimi, yapt sk ziyaretlerin hepsinde aha byk itibar gsterdi. Onbinlerce ranl gencin ABDde okumasna, ranl subaylarn Amerikan harp akademilerinde asker eitim almasna ve SAVAKn eitimini ve ekipmann CIAden temin etmesine izin verdi. Ayrca aha Bat yanls mttefik olmay srdrd mddete kendisinin iilerinde yaptklarna karlmayaca izlenimi verildi. Ancak ABDnin rana ynelik tutumlar, ran halk arasnda Amerikan dmanlnn daha da yaylmasna neden oldu. ran halk, 1953te ah yeniden baa geirmesi ve iktidarda tutmas nedeniyle ABDyi suluyordu. ahn ran halknn koullarn iyiletirmekten ok kendi konumunu glendirmeye yarayan gereksiz harcamalarnn ABDnin tevikiyle yapld dnlyordu. Saysz ranl, temel slam hukukunu ve Faris gelenekleri hie sayd dnlen ahn modernizasyon programlarndan da ABDyi sorumlu tutuyordu. (Ambrose, 1992: 63) Carter, insan haklarna nem veren bir bakand, ran bu konuda uyard, fakat ah geri adm atmaynca zerine gitmedi. ah ABDyi ziyaret ederken Amerikallarn rana kar belirledikleri hedefler arasnda ran insan haklar konusunda uyar-
185
mak yoktu. rana kar herhangi bir yaptrm karar alnmad, ah da ABDnin randa reform konusunda kararl olmadn dnd. randa durum ktleirken Amerikan ynetimi, SSCB karsnda jeopolitik yara younlam olan Brzezinski grubunun etkisi altndayd. ran Krfezi gibi hassas bir blgede dostlar gcendirmek doru olmazd. rann petrol konusunda ABDnin istedii lml tavr taknmas Amerikallar iin ok daha nemliydi. ahn istedii sava ua almlarna onay verildi. ABD, ahn arkasnda yer almay srdrd. Carter ynetimi ve CIA, randaki durumun ciddiyetini ve halkn aha duyduu nefretin bykln anlayamamt. Amerikan yneticileri, zengin bir petrol devletinin gl ordusu ve gizli polis tekilat bulunan yneticisinin sakall molla srleri tarafndan devrilebileceini dnemediler. Carter, randaki slam Devriminden sonra ran din lideri Humeyninin ABDye byk eytan demesinden olduka etkilenmiti. Onun komnizmden de nefret ettiini gz ard ediyor, rann SSCBnin etkisi altna girmesinden kayglanyordu. Carter, Fedayen ve Mollalar bir arada tutan eyin Amerikan kartl ve aha duyulan nefret olduu gereini gremedi ve bu gerekten yararlanma yoluna gidemedi. Aslnda Carter, ranla normal ilikiler dnemine gemek ve bu lkeyi Orta Douda yeniden bir istikrar unsuru hline getirmek istiyordu. Bu erevede ran hkmetini tanmay srdrd ve rana lml bir ekonomik bask uygulad fakat ranllarn ahla ilgili kayglarn tam olarak kavrayamad ve dikkate almad. Carter, insani nedenlerle ve ABDnin yakn bir mttefikini zor zamannda korumas gerektiini dnerek ahn ABDye girmesine izin verdi. Bunun zerine Humeyni yanllar, ABDnin ah yeniden rana getirmek iin komplo hazrladn dndler. Tepki olarak ranl renciler 4 Kasm 1979da ABDnin Tahran bykeliliini igal etti ve 100 kadar Amerikaly rehine aldlar. Buna karlk Carter da rana silah satlarn durdu, rann Amerikan bankalarndaki mal varlklarn dondurdu ve ran petrolnn satna engeller kartt. Carter, Afganistann SSCB tarafndan igalini, Sovyetlerin dnyann petrol kaynaklarnn byk blmn kontrol altna alma abalarnda bir basamak olarak alglad. Sovyet ynetiminin rana yneleceini hesap eden Carter, Gneybat Asyaya ilikin olarak kendi adyla anlan doktrini devreye soktu. Carter Doktrinine gre, Amerikann hayati karlarnn sz konusu olduu ran Krfezine ynelik herhangi bir saldrya ve kontrol etme giriimine ABD gereken her yntemle kar koyacakt. Bu, Sovyetlerin ran Krfezine doru harekete gemesi hlinde ABDnin aktif olarak kar koyaca anlamna geliyordu. Ancak Sovyetlerin bu niyete sahip olmad ksa srede anlald. Sovyetlerin kaygs, Sovyet snrnda (Afganistanda) dost bir rejimin bulunmasn salamak ve burada tehlikeli slami glerin rejimi ele geirmesine engel olmakt. Carter, syledikleri ve yaptklaryla en byk ncelii rehine krizine verdiini gsterince ran ynetimi bundan faydalanma yoluna gitti. ranllarn rehineler karsndaki talepleri olduka ileri dzeydeydi: ahn rana iadesi, ahn mal varlnn ran halkna geri verilmesi, ABDnin gemi eylemlerinde sulu olduunu itiraf etmesi, zr dilemesi ve gelecekte rann iilerine karmama sz vermesi. Carter, 7 Nisan 1980de ranla diplomatik ilikileri kesti ve rana ynelik olarak tam bir ekonomik ambargo uygulamaya balad. Rehineleri kurtarmak zere bir asker operasyon yaplmasn da onaylad, fakat 25 Nisanda gerekletirilen operasyon tam bir baarszlkla sonuland. Rehine krizi yznden bakanlk seimini kaybeden Carter, grevdeki son gnnde ranla anlama salayabildi. Anlamaya gre,
186
rehineler karlnda rana dondurulmu mal varlklar iin 8 milyar dolar verilecekti. Ancak bunun 5 milyar dolar rann Amerikan ve Avrupa bankalarna olan borlar iin kullanlacakt.
SIRA SZDE
SIRA SZDE ABD, randa ortaya kan devrimi ve sonrasnda ran rejiminin bu derece Amerikan dman olmasn engelleyebilir miydi?
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Lbnanda Amerikallar rehine olarak alnmaya baladnda ABD ran terr destekleyen lkeler listesine ald. Aslnda Reagan ynetimi rehineleri kurtarma adS O R U na ranla ilikileri iyiletirmenin yollarn aramaktayd. Blgenin en nemli glerinden olan rann srekli ABDnin dman hline getirilmesinden ABDnin zarar grecei kesindi.A srail, ran Filistinlilerden ve Iraktan daha az tehlikeli buluyorDKK T du. Reagan ynetimi ranla balant kurmak istediinde srailliler yardmc olmay, ABDnin kabul etmesi hlinde rana silah satmay nerdiler. Amerikan savunSIRA SZDE ma ve dileri bakanlar projeye kar ktlar. Buna ramen proje uygulamaya kondu. Austos 1985te srailden rana 99 TOW fzesi gnderildi ancak karlnda rehine AMALARIMIZ serbest braklmad. Silahlar lml ranllarn yerine Devrim Muhafzlarnn eline gemiti. ABD buna ramen 408 fze daha gnderdi, bu defa bir Amerikan rehinesi serbest brakld. Amerikan Kongresi Nikaraguadaki Kontra isyanclarna yardm yaplmasn engelledii iin rana silah satndan elde edilen paralar K T A P bu gerillalara aktarld. Amerikallar rana srail araclyla Hawk fzeleri gnderdiler fakat ranllar istedikleri silahlarn kendilerine ulamadn sylediler. srailin araclnnE L E V Z Y O N hukuku asndan problemli olduu grldnde ABD T Amerikan dorudan ran muhatap alma yoluna gitti. Ocak 1986da Reagan, ABDden rana silah satnn Amerikan karlarna hizmet ettiini belirten bir belge imzalad ve sata onay verdi. rana 1000 TOW daha satld. Amerikan istihbarat da rana Irakla NTERNET ilgili istihbarat bilgisi salad. Reagann ulusal gvenlik danman McFarlanenin ran ziyaretinden birka hafta sonra bir rehine serbest brakld. Ekim 1986da ABD 500 TOW daha gnderdiinde Kasmda nc rehine serbest brakld. Bundan sonra rehine karl silah projesi (Irangate) basna szd. Reagan ynetimi, rana silah satt dnemde casus uydular yardmyla Iraka da kritik asker srlar vermekteydi. Bu ekilde rann elindeki Amerikan silahlarna ramen sava galip bitirememesini garanti altna almay dnmekteydi. Aslnda ABD, daha 1982 ylnda ran Irak kendi topraklarndan karp Irak topraklarn igale balaynca endieye kaplmt. rann Irak yenmesinden ve kendi rejimini bu lkeye ihra etmesinden korkmu ve savata Iraka doru meyletmeye balamt. O dnemde ABD Irak terrist lkeler listesinden kard. Bu lkeye dorudan silah sat gerekletirmese de asker adan kullanl malzeme ve nakliye ua ile kredi salad. Irak, ran Krfezinde on hafta boyunca 15 ran petrol tankerine saldrnca ran, buna Suudi Arabistan ve Kuveyt tankerlerine saldrarak cevap vermiti. ran, bu lkelerin Iraka yardm saladn iddia ediyordu. Tanker savan Irak balatm olsa da uluslararas camia rann saldrlarn knad ve ran hedef tahtasna koydu. ABD, ran Krfezini ak tutmaya kararl olduunu ve petrol ihracatn korumak iin gerekirse blgeye asker gndereceini ilan etti. 1986 sonunda Kuveyt, tankerlerine rann saldrmas karsnda uluslararas yardm arsnda bulununca ABD bu arya olumlu yant verdi. Kuveyt gemilerine Amerikan bayra ekilip Amerikan korumas altna alndlar. Amerikallara gre onlar olumlu cevap vermeseydi
DNELM
187
boluu SSCB dolduracakt. Krfez lkeleri de ABDye olan gvenlerini kaybedip ona topraklarnda s bulundurma hakk tanmaktan vazgeeceklerdi. ABDnin Kuveyt tankerlerine kendi bayran ekerek korumasnn nedenleri unlard: 1- ran dier lml Krfez lkelerine kar benzer giriimlerde bulunmaktan alkoymak. 2Krfezdeki Sovyet asker varlnn ve etkisinin artmasn engellemek. 3- Irangateden dolay Arap lkeleri gznde kaybettii prestijini yeniden kazanmak. 4Irakn yenilmesinin nne gemek. 5- Blgedeki slerin kullanmn gelitirmek. 1987 ilkbaharnda Reagan ynetimi, bir anlamda Carter doktrinini uygulamaya balad. ABD donanmasna ait sava gemileri Amerikan bayra tayan Kuveyt tankerlerini korumak amacyla ran Krfezine gnderildi. Aslnda Krfezi kullanan yzlerce gemiden sadece 12 tanesini koruma altna almak, deniz tamaclnn serbestletirilmesi bakmndan etkili bir nlem deildi. Daha nce Irakn tankerlere saldrmas herhangi bir ekilde engellenmemiti. Mays 1987de Irakllar, Amerikan sava gemisini vurup Amerikan askerlerini ldrdler. Amerikan ynetimi Irakn zrn kabul edip olayla ilgili herhangi bir cezalandrma yoluna gitmedi. Ekimde ran fzelerle ABD bayra tayan tankerleri vurunca Amerikan donanmasna ait destroyerler rann petrol platformlarn bombalad. Bu ekilde Amerikallarla ranllar arasnda karlkl saldrlar oldu, fakat saldrlar fazla genilemedi. Aslna baklacak olursa Amerikan donanma glerinin blgeye gelmesinden sonra gemi tamaclna daha fazla mdahale edilmi, daha fazla tanker saldrya uramtr. ABDnin giriimi, bir anlamda engellemesi beklenen durumun ortaya kmasna neden olmutur. Sonu olarak Amerikan giriiminin petrol aknn tamamen kesilmesinin nne getii sylenebilir. Fakat karlnda Orta Doudaki Amerikan rehinelerinin esareti devam etmitir. Bush ynetimi 1991deki Krfez Sava sonrasnda Orta Douda istikrar salama adna ranla ilikilerde normalleme ynnde baz admlar att. Bush, yi niyet, iyi niyet dourur. diye sinyal gnderiyordu. rann ABDye bir miktar petrol ihra etmesine izin verildi ve ABD ile ran arasndaki baz mali anlamazlklar zmlendi. 1991 Aralk aynda son Amerikan rehinesinin Lbnandan ayrlmas, kapal kaplar ardnda pazarlklar yapldn gsteriyordu. ran, Lbnandaki gruplar zerindeki etkisini kullanarak Batl rehinelerin serbest braklmasn salamt. Buna kar ABD, Lbnanda iki Amerikan grevlisinin ldrlm olmasna misillemede bulunmaktan vazgeti. ABDnin telkiniyle Fransa bir terr sulusunu, srail de 91 Arap tutukluyu serbest brakt. Amerikan ynetimi, kendi elinde bulunan rana ait 278 milyon dolar paray geri verdi. Bu gelimelere ramen ABD, ran terrizmi destekleyen lkeler listesinde saymaya ve rann nkleer programlarn nlemek iin aba gstermeye devam etti. Dier taraftan ileride rana muhta olma olasln gz nnde bulundurarak kapy az da olsa aralk brakt, zaman zaman ilikileri gelitirmek iin rana olumlu sinyaller gnderdi.
11 EYLL 2001 SONRASI ABDNN ORTA DOU POLTKASI

11 Eyll 2001de bombalama olaylaryla karlaan Amerikan yneticileri, Orta Dou orijinli uluslararas radikal slami akm, temel tehdit olarak tespit ettiler. Dier taraftan bu tehdidi tanmlamay kendi tekellerinde bulundurmaya byk nem verdiler. Onlarn gznde 11 Eyll ve benzeri saldrlar gerekletiren Mslman terristler, hibir siyasi amac ve motivasyonu olmayan, tamamen Bat uygarln ve deerlerini hedef alm eytani glerdi. Yine onlara gre, terr unsur-
11 Eyll saldrlar: 11 Eyll 2001 tarihinde same bin Ladinin liderliindeki elKaide rgtne mensup olduklar iddia edilen 19 Arap gencinin yolcu uaklarn kullanarak Dnya Ticaret rgt ve Pentagon gibi Amerikan hedeflerine ynelik gerekletirdikleri saldrlar. Bu saldrlar, dnyann sper gcnn anavatannn vurulmasn temsil etmeleri ve bu sper gcn dnyaya bakn deitirmesine neden olmalar bakmndan nemlidir.
188
SIRA SZDE
DNELM S O R U
larnn ABDyi hedef almasnn, Orta Dounun modern tarihiyle ve ABDnin Orta Douda yaptklaryla bir alakas yoktu. Amerikan yneticilerinin Filistin sorununun zmlenmesi ve bir Filistin devletinin kurulmas iin yeterince gayret gstermemelerinin ve Filistinlilere yaptklar karsnda srekli sraili desteklemelerinin de konuyla bir ilgisi olamazd. Amerikan yneticileri, saldrlarla ABD politikalar SIRA SZDE arasnda balant kuranlar ve saldrlarn siyasi boyutuna dikkat ekenleri dmanla i birlii yapmakla suladlar. Onlar yeni tehditle mcadelelerinin slama ve lml Mslmanlara kar olmadn vurguladlar. Fakat Amerikan ynetimine yaDNELM kn baz kiiler, yaptklar aklamalarla ve takndklar tutumlarla asl problemin slamn kendisi olduunu dndkleri ve Mslmanlar potansiyel terrist olarak S O R U grdkleri izlenimi verdiler.
DKKAT 11 Eyll saldrlaryla karlaan Amerikan yneticileri, terrizmle mcadeleye giritiklerinde konunun siyasi boyutunu gz ard ettiler. Yani olaylarn ABDnin Orta Douda yaptklaryla veSIRA SZDE Orta Dounun modern tarihiyle ilgisi olduu gereini grmediler. slam ve Mslmanlar hedef aldklar izlenimi verdiler.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
nleyici mdahale: Tehdit olma potansiyeli olduu dnlen unsurun daha tehdit hline gelmeden TetkisizVhle getirilmesi ya da ELE ZYON SIRA SZDE ortadan kaldrlmas. nceden mdahale ise, kar tarafn saldraca konusunda L M istihbarat D N E kesin edinildikten ve kar taraf NTERNET caydrmaya ynelik barl tedbirler baarsz olduktan S O R U sonra ulusal gvenlii koruma adna kar tarafa ilk darbeyi vurmaktr. DKKAT
K T A P
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Bu tr AMALARIMIZ 11 Eyll saldrlarna tepki vermeye ynelen Amerikan yneeilimlerle ticileri, ksa vadede bin Ladinin liderliini yapt el-Kaideyi yenilgiye uratmay hedeflediler. Uzun vadeli hedefleri ise btn uluslararas terrizm faaliyetlerini taK T mamen ortadan A P kaldrmak ve kitle imha silahlarnn oluturduu tehdidi yok etmekti. Bu hedeflere ulamada Bush ynetiminin Orta Douda ve Mslman dnyada kulland aralar, artk karlkl iliki ve evreleme deil, aktif diplomasi ve ELEVZYON dorudanT mdahaleydi. Bushun nl West Point konumasnda belirttii zere SIRA SZDE ABD, Sava dmana gtrecek, onun planlarn bozacak ve daha ortaya kmadan en kt tehditlere kar mcadele edecekti (nleyici mdahale). Afganistan D EL ve Iraka kar RNN E TM N T E gerekletirilen asker mdahalelerle yeni stratejinin uygulamaya konaca btn dnyaya gsterildi. Bu mdahalelerdeki esas Amerikan niyeti, S O R stratejik noktalar Uve enerji kaynaklarn kontrol ederek sistem zerindeki hkimiyeti srdrmek ve Orta Douya yeniden ekil vermekti. Amerikallarn Irak igal ederken ortaya Kkoyduklar temel gereke, terrizmi destekleyen, halkna zulmeDK AT den ve kitle imha silah reten anti-demokratik bir rejimi ortadan kaldrmakt. Mdahale sonrasnda Irakta kitle imha silahnn olmadnn anlalmasyla ve istikrarSIRA SZDE l, demokratik bir Irakn ortaya karlamamasyla bu gereke havada kald. Savatan sonraki dnemde ABD, istikrar ve demokratikleme asndan baarl bir rnek hlineAMALARIMIZdnd Irakta amalarna ulaamad. En son Obama dgetirmeyi neminde ABD arkasnda bir enkaz brakarak bu lkeden askerlerini ekti. ABDnin sonK dnem P T A Orta Dou politikalar iin baknz: Tayyar Ar, Irak, ran ve ABD: nleyici Sava, Petrol ve Hegemonya (stanbul: Alfa/Aktel Kitabevi, 2004). Amerikan Eyneticileri, ulusal ve kresel gvenliin, geniletilmi Orta Dou TEL VZYON blgesinde radikal nitelikli siyasi, ekonomik, sosyal ve kltrel deiiklik gerektirdiini dnmekteydiler. Bu erevede Orta Dou rejimlerine demokratikleme ve reform konusunda mdahalede etme ihtiyac hissettiler. Bushun ileri zgrlk TERN stratejisineNgre E T ABD, insan onuruyla alakal tartma gtrmez yce deerleri blgede savunacak ve yaymaya alacakt. Bu deerler arasnda hukukun stnl, devletin gc zerinde snrlandrmalar olmas, kadnlarn haklarna sayg
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
189
gsterilmesi, zel mlkiyet, ifade zgrl, eit adalet ve din tolerans bulunmaktayd. Orta Douya bu deerleri yerletirmek, Amerikan halk asndan tehditler douran diktatrlk ve radikalizm dngsnn krlmasn salayacakt. ABDnin Byk Orta Dou projesi erevesinde blgeyi demokratikletirme ve dntrme abasnn sorunlu yanlar olduka fazlayd, bu yzden olumlu sonular dourmadan kendiliinden ortadan kalkt. Bu sorunlu yanlar u ekilde zetlenebilir: 1- Terrizmin ve slamc arcln nedeni sadece blgedeki demokrasi eksiklii deildi. 2- ABDnin blgeye ynelik mdahaleci bir tutum taknmas blge halklarn ve ynetimlerini tedirgin etmekteydi. 3- Amerikallarn terrizmle mcadele ederken Mslmanlara kar insan haklar ihlallerinde bulunmalar, demokratikleme abalarnda samimiyetlerinin sorgulanmasna neden oluyordu. 4- ABD, Orta Dou lkelerine ekonomik ve teknolojik gelimelerine katk salamak iin yeterli ekonomik yardm salamyordu. Bu lkelere etkili salk, evre ve eitim politikalar oluturmalarnda yeterli teknik yardm sunmuyordu. 5- Amerikan yneticileri, totaliter ynetimlere verdikleri destei hemen ekip reform yanllarnn yannda yer alma yoluna gitmiyorlard. Bunun yerine reform ve demokratikleme programlarnn tedrici ve snrl nitelikte olma zorunluluuna dikkat ekiyorlard. 6- Amerikan liderleri, kendilerine ihtiya duyduklar iin Orta Dou blgesinin otoriter ynetimlerine destek vermeye, onlarla i birlii yapmaya ve onlarn demokrasi d eylemlerine kaytsz kalmaya devam ediyorlard. Dier taraftan seici davranarak kendi karlarn ilgilendiren durumlarda mdahale yoluna gidiyorlard. 7- Demokratiklemenin, ABD ve srail kartlarnn etkinliini artraca ngrs de Amerikallarn daha yava, dikkatli ve seici davranmalarna neden oluyordu. 8- Amerikallarn demokratikleme erevesindeki beklentisi, neo-liberal ekonomiye boyun een, kendileriyle uyum iinde olan gruplarn gdml seimlerle dnml olarak i bana gelmeleriydi. Bush ynetiminin alglad temel tehditlerden biri, blgedeki totaliter ynetimlerin kitle imha silahlarna (KS) sahip olma abalaryd. Bu ynetimlerin kitle imha sahibi olmasna izin verilmesi ve bu silahlar terrizme bavuran mttefiklerine aktan ya da gizli bir ekilde transfer etmelerine gz yumulmas, dnya genelinde terre ve kaosa prim verilmesi anlamna gelecekti. Iraka mdahalede KS temel argmanlardan biri olarak kullanlmt. Fakat Amerikan ve ngiliz yneticilerinin ve istihbarat grevlilerinin dnya ve kendi kamuoylarn kasti olarak yanl bilgilendirdii ve ynlendirdii mdahaleden sonra ortaya kt. Amerikallar, KS konusunda, yaptrmlar yannda mdahale seeneini de gndeme getirerek seici bir ekilde daha ok Arap ve Mslman lkeler zerinde younlamlard. Bu, onlarn daha ok bu konuyu kullanarak Orta Douya ABD ve srail karlar erevesinde yeniden dzen vermekle ilgilendikleri izleniminin ortaya kmasna neden oldu. srail, 1987de jeo-stratejik dost olarak niteledii ran 2000li yllarda kresel tehdit ve terrizmi destekleyen temel devletlerden biri gsterdi. Buna paralel olarak ABD de nkleer silah retimi konusunu da gndeme getirerek ar ran kart politikalar izledi. Amerikan yneticileri, rann nkleer bir devlet hline gelmesinin kendileri asndan kesinlikle kabul edilemez olduunu akladlar. Byle bir gelimenin nne geebilmek iin diplomatik, ekonomik ve asker her tr seenee bavurabileceklerini iln ettiler. Ancak rann gvenlik kayglarn dikkate almadan ve gvenlii konusunda kendisine k yollar sunmadan bu devleti silahlanmama yolunda zorlamak bir paradoks oluturmaktayd. Etrafnda nkleer silah
SIRA SZDE
SIRA SZDE
190
DNELM S O R U
DNELM
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
sahibi gler bulunan ve ABDnin uzun sredir evreleme ve keye sktrma politikasna muhatap olan rann bu koullarda olumlu tepki vermesi olduka zordu. S O R U Gnmzde Amerikal yneticiler, dnyann dier byk glerini de yanlarna ekerek rana ynelik basky iyice artrmlardr. rana ynelik asker mdahale DKKAT seenei de hl gndemde bulunmaktadr. Ancak Irak rneinde olduu gibi asker mdahalenin ABDnin ve dnyann gvenlii ve kar bakmndan olumlu soSIRA SZDE nular ortaya karma olasl olduka dktr. Irakta hedeflediine ulaamayan ABDnin rann normal bir devlet hlinde sistemle btnlemesini salayamamas, blgede Amerikan karlar bakmndan uygun bir ortamn ortaya kmasn engelAMALARIMIZ leyecektir. ABDnin Orta Douyla ilikileri konusunda faydal bir szlk: Peter L. Hahn, Historical K T A P Dictionary of United States-Middle East Relations (Lanham, Maryland: Scarecrow Press, 2007).
TELEVZYON
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
191
zet
A M A
ABDnin Orta Dou politikasnn hedefleri ve stratejilerini tanmlamak. ABD, tamamen kendi kar alan olarak grd Orta Douda SSCB ve dier kresel aktrlerin etkisini ortadan kaldrmaya almtr. Orta Dou petrolnn dost ellerde kalmasn, ucuz ve istikrarl fiyatlarda Batya kesintisiz ulamasn ve petro-dolarlarn Amerikan ekonomik sisteminin karna olacak ekilde Batya geri dnmesini nemsemitir. srailin gvenliini, blgedeki asker stnln ve dman glere kar hareket zgrln en nemli hedefleri arasnda grmtr. Orta Douda lml ve Amerikan yanls hkmetlerin temsil ettii statkoyu korumak iin gayret gstermitir. Kendi karlar ve statko bakmndan sorun oluturabilecek devrimci, milliyeti ve slami kktendinci eilimlere kar koymutur. Bu hedefler peinde koarken Mslman ve Arap lkeleri arasnda birliin ve koordinasyonun salanmasn engelleyici tutum taknmtr. ABDnin Orta Dou politikasn etkileyen faktrleri saptamak. Amerikan ynetimleri, Orta Dou politikalarnn kendilerinin kresel politikasna uygun dmesine dikkat ederler. Arap-srail sorunu gibi blge ii sorunlara ynelik politikalarnn blgeye ynelik genel politikalarna ters dmesi ise onlar asndan ok nemli deildir. Blge ii bir sorunla kresel hedefler asndan nemli olmas lsnde ilgilenmektedirler. Ynetimlerin Orta Dou politikalarnda bakann temel yaklamlar, danmanlarnn eilimleri, lobiler, Kongre, Amerikan Dileri Bakanlnn Arap ya da srail yanls grevlileri, petrol irketleri, misyonerler, basn, medya, krizler ve tarihsel nyarglar etkili olmaktadr. Ynetimin ncelii olarak alglanan blgesel konularda bakan ve danmanlar birinci derecede etkilidir. ncelikli olmayan konularda ise dier aktrlerin seslerini duyurmalarna izin verilmektedir. srail yanls lobilerin etkisi, ABDnin Orta Dou politikasnn oluturulmasnda daha belirleyici olmakta, Araplarn stratejik nemi, sraille ilgili durumlar, sorunlar ve krizler sz konusu olmamas hlinde dikkate alnabilmektedir.
A M A
A M A
Tarihsel perspektifte ABDnin Arap-srail atmasna ynelik tutumu ve sraille ilikilerini tarihsel perspektifte aklamak. Amerikan bakan Wilson, mttefiki ngiltereyi memnun etmek iin danmanlarnn da etkisiyle Filistinde Yahudi yurdunu destekledi. II. Dnya Sava sonrasnda Bakan Truman, petrolle ilgili stratejik karlar nemseyen Amerikan Dileri Bakanlna ramen Filistinin paralanmasna ve srail devletinin kurulmasna destek oldu. 1950lerde ABDnin Orta Doudaki stratejik karlarna younlaan Eisenhower ynetimi, 1956 Svey krizinde srail kart davrand. Kennedy ynetimi, sraile ABDnin zel iliki kurduu devlet muamelesinde bulundu. Johnson ynetimi, 1967 savanda srailin zaferine sessiz destek verdi, Kennedynin yolundan giderek ABDyi srailin temel silah tedarikisi hline dntrd. sraili blgede temel stratejik mttefik olarak gren Nixon ynetimi, rdn olaylarnda onun desteini aldktan sonra silah yardmn grlmemi boyutlara tad ve 1973 savanda sraili yenilgiden kurtard. Arap-srail atmasnn niteliini dntrmeyi hedefleyen Kissingern balatt ii, Camp David Anlamasyla Msr Arap blokundan koparan Bakan Carter tamamlad. Blgede srailin stratejik desteini almak isteyen Reagan ynetimi, onun FKy bitirmeye ynelik Lbnan igaline desteki oldu. Bush ynetimi, nceki ynetimin izinden giderek ntifada karsnda sraili bar abalarna zorlamak iin bask uygulad. Durumu idare eden Clinton ynetiminden sonra oul Bush ynetimi, bata sraili yola getirmeye alsa da 11 Eyll olaylar sonrasnda sraili tamamen serbest brakt. ABDnin Araplarla ve ranllarla ilikilerinin ana hatlar zetlemek. II. Dnya Sava ncesinde Orta Douda petrol karlarna sahip olmaya balayan ABD, sava sonrasnda SSCBnin blgeye sarkp enerji kaynaklarn kontrol etmesi olasl karsnda Truman doktriniyle bu lkeyi kuatma politikasna balad. Bu politikay uygulamada srail iin problem oluturan Msra gvenemeyen Amerikan yneticileri Trkiye ve Irakn liderliinde Ba-
A M A
192
dat Paktn kurdurdular. Ancak Pakt, Araplar bir araya getiremedii gibi Amerikan giriimini blgedeki Bat ve srail varln korumaya ynelik olarak gren Araplar denge salama adna SSCBye yneltti. Msr lideri Nasrla yaknlamay ierideki srail yanllarnn muhalefeti ve Nasrn davranlar nedeniyle gerekletiremeyen Amerikan yneticileri, Svey krizinde ona hizmet ettiler fakat hemen sonrasnda Eisenhower doktriniyle onun liderliindeki statko kart kampa meydan okudular. 1967 ve 1973 savalarndaki ABD tutumu, Araplar iyice ABDden uzaklatrrken Camp David Anlamasyla ABDnin Msr srail kart kamptan koparmas ve Lbnana mdahalede sraili desteklemesi, taraflar arasndaki yaknlama midini iyice ortadan kaldrd. ABDnin 1980li yllar boyunca destekledii Iraka 1991de mdahale etmesi, kendisinin Orta Doudaki hedeflerine meydan okumay sindirmeye ynelikti. ABD, sava sonrasndaki stnln blgenin kkl sorunlarn zmlemeye ynelik kullanamad gibi, 2001 sonrasnda cezalandrc edayla blgeye ynelmesiyle Arap halklarnn iyice dman hline geldi. ABD, 1953 ylnda ngiltereye kar petroln milliletirilmesi mcadelesine girimi olan milliyeti lider Musaddkn devrilmesini ve lkeden ayrlm olan ahn geri dnmesini salad. Bundan sonra randa petrol kar olan Amerikan ynetimleri, aha destek oldular ve onun muhalefet zerinde uygulad basklar ve halkn durumunu iyiletirmeyen reformlar karsnda sessiz kaldlar. Blgede ran ABD asndan nemli bir stratejik deer olarak gren Nixon ynetimi, ahn gl bir ordu ve gizli polis tekilat kurmas iin her trl asker destei salad. randaki halkn ar ah dmanln gremeyen Carter ynetimi, onu gerekli admlar atmas konusunda uyarmad ve bu ekilde slam devriminin nne geemedi. Devrim sonrasnda da ah kollayarak ranla ABD arasnda geri dn ok zor olan bir dmanlk yaratt. Bakan Reagann Lbnandaki rehineleri kurtarma ve ranla ilikileri gelitirmek iin bu lkeye gizli silah sat gerekletirmesi fiyaskoyla sonuland. ran-Irak Savanda ABD iyice Irak tarafna dnd ve Krfezde ranla gereksiz bir tanker sava yaad. 1991deki Iraka mdahaleden sonra ilikilerde normalleme ynnde baz admlar
atlsa da randaki rejimi bir trl kabullenemeyen ABD, 2003 sonrasnda dize getirebilme midiyle tamamen bu devletin aleyhine dnd.
A M A
ABDnin 11 Eyll 2001 sonras Orta Douya ynelik genel tutumunu aklamak. Amerikan yneticileri, 2001 ylnda ok arpc olarak yzletikleri terr olaylarnn arkasnda ABDnin Orta Douya ynelik politikalarnn ve yaptklarnn olduunu gremediler. Tepki olarak mdahaleci bir tutumla blgeye yneldiklerinde Amerikan dmanlnn blge halklar arasnda iyice yaygnlamasna neden oldular. Iraka mdahale, blge halklarnn gznde Amerikan hegemonyasn salamaya ynelikti. Amerikallarn blgeye yeniden ekil verme erevesinde dardan demokrasi ve reformlar empoze etme giriimi de blgenin artlar yannda birok faktr gz ard edici nitelikteydi. Kitle imha silahlarnn yaylmas konusunda seici davranan Amerikallarn ortaya koyduklar argmanlar, blge halklarn tatmin edici nitelikte deildi. Amerikallar, mdahaleci tutumun iflasn ilan eder ekilde Iraktan askerlerini ekerlerken blgedeki halk eylemleriyle birlikte kendilerine kart iktidarlarn saysnn artmas durumuyla karlatlar.
193
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi ABDnin Orta Douya ynelik giriimlerinde gzettii gerek ve dorudan hedeflerden biri olmamtr? a. Rakip olabilecek glerin blgedeki etkinliini sona erdirmek. b. Arap ve Mslman birliini engellemek. c. Petroln akn gvence altna almak. d. srailin gvenliini salamak. e. Devrimci, milliyeti ve slamc eilimlerin yaylmasn nlemek. 2. Aadakilerden hangisi yanltr? a. Amerikan yneticileri Orta Dou blgesine ve blgesel sorunlara ynelik politikalarnn kresel politikalarna ters dmemesine dikkat ederler. b. Amerikan yneticilerinin Orta Dou blgesine ynelik bir konuya ciddi nem atfetmemeleri durumunda bu konuda Kongrenin ve kar gruplarnn etkisi maksimum dzeyde olmaktadr. c. ABDdeki srail yanls gruplar, kendi istekleri ABDnin kresel ve blgesel politikalarna ters dtnde taleplerinden vazgeerek geri adm atmaktadrlar. d. Amerikan bakan adaylar, seimleri kazanmaya kresel ve blgesel argmanlardan daha ok nem verdikleri iin bakan olduktan sonra Yahudi lobisinin etkisi altnda kalarak hareket etmektedirler. e. ABDnin Orta Dou politikasnda blgesel dzeye arlk veren Amerikan yetkilileri Araplarn ABDden uzaklatrlmamasn savunurlar. 3. Aadakilerden hangisi Amerikan halknn sraile sempati beslemesinin nedenlerinden biri deildir? a. srailin her art altnda Amerikan karlarn gzetmesi ve savunmas. b. Katliamlara maruz kalm olan Yahudilerin gvenli bir yurdu hak ettiklerinin dnlmesi. c. Dman Araplarla evrili olarak varln devam ettirmeye alan srailin madur olarak grlmesi. d. srailin demokrasiyle ynetilmesi. e. Yahudilerin dinlerinin ve kltrlerinin Amerikan halknn dinine ve kltrne yakn olmas. 4. Aadakilerden hangisi ABD Bakan Trumann Filistinin paralanmasn ve srail devletinin kuruluunu destekleme nedenlerinden deildir? a. Mttefiki ngiltereyi memnun etmek. b. Siyonist davaya inanmak. c. Yahudilerin balarna gelenlere zlmek. d. Bakanlk seimlerinde Yahudi desteini almak. e. SSCBye kar srailin ve Yahudilerin desteini almak. 5. Aadakilerden hangisi Amerikan Bakan Eisenhowern 1956 Svey krizinde ngiltere, Fransa ve srailin ortak eylemine kar kmasnn nedenlerinden deildir? a. Araplarn tepkisinden ekinmek. b. Eski moda smrgecilie kar olmak. c. Svey Kanaln ABDnin kontrol altna almak. d. Kendisine nceden haber verilmemi olmas. e. Komnist dmanlarnn metodunu tasvip ediyor duruma dmemek. 6. Aadakilerden hangisi Amerikan Dileri Bakan Kissingern Arap-srail atmasnda yapmay hedefledii eylerden deildir? a. Araplarla srail arasnda genel bir bar anlamas imzalanmasn salamak. b. srailin her bir komusuyla ayr ayr uramasn salayacak bir durum yaratmak. c. atmay ideolojik balamndan kurtararak sradan bir toprak anlamazlna dntrmek. d. Arap-srail atmasnn doasn dntrecek bir siyasi zm retmek. e. Msr srail kart Arap cephesinden koparmak. 7. ABDnin Badat Pakt karsndaki tutumuyla ilgili aadaki tespitlerden hangisi yanltr? a. Byle bir paktn kurulmas fikrini ilk ortaya atandr. b. Pakta kar olan Msr ve Suudi Arabistan tamamen kaybetmemek iin Pakt yeliine souk bakmtr. c. Pakt erevesinde ortaya konan abalar desteklemitir. d. Pakta ye olmak istemi fakat Pakt yeleri raz olmamlardr. e. ABDnin Pakta ye olmamasnn nedenlerinden biri sraili kzdrmamaktr.
194
8. 1980li yllarda ABDnin Iraka ynelik davranyla ilgili aadaki bilgilerden hangisi yanltr? a. Irak terrist devletler listesinden karmtr. b. Irakla tam diplomatik iliki kurmutur. c. Irak Amerikan sava gemisini vurduunda Iraka kar herhangi bir eylemde bulunmamtr. d. Irakn kimyasal silahlar kullanarak binlerce Krd ldrmesine seyirci kalmtr. e. nsan haklar ihlalleri nedeniyle BM Gvenlik Konseyinden Iraka kar yaptrm karar karmtr.
Yaamn inden
Amerikan Bakan Obamann 4 Haziran 2009da Kahire niversitesinde yapt konuma. http://turkish. turkey.usembassy.gov/konusma_060409.html (eriim: 3 Ocak 2012) sitesinde yer alan resm eviriden alntlar. ... Son zamanlarda bu [slam ve Bat arasndaki] gerginlik, nfusunun ounluu Mslman olan lkelerin ou zaman hak ve olanaklardan mahrum edilmesine yol aan smrgecilik ve lkelerin kendi arzular dikkate alnmadan genellikle ellerinden veklet alnm gibi davranlan bir Souk Savala beslendi... ... arclarn gerekletirdii 11 Eyll 2001 saldrlar ve sivil topluma kar iddete bavurmaa devam etmeleri ise, lkemde baz kiilerin slam sadece Amerika ve Bat lkelerine deil, insan haklarna da dman olarak nitelemelerine yol at... Ben Kahireye Amerika Birleik Devletleri ile dnya genelindeki Mslmanlar arasnda karlkl kar ve karlkl saygya dayanan, Amerika ve slamn birbirleriyle zt olmad ve rekabete gerek bulunmad gereine dayanan yeni bir balang aray ile geldim. Aslnda onlar birbirini tamamlar, adalet ve geliim, hogr ve btn insanlarn saygnl gibi ortak ilkeleri paylar... ... slam kltr bize harika kemerler, yksek kuleler; zamana ba emeyen iirler, unutulmaz mzik; zarif hattatlk ve huzurlu tefekkr yerleri kazandrd. Ve slam tarih boyunca gerek sz ve gerekse eylemde din hogr ve rk eitliinin yaratt frsatlar sergiledi... ... Ve ben slam hakknda, nerede olursa olsun olumsuz stereo tiplemelerle mcadele etmeyi Amerika Birleik Devletleri bakan olarak stlendiim sorumluun bir blm kabul ediyorum... Ben Ankarada, Amerikann slamla savamadn ve asla savamayacan aka ifade ettim. (Alklar). Bununla birlikte gvenliimiz iin ciddi tehlike oluturan, iddete bavuran ar ulara amanszca kar duracaz. nk her dinden insann reddettii eyi biz de reddediyoruz: o da masum erkek, kadn ve ocuklarn ldrlmesidir... ... Afganistann aksine, Irak sava hem benim lkemde hem de dnyada derin fikir ayrlklarna neden olan, zorunluluk sonucu balatlmayan bir savat. Saddam Hseyinin diktatrlnden kurtulmann, sonunda Irak halk iin daha iyi olacana inanmama ramen, Iraktaki olaylarn, Amerikaya, problemlerimizi zmlemek
9. ABDnin 1980li yllarda rana silah satmasyla ilgili olarak aadakilerden hangisi yanltr? a. ABDnin amalarndan biri Lbnandaki Batl rehineleri kurtarmakt. b. Amerikan dileri ve savunma bakanlar da rana silah satlmasn desteklemekteydi. c. ran Irak ve Filistinlilerden daha az tehlikeli gren srail satta arabulucu olmay nermitir. d. Amerikan Bakan Reagan, sattan elde edilen paray Nikaraguadaki Kontra gerillalarna aktarmay dnmtr. e. Ayn anda Iraka istihbarat bilgisi verilerek rann elde ettii silahlarla sava kazanmas nlenmek istenmitir. 10. Aadakilerden hangisi ABDnin Orta Douyu demokratikletirme ve dntrme abasna ters den sorunlu bir davran tarz olarak ortaya kmamtr? a. ABDnin ran ve Suriyeye kar yalnzlatrc politika izlemesi. b. Amerikallarn Mslmanlara kar insan haklar ihlallerinde bulunmalar. c. Amerikallarn blgedeki totaliter devletlere muhta olduklar iin onlar desteklemeye devam etmeleri. d. ABDnin blgede reformlar yaplmas iin yeterince ekonomik yardm ve destek salamamas. e. ABDnin blgeye ynelik olarak mdahaleci tutum taknmas.
195

