UMJETNOST

Bosne i
Hercegovine
1.
Glava idola, Butmir, m l a i nenlitik,
oko 3000. god. st. e.
.......... - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - ~ - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

6
odbor i kolektivni
recenzent:
Hasa:n
predsjednik
AlojzBENAC
Mersad BERBER
Miodrag
I Ljubomir I
Veljko
Ivan
I Husref I
Mario

SOUR SVJETLOST,
radna organizacija, OOUR
djelatnost, Sarajevo,
P. 3.
Za
Gavrilo GRAHOVAC
Lektor:
Emira
Korektor:
Lejla SLA VIt
SVJrnOST
Copyright 1987. SVJETLOST,
Sarajevo
Odgovorni urednik:
Mirza
4
,
I

Bosne i
Hercegovine
Tekstovi :
BASLER
Azra
Demal
Zdravko
Likovna oprema:
Miodrag VARTABEDIJAN
Fotografije:
Sulejman
BASLER
Ilijas .
Sead
Vojislav
Fuad
Kruno
.
Duan ILIC
Velimir
Zdravko
Hajrudin
Slobodan
Branko
Miodrag
. . .
Ciril Ciro RAJIC
Draf(an RESNER
I Ranko I
Gojko
Ivan
Milan
7
8
2.
Megalitski zid, Gradina u
kod Stoca, helenizam, IV- III
st. e.
v
SADRZAJ
10
Uvod
19
DUBOKO KORIJENJE
20
Lithieum
20
Ceramicum
24
Metallicum
29
AUREAAETAS
30
Doba principata
40
Kasna antika
43
SREDNJI VIJEK
44
Rano doba
46
Romanika
46
Gotika
54
Vizantina
58
i
67
GRADOVI I NASELJA
68
gradovi
:1. ;I.
Napasti grijeha, strana iz Glava Minotaura, srednje polje
Donje Kakanj, XIV- XV st. mozaika u tepidariju privatnog
Stolac, druga pol. III st. n . e.
72
Naselja balkansko-orijentalnog tipa
94
Primijenjena umjetnost
97
TOKA SAKRALNE UMJETNOSTI
OSMANSKOG PERIODA
98
Islamska umjetnost
112
Postvizantijska umjetnost
124
Zapadni uticaji
136
Umjetnost Jevreja
141
VELIKA PREKRETNICA
142
Arhitektura
Historicizam i eklektika
Secesija
Moderna
154
Likovna umjetnost
174
BIBLIOGRAFIJA
5.
Glava nepoznatog svetitelja, fragmenti
fresaka, XII vijek, crkvina u Paniku
Zemaljski muzej, Sarajevo
9
srcu SFR Jugoslavije, kao jedna od est
republika, lei Bosna i Hercegovina; po je obuhvata 20,7% teritorija
i 16,8% stanovnitva zemlje.
la
Prostor je geografski po mnogo nejedinstven - u sredinjem dijelu nalaze se
visoki planinski vijenci dinarskog sistema to se proteu paralelno s Jadranskim morem. U
ovim planinama razvodnica je crnomorskog i jadranskog sliva, od te razvodnice prema sjeveru
do Save zemlja je Bosna, a na jug prema moru stere se Hercegovina. Krevit je taj juni dio,
dolinom Neretve i njenih pritoka otvara se prema Mediteranu, ima .izmijenjenu mediteransku
klimu i vegetaciju. Onaj sjeverni to se gustom mreom vodotokova i dolinama Une, Vrbasa,
Drine i prvenstveno rijeke Bosne sputa prema panonskoj niziji, je umjereno konti-
nentalne i svjee planinske klime, uma, ruda, panjaka ... U jezgru je kot-
lina, teite uzdunih i komunikacija ovih krajeva, kojima se kretao od najsta-
rijih vremena, a u posljednjem mileniju i teite razvoja Bosne i Hercego-
vine u njenom historijskom, ekonomskom i kulturnom identitetu.
Na prostorima Bosne i Hercegovine nisu se samo dijelile vode jadranskog i crno-
morskog sliva; ovdje su se od najstarijih vremena civilizacijski tokovi suprotnih predznaka
susretali i zaustavljali, a velike dravotvorne zajednice sukobljavale i Od podjele
Rimske imperije na Zapadno i rimsko carstvo, preko barbarskih, bizantijskih i
kih, do ugarskih, osmanlijskih, venecijanskih i habzburkih svojatanja i zaposjedanja, ova je
zemlja gotovo bez prekida bila na granici, krvlju sabljama dijeljena.
Upravo iz tih razloga i blago Bosne i Hercegovine - arhitektura, skulp-
tura, slikarstvo, dekorativne i primijenjene umjetnosti - je dijelom svojevrsno jedin-
stvo suprotnosti. Stvarano i taloeno na marginama velikih kultura i civilizacija koje su ove
prostore zapljuskivale, ali se uglavnom ovdje i zaustavljale, gotovo u cijelosti je u znaku prepli-
tanja dijametralno suprotnih uticaja.
Imaginarne teinice od zapadne i centralne Evrope prema Bliskom istoku, Medite-
ranu i Apeninskom poluostrvu, presjecaju prostore, a pravci ljudskih
kretanja na tim smjerovima nuno se probijaju kroz njihove gudure. Jednom primljeni impulsi
zbog toga su se ovdje nerijetko petrificirali, ali i nova osebujna shvatanja,
u oblike sasvim za prostore izvan ovih,
Tu gdje su se drave sukobljavale, a kulture suprotnih predznaka pre-
plitale, ivjeli su i ive narodi koji su bili medij njihova mirenja i stapanja. Nebrojeni oblici
historijske koegzistencije prisutni su ovdje od najstarijih vremena, a proli su ko zna koliko
kriza i do najnovijeg vremena - do zajednitva naroda i narodnosti u
koj samoupravnoj Jugoslaviji.