iin diplomasiden faydalanmamamz ve uluslararas konsenss kurmamz gerektiini hatrlattna inanyorum... ... Onbir Eyll lkemiz iin son derecede byk bir sarsntyd. Bu olayn neden olduu korku ve kzgnlk anlayla karlanabilirdi, ama baz durumlarda bizi, ideallerimizle elien davranlara srkledi... Amerikann sraille gl balar herkese malumdur. Bu ba krlamaz. Bu ba kltrel ve tarih ilikilere ve Musevilerin vatan isteinin inkar edilemez trajik bir tarihe dayandnn kabul edilmesine esaslanr... [Filistinliler] her gn, igalle gelen byk veya kk hakaretlere tahamml ediyorlar. Bu yzden, Filistinli halkn durumunun tahamml edilmez dzeyde olduu phe gtrmez bir gerektir. Amerika, Filistinlilerin onur, olanak ve kendi devletlerine sahip olma konusundaki meru emellerine srt evirmeyecektir... 1. b Yantnz yanl ise ABDnin Orta Dou Politikasnn Hedefleri ve Stratejileri konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ABDnin Orta Dou Politikasnn Hedefleri ve Stratejileri konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ABDnin Orta Dou Politikasn Etkileyen Faktrler konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ABDnin Orta Dou Politikasn Etkileyen Faktrler konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ABDnin Arap-srail atmasna Ynelik Tutumu ve sraille likileri konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ABDnin Arap-srail atmasna Ynelik Tutumu ve sraille likileri konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ABDnin Araplarla likileri konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ABDnin Araplarla likileri konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ABDnin ranla likileri konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise 11 Eyll 2001 Sonras ABDnin Orta Dou Politikas konusunu gzden geiriniz.
2. c
3. a
4. e
5. c
6. a
7. d 8. e 9. b 10. a
196

Sra Sizde 1 ABDnin, btn dnya iin problemler reten Orta Dou blgesinde problemlerin kaynaklaryla kendi bana mcadele etmesi mmkn deildir. Yapmas gereken ey, ncelikle terrizm gibi problemleri yzeysel olarak grmemek, problemleri btn ynleriyle kavrayarak asl onlarn kkenlerine inmektir. Problemlerin kaynaklarn tek bana ortadan kaldramayaca iin bakalarndan destek almaldr. Bu konuda kendine destek olabilecek, gerekli imknlara ve tecrbelere sahip olan Avrupa Birliidir. Aslnda Avrupa Birlii, kendi ekonomisi ve gvenlii bakmndan hayat neme sahip olan Orta Dou blgesindeki gelimelere ilgi duymakta fakat ABD izin vermedii iin srelere dhil olamamaktadr. ABD, ABnin desteini alabilmek iin tehditlerin tanmlanmasnda ve yaplacak eylerle ilgili olarak stratejilerin belirlenmesinde AByi eit ortak olarak yanna ekmelidir. Ondan sonra blgeye ynelik giriimlerde bulunulurken blge ynetimlerinin ve halklarnn da hassasiyetlerinin dikkate alnmas ve srece dhil edilmeleri giriimlerin baar ansn artracaktr. Sra Sizde 2 Orta Dou blgesinde yer alan srail dndaki dier aktrler, sahip olduklar enerji kaynaklar, stratejik konum ve ABDyi ve tm dnyay ilgilendiren sorunlardaki rolleri yznden ABD asndan hayat neme sahiptirler. Petroln dnya piyasalarna ulamas, terrizm sorununun halledilmesi ve blgenin dnya gvenliini tehdit eder durumdan karlmas bakmndan ABD bu aktrlere ihtiya duymaktadr. En azndan bu aktrlerin ABDden uzaklatrlmamas ve Amerikan dman hale getirilmemeleri Amerikan yneticileri asndan olduka nemlidir. Ancak Amerikan sisteminde zellikle d politikalar belirlemede dier aktrlere gre ok daha gl konumda bulunan bakanlarn seimlerinde ABDdeki srail yanls gler ve Yahudi sermayesi belirleyici rol oynamaktadr. Bu yzden normal artlarda etnik ve dinsel gruplarn d politikay belirlemesine msaade etmeyen bakanlar, Yahudi lobilerinin aktif olduu durumlarda politika belirlemede etki altnda kalmaktadrlar. Ayn konularda denge oluturabilecek Amerikan siyasi sistemindeki aktrlerin gleri ok daha azdr. Sra Sizde 3 Amerikan ynetimleri, Yahudi lobisi ve seimler erevesindeki i siyasal sistemleriyle ilgili faktrlerin etkisi altnda hareket ederek sorunda objektif bir tutum taknmamlardr. srailin gvenlii zerinde ar derecede younlap bu konuda yaplmas gerektiini dndkleri her eyi tereddt etmeden yapmlar fakat Filistinlilerin durumunu ve Araplarn hassasiyetlerini yeterince dikkate almamlardr. Araplarla ilikilerinde de petrol ve stratejik faktrleri belirleyici hle getirerek milliyeti ve sol eilimli olanlar dman hle dntrmler, totaliter olanlar da idare edilebilecek uydular hline getirmilerdir. Bu erevede Filistinlilerin btn Arap ynetimlerince ara hline dntrlmesinin yolunu da amlar ve politikalarnda Filistinlileri tamamen devre d tutmulardr. 1947 ylnda Filistinin paralanmasn iki bamsz devletin kurulmas temelinde savunan Amerikallar, sonraki srete ellerinde imkn olmasna ramen bamsz bir Filistin devleti yolunda hibir adm atmamlardr. 1967 snrlar temelinde taraflarn kabullenebilecei bir bar anlamas ortaya karmak ok zor olmad hlde Amerikallar srail devletini uluslararas hukuk kurallarna uymas konusunda yeterince sktrmamlardr. Sra Sizde 4 Tarihsel olaylarda geriye dnp belli aktrlerin farkl davranmas hlinde ne olaca ile ilgili olarak speklasyonda bulunmak pek anlaml gzkmemektedir. Ancak yaplan baz hatalara iaret edilebilir. ABD, randa tamamen kendi stratejik ve ekonomik karlar zerinde younlaarak totaliter bir ynetimin yaptklar karsnda kmaza giren halkn durumunu dikkate almamtr. Demokrasi ve insan haklar erevesinde yaptklar tasvip edilemeyecek olan bir ynetime bu derece destek verilmemesi gerekirdi. Halkn honutsuzluunun ve gsterilerin younlat dnemde ahn lkeden ayrlmas salanabilir ve ran halk arasndaki deiik glerin bir araya gelip yeni bir ynetim oluturmalarna destek verilebilirdi. ABDnin devrim sonrasnda ran halknn gznde zulmeden bir tirandan baka bir ey olmayan aha sahip kmas da bir hata olmutur. Amerikan yneticileri, ayrca devrimi yapanlarn ilk zamanlardaki taktik Amerikan dmanln ar derecede abartarak bu lkeyle ileride normallemenin yollarnn almasn ve dolaysyla devrim rejiminin zamanla gcn yitirmesini engellemilerdir.
197
Akbarzadeh, Shahram. (2011). Americas Challenges in the Greater Middle East: the Obama Administrations Policies, Palgrave Macmillan. Ambrose, Stephen E. (1992). Dnyaya Alm: 1938den Gnmze Amerikan D Politikas, ev. Ruhican Tul, Ankara: D Politika Enstits. Amirahmadi, Hooshang. (1993). The United States and the Middle East: A Search for New Perspectives, Amirahmadi, Hooshang. (ed.), The United States and the Middle East: A Search for New Perspectives, New York: State University of New York. Amirahmadi, Hooshang. (1993). Global Restructuring, the Persian Gulf War, and the U.S. Quest for World Leadership, Amirahmadi, Hooshang (ed.), The United States and the Middle East: A Search for New Perspectives, New York: State University of New York. Aruri, Naseer H. (1993). U.S. Policy Toward the ArabIsraeli Conflict, Amirahmadi, Hooshang (ed.), The United States and the Middle East: A Search for New Perspectives, New York: State University of New York. Brands, H.W. (1994). Into the Labyrinth: the United States and the Middle East 1945-1983, New York: McGraw-Hill, Inc. Christison, Kathleen. (2001). Perceptions of Palestine: their Influence on US Middle East Policy, Londra: University of California Press. Cottam, Richard. (1993). U.S. Policy in the Middle East, Amirahmadi, Hooshang (ed.), The United States and the Middle East: A Search for New Perspectives, New York: State University of New York. Davis, Eric. (1993). The Persian Gulf War: Myths and Realities, Amirahmadi, Hooshang (ed.), The United States and the Middle East: A Search for New Perspectives, New York: State University of New York. Falk, Richard. (1993). U.S. Foreign Policy in the Middle East: the Tragedy of Persistence, Amirahmadi, Hooshang (ed.), The United States and the Middle East: A Search for New Perspectives, New York: State University of New York. Gamlen, Elizabeth J. (1993). United States Strategic Policy toward the Middle East: Central Command and the Reflagging of Kuwaits Tankers, Amirahmadi, Hooshang (ed.), The United States and the Middle East: A Search for New Perspectives, New York: State University of New York. Kaplan, Robert D. (1993), The Arabists: the Romance of an American Elite. New York: Free Press. Spiegel, Steven L. (1985) The Other Arab-Israeli Conflict: Making Americas Middle East policy, from Truman to Reagan, University of Chicago Press. Stork, Joe. (1993). U.S. Policy and the Palestine Question, Amirahmadi, Hooshang (ed.), The United States and the Middle East: A Search for New Perspectives, New York: State University of New York. Uslu, Nasuh. (2000). Trk-Amerikan likileri, Ankara: 21. Yzyl Yaynlar. Uslu, Nasuh. (2007). ABDnin Temel Tehdit Kaynan Kurutma ve Hegemonya Kurma Adna Orta Douya Ynelmesi, Dou Bat, Yl 10, Say 42, Austos-Eyll-Ekim, 127-153.
7
Amalarmz indekiler
AMERKAN DI POLTKASI
Bu niteyi tamamladktan sonra; ABDnin Asya-Pasifike hangi gerekelerle aldn ifade edebilecek, ABDnin Asya-Pasifike alrken ne tr stratejiler gelitirdiini aklayabilecek, ABDnin Asya-Pasifik politikasnn sonularn deerlendirebilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Kendi Kaderini Tayin Hakk Ak Denizlerde Serbestlik Ak Kap Politikas En ok Gzetilen Ulus Tanmazlk Doktrini
ABDnin AsyaPasifik Politikas
ABDNN ASYA-PASFK STRATEJSNN TEMELLER ABDNN PASFKE AILMASI 1898 SPANYA SAVAI VE ABDNN SMRGEC BR G HLNE GELMES K SAVA ARASI DNEM (1918-1945) SOUK SAVA DNEM (1945-1990) SOUK SAVA SONRASI PASFKTE ABD
ABDnin Asya-Pasifik Politikas

ABDNN ASYA-PASFK STRATEJSNN TEMELLER
Amerika Birleik Devletleri (ABD)nin dnya hkimiyetine giden yolu, bamszlndan itibaren aamal bir ekilde gereklemitir. ABD nce ngiltereden bamszln kazanm daha sonra da hzl bir ekilde snrlarn geniletmeye balamtr. Bu ekilde ABD nce Latin Amerikada sonra da Pasifikte nemli bir devlet hline gelmitir. ABD, Asya-Pasifikte Avrupal (ngiltere, Fransa, Rusya, Almaya, spanya) ve Asyal (Japonya) byk glerle rekabete girimi ve uzun vadede kazanl kan taraf olmay baarmtr. Bamszlk sonrasnda ABDnin izledii d politikas bar ve yalnzc olarak tanmlanmaktadr. Buradaki barlk ve yalnzclk, Avrupal byk glerin savalarna ve ittifaklarna karmama eklinde anlalmaldr. Kk bir ordusu ve donanmas olan tarafsz bir ABD, Avrupada srekli devam eden savalardan ve asker ykmllklerden kaan Avrupal gmenler iin deta bir cennet gibiydi. Bu adan ilk dnem Amerikan d politikas yalnzc olmaktan ziyade, tarafsz olarak nitelendirilebilir. Ayrca ABD kendi lkesinin ve vatandalarnn karlarn korumak iin dier Avrupal glerle birlikte nc lkelere mdahalelerde bulunabiliyordu. Bu tr faaliyetleri gayri siyasi mdahale olarak tanmland iin Amerikan d politikas asndan bir meruiyet sorunu ortaya kmyordu. 1823 Monroe Doktrini aslnda ABDnin gelecekte dnya politikasna dhil olacann somut bir iaretidir. Bu dnemde Amerikan d politikasnn drt ncelii arasnda (1) milletlerin kendi kaderini tayin hakk, (2) ABDnin Amerika ktasndaki genilemesini srdrmesi, (3) ak denizlerde serbestlik ve uluslararas ticaretin gelimesi ile (4) sorunlarn bar yollardan zmlenmesi bulunmaktayd. Bu ilkelere bakldnda, bunlarn ABDnin o dnemdeki mevcut karlarna hizmet ettii grlmektedir.
Kendi Kaderini Tayin Hakk (Self Determination): Milletlerin kendi geleceklerini belirlemesi ilkesi. Bu ilke daha ok Birlemi Milletler dneminde Asya ve Afrikadaki smrgelerin bamszln kazanmalar iin uygulanmtr. Ak Denizlerde Serbestlik: Uluslararas sularn tm lkelerin ticaret gemilerine hibir keyfi snrlama konmakszn serbest olmas.
ABDNN PASFKE AILMASI

ABDnin snrlar daha Pasifik kylarna ulamadan ok nce Amerikan bayrakl gemiler Gneydou Asya sahillerinde grnmeye balamtr. Asyayla ticaret yapan ilk gemi 1784 ylnda New Yorktan inin Canton limanna sefer dzenlemitir. ABD 1820li yllardan balayarak inle ticaretini srekli artrmtr.
200
Ak Kap Politikas: 19. yzyln banda konan bu ilkeye gre in hibir byk gcn smrgesi olmayacak ve indeki ticari haklardan btn lkeler eit bir ekilde yararlanacakt.
Bu dnemde in, komular Kore ve Japonyaya gre daha kapal bir grnm sergilemekteydi. Afyon Savalaryla (1839-1842) ngiltere ini tamamen da almaya zorlam ve ABD de bu sayede benzer ticari haklar elde etmeyi baarmtr. ABD, Asya ile ticaret konusunda Avrupal glerin (ngiltere, Fransa, Almanya, Rusya) politikasn takip etmitir. Bakan Tyler, Amerikal tccarlarn inde ngiliz tccarlaryla ayn ayrcalklardan yararlanmasn temin etmitir. 1844te in ile imzalanan Wanghia Antlamasyla Canton, Amoy, Foochow, Ningpo ve anghay liman ehirlerinde konsolosluk ama, Amerikan vatandalarnn eitim ve salk hizmetleri iin okul, hastane, kilise kurma hakk tannmtr. Amerikan politikas baz noktalarda Avrupallardan farkllk arz ediyordu. Avrupal devletlerin aksine ABDnin Asyada smrge bulmak gibi bir niyeti yoktu ve sadece serbest ticaret frsatlarndan yararlanmak istiyordu. Bu yzden tm devletlerin ayn ticari hak ve ayrcalklara sahip olduu ak kap politikas (open door policy) ABD iin yeterliydi. Ancak bu konuda esas tehdit zayf in ve Japonyadan deil, elde ettii ayrcalklar paylamak istemeyen Avrupal devletlerden geliyordu. Bu adan in ve Japonyann bamszlk ve toprak btnl, daha dorusu baka bir devletin mnhasr yetki alanna girmemesi nem tamaktayd. ABD, inin toprak btnl konusundaki hassasiyetini II. Dnya Savana kadar korurken, Bat etkisine aldktan sonra hzl bir ekilde kalknp modernleen Japonyann baars iin 1905 ylna kadar destek vermitir. ABD niin ine ynelik olarak ak kap politikas uygulanmas konusunda srarc olmutur? SIRA SZDE ini da amada ngiltere nc rol oynamken Japonyay d dnyaya amaD NELM da ABD ba ekmitir. 1846da ngiltereden Oregon ve 1848de Meksikadan Kaliforniyann alnmasyla birlikte ABD, 1.200 millik sahil eridiyle tam bir Pasifik gc hline gelmi ve San Francisco koyuna muazzam bir liman ina etmitir. AmeS O R U rikallar Pasifikte devasa bir ticaret potansiyeli olduunu fark etmilerdi. Japon limanlar in yolunda iyi birer snakt ve ayrca Japonyada buharl geDKKAT milerin yakt olan kmr madenleri bulunuyordu. Bu yzden Japonyay da amaya karar veren ABD, Bakan Franklin Piercen Japon imparatoruna gnderdii SIRA etmesi mektubu teslimSZDE iin 1853te Commodore Perryi Tokyoya yollad. ngiltereye direnen inin bana gelenleri iyi bilen Japonya, ABDye kar bir diren gstermemi ve 1854te imzalanan Yokohama Antlamasyla bu lkeye en ok gzeAMALARIMIZ tilen ulus (the most-favored-nation clause - en ziyde msadeye mazhar millet art) stats vermitir. Japonya, ABDye yaplan bu antlamadan ksa bir sre sonra ngiltere, Rusya ve Hollandaya da benzer ayrcalklar tanmtr. K T A P Batllara kar baarsz bir direni gsteren inin durumuna dmemek iin Japonya, 1868 Meeiji Restorasyonuyla hzl bir siyasi, iktisadi ve toplumsal reform sreci balatmtr. adalama ve sanayileme yolunda mucizevi bir reform sreTELEVZYON ci gerekletiren Japonya, 1900lerin banda Batl devletler kadar gl bir emperyalist g hline gelmitir. Amerikan Sava (1861-1865) ABDnin ulusal yaylma politikasn belli bir s TERNET re kesintiyeNuratmtr. Savatan sonraki ilk yaylma giriimi Alaska ile gereklemitir. ABD, Rusya ile 1867de yapt antlamayla Rus Amerikasn (Alaska) 7.200.000 dolar karlnda kendi topraklarna katmtr. Bylece Amerika ktasndan Avrupal gleri atma yolunda yeni bir adm atm oluyordu. Alaska ayrca ABDnin ktann anakarasndaki son kazanm oldu. Maden, orman ve hayvani kaynaklar asndan olduka zengin olan Alaska ayrca Kanadaya yaylma konusunda
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
En ok Gzetilen Ulus Kayd: Bir devletin baka bir devlete tand her trl AMALARIMIZ ticari imtiyazdan nc lkelerin de dorudan faydalanabilmesi ilkesi.
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
7. nite - ABDnin Asya-Pasifik Politikas
201
nemli bir avantaj oluturduu gibi Bering Boaz ve Aleutian Adalar ile ABDnin Asya ktasna daha da yaknlamasn salamaktayd. Bu adalar sayesinde ABD, Yeni Zelanda ve Marshall adalar ile ayn boylamda toprak sahibi olmu oldu. Louisiana, Florida, Meksika Ksm ve Gadsden almlarndan sonra bu topraklara eyalet stats vaat edilmiti. Ancak Alaska iin hukuki olarak ayn sz verilmeyip sadece burada yaayanlarn Amerikan vatanda olma ayrcalndan faydalanacaklar belirtilmitir. Bu durum, ABDnin emperyalist olmas yolundaki ilk ciddi admn tekil etmitir. San Francisco (ABD) ve Yokohama (Japonya) arasnda bulunan Midway Adasnn 1867de Amerikan donanmas tarafndan igali, yaylmaclk konusunda atlan dier nemli bir admdr. 1903te Midway ABDnin ilk Pasifik kablo hattnn merkezi olacaktr.
ekil 7.1 Pasifik lkeleri
Moolistan in Kuzey Kore Gney Kore Filipinler Malezya Endonezya Japonya
Kaynak: http://japanfocus. org/-RichardTanter/2385
Tayland Kamboya Singapur
Avusturalya
Yeni Zelanda
Gney Pasifikteki Samoa adalar ise 19. yzyln ikinci yarsnda Almanya, ngiltere ve ABD arasnda rekabete sahne olmaktayd. Samoa ekonomisi tamamen Alman nfuzu altna girmiti. ngiltere ise Avustralya ve Yeni Zelandaya yaknl dolaysyla bu adalarla ilgileniyordu. ABDnin ise Pago Pago limannda kazanlm haklar bulunmaktayd. 1889 ylnda imzalanan Berlin Antlamasyla Samoa adalar Almanya, ngiltere ve ABDnin ortak vesayeti altna alnmtr. Kore, 19. yzylda hukuki olarak inin vesayeti altnda olan bir krallkt. Bu yzden in, Kore ile ilgili anlamalarn kendisiyle yaplmasn istemekteydi. ABD Kore limanlarndan ticaret yapmak iin 1882 ylnda in ile bir anlama imzalamtr. Ancak bu dnemde Kore zerinde in, Rusya ve Japonya arasnda kyasya bir rekabet yaanmaktayd. Japonya, Kore Yarmadasn kendi denetimi altna alabilmek iin 1894te ine sava ilan etmitir. Bu sava srasnda Rusya, Fransa ve Almanya ini desteklerken ABD tarafszln iln etmesine ramen Japonya lehine bir tavr sergilemitir. Sonuta 1895 ylnda imzalanan Shimonoseki Antlamasyla
202
SIRA SZDE
in, Korenin bamszln tanmak zorunda kalmtr. Bu ise Korenin fiilen Japon nfuzu altna girmesi anlamna geliyordu. 1890lardan itibaren 400 milyonluk in pazar Amerikan ticari karlar asnda daha fazla bir nem kazanmtr. nk bu dnemde Amerikan firmalarnn rettikleri mal miktar, i tketimin ok zerinde artmaya balamtr. Bu yzden ABD, ngiltereyle birlikte Fransa, Almanya ve Rusyann ini blme giriimlerine kar SIRA SZDE km ve ak kap politikasna daha fazla bir nem vermitir.
DNELM 1898 SPANYA SAVAI VE ABDNN SMRGEC BR G HLNE GELMES
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Alfred ThayerOMahann 1890da Tarihte Deniz Gcnn Etkisi, 1660-1783 adl kiS R U tab yaynlanmtr. Bu kitapta ikinci snf bir devlet olan ngilterenin deniz gcne nem vererek nasl zamanla dnyann en nemli devleti hline geldii anlatlDKKAT maktadr. Bu kitap dnemin Amerikan elitini ok fazla etkilemitir. Mahana gre dnya apnda bir devlet olmak iin ticaret filolarna, donanmaya, stratejik yerlerSIRA SZDE de donanma slerine ve denizar smrgelere sahip olmak gerekmekteydi. Mahann grleri ABDnin Karayiplerde ama zellikle Pasifikte yaylmac politikasn hzlandran bir etki yapmtr. Bakan Benjamin Harrison dneminde (1889AMALARIMIZ 1893) yaylmac bir siyasetin fikri temelleri bylece hazrlanm oldu. Bu kitap hakkndaATrke basksndan daha geni bilgi iin baknz: Alfred T. Mahan, DeK T P niz Gcnn Tarih zerindeki Etkisi (stanbul: tken Yaynlar, 1999). Yeni yaylmaclk politikasnn ilk halkasn Hawaii adalar oluturmutur. HaTELEVZYON waii adalar Amerika ktasna olduka yaknd ve 1776dan beri ABDnin bu adalar zerinde yakn ilgisi mevcuttu. 1820lerden itibaren Amerikal misyonerler, Hawaiinin Polonez halknn byk bir ounluuna Hristiyanl benimsetmeyi ba N Bylece armlardr. T E R N E T Hawaii kltrel olarak ABDnin smrgesi hline gelmi bulunuyordu. Ayrca eker ve ananas retimi yoluyla da ABDnin Hawaiideki Polonez krall zerinde etkili bir iktisadi nfuzu olumutu. ABD, 1887de Hawaiiyi vesayeti altna alm sonra da Pearl Harboru gelecekteki donanma ss olarak yaplandrmaya balamtr. 1893te ise Amerikal yerleimciler Hawaii monarisini ykmlar ve adalar 1898 ylnda ABD ile birletirilmitir. 1898de Hawaii ilhak edildiinde ABD, burada yerleik bulunan Japon gmenler yznden Japonyann protestosuna maruz kalmtr. ABD buradaki Japonlarn kazanlm haklarn koruyacan taahht etmise de Hawaiide tam kontrol salama konusunda daha aceleci davranmtr. 19. yzyln sonlarna gelindiinde spanyol smrge imparatorluu da yklmaya yz tutmutu. spanyol smrgelerinden Kba, Porto Rico ve Filipinlerde yerli halk srekli isyan kartyordu. Amerika ktasndan Avrupal gleri tamamen karmak isteyen ABD iin bu kanlmaz bir frsatt. Khne spanyol donanmasyla modern Amerikan donanmas arasnda yrtlen sava, ksa srede ABD lehine sonuland. 1898 Paris Bar Antlamasyla spanya, Karayiplerdeki Kba ve Porto Rico ile Pasifikteki Filipinler ve Guam adalarndaki egemenlik hakkn ABDye devretmitir. ABD ilk defa yeni kazand lkelerin halklarna vatandalk garantisi vermemitir. Bylece ABD kendi ana lke topraklarna toprak eklemeyip yeni smrgeler edinmi oluyordu. Bu da ABDnin hukuken smrgeci bir devlet hline gelmi olduunun gstergesiydi.
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM
7. nite - ABDnin Asya-Pasifik Politikas S O R U
DNELM
203
S O R U
ABD Alaskann katlmnda vatandalk garantisi vermi ancak ilk defa K A T D K peinen ayr bir eyalet olma hakk tannmamt. Kba ve Porto Rico rneklerinde olduu gibi kalabalk nfuslu Filipinler konusunda ne yaplaca konusu Amerikan kamuoyunda tartma konusu olmutur. Demokrat Partinin ban ektii emperyalizm kartlar, Filipin halknn ve kltAMALARIMIZ rnn asimile olmasnn mmkn olmadn ve lkenin ABDnin gvenlii ve iktisadi geliimi asndan vazgeilmez olmadn savunmulardr. Bu yzden Fili A P pinleri igalin hem Amerikan ideallerine zarar vereceini hemK de TABDnin emperyalist bir lke olarak damgalanacan iddia etmilerdir. Cumhuriyeti Partinin ban ektii igal taraftarlar ise Filipinlerde yetien tropik rnlerin Amerikan pazar iin gerekli olduunu belirtmiler Zayrca ABD iTELEV YON gal etmese bile Filipinlerin eninde sonunda gl bir Avrupa devleti veya Japonya tarafndan ele geirileceini iddia etmilerdir. Amerikal emperyalistler bu srete Avrupal emperyalistlerin baka lkelerin igalini merulatrmak iin sk sk NTERNET kullandklar bir gerekeye de bavurmulardr. Buna gre bir mddet devam edecek Amerikan vesayeti, Filipinlerin tam bamsz bir devlet olma yolunda olgunlamalarn salayacakt. Ayrca hkmetteki baz Protestan bakanlar ABDnin Filipinleri igalinin, her ne kadar nfusunun ounluu Katolik olsa da Hristiyanla hizmet adna nemli bir frsat oluturacan belirtmilerdir. Bu adan 1900deki bakanlk seimleri halkn tercihini ortaya koymas asndan nem tamaktayd. 1900 seimlerinde Cumhuriyeti William McKinleyin ikinci defa seilmesi, ABDnin Pasifikteki yaylmac siyasetine meruiyet kazandrmtr. Sonunda Bakan McKinley Filipinlerde kalma ynnde karar vermitir. Daha nce bamszlk iin spanyollara kar savaan Filipinli milliyetiler bu sefer Amerikallarla atmaya balamlardr. 1899 ylnda ise Filipin Cumhuriyeti ilan edilmitir. Ancak ABD bu bamszl tanmad gibi isyanclar kanl bir ekilde bastrma yoluna gitmitir. Liderleri Emilio Aguinaldonun 1901de yakalanmasyla birlikte Filipinlerde bamszlk hareketi solmaya yz tutmutur. Morolu Mslmanlar ise 1913 ylna kadar Amerikan igaline kar direnmilerdir. ABD, Kbadan farkl olarak Filipinleri elde tutmak iin ok sayda birlik gndermitir. spanyollarn Kbada ve ngilizlerin Gney Afrikada daha nceden yapm olduu baskc yntemleri knayan ABD, Filipinlerdeki isyanlar srasnda yaklak 200.000 kiinin lmne sebep olmutur. Hlbuki bu rakam resm Amerikan kaynaklarnda sadece 4.000 kiidir. Bu kanl tablo Amerikallarn Filipinlerde sululuk duygusuyla hareket etmesine yol am ve lkenin imar iin siyasi ve ekonomik reformlara hz verilmitir. Amerikallar Filipinlilerin kendi kendilerini ynetebilmeleri konusunda baz giriimlerde bulunmulardr. Bakan Wilson da 1913 ve 1919 yllarnda iki defa Filipinlilere yakn bir gelecekte bamszlk sz vermitir. Ancak iktisadi alanda yaplanlar, siyasi reformlar kadar baarl olamam ve zenginlik sadece Amerikal firmalarla az sayda Filipinli ve inli gmen grup arasnda paylalmtr. 1898 spanyol-Amerikan Sava, ABDyi bir anda dnya gc konumuna ykseltmitir. Bu sava sonrasnda ABDnin dnya politikasndaki arl byk lde artmtr. ABD, ncelikle Karayiplerdeki stnln pekitirmitir. Asya-Pasifikte ise ABD, lider lke konumuna gemitir. Daha nce karmaktan ekindii Avrupa politikasna da 1917de I. Dnya Savana girdii yla kadar yava yava etki etmeye balamtr.
SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
204
ABD, 1900lere gelindiinde Kaliforniya sahillerinden Filipinlere kadar uzanan pek ok stratejik noktay ele geirmi oluyordu. Hawaii-Midway-Guam-Filipinler Pasifikteki ABD stnln salayan bir gzergh hline gelmitir. Midway ile Guam arasndaki byk boluk, 1899da Wake adasnn igaliyle doldurulmu ve ikmal yollarnda herhangi bir zaaf yaanmas nlenmitir. Bylece Amerikal tccarlarn ve Hristiyan misyonerlerinin Asyada rahata faaliyet gsterebilmeleri iin gerekli olan gvenlik a salanm oluyordu. Ancak ABDnin bunlar gerekletirdii bir dnemde Avrupal devletler zaten Asya pazarna hkim bir durumdayd. ABD bu durumda eit artlarda rekabet istiyordu. ABD Dileri Bakan John Hay, 1899 ve 1900 yllarnda verdii beyanatlarda inin toprak btnl ve bamszlnn korunmas ve inde ak kap politikas uygulanmas konusunda Avrupal lkeler ve Japonyayla mutabakata varldn belirtmitir. 1898-1914 arasndaki dnemde Avrupal glerden Almanya, Rusya, Fransa ve ngiltere uzun dnemli kiralama yoluyla inden liman elde etmekte ve buraya donanma sleri kurmaktaydlar. Bu ise ABDnin ak kap politikasnn ihlali anlamna gelmekteydi. 1900 ylnda inde patlak veren Boxer ayaklanmas ise durumun vahametini daha da artrmtr. in imparatorunun reform hareketine kar kan ve Eski Buda isimli muhalefet hareketi, lke apnda geni bir ayaklanma kartm ve Batl lkelerin hedeflerine saldrlar dzenlenmeye balamtr. Amerikan kuvvetleri Japon ve Rus kuvvetleriyle birlikte bu ayaklanmay bastrmtr. ABD asndan esas tehlike indeki bu ayaklanma deil, bu bahaneyle Avrupal devletlerin ini paylamas idi. in zerindeki rekabet smrgeci lkeler arasnda da kutuplamaya yol amaktayd. zellikle Rusya ile Japonya arasnda inin Manurya blgesi zerinde bir rekabet sz konusuydu. ran ve Afganistanda Rusya ile rekabet eden ngiltere, 1902 ylnda Japonya ile bir ittifak antlamas imzalad. Fransa ve Almanya ise Rusyay desteklemekteydi. ABD, Rus-Japon rekabetinde tarafsz bir tavr taknmakla birlikte Japonyaya daha yakn bir duru sergilemekteydi. nk Rusya, Asya dengeleri ve inin ak kap politikas konusunda ABD iin daha byk bir tehdit oluturuyordu. 1904 ylnda patlak veren Rus-Japon Savandan Japonya byk bir zaferle km ve ABDnin arabuluculuunda bir bar yaplmtr. 1905 Portsmouth Antlamasyla Japonya, Koredeki ayrcalklarn korurken, Manurya zerinde nemli ticari kazanmlar elde etmi ve Sahalinin gney yars Japon egemenliine gemitir. Bylece Japonya Dou Asyada en nemli g hline gelmitir. 1905 ylna kadar Japonyaya kar olumlu yaklaan ABD, bu tarihten itibaren Japonyaya phe ile bakmaya balayacaktr. zellikle in zerindeki rekabet bu iki lke arasndaki gerilimi trmandracak ve II. Dnya Sava srasnda birbirleriyle savamasna yol aacaktr. 20. yzyln balarnda Asyann byk ksmnda Avrupal devletler hkimken iki ykselen g ABD ve Japonya blgede nfuzlarn artrmak iin urayorlard. Zamanla Avrupal devletler Asya ktasnda glerini kaybetmeye balayacaklar ve ABD ve Japonya birbirlerinin esas rakipleri hline geleceklerdir. 1907 ylnda Rusya ve Japonya, Manurya ve Moolistan nfuz blgelerine ayrp paylamlardr. 1908deki Root-Takahira Anlamasyla ABD ve Japonya birbirlerinin Pasifikteki kazanmlarn tanmlardr. Yine bu dnemde Almanyaya kar Rus-ngiliz yaknlamas salanmtr.
205
K SAVA ARASI DNEM (1918-1945)

I. Dnya Sava srasnda ngiltere ve Fransann yannda Almanyaya sava iln eden Japonya, daha savan ilk gnlerinde Asyadaki Alman smrgelerine yerlemitir. 1919 Paris Bar Konferans srasnda Bakan Wilson, Japonyann inin Shantung liman zerindeki Alman haklarn devralmasn zoraki bir ekilde kabul etmitir. Versay Antlamas ile Almaya, Pasifikteki Marshall, Caroline ve Mariana adalarndaki vesayetini Japonyaya devretmitir. Bu kk takmadalar Hawaii ile Filipinler arasnda stratejik bir noktada yer tutmakta ve ABDnin Guam adasn da evrelemekteydi. 1917 Bolevik htillinden sonra Rusyann Almanyann kontrolne girmesinden ekinen ABD ve Japonya, 1918 ylnda Vladivostok zerinden Sibiryaya kuvvet gndermilerdir. Aslnda Sibiryadaki Amerikan kuvvetlerinin bir dier misyonu da Japonyann burada gerekleebilecek yaylmac emellerine set ekmekti. ABD her ne kadar Rusyadaki Sovyet rejimini tanmam olsa da tpk inde olduu gibi Sibiryadaki bir Japon yaylmasna da karyd. ABD I. Dnya Savanda ngiltere ve Fransann yannda Almanyaya kar savaa girmitir. Savatan sonra Amerikan Kongresi Almanyaya imzalatlan Versay Antlamasn onaylamay reddetmi ve ABD yeni kurulan Milletler Cemiyetine de ye olmamtr. Bakan Warren Harding Avrupa ittifak sistemlerine girmemeye dayal ABDnin geleneksel Yalnzclk d politikasna geri dnmtr. Sava ncesi artan lke iindeki etnik ve rksal gerginlikler sava sonras daha da hzlanmtr. ABDnin asli unsuru olan Kuzey Avrupa kkenli Amerikallar 1921 ve 1924 yllarnda gmen alma politikalarnda snrlayc dzenlemeler yapma konusunda Kongrede baar elde etmilerdir. Buna gre Gney ve Dou Avrupadan gelen gmenlerin says snrlandrlrken Japon gmen kabul edilmemeye balanmtr. Yahudi dmanl devam ederken Afrika kkenli Amerikallara ynelik ayrmclk art gstermitir. Beyaz rk hareketi Klu Klux Klan hareketi 1920lerde gcnn zirvesine ulamtr. Asya-Pasifikte artan Amerikan-Japon rekabeti, 1922de yenilenmesi gereken ngiliz-Japon ittifakn tehlikeye sokmaya balamtr. ABDnin yan sra ngiliz dominyonlarndan Kanada, Avustralya ve Yeni Zelanda, ngilterenin Japonya yerine ABD ile ittifak yapmasn istiyorlard. ABD 1921de toplad Washington Konferansnda bu soruna aklc bir zm bulmutur. Burada imzalanan Deniz Silahlarnn Snrlandrlmas Antlamasyla byk tonajl gemilerde 5-5-3 oran kabul edilmitir. Burada ABD ve ngilterenin oran 5 iken Japonyann oran 3te kalmtr. Yani Japonya dier iki devlete gre daha az sayda byk sava gemisine sahip olabilecekti. mzalanan Dokuz Devlet Antlamas ile katlmc tm devletler (Japonya, Rusya ve Fransa dhil) inin bamszlna, egemenliine ve toprak btnlne sayg gstermeyi taahht etmilerdir. 1921 Washington Konferansyla ABD byk bir diplomatik baar elde etmitir. Bir taraftan kendisine engel olarak grd ngiliz-Japon ittifaknn yenilenmesini engellerken dier taraftan deniz silahlanmas konusunda Japonyay snrlandrmay baarmtr. Japonya ayrca inin Shantung ve Rusyann Sibirya blgesinden kmay kabul etmitir. stelik ABD btn bunlar da Japonyann fazla tepkisini ekmeden yapmtr. ABD ve Japonya 1922de baka bir antlama daha imzalamlardr. Buna gre Japonya Caroline adalarndan nemli bir stratejik konumu bulunan Yapa ABDnin serbest gei yapmasn kabul ederken ABD de Japonyann Caroline, Marshall ve
206
Mariana takmadalarndaki vesayet hakkn tanmtr. Bylece ABD, Japonyann vesayetindeki Yapta kablo ve radyo hatt deme, ticarette en ok gzetilen ulus haklarndan faydalanma ve Amerikan misyonerlerinin serbestsi gibi birok kazanm elde etmitir.
SIRA SZDE
1921 WashingtonSZDE SIRA Konferansyla ABD Japonyay nasl snrlandrmtr? 1921 Washington Konferansyla byk tonajl sava gemilerine snrlama getiD Londra rilirken 1930 N E L M Konferansyla kk tonajl gemilere snrlandrma getirilmitir. Ancak 1931de Japonyann Manuryay igal etmesi, uluslararas sistemde I. Dnya SavandaU sonra oluturulmaya allan ahengi bozan nemli bir gelime S O R olmutur. Japonyaya 1934te yapt bir bildirimle Aralk 1936da Washington ve Londra antlamalarnn snrlandrmalarnn sona ereceini bildirmitir. DKKAT ABD, Japonyann Manuryada kurdurduu kukla Manuko devletini tanmayacan belirtmi ve tanmazlk doktrinini ortaya atmtr. nk Manuryann SIRA hem igaliyle birlikteSZDE inin toprak btnl tehlikeye girmi hem de ABDnin ticari karlar asndan ok nem verdii ak kap politikas zarar grmeye balamtr. Bu noktada ABDnin tanmazlk politikasna dier byk devletlerin desAMALARIMIZ tek vermesi nem tamaktayd. Bu konuda Fransa ekimser kalrken ngiltere ksa bir tereddtten sonra Amerikan politikasna destek vermitir. Ancak bu politikalar JaponyaK zerinde yeterince etkili olamamtr. T A P 1936 ylna gelindiinde II. Dnya Savann ayak sesleri duyulmaya balanmtr. Almanyayla Sovyetler Birliine kar imzalanan Anti-Komintern Pakt ve daha sonra kurulan Berlin-Roma-Tokyo Mihveri, Japonyann elini ABD karsnda TELEVZYON biraz daha glendirmitir. Japonya, 1937 ylnda ini igale balamtr. ABD, inJapon Savanda tarafsz kalmaya gayret gstermitir. ABD asndan ncelikli konu savaa dorudan taraf olmakszn indeki Amerikan vatandalarn ve karlaN ERNET rn korumakT olmutur. Japonya, Hainan Adasn ve Gney in Denizindeki Spratly Adalarn igal ettikten sonra ubat 1939da Dou Asya iin Yeni Dzeni ilan etmitir. Bylece Japonya, Hindiin ile Gneydou Asyaya yaylma aamasna gelmi ve Asyadaki ABD, ngiltere, Fransa ve Hollandann karlar tehdit altna girmitir. Ayrca II. Dnya Sava baladktan hemen sonra Fransa ve Hollandann Japonyann mttefiki Almaya tarafndan igal edilmesi, ortaya ilgin bir durum karmtr. Hollandann Endonezya, Fransann Vietnam, Kamboya, Laos ve Tayland zerindeki hkmranl bolukta kalmtr. ok zengin doal kaynaklarn yan sra stratejik nemi olan koskoca bir blgenin Japon denetimine girmesi, ABD ve ngilterenin Asya-Pasifikteki karlarna ar bir darbe indirebilirdi. Dolaysyla Gneydou Asya meselesi Japonyann ABDye kar savaa girdii Aralk 1941deki Pearl Harbor basknna kadar hassas bir konu olarak kalmaya devam etmitir. II. Dnya Sava ABDnin d politikasnda kkl bir deiiklik meydana getirmitir. Bu savaa kadar ABD, srekli ve kat ittifaklara girmekten kanmt. I. Dnya Sava srasnda bile ABD, kendisini mttefik olarak deil, ortak g olarak tanmlamtr. Bylece 1918 sonras dzende tekrar eski geleneksel politikasna geri dnebilmi ve Avrupa ii siyasi sorunlara karmamaya dikkat etmitir. Bununla birlikte II. Dnya Sava srasnda Avrupada Almanyann Asyada da Japonyann igal hareketleri, ABDnin temel karlarna ynelik byk bir tehdit oluturuyordu. Amerikan ekonomisi iin vazgeilmez bir ilke olan ak denizlerde serbestlik ve uluslararas ticaretin gelimesi byk bir darbe yemek zereydi. At-
DNELM S O R U
DKKAT Tanmazlk Doktrini: 1931 ylnda inin Manurya blgesini igal eden SIRA SZDE Japonya, burada Manuko ad altnda kukla bir devlet kurdurmutur. ABDnin ortaya att ve AMALARIMIZ Milletler Cemiyeti tarafndan da kabul edilen bu doktrin, hibir surette Manuko devletininAtannmayacan K T P ilan ediyordu.
TELEVZYON
NTERNET
207
lantikte Alman sava gemileri ve denizaltlar ve Pasifikte Japon donanmas serbest ticareti engelleyici baz faaliyetlere girimilerdi. Japonyann 1931 Manurya ve 1937 in igalleri, ABDnin zerinde hassasiyetle durduu ak kap politikasn devre d brakmt. Yine Japonyann Gneydou Asyay igal hazrlnda olmas ABDyi kesin bir tercih yapmaya zorluyordu. Savan balangcnda ngiltereye byk lde ekonomik ve asker malzeme ynnden destek salayan ABD, Aralk 1941deki Peral Harbor basknndan sonra Japonya ve Almanyaya kar sava ilan etmitir.
ekil 7.2 Harita: Japonyann Asyay gali (1937-1942) Kaynak: http://www.olemiss. edu/courses/pol387/
Rusya
Japonyann Yaylmas
1937-1942
Japonya in
Filipinler
Avusturalya
Yeni Zelanda
ABD II. Dnya Savana girince kendisine Asyada mttefik olarak ini semitir. ABD, ini sadece Japonyaya kar savata bir destek unsuru olarak grmyordu. Byk devlet statsne erien in, sava sonras dnemde Asyadaki g dengesini salamada nemli bir rol oynayabilirdi. 1943 ylnda ABD ve ngiltere inle imzaladklar yeni antlamalarla gemi dnemden kalma ve merkezi in hkmetini zayflatan siyasi, iktisadi ve toplumsal her trl imtiyaz ve muafiyetlerden vazgemilerdir. 1905-1945 aras dnemde ABDnin Pasifikteki en nemli rakibi Japonya, II. Dnya Sava sonrasnda kaytsz artsz teslim olmutur. Sava sonrasnda ABDnin filli igali altna giren Japonya, bu dnemde uluslararas sistemde ortaya kan kkl deiikliklerle birlikte Washington iin bir dman olmaktan kp bir mttefik hline gelmeye balamtr.
SOUK SAVA DNEM (1945-1990)

ABDnin II. Dnya Sava sonras Asya-Pasifik blgesinde iki byk ncelii olmutur. lk olarak, Japonyann tekrar ABDye rakip olmayacak bir konuma sokulmas gerekiyordu. kinci olarak, patlak veren Souk Savata Asyada komnist rejimlerin yaylmasn engellemek byk nem kazanmtr.
208
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
ABD, Japonyay 1946-1952 yllar arasnda militer rejimi tamamen tasfiye edecek ekilde bir sivilletirme srecine tabi tutmutur. Bu dnemde Japonyada parlamenter sisteme dayal demokratik bir yap kurulmutur. Meiji dnemi anayasasna son verilerek gcn merkezilemesi nlenmitir. Yeni anayasaya konan dokuzuncu madde ile Japonyann Japon adalar dnda savamas yasaklanm ve ordu lavedilerek 50 bin kiilik jandarma-polis karm kendini savunma gc (selfdefence force) kurulmutur. ABD ve Japonya arasnda 1951de San Francisco Antlamas ve 1952 ylnda ise Amerikan-Japon Gvenlik Antlamas imzalanmtr. Buna gre Japonya tm lkeyi Amerikan ordusuna aacak ve karlnda ise hibir savunma harcamas yapmayacakt. Bu koullar altnda Babakan Yoshida Shigaru nderliindeki Japonya, ABDnin siyasi ve asker alandaki stn konumunu kabullenerek tm dikkatini ekonomik kalknmaya yneltmitir. Artk Japon d politikas, ekonomik d politika ile edeer anlama gelmitir. 1945 sonrasnda Japonya, Sovyetler Birlii nclndeki komnist bloun Asyadaki ilerlemesini durdurmada ileri karakol durumuna ykselmitir. zellikle indeki komnist devrim ile Kore ve Vietnam savalar ABD-Japonya ortakln pekitirmitir. Japonya, Kore ve Vietnam savalarnda Amerikan ordusuna lojistik adan byk destek vermitir. Bu iki sava boyunca zarar gren Amerikan sava uaklar, gemileri ve tanklar Japonyada tamir edilmitir. Bu srete Japon ekonomisi byk kazanmlar elde ederek sanayi ve hizmet sektrn gelitirmitir. ABDnin Asyada komnizmin yaylmasn engelleme stratejisi ilk olarak 1950de patlak veren Kore Savanda uygulanmtr. Bakan Henry Truman ABD`nin AsSIRA Japonya ve Filipinlerdeki slerin gvenlii asndan Gney Koyadaki rol ve SZDE reyi savunmaya karar vermitir. ABD bu amala Birlemi Milletler Gvenlik Konseyi`ni devreye sokup nce Kuzey Koreyi baka bir egemen devlete saldrd iin DNELM knatm ve ye lkeleri bu saldrganl durdurmak iin harekete gemeye armtr. Bu karar alnd srada Sovyetler Birlii, in adna Milliyeti in hkmetiS O R U nin BMde temsilini protesto ettii iin Genel Kurul ve Gvenlik Konseyi oturumlarna katlmyordu. Gney KoreKbirliklerinin yannda savaa BM komutasnda ABD ve Trkiye baDK AT ta olmak zere 14 lkeden gelen birlikler katlmtr. BM Bakomutan General McArthur`un Incheon kartmasyla savan kaderi deiti. Kore Yarmadas`nn SIRA SZDE byk ksmn igal etmi Kuzey birlikleri in snrna kadar ekilmek zorunda kaldlar. BM birliklerinin Komnist in snrna dayanmas, inli Komnistleri kendilerinin de AMALARIMIZ saldrya urayaca noktasnda endielendirdi. Aslnda in Halk Cumhuriyeti (HC) bu endiesinde haksz da saylmazd. ABDnin Souk SavaPsrasndaki Gney Asya politikas iin baknz: Tayyar Ar, Global PoK T A litika ve Gney Asya (stanbul: Alfa Yaynlar, 2000). Kore Savanda Nizlenecek stratejiye ilikin olarak ABDde youn bir tartma TELEVZYO yaanmaktayd. General McArthurun ban ektii bir grup, Milliyeti in birliklerinin ve blgede konulanm bulunan hava ve deniz kuvvetlerinin kullanlarak Komnist in rejimini kertme harektna giriilmesini savunuyordu. Bat AvruNTERNET padaki mttefiklerin youn muhalefeti karsnda Bakan Truman, inle topyekn bir savaa yol aabilecek ve Sovyetler Birlii ile olan gerginlii krkleyecek byle bir harekete izin vermedi.
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
209
Dier taraftan Sovyet lideri Stalin, Gney Kore`nin de Sovyet blouna dhil olmasnn ABD ve Japonyann Asya`daki konumunu zayflatacan dnyordu. Ancak Kuzey birliklerinin hezimetinin ardndan Sovyetlerin mdahale etmesinin tehlikeli sonular olabilirdi. Bu yzden Stalin, Kuzey Koreyi savunma iini Komnist ine sevk etti. Ekim 1950de in komnist kuvvetleri Kore snrn getiler ve BM kuvvetlerini 38. paralelin gneyine srdler. 1951e gelindiinde 38. paralel civarnda bir denge kurulmutu. Atekes anlamas 1953te Stalinin lmnden ve ABDde Dwight Eisenhowern bakan seilmesinden sonra imzaland. Ekim 1953te Kore Cumhuriyetiyle ABD arasnda Karlkl Savunma Antlamas imzaland. Antlamaya gre ABD, daimi asker sler kurmann yansra Gney Kore ordusunun modernizasyonu ve glendirilmesi iin yardmda bulunacakt. Kore Sava niin III. Dnya Savana dnmemitir?
SIRA SZDE SIRA SZDE
Aslnda Asyadaki dengeler 1949da indeki Milliyeti rejimin Komnist kuvDNE M vetlere kar kaybedip Tayvan adasna snmasndan sonra oldukaL bozulmutu. Kta inin yannda Tayvan gibi kk bir adann rekabet ans zaten olduka azd. Zaman getike Maonun in Komnist Partisi, lkedeki hkimiyetini iyice peS O R U kitirmiti. Bu artlar altnda Chaing Kai-Shekin iktidar mcadelesini kazanp yeniden kta inine dnme ansnn pek kalmad grlmektedir. DKKAT Aslnda Tayvann bamszln korumas da ABD gibi byk bir devletin destei ile olmutur. in Komnist kuvvetlerinin Milliyetilerin kontrolndeki Tayvan SIRA SZDE adasn da igal etmesinin engellemek iin ABD, Kore Savann balad 1950den itibaren 7. Filoyu Tayvan boaznda mevzilendirmitir. 1954 ylnda imzalanan Ortak Gvenlik Antlamasyla Tayvan hem kendi gvenliini salam hem de ayn AMALARIMIZ zamanda ABDnin blgedeki en nemli mttefiklerinden bir hline gelmitir. Tayvan iin uluslararas meruiyet asndan esas ktye gidi, 1969 Nixon Doktrini ile balamtr. Sovyetler Birlii ve in Halk Cumhuriyeti A P K T arasndaki komnist ittifak, 1953te Stalinin lmnden sonra sarslmaya balad. Sosyalist dnyann liderlii, sosyalizmin yorumlanmas, snr ihtilaflar, Sovyetlerin in zerinde nfuz kurma almalar gibi sebeplerle bozulan ilikiler, 1963 Lylnda N diplomatik TE EVZYO olarak kopmu, 1969 ylnda ise in-Sovyet snrnda atmalara yol amtr. inin sosyalist blokta yalnzlatn gren ABD asndan bu byk bir frsatt. ABDnin Sovyetler Birliini evrelemek adna HC ile yaknlamaya balamas N T E R BM bir dizi nemli gelimeyi de beraberinde getirmitir. Ekim 1971de N E T Genel Kurulu ounlukla ald bir kararla HCyi yelie kabul etmi ve ayn zamanda in Cumhuriyetini (Tayvan) yelikten karmtr. ubat 1972 ylnda ise ABD Bakan Richard Nixon ini ziyaret etmitir. Bu ziyaret srasnda varlan anlamayla ABD Tayvandaki asker kuvvetlerini ekmeyi kabul etmitir. Ancak bu nemli admlara ramen in-ABD diplomatik ilikilerinin kurulmas 1979 yln bulmutur. Bununla birlikte ABD Tayvan tamamen kendi kaderine terk etmemitir. Amerikan Kongresi 1979 ylnda kartt Tayvanla likiler Kanunu ile Taypeh ynetimiyle ticaret ve savunma konularyla ilgili ilikiler dzenlenmitir. ABDnin byle bir dzenlemeye gitmekteki temel hedefi inin Tayvana kar tek tarafl birlemeye gitmesini engellemekti. Bylece ABD resm olarak bamsz bir devlet olarak tanmamakla birlikte Tayvann siyasi ve ekonomik adan fiilen bamsz bir devlet gibi yaamasna frsat tanm oluyordu. Nitekim Tayvan baarl ekonomik kalknma hamlesiyle gnmze kadar varln devam ettirebilmitir.
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
210
1954 Cenevre Konferans ile Fransz smrgeleri olan Vietnam, Laos ve Kamboyaya bamszlk verildi. Ancak Vietnam 17. paralelden itibaren ikiye blnerek kuzeyi Ho Chi-Minh liderliindeki komnistlere brakld. Bu blnmeyi kabullenmeyen Kuzey Vietnam asker yntemlerle Gney Vietnam ilhak etme politikas balatmtr. ABD bu srete Gney Vietnami desteklemi hatta Kore Savanda olduu gibi asker de gndermitir. Ancak ABD Vietnam Savanda Kore mdahalesi gibi baarl olamam, 1973 ylnda Amerikan askerlerinin ayrlmasndan iki yl sonra Kuzey Vietnam Gney Vietnam ilhak etmitir. ABDnin komnist yaylmasna kar Asya-Pasifik blgesinde kurduu bir baka ittifak da SEATO olmutur. 1954te kurulan SEATO aslnda NATOnun Asya versiyonu olarak dnlmt. ABD, ngiltere ve Fransann yan sra Avustralya, Yeni Zelanda, Filipinler, Tayland ve Pakistan bu gvenlik rgtne ye olmulardr.
SOUK SAVA SONRASI PASFKTE ABD