6.
Poklonstvo Kraljeva, oltarska slika,
Kraljeva Sutjeska oko 1400. god.
,_ ..... .,...-'"
7.
u ovim krajevima: prisutan je od paleolita; nalazita u sjevernoj Bosni
se starost procjenjuje na vie desetina hiljada godina, a posebno ona u Hercegovini sa ostacima
izrazito likovnih paleolitskih predstava, povezuju ove krajeve s pojavama stvaralatva
u starijem kamenom dobu. Mnogobrojna neolitska nalazita, svojim oblicima vezana na
suprotne izvore, ndlektuju koji put i komponente povezanosti pojedinih stanita u osnovi dife-
rentnih kultura.
Ostaci mnogobrojnih gradina po brdima, te
grobne gromile ponekad jo netaknute rukom savremenog se pripisuju Ilirima,
najstarijoj po imenu poznatoj grupaciji koja je nastanjivala ove krajeve. Kulturna i
blaga s pojedinih nalazita, koja pripadaju bronzanom i eljeznom dobu od
oko 2000. g. st. ere pa do nove, od trajne su vrijednosti za evropsku i svjetsku kulturu i
umjetnost. Plodni kontakti Ilira sa kolonijama na Jadranu u zadnjim st. ere
ostavili su niz zanimljivih simbioza.
Pri kraju stare ere prirodna bogatstva zemlje Rimljane. Blizu dvije stotine
godina trajala je agonija borbe Ilira starosjedilaca i Rimljana da bi na koncu ovi
krajevi bili definitivno uklopljeni u rimski imperij. Ostaci rimskih naselja, termi, vila, hramova,
skulptura, predmeta". o novom civilizacijskom okviru to su ga
donijeli rimski legionari i koloni, i novoj umjetnosti koja je ovdje nastala u izmijenjenim uslo-
vima. N o, to stvaralatvo nije bilo samo rimsko; romanizirano ilirsko stanovnitvo dalo mu je
svog duha i svojih tradicija.
U vrtlogu ranog srednjeg vijeka i seobe naroda, ovuda su, uz zadravanja,
protutnjali razni narodi i na kraju je dolo do definitivne smjene ranijeg ivlja novim - slaven-
skim. Iz dugotrajnog procesa simbioze kulturnih tekovina i doseljenog stanovnitva
nastaje nova romansko-slavenska stvarnost. Plemenske zajednice postepeno se transformiraju
prema kasnijim feudalnim strukturama.
Ime srednjovjekovne Bosne i njen identitet prvi put se eksplicitno javljaju 948. g. u
djelu "De administrando imperio bizantijskog cara Konstantina Porfirogeneta. Njen dravo-
tvorni integritet afirmie se od polovine XII naovamo. Povelja
bosanskog vladara Kulina bana iz 1189. g., danas u Biblioteci Akademije nauka u Lenjingradu,
ne samo da je spis koji govori o dravnopravnim i drutvenoekonomskim
prilikama svog vremena, je ujedno i najstariji dokument pisan ivim, savremenim narodnim
jezikom u slavenskom svijetu. U drugoj polovini XIV st. ova zemlja postaje kraljevstvo
i u to je vrijeme slavenska drava na Balkanu. Upravo iz tog vremena, od XII do XV
st. su nam, u ili manjoj mjeri, ostaci kojih tri stotine gradova, te
izvjesnog broja palata i crkvenih objekata, koji govore o periferijskim odbljescima mediteranske
i srednjoevropske romanike i gotike, a u nekim i njima suprotne bizantijske umjet-
nosti.
Srednjovjekovna Bosna nije bila konfesionalno jedinstvena. Postojala je crkva
bosanska na s didom, no koegzistiralo je istovremeno i i pravoslavlje. Optu-
Enterijer Gazi Husrev-begove damije,
Sarajevo, prostor stereo tom ski
modeliran, neponovljen u drugim
primjerima. Graditelj Adem
Esir Ali, 1530131. god.
14
8
bama zbog bogumilske hereze pravdani su brojni napadi, i pustoenja. Misaoni kom-
pleksi, estetska i likovna shvatanja tog uzajamno tolerantnog srednjovjekovnog bosansko-herce-
drutva se iz malog broja iluminiranih rukopisa i tekstova. No,
najpotpunije se reflektiraju u - srednjovjekovnim nadgrobnim spomenicima to se u
kojih 70000 primjeraka, u i manjim skupinama, nalaze irom zemlje. U njihovim relje-
fima, u natpisima, u kompaktnosti i istovremenoj epskoj raspjevanosti grubo kamene
forme, zrcali sasvim osebujna stvarnost ivljenja u bosanskim gudurama, na periferiji velikih
evropskih kultura.
Polovinom XV st. osmanska sila prodire na Bosne i Hercegovine. Godine
1463. pada bosansko kraljevstvo; formiraju se bosanski, i drugi sandaci kao voj-
noadministrativne jedinice u sklopu Osmanske carevine, dok centralne i sjeverne dijelove
zaposjedaju te osnivaju i banovinu. Sve do 1592. g. traju i
veoma sukobi Osmanlija i na dananjim prostorima Bosne i Hercegovine. U
vremenu, u drugoj polovini XVI st. Bosna postaje beglerbegluk, to je najvii vojnoadministra-
tivni rang pokrajine u organizaciji Osmanskog carstva.
Srednj ovjekovno feudalno drutvo je 1463. g. bilo struktu-
ralno razoreno. U novim prilikama dobar dio ranijih feudalaca, posebno niih struktura, dosta se
brzo i uspjeno uklapa u osmanski feudalni timarsko-spahijski sistem. Islamizacija krupnih
razmjera zahvata ove krajeve od samog nove vlasti. Sve to utire puteve novoj civiliza-
ciji, koja je, globalno, islamsko-orijentalna, no koja ovdje, na sedimentaciji tradicija
srednjovjekovne Bosne, na krajnjoj periferiji Osmanskog carstva, u neposrednom svakodnev-
nom kontaktu s mediteranskim i srednjoevropskim svijetom, nosi osebujne znakove mirenja i
preplitanja suprotnosti. Civilizacijski okviri, urbani, dobivaju svojevrsno bosansko-ori-
jentalnu notu, koja je uz to i regionalno izdiferencirana.
Konfesionalni pluralizam srednjovjekovne Bosne u neku ruku se nastavlja, crkva bosanska
-
nestaje, je u rukama franjevaca koji su za svoj rad dobili posebne
garancije Mehmeda II u krugu pravoslavlja nie feudalne strukture
se, barem u uklapaju u novi feudalni sistem, dok se sama
crkvena organizacija vidno oporavlja obnovom patrijarije 1557. g.
Islam, religija Osmanskog carstva, drutveno i ekonomski je u izra-
zito povoljnom i povlatenom poloaju. U drugoj polovini XVI st. u zemlji
se, prvenstveno u Sarajevu, pojaviti i posebna enklava jevrejskih izbjeglica iz
Spanije, koja u svojoj izoliranosti, razviti i posebne oblike bivstvovanja i
stvaralatva.

8.
Ova konfesionalna sloenost u je vrlo tolerantna, njeni
pripadnici su bliski pa je tako majstor Tudor, na ikoni
Bogorodice iz XVI st. .koja se danas u galeriji u
Sarajevu, zapisao da ju je naslikao za kneza Ivana
u vrijeme vladavine njegova brata Ferhat-bega.
Minijaturna skulptura jz juvelirske
radionice, Gradina u kod
Stoca, helenizam, III s toJj. st. e.
15
d ~ l '
9.
Neki dravnici grade u rodnim krajevima damije, ali i crkve za uspomenu na svoje
N o, u kasnijim vremenima, u zaotrenim drutveno-ekonomskim suprotno-
stima, konfesionalne razlike postaju predmetom manipulisanja, da bi tokom XIX st.
upravo na tim okvirima izrastao nacionalni pluralizam ove sredine.
U takvim okolnostima dio preteno folklornog stvaralatva u tee
krajevima razvijao se, manje-vie autohtono od srednjeg vijeka naovamo. Stvaralatvo osman-
skog perioda urbanog, profanog ili preteno profanog karaktera, u sutini je svima -
isti su graditelji gradili gradove i mostove, hanove i bezistane, pa i crkve i damije. Zato nije
da se na Motanici, Ozrenu, ili Staroj crkvi u Sarajevu javljaju izrazito islamski
arhitektonski, pa i dekorativni detalji, a da se u Hercegovini javljaju
zvonici u funkciji minareta uz damije. Stambena arhitektura u jednom gradu bila je puno vie
izdiferencirana po klasnoj pripadnosti vlasnika, nego po konfesionalno-nacionalnim
kama. Isti su majstori obrade metala oruje i nakit za potrebe sviju, a
mogli su, po narudbi, da urade pojedine predmete i za sakralne potrebe.
No, ako je o svijetu sakralnog, o konceptu bogomolje, o
njenom enterijeru, o fresci i slici, o pismenosti i knjizi koja je za 400 godina osmanske vlasti
uglavnom ostala u domeni svetvenstva, onda konfesionalno-nacionalne diferencijacije postaju
vie nego tavie, toliko su da donekle predstavljaju posebne kulture koje se
proimaju i istovremeno svjesno diferenciraju, pa tu diferencijaciju reflektiraju i u
profani ivot. U sutinski istom bosansko-orijentalnom civilizacijskom okviru toka kultur-
nog pluralizma nejednakog intenziteta, stvaraju osnovu kao podlogu novim vrijedno-
stima XX
Godine 1878. austrougarska vlast smjenjuje osmansku. Novu orijentaciju prema
srednjoevropskim civilizacijskim i kulturnim tokovima u umjetnosti karakterizira prihvatanje za
ono vrijeme historicizma i eklektike, koji XX st. prelaze u secesiju.
U neznatan broj stvaralaca s vremenom se postepeno i preuzima
inicijative u daljnjim tokovima.
Atentat u Sarajevu 1914. g., prvi svjetski rat, period Kraljevine SHS, kasnije Kralje-
vine Jugoslavije, te drugi svjetski rat, u znaku su zaotrenih drutveno-ekonomskih, klasnih,
nacionalno-konfesionalnih i drugih suprotnosti. U tim afirmiu se kretanja
duha i kretanja ljudi progresivne orijentacije; stvara se baza bitno opredjeljenja koja
nakon godine terora i borbe, u novoj
Jugoslaviji, u zajednitvu svih naroda i narodnosti koji ovdje ive, dati impozantne rezultate na
svim stvaralatva. Htijenja novih generacija, preobraena u svijet savremenih oblika
umjetnosti, dio su svjetskih kretanja aktuelnog trenutka i istovremeno
izdanak dubokog korijenja.