Pasifikte ABDnin genel bir stratejisi olmakla birlikte, Asya lkeleriyle belli ilkeler etrafnda toplanmas mmkn olmamtr. ABDnin Asyaya olan ilgisi, 1993te Asya devlet ve hkmet bakanlarnn katld bir toplantda, Bakan Bill Clinton tarafndan gerekletirilen Pasifik Topluluu teklifi ile yeni bir alma sahne olmutur. Ancak Avrupadaki gibi kurumsal i birlii anlaynn tam gelimedii Asyada byle bir dnceyi uygulamak zor gzkmektedir. nk Asyada hl mesafeli ve rekabete dayal ikili ilikilerle yrtlen bir d politika anlay hkimdir. Souk Sava dnemi boyunca Japonya gvenliini ABDye emanet ederek tm arln ekonomiye vermiti. Sovyetler Birliinin Tokyo ve Washington asndan ortak tehdit olarak grld bu dnemde bu strateji aksamadan yrmtr. Ancak gnmzde asker kapasitesi artan in ve Gney Kore ile Sovyet dnemi asSIRA SZDE ker gcnden pek bir ey kaybetmeyen Rusya karsnda Japonyann, uzun vadeli karlar asndan ABD ile hassasiyetlerinin ayn kalacan dnmek zorlamaktadr. Siyasi ve ekonomik sorunlarda devletlerin kendi ncelikli karlarn gD zettikleri bir N E L M Amerikan ve Japon d politika karlarnn her zaman iin ortamda ayn kalmas mmkn deildir. ABD ve Japonyann farkl corafi konumlar ve taS O politika farklln kanlmaz klmaktadr. rihi tecrbeleri R U Bu adan bakldnda Japonyann yava yava ABD ve Rusyadan sonra dnyann en byk Anc savunma btesine sahip hle gelmesi srpriz deildir. DKK T Kuzey Korenin nkleer kapasiteye sahip olmas ve bunun yan sra tarihi rakipleri Rusya ve inin byk bir nkleer gce sahip olmas, Japonyay da ABDden baSIRA SZDE msz olarak nkleer silah retmeye sevk edebilir. Ekonomisi uzun sredir duraanlaan Japonya, in bir sper g olarak ortaya kmadan ve Rusya kendini toparlamadan nce teknolojik ve stratejik stnln kullanmaya karar verebilir. AMALARIMIZ Dolaysyla Japonya imdiki gibi sadece bir ekonomik dev olarak kalamayacaktr. ABDnin Souk SavaPsonras Dou Asya Politikas iin baknz: Seluk olakolu, UluslaK T A raras likilerde Kuzeydou Asya (Ankara: USAK Yaynlar, 2009). ABDnin LJaponya ile kurduu yakn i birliini srdrmesi hem Tokyonun lmTE EVZYON l politikasn srdrmesine yardmc olmas hem de komu lkelere gvenlik garantisi salamas asndan nem tamaktadr. Ayrca ABD ile yakn bir asker i birlii olan Japonya daha az gvenlik kaygs tayacaktr. nmzdeki dnemde N T E R iyi in ve ABDnin N E Tilikiler iinde olmas, in ile Japonyann iyi ilikilere sahip olmasn kolaylatracaktr.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
211
ABD, 1989 ylnda kurulan Asya Pasifik Ekonomik birlii rgtnde (APEC) nc bir rol oynamaktadr. Souk Sava sona ermek zereyken 12 lkenin bir araya gelmesiyle kurulan APECin amac Pasifik ekonomileri arasnda i birliini derinletirmek ve kurumsallatrmakt. Bugn itibariyle 21 yeli bir yapya kavuan APEC, dnya nfusunun yzde 40n, dnya ticaretinin ve gayri safi milli hslasnn (GSMH) yzde 50den fazlasn kapsamaktadr. APECin temel amac ye lkeler arasnda ticaret ve yatrmda serbestleme ve iktisadi alanda i birliini artrmaktr. Grld gibi bu ilkeler bamszlk sonras ekillenen Amerikan d politikasnn da temel ncelikleri arasnda bulunmaktadr. APEC her ne kadar gevek yapl bir blgesel rgt olsa da ABDnin kendi ekonomik hatta siyasi nceliklerini gndeme tad bir platform niteliini tamaktadr.
ekil 7.3 Kaynak: http://www.yim.my/ AYFIC2011/index.c fm?&menuid=96
in
Japonya Gney Kore
Laos Tayland
Filipinler
Kamboya Singapur
Malezya
Endonezya
Komnist blok dnda kalan Gneydou Asya lkelerinin 1967 ylnda kurduu Gneydou Asya lkeleri Birlii (ASEAN) Asyadaki en baarl blgesel rgt niteliini tamaktadr. Souk Sava koullarnda komnizme kar dayanmay temel bir ncelik olarak deerlendiren ASEAN, 1990l yllarn bandan itibaren nceliini ekonomik entegrasyona vermitir. Bu erevede sosyalist rejimlerin halen iktidarda olduu Vietnam, Kamboya, Laos ve Myanmar yelie kabul edilmitir. 1990l yllarda ASEANn siyasi ncelii komnizmin yaylmasn engellemekten ini dengelemeye doru kaymtr. Endonezyann liderliini yapt ASEAN, tm Asya ktasn kapsayacak bir emsiye rgt haline gelme yolunda admlar atmaktadr. 1999 ylnda kurumsallaan ASEAN Art oluumu Gneydou Asya lkeleriyle in, Japonya ve Gney Kore arasndaki i birliini derinletirmektedir. lki 2005 ylnda yaplan Dou Asya Zirveleri ise 10 ASEAN lkesiyle birlikte in, Japonya, Gney Kore, Hindistan, Avustralya ve Yeni Zelanday bir araya getirmekteydi. 2011 ylnda ABD ve Rusyann katlmyla birlikte ye says 18e kmtr. Yine ASEANn himayesinde 1994 ylnda oluturulan ASEAN Blgesel Forumu tm Asya-Pasifik lkelerinin yan sra Avrupa Birlii yelerini bir araya getirmektedir. Grld gibi Dou Asya Zirvesi ve ASE-
212
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM
AN Blgesel Forumu sayesinde ABD, Asyadaki entegrasyon hareketlerini de yakndan takip etmekte ve kendi stratejik karlarn korumaya almaktadr.
DNELM S O R U
SIRA SZDE S O R U
DNELM DKKAT S O R U SIRA SZDE DKKAT AMALARIMIZ
Kuruluundan itibaren ASEANn ncelikleri neler olmutur? SIRA SZDE Bununla birlikte Asya lkeleri, aralarndaki gven eksikliinden dolay siyasi D NELM entegrasyonkonusunu ardan almaktadrlar. Bu adan Bakan Bill Clintonun PaDKKAT sifik Topluluu kurulmas fikri bir ilgisizlikle karlanmas beklenen bir durumdu. Asyal devletler R U S O ABDnin ne tamamen Asyadan ekilmesini ne de youn bir ekilSIRA SZDE de blge ilerine karmasn istemektedirler. Byle bir ortamda ABDnin olaylara yn verebilme kabiliyeti, Asyann belli bal lkeleriyle kurduu ikili ilikilere baDKKAT l olacaktr. Bu adan ABDnin in, Japonya ve Hindistan ile kuraca ikili ilikiler AMALARIMIZ byk nem tamaktadr.
SIRA SZDE
SIRA SZDE K T A P AMALARIMIZ TELEVZYON K T A P
Dou Asya iktisadiAkalknmas iin baknz: Attila Snmez, Dou Asya Mucizesi ve BunaK T P lm (stanbul: Bilgi niversitesi Yaynlar, 2001).
AMALARIMIZ
NTERNET TELEVZYON
NTERNET
Mevcut Euluslararas sisteme bakldnda yle bir tablo ortaya kmaktadr. T LEVZYON ABD hlenKen T A P g statsnde olup bu konumunu srdrmeye almaktabyk dr. AB, dnyada daha ok sz sahibi olabilmek iin etkili bir birlik hline gelmeye almaktadr. Rusya ise eski gnlerine dnmeye alan bir dev konumunda N zengin dr. Japonya T E R N E T fakat siyaseten ekingen bir lkedir. Mevcut byk gler araTELEVZYON snda en fazla kta olan indir. in, hzl byyen bir ekonomiye, milliyeti ve kalabalk bir topluma ve hzla artan bir asker kapasiteye sahiptir. Bu yzden ine kar atmac bir politika izNTE NET lemek ABDninR Asyadaki stratejisini zora sokacaktr. nk Asyal lkeler in ve Japonyay da ieren bir istikrarn salanmas iin ABDnin politikalarna destek olmaktadrlar. Yoksa Asya lkeleri in gibi son derece gl bir blge devletini karlarna almak istemeyeceklerdir. Pekinin Washington ile olan kresel rekabetinin blge ilikilerine yansyan baz ynleri bulunmaktadr. in, ABDnin tek tarafl hareketlerinden, NATO yaylmasndan, glenen ABD-Japonya ittifakndan ve buna bal olarak kurulan fze savunma sistemlerinden rahatszlk duymaktadr. Bu adan Kore Yarmadasndaki nihai barn gecikmesi ABDnin Gney Kore ve hatta Japonyadaki asker slerinin meruiyetinin tartlmasn nlemektedir. En uzun bamsz d politika tarihine sahip olan ve d politikasn geleneksel ulusal karlar zerine oturtan in, ekindii komular Rusya, Japonya ve Hindistana kar bir denge oluturduu iin ABDnin Asya ilerine karmasna btnyle kar kmamaktadr. Bu dorultuda in, ABDden gl komularna kar denge salayacak stratejik bir iliki kurmasn beklemektedir. Dou Asyada Koreden sonra en nemli anlamazlk konusu Tayvandr. Eer Kore birlemesi yakn bir gelecekte gerekleirse Tayvan sorunu in ve ABDnin blge politikalarn ynlendirmede belirleyici olacaktr. Eer Kore birlemesi yllarca sren uzun mzakereler sonucunda gerekleecek olursa, bu srete in ve Tayvann uzlamalar da mmkndr. Bu durumda Tayvan meselesi Kore sorununu etkileyen bir unsur olmaktan kacaktr. Ayrca bu sre ierinde blge devletleri bata egemenlikleri tartmal adalarn stats olmak zere aralarndaki dier sorunlar da zebilirler.
213
zet
A M A
ABDnin Asya-Pasifike hangi gerekelerle aldn ifade etmek. ABD, Asya Pasifikte yaylrken tpk dier Avrupal smrgeci devletler gibi ulusal karlarna gre hareket etmitir. ABDnin dnya hkimiyetinin aama aama gerekletii grlmektedir. Bamszln kazanld ilk dnemde (17761822), nceliin bamszln korunmasna ve lke topraklarnn geniletilmesine verildii grlmektedir. 1823 tarihli Monroe Doktrini ABDnin tm Amerika ktasn kendi nfuz alan olarak grmeye baladnn ilndr. 1898 Amerikan-spanyol Sava, ABDyi emperyal bir g hline sokmutur. Bu savala birlikte ABD, khnemi spanyol imparatorluunun Karayipler ve Pasifikteki mirasn devralmtr. Souk Sava dneminde (1945-1991) ABD kapitalist bloun lideri olarak stratejisini tm dnya genelinde Dou Blounu dengeleme zerine kurmutur. 1971 ylnda in-Amerikan ilikilerinin normallemesinden sonra Asya-Pasifikte dengeler ABD lehine deimeye balamtr. Souk Sava sonras dnemde ise ABD iin temel ncelik Asya-Pasifik blgesindeki ekonomik karlarn korumak olmutur. APEC ve ASEAN Blgesel Forumu gibi rgtlerde kendi siyasi ve ticari karlarn genelde korumay baarmtr. ABDnin Asya-Pasifike alrken ne tr stratejiler gelitirdiini aklamak. Kuruluundan gnmze kadar ABD, Asya-Pasifik blgesinde yaylrken drt temel ilkeyi kendi d politika karlar dorultusunda kullanmtr. (1) milletlerin kendi kaderini tayin hakk, (2) ABDnin Amerika ktasndaki genilemesini srdrmesi, (3) ak denizlerde serbestlik ve uluslararas ticaretin gelimesi ile (4) sorunlarn bar yollardan zmlenmesi. Bu ilkeler siyasi, ekonomik ve asker bask aralar kullanlarak ABD tarafndan Asya-Pasifikte baaryla uygulanmtr.
A M A
ABDnin Asya-Pasifik politikasnn sonularn deerlendirmek. ABD, Asya-Pasifikte byk bir g olarak ortaya kmtr. Avrupa glerinin g kaybetmeye balad 1898-1945 aras dnemde, Asya-Pasifikte kurduu siyasi, asker ve iktisadi stnlk sayesinde ABD, hzla dnya liderliine doru ilerlemeye balamtr. II. Dnya Sava sonrasnda ngiltere, Fransa, Hollanda ve Japonyann tasfiye olmasyla birlikte ABD Asya-Pasifikte lider lke haline gelmitir. Souk Sava dneminde ABDnin Asyadaki en nemli rakibi Dou Blokunun lideri Sovyetler Birlii olmutur. 1991 ylnda Sovyetler Birliinin dalmasndan sonra ABD tm dnyada olduu gibi Asya-Pasifik blgesinde de rakipsiz kalmtr.
AM A
214
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi ABDnin kuruluundan itibaren izledii temel bir d politika ilkesi deildir? a. Milletlerin kendi kaderini tayin hakk b. ABDnin Amerika ktasndaki genilemesini srdrmesi c. Smrgecilie kesinlikle kar olma d. Ak denizlerde serbestlik ve uluslararas ticaretin gelimesi ile e. Sorunlarn bar yollardan zmlenmesi 2. ABDnin 1853 ylnda Japonyay da amak istemesinin temel sebebi nedir? a. Japonyay smrgeletirmek b. Japonyada Hong Kong ve Singapur tarz ticaret limanlar kurmak c. Japonyann ABDye saldrmasn engellemek d. Japonyann inle birlemesini engellemek e. Japon limanlarn in yolunda snak gibi kullanmak 3. ABDnin 1867de Rusyadan Alaskay satn almas nasl bir sonu dourmutur? a. Japonyann Koreyi igalini kolaylatrmtr. b. Bering Boaz ve Aleutian Adalar ile ABDnin Asya ktasna daha da yaknlamasn salamtr. c. Rusya, ngiltere ile ittifak yapmtr. d. Rusya inde ak kap politikasndan vazgemitir. e. Alaskada ABDye kar ayaklanma kmtr. 4. 1889 Berlin Antlamasyla Samoa adalarna ilikin nasl bir dzenlemeye gidilmitir? a. Adalar ABDnin vesayetine braklmtr. b. Samoa Adalarna bamszlk verilmitir. c. Japonya igali hukuken tannmtr. d. Samoa adalar Almanya, ngiltere ve ABDnin ortak vesayeti altna alnmtr. e. Adalarn kontrol Almanyadan Japonyaya verilmitir. 5. Aadakilerden hangisi 1898 spanyol-Amerikan Savann sonularndan biri deildir? a. Filipinler bamszln kazanmtr. b. Karayiplerdeki Kba ve Porto Rico ABDnin konrolne gemitir. c. spanya Pasifikteki Filipinler ve Guam adalarndaki egemenlik hakkn ABDye devretmitir. d. ABD ilk defa yeni kazand lkelerin halklarna vatandalk garantisi vermemitir. e. ABD hukuken smrgeci bir devlet hline gelmitir. 6. Aadakilerden hangisi 1905 Portsmouth Antlamasyla getirilen dzenlemelerden biri deildir? a. Japonya, Koredeki ayrcalklarn korumutur. b. Japonya Manurya zerinde nemli ticari kazanmlar elde etmitir. c. Sahalinin gney yars Japon egemenliine gemitir. d. Rusya ABD ile ittifak yapmtr. e. Japonya Dou Asyada en nemli g hline gelmitir. 7. Aadakilerden hangisi I. Dnya Savann Asyada yol at bir gelime deildir? a. Japonya, Asyadaki Alman smrgelerine yerlemitir. b. inde cumhuriyet ilan edilmitir. c. Japonya inin Shantung liman zerindeki Alman haklarn devralmtr. d. Almaya, Pasifikteki Marshall, Caroline ve Mariana adalarndaki vesayetini Japonyaya devretmitir. e. 1917 Bolevik htillndan sonra Rusyann Almanyann kontrolne girmesinden ekinen ABD ve Japonya, 1918 ylnda Sibiryaya kuvvet gndermilerdir.
215
8. Aadakilerden hangisi 1951 San Francisco Antlamas ve 1952 Amerikan-Japon Gvenlik Antlamasnn sonularndan biri deildir? a. Japonya tm lkeyi Amerikan ordusuna am ve karlnda ise hibir savunma harcamas yapmamtr. b. Japonya, ABDnin siyasi ve asker alandaki stn konumunu kabullenmitir. c. Japonya, Sovyetler Birlii nclndeki komnist bloun Asyadaki ilerlemesini durdurmada ileri karakol durumuna ykselmitir. d. Japon d politikas, ekonomik d politika ile edeer anlama gelmitir. e. Japonya inin toprak btnln tanmtr.
Yaamn inden
Gney Kore tam bir dinler mezaiiyidir. Geleneksel dinler olan Budizm, amanizm ve Konfyanizmin yan sra son birka yzyl iinde Hristiyanlk ve slam da Koreye girmi bulunuyor. Yaklak 49 milyonluk Gney Korenin ancak yars bir dini inanca mensup. Yani kendini herhangi bir dine ait hissetmeyenlerin oran nerdeyse nfusun yarsn buluyor. Kalanlarn byk ksm ya Budist (yzde 34) ya da Hristiyan (yzde 30). Hristiyanlarn da byk ksm Protestan, geri kalan az bir ksm ise Katolik. Konfyanizm ile amanizm, ayr takipileri pek olamamakla birlikte, herhangi bir dine mensup olsun olmasn tm Korelilerin geleneksel deerlerine yn veren inan sistemleri konumunda bulunuyor. slam ise Gney Kore nfusunun neredeyse binde birini oluturuyor. Kaytl Koreli Mslman says yaklak 40.000 kii olarak ifade ediliyor. Modern Kore Mslmanlnn kkeni tm kaynaklarda 1950de Kore Sava iin Kore Yarmadasna gelen Trk Tugayna dayandrlyor. Seul yaknlarnda mevzilenen Trk Tugay iinde kurulan mescit ve burada grevli asker imamlar vastasyla ilk Koreli Mslmanlarn ortaya ktn gryoruz. Daha sonra Gney Asya ve Arap lkelerinden gelen destekle Koreli Mslmanlarn says bugnk rakamna ulam. Tm bu verilere ramen Gney Koreye gittiinizde bu lkenin diniyle ilgili edineceiniz ilk izlenim Hristiyanlk olacaktr. stisnasz lkenin drt bir yannda ina edilmi kiliseler, Gney Koreye ilk gelen yabanclarda Hristiyanln ortak din olduu izlenimi uyandryor. Kuzey Korede ise dier pek ok ey gibi din de bask altnda tutulduu iin Kuzeydeki halkn hangi dinlere inandn tahmin etmek pek kolay deil. Ancak resmen de desteklenen ateizm/dinsizlik politikasnn Kuzey Korede ok yaygn olduunu sylemek yanl olmayacaktr. Kaynak: Seluk olakolu ve Beng Emine olakolu, Kore Toplumu, Kltr, Siyaseti, Ankara: Orion Yaynlar, 2008.
9. Aadakilerden hangisi ABDnin 1970li yllarda Sovyetler Birliini evrelemek ve inle yaknlamak iin att admlardan biri deildir? a. in Halk Cumhuriyetini resmen tanmtr. b. Tayvan inin bir paras olarak kabul etmitir. c. Kuzey Vietnamn Gney Vietnam igaline gz yummutur. d. 1972 ylnda ABD Bakan Richard Nixon ini ziyaret etmitir. e. ABD Tayvandaki asker kuvvetlerini ekmitir. 10. Aadakilerden hangisi ABDnin ye olduu bir rgt veya oluum deildir? a. ASEAN b. APEC c. Dou Asya Zirvesi d. SEATO e. ASEAN Blgesel Forumu
216
Okuma Paras
Tayvan yani resmi adyla in Cumhuriyeti, uluslararas toplumla olan iyi ilikileri, inden bamsz olarak var olabilmenin yolu olarak grd iin d politikasna zellikle nem vermektedir. Ancak yine de Tayvan, 1979 ylnda ABDnin diplomatik ilikileri Tayvandan ine kaydrlmasyla ok sayda lkenin diplomatik ilikilerini in Cumhuriyeti yerine in Halk Cumhuriyeti ile kurmalarna engel olamamtr. Zira Pekin, hem Tayvan hem de in ile ayn anda resmi iliki kurulamayacanda srar etmektedir. Bir baka deyile Tayvan ile resmi iliki kurmak isteyen lkelerin in ile resmi ilikilerini kesmeyi kabul etmeleri gerekmektedir. inin bu yaklam sonucunda Tayvan ounluu Pasifik, Gney Amerika ve Afrika lkelerinden oluan ancak 23 kk lke tanmaktadr. 1971de ine geen yeliinin ardndan Tayvan, BM yeliinden kartlmtr. Tayvan BM yelii iin aba harcasa da in, kendi yeliinin Tayvan da kapsadn iddia etmektedir. Gnmzde ise Tayvan esnek d politika anlayn benimsemitir. Bir baka deyile BM yeliinden vazgemese de Tayvan inin kendisini devlet olarak tanmay reddetmesi nedeniyle uluslararas tannmann mmkn olmadn grm ve in ile ilikilerini iyiletirmeyi amalamtr. Pragmatik temellere dayal esnek diplomasinin znde kltr, sanat ve insani yardm gibi yumuak g eleri bulunmaktadr. Bu erevede Tayvan resmi stats konusunda srarc olmak yerine esnek bir tutum ierisine girmitir. Tayvan ayn ekilde, yelerinin sadece devletler olduu BM organlarna katlmaya abalamak yerine iki spesifik organa katlma talebinde bulunmutur: Tpk Filistin gibi Uluslararas Sivil Havaclk rgtne gzlemci olmak ve BM klim Deiiklii ereve Anlamasna katlm bunlar arasndadr. Tayvan Dileri Bakanl diplomasinin amacn Tayvann her anlamdaki gelimesine katkda bulunmak olarak tanmlamtr. Diplomatik ilikilerin bulunduu lkelerle ilikilerin st dzey ikili ziyaretler ile eitim ve kltrel deiim programlar araclyla daha da gelitirilmesi hedeflenmektedir. Ayn zamanda esnek diplomasi anlaynn salad olumlu ortamda diplomatik ilikilerin kurulmad lkelerle de daha ok ekonomik alanda i birliinin arttrlmas ngrlmektedir. Kaynak: Seluk olakolu ve Arzu Gler, Trkiye ve Tayvan: likilerde Zemin Araylar, USAK Analiz, No:12, Austos 2011, s. 12-13.

1. c 2. e 3. b 4. d 5. a Yantnz yanl ise ABDnin Pasifike almas konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ABDnin Pasifike almas konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ABDnin Pasifike Almas konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ABDnin Pasifike Almas konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise 1898 spanya Sava ve ABDnin Smrgeci Bir G Hline Gelmesi konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise 1898 spanya Sava ve ABDnin Smrgeci Bir G Hline Gelmesi konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ki Sava Aras Dnem (1918-1945) konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Souk Sava Dnemi (19451990) konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Souk Sava Dnemi (19451990) konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Souk Sava Sonras Pasifikte ABD konusunu gzden geiriniz.
6. d
7. b 8. e 9. c 10. a

Sra Sizde 1 Avrupal devletlerin aksine ABDnin Asyada smrge bulmak gibi bir niyeti yoktu ve sadece serbest ticaret frsatlarndan yararlanmak istiyordu. Bu yzden tm devletlerin ayn ticari hak ve ayrcalklara sahip olduu ak kap politikas ABD iin yeterliydi. Ancak bu konuda esas tehdit zayf in ve Japonyadan deil, elde ettii ayrcalklar paylamak istemeyen Avrupal devletlerden geliyordu. Bu adan in ve Japonyann bamszlk ve toprak btnl, daha dorusu baka bir devletin mnhasr yetki alanna girmemesi nem tamaktayd. ABD, inin toprak btnl konusundaki hassasiyetini II. Dnya Savana kadar korurken Bat etkisine aldktan sonra hzl bir ekilde kalknp modernleen Japonyann baars iin 1905 ylna kadar destek vermitir.
217
Sra Sizde 2 Asya-Pasifikte artan Amerikan-Japon rekabeti, 1922de yenilenmesi gereken ngiliz-Japon ittifakn tehlikeye sokmaya balamtr. ABDnin yan sra ngiliz dominyonlarndan Kanada, Avustralya ve Yeni Zelanda, ngilterenin Japonya yerine ABD ile ittifak yapmasn istiyorlard. ABD 1921de toplad Washington Konferansnda bu soruna aklc bir zm bulmutur. Burada imzalanan Deniz Silahlarnn Snrlandrlmas Antlamasyla byk tonajl gemilerde 5-5-3 oran kabul edilmitir. Burada ABD ve ngilterenin oran 5 iken Japonyann oran 3te kalmtr. Yani Japonya dier iki devlete gre daha az sayda byk sava gemisine sahip olabilecekti. mzalanan Dokuz Devlet Antlamas katlmc tm devletler (Japonya, Rusya ve Fransa dhil) inin bamszlna, egemenliine ve toprak btnlne sayg gstermeyi taahht etmilerdir. Japonya ayrca inin Shantung ve Rusyann Sibirya blgesinden kmay kabul etmitir. Sra Sizde 3 Kore Savanda izlenecek stratejiye ilikin olarak ABDde youn bir tartma yaanmaktayd. General McArthurun ban ektii bir grup, Milliyeti in birliklerinin ve blgede konulanm bulunan hava ve deniz kuvvetlerinin kullanlarak Komnist in rejimini kertme harektna giriilmesini savunuyordu. Bat Avrupadaki mttefiklerin youn muhalefeti karsnda Bakan Truman, inle topyekn bir savaa yol aabilecek ve Sovyetler Birlii ile olan gerginlii krkleyecek byle bir harekete izin vermedi. Dier taraftan Sovyet lideri Stalin, Kuzey birliklerinin hezimetinin ardndan Sovyetlerin mdahale etmesinin tehlikeli sonular olacan dnyordu. Bu yzden Stalin, Kuzey Koreyi savunma iini Komnist ine sevk etti. Sava boyunca Komnist in ve Amerikan birlikleri atmay Kore Yarmadasnn dna tarmamaya byk zen gstermilerdir. Sra Sizde 4 Komnist blok dnda kalan Gneydou Asya lkelerinin 1967 ylnda kurduu ASEAN, Asyadaki en baarl blgesel rgt niteliini tamaktadr. Souk Sava koullarnda komnizme kar dayanmay temel bir ncelik olarak deerlendiren ASEAN, 1990l yllarn bandan itibaren nceliini ekonomik entegrasyona vermitir. Bu erevede sosyalist rejimlerin halen iktidarda olduu Vietnam, Kamboya, Laos ve Myanmar yelie kabul edilmitir. 1990l yllarda ASEANn siyasi ncelii komnizmin yaylmasn engellemekten ini dengelemeye doru kaymtr. Armaolu, F. (2010). 20. Yzyl Siyasi Tarihi, stanbul: Alkm Yaynlar. Bailey, T. A. (1974). A Diplomatic History of the American People, New Jersey: Prentice-Hall. Cole, W. S. (1983). Roosevelt & The Isolationists, 1932-45, Lincoln: University of Nebraska Press. Combs, J. A. (1986). The History of American Foreign Policy I to 1917, New York: Alfred A. Knopf. olakolu, S. (2005). Asya-Pasifikte Amerika: ABDnin Batya Alma Maceras, Dou Bat, Yl 8, Say 32, Mays- Haziran-Temmuz 2005, s.181-195. olakolu, S. (2009). Uluslararas likilerde Kuzeydou Asya, Ankara: USAK Yaynlar. Gibney, F. (1992). The Pacific Century: America and Asia in a Changing World, Toronto: Maxwell Macmillan Canada. Goff, R., Moss, W., Terry, J., Upshur, J.H. (1998). The Twentieth Century: A Brief Global History, Boston: McGraw Hill. Graebner, N. A. (1984). America as a World Power: A Realist Appraisal from Wilson to Reagan, Wilmington: Sr Inc. Kennan, G. F. (1984). American Diplomacy, Chicago: The University of Chicago Press. Klingberg, F. L. (1983). Cyclical Trends in American Foreign Policy Moods, Boston: University Press of America. Levin, N. G. (1968). Woodrow Wilson and World Politics, New York: Oxford University Press. Pratt, J. W., De santis, V. P., Siracusa, J. M. (1980). A History of United States Foreign Policy, London: Prentice-Hall International. Waltz, K. N. (2000). Structural Realism after the Cold War, International Security, Vol.25, No.1, Summer 2000, ss.5-41.
8
Amalarmz

AMERKAN DI POLTKASI
Bu niteyi tamamladktan sonra; Latin Amerikann Tarihsel Arkaplann zetleyebilecek, Amerikan stisnacln (American Exceptionalism) ve Emperyal Zihniyeti aklayabilecek, Souk Sava Dneminde ABD-Latin Amerika likilerini tanmlayabilecek, Souk Sava Sonras ABD-Latin Amerika likilerini tanmlayabilecek, ABDnin Afrika Politikasn deerlendirebilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Afrika Politikas Analiz Dzeyleri Bolivarizm Chicago Boys Conquistador Hegemonya Hispanik thal kameci Kalknma yi Komuluk Siyaseti Kba Diasporas Kba Fze Krizi Kreole Manifest Destiny (Kutsal Misyon) Maquiladora Mestizo Monroe Doktrini NAFTA (Kuzey Atlantik Serbest Ticaret Antlamas) Neoliberalizm Yumuak Dengeleme (Soft Balancing) Washington Konsenss
indekiler
TARHSEL ARKAPLAN AMERKAN STSNACILII (AMERICAN EXCEPTIONALISM) VE EMPERYAL ZHNYET SOUK SAVA DNEMNDE ABD-LATN AMERKA LKLER SOUK SAVA SONRASI ABD-LATN AMERKA LKLER ABDNN AFRKA POLTKASI
ABDnin Latin Amerika ve Afrika Politikas
ABDnin Latin Amerika ve Afrika Politikas

ABDNN DI POLTKASINDA LATN AMERKA
Devletler arasndaki ilikiler ve blgesel dinamikler, dnyann hibir yerinde statik/duraan deildir. Latin Amerika lkeleri ile Amerika Birleik Devletleri (ABD) arasndaki ilikiler de tarihsel olarak inili kl bir sre geirmi, u anda olduka ilgin bir evreye girmi bulunmaktadr. Uluslararas sistemde yaanan deiiklikler, sistemin nemli aktrleri olarak nitelendirdiimiz devletlerin davranlarn etkilemektedir. Yakn zamanda uluslararas sistemdeki deiimlere baktmz zaman, zellikle ABD-Latin Amerika ekseninde iki byk eilim gzlemleyebiliriz: Bunlardan ilki, zellikle Souk Savan sona ermesinden (1990lar) itibaren ABDnin Latin Amerika blgesindeki etkisinin ve arlnn zayflamasdr. kincisi ise bu ilk gelime ile balantl olarak, Latin Amerika lkelerinin d politika tercihlerinde giderek daha bamsz tercihler yapmasdr. Bundan kastettiimiz, Latin Amerika lkelerinin yumuak dengeleme (soft balancing) diye de tabir edilen bir yaklamla, ABDnin tercih ve karlar ile tam olarak rtmeyen d politika kararlar almaya balamasdr. Nitekim 2003 ylnda Birlemi Milletlerde yaplan Irak Sava oylamasnda Meksika ve ilinin ABDye kar oy kullanmas, rana ynelik nkleer yaptrmlarda Brezilyann Trkiye ile birlikte ABDnin aksine oy kullanmas veya Venezuela Bakan Hugo Chavez nclnde Latin Amerikada ykselen poplist ABD kart dalga, uzun yllar arka bahe diye tabir edilen bir blgenin artk giderek ABDnin etki alanndan ktnn gstergeleridir. Yaklak 580 milyonluk nfusa ve 21 milyon km2 yzlme (dnyann %14ne) sahip olan Latin Amerika, blgesel olarak uluslararas sistemde nemli bir yer tutmaktadr. Bakrdan petrole, uranyumdan altna, sahip olduu doal kaynaklar ve biyo-eitliliin zenginlii, bu blgeyi her zaman ABDnin ilgi alan yapmtr. Son yllarda ise otomotiv, uak ve alternatif enerji alanlarnda gsterdii atlmlarla, ykselen orta snfn tketim kapasitesi ile zellikle ekonomik konularda Latin Amerika, ABD ve dier gelimi lkelerin gndeminde daha fazla yer tutmaktadr. ABD-Kanada-Meksika arasnda imzalanan Kuzey Atlantik Serbest Ticaret Antlamas (NAFTA, North Atlantic Free Trade Agreement, 1994) ve bunu takip eden ikili ticari anlamalar (rn. ABD-ili), blgenin ABD yatrmlar
Soft balancing: Uluslararas sistemde, zellikle tek kutuplu bir g dalm sz konusu ise dier devletlerin bu gce kar askeri bir meydan okuma (hard balancing) yerine, uluslararas kurulularda, ekonomik ilikilerde veya diplomatik alanda muhalif tavr almas.
220
iin nemli bir ekim merkezi olduunu gstermektedir. Bununla birlikte Latin Amerika baz alanlarda ABDye rakip olarak da ne kmaktadr. Gerek siyasi, gerekse ekonomik konularda Latin Amerika lkeleri giderek ABDye kar pozisyon alabilen aktrler konumuna gelmektedirler.
ekil 8.1 Latin Amerika haritas (Ortografik projeksiyon)
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Latin Amerika lkelerinin sadece Gney Amerikadan ibaret olmadna dikkat ediniz. D KKAT Latin Amerika terimi ile kastedilen, eski spanyol ve Portekiz kolonileridir. Bunlarn bir ksm (rn.Meksika) Kuzey Amerikada yer alrken, Guatemala, El Salvador, Panama SIRA SZDE gibi lkeler Orta Amerikada, dierleri ise Gney Amerikada yer alr. Gney Amerikada bulunmasna ramen Guyana, Surinam ve Fransz Guyanas teknik olarak Latin deildirler. Bamsz olmadan nce Guyana ngiliz, Surinam Hollanda, Fransz Guyanas ise AMALARIMIZ Fransz kolonisiydi.
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
8. nite - ABDnin Latin Amerika ve Afrika Politikas
221
ekil 8.2
Amerika Birleik Devletleri
Latin Amerika ve Karayipler (Siyasi)
Meksika
Dominik Cumhuriyeti
Kolombiya Ekvator
Brezilya Bolivya
TARHSEL ARKAPLAN
ABD ile Latin Amerika ilikilerini tartmadan nce her iki blgenin de kolonileme srelerinden bahsetmek yerinde olacaktr. nk bugn gerek Latin Amerikann gerekse ABDnin zerinde ykseldii sosyal, ekonomik ve siyasi kurumlar, kolonileme srecinde ekillenmitir. Nitekim Birleik Devletlerin Latin Amerikadan fark da bu kolonileme srecinde ortaya km, daha sonra bamszlk dnemlerinde ise daha da belirginleerek devam etmitir. Amerika ktasn ilk kefedenler ve buraya yerleenler, spanyollar ve Portekizlilerdi. ber Yarmadasnn (bugn spanya ve Portekizin bulunduu yarmada) 15. Yzylda corafya ve denizcilik bilgileri olduka gelimi olan asker-kaifleri (Conquistadores), Kba ve Karayip Denizinden balayarak Meksika ve Gney Amerikay yava yava ele geirip spanyol ve Portekiz mparatorluklarna kattlar. Kolonileme srecinin balangcnda spanyol ve Portekizli askerler ksa zamanda byk zenginlikler elde etme amacyla Yeni Ktaya ayak bastlar. Onlarn bu hrs ve ayn zamanda sahip olduklar teknik ve biyolojik baz avantajlar, yerli nfusun kitleler hlinde kymna yol at. Kefedilen altn ve gm madenlerinde kle i g-
Ar
jan
tin
ili
222
Conquistador: spanyolca fethetmek kknden gelen ve zellikle 1492den itibaren Latin Amerikada fetheden, fatih anlamnda asker ve savalar iin kullanlan bir kelime.
c olarak altrlmak, barut ve ateli silahlar karsnda aresizlik, ayrca Avrupadan gelen Conquistadoresin getirdii iek, kzamk gibi bulac hastalklara kar baklklarnn olmamas, ktada yaayan yerli nfusun yarsndan fazlasnn yok olmasna sebep oldu. Ekonomik adan spanyol ve Portekiz Krallklar son derece kapal ve korumacydlar. rnein kolonilerle yaplan her trl, ticari faaliyet, sadece spanyol ve Portekiz gemileriyle ve sadece ber Yarmadasndaki limanlar arasnda gereklemekteydi. Meksikann Veracruz Limanndan yklenen altn ve gm dolu gemiler mhrlenerek yola kyor, spanyann Sevilla ehrinde alarak mparatorluun hazinesine aktarlyordu. Kolonilerdeki topraklarn mlkiyeti ise krala aitti. Osmanldaki Tmar sistemine benzeyen bir yap ile baarl asker ve brokratlara ok geni topraklar ileme hakk veriliyordu (encomienda sistemi). Bu topraklar kullanm hakkn kazanan baarl asker ve brokratlar ayn zamanda topraklarn zerinde yaayan yerlilerin emekleri zerinde de hak sahibiydiler. Yerlileri kontrol ve kullanma hakk, idarecilere teorik olarak onlar Hristiyanlatrma ve asimile etme misyonu da yklemiti. Nitekim Katolik Kilisesi, Latin Amerikann kolonileme srecinde son derece etkili bir rol oynamtr. Yeni ktada yaplan katedral ve kiliseler zellikle Aztek, Maya ve nkalarn kutsal kabul ettikleri mekanlarn veya piramitlerin tam zerine oturacak ekilde ina edilmitir. Ancak ilenecek arazilerin ar derecede byk olmas, ok fazla kle insan gcne ihtiya olmas ve biraz da toprak sahiplerinin tamahkrl, yerlilerin ok ar artlarda yaamalar sonucunu dourmutur. Baz durumlarda yerlilerin yaam artlar o kadar insanlk d hller almtr ki nde gelen kilise yetkilileri (rnein Peder Bartelomeo de las Casas) spanyol Krallna ve Papaya durumu ikayet edip yerlileri koruyan kanunlar kartlmasna sebep olmulardr.
Latin Amerika Kolonilemeyi balatan Batl gler dari Yap spanya, Portekiz Kuzey Amerika (ABD) ngiltere, Fransa, Hollanda, skandinav ve Kuzey Avrupa lkeleri Merkeziyeti deil, kolonilerdeki yerel ynetimler gl Aydnlanma etkisiyle daha Liberal, Pozitivist, Rasyonel, Pragmatik Liberal; retimde kk aile iftlikleri arlkl, gelir dalm daha adil Yerli nfus az, yerleik deil gebeler; yok etme yntemi uygulanyor. Avrupadan gelenler aileleriyle geldiklerinde karma olmuyor; Irk ayrmlar ok keskin
Tablo 8.1 ABD-Latin Amerika Kurulu Dnemleri Karlatrmas Kaynak: Howard Wiarda, The Soul of Latin America
Merkeziyeti, Hiyerarik Orta a zihniyeti hakim, Skolastik, Dogmatik, Engizisyon etkisiyle farkllklara tolerans az Korumac, merkantilist. retim ok byk iftliklere dayal, gelir dalm eitsiz Yerli nfus fazla (Aztek, Maya, nka medeniyetleri), Asimilasyon yntemi uygulanyor. Asimilasyon sonucu Yerli nfusla beryadan gelenler kararak melez bir toplum oluturuyor
Baskn Dnya Gr
Ekonomik Yap
Yerli Nfusun Durumu
Sosyal Yap
223
Kuzey Amerikann kolonileme serveni ile kyaslandnda, Latin Amerika ktas daha batan byk farkllklar gtermektedir. Latin Amerikadan daha sonra kolonilemeye balayan Kuzey Amerikaya bata ngiltere olmak zere daha ok Kuzey Avrupadan yerleimciler gelmilerdir. Latin Amerikada ksa zamanda zengin olup byk servetlerle Avrupaya dnme telandaki macerac erkeklerden ziyade, Kuzey Amerikaya gelenler daha ok yeni ktada aileleriyle birlikte kalc bir yaam kurmak isteyenlerden olumaktayd. Bunun sonucunda kk ve orta lekli iftliklere dayal, gelir dalmnda ok derin uurumlarn olmad bir toprak ve retim yaps olutu. Her ne kadar ABDnin gney eyaletlerinde kle emeine dayal pamuk ve ttn plantasyonlar kurulmu olsa da bu lkenin geneline hakim olan bir yaklam olmadnda, lkenin siyasi kltrnn olumasnda fazla belirleyici olmad. Nitekim Sivil Sava ve kleliin lavedilmesi ile birlikte, esir emee dayal plantasyon tarz retim biimi ABDde sona erdi. Latin Amerika ve ABD arasndaki bir nemli fark da yerli nfus konusundayd. Kuzeye gelen Avrupal gmenler gebe bir yaam tarz sren, dank ve kk gruplar hlinde yaayan yerli topluluklar ile karlatlar. Teknolojik olarak da stn olduklarndan, pek ok yerde ateli silahlar vastasyla yerli nfusu tamamen ortadan kaldrma yoluna gittiler. Oysa daha gneye gelen spanyollar, Aztek Maya ve nka gibi byk yerli medeniyetler karlad. Bu imparatorluklarn kurduklar ehirlerde milyonlarca insan yaamaktayd. Mimari, astronomi, matematik, sanat SIRA SZDE gibi pek ok alanda son derece ileri uygarlklar sz konusuydu. beryadan gelenlerin bunlar tamamen yok etmesi mmkn deildi. Ayrca, yeni ktaya gelen spanyol ve Portekizlerin ou ailelerini getirmemilerdi. Bylece Latin Amerikada DNELM yerli sorunu ile ilgili tercih edilen yntem asimilasyon oldu. ber yarmadasndan gelenler kendi dinlerini, dillerini ve ynetim biimlerini Latin Amerikaya yerletirS O R U meye altlar. Ancak bunu yaparken yerel dokudan da fazlasyla etkilendiler. Nitekim beyaz ve yerli rklarnn karmas ile ayr bir melez rk ve kltr (mestizo) ortaya kt. Arjantin gibi yerli nfusun az olduu lkeler daha D K K A bir grnm Batl T sergilerken Meksika, Peru, Bolivya gibi yerli nfusun fazla oldu yerlerde ulusal kltre damgasn vuran bu melez kltr oldu. Daha sonra zellikle Karayipler SIRA SZDE (Kba, Porto Riko, gibi) ve Brezilyadaki plantasyonlarda altrlmak zere Afrikadan getirilen yaklak 5 milyon kle de bu renk yelpazesine eklendi. Bu eitlilik ve karm, Latin Amerikada farkl gruplar arasndaki geikenliin de ABDye AMALARIMIZ kyasla daha fazla olmasna yol at. Carlos Fuentes, The Buried Mirror: Reflections on Spain and the New World (New York: K T A P First Mariner Books, 1999). Kaynak: Kolonilemenin balangcn, bu srete kilisenin E L E V Z Y gsteren yaT roln O N r-belgesel tarz bir film iin, baknz: The Mission (Film), Ynetmen: Roland Joffe, Oyuncular: Robert De Niro, Jeremy Irons, 1986
TERNE Erken kolonilemenin Latin Amerikada yaratt nemli birNsknt,T Avrupadaki yeniliki fikir akmlarndan ok ge haberdar olmalaryd. spanyollar ve Portekizliler 1490larda yeni ktaya adm attklarnda, ber Yarmadas hala Orta a yaamaktayd. zellikle spanyol mparatorluunun siyasi birliini ge salamas, 1492 ylnda yarmadadaki Mslman hakimiyetine son vermesi ve Engizisyon gelenei, olduka merkeziyeti ve sert bir siyasi yap ile kat dindar (Katolik) anlay sinyallerini veriyordu. Bu dnemde spanyollarn Papadan bile daha Katolik ol-
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
DNELM S O R U
DNELM S O R U Amerikan D Politikas
224
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
maya altklar eklinde eletiriler duyulmaktayd. spayollar son derece kat yorumlarla gerek din konularda, gerekse sosyal konularda olduka dogmatik pozisSIRA SZDE yonlar benimsemilerdi. Bu durum toplumsal almlara, esnek dzenlemelere ve genel olarak tolerans ve serbestiye ters den bir yaklamd. Nitekim bu toplumlarda demokratik siyasetin daha ge yeermesinin nemli bir sebebi de entelektAMALARIMIZ el ve din alardan ar merkeziyeti, dogmatik ve toleranssz olmalardr. Latin Amerikadaki merkeziyeti gelenek iin baknz: Caludio Veliz, The Centralist TraK T A P dition of Latin America (New Jersey: Princeton University Press, 1980). Kuzey TAmerikaOise, ge kolonilemenin avantajlarn yaad. Avrupada yeeren ELEVZY N aydnlanma fikirleri, dinde reform, farkllklara tolerans, fikir hrriyeti ve kendi kendini ynetme gibi kavramlar, yeni ktadaki yerleimcilere ok abuk ulat. Yeni ktadaki kolonilerden elde ettikleri zenginlikleri din savalar ile ziyan eden KaNTERNE tolik spanyollarn Taksine, Protestan ngilizler serbest ticaretin nimetlerinden faydalanmaya balamlard. Yeni ktadaki kolonilerle Avrupa ve Asya arasnda kurduklar geni ticari alar, bamszlk sonrasnda ABDnin ekonomik baarsnda byk rol oynad. Bunlarn yan sra bilimsel gelimeler, rasyonalizm ve pozitivizm de Kuzey Amerikann kurucular tarafndan benimsenen yaklamlar oldu. Fransz Devriminden daha nce, 1776 ylnda ilan ettikleri Bamszlk Bildirgesinde 13 eyaletten gelen ABDli siyasetiler, insanlarn devredilemez ve vazgeilemez haklarndan ve kendi kendilerini ynetme erkine sahip olduklarndan bahsetmilerdir. Bu durum, spanyol ve Portekizlilerin statik toplumsal yaps, aristokrasi kaynakl kat snfsal ayrmlarna kyasla ok daha dinamik bir sosyo-ekonomik yap yaratmt. 1800lerin banda, ngiltereden bamszln yeni kazanm olan ABD, ktann geri kalanna kar herhangi bir yaylmac, emperyal tavr sergilememekteydi. Bilakis, Latin Amerika lkeleri iin ilham kayna oluturmaktayd. Avrupann emperyalizmine kar koyup bamszln ilan etmiti. Aydnlanma fikirlerini hayata geirerek ynetimi halka veren cumhuriyeti bir rejim kurmutu. Milli birlik ve blgesel otonomi gibi birbirine zt iki kavram, federal bir idari yap ve bakanlk sistemi forml ile zmt. ngiltereden miras kalan serbest piyasa anlay sayesinde ABDnin ekonomik baar grafii hzla ykseltmekteydi. Tm bu sebeplerden dolay Latin Amerikadaki pek ok lke, bamszlklarn ilan etmeye baladklar 1810-1820 aras ABDnin rejimini rnek aldlar. zellikle Arjantin, Brezilya ve Meksika gibi corafi alardan byk, blgesel farklarn fazla olduu lkeler, ABD gibi federe bakanlk rejimleri ina ettiler.
DKKAT
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
AMERKAN STSNACILII (AMERICAN EXCEPTIONALISM) VE EMPERYAL ZHNYET