Redakcija
Sveti sa itijem. ikona, tempera
na dasci, nepoznati majs tor,
1574, Stara pravoslavna crkva,
10.
Ulazak Hristov u Jerusalem, tempera
na dasci, majstor Longin, 1577178,
crkva manastira Lomnice
18
DUBOKO
KORIJENJE
Basler
LITHICUM
90000-34000 mousterien
000- 24 000 aurignacien
24000- 10000 gravettien
Oko 12000 gravura na stijeni II Badnju
CERAMIC UM
5000-4600 stariji neolitik
4600- 3500 srednji neolitik
3500- 2000 neolitik
Neolitizacija Hercegovine oko 6500 god. pr.ll.e.
METALLICUM
2000- 1800 eneolitik
1800- 1500 rano bronzano doba
1500-1300 srednj e bronzano doba
1300- 800 kasno bronzano doba
800-450 starije eljezno doba
450-0 eljezno doba
ll.
Kremene alatke, sjeverna Bmma, doba
pajeolitika.
19
12
12.
Gravura II stijeni, Badanj kod Stoca,
kasni epigravettien oko 12000. god.
prije nae ere.
13.
Vaza. Gradina Zecovi u kod
Prijedora, kasni ebeolitik. oko 1800.
god. st. e.
20
LITHICUM
ontinentalni karakter Bosne i mediteran-
ski Hercegovine, su svoje prve stanovnike na
kontakte u divergentnim pravcima. U Panonskoj
nizini sjeverne Bosne vezivao se je za srednju i Evropu,
a svoje alatke od poludragog kamenja, opala, ahata i
jaspisa, u njihovoj ivoj boji, sjaju i oblicima. Oprani
bistrim vodama prarijeka u koritima Ukrine i Usore, bezbroj
oblutaka nudio se i razigravao njegovu matu, a kvalitet
vina ni danas jo nije izgubio od one prvobitne koja
je plijenila njegove prve vlasnike.
Kremenim alatkama sa panonskih breuljaka ne bi se, zato,
mogla zanijekati kvaliteta tvorevine; u najmanju
ruku vrijednost obrta visokog One su
dio ambijenta u kojem se je stapalo nebo sa bujnom
vegetacijom breza, topola i vrba kojih se odvijala sva-
kodnevna igra nadmudrivanja lovaca i zvijeri.
Mediterancima u Hercegovini je nedostajao tvrd kamen
koji bi se mogao mjeriti sa poludraguljima Panonije. To i biti
razlog to su alatke tih sve drugo samo ne umjet-
tvorevine; njihov izbor oblika je suvie skroman a obrada
jednostavna. No, oni se, ipak, nisu distancirali od umjetnosti.
Okrueni bijelim krom, oni su na glatkim stijenama gravirali
likove svojega svijeta - nonalantno, jer nisu robovali ni formi
ni vjerodostojnosti izraza.
U Badnju kod Stoca jedan takav umjetnik je prije 12000
godina ugravirao u stijenu konja napadnutog strelicama
lovaca. Mata mu pri tome nije nedostajala - u pitanju je, dakle,
bilo samo sredstvo izraavanja, a to je ovisilo o darovima pri-
rode i materijalu koji se nudio. Konj iz Badnja, samo
fragmentarno, je najstariji spomenik paleolitske umjetnosti na
jugoistoku Evrope, a ujedno i najstarija do sada poznata umjet-
tvorevina u Jugoslaviji.
CERAMICUM
poha neolitika trajala je u Bosni i Hercego-
vini gotovo tri milenija. Vremenski primat pripada Hercegovini
gdje se stariji neolitikjavlja oko 6500 godina p. n. e. u obliku
impresso kulture to je otkrivena u dolini Trebinjice, na
Cairima u Stocu i u Zelenoj povie vrela Bune. Srednji
neolitik sa danilskom kulturom otkriven je do sada u skrom-
nim razmjerima samo na Cairima u Stocu, a sa hvarsko-
kulturom obilno je zastupljen u Velikoj
povie izvora Tihaljine i kod Konjica.
u promatraju prirodu, jednako onu
apstraktnu, kao i onu realnu koja ih je okruivala na
dohvat ruke. i doivljeno oni su prenosili na svoje crno
vaze, efekte crtea bojom, osobito cino be-
rom. Tako su se sunce i mjesec nali kombinirani sa predsta-
vama i zemunica - upravo onako kako su to ljudi i u
prirodi doivljavali.
U kontinentalnom dijelu zemlje prilike su bile neto druga-

Epoha neolitika obdarila je, naime, kulturnu supstrukciju
srednje Bosne spomenicima umjetnosti koja nije
13
14.
Kultni riton, Kakanj, srednji neolitik,
oko 4500. do 3500. god. st. e.
22
bila nadmaena za cijelo vrijeme prethistorije. Poslije pa1eoli-
koji su se saivjeli sa kamenom i za njega vezali svoju
umjetnost, su osvojili novu materiju: glinu u
vatri.
figuralne umjetnosti seu duboko u stariji neolitik
:naselja Obre I u dolini Trstionice. Lik to je ondje
:otkriven pripada tipu statueta, za
kulturu. Istaknuti nos i dugi vodoravni urezi
daju ovoj skulpturi tek osnovno ljudsko obiljeje, ali i
na ekstrateritorijalni karakter ove umjetnosti koja je bila pori-
jeklom iz Podunavlja. To je umjetnost koja je tek traiti
svoj izraz; djelo majstora koji u glini kao tek osvojenom
elementu traiti oblikovanja materije koja mora
kroz nekoliko faza prije nego to postane definitivno
djelo.
U drugom, srednjem razdoblju neolitika srednje Bosne
se kao da je zatomljen smisao za figurativnost. N osi-
oci kakanjske kulture su neto izrazitiji kao obrtnici, oni su u
izradi posuda podloni strogo shemama. Karakteri-
im je riton na zdepaste noge i s nesrazmjerno
velikom, okomito postavljenom okruglom drkom. Na formira-
nje takvog oblika nesumnjivo su utjecali neki
uzori koji su unaprijed odredili oblik stran tehnolokim osobe-
nostima svjee gline.
Kakanjski ritoni uz neto mate, na ivotinju
pojakih nogu sa rogovima, a otvor na iroko rastvoreno dri-
jelo. Oblik je bio strogo kanoniziran, moda propisima kulta, pa
na velikom prostoru od sjeverne Italije, preko Dalmacije i
Epira do Egeje, ne postoje nikakve njegove
Tokom neolitika dolazi u Bosni do izvanrednog
procvata umjetnosti zakona. Njeni
nosioci ive u Bosne, a prema prvom istraeno m nala-
zitu, u Butmiru, onaje nazvana imenom toga mjesta. Mada su
kasnije otkrivena mnoga druga, pa i bogatija naselja sa ovom
kulturom, Butmir je zadrao neku vrstu primata i nezaobilaz-
nog pojma u identifikaciji kasne faze srednjobosanskog mla-
kamenog doba.
U najranijoj fazi butmirske umjetnosti javljaju se figure
grube izrade i poneto spljotenih oblika. One nisu osobito
pomno dotjerivane; njihovi autori se nalaze tada jo u
fazi velike epohe koja tek kasnije
U srednjoj fazi, kada u dolini Trstionice zapravo zamire
stvaralatvo, u Butmiru ono dolazi do
razvoja. Figure se izvode sa povrinom, a ure-
zima i ubodima su tetovirani dijelovi tijela, i
Predstavljene su, bez iznimke, enske osobe, krupne i sa
naglaenim elementima materinstva - prave dostojanstvene
matrone.
butmirskog naselja nisu, dakako, bili jedini
umjetnici svojega doba. Tada je na Balkanu cvjetala
visoka umjetnost izrade posuda, skulptura i reljefa, a sve to je
u tom pogledu stvarano izvan granica Evrope,
daleko zaostaje. Srednja Bosna se nalazi na krajnjem sjeveroza-
padnom rubu tog u kojem je Butmir u neto povlate-
nom poloaju. Treba jo napomenuti da su iskopavanja to su
ondje vrena 1893- 1894. godine bila prva sistematska istraiva-
nja jednog neolitskog nalazita na jugoistoku Evrope, a umjet-
djela to su tom prilikom izala na vidjelo, su
prva upoznavanja moderne arheologije sa
kasnih
Butmirska umjetnost srednje faze neolitika je
zapravo umjetnost, bez obzira to je umjetnik pone-
kad hipertrofirao neke dijelove tijela: nos, ili tjeme. Taj
realizam je i odredio sasvim posebno mjesto butmirske umjet-
nosti u svijetu neolitika. To je, gotovo bi se moglo por-
tretna umjetnost; prenoenje u glinu lika konkretnih osoba.
Postoje u isto do ba skulpture koje su po prenaglaenoj
stilizaciji anatomskih pojedinosti bliske iz stari-
jeg neolitika, ali se da su one za potrebe kulta, pa
stoga kanonizirane u pogledu oblika udova i pojedinosti lica.
To navodi na pomisao da su umjetnici u Butmiru u jedno
vrijeme napustili normiranu kultnu umjetnost
neovisnu i formu. Oni su tako postali mala
kolonija slobodnih umjetnika i stvaralaca izvan normi koje je
nametalo drutvo. Bilo je to renesansi u
Italiji u XV i XVI
Posebnu skupinu umjetnosti
predstavlja izrada zemljanog matovitog ali
skladnog po oblicima i ukrasu. U razvoju prethistorij-
skog oni suje doveli do savrenstva u kojem su ih
tek mnogo kasnije nadmaili Grci. Nakon mnogih
milenija ivota paleolitskog neolitski ljudi
upoznali su ovladavanja zemljom, da bi se iz nje izvuklo
zrno hrane i uljepao ivot. Tim zaokretom je nastupilo novo
doba u razvoju njime su otvorene do tada nepoz-
nate te gaene materije. To
ne zaostaje po svom za vatre u
osvitu starokamenodobnog ali i kasnijoj vjetini
talenja metala.
Najstarije posude, one to su u doba
kulture, povode se svojim oblicima za
prirodnim tvorevinama: one imitiraju oblike plodova prirode, a
po povrini su tipanjem noktima. To je, moda,
prvobitno bio tehnoloki postupak za kompaktnosti
zemljane mase, pa se razvio sistem, a sistem je postao orna-
menat.
15.
Vaza, Butmir, neolitik, oko 3000.
god. st. e.
23
16.
Kultna kolica, Glasinac, starije
eljezno doba.
17.
Zemljani idol, kod rano
eljezno doba.