Ge kolonilemenin ABDye bahettii avantajlar, Aydnlanma ve Avrupaya bile kyasla daha erken ak toplum kurma, ksa zamanda Amerikan stisnacl (American Exceptionalism) fenomeninin domasna yol at. ABD, giderek tepedeki byk kl ev hissiyatna brnerek kendi sistemini adapte eden dier tm lkelerin de ABD gibi zengin ve mutlu olacana inanmaya balad. Bu stnlk kompleksi o dereceye ulat ki sonunda Latin Amerikada demokratik seimlerle baa gelen iktidarlara dahi mdahaleler balad. zellikle Souk Sava dneminde ABD, pek ok Latin Amerika lkesinde Doru lideri semeyi onlara reteceiz. iaryla, ak veya dolayl yollardan darbelere destek verdi.
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
225 AMALARIMIZ
1800lerde Amerika Birleik Devletlerinin toplumsal yaps, sivil toplum rgtlerinin yayK T A P gnl ve gc hakknda Fransz entellektel Alexis de Tocquevillein eserine baknz: Amerikada Demokrasi (Ankara: Yetkin Basm ve Yaynclk, 1994). ABDnin Kuzey Amerikann sunduu zengin kaynaklardan yararlanarak glenmesi, giderek yaylmac bir d politika yaklamn da tetikledi. Ancak bu genileme her zaman sava ve askeri yntemlerle olmad. Son derece pragmatik dav TERNET ranan ABD liderleri, Avrupann zayflayan imparatorluklarnnNellerinde g bela tuttuklar Amerikan kolonilerine para karl talip oldular. rnein mehur Napolyon Savalarn finanse etmek iin Fransz mparatoru Napolyon, Louisina eyaletinden balayp Kanada snrna kadar olan blgeyi ABDlilere bugnn parasyla 219 milyon ABD Dolarna satt (Louisiana Purchase, 1803). Yaklak 2.1 milyon km2 byklndeki bu arazi, bugnk ABD snrlarnn te birine tekabl etmektedir. (Louisiana Sat sonrasnda ABDnin kazand topraklarda bugn mevcut eyaletler: Arkansas, Missouri, Kansas, Nebraska, Minnesotann bats, kuzey Texas, Montana, Wyoming, New Mexiconun kuzeyi, Colorado ve Louisiana) Yine 19.yzyln banda, spanya Krall da ekonomik adan zor dnemler geirmekteydi. Latin Amerikadan gelen deerli madenler ekonomiyi dzeltmekten ziyade imparatorlukta enflasyon problemi yaratmt. Bir maln piyasadaki miktar arttka fiyatnn azalmas, ok temel bir iktisadi kuraldr. Bu nedenledir ki prlanta, elmas gibi piyasada az bulunan mallarn fiyatlar yksekken bakr, demir gibi daha bol rastlanan mallarn fiyatlar daha dktr. Benzer ekilde, kolonilerden spanyaya akan altn ve gm sonucu piyasada arz arttka bu madenlerin deeri dp alm gc de azalmaya balad. Maalar demek veya ayn miktarda tketim mallarn satn alabilmek iin hazinenin daha fazla altna ve gme ihtiyac oldu. spanyollar yeni dnyadan gelen zenginlikleri ne yazk ki retken ve verimli bir biimde kullanamadlar. Avrupa ierisindeki g mcadelesi, zellikle Fransa kaynakl savalar, mali ykleri artrd. Bte aklarn giderebilmek iin artk eldeki arazileri satma yoluna gitti. Meksika Krfezinin kuzeydou ucunda bir sarkt gibi uzanan Florida da, bu ekilde spanyann skp ABDye parayla satt bir eyalettir (1819).
TELEVZYON
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
ABD Glgesinde Bamsz Latin Amerika

1810-1820 aras, Latin Amerikann spanyadan bamszln ilan ettii yllar oldu. Ancak bamszlktan sonra eski koloniler birlikte bir ynetim kuramadlar. Yerli elitler arasndaki iktidar mcadelesi sonucu Meksika, Kolombiya, ili, Venezuela gibi pek ok bamsz devlet ortaya kt. Sadece Portekiz kolonisi olan Brezilya blnmedi. Bunun sebebi de Brezilyann Portekizle savaarak deil, Portekiz Kral ve olunun arasndaki bir uzlama ile bamsz olmasdr. Latin Amerikann bamszlk mcadelesindeki nemli kahramanlardan biri, General Simon Bolivardr. Nitekim Bolivyann ismi de Simon Bolivardan gelmektedir. Venezuela, Kolombiya ve Bolivyay bamszla kavuturan kreole lider, kolonilerin birarada kalmasn savunmaktayd. Ancak Bolivarn hayali olan Birleik Gney Amerika ne yazak ki hayata geirilemedi. Kreole elitler arasndaki iktidar mcadelesinin yan sra, d glerin de mdahalesi ile spanyol Latin Amerikasnda pek ok kk lke ortaya kt. Bunun en tipik rneklerinden biri Panamadr. Atlantik ve Pasifik Okyanuslar arasndaki kanal projesini tamamen kendi himayesine almak isteyen ABD, Panamann Kolombiyadan koparak bamsz olKreole: ber yarmadas kkenli olup beyaz annebabadan ancak Latin Amerikada doanlara verilen isim (creole, creollo). spanyol hanedan, ber yarmadasnda domayan asillerin/beyazlarn sadakatinden emin olmad iin, kreoleleri devlet ynetiminde en st dzey pozisyonlara getirmiyorlard. Yukar doru sosyal mobilitesi engellenen ve zamanla says da artan bu kesim, bamszlk savalarnda spanyaya kar mcadelenin ncs olmutur.
226
masn tevik etmitir. Bylece kk ve szde bamsz bir lke yaratlmtr. Yeni kurulan Panama devleti de kanal yaplacak blgenin her iki tarafndaki yaklak 8er kilometrelik ksm tamamen ABDnin kontrolne vermitir. Bamszlk sonrasnda spanyadan kurtulup ABDnin nfuz alanna giren rneklerden biri de Karayip Denizindeki en byk ada olan Kbadr. 1868-1878 arasnda, 10 yl sreyle spanyollara kar bamszlk sava veren Kbaya, ABD asker destek vererek bu mcadelesini baaryla sonlandrmtr. Ancak bamszlk, Kba iin olduka maliyetli olmutur. Sava sonrasnda adadan ekilmeyen ABD burada yol, kanalizasyon ve okul yapmann yan sra bamsz devletin ilk anayasasn da byk lde yazmtr (1901). Anayasaya yaplan bir ek ile (Platt Amendment), ABDnin gerekli bulduu takdirde adaya mdahale etmesinin n yasal olarak almtr. Bu ekilde ABDnin Kba zerindeki etkisi giderek artmtr. Bamszlk sonrasnda Latin Amerikadaki elitler arasnda yaanan blnmlk, ABDnin hegemonyasn geniletme misyonunu daha da kolaylatrd. ABDnin kuruluundaki 13 koloni, giderek Batya doru genileyerek zengin ktann neredeyse tamamna kontrol etme arzusuna brndler. Adeta bir ulusal misyon olarak iselletirilen kutsal misyon (manifest destiny) doktrini ise bu genilemeyi merulatrma fonksiyonu grd. Bamszlk sonras i ekimeler ve savalarla bitap dm Meksika, 1846-1848 ylnda ABD ile savaa girdiinde, bu genileme arzusunun nne geebilecek direnten yoksundu. Sava sonrasnda Texastan Kaliforniann kuzeyine kadar son derece geni ve verimli bir blge, ABDnin kontrolne geti. Meksika, bu trajik savata toplam yzlmnn yaklak yarsn ABDye kaptrm oldu. Meksikann ABD karsnda hezimete uramas, lkede radikal baz dnmlerin yaanmasnn ncs oldu. Aydnlanma ve pozitivist dncelerin de etkisiyle, adeta bir toplumsal mhendislik hamlesi balatld. Latin Amerika genelinde Dzen ve lerleme Diktatrleri (Order and Progress Dictators) iktidarnda, koloniyal dnemin toplumsal ve ekonomik kalplar terk edildi. ABDde yetimi uzmanlar nclnde toplum, eitim sistemi, salk, hijyen kurallar gibi alanlar, pozitivist ve rasyonel prensiplere dayanarak yeniden dzenlendi. Ekonomik alanda ise ABDnin hzl ykseliinden feyzalan Latin Amerika rejimleri, hemen tm gmrk vergilerini kaldrarak ticareti serbestletirme yoluna gittiler. Meksikada bu gelimelerin ncs, 1876 ylnda iktidara gelen Porforio Diaz oldu. Diaz, ekonomik olarak tamamen liberal bir rejimi benimseyerek d sermaye nndeki her trl engeli kaldrd. 36 yllk iktidarnda Meksikann hemen tm demir yollar, bankalar, madenleri, elektrik ve dier pek ok stratejik sektr, ABD veya Avrupal irketlerin kontrolne geti. Serbest piyasa sistemine aykr olduu dnlen yerlilerin kollektif mlkiyetli tarm arazilerini zelletirmeye at. Bu durum krsal kesimden kente doru ge yolat. Yabanclarn babas, Meksikallarn vey babas diye nitelendirilen Diaz, siyasi olarak son derece baskc bir rejim kurdu. Nitekim 1910 ylnda patlak veren Meksika Devrimi, ekonomik ve siyasi alardan Diaz rejiminin tam tersi bir sistemi hayata geirdi.
ABDnin Latin Amerika Politikasn ekillendiren Doktrinler

Amerika ktas, elde ettikleri ve koruduklar zgr ve bamsz durumda, imdiden sonra herhangi bir Avrupal gcn kolonisi olarak dnlemez. (James Monroe) 1823 ylnda ABD Bakan James Monroenun ismi ile anlan Monroe Doktrini, Amerika Amerikallarndr. eklinde zetlenebilecek sloganyla Bat Yarmkrede-
227
ki Avrupa etkisine son vermeyi amalyordu. Ksmen ABDnin izolasyoncu doktriner yaklamna rnek tekil eden Monroe Doktrini, balarda Latin Amerika lkelerinden de sempati grd. Ancak 19. yzylda ABDnin Latin Amerika politikasna damgasn vuran Monroe Doktrininin ardndan, 20. yzylda Bakan Theodore Rooseveltin k (Roosevelt Corollary) ile Latin Amerikada giderek ykselen ABD hegemonyas tescillenmi oldu. Bu lkenin tek istei, komularnn istikrarl, dzenli ve varlkl olmasdr. Halk dzgn davranan her lke, bizim en iten dostluumuza gvenebilir... Ancak srekli yanl yapmak, sonunda medeni bir lkenin mdahalesini gerektirir ki, Bat Yarmkrede Birleik Devletlerin Monroe Doktrinine olan ball, onu uluslararas polis gc olarak davranmaya zorlayabilir... (Theodore Roosevelt, 1904) ABD hegemonyasnn en ak rneklerinden bir dieri, Bakan Theodore Rooseveltin ortaya att ri Sopa Diplomasisi (Big Stick Diplomacy) kavramdr. Bununla ABD, gerekirse g kullanmaktan ekinmeden Bat Yarmkreyi diledii gibi dzenleyeceini ve Avrupal glere bu blgede meydan okuduunu da ifade etmektedir. Askeri stnle ve sert gce arlk veren bu doktrin, d politikaya realist/realpolitik yaklamn rneklerindendir. Nitekim 20. yzyl banda Karayiplerde ve Orta Amerikada ABDnin askeri mdahaleleri olduka youndur.
Big Stick Diplomacy: Bakan Theodore Rooseveltin Yumuak konu, ama byk sopa ta, ok yol alrsn szleriyle zetledii, askeri g arlkl d politika yaklam.
Resim 8.1 1900lerin balarnda yaynlanm, ABD Bakan Theodore Roosevelti elinde sopasyla Dnyann Polisi olarak betimleyen karikatr.
20. yzyl bandaki bu mdahaleci doktrinler, 1929 Byk Buhran sonrasnda yerini daha mtevazi olanlara brakmtr. Bakan Hoover tarafndan ilk defa kullanlan ama daha ok sonrasnda gelen Bakan Franklin Roosevelt ile zdeletirilen yi Komuluk Siyaseti (Good Neighbor Policy) doktrini bu duruma rnektir. Roosevelt, kendisine saygs olan bir lkenin komularna da ayn saygy gstermesi gerektiini vurgulamtr. Bunun sonucu Latin Amerikadaki komularna kar ABDnin agresif ve mdahaleci olmayacann garantisini de vermitir. 1938 ylnda Meksika Bakan Lazaro Cardenas petrol sektrn milliletirdiinde, varlklarn kaybeden ABDli irketlerin tm srarlarna ramen Roosevelt hkmeti Meksikaya herhangi bir mdahalede bulunmamtr.
228
yi Komuluk Siyaseti doktrini sonucunda, iki dnya sava arasnda ABD-Latin Amerika ilikilerinde nemli yaknlamalar olmutur. 1934 ylnda ABD Haitiyi igal eden askerlerini ekmitir. ABD Kongresi Kbadaki ABD askerlerini merulatran yasal dzenlemeyi (Platt Amendment) iptal emitir. Bunun sonucunda ABD, Latin Amerika lkelerinin ounu, Milletler Cemiyeti bnyesinde bir Amerikan Devletleri Organizasyonu (Organization of American States -OAS) ats altnda birlemeye ikna etmitir. Ancak, II. Dnya Sava ve arkasndan gelen iki kutuplu Souk Sava dneminde, ilikilerde tekrar olumsuz bir dneme girilmitir.
SIRA SZDE
ABDnin Latin Amerikaya ynelik d politikas ile ekonomik gc arasnda herhangi bir SIRA SZDE iliki var mdr? Aklaynz.
D NELM SOUKSAVA DNEMNDE ABD-LATN AMERKA SIRA SZDE LKLER
DNELM SIRA SZDE S O R U DNELM DKKAT S O R U
SIRA SZDE DKKAT AMALARIMIZ SIRA SZDE
K T A P AMALARIMIZ
Souk SavaS dneminde ABD-Latin Amerika ilikilerini analiz eden sosyal bilimciO R U ler nemli D N E L M bir noktann altn izmekteler. Bu dnemde ABD d politikas rasyonel bir ulusal kar anlay ve objektif kr-zarar hesaplar yerine, olduka ideolojik bir DKKAT S belirlenmitir. Sovyetler Birlii ile girilen stnlk mcadelesi sonucu bak as ile O R U ABD, kendi mttefikleri arasnda kapitalizmden sola doru en ufak bir kaymay, varolusal bir SIRA SZDE tehdit olarak alglamaya balad. Bunun sonucu olarak da Latin AmeriDKKAT kadaki sol hareketler, ne kadar kitlesel demokratik destek alrlarsa alsnlar, ABD gznde meruluk kazanamadlar. Arjantin, Brezilya, ili ve pekok Orta Amerika AMALARIMIZ SIRA SZDE lkesinde askeri darbeler ve son derece otoriter rejimler srf sol kart olduklar iin ABD tarafndan desteklendi. nde gelen Realist uluslararas ilikiler teorisyeni Hans Morgenthau, 1960lar ve 1970lerde sol kart hemen her tr askeri ve otoriter rejiK T A P AMALARIMIZ mi desteklediinden, ABD iin Bask[clar]n Dostu ifadesini kulland. Hans J. Morgenthau, O N Repressions Friend, The New York Times, 10 October 1974; ve JorT K LE V Z Y P E T A ge Dominguez, US-Latin American Relations During the Cold War and Its Aftermath, Victor Bulmer-Thomas and James Dunkerly (eds), The United States and Latin America: The New Agenda (Cambridge, MA: Harvard University Press, 1999), s.33-55. TELEVZYON
NTERNET
TKE L E T A Y P N V Z O
TELEVZYON NTERNET
NTERNET
Kaynak: Jorge Dominguez, US-Latin American Relations During the Cold War and Its Aftermath, in Victor Bulmer-Thomas and James Dunkerly (eds), The UniNTE NET ted States andRLatin America: The New Agenda, Cambridge, MA: Harvard University Press, 1999, 33-55.
Kba
Kbada 1934-1959 arasndaki General Batista iktidar, en ABD yanls dnemdir. Batista ekonomik, sosyal ve askeri sektrleri de kapsayacak ekilde toplumu ilgilendiren hemen her alanda ABDnin mdahalesine kaplar sonuna kadar amtr. ktidar sresince pekok ABDli gelip adaya yerlemi; kulpler, oteller, yat marinalar, golf sahalar gibi tamamen ABDli turistlere ynelik faaliyetler sonucu Kba adeta bir akhava gazinosuna dnmtr. Fidel Castro ve silah arkadalar nclnde patlak veren, 1959 ylnda Batista rejimini devirerek baarya ulaan Kba Devriminde, hi phesiz ABDnin aday bu kadar smrmesine kar tepki de rol oynamtr. Nitekim devrimin ilk yllarnda neredeyse tamam ABDlilerin elinde olan tren yollar, bankalar, elektrik hizmetleri, eker sektr, turizm ve zel dier pekok iletme milliletirilmitir. Esa-
229
sen sosyalist deil milli bir devrim gibi balayan hareket, zamanla ABDnin Castro ynetimine ar derecede muhalif tavrlar sonucu Kbay Sovyet korumas altna girmeye adeta mecbur brakmtr. 1961 ylnda gerekleen Domuzlar Krfezi kartmas ise adadaki ABD kartln daha da artrmtr. Kba Devrimi sonras Floridaya iltica eden Kba diasporas tarafndan gerekletirilen bu baarsz askeri mdahalede CIA, diaspora yelerini eitmi ve silahlandrmtr. Ancak son derece yanl planlanan mdahale baarsz olmutur. ABD hkmeti olayla herhangi bir ilgisi olmadn belirtse de Kballar gznde inandrc olamamtr. Sovyetler Birlii, ABDye yaklak 150 km mesafede bir mttefik edinme frsatn karmad. Kbann rettii ekeri piyasa deerinin ok zerinde satn alarak adada Sovyetler Birliine baml bir ekonomik dzen oluturdu. Daha sonra ise aday askeri amalarla kullanma yoluna gitti. 1962 sonbaharnda ise ABD ve Sovyetler Birlii arasnda Fze Krizi olarak anlan olay patlak verdi. Sovyetler Birliinin Kbaya yerletirmek istedii uzun menzilli fzelere engel olmak isteyen ABD, Kbay denizden ablukaya ald. Yaklak 14 gn sren krizde Souk Savan iki sperg arasnda belki de nkleer sava tetikleyebilecek en scak gnleri yaand. Sonuta Sovyetler adadaki fzelerini, ABD ise Trkiyedeki fzelerini geri ekerek krizin savasz zmlenmesini salad. Kaynak: Kba Fze Krizi ve genel olarak ABD d politikas zerine kapsaml bir belgesel olarak John F Kennedy ve Lyndon B Johnson Bakanlklarnda Savunma Bakanl yapm Robert McNamarann anlarn izleyebilirsiniz: The Fog of War: 11 lessons From the Life of Robert S McNamara, Belgesel, Ynetmen: Errol Morris, 2003.
ili
ABDnin Latin Amerikadaki baz mdahaleleri, bilfiil ABDdeki belgelerden takip edilip ortaya kartlabiliyor. 1973 ylnda ilide General Pinochet tarafndan gerekletirilen askeri darbe, bu durumun rneklerindendir. Pinochet 1998 ylnda Londrada tedavi olurken spanyol bir savcnn talebi zerine insan haklar ihlallerinden yarglanmak amacyla ev hapsine alnd. Ancak daha sonra yaplan diplomatik mdahaleler sayesinde, yallk ve hastalk sebepleriyle yarg nnde hesap vermeden lkesine geri dnd. Bu durum kamuoyu vicdann rahatsz ettiinden, ABD zerinde 70lerdeki gizli belgelerin aklanmas basks olutu. Bill Clinton hkmeti bu talebi olumlu karlayarak ulusal gvenlik arivlerini at. Bakan Nixon ve Milli Gvenlik Danman Henry Kissengerin bu dnemde ald kararlarn olduu belgeler, ilideki askeri darbede ABDnin dorudan mdahalesi olduunu aka gstermektedir. Sosyalist Parti lideri Allendenin seimle iktidara gelmesini Bakan Nixon kabul edilemez olarak nitelendiriyor. Bu konumadan sonra Bakan 48 saat ierisinde bir mdahale plan oluturulmasn talep ediyor. CIA bu planlar hazrlyor ve Kissingera sunuyor. Her ne kadar Kissinger anlarnda bu planlarn kullanlmayp bir kenara atldn sylese de Clinton tarafndan gizlilii kaldrlan belgelerde planlarn uygulamaya konulduu ak olarak grlyor. Sonuta bu belgeler nda ABD hkmeti 1973teki darbede pay olduunu kabul etmi ve Bakan Clinton resmi olarak ili devletinden zr dilemitir. Darbeden sonraki Pinochet rejimine ABD byk lde ekonomik ve askeri destek salamtr. Dnya Bankas araclyla iliye milyonlarca dolar kredi verilmitir. Bunun yansra Pinochet rejiminin ekonomi politikalar hzla ABDnin destekledii neoliberal piyasa ekonomisi prensipleri dorultusunda ekillenmitir. Sosyal gvenlik sistemi de dahil olmak zere pek ok sektr zelletirilmi, lke d yatrmlara tamamen almtr. Bu ekonomik reformlar gerekletiren beyin takm ise ounlukla ABDde eitim alm ekonomistlerden (Chicago Boys) olumutur.
Chicago Boys: General Pinochet dneminde ili ekonomisini neoliberal prensiplere gre yeniden dzenleyen teknokrat ekip. ounluu ABDdeki Chicago niversitesinden doktora derecelerini aldklar iin kendilerine Chicago Boys lakab verilmitir.
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
230 AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
ili darbesindeki CIA katklarn aklayan ABD belgeleri iin baknz: P. Kornbluh, DecK T A P lassifying US Intervention in Chile, NACLA Report on the Americas, Vol 32 (6), s.36-45. Souk SavaE dneminde ABDnin Latin Amerikadaki sol siyasi akmlar bu kadar sert nT SIRA SZDE LEV ZYON lemlerle bastrmas, ulusal karlar asndan gerekli ve meru bir davran olmu mudur? ABD farkl biimde davranmak isteseydi ne yapabilirdi?
DNELM
T SIRAV SZDE ELE ZYON
DNELM NTERNET S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
1970ler Latin Amerikann genel olarak ekonomik ve siyasi istikrarszlklarla mcadele ettii bir dnem oldu. Devlet nderliinde, korumac bir kalknma stratejisi DKKAT olan ithal ikameci yntemin iktisadi krizleri tetiklemesi, blgede zaten krlgan olan dengeleri alt-st etti. 1973 ve 1979 yllarndaki petrol krizleri durumu daha da SIRA SZDE zorlatrd. 1980lere geldiinde ilk havluyu atan lke Meksika oldu. Ekonomik kriz sonrasnda adeta iflas eden lke, uluslararas finans kurulularndan yardm istedi. 1980lerden itibaren gerek Latin Amerikada gerekse dier gelimekte olan lAMALARIMIZ kelerde ithal ikamesi stratejisinin yerini serbest piyasa stratejisi almaya balad. Neoliberal kalknma modeli de denilen bu strateji, Dnya Bankas ve Uluslararas Para Fonu (Internatonal Monetary Fond -IMF) gibi uluslararas finans kurulular ve K T A P ABD tarafndan da desteklenmekteydi. Dnya Bankas ve IMFnin merkezleri ABDnin bakenti Washington DCde olduundan, bu iki kurulu ve onlarn nerdikleri ekonomik program Washington Konsenss olarak anld. TELEVZYON Washington Konsenss (ya da neoliberal ekonomik model), ekonomik krizle karlaan lkelerin hemen hepsine ayn kurtulu reetesini sunmaktayd: Devletin ekonomideki rolnn azaltlmas, N T E N E bte a yaratan kamu iktisadi teebslerinin zelletirilmesi, VerimsizRve T Serbest piyasa ekonomisine gei yaplmas, Salk, eitim gibi sosyal harcamalarn kslmas, bte aklarnn kapatlmas, Ekonomik kalknmada nc roln zel sektre verilmesi, SIRA SZDE Dardan gelecek sermaye ve yatrmlarn nndeki engellerin kaldrlmas, Gmrk vergilerinin azaltlmas veya kaldrlmas, D dayal hracata N E L M bir byme stratejisinin benimsenmesi. ABD, IMF ve Dnya Bankas tarafndan benimsenen serbest piyasac modelin ilk ve en nemliU uygulayclarndan biri Meksika olmutur. Bunun sonucunda S O R Meksika-ABD-Kanada arasnda Kuzey Atlantik Serbest Ticaret Antlamas (NAFTA) imzalanm ve 1994 ylnda yrrle girmitir. NAFTA sonrasnda Meksika gerek DKKAT ekonomik adan, gerekse sosyo-politik acan ABD ile geni kapsaml bir btnleme ierisine girmitir. Bunun sonucunda 1993 ylna kyasla 2010 ylnda MeksiSIRA SZDE kaya yaplan ABD yatrmlar alt kattan fazla artarak 400 milyar dolara ulam, iki lke arasnda ticari mal alverisi ise yaklak be kat artmtr. Ancak ekonomik pasta toplumun tm kesimleri arasnda eit datlmam, zellikle Chiapas eyaleAMALARIMIZ tinde yaayan yerliler NAFTAya byk direni gstermilerdir. NAFTAnn Meksika ve ABD ekonomilerine etkileri zerine zengin verilere dayal bir raK T A P por iin baknz: Christopher Wilson, Working Together: Economic Ties between United States and Mexico (Washington D.C.: Mexico Institute-Woodrow Wilson Center, 2011, www.wilsoncenter.org/mexico). TELEVZYON
TERNET SOUKN SAVA SONRASI ABD-LATN AMERKA LKLERR U S O
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
231
Piyasa ekonomisine gei sreci hemen tm Latin Amerika lkelerinde sancl olmutur. Dalgal kur sistemine gei yerel para birimlerinin deerini drm, lkeleri hiper enflasyon sorunu ile babaa brakmtr. Devlet bte aklarn engellemek adna sosyal harcamalar kestiinden, alt ve orta snflarn durumu daha da glemitir. Genel ekonomik istikrarszlk, daha da bozulan gelir dalm, 1980lerin Latin Amerikada kayp onyl saylmasna neden olmutur. Ancak 1990larla birlikte toparlanmalar balamtr. zellikle Brezilya ve ili, sosyal devlet ilkesinden vazgemeden de piyasa ekonomisine geiin olabileceini gstermitir. Ekonomik baarlarn yan sra siyasi olarak da Latin Amerikada zgrlk rzgarlar esmeye balamtr. Meruiyetlerini kaybeden, ekonomik adan da baarsz olan otoriter rejimler, yerlerini seilmi liderlere brakmlardr. Saygn bir dnce kuruluu olan Freedom House, dnyadaki tm lkeleri siyasi zgrlk ve demokratik nitelikleri bakmndan snflandrmaktadr. Bu snflandrmaya gre Meksikadan ilinin en gneyine kadar, Latin Amerikann neredeyse tamam zgr ve demokratik rejimlerden olumaktadr. Blgesel olarak Latin Amerika, ABDnin hegemonik ve mdahaleci tutumlarndan olduka olumsuz etkilenmitir. Ancak, Souk Sava sonrasndaki tek kutuplu dzende, ABDnin olumsuz etkilerini ksmen bertaraf etmi grnts vermektedir. Bugn ABD gerek blgesel gerekse uluslararas konularda Latin Amerikay istedii ekilde ynlendirememektedir. Irak Savana Meksika ve ilinin Birlemi Milletlerde kar kmas, bu durumun tipik rneklerindendir. Hugo Chavez veya Evo Morales gibi anti-Amerikan sylemi ak olarak benimseyen liderlerin dnda, daha lml liderler de uluslararas sistemdeki ABD hegemonyasndan rahatszlklarn dile getirmekteler. Arjantin Bakan Cristina Kirchner, bu konudaki grlerini Time dergisine u ekilde ifade etmitir: Chavezin ABDyi tehdidi gerek olmaktan ziyade szl. Ama burada esas soru, oktarafllk. Berlin duvarnn yklmas, ABDnin tek-kutuplu bir sperg karakteri kazanmasna yolat ve son yllarda Birlemi Milletler ve uluslararas hukuk kurallar dnda ald tek tarafl kararlar, rnein Irakn igali, dnyada pek ok probleme sebep oldu. (2007) Interview, Time, 29 September ABDnin 11 Eyll 2001 sonras balatt terre kar sava mcadelesi, Latin Amerikann kendi ierisinde toparlanmas iin adeta bir ans olmutur. ABDye dorudan terr tehdidi barndrmayan bir blge olan Latin Amerika, bu dnemde blgesel ibirlii projelerine arlk vermitir. Sadece kendi komular ile snrl kalmayp, in, Hindistan, Orta Dou ve Afrika gibi gelimekte olan dier lke ve blgelerle de ilikilerini glendirmitir. Pekok konuda ABDnin onaylamad pozisyonlar benimsemitir. stisnasz blge lkelerinin tamam, ABDnin ambargosuna ramen Kba ile diplomatik, ekonomik ve sosyal ilikilerini devam ettirmektedir. Rusya ve ran gibi ABD ile srtmeli lkelerle yakn ilikiler kuran Venezuela, Rusya ile askeri ittifaklar kurup ortak tatbikatlar yapmaktadr. Latin Amerikada blgesel g olarak u andaki en nemli aday, Brezilyadr. Pek ok Avrupa ekonomisini geride brakarak dnyann en byk 7. ekonomisi konumuna ykselen Brezilya, artk ABDnin Latin Amerikada varln kabul etmek durumunda kald bir ykselen g statsne gelmitir. Brezilya BM Gvenlik Konseyinde veto hakkna sahip 5 daimi ye yapsnn deimesini talep etmek-
232
tedir. Gvenlik Konseyinin daha demokratik ve kresel temsiliyet kabiliyeti olan bir grnm kazanmasn arzu etmektedir. Bu amala da uluslararas arenada youn bir faaliyet gstermektedir. Karayiplerden Afrikaya pek ok afet yardm ve bar gc giriimlerine katlmakta, Dnya Bankas ve IMFye kredi vermekte, nkleer g gibi eskiden sadece ABD ve Bat Avrupann tekelinde bulunan konularda giriimlerde bulunmaktadr. ABD-Brezilya arasndaki ekime hem ekonomik hem de d politika alanlarnda devam etmektedir. ABDnin ar yaptrm tehditlerine ramen Brezilyann Trkiye ile birlikte randaki nkleer program konusunda arabuluculuk yapmas, bu ekimenin en belirgin rneklerindendir. Bunun yan sra Brezilya, ABDyi kendisi iin stratejik bulduu sektrleri sbvanse etmek, bylelikle Dnya Ticaret rgtnn (World Trade Organization -WTO) serbest piyasa artlarn ihlal etmekle sulamaktadr. Burada dikkat edilmesi gereken husus, ksa zaman ncesine kadar ABDnin ayn mazeretlerle Brezilya gibi gelimekte olan lkeleri WTOna ikayet ediyor olmasyd. Artk roller deimi, Brezilya pamuk, etanol veya soya faslyesi gibi pek ok rn ABDden daha ucuza ve daha randmanl retir hle gelmitir. Son olarak ABDnin 2008 ylndan beri iinden kmaya alt ekonomik resesyon (duraanlk) sorunu mevcuttur. 2008den beri ABD ekonomisi sknt yaarken, Brezilya bata olmak zere pek ok Latin Amerika lkesi resesyonu hafif bir yavalama ile atlatmtr. ABDdeki uak endstrisi (Boeing) byk skntlar yznden ii karp ve klmeye giderken Brezilyal uak irketi EMBRAER, Floridada yeni bir uak fabrikas amtr. Orta byklkte uak (yaklak 100 koltua kadar), helikopter ve zel jet reten EMBRAER, ABD piyasasnda ok yksek rekabet gcne sahiptir.
ekil 8.3 Karlatrmal Olarak Latin Amerika Ekonomilerinin Byklkleri: Kaynak: IMF 2010 verileri (GNI ppp current international $)
2.500.000.000,00 2.000.000.000,00 1.500.000.000,00 1.000.000.000,00 500.000.000,00 0,00