24
U srednjem neolitiku je urezani ukras, bilo da se
sastojao samo od linija, bilo od rafiranih povrina, trokuta ili
rombova. Dekorateri pri tome nisu odvie precizni - naprotiv,
ovi u biti geometrijski motivi dati su ovlano, ne
pravilnost likova; vidljivo je tek nastojanje da kompozicija
bude podjednako prekrivena ornamentom.
neolitika butmirske kulture dovode u
dolinama Bosne i njenih pritoka svoju produkciju do
kog savrenstva. Kako su se oni u jednom trenutku oslobodili
propisanih parametara u skulpturi,
interpretaciju svojih modela, im je polo za rukom i u
proizvodnji posuda. Njihove predstavljaju najvii
domet u primijenjenoj umjetnosti pa i generacija
koje su nadolazile poslije njih gotovo dvije godina kas-
nije. Spomenik to su ga podigli, jo i danas zapanjuje proma-
istim intenzitetom sa kojim je fascinirao svoje poklonike
u ona davna vremena. To nije fabrikacija serijskih proiz-
voda, to su skulpture o blikovane prostom rukom, one su svaka
za sebe unikat vrijedan divljenja.
Dominantne su crno zdjele i vaze na nozi s okomi-
tim gustim kanelurama na gornjim dijelovima. dekoraci-
jama preovladavaju spiralni motivi izvedeni u tehni-
kama: kao reljef, udubljivanjem pozadine ili urezivanjem.
bujnost mate koja raznovrsne kombina-
cije spletova, svedenih uvijek na krunicu, njene dijelove i
meandre.
Pod konac neolitika genije slabi a produkcija
opada i gui se u neinventivnoj abloni. Iako jo nisu potpuno
ovladali izradom metala, oni su zapustili proizvodnju keramike
sa kojom su ranije plijenili svoje suvremenike i potomstvo.
METALLICUM
ko 2000 godine stare ere gasi se ivot u
naseljima To se pripisuje kataklizmi prouzro-
kovanoj invazijom neke nove, tehnoloki i bioloki
ljudske skupine. su, nije znano na koji ustupili
mjesto novim ljudima kod kojih je proizvodnja metala igrala
ulogu.
Polet na polju obrade posuda pred-
stavlja pojava eneolitskih kultura, osobito i
dolske. N akon epohe koju bismo prema
mogli nazvati novi naseljenici
Bosne i Hercegovine nisu samo metalurzi, nego i proiz-
zemljanih posuda. OrnamentaIni sustav tih posuda je
do te mjere, da ga je lako odvojiti od ostalih
kultura. Novost u izradi ornamenata predstavlja tehnika braz-
dastih uboda, to je samo ove epohe. Tim ubodima
su postizana udubljenja koja su kasnije popunjavana bijelom
masom radi ornamentalnog efekta. To je njeno
nasljedstvo iz neto starije badenske kulture. Sjajne
povrine posuda ponekad su ukraene kratkim
stim zarezima ili utisnutim udubljenjima krunog, polukru-
nog pa i trokutnog oblika.
Za kulturu su kombinacije raznih
vrsta motiva koji u obliku traka opasuju trbuh ili vrat posuda.
Drke su rijetke, dosta iroke i ukraene motivima od
uboda ili dvostrukih crtica, tzv. volujskih stopala.
17

18.
Herma iz svetita, Gradina Pod kod
Bugojna, s tarije eljezno doba.
26
,
I
18
U fazi eneolitika, u doba kulture, ukraa-
vanje posuda izvodi se duborezom irovaenjem, dokje brazda-
sto urezivanje potisnuto u drugi plan. je nastojanje za
raskonim dekorativnim efektom. To je vrijeme tzv. arhitek-
tonskog stila, karakteriziranog frizovima i metoparna, no i pot-
puno prekrivenim povrinama posuda kalotaskog oblika u
krstasto i bijelim inkrustacijama efektno dekori-
rane povrine. Dominantni su geometrijski uzorci sa irokom
lepezom motiva od jednostavnih trokuta ili kvadrata do vrlo
kompliciranih kombinacija, kao to je umetanje rombova u
pravokutnike i predodbe.
Pokretanja ljudskih masa u bronzanom dobu nisu, moda,
toliko intenzivna kao to je to bilo u ranije doba, ali je
mir ostao i nadalje Zbog toga je svaka manja zajed-
nica potraila samozatite na breuljcima na kojima
je prirodne pogodnosti za odbranu -
sistem zemljanih, kamenih i drvenih fortifikacija.
O umjetnosti tog perioda je jedva govoriti. tovie
je i proizvodnja zaputena, jer metala
sada trae svoje puteve izraza.
Do VII bronza i eljezo su koegzistentni, a tek
poslije toga vremena eljezo preuzima primat,
bronzi domenu nakita i umjetnosti - to ni do dananjeg dana
nije bitno promijenjeno. U kasnom bronzano m dobu Balkanski
poluotok je preplavljen stvaralatvom koga
karakterizira geometrizam, dok je figuraIna plastika u znatnoj
mjeri zanemarena. Od tih strujanja nije bila
izuzeta ni sama u kojoj nakon bogate umjetnosti miken-
skog doba dosta naglo nadolazi suhoparni protogeometrijski i
geometrijski stiL
U Bosni se na prelazu iz srednjeg u kasno bronzano doba
autohtona proizvodnja bronzanih objekata
povrine. To je otprilike vrijeme XIII st. e. Pada u
zavidna razina izdjelaka i preciznost gravure kao i
pravilan raspored ornamentaInih motiva koji se smje-
njuju od spirale do pravolinijskih motiva, koji u XI
biti preneseni i na Osobenost ove umjet-
nostije apstraktnost - bjeanje od realnog svijeta. Nema u njoj
ni ljudskih ni ivotinjskih likova, a vegetabilni motivi se jedva
naZIru.
Tek u VII zapaa se novi polet ka figuraciji. Sitna
ivotinjska skulptura radi se dijelom ljevanjem u
oblike koji pogoduju amajlijama 'objeenim oko vrata ili na
Izuzetno djelo sa aspiracijama iz tog ranog
eljeznog doba predstavljaju minijaturna bronzana kolica sa
pticama, otkrivena u jednom tumulu na Glasineu. su
dakle sa svim elementima koji ih prepoznat-
ljivim i funkcionalnim; ona se mogu kretati. Ni pticama se ne
moe vjernost reprodukcije obrisa, makar se umjetnik
nije potrudio da izradi sve njihove elementarne dijelove.
Nedostaju im, naime, noge i krila, to u kombinaciji sa kolima
nije ni bilo potrebno jer je pokretanje na drugi
Kolica iz groba na Glasineu na
mit kod starih Grka, prema kojemu su due pokojnika kod
Hiperborejaca bile noene labudovima, odnosno u takvom
obliku nastanjavale poljane blaenih.
Antropomorfnu fazu rane ilirske umjetnosti predstavljaju
herrnama stupovi iz nekog svetita na gradini Pod kod
Bugojna, datirani u VI stare ere. Bili su po korpusu
ukraeni udubljenim i rafiranim rombovima, a pri vrhu su,
19
21
19--20.
Kamena urna, kod
eljezno doba.
21.
Kalup iz juvelirske radionice, Gradina
II kod Stoca, doba
V-IV stol,j. st. e.
28
kapitelima kod stupova, zavravali predodbama ljud-
skih glava izvedenim u dubokom reljefu. Imali su naglaene
obrve, izraajne i nozdrve ispod istaknutog nosa, pa usta i
bradu.
Kipovi to su bili otkriveni u naselju kod
modelirani su nezgrapno i bez nastojanja da se
vjerno reproducira ljudski lik. Trup je nesrazmjerno velik, dok
su im ruke i noge u obliku patrljka - sasvim zakrljale. Glava je
bez vrata spojena s tijelom, a nos, ui i usta su
ubodima, no ipak djeluju impresivno i prepoznatljivo. Nagla-
ene su karakteristike spolne pripadnosti. Izrasline na glavi,
rogovima, daju figurama izgled Pana' - glavnog ilirskog
boanstva. Likova tipa otkriveno je u Bosni i Herce-
govini na vie mjesta, tako na glavici nedaleko i
na Debelom Brdu u Sarajevu.
pripada Japoda se plemenski centar
nalazio u Lici. Oni su kulturno vezani prema sjeverozapadu za
Histre i Venete, a najvii domet u umjetnosti ostvaruju u sami
suton vlastite samostalnosti, prije nego im Rim nametnuti
svoju uniformnu svjetsku civilizaciju. Leita muljike tople
boje i meke strukture, to se nalaze u okolici
im je razvoj nove tehnike u obradi kamena: klesanje.
spomenicima su osobito zanimljive urne u obliku kubusa, koje
su sa vanjskih strana ukraavane gravurama.
Ljudski likovi na japodskim urnama po svom
izgledu na umjetnost situla, a preko njih na etrursku umjetnost.
Zbog vremena i prostora u kojem su nastale ove urne nisu
mogle ni utjecaju keltske latenske umjetnosti, to oso-
bito dolazi do izraaja u prikazivanja i opreme
ratnika, a donekle i likova. Takav utjecaj mogao je u
ovaj kraj dolinom Une iz Panonije, a pojava po sebi mogla bi
biti i odraz da su kod pisaca Japodi smatrani
mijeanim narodom u kojemu je keltska komponenta igrala
naglaenu ulogu. U ovako naizgled kontroverznoj situaciji
nema, ipak, nekakvog protuslovlja. Japodi se nalaze na perife-
riji utjecaja etrurske kulture koja je zapahnuta
arhaikom. Ti utjecaji ne zaustavljaju se, na dolini
Une, oni seu sve do gradine Pod kod Bugojna. Tek junije
odatle, u Neretve, su utjecaji helenizma,
su nosioci na donjoj Neretvi bili Daorsi. Njihov glavni grad
Daorson na kod Stoca predstavlja danas
niji kulturni centar staroga vijeka u Hercegovini. Tu se osobito
megalitski zid na Agori, podignut u posljednjoj
IV ili prvim decenijama III p. n. e., a sastavljen od
velikih trapezastih blokova kamena sa
licem i pravilno otesanim spojnim plohama. Oba njegova kraja
flankirana su tornjevima osnove, a blie sjevernom
tornju nalaze se iroka i otrim lukom presvedena vrata. Na
javnom mjestu negdje na trgu, nalazio se kip mukarca u
naravnoj izveden od zelenkastog kamena. su
otkriveni brojni ulomci fine keramike gnathia tipa, a
osobito skifosi i oinohoe.
Posebno vrijedno predstavljaju ostaci juvelirske
radionice sa kompletnim priborom za rad i kalupima za izljeva-
nje i iskucavanje raznih figura: Afrodite, Heliosa, Dionisa,
Nike, Pegaza, lavova, hipokampa i grifona. Neki od kalupa
odaju jo stil kasne klasike, pa se mogu datirati u rano IV
dok su drugi znatno oni tek s konca III
ili II p. n. e.
Grad je bio nasilno razoren sredinom I stare ere.
AUREA
AETAS
Basler
DOBA PRINCIPA TA
oko 50 st. e. - 9 n . e. prva rimska naselja na donjoj Neretvi
9-69 dinastija
69-96 Flavijevci
9&-192 Antonini
192-235 dinastija Severa
235-284 carevi
KASNA ANTIKA
284-480 dominat
480-535 vlast barbara
535-600 carstvo
22
22.
Reljef Dijane, na
polju, I st. n. e.
23.
Terasasto svetite, Gradac kod
Posuja, I st. n. e.