ya ek sik T a rk iy Ar e jan Ko tin lo m b Ve iya ne zu ela to r U il i ez il Ek va Br M ru g ua y
ABD-Meksika likileri
Maquiladora: Meksikada, zellikle ABD snrnda kurulan montaj endstrisine verilen isim. Bu fabrikalarda iiler ar artlar altnda, sosyal gvenceden yoksun ve genellikle para ba cretle altrlyorlar.
Belirttiimiz gibi, NAFTA, her iki lke arasndaki ekonomik ve sosyal ilikiler an daha da younlatrmtr. Yaklak 3200 km uzunluundaki Meksika-ABD snr, bu younluktan en fazla etkilenen blge olmutur. ABDdeki sermaye fazlas, emein youn ve ucuz olduu Meksikaya akn etmi, zellikle snrn hemen gneyinde montaj endstrisine dayal yeni ehirler ortaya kmtr. Maquiladora denilen fabrikalarn youn olduu snr blgelerinde, ABDden gmrksz gelen paralarn Meksikal iilerce montaj yaplp tekrar ihracat yaplyor.
233
NAFTA ile sadece mal ve hizmet ak deil, iki lke arasndaki nfus hareketlilii de artmtr. ABD vatanda olan Meksika kkenlilerin oran, %10un zerindedir (yaklak 30 milyon). Latin Amerika kkenliler, siyahlar geerek ABDde beyazlardan sonra gelen 2. en byk etnik grup konumuna ykselmitir. Buna mukabil her yl yaklak 19 milyon ABDli turist Meksikay ziyaret etmektedir. ABDde artan Meksika/Latin Amerika etkisi, Samuel Huntington gibi baz siyaset bilimcilerin alarm zillerini alp milliyeti klar yapmasna sebep olsa da demografik ve ekonomik trendlere set ekmek mmkn grnmemektedir. Latin kkenli (Hispanik) nfus daha gen, retken ve az cretle almaya raz olduka, kuzeye doru ABDdeki emek piyasasna akmaya devam edecektir. Bu nfus aknn bir ksm da yasad gmenlerce gerekletirilmektedir. Aadaki iki tablo, demografik trendleri ve ileriye dnk projeksiyonlar gstermektedir.
Nfus Saym 1970 1980 1990 2000 Hispanik Nfus 9.6 milyon 14.6 milyon 22.4 milyon 35.3 milyon Toplam ABD Nfusuna Oran % 4.7 % 6.4 % 9.0 % 12.5
Hispanik: ABDde yaayan, Latin Amerika kkenli nfusa verilen isim. Bu terim daha ok kltrel bir tanmlama olup, rk asndan herhangi bir gruba (siyah, beyaz, melez,vs. gibi) karlk gelmemektedir.
Tablo 8.2 ABDdeki Hispanik Nfus 1970-2000
Nfus Projeksiyonu 2010* 2020* 2030* 2040* 2050* * 2008 itibariyle projeksiyon
Hispanik Nfus 47.8 milyon 59.7 milyon 73.0 milyon 87.7 milyon 102.6 milyon
Toplam ABD nfusuna Oran % 15.5 % 17.8 % 20.1 % 22.3 % 24.4
Tablo 8.3 ABDdeki Hispanik Nfus Projeksiyonu (2010-2050) Kaynak: U.S. Census Bureau, 1970, 1980, 1990, and 2000 Decennial Censuses; Population Projections, July 1, 2010 to July 1, 2050.
ABD-Meksika snr ile ilgili belki de en sorunlu konu, uyuturucu ticaretidir. zellikle Kolombiyadan gelen uyuturucu maddeler Meksika zerinden ABD piyasasna datlmaktadr. 300 milyonluk nfusu ile ABD, uyuturucu iin ok byk bir pazar oluturmaktadr. Talep devam ettii mddete, uyuturucu tacirleri akla gelebilecek her trl ynteme ve iddete bavurarak bu talepten kr etmeye almaktadr. Eskiden deniz ve hava yoluyla gerekleen bu trafik son yllarda Meksikann ABD ile olan snrna yld iin Meksikada ok ciddi asayi sorunlar yaratmaktadr. ABDnin ruhsat gerektirmeyen, ar serbest silah sat kanunlar ise uyuturucu etelerinin otomatik ve ar silahlara ulamasn kolaylatrmaktadr. Meksikada yerel polis tekilatlar ya yolsuzlua bulamakta, ya da gz kara uyuturucu eteleri tarafndan katledilmektedir. 2008 ve 2011 yllarnda Meksikann iki ileri Bakan aibeli helikopter kazalar sonucu hayatlarn kaybetmitir. ABD ve Meksikann ortaklaa gelitirdii uyuturucuya kar sava stratejisi, henz orduyu da bu dipsiz mcadeleye dahil etmek dnda somut bir ilerleme gstermemitir.
234
KRONOLOJ ABDnin Latin Amerikaya Mdahaleleri 1846 Meksika-ABD Sava, Meksika topraklarnn yaklak yars ABD kontrolne geti. 1850ler Nikaraguaya birden fazla askeri mdahale 1856 Panamaya ilk askeri mdahale. Ama ABD kontrolndeki Atlantik-Pasifik demiryolunun korunmas 1898 ABD-spanya sava, Porto Riko ve Kba ABDnin kontrolne geti. 1903 Panamann Kolombiyadan bamszlk mcadelesine destek, Panama Kanal Anlamasnn imzalanmas 1904 Dominik Cumhuriyetine asker mdahale, borlarn denmedii gerekesi ile 1905 Hondurasa asker mdahale, ticari ve snr ihtilaf gerekesi ile 1906 Kbann igali 1910 ABD yanls iktidara destek amacyla Nikaraguann igali 1914 Meksika Devrimi (1910) srasndaki siyasi istikrarszlktan istifadeyle Veracruz limannn igali 1915 Haitinin igali 1916-24 Dominik Cumhuriyetinin igali 1926-33 Nikaraguann igali ve ynetilmesi 1954 Guatemalann seimle gelen Bakannn (J A Guzman), CIA destekli darbe ile devrilmesi 1961 Domuzlar Krfezi kartmas. ABD destekli Kba diasporasnn Castro rejimini devirmek iin adaya askeri mdahalesi. Baarszlkla sonulanyor. 1961 CIA, Ekvatorda darbeye destek veriyor. 1963 CIA, Dominik Cumhuriyetinde darbeye destek veriyor 1964 CIA, Brezilyada darbeye destek veriyor. Brezilyada 1964-1985 aras ABD yanls askeri rejimle ynetiliyor. 1973 CIA, ilideki darbeye destek veriyor. Demokratik seimle gelen Salvador Allende devriliyor. General Pinochet iktidar (1973-88) 1980ler Guatemalada diktatrln desteklenmesi, Nikaraguada iktidarn devrilmesi iin mdahale 1983 Grenadann igali 1984 Nikaragua limanna mayn denmesi; ABD maynlama ile ilgili Uluslararas Adalet Divannda grlen davay kaybetmesine ramen karar dikkate almad. 1989 Panamann igali 1994 Haitide demokratik olarak seilen Bakan Aristide iktidarn tahsis iin ABD nderliinde askeri mdahale
ABDNN AFRKA POLTKASI Tarihsel Arkaplan

ABDnin Afrika ile ilikileri ve Afrikaya ynelik d politikalar dendiinde ncelikle akla gelen, Sahra-Alt Afrikasdr (Sub-Saharan Africa). Arap ve Mslman arlkl kimlikleri nedeniyle Msr bata olmak zere dier Kuzey Afrika lkeleri, ABD d politika yapclar tarafndan genellikle Orta Dou blgesine dahil edilerek incelenir. Bu nedenle bu blmde ABDnin Sahra-Altnda bulunan lkeler ile olan ilikileri ele alnacaktr.
235
Tarihsel olarak baktmzda, ABDnin Sahra-Alt Afrika ile ilk ilikilerinin, bugnk Liberya ile baladn syleyebiliriz. Pamuk ve ttn plantasyonlarnda almak zere ABDye getirilen klelerin anavatanlar olan Afrikada zgrce yaamalar amacyla, zgrln kazanan eski kleler bugnk Liberya blgesine gelmilerdir. Liberya ismi, ngilizce zgrlk anlamna gelen liberty kelimesinden tretilmitir. 1847 ylnda burada bamsz Liberyay kuran eski kleler, kendilerine bu konuda destek veren ABD Bakan James Monroe ansna bakentlerine Monrovia ismini vermilerdir. ABDdeki klelik kart sivil toplum rgtlerinin yaklak 10,000 kadar eski klenin Afrikaya dnp Liberyaya yerlemesine yardmc olduu bilinmektedir. 19. yzyln sonlarndan itibaren Bat Avrupa lkelerinin Afrikada giritikleri koloniletirme macerasndan ABD uzak durmutur. Bu dnemde Afrika ktas ngiltere, Fransa, talya, hatta Portekiz gibi Avrupal devletler arasnda pay edilirken, ABDnin gndeminde ok kk bir yer igal etmekteydi. ABDnin siyasi ve ekonomik hakimiyetini geniletebilecei ok geni araziler Kuzey ve Gney Amerikada zaten mevcuttu. Ancak, II. Dnya Savandan sonra ortaya kan Souk Sava atmosferi, ABDnin ilgisini bir kez daha Sahra-Alt Afrikasna ekmeyi baard. Souk Savan ilk yllar, Afrika ktasndaki bamszlama (de-kolonizasyon) dnemi ile st ste geldi. Sovyetler Birlii ile girdii g dengesi yarnda saha kaybetmek istemeyen ABD, bamszln ilan eden Afrikann yeni devletlerindeki sol hareketlere kar ok sert davrand.
Souk Sava Dnemi: Baskc Rejimlere Destek

Belikadan bamszln kazandktan sonra kurulan Demokratik Kongo Cumhuriyetinin ilk seilmi bakan Partice Lumumba oldu. Ancak Lumumbann panAfrikanist (Afrika yanls) sylemi ve Sovyetler Birlii ile yaknlamas, lkede ekonomik karlar olan ABD ve Belikay olduka rahatsz etti. Sonuta Bakan Lumumba Belikallarn organize ettii, ABDnin de CIA aracl ile destekledii bir suikast sonucu 1961de ldrld. 2002 ylnda Belika bu suikaste destek verdii iin resmi olarak zr diledi. Lumumbann devrilmesinde ve ldrlmesinde barol oynayan Mobutu, ABDnin Afrikada gvendii mttefiklerden biri oldu. lkesinde her ne kadar bask ve zulm hkm srse de, Souk Sava dneminde ABD iin nemli olan Mobutunn anti-komnist olmasyd. Bu nedenle Mobutuyu siyaseten destekledi. 1970lerde Mobutu otantik Afrikal kklere dn ad altnda lkesinin adn Zaire yapt. ABDnin Kongo/Zairede izledii ile benzer bir mantk, Gney Afrikadaki apartheid rejiminde de etkili oldu. ABD, Gney Afrikada hkm sren rk rejimi Sovyetler kart olduu iin destekledi. Angola ve Mozambikte yaanan ve onyldan fazla sren i savalarda ABD ve Sovyetler rakip gerilla gruplarn desteklediler. Souk Sava iki sper g arasnda scak atmaya dnmese de, Afrika lkelerinde yaanan sivil savalarda ok kan dkld. Bu lkeler hala stesinden gelemedikleri kayplar verdiler, derin ykmlar ve i blnmeler yaadlar.
Dekolonizasyon: Bir toplumun bir baka devletin siyasi, ekonomik ve sosyal kontrolne girmesine kolonileme denir. ngilterenin uzun yllar Hindistan, Fransann Cezayiri ynetmesi; spanyann bugnk Meksika, ili, Peru, vs gibi Latin Amerika lkelerini yzyllarca ynetmesi, kolonilemeye rnektir. Ancak zamanla koloniler bamszlklarn ilan ederek kendi balarna birer devlet statsn kazanrlar. Bu srece dekolonizasyon denir. Afrikada dekolonizasyon, zellikle II. Dnya Sava sonras (1945lerde) balayp 1970lere kadar devam etmitir. Zimbabwe 1980 ylnda ngiltereden bamszln kazanarak dekolonizasyon srecini en ge tamamlayan Afrika lkelerinden biri olmutur. Apartheid: Gney Afrikada Avrupal beyaz aznln yerli siyah ounluk zerinde egemenlik kurduu ve siyahlarn ayrmcla urad ynetim biimi. 1940lardan itibaren Gney Amerikann resmi ynetim biimidir. Apartheid sistemi siyahlarn eit vatandalk haklar kazanmas ile 1994 ylnda son bulmutur. Nobel bar dl sahibi Nelson Mandela, apartheid kart mcadelenin en nemli ismidir.
Souk Sava Sonras

Souk Sava sona erdikten sonra, Sahra-Alt Afrika adeta ABDnin gznde stratejik nemini tamamen kaybetti. Ancak 1990lardan itibaren ktada bir soykrm problemi bagsterdi. Koloniyal dnemden kalma suni snrlar ve Avrupal yneti-
236
cilerin tarafl ynetme biimleri, halklar arasndaki gvenin yokolmasna sebep olmutu. Modern silah ve tehizatlarla birleince, i atmalar pek ok yerde kanl kymlara dnt. ABDnin ve dier Avrupa lkelerinin ne yazk ki 1990larda ba gsteren bu yeni problemin i yzn anlayacak kadar Afrika hakknda bilgisi yoktu. Ancak, Souk Sava sonras dnyann yegane sper gc olarak ABD, Afrikada yaanan insanlk dramlarna mdahale etme gerei duydu. Baz uzmanlar bu mdahalenin sebebini aklarken CNN etkisi tabirini kullanmlardr. letiim ve medyadaki gelimeler dorultusunda Afrikada yaanan alk, ktlk, sivil sava gibi felaketler, ABDdeki vatandalarn televizyon karsnda bizzat gzlemledikleri dramlar haline gelmiti. Bunun sonucunda hmaniter amal mdahalelere scak bakan geni bir kamuoyu olutu. Ancak, ABDnin blge ile ilgili birikimi az, stratejik alardan da fazla bir kar olmadnda, yaplan mdahaleler genellikle baarszlkla sonuland. Bunlardan belki de en nemli ve trajik olan, 1991de balayan ve hala devam eden Somali sivil savana yaplan mdahaledir. Sivil sava kuraklkla birleince, Somalideki sivil halk kitleler halinde lmeye balad. Buna karn Birlemi Milletler nclnde dnya devletleri Somaliye yiyecek yardmna baladlar. Ancak lke tamamen birbiriyle kyasya atan milis glerin kontrolnde olduundan, yiyecek yardmlar bu gruplarca ele geiriliyor ve ihtiya sahiplerine ulamyordu. Birlemi Milletlerin yiyecek yardmlarn koruyup ihtiya sahiplerine ulatrma amacyla ABD, 1992 ylnda kk bir askeri birlik gndererek buraya mdahalede bulundu. Ancak bu kerhen yaplm bir jest olduundan, sivil halkn sorununa zm getiremedi. Bunun da tesinde, ABD ordusuna air bir Black Hawk helikopteri pusuya drlp vuruldu. Sivil savaa taraf olan milis gler, ele geirdikleri l ABDli askerlerin cesetlerini jiplerinin arkasna balayp srklediler, kprlerden astlar. Bu grntler ABD ordusu, d politika elitleri ve en ok da sradan vatanda iin byk ok oldu. lk bata ktlk ve l Afrikal ocuk grntleri ile mdahaleye yol aan CNN etkisi, bu kez tam tersi ileyerek ABD kamuoyunun Afrikadan tamamen soumasna ve ktadan el ekmesine yol at. Somali skandalndan ksa sre sonra bir baka insanlk dram Ruandada patlak verdi. 1994 ylnda yaklak 1 milyon insan etnik atmaya kurban giderken, ABD ve uluslararas kamuoyu bu duruma mdahale etmemek iin her trl bahaneyi buldu. Zaten genel olarak Afrika hakknda alan bilgisinin zayf olmas, yaplan iyi niyetli mdahalelerin bile daha ok zarar verdiini ok sonra ortaya kard. Birlemi Milletler emrindeki bar gleri silahlarn soykrm yapan gruplara kaptrrken, ABD mazlum taraf yerine el altndan aslnda zalimleri desteklemi olduunun sonradan farkna vard. Kaynak: Ruanda soykrm ile ilgili belgesel nitelikli bir film olarak Sometimes in April (2005) izlenebilir. Ynetmen: Raoul Peck. Son dnemde Afrika ktasnda ABDden bo kalan alann in tarafndan hzla doldurulduu ifade ediliyor. in devletinin tam desteini arkasna alan inli firmalar, Afrikada hzla yatrmlar yapmaya, fabrikalar kurmaya, madenler iletmeye devam ediyorlar. inin hzla byyen ekonomisi iin Afrika ok zengin doal kaynaklar sunuyor. Bunun yan sra in, Afrikaya ynelik silah ticaretinde de her hangi bir ahlaki kayg duymuyor. Zaten uzun yllar sivil savalarla boumu, youn i ekime yaayan Afrika lkelerine silah satmada herhangi bir saknca grmyor. inin Afrika alm ABDde baz evrelerce kayg ile izleniyor ama bunu dengeleyebilecek somut olarak atlm admlar henz yok. ABDnin Africom giriimi,
237
yeterli personel ve kaynaa sahip olmamaktan ikayeti. Bunun yan sra, ABDnin Afrika kkenli Bakan Barack Obama, Afrikada sadece stratejik deil, daha idealist hedefleri olduunun altn iziyor. Bu balamda mdahaleci bir izgiden yana deil, demokratik rejimlere destek veren ortaklklardan yana olduklar izlenimi veriliyor. Nitekim Bakan Obama, seildikten sonra Afrikaya ilk gezisinin duran Gana olarak belirledi. Bu, esas itibariyle blge iin nemli bir mesajd. Sahra-Alt Afrikasnn en byk lkesi olan Nijerya, etnik ve dini atma sorunlarna kalc bir zm getiremediinden, srekli olumsuz bir imajla anlmaktayd. Mslman, Hristiyan ve yerli dinlere sahip vatandalar, Nijeryada onlarca yldr bar ierisinde yaamay baaramamt. Bunun yan sra Nijerya, sahip olduu petrol bata olmak zere dier doal kaynaklar verimli kullanamamaktayd. Bu kaynaklardan elde edilen gelirler sadece bir avu siyasi elitin kontrolnde ziyan olmaktayd. lkeyi saran yolsuzluk emberi iinde halkn genel refah ve mutluluuna arttrmak iin en ufak aba gsterilmiyordu. Oysa Gana, gerek baarl ekonomik performans, gerekse adil ve demokratik seimleri ile daha kk olmasna ramen daha ideal bir rnekti. Gana ziyaretinde yapt konumada Bakan Obama nispeten samimi bir dil kullanarak ABD ile Afrika arasndaki eski balara deindi, demokratik ve refah ierisinde bir Afrikann destekisi olacaklarn vurgulad. Ancak, ABDnin son yllarda ierisinde bulunduu ekonomik zorluklar ve ar basan stratejik kayglar, bu tarz bir idealist alm gerekletirmesini olduka zorlatryor. ABD Bakan Barack Obamann 11 Temmuz 2009 tarihinde Gana Parlamentosunda yapt konumadan baz blmler: Uzun bir seyahatin sonunda sizlerle konuuyorum. Rusyada iki byk g arasnda bir zirveyle baladm. Dnyann nde gelen ekonomilerinin bir toplants iin talyaya seyahat ettim. Ve ok basit bir sebeple buraya, Ganaya geldim: 21. Yzyl sadece Romada, Moskovada veya Washingtonda olup bitenlerce deil, Akrada olanlar tarafndan da ekillenecek. Bu durum, halklar arasndaki snrlarn birbirimizle olan balantlar altnda ezilip kaybolduu bir zamana ait en basit dorulardan biri. Sizin refahnz, Amerikann refahn gelitirebilir. Sizin salk ve gvenliiniz, dnyann salk ve gvenliine katk sunabilir. Ve sizin demokrasinizin gc, heryerdeki halklarn insan haklarn gelitirmeye yardm edebilir. O yzden ben ben Afrika lkelerini ve halklarn dnyann dier ucu gibi grmyorum; Afrikay, birbirine bal dnyamzn elzem bir paras olarak gryorum... tm ocuklarmz iin arzu ettiimiz bir gelecek iin Amerika ile ortak... Bu ortaklk, karlkl sorumluluk ve karlkl sayg zerine oturmaldr. Ve ben bugn sizinle bunu konumak isterim. Afrikann gelecei Afrikallara braklmaldr, prensibi ile balayalm. Bunu sylerken, kimi zaman dnyann bu kesimine dadanm trajik gemiin de tamamen farkndaym. Sonuta bende de Afrika kan var ve ailemin... ailemin kendi hikayesi byk Afrikann hem trajedilerini, hem de zaferlerini ieriyor. ........... Afrikallar gelecekleri iin mcadele veriyorlar. Burada, Ganada da sizin ileriyi gstermede yardmc olduunuzu gryoruz. Ganallar, Kongodan Liberyaya, Lbnana kadar bar muhafaza glerine yaptklar katklarla ve uyuturucu ticaretini engelleme abalaryla gurur duymaldrlar... Afrika Birlii ve ECOWAS gibi organizasyonlarn atma zm, bar muhafaza ve ihtiyac olanla-
238
Martin Luther King Jr. ve Sivil Haklar Hareketi: Martin Luther King, ABDde siyahlara ynelik rk ve ayrmc uygulamalar iddet d yntemlerle deitirmeye alan bir rahip ve aktivist. 1950lerden itibaren siyahlarn hak arama mcadelesini rgtleyen karizmatik bir liderdi. Otobslerde eylem ve Washigtona yzbinlerce insann yapt yry gibi byk tarihi protestolarn mimar oldu. Siyahlara eit vatandalk haklar talep eden (Civil Right Movement) mcadelesi baarya ulat ve ABDnin nde gelen siyasi liderlerinden biri oldu. Her yl ubat ay ABDde Martin Luther Kingi ve sivil haklar mcadelesini anma ay olarak kutlanr. King 1964 ynda Nobel Bar dl kazand, 1968 ylnda bir suikaste kurban giderek hayatn kaybetti.
r destekleme konularndaki admlarn memnuniyetle karlyoruz. Gerekli olduunda ulus-ar (transnational) gleri dahil edebilecek, gl bir blgesel gvenlik yaps visyonunu destekliyoruz. Amerikann bu vizyonu gelitirmek iin sizinle ortak olarak alma sorumluluu vardr; sadece szde deil, Afrikann kapasitesini glendirecek destekle de. Darfurda soykrm ya da Somalide terristler olduunda, bunlar sadece Afrikann sorunlar deildir --- bunlar kresel gvenlik sorunlardr ve kresel bir tepkiyi gerektirirler. Ve bu yzden biz, diplomasi, teknik yardm ve lojistik destek yoluyla ortakla hazrz ve sava sulularna hesap sorma abalarnn da arkasndayz. Ve izninizle ak olaym: Afrika Askeri Karargahmz (Africom) ktada kendisine yer edinmeye deil, bu ortak sorunlara kar gelme ve Amerika, Afrika ve dnya gvenliini gelitirmeye odaklanmtr. Moskovada insanlarn evrensel haklarna sayg gsterilen ve bu haklarn ihlaline kar klan bir uluslarars sistemin gereklilii hakknda konutum. Bunun da atmalar barl yollarla zenlere destek, zmeyenlere yaptrm getirerek onlar durdurma ve bundan zarar grenlere yardmc olma konularn iermesi gerekiyor. Ama sonuta atma sebeplerini azaltp bar ve refahn snrlarn geniletecek olanlar, Botswana ve Gana gibi enerjik demokrasiler olacaktr. Daha nce de sylediim gibi, Afrikann gelecei Afrikallarn elindedir. -----------Biliyorsunuz, 52 yl nce dnyann gz yine Ganann zerindeydi. Martin Luther King isimli bir gen rahip buraya, Akraya geldi ve ngiliz bayrann gnderden inip Gana bayrann ekilmesini seyretti. Bu benim lkemdeki mehur Washington yrynden ve sivil haklar mcadelesinden daha nceydi. Dr. Kinge yeni bir milletin douu ile ilgili ne hissettiini sordular. Ve o yle dedi: Benim adaletin en sonunda yerini bulacana dair inancm yeniledi. imdi o zafer bir kez daha kazanlmak zorunda ve sizin tarafnzdan kazanlmak zorunda.... Tam burada Ganadan, zellikle tm Afrikadaki genlere sesleniyorum. Gana gibi yerlerde genler nfusun yarsndan fazlasn oluturuyor. Ve unu bilmeniz gerek: Siz ne yaparsanz dnyanz yle olur. Liderlerine hesap sorabilme ve halka hizmet edecek kurumlar kurma gc sizin elinizde. Kendi cemaatleriniz iinde hizmet verebilirsiniz, enerjinizi ve eitimizini birletirip yeni bir variyet yaratabilir, dnya ile yeni balantlar kurabilirsiniz. Hastalklar dize getirebilir, atmalara son verebilir ve tabandan yukar deiim yapabilirsiniz. Siz bunu yapabilirsiniz. Evet, yapabilirsiniz... nk tam u anda tarih hareket halinde. Fakat tm bunlar ancak hepiniz geleceiniz adna sorumluluk alrsanz olur. Ve bu kolay olmayacaktr. Zaman ve aba isteyecektir. Aclar ve engeller olacaktr. Ama size u sz verebilirim: Amerika her admda sizin yannzda olacaktr... bir ortak ve bir dost olarak... Kaynak: http://www.america.gov/st/texttrans-english/2009/July/20090711110050 abretnuh0.1079783.html
239
zet
A M A
Latin Amerikann Tarihsel Arkaplann zetlemek Latin Amerika ve ABD arasndaki nemli siyasi, sosyo-ekonomik ve kltrel farklar, kolonileme srecinden kaynaklanmaktadr. Latin Amerika spanyol ve Portekizliler tarafndan kolonize edilmiken ABD daha ok ngiltere ve Kuzey Avrupa lkelerinin kontrolnde kurulmutur. Latin Amerika daha erken koloniletii iin ber yarmadasndan buraya gelen emperyal kurumlar, Orta a kurumlar oldu. Ekonomik olarak kapal ve korumac, siyasi olarak merkeziyeti ve hiyerarik, sosyal ve kltrel adan toleranssz, kapal ve dogmatik anlay Latin Amerikada hakim oldu. Bunun sonucunda da Latin Amerika kalknma ve demokratikleme konularnda nisbeten geride kald. ABD ise daha ge kolonilemenin avantajlarn yaad. Aydnlanma, pozitivism ve rasyonel toplumsal rgtlenmeler nda geliti. ngilterenin liberal siyasi ve ekonomik yaplarnn ABDnn gelimesinde byk katks oldu. ABD bir yandan Amerika ktasn siyasi olarak hakimiyetine alrken te yandan serbest ticaret vastasyla giderek zenginleen bir hegemonik g haline geldi. Amerikan stisnacln (American Exceptionalism) ve Emperyal Zihniyeti aklamak Latin Amerika lkeleri bamszlklarn ABDden daha sonra kazandlar. Baz durumlarda ABD bamszlk mcadelesini destekledi ancak sonrasnda bu lkeleri fazlasyla etkisi altna ald. (zellikle Kba ve Panama) ABD Bakanlar d politika tercihlerini doktrinler olarak yansttlar. 1823 Monroe doktrininden itibaren hemen her ABD Bakan Latin Amerika ile yakndan ilgilendi. Baz dnemlerde mdahalenin dozu artsa da her zaman durum byle olmad. zellikle I. ve II. Dnya Savalar arasndaki dnemde ABD ve Latin Amerika ilikileri son derece lml geti.
A M A
Souk Sava Dneminde ABD-Latin Amerika likilerini tanmlamak Souk Sava dnemi ABD-Latin Amerika ilikilerinde en karanlk dnemlerden biri oldu. Sovyetlerle olan rekabet nedeniyle ABD Latin Amerikadaki her trl sol hareketi tehdit unsuru olarak grd. zellikle CIA desteiyle blgede pek ok askeri darbe yapld. Demokratik seimlerle iktidara gelenler devrilip yerine uzun sren baskc askeri rejimler getirildi. Bu dnem insan haklar ihlalleri asndan Latin Amerika iin karanlk bir sayfadr. Souk Sava Sonras ABD-Latin Amerika likilerini tanmlamak Souk Savan sona ermesiyle ilikilerde belli bir rahatlama oldu. Latin Amerikadaki siyasi rejimlere ABDnin mdahale arzusu azald. Gvenlik ve tehdit algs zayflaynca, iktisadi konular ne kt. Meksika bata olmak zere pek ok Latin Amerika lkesiyle serbest ticaret anlamasna gidildi. Bata Brezilya olmak zere pek ok Latin Amerika ekonomisi, zellikle 1990lardan sonra byk atlmlar yaparak dnya ekonomisinde etkin olmaya baladlar. Ancak son yllarda artan ilikilerin dourduu yeni sorunlar ortaya kt. ABDdeki Latin Amerika asll gmenlerin uyumu, yasa d gmenler ve uyuturucu trafii yeni sorunlardan bazlardr. ABDli gvenlik gleri desteiyle uyuturucu tacirlerine kar zellikle Kolombiya ve Meksikada girilen mcadele, u anda gndemde nemli yer tutmaktadr.
A M A
A M A
240
AM A
ABDnin Afrika Politikasn deerlendirmek ABDnin Afrika ile ilikileri ve Afrikaya ynelik d politikalar dendiinde ncelikle akla gelen, Sahra-Alt Afrikasdr (Sub-Saharan Africa). ABDnin Sahra-Alt Afrika ile ilk ilikilerinin, bugnk Liberya ile baladn syleyebiliriz. Ancak ABD, 19. yzyln sonlarndan itibaren Bat Avrupa lkelerinin Afrikada giritikleri koloniletirme macerasndan uzak durmutur. II. Dnya Savandan sonra ortaya kan Souk Sava atmosferi, ABDnin ilgisini bir kez daha Sahra-Alt Afrikasna ekmitir. Sovyetler Birlii ile girdii g dengesi yarnda saha kaybetmek istemeyen ABD, bamszln ilan eden Afrikann yeni devletlerindeki sol hareketlere kar ok sert davranmtr. rnein, Demokratik Kongo Cumhuriyetinde 1961de CIAnn operasyonu ile Patrice Lumumbann devrilmesinde rol oynamtr. Ayrca, ABD, Gney Afrikada hkm sren rk rejimi Sovyetler kart olduu iin desteklemitir. Souk Sava sona erdikten sonra, SahraAlt Afrika adeta ABDnin gznde stratejik nemini tamamen kaybetti. Ancak 1990lardan itibaren ktada bir soykrm problemi ba gsterince, ABD, Afrikada yaanan insanlk dramlarna mdahale etmeye balad. ABDnin blge ile ilgili birikimi az, stratejik alardan da fazla bir kar olmadndan, yaplan mdahaleler genellikle baarszlkla sonulanmtr. Son yllarda Afrika ktasnda ABDden bo kalan alann in tarafndan hzla doldurulduu ifade ediliyor. inli firmalar, Afrikada hzla yatrmlar yapmaya, fabrikalar kurmaya, madenler iletmeye devam ediyorlar. inin Afrika alm ABDde baz evrelerce kayg ile izleniyor ama bunu dengeleyebilecek somut olarak atlm admlar henz yok. Bakan Obama, seildikten sonra Afrikaya ilk gezisinin duran Gana olarak belirledi. Bu, esas itibariyle blge iin nemli bir mesajd. Obama Gana ziyaretinde yapt konumada nispeten samimi bir dil kullanarak ABD ile Afrika arasndaki eski balara deindi, demokratik ve refah ierisinde bir Afrikann destekisi olacaklarn vurgulad. Ancak, ABDnin son yllarda ierisinde bulunduu ekonomik zorluklar ve ar basan stratejik kayglar, bu tarz bir idealist alm gerekletirmesini olduka zorlatryor.
241
Kendimizi Snayalm
1. Aadaki lkelerden hangisi Amerika ktasnda bulunmasna ramen bir Latin Amerika lkesi deildir? a. Arjantin b. Beliz c. Brezilya d. Kanada e. ili 2. Latin Amerika lkelerinin tarihesi ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Latin Amerika lkeleri spanyol ve Portekizler tarafndan kolonize edilmitir. b. Latin Amerikann kolonilemesinde Aydnlanma fikirleri ve Protestan kilisesi ok etkili olmutur. c. Latin Amerikada yerli nfus sayca fazla ve yerleik olduundan, yok edilmeyip asimile edilmeye allmtr. d. spanyollar Latin Amerikada merkeziyeti bir siyasi rejim ve kapal bir ekonomik rejim kurmulardr. e. Bamszlktan sonra Latin Amerikadaki spanyol kolonileri siyasi birlik kuramam, farkl lkelere blnmlerdir. 3. Aadaki lkelerden hangisinde Souk Sava dneminde ABD destekli bir askeri darbe meydana gelmemitir? a. ili b. Arjantin c. Brezilya d. Guatemala e. Meksika 4. Aadaki uluslararas kurululardan hangileri, Washington Konsenss ile zdelemitir? a. Birlemi Milletler ve UNCEF b. Uluslararas Atom Enerjisi Kurumu c. Uluslararas Adalet Divan ve Avrupa nsan Haklar Mahkemesi d. Dnya Bankas ve IMF e. AB ve OECD 5. ilide 1973 ylnda gerekleen darbe iin ili hkmetinden resmi olarak zr dileyen ABD Bakan aadakilerden hangisidir? a. Bill Clinton b. George W. Bush c. Franklin Roosevelt d. Theodore Roosevelt e. James Monroe 6. 1959daki Kba devriminden sonra aadaki gelimelerden hangisi olmamtr? a. Kbadan Floridaya kaan devrim kartlar, CIA desteiyle adaya askeri kartma yapmlardr. b. Sovyetler Birlii mttefiki olan Kbaya nkleer fze balklar yerletirmeye almtr. c. Sovyetler Birlii ve ABD arasnda patlak veren Fze Krizinde, Sovyetler ABDnin Trkiyedeki fzelerini bombalamtr. d. Devrimden sonra iktidara gelen Kastro rejimi adada ABDnin ekonomik hakimiyetine son vermitir. e. Kbada milli ekonomi modeli benimsenerek yabanclarn ilettii sektrlere el konmutur. 7. Avrupal gleri blgeden dlayan ve ABDnin Latin Amerikadaki hakimiyetini ilan eden ilk doktrin aadakilerden hangisidir? a. Demokratik genileme doktrini (Bill Clinton) b. Terre Kar Sava Doktrini (George W. Bush) c. Monroe Doktrini (James Monroe) d. yi Komuluk Politikalar Doktrini (Franklin Roosevelt) e. Byk Sopa Diplomasisi Doktrini (Theodore Roosevelt) 8. Gnmzde Latin Amerikadaki en byk ekonomi aadakilerden hangisidir? a. Meksika b. Arjantin c. ili d. Venezuela e. Brezilya 9. ABDde etnik olarak Hispanik (Latin Amerika) asll nfus, 2010 ylnda ABD nfusunun yaklak yzde kan oluturmaktadr? a. %5 b. %10 c. %12 d. %15 e. %25 10. Gnmzde ABD ile en gergin (sorunlu) ilikiler yaan Latin Amerika lkeleri aadaki seeneklerin hangisinde doru olarak verilmitir? a. Venezuela ve Kba b. ili ve Arjantin c. Brezilya ve Meksika d. Guatemala ve Peru e. Uruguay ve Paraguay
242
Okuma Paras
1 Ocak 1994 gn NAFTA yrrle girer girmez, Meksikann Chiapas eyaletinde yaptklar eylemlerle dnya gndeminde yer alan Zapatista Ulusal Kurtulu Ordusunin (EZLN) kamuoyuna yapt ilk arnn metni: Meksika Halkna: Meksikal Kardelerimiz, Bizler 500 yllk mcadelenin rnyz. nce klelie kar, sonra Bamszlk Savanda isyanclarn nderliinde spanyaya kar, sonra Anayasamz yrrle koymak ve Fransz imparatorunu topraklarmzdan atmak iin ve sonra Porfirio Diaz diktas Reform kanunlarn adil biimde uygulamadnda, halk ayakland ve bizim gibi fakir insanlar olan Villa ve Zapata gibi liderler ortaya kt. Biz, en temel eitimden mahrum brakldk ki, dierleri bizi piyon olarak kullansnlar ve lkemizin zenginliini talan etsinler. Bizim bir eyimizin olmamas, hibir eyimizin olmamas onlarn umurlarnda deil; kafamzn zerinde bir at bile yok, toprak yok, i yok, salk gvencesi yok, ekmek yok ve eitim yok. Siyasi temsilcilerimizi zgrce ve demokratike seme de yok, yabanclardan bamszlk da; ne kendimiz iin ne de ocuklarmz iin adalet ve bar yok. Ama bugn Artk Yeter diyoruz! .. Anayasamzda yer alan tm yasal olanaklar kullandktan sonra, yukarda sylediklerimizin devam etmesini engellemek iin son umudumuz olarak 39. Maddeyi hayata geirmek zere yine Anayasamza gidiyoruz, ki o madde yle der: Ulusal egemenlik hatt zatnda aslen halkndr. Tm siyasi g halktan kaynaklanr ve amac halka yardm etmektir. Halkn her zaman kendi hkmet biimini deitirme veya modifiye etme hakk vardr ve bu hak vazgeilmez ve devredilmezdir. ... Meksika halkndan: katlmnz istiyoruz; i, a, ev, toprak, salk, eitim, bamszlk, zgrlk, demokrasi, adalet ve bar iin mcadele eden bu plan destek karar almanz istiyoruz. lkemizde zgr ve demokratik bir hkmet kurulup halkmzn temel talepleri karlanncaya kadar mcadele etmeyi durdurmayacamz ilan ederiz. Bugn YETER Diyoruz!

1. b 2. b 3. e Yantnz yanl ise ekil 8.1 ve Tarihsel Arkaplan konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Tarihsel Arkaplan konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Souk Sava Dneminde ABD-Latin Amerika likileri konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Souk Sava Sonras ABDLatin Amerika likileri konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ili konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kba konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ABDnin Latin Amerika Politikasn ekillendiren Doktrinler konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ekil 8.3 ve Souk Sava Sonras ABD-Latin Amerika likileri konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Tablo 8.3 ve ABD-Meksika likileri konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kba ve Souk Sava Sonras ABD-Latin Amerika likileri konusunu gzden geiriniz.
4. d
5. a 6. c 7. c
8. e
9. d 10. a
243

Sra Sizde 1 ABDnin Latin Amerikaya ynelik d politikas, ekonomik durumu ile dorudan balantldr. ABD ekonomik olarak gl olduu ve d piyasalar domine etme ihtiyac hissettiinde, Big Stick Diplomacy gibi mdahaleci ve sert d politika doktrinleri benimsemektedir. Ancak ekonomik adan nisbeten zayf olduu dnemlerde daha mtevazi d politikalar izlemektedir. rnein 1929 Byk Buhran sonrasnda ABD Good Neighbor Policy doktrinini benimsemitir. Bu dnemde Meksika geni apl kamulatrmalar yapm, zellikle de petrol irketlerine el koyarak ABDli irketlerin ekonomik karlarna alenen aykr politikalar izlemi olsa da, ABD herhangi bir mdahalede bulunmamtr. ABDnin snrlar ierisinde ekonomik glklerle mcadele ettii dnemlerde, Latin Amerika blgesinde de daha az agresif ve daha az mdahaleci tavrlar sergilediini sylemek mmkndr. Sra Sizde 2 ABD Souk Sava dneminde Sovyet etkisini engellemek adna, Latin Amerikada demokratik yollarla iktidara gelmi pek ok sol hkmete kar darbe yaplmasn tevik etmitir. Darbeler ve takip eden askeri rejimlerin baskc uygulamalar, insan haklar ihlalleri, blgede ciddi bir ABD kartl domasna yol amtr. Bu durum, demokrasi ve ekonomik liberalizmin bayran tadn iddia eden ABDnin kredibilitesini de sarsmtr. Askeri rejimlerce ikenceye urayan, srgne gnderilen pek ok lider ise lkeleri demokratik rejimlere geri dn yaptktan sonra yine seimle iktidara gelmilerdir. Brezilyann son bakan (Dilma Rousseff, Luiz Inacio Lula da Silva ve Fernando Henrique Cardoso) ile ili eski Bakan Michelle Bachelet, askeri dikta zamanlarnda hrpalanm liderlerdir. Sonuta Souk Sava dneminde ABDnin ar ideolojik gzlklerle Latin Amerikaya baktn ve kendi ideolojisinden en ufak sapmay tehdit olarak algladn syleyebiliriz. Bu yzden de ar tepkiler gstererek darbelerin tevikcisi olmu, uzun vadede Blgedeki saygnln ve etkisini azaltmtr.
Allison, Graham T. (1971). Essence of Decision: Explaining the Cuban Missile Crisis, Boston: Little Brown. Dominguez, Jorge. (1999). US-Latin American Relations During the Cold War and Its Aftermath, in Victor Bulmer-Thomas and James Dunkerly (eds), The United States and Latin America: The New Agenda, Cambridge, MA: Harvard University Press, 33-55. Dominguez, Jorge and Rafael Fernandez de Castro. der. (2010). Contemporary US-Latin American Relations, NY and London: Routledge. Fuentes, Carlos. (1999). The Buried Mirror: Reflections on Spain and the New World, New York: First Mariner Books. Fukuyama, Francis. (2011). Falling Behind: Explaining the Development Gap Between Latin America and the United States, Oxford: Oxford University Press. Huntington, Samuel. (2004). Who Are We: Challenges to American National Identity, Simon & Schuster. Kingstone, Peter. (2006). Readings in Latin American Politics: Challenges to Democratization, Boston, NY: Houghton Mifflin Company. Kirchner, Cristina. (2007) Interview, Time, 29 September. P. Kornbluh. (1999). Declassifying US Intervention in Chile, NACLA Report on the Americas, Vol 32 (6), 36-45. Krauze, Enrique. (1997). Mexico: Biography of Power, NY: Harper Collins. Kryzanek, Michael. (1996). US-Latin American Relations. 3rd Ed. CT and London: Praeger. Meyer, Michael and William Breezely. Eds. (2000). The Oxford History of Mexico, NY: Oxford University Press. Monroe, James (1823), Bakann Kongreye 7. Yllk Hitab, (7th Annual Address to the Kongress), 12 Aralk 1823 (www.ourdocuments.gov).
244
Morgenthau, Hans. (1974), Repressions Friend, The New York Times, 10 October 1974. Skidmore, Thomas and Peter Smith. (2001). Modern Latin America, 5th Ed. NY: Oxford University Press Tocqueville, Alexis de. (1999). Amerikada Demokrasi, stanbul: Yetkin Yaynevi. U.S. Census Bureau, 1970, 1980, 1990, and 2000 Decennial Censuses; Population Projections, July 1, 2010 to July 1, 2050. Veliz, Caludio. (1980). The Centralist Tradition of Latin America, NJ: Princeton University Press. Wiarda, Howard J. (2003). The Soul of Latin America: The Cultural and Political Tradition, New Haven: Yale University Press. Wilson, Christopher. (2011). Working Together: Economic Ties between United States and Mexico. Mexico Institute, Woodrow Wilson Center. Wiltse, Evren elik. (2008). Declining US Influence and the Rise of Latin Americas Regional Power, Milletleraras Mnasebetler Trk Yll, No: 39, 99-119.
Szlk
245
Szlk A
ABD Angajman (Engagement) Politikas: ABDnin dnyann birok blgesi ve lkesiyle ekonomik, ticari, siyasi, askeri ve kltrel balantlar kurarak uluslararas sistemi ekillendirmeye almasdr. ABD G Dengesi Politikas: ABDnin dnyadaki g dengelerini dikkate alarak, bazen g dengesi oluturarak bazen g dengelerini etkileyerek bazen de g dengelerini deitirerek uygulad d politika stratejisidir. ABD G Kaynaklar: ABDnin, d politikasnda etkili olmak amacyla sahip olduu soyut ve somut yeteneklerinden oluan varlklarnn tamamdr. ABD Sava: 1861-1864 yllar arasnda Gneyliler ile Kuzeyliler arasnda, kleliin kaldrlmas zerine kan anlamazlk sonucu kan savatr. Sava Bakan Abraham Lincolnn liderlik ettii Kuzeyliler kazanm ve ABDnin btnl salanmtr. Acil Mdahale Gc: NATOnun oluturduu 20 bin asker kapasiteli krizlere acil mdahale etmekle grevli askeri birlik. Ak Denizlerde Serbestlik: Uluslararas sularn tm lkelerin ticaret gemilerine hibir keyfi snrlama konmakszn serbest olmas. Ak Kap Politikas: 19. Yzyln banda konan bu ilkeye gre in hibir byk gcn smrgesi olmayacak ve indeki ticari haklardan btn lkeler eit bir ekilde yararlanacakt. Afrikal-Amerikal: ABD vatanda olan ancak etnik kken olarak Afrikal olanlara verilen popler ad. Akdeniz Diyalou: NATOnun Akdeniz blgesinin gvenliine katk erevesinde blgede yer alan NATO d lkelerle 1994 senesinde balatt kurumsal iliki. Alan-D Misyonlar: NATOnun yelerini herhangi bir silahl d saldrya kar korumak dndaki grevleridir. Alan-dlk, hem askeri operasyonun karakteri hem de faaliyette bulunulan alanla ilgili olabilir. Alan-d operasyonlar genelde sava dndaki misyonlar, rnein insani krizlere mdahaleyi ifade ederler. Corafi olarak alan-dlk ise, NATOnun geleneksel olarak odak noktasn oluturan Kuzey Atlantik blgesi dndaki faaliyetlerini kapsamaktadr. Almanyann Avrupallamas: Almanyann ortak Avrupa deerlerini kabul edip kendisini her eyden nce bir Avrupal olarak tanmlamasn ve bu sayede komusu olan lkelerin gznde tehdit olmaktan kmasn ifade eden bir kavramdr. Ambargo: Bir maln serbest srmn engellemek iin konulan yasak. Amerikan Emperyalizmi: ABDnin, 19. yzyln sonunda ve 20. yzylda Latin Amerika, Asya ve Pasifik blgeleri bata olmak zere dnyann birok blgesinde izledii emperyalizm srecidir. Amerikan stisnacl (Amerikan Exceptionalizm): ABDnin gemite ve gnmzdeki dier uluslardan ve lkelerden farkl ve ayrcalkl olduu, nk akn bir amaca sahip olduu tezidir. Amerikan tikad (American Creed): ABDnin bireysellik, zgrlk, eitlik, demokrasi ve piyasa ekonomisi gibi deerlerinin, ABDnin ulusal kimliini ve itikadn oluturduunu vurgulayan kavramdr. Amsterdam Antlamas: AB yesi lkelerin 1997 senesinde imzaladklar hkmetler aras antlama. Anayasal Denge Modeli: ABD d politika yapmnda Yasama ve Yrtmenin birlikte ve birbirini dengeleyerek etkili olduunu kabul eden ABD d politika yapm modelidir. Bu model, Bakanlk Modeli ile Kongre Modeli arasnda bir yerde durmaktadr. Ankara Mutabakat: Trkiye ile AB arasnda ABnin NATOnun askeri imkan ve kabiliyetlerine eriimi konusunda yaanan sorunu zmek adna Aralk 2001de ngiltere ve Trkiye arasnda varlan mutabakat. Apartheid: Gney Afrikada Avrupal beyaz aznln yerli siyah ounluk zerinde egemenlik kurduu ve siyahlarn ayrmcla urad ynetim biimidir. Apartheid sistemi siyahlarn eit vatandalk haklar kazanmas ile 1994 ylnda son bulmutur. Nobel bar dl sahibi Nelson Mandela, Apartheid kart mcadelenin en nemli ismidir. Avrupa Birlii Siyasi ve Gvenlik Komitesi: Avrupa Birliinin siyasi ve gvenlik konularnda karar alma srecinde yer alan ve ye lkelerin AB nezdindeki byk elilerinin yer ald kurum. Avrupa Birlii: Alt Bat Avrupal devletin (Bat Almanya, Fransa, talya, Belika, Hollanda ve Lksemburg) 1957 ylnda Avrupa Ekonomik Topluluu adyla kurduklar rgt, 1992de Maastricht Anlamasyla Avrupa Birlii (AB) adn almtr. Amac yeleri arasnda birok alanda ileri dzeyde entegrasyon kurmaktr. Avrupa Gvenlik ve Savunma Kimlii: 1994 senesinde NATO erevesinde kurulan ve amac ABnin NATOnun askeri imkan ve kabiliyetlerine eriimini dzenlemek olan inisiyatif.
246
Amerikan D Politikas Bakanlk Sistemi: ABDde olduu gibi, devlet bakannn halk tarafndan dorudan seilmesi nedeniyle, bakann ok gl olduu, ama Kongre tarafndan dengelendii sistemdir. Bat Avrupa Birlii: 1948 senesinde be Bat Avrupa lkesinin aralarnda kurduklar savunma ve gvenlik rgt. Bat Cemiyeti: Kuzey Amerika ve Avrupa ktasnda yer alan lkelerin aralarnda ortak karlar ve deerler temelinde var olduuna inanlan informal birliktelik. Berlin Plus: 2002 senesinin Aralk aynda AB ile NATO arasnda imzalanan ve amac ABnin NATOnun imkan ve kabiliyetlerine eriimini dzenlemek olan mutabakat. Bolivarizm: Simon Bolivarn Gney Amerika birlii dncesini izleyen siyasi gr. Gnmzde zellikle Venezuela lideri Hugo Chavez tarafndan desteklenmektedir. Bretton Woods Sistemi: kinci Dnya Savann sonunda ABDnin Bretton Woods ehrinde kabul edilen ekonomik sistemin addr. Buna gre serbest piyasa ekonomisinin temel deer ve prensiplerinin dnyann her yanna yaylmas iin Uluslararas Para Fonu ve Dnya Bankas gibi rgtler kurulmutur. Bush Doktrini: Bakan George W. Bushun (2001-2009), 11 Eyll 2001 tarihindeki saldrlar yapt iddia edilen El Kaide terr rgtne kar mcadele etmek iin ortaya koyduu politikalardr. Bush, bu erevede nleyici Sava olarak bilinen bir doktrin de gelitirmitir. hangi bir blokla ittifak kurmaya yanamayan ve herhangi bir bloka kar olmadklarn da ifade eden devletlerin izledii politika. Souk Sava dneminde ama, Balantsz lkelerin bamszln, egemenliini, toprak btnln ve gvenliini garanti etmek ve her tr smrgecilik, emperyalizm, rklk ve saldrganlkla mcadele etmekti.
Avrupa Gvenlik ve Savunma Politikas: 1999 senesinde AB ats altnda ABnin kendisine ait askeri, gvenlik ve savunma imkanlar oluturmak adna balatlan inisiyatif. Avrupa Muharebe Gruplar: ABnin kendisine ait askeri imkan ve kabiliyetleri edinmek adna oluturulan bin be yz asker kapasiteli ve ok uluslu askeri birlikler. Avrupa Savunma Ajans: AB yesi lkeler arasnda ortak savunma politikalar ve ihtiyalarnn belirlenmesi amacyla 2004 senesinde kurulan rgt. Avrupa Savunma Topluluu: 1952 senesinde oluturulan ama 1954 senesinde Fransz meclisinin veto etmesiyle hayatiyet kazanamayan bir projedir. Gereklemesi durumunda, bat Avrupadaki alt devlet ulusst bir savunma topluluu kuracaklar ve ortak orduya sahip olacaklard. Avrupann Franszlamas: Fransann Avrupa ktasn kendi deer ve karlar dorultusunda dntrmeye almasn ifade eden bir kavramdr. Fransann AByi, kendi gcn hem Avrupa hem de kresel lekte daha grnr hale getirmek iin arasal bir mantktan kullanmas anlamna gelmektedir.
B
Balantsz Politika: 2011 yl itibariyle saylar 120 olan her-
C
Carter Doktrini: ABD Bakan Carterin (1977-1981), ran slam devrimi ve Sovyetler Birliinin Afganistan igali sonrasnda Basra Krfezini hayati kar olarak tanmlad ve bu karn gerektiinde askeri yollarla koruyacan ileri srd stratejik yaklamdr. Chicago Boys: General Pinochet dneminde bir dizi ekonomik reformla ili ekonomisini neoliberal prensiplere gre yeniden dzenleyen teknokratik ekip. Bu ekibin ou ABDdeki Chicago niversitesinde eitim grdkleri iin kendilerine Chicago Boys lakab verilmitir. Conquistador: spanyolca fethetmek kknden gelen ve zellikle 1492den itibaren Latin Amerikada fetheden, fatih alnamnda asker ve savalar iin kullanlan kelime. Cumhuriyeti Parti: Amerika Birleik Devletlerindeki iki nemli siyasi partiden biri. zellii ekonomi ve siyasette serbest piyasa ekonomisi ve liberal demokrasi, tolumsal dzeyde de muhafazakar deerleri savunmas. evreleme Politikas: ABDnin, Souk Savata Sovyetler Birliinin yaylmasn nlemek amacyla Sovyetlerin etrafnda oluturduu ittifaklar sistemidir.
Balfour Deklarasyonu: 2 Kasm 1917de ngiliz Dileri Bakan Balfour tarafndan ngiliz Yahudi toplumunun liderlerinden Rothschilde gnderilen mektup. Mektupta ngiliz hkmetinin Filistinde bir Yahudi yurdu oluturulmasna olumlu bakt ve bunu kolaylatrmak iin elinden geleni yapaca belirtiliyordu. Bar in Ortaklk: NATOnun 1994 senesinde balatt ve NATO ile NATO yesi olmayan orta ve dou Avrupa lkeleriyle arasndaki ibirliini gelitirmeyi amalayan inisiyatif. Bask Grubu: Hkmet ile organik bir ba olmamasna ramen hkmet kararlar zerinde meru bask yollar ile etkiye sahip olmaya alan her trl rgtl grup. Bakanlk Modeli: ABD d politika yapmnda hakim ve etkin erkin Bakan ve Yrtme organlar olduunu kabul eden ABD d politika yapm modelidir.
Szlk kar Grubu: Resm nitelikli olmayan bir karn korunmas veya elde edilmesi iin bir araya gelen kii veya kurumlarn siyasi karar almak srecini etkileme amacyla oluturduklar ortak giriim.
247
Doktrin: nemli kiilerin belli bir konuda ortaya koyduu etkileyici ve r ac gce sahip fikirlerdir. ABD siyaseti asndan anlam, bakanlarn ABD i ve d politikasnda uygulamak iin ortaya koyduu uzun dnemli, stratejik, kapsaml ve etkili programlardr. Drdnc Kuvvet: Siyasetteki etkinlii nedeniyle, yasama, yrtme ve yarg olarak bilinen ynetim erkine ilave olarak medyaya atfedilen sfat. Buna gre medya veya basn, dier erk kadar siyasi arenada sz sahibidir. Dnce Kuruluu: Devlet veya hkmetten bamsz olarak alan ve bilgi ve strateji reten kurulular. Sz konusu kurulular Amerikan d politikas ve dnya politikas ile ilgili kapsaml raporlar hazrlamakta ve analizler sunmaktadr.
D
De Facto: Uygulamada, gerekte, fiil olarak, fiilen, pratikte olan ey; hukuk hale getirilmemi, ama uygulamada mevcut olan ey. Dekolonizasyon: Amerika, Asya ve Afrikadaki lkelerin, ngiltere, Fransa, spanya ve Portekiz gibi smrgeci lkelerden bamszlklarn ilan ederek kendi balarna birer devlet statsn kazanmalardr. Dekolonizasyon zellikle II. Dnya Sava sonras (1945lerde) balayp 1970lere kadar devam etmitir. Zimbabwe, 1980 ylnda ngiltereden bamszln kazanarak dekolonizasyon srecini en ge tamamlayan Afrika lkesidir. Demokrat Parti: Amerika Birleik Devletlerinde yer alan iki nemli siyasi partiden birisi. zellii siyasette ve ekonomide serbest piyasa ekonomisiyle birlikte devletin dzenleyici roln, toplumsal dizeyde de liberal ve evrensel deerleri savunmas. Demokratik Bar Teorisi: Demokratik lkelerin birbiriyle savamadklar savamayacaklar iddiasdr. Demokrasilerin yaygnlamas dnya apnda barn gelimesini salayacaktr. Demokratik devletler bunu salamak iin bar ve demokrasiyi tehdit eden anti-demokratik lkelere kar mcadele etmelidir. Ancak bu mcadelenin nasl yaplaca ve zellikle sava ynteminin kullanlp kullanlmayaca tartmaldr. Denetim ve Denge: Yasama, Yrtme ve Yargnn birbirini dengelemesini, denetlemesini ve bylece erkten herhangi birinin ar bir ekilde glenerek tm sistemi kontrol altna almasn engellemeyi amalayan bir mekanizmadr. Detant: 1970li yllarda ABD ile Rusya arasndaki ilikilerin yumuamas, normallemesi. D Politika Stratejileri: Devletlerin d politikalarnda takip ettikleri uzun dnemli, planl ve kapsaml yol ve yntemlerin toplamdr. Diaspora: lkesinden eitli sebeplerden dolay ayrlmak zorunda kalm, ancak anavatan ile balantsn koparmayan, zellikle siyasi ve iktisadi konularda mdahil olan toplumsal gruplar. Dogmatizm: Bilginin mutlak olduunu, zellikle de dini bilgilerin sorgulanamaz olduunu savunan yaklam. Bilimsel bilginin temeli olan pheye, sorgulamaya ve ampirik verilere nem vermez.
E
Elit: Toplumda deerli olan ve sayca aznlk olan kimseleri iinde barndran, kklne ramen etkinlii yksek olan toplumsal grup. En ok Gzetilen Ulus Kayd: Bir devletin baka bir devlete tand her trl ticari imtiyazdan nc lkelerin de dorudan faydalanabilmesi ilkesi. Encomienda: spanyollarn Latin Amerikay koloniletirirken uyguladklar toprak sistemi. Bu sistemde arazilerin mlkiyet krala ait kalrken, iletme ve kullanm hakk baarl askerlere ve brokratlara verilmekteydi. Osmanl mparatorluundaki tmar sistemi ile byk benzerlik gsterir. Enerji Gvenlii: Bir lkenin ihtiya duyduu enerjinin kendisine ulamasn garanti altna almas. Engizisyon: Ortaada, Katolik Kilisesinin kurduu mahkeme sistemi. Hristiyanl ok kat bir ekilde yorumlamlar ve bundan her trl sapmay sert biimde cezalandrmlardr. Erime Kasesi/ana: Amerika Birleik Devletlerinde yaayan farkl etnik, dini ve dilsel gruplarn ortak Amerikallk kimlii altnda kolayca kaynaabilmelerini ifade eden bir terimdir. Eski Avrupa: NATOnun Bat Avrupal lkeleri iin kullanlan bir tabir. lk kez eski ABD Savunma Bakan Donald Rumsfeld kullanmtr. Esnek Mukabele Stratejisi: NATOnun 1960l yllarn sonunda kabul ettii stratejik kavramdr. Sovyetlerden kaynaklanabilecek tehditlere tehdidin karakteriyle doru orantl bir karlk verilmesi anlamna gelmektedir. Evanjelizm: sa-Mesih inancnn ve ncilin, yani Hristiyanln, Hristiyan olmayanlara ve zellikle tm dnyaya yaylmas gerektiine inanan ve bu amala faaliyetler yapan bir Protestanlk mezhebidir.
248
F
Federalizm: Siyasi otoritenin tek bir merkezde toplanmad, merkezi ve yerel ynetimler arasnda paylald idare biimi. Fonksiyonalizm: Uluslar arasnda ekonomik, ticari, mali, salk, ulam, iletiim, spor, kltr ve dier tm fonksiyonel alanlardaki uluslararas kurumlarn, kurallarn ve politikalarn kurulmas, dnyada bar ve refah artracaktr. Fze Savunma Kalkan Projesi: ABD Bakan George W. Bushun nerdii, amac ABD ve dier NATO yesi lkelerin topraklarn ran gibi lkelerin sahip olduu varsaylan kitle imha silahlar tayabilen fzelere kar korumak olan bir savunma projesidir. Amerikan topraklarn vurabilecek fzeler frlatldklar andan itibaren izlenecek ve atlacak kar fzelerle vurulacaktr.
I-
Irak Operasyonu: 2003 senesinin Mart aynda ABD nderliindeki uluslararas toplumun Irak lideri Saddam Hseyini devirmek adna dzenledikleri askeri operasyon. dealizm: Uluslararas ilikilerde devletlerin hukuk, diplomasi ve diyalog ile sorunlar zebileceini ve bylece barn kurulabileceini savunan uluslararas ilikiler ekoldr. deoloji: Siyasal ya da toplumsal bir reti; topluma veya siyasete yn verme iddias ile sistematik olarak oluturulmu fikirler btndr. kinci Dnya Sava: 1939-1945 yllar arasnda dnyann eitli corafyalarnda e zamanl olarak sren ve bir ok lkeyi kar karya getiren dnya sava. naclk (Konstrktivizm): Uluslararas likilerin ve d politikann sosyal ina sreci olduunu ve bu srete sosyal deerler, kimlikler ve liderlik dncelerin belirleyici olduunu iddia eden uluslararas ilikiler teorisi. ntifada: Filistinlilerin igalci ve baskc srail ynetimine kar gerekletirdikleri ayaklanma, direni ve isyan. 19871993 arasnda gerekletirileni daha ok ta atmayla snrl barl nitelikte bir eylem iken 2000-2003 arasnda olan iddet kullanmay da iermitir. ran-Kontra Skandal: Bakan Ronald Reagan dneminde (1981-19890), 1987 ylnda meydana gelen skandal. Skandalda baz Amerikal politikac ve yneticilerin rana silah satnda rol oynadklar ve elde edilen gelirin Nikaraguada rejim aleyhtar Kontralara aktarld ortaya kmt. ri Sopa Diplomasisi (Big stick diplomacy): Bakan Theodore Rooseveltin yumuak konu ama byk sopa ta, ok yol alrsn szleriyle zetledii, askeri g arlkl d politika doktrini. stanbul nisiyatifi: NATOnun Haziran 2004de stanbulda dzenlemi olduu liderler zirvesinde kabul edilen ve amac NATO ile Krfez blgesinde yer alan lkeler arasndaki gvenlik ibirliini gelitirmek olan inisiyatif. thal ikamesi: thal edilerek temin edilen rnlerin, devlet mdahalesi ve destei ile yerli sanayi tarafndan retilmesini amalayan ekonomi politikalar. yi Komuluk Siyaseti (Good Neighborhood Policy): lk defa 1929 Byk Ekonomik Buhran srasnda Bakan Hoover tarafndan kullanlan, ama daha ok sonrasnda gelen Bakan Franklin Roosevelt ile zdeleen doktrindir. ABD bu siyaset ile Latin Amerikadaki komularna kar agresif ve mdahaleci olmayacann garantisini vermitir. kurulan Filistinli Snn Mslman grup. El-Fetih rgtnn temel rakibi haline gelmitir. Milletvekillii genel seimlerini kazanm olmasna ramen Filistini ynetmesine izin verilmemitir. u anda Gaza blgesini ynetimi altnda tutmaktadr. bask arac olarak kullanarak d politikada etkili olma taktiidir.
G
Gunboat Diplomasi: ABDnin zellikle deniz kuvvetlerini
Gler Ayrl Sistemi: Temel erkler olan yasam, yrtme ve yargnn bir hkmet sisteminde birbirinde ayr olmas ve bu erklerin birbirlerinin yetki alanna mdahale etmemesidir. Gvenlik Cemiyeti: Savan ve g kullanmnn devletleraras ilikilerde bir ara olmaktan kt bir devletleraras iliki tarzn ifade etmektedir. Bu cemiyet iersinde olan devletler sorunlarn uzlama ve mzakere ile zerler. Karlkl bamllk ilikisi ve ortak deerler sayesinde bu cemiyetin yeleri birbirlerini dost olarak grrler. Cemiyetin formal bir yapya sahip olmas gerekmez.
H
Hamas: 1987de Filistini srail igalinden kurtarma hedefiyle
Hegemonya: Bir lkenin dier lkeler ya da lkeler grubu zerinde tesis ettii siyasi, ekonomik ve ideolojik hakimiyettir. Helsinki Zirvesi: Avrupa Birlii yelerinin Aralk 1999da gerekletirdikleri liderler zirvesi. Hizbullah: Lbnanda ii Mslmanlarn kurduu, finansal ve siyas desteini ran ve Suriyeden alan din grup ve siyasal parti.
Szlk
249
K
Kaak Kle Kanunu: 1850 ylnda kan ve ABDde kaan klelerin sahiplerine teslimini ngren kanun. Kale Avrupas: Baz Avrupa Birlii yesi lkelerin ABnin siyasi, ekonomik, politik, askeri ve corafi vizyonunu Avrupa ktasyla snrlandrmak istediklerini ifade etmek iin kullanlan bir tabir. ABnin daha geni bir ufka sahip olmasn isteyenlerin ilk grupta yer alan AB yesi lkeri eletirmek adna kullandklar bir tabirdir. Kamuoyu: Halk ilgilendiren bir konuda yine halkn genel kanaat ve grn ifade eden kavramdr. Kapsayc Gvenlik: Gvenliin ok boyutlu bir ekilde tanmlanmasn ifade eder. Gvenlik sorunlarnn askeri ve sivil ynleri vardr. Gvenlik problemleriyle hem askeri hem de sivil aralar kullanarak mcadele edilmelidir. Uluslararas insani operasyonlarn baarl olabilmesi, kapsayc gvenlik anlaynn benimsenmesine yakndan baldr. Kendi Kaderini Kendi Belirleme (Self Determination): Uluslararas hukuka ait bir kavramdr. Buna gre, her bir ulus-devlet kendi geleceini kendi belirleyebilmeli ve devletler birbirlerinin i ilerine karmamaldrlar. Birinci Dnya Savann sona ermesiyle o zamanki ABD Bakan Woodrow Wilsonn nemle vurgulad bir prensiptir. Bu ilke daha ok Birlemi Milletler dneminde Asya ve Afrikadaki smrgelerin bamszln kazanmalar iin uygulanmtr. Kysal Dengeleme Stratejisi: ABD d politikasnda var olan bir dnce ekoldr. Buna gre, ABD kresel hegemonyasn devam ettirmek iin dnyann eitleri yerlerinde ciddi sayda asker bulundurmamal, bunu yerine kilit nemdeki corafyalarda kendisiyle ibirlii yapacak kilit mttefiklerle yakn ilikiler gelitirmelidir. Her hangi bir blgede her hangi bir devlet blgesel hegemonya peinde koarsa, ABD oralara asker gndermek yerine o blgelerdeki mttefiklerini desteklemelidir. Bu yeterli olmazsa g kullanlmas dnlmelidir. Komnizm: retim aralarnn devletin tekelinde olmasn ngren, kapal ekonomi anlayn savunan bir ideoloji. Souk Sava srasnda Dou Bloku lkelerinde geerli olan siyasi ve ekonomik ideoloji. Kongre Modeli: ABD d politika yapmnda Kongrenin etkin ve belirleyici olduunu kabul eden ABD d politika yapm modelidir. Konsenss: nsanlarn ortak gr, fikri ve yargs; belli bir konu zerinde gr birlii olmas.
Kore Sava: 1950li yllarn banda Kore yarmadasnda Kuzey ve Gney Kore arasnda yaanan savatr. Komnist Kuzeyin, Gneyi kontrol altna almak istemesinden kaynaklanan sava kresel aktrlerin de dahil olduu Souk Savan ilk nemli g mcadelesidir. Trkiye bu savata Batl aktrlerin yannda yer alarak Koreye 4500 civarnda asker gndermitir. Kosova Sava: 1999 senesinde ABD nderliindeki NATO gleri ile Kosovay igal altnda tutan Srbistan arasnda yaanan ve amac Srbistann Kosovadan askerlerini ekmesini salamak olan ksa sreli hava harekat. Kln Zirvesi: AB yesi lkelerin Haziran 1999da Kln ehrinde topladklar liderler zirvesi. Kreole: ber yarmadas kkenli olup, beyaz anne-babadanancak Latin Amerikada doanlara verilen isim (creole, creollo). spanyol krall ber yarmadasnda domayan asillerin/beyazlarn sadakatinden emin olmadklar iin, kreoleler devet ynetiminde en st dzeye gelemiyordu. Kutsal Misyon (Manifest Destiny): Amerikallarn kendilerini sekin, kutsal (Tanrnn bahettii) ve zgn bir toplum olarak grmesi, deerlerinin dier halklar ve lkeler iin de faydal ve gerekli olacan dnerek yayma inanc ve hedefidir. Bu gre gre, 13 koloniden kurulmu olan ABDnin burada snrl kalmayp Amerika ktasnda yaylmas, onun kutsal bir grevidir. ABD bulunduu ktada doal yaylma hakkna sahiptir. Tanrnn bahettii bu hakk, onun elinden almak Tanrya isyan etmek demektir. Kuzey Atlantik Konseyi: NATOnun en st dzey karar alma organ. ye lkelerin devlet ve hkmet bakanlarndan oluur. Kba Diasporas: Fidel Castro nderliindeki devrim sonrasnda ABD yanls pekok zengin Kbal adadan kap ABDye snmtr. Genellikle Florida ve evresine yerleen bu grup, nfus younluklar ve sahip olduklar maddi imkanlar sayesinde ABDde olduka nemli bir siyasi lobi haline gelmitir. Diasporann en nemli zellii, ar derecede Castro kart olmasdr. Kba Fze Krizi: Sovyetler Birliinin Kbaya yerletirmek istedii uzun menzilli fzelere engel olmak isteyen ABDnin Kbay denizden ablukaya almas sonucu iki lke arasnda ortaya kan nkleer krizdir. Yaklak 14 gn sren krizde iki sperg arasnda belki de nkleer sava tetikleyebilecek scak gnler yaand. Sonuta Sovyetler adadaki fzelerini, ABD ise Trkiyedeki fzelerini geri ekerek krizin savasz zmlenmesini salad.
250
Amerikan D Politikas Medya: Her trl bilgiyi birey ve topluma aktaran ve temel varlk nedeni bilgilendirme ve haber verme olan kurum ve bireyler topluluudur. Mekik Diplomasisi: Bir sorunun zm iin devletler arasnda gerekletirilen, seri biiminde yaplan diplomatik temaslar. Merkantilizm: 16-18.yzyllarda Avrupada geerli olan ekonomi politikas. Bu yzyllarda altn ve gm gibi deerli madenlerin lkeye giriinin artrlmas ve lkeden knn azaltmas anlamna gelen Merkantilizmin 20. yzyldaki karl ekonomik korumaclktr. Devletin ve siyasi nceliklerin ekonomiye yn verdii korumac ekonomik modeldir. Mestizo: Latin Amerikaya gelen spanyol ve Portekizlilerle yerli nfusun karmndan oluan melez rk. Misyoner: Bir dini, zellikle Hristiyanl yaymakla grevli olan kii. Monroe Doktrini: ABD Bakan James Monroe (1817-1825) tarafndan 1823 tarihinde aklanan, Amerika Amerikallarndr eklinde zetlenebilecek sloganyla Bat Yarmkredeki Avrupa etkisine son vermeyi amalayan, ABDnin Avrupa ilerine karmaktan uzak kalmasn savunan ve Yalnzclk olarak bilinen ABD d politika yaklam. Mterek Gvenlik rgt: Gvenliin blnmezlii ve tehditlerin nceden tanmlanamayaca varsaymyla kurulan Birlemi Milletler gibi uluslararas rgtlerdir. Bu tarz rgtlerin yeleri herhangi bir d dmana kar nceden bir araya gelmi deillerdir. Ancak, rgt ierisinden ya da darsndan bir tehdit tanmlandnda, rgtn btn yeleri tehdidin bertaraf edilmesi iin glerini birletirirler. Mterek Gvenlik Sistemi: Bir devletin baka bir devlete saldrarak uluslararas bar ve gvenlii bozmas durumlarnda, dier tm uluslararas aktrlerin saldrgan lkeye kar uluslararas rgt erevesinde mtereken/ibirlii iinde hareket ederek ve gerekli ekonomik, ticari, diplomatik ve benzeri bar yntemleri kullanarak uluslararas sistemde gvenliin ve barn korumasdr. Mterek Savunma rgt: yelerini ortak d dmanlara kar korumak olan savunma rgtdr. Bu rgtlerin yeleri dmanlarn nceden tanmlamakta ve onlardan ne zaman ve ne ekillerde tehdit gelebileceini bilmektedir. Bu anlaya gre, gvenlik blnebilir. montaj endstrisine verilen ad. Ar alma artlar altnda genellikle kadnlarn alt fabrikalar. Meksikada zellikle ABD snrnda kurulan montaj endstrisine verilen isim. Bu fabrikalarda iiler ar artlar altnda, sosyal gvenceden yoksun ve genellikle para ba cretle altrlyorlar.
L
Liberal Uluslararas (Ekonomik) Dzen: ABDnin kinci Dnya Savandan sonra IMF, Dnya Bankas gibi rgtler etrafnda Bretton Woods ilkelerine gre dnyada kurmaya alt ve bir lde de kurduu liberal deerlere dayal ekonomik dzendir. Liberalizm: Bireysel zgrlk, snrl devlet, insan haklar, demokratikleme, kapitalizm, oulculuk gibi deerlerin ulusal ve uluslararas alanda yaygnlamasnn savunan ekoldr. Amerikan Liberalizmi ise, bu liberal deerlerin ABDye zgn bir ekilde gelimesi ve ABDnin nclnde dnyaya yaygnlatrlmasdr. Lobicilik: Amerikan hkmeti ve Kongre tarafndan alnan kararlar etkileme amac ile yrtlen profesyonel faaliyetlerdir. ABDde lobicilik faaliyetlerini yrtmek isteyen kurumlar bu faaliyetleri tescil etmek ve hizmetleri karlnda aldklar creti bildirmek zorundadrlar Lyndon B. Johnson: ABDnin 36. Bakan (1963-1969). Bakanl dneminde ABD Vietnamdaki i savaa mdahil olmu, bu karar sonraki yllarda oka eletirilmitir.
M
Maquiladora: Meksikann zellikle ABD snrna kurulan
Marshall Plan: kinci Dnya Sava sonrasnda ABD Dileri Bakan George C. Marshalln, ABDnin Bat Avrupa lkelerinin ekonomik kalknmasna destek vermek amacyla 1947 ylnda ortaya koyduu ekonomik programn addr. Martin Luther King Jr.: 1950lerden itibaren ABDde siyahlara ynelik rk ve ayrmc uygulamalar iddet d yntemlerle deitirmeye alan ve siyahlarn hak arama mcadelesini rgtleyen karizmatik bir rahip. Her yl ubat ay ABDde Martin Luther Kingi ve sivil haklar mcadelesini anma ay olarak kutlanr. King 1964 ylnda Nobel Bar dl kazand, 1968 ylnda bir suikasta kurban giderek hayatn kaybetti. Medeniyetler atmas: Samuel P. Huntingtonun, Souk Sava sonrasnda uluslararas politikann ideolojiler tarafndan deil medeniyetler balamnda ekilleneceini ve dnyadaki yedi medeniyet arasndaki farkllklarn atmalara yol aaca iddiasdr. Bu gre gre, sz konusu medeniyetler arasnda en ok atma ihtimali Bat medeniyeti ile slam medeniyeti arasndadr.
Szlk
251
N
NAFTA: (North Atlantic Free Trade Agreement), Kuzey Atlantik Serbest Ticaret Anlamas: ABD, Kanada ve Meksika arasnda imzalanarak 1994 ylnda yrrle giren serbest ticaret anlamas. NATO Dnm Komutanl: 2002 senesinde kurulan ve amac NATOnun yeni tehditler ve gvenlik artlar karsnda dnmn planlamak olan askeri komutanlk. NATO: 1949 senesinde Kuzey Amerika ktasnda yer alan ABD ve Kanadayla bat Avrupada yer alan devletlerin kurduklar, temel amac Sovyetler Birliinden kaynaklanan gvenlik tehdidinin caydrlmas olan ortak savunma rgtdr. rgt ierisinde yelerden herhangi birisine yaplacak silahl bir saldr dier yelerin hepsine yaplm addedilir. Neo-liberalizm: Ekonominin devlet ilerinden ayrlmasn ve piyasay zel teebbsn ynetmesi gerekliliini savunan bir dnce akm. Nice Zirvesi: 2000 senesi Aralk aynda AB yesi lkelerin topladklar liderler zirvesi Nixon Doktrini: ABDnin mttefiklerinin, ondan alacaklar ekonomik ve asker yardmla kendi savunmalarn kendilerinin slenmeleri, bylece kendi blgelerinde Amerikan karlarnn ve blgesel istikrarn korunmasn salamalar. Nobel Bar dl: Dnya barna nemli katk yapan kimselere Nobel Vakf tarafndan verilen prestijli dl.
nceden Mdahale: Kar tarafn saldraca konusunda kesin istihbarat edinildikten ve kar taraf caydrmaya ynelik barl tedbirler baarsz olduktan sonra ulusal gvenlii koruma adna kar tarafa ilk darbeyi vurmaktr.
P
Pax-Americana: ABDnin stn gcyle kendisi iin kritik olan blgelerde kendi karlarn koruyacak ekilde kurduu istikrar ve bar da ieren dzen. Pearl Harbor Saldrs: kinci Dnya Sava srasnda Japon hava kuvvetlerinin ABDnin Hawaiideki Pearl Harbor ssne yapt saldrdr. Bu saldr sonrasnda ABD resmen savaa girmitir. Petersberg Zirvesi: Bat Avrupa Birlii yesi lkelerin Haziran 1992 senesinde topladklar liderler zirvesi. Petro-dolar: Petrol ihra eden lkelerin petrolden elde ettikleri gelir. Plantasyon: Genellikle tek bir tarm rn yetitirilen, ok byk lekli iftliklerdir. Pamuk, ttn, kahve, eker kam gibi ticari deeri yksek bitkiler, kleler veya toprakla birlikte alnp satlan iiler tarafndan bu byk iftliklerde retilirdi. Pogrom: 19. ve 20. yzylda Yahudilerin ahslarna, mallarna, mlklerine ve din merkezlerine kar Avrupa lkelerinde gerekletirilen, byk apl lm ve ykmlara neden olan saldrlar. Pozitivizm: Bilginin sadece empirik, somut gereklere ve olgulara dayal olabileceini savunan felsefi yaklam. Pritenizm: 16.-17. yzyllarda ngilterede Kralie Elizabethin Kilise reformuna kar kan bir Protestanlk koludur. Dini ibadet ve dncenin saf olmasn, yani Kilise ekilselcilii yerine bireysel zcle nem verilmesini savunur. Kiliseyi ve onu kontrol eden kralie veya kral eletirmilerdir. Bu muhalefetleri nedeniyle ngilterede bask gren ve cezalandrlan Priten Hristiyanlar, Amerikaya g etmiler ve ABDnin kurulu srecinde nemli bir rol oynamlardr.
O-
Obama yimserlii: Bakan Barack Hussein Obamann (2009--), ABDnin terrle sava politikas sonucu kaybettii prestijini yeniden kazandrmak iin izledii daha idealist, liberal ve bar politikalarnn ortaya kard olumlu havay tanmlar. OPEC: Dnyann 12 petrol reten ve ihra eden lkesini ieren, yelerinin petrol politikalarnn btnletirilmesi ve koordine edilmesi amacyla kurulmu olan, 1965ten beri merkezi Viyanada bulunan devletler aras bir rgt. Ortak lkeler: NATOnun gvenlik alannda ibirlii yapt demokrasi ile ynetilen uzak dou Asya lkeleri. Bunlar Avustralya, Japonya, Yeni Zelanda ve Gney Koredir. nleyici Darbe/Sava: Bush Doktrini olarak da bilinen bu stratejiye gre ABD, kendine potansiyel tehdit olarak grd bir lkeden gelebilecek potansiyel bir tehlikeyi nlemek iin, henz saldr olmadan nce tehdit oluturan lkeye nleyici saldrda bulunabilecek ya da sava aabilecektir. ABD Irak bu doktrine dayanarak igal etmitir.
R
Realizm: Uluslararas ilikilerde devlet, kar, g, atma ve savan geerli olduunu iddia eden klasik Uluslararas likiler ekol. Reelpolitik: kar ve g kriterleri dikkate alnarak oluan d politika anlay. Ayrca gereki d politika olarak da kabul edilir.
252
Amerikan D Politikas Souk Sava Sonras Dnem: Sovyetler Birliinin tarih sahnesinden ekildii 1991 senesinden gnmze kadar geen zaman dilimini ifade etmek iin kullanlan bir tabir. Smrgecilik: Gl bir lkenin kendisini daha gl klmak ve zenginletirmek iin daha zayf lkenin kaynaklarn kullanmas. Statko: Mevcut, var olan durum. Statkoyu korumak, yapnn, durumlarn, ilikilerin mevcut ekliyle devamn salamak anlamna gelmektedir. Sperg: Uluslararas sistemin tamamna zarar verebilecek ve etkileyebilecek kadar byk g kaynaklarna sahip olan devlettir. Bir devletin sperg olabilmesi iin dier g kaynaklar yannda nkleer silahlara da sahip olmas gerekir. Tm dnya tarihi boyunca bu zellie sahip iki lke ABD ve Sovyetler Birliidir. Svey Kanal: Kasm 1869da alan, Kzldeniz ile Akdenizi birbirine balayan, Afrikann etrafndan dolalmas gerekliliini ortadan kaldrarak Asya ile Avrupa arasndaki gemi tamacln ciddi ekilde ksaltm ve kolaylatrm olan Msra ait su yolu. ah Rejimi: 16 Eyll 1941den 11 ubat 1979a kadar ran her trl muhalefeti dlayarak yneten Muhammed Rza ah Pehlevinin baskc rejimi.
Refah Devleti: Daha ok Avrupa Birlii yesi lkelerde grlen ve temel misyonu vatandalarn genelinin toplam ulusal gelirden adil bir pay almalarn salamak olan devlet modelidir. Devlet, salk, eitim ve gvenlik gibi kamusal ihtiyalarn salanmasnda nc olmal ve yapsal ekonomik sorunlar gidermeye almaldr. Richard Nixon: ABDnin 37. Bakan (1969-1974). Dneminde ABD Vietnamdan askerlerini ekmeye balamtr.
S-
Sava Yetkileri Yasas: ABD Bakannn ABD ordusunun yurtdna gnderme yetkisine ve uygulamalarna snrlama getirmek amacyla Kongrenin 1973 ylnda kabul ettii yasadr. Self-Determinasyon: Uluslarn kendi geleceklerini, gvenliklerini ve uluslararas siyasi konumlarn d mdahale ve zorlama olmadan zgrce belirleme hakk. Sendikaclk: ilerin hak ve karlarn korumak ve hkmet karsnda temsil etmek amac ile hareket etme ve bu ynde gerekli kurumlar oluturma hareketi. Serbest Piyasa Ekonomisi: rnlerin fiyatnn piyasadaki arz ve talep arasndaki denge tarafndan belirlenmesini ve devletin ekonomik alandaki etkinliinin olabildiince snrlandrlmasn ngren ekonomik anlay. Sert G: Bask, tehdit ve iddet gibi zorlayc yntemler ve aralar kullanarak muhatabn zerinde etkili olma yetenei ve taktiidir. Sivil Haklar Hareketi: Martin Luther Kingin nclnde ABDdeki siyahlara eit vatandalk haklar talep eden mcadeleye verilen ad. Sivil taatsizlik: Ynetime kar gelmeyi ifade eden ancak iddet iermeyen eylemlere dayanan toplumsal tepki ekli. Siyasi Eylem Komitesi: ABDde siyasi partiler hazineden finansal destek alamamakta ve kendi faaliyetlerini kendileri finanse etmektedirler. Partiler bu nedenle paraya ihtiya duymaktadrlar. Partilere para kayna salayan en nemli kanallardan bir tanesi siyasi eylem komitesidir. Siyonizm: Yahudi halknn egemen bir Yahudi ulusal yurdunda self-determinasyon hakkn kullanmasn savunan, srail devleti kurulduktan sonra da bu devletin varln devam ettirmesini ve gvenliini hedefleyen siyas hareket. Souk Sava: 1945-1991 yllar arasnda ABD/Bat Bloku ile Sovyetler Birlii/Dou Bloku arasnda ideolojik, siyasi, ekonomik, silahlanma ve propaganda aralarla yaplan mcadeledir. Silahlar fiilen kullanlmadan yaplan rekabet olarak da tanmlanabilir.
T
Tanmazlk Doktrini: 1931 ylnda inin Manurya blgesini igal eden Japonya, burada Manuko ad altnda kukla bir devlet kurdurmutur. ABDnin ortaya att ve Milletler Cemiyeti tarafndan da kabul edilen bu doktrin, hibir surette Manuko devletinin tannmayacan ilan ediyordu. Tarafszlk Politikas: Trkiyenin kinci Dnya Sava srasnda takip ettii politikann addr. Herhangi bir devletin herhangi bir savata savan taraflar arasndan tarafsz kalmas durumunu ifade etmektedir. Tarih (i dman/lk) Yokluu (Ahistoricism): ABDnin ok ksa bir tarihi gemiinin olmas nedeniyle, rnein Fransz-Alman, Trk-Yunan, Arap-Acem gibi tarihi dmanlklarnn ve dmanlklarnn olmad anlamna gelen kavram. Tarihin Sonu: Francis Fukuyamann, Souk Savan liberalizm tarafndan kazanld, bylece Batl liberal demokratik dncenin tarihin sonunu getirdii, bundan sonra liberal deerlere ve devletlere alternatif gelmeyecei, liberal-kapitalist sistemi ortadan kaldrabilecek kadar ciddi bir tehdidin kalmad ynndeki iddiasdr. Toplumsal Hareketler: Genel olarak bir topluluu veya toplumu ilgilendiren konularda toplumun geni kesimlerinin katlm ile oluan kolektif eylemlere verilen ad.
Szlk Topyekn Kar Koyma Stratejisi: 1950li yllarda NATOnun kabul ettii stratejik kavramdr. Buna gre NATO, Sovyetler Birliinden kaynaklanabilecek tehditlere kar, nitelii ne olursa olsun, elindeki en iddetli silahlarla karlk verecektir. Nkleer saldr olmasa bile nkleer silahlarla karlk verilmesi sz konusu olabilecektir. Transatlantik likiler: ABD, Kanada ve Avrupa ktasnda yer alan lkeler arasndaki siyasi, ekonomi, kltr, sosyal ve gvenlik alanlarndaki ilikilerin toplamn ifade etmek iin kullanlan bir tabir. Truman Doktrini: Bakan Harry Trumann (1945-1953), Sovyetler Birliinin basks altnda kalan Yunanistan ve Trkiyeyi desteklemek amacyla 1947 ylnda verdii 400 milyon dolarlk askeri yardmn addr. Bu yardmn 300 milyon dolar Yunanistana 100 milyon dolar Trkiyeye verilmitir.
253
W
Wall Street: ABDnin New York kentinde, Manhattann gneyinde lkenin nde gelen finans kurulularnn topland sokak. Washington Konsenss (Neoliberal Ekonomik Model): ABDnin bakenti Washington DCde bulunan Dnya Bankas ve IMFnin, ekonomik krizle karlaan lkelerin hemen hepsine nerdikleri ekonomik programa verilen isimdir. Bu nerilerden bazlar unlardr: Devletin ekonomideki rol azaltlsn; serbest piyasa ekonomisine gei yaplsn; salk ve eitim gibi sosyal harcamalar kslsn; bte aklar kapatlsn; ekonomik kalknmada nc rol zel sektre verilsin; dardan gelecek sermaye ve yatrmlarn nndeki engeller kaldrlsn; gmrk vergileri azaltlsn ve kaldrlsn; ihracata dayal bir byme stratejisi benimsensin. Watergate Skandal: 1972 ylnda Bakan Nixonun partisinden kiilerin Washingtondaki Watergate ihanndaki Demokrat Partinin brosuna girerek telefon dinleme aletleri yerletirdiinin ortaya kmas ile gelien ve en sonunda Bakan Nixonun istifa etmek zorunda kalmasna yol aan olaydr. Whig Partisi: Bakan Andrew Jackson dneminde, 1832de ortaya kan ve 1856 ylnda kapanan 3. Partidir. Bakan Andrewin politikalarna ve Demokratik Partiye muhalefet iin kurulmu, Kongrenin gcnn daha da artmas gerektiini savunmutur. Wilson dealizmi: Bakan Woodrow Wilsonn (1913-1921) 14 lkesi erevesinde dnyada demokrasi ve uluslararas ibirliine dayal bir dzen kurmak iin ortaya att ideal grlerdir.
U-
Ulusal Gvenlik: Bir ulus-devletin en nemli d politika amalarndan birisi; lkenin ve lke zerindeki halkn gvenliinin salanmas, bir devletin varlk sebeplerinin banda gelir. Ulus-devlet: Egemenlii, belli snrlar olan bir lkesi, srekli bir topluluu ve merkezi bir hkmeti olan siyasi rgtlenme biimi. Uluslararas Sistem: Uluslararas aktrlerin belirli bir sreklilik, kural, istikrar ve dzen iinde gelitirdikleri, karlkl etkileimlerle oluan ve kendine ait bir yaps ve tipik sreleri olan devletler ve devlet-d aktrler aras ilikiler topluluu. nc Dnya: Batl devletler, Rusya ve in dndaki ekonomik adan kalknmaya alan tarafsz ve balantsz lkeler.
Y
Yalnzclk (zolasyonizm): ABDnin, dnyann dier blgelerindeki, zellikle Avrupadaki gelimelerden zarar grmemek ve varln d etkilerden uzak kalarak gelitirmek amacyla kendini uluslararas sistemden izole etmesidir. Yeni Avrupa: AB ve NATOya 2000li yllarda ye olarak katlm orta ve dou Avrupada yer alan lkeler iin kullanlan bir tabirdir. Yeni Muhafazakarlar: Amerikan deerlerinin stnlne inanan ve bu deerlerin dnyann baka blgelerine yaylmasnda gerektiinde askeri g kullanmn meru gren siyasi gr. 2000-2008 yllar arasnda ABD Bakan olan George W. Bushun d ve gvenlik politikalarnn ekillenmesinde etkili olmu bir akmdr.
V
Veto: Kar kma, kabul etmeme, reddetme; yetkili makamlarn bir kararn kmasn engellemeleri. Vicdani Reti: Dini veya felsefi inanlar nedeniyle askerlik hizmetini yerine getirmeyi reddeden kimselere verilen ad. Vietkong: Vietnam Ulusal Kurtulu Cephesi olarak bilinen ve Kuzey ve Gney Vietnam birletirmek amac ile kurulan rgt. Vietnam Sava: ABDnin Gney Vietnam, inin destekledii Kuzey Vietnama kar korumak amacyla yapm olduu 1960larn ortasndan 1970lerin bana kadar devam eden ve ABDnin baarszlyla sonulanan savatr.
254
Yldz Savalar Projesi: 1980li yllarn banda ABD Bakan Reagann ne att ve amac ABD topraklarn Sovyetler Birliinden frlatlacak nkleer balk tayan ktalararas balistik fzelere kar korumak olan fze savunma sistemi projesidir. Yumuak Dengeleme (Soft Balancing): Uluslararas sistemde, zellikle tek kutuplu bir g dalm sz konusu ise, dier devletlerin bu gce kar askeri bir meydan okuma (hard balancing) yerine, uluslararas kurulularda, ekonomik ilikilerde veya diplomatik alanda muhalif tavr almas. Yumuak G: Diyalog, deerler, ortak karlar gibi bar yntemler ve aralar yoluyla muhatabn ikna ve tatmin ederek etkili olma yetenei ve taktiidir. 11 Eyll Saldrlar: 11 Eyll 2001 tarihinde same bin Ladinin liderliindeki el-Kaide rgtne mensup olduklar iddia edilen 19 Arap gencinin yolcu uaklarn kullanarak Dnya Ticaret rgt ve Pentagon gibi Amerikan hedeflerine ynelik gerekletirdikleri saldrlar. Bu saldrlar, dnyann sper gcnn anavatannn vurulmasn temsil etmeleri ve bu sper gcn dnyaya bakn deitirmesine neden olmalar bakmndan nemlidir. 1929 Byk Ekonomik Buhran: 1929 ylnda ABD Wall Street borsasnn kmesi sonucu ABD irketlerinin ve ekonomisinin retim d yaamas ve bunun etkilerinin tm dnya ekonomisinde ortaya kard byk krizdir.

Amerikan Dış Politikası

Hochgeladen von

Dokumentinformationen

Originaltitel

Copyright

Verfügbare Formate

Dieses Dokument teilen

Dokument teilen oder einbetten

Freigabeoptionen

Stufen Sie dieses Dokument als nützlich ein?

Sind diese Inhalte unangemessen?

Copyright:

Verfügbare Formate

Amerikan Dış Politikası

Hochgeladen von

Copyright:

Verfügbare Formate

T.C.

Editr Prof.Dr. Ramazan GZEN

Uluslararas Sistemde Amerika Birleik Devletleri (ABD).

ABD D Politikasnn Toplumsal Kaynaklar ....................... 40

ABD D Politikas Karar Alma Sistemi................................ 70

ABD D Politikas Yaklamlar ............................................. 100

ABDnin Transatlantik Politikas............................................ 132

150 152 155 157 159 161 161 162

ABDnin Orta Dou Politikas................................................ 164

ABDnin Asya-Pasifik Politikas .............................................. 198

ABDnin Latin Amerika ve Afrika Politikas......................... 218

Szlk ................................................................................... 245

Editr Prof.Dr. Ramazan GZEN

Uluslararas Sistemde Amerika Birleik Devletleri (ABD)

Uluslararas Sistemde Amerika Birleik Devletleri (ABD)

SIRA SZDE DKKAT SIRA SZDE DNELM

ABD DI POLTKASININ G KAYNAKLARI

SIRA SZDE AMALARIMIZ

D NELM SIRA SZDE K T A P S O R U DNELM TELEVZYON D KA S OKR U T

N T E SZDE SIRA R N E T DKKAT SIRA SZDE AMALARIMIZ

ABDnin Somut ve Soyut G Kaynaklar

1. nite - Uluslararas Sistemde Amerika Birleik Devletleri (ABD)

ABD D Politika Stratejileri

1. nite - Uluslararas Sistemde Amerika Birleik Devletleri (ABD)

Smrgeden Bamszla ve OlgunlamayaSIRA SZDE 1776-1789

SIRA SZDE AMALARIMIZ

1. nite - Uluslararas Sistemde Amerika Birleik Devletleri (ABD)

Amerika Ktasnda Yaylma ve Sava 1790-1864

1. nite - Uluslararas Sistemde Amerika Birleik Devletleri (ABD)

sava ve sonularnn ABD d politikasna etkisini aklaynz. SIRA SZDE

Dnyaya Yaylma Sreci- Amerikan Emperyalizmi D 1865-1914 N E L M

1. nite - Uluslararas Sistemde Amerika Birleik Devletleri (ABD)

DNYA DZEN KURMA ABALARI

Birinci Dnya Sava ve Sonrasnda deal Dzen Aray

1. nite - Uluslararas Sistemde Amerika Birleik Devletleri (ABD)

1. nite - Uluslararas Sistemde Amerika Birleik Devletleri (ABD)

Souk Sava Dnemi: Sovyetlerle/Komnizmle Mcadele, Dnyaya Genileme

1. nite - Uluslararas Sistemde Amerika Birleik Devletleri (ABD)

T SIRAV SZDEN ELE ZYO

1. nite - Uluslararas Sistemde Amerika Birleik Devletleri (ABD)

1. nite - Uluslararas Sistemde Amerika Birleik Devletleri (ABD)

Souk Sava Sonras: Yeni Dnya Dzeni topyasndan Dzensizlik Gereine

1. nite - Uluslararas Sistemde Amerika Birleik Devletleri (ABD)

1. nite - Uluslararas Sistemde Amerika Birleik Devletleri (ABD)

1. nite - Uluslararas Sistemde Amerika Birleik Devletleri (ABD)

1. nite - Uluslararas Sistemde Amerika Birleik Devletleri (ABD)

1. nite - Uluslararas Sistemde Amerika Birleik Devletleri (ABD)

1. nite - Uluslararas Sistemde Amerika Birleik Devletleri (ABD)

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

Sra Sizde Yant Anahtar

1. nite - Uluslararas Sistemde Amerika Birleik Devletleri (ABD)

ABD D Politikasnn Toplumsal Kaynaklar

ABD D Politikasnn Toplumsal Kaynaklar

ABD D Politikasnn Yapmnda Halkn Snrl Rol

SIRA SZDE SIRA SZDE AMALARIMIZ

T E D E K ZAYTO N L VK SIRA SZDE NTERNET AMALARIMIZ

2. nite - ABD D Politikasnn Toplumsal Kaynaklar

KAMUOYU VE DI POLTKA YAPIM SRECNDEK ETKS

SIRA SZDE K T A P AMALARIMIZ TELEVZYON K T A P NTERNET TELEVZYON

2. nite - ABD D Politikasnn Toplumsal Kaynaklar

AMALARIMIZ SIRA SZDE K T A P DNELM T E S E V RZU O N LO Y

NTERNET SIRA SZDE

2. nite - ABD D Politikasnn Toplumsal Kaynaklar