24.
Kultni reljef Jupitera, Minerve i
Genija, ipovo kod Jajca,
II- III st. D. e.
30
DOBA PRINCIPATA
imska kultura je u svojoj biti amalgam
i etrurske kulture, usvojene u posebnom ambijentu
grada-drave Rima, a preko njega na sve provincije
golemog carstva. To je i
umjetnost, kojoj je nedostajao vlastiti izraz i kontinuitet. Ona,
zbog toga, na epohu historijskih stilova u XIX sto-
Evrope, kada su ljudi lakovjerno mislili da mogu raditi i
graditi u bilo kojem stilu, preivjele oblike,
bez sadraja i duha.
U provincije Dalmacije I nove ere je obilje-
eno beskompromisnom penetracijom rimske kulture koju
ovamo donose vojnici i kolonisti. ljudi su zbunjeni
naprednom tehnikom koja ih u tradicionalnom toku
ivota i Antagonizam prema pridolicama uspo-
rava simbiozu, ali zato stvara plodno tlo za razvoj posebnih
oblika u umjetnosti, poznatih pod nazivom rimska provinci-
jalna umjetnost.
arhitektonskim spomenicima ovoga doba osobito je
kompleks terasastog svetita u Gracu kod Posuja, a
ga je zaravanak na vrhu brijega, kome se prila-
zilo velikim stepenicama. ostalih a njih je
bilo nekoliko, na njemu se nalazio hram preminulom
caru Marku Aureliju i Faustini Bio je izveden od bijelog
mramora na oblik tetrastilnog prostilosa, sa
bogato profiliranim korniom i frizom, na kojemu su u heleni-
maniru bile prikazane krilate Viktorije sa grifonima,
uz natpis iz kojega je vidljivo da je zgrada bila podig-
nuta 183/4 godine. Od nekadanjeg hrama u Voljevici kod
Bratunca je mnogo dijelova od epistilne nadgradnje
koja je bila sva monolitna. Hramovi, osobito oni to su bili
dravnom kultu, . su u svakom gradskom nase-
lju. Manja svetita u obliku . otkrivena
23
24
'1'
(

,


,

..,
,
25.
Reljef Silvana, Duvanjsko pOQe, I st. n.
e.
26.
tetiri aristokrata plemena Desitijata,
Breza, III st. n. e.
27.
Reljef ene i mukarca II narodnoj
nonji, Priluka kod Livna, III st. n. e.
28.
Bronzana oinohoa, Blagaj-Japra kod
Bos. Novog, I- III st. n. e.
29.
Staklena Blagaj-Japra kod Bos.
Novog, II-III st. n. e.
34
su U kod Kaknja, kod Viegrada,
polju kod Konjica i na Paniku kod To su bile jedno-
stavne celle je bilo ukraeno antama i dva stupa
njih.
U pogledu likovnih umjetnosti provincije Dalmacije
prati donekle tokove razvoja -rimske umjetnosti na
planu. Tako se augustovski stil, karakteriziran
harmonijom oblika, izraza i
njem ljepote, odraava na portretu veterana Gaja Licinija iz
Hardomilja 'kod Ljubukog. Iako samo reljef, Licinijev lik je
iz edikule do te mjere da djeluje gotovo kao samostalna
skulptura. Mirni izraz lica introvertiranog izgubio je
gotovo svaku osobnost, ali i elju zn kontaktom sa promatra-
iz daleke Sinope na Crnom moru u dolinu
Neretve, on ne zna kamo odlazi, pa ga ni .ne zanima oprotaj jer
je usamljen, iako je mnoge godine proveo u brojnom drutvu
vojnika.
Vremenu II pripada reljef sa prikazom Minerve,
Jupitera i genija-zatitnika grada, otkriven u ipovu. Boica je
prikazana u haljini uzora i s pokretima koji
na Fidijinu Atenu Partenos,

za hram na
atenskoj Akropoli oko 440. god. st. e. Lice joj je okrenuto
polulijevo, a desna ruka ne pridrava kip krilate Nike, kako je
to izvajao Fidija, nego prinosi na rtvenik mirisni tamjan. Jupi-
ter je prikazan nag sa punim tijelom zrela mukarca niskog
stasa. Obrtnik u provinciji kopirao je u ovom jedan
veliki uzor: Zeusa Brontiosa. Originalni kip iz kruga kasne
klasike izradio je Leohar 370. godine za Olimpiju, odakle
ga je car August prenio u Rim, i 22. godine st. e. postavio u
hramu Jupitera Tonansa na Kapitolu. Od tada on slui kao uzor
mnogim epigonima. Tako su se na reljefu u ipovu nale
zajedno dvije kopije figura iz raznih epoha. lik, nekog
lokalnog genija, je dijelom uniten zbog kasnije upo-
trebe ovog kamena za druge svrhe. Genije je prikazan zaveza-
nih nogu da ne bi napustio svoj grad jer su epihorski bogovi u
ilirskim krajevima bili pjeaci, parterna
Vremenu Marka Aurelija moe se pripisati reljef djevojke
Lupe iz kod Gruda. Haljina od tanke tkanine, uzvitlana,
no ipak priljubljena uz tijelo na mjestima koja otkrivaju nje-
gove ljepote - sve je to osobina helenizma u
doba Antonina. Majstor ovog reljefa je stranac, usamljenik,
maltene klesar bez velike i stalne radionice. Od njega
i reljef Dijane, u Imotskom, a blizak mu je i friz
na hramu Marka i Faustine u Posukom Gracu. Lupi iz
figure Viktorija 'su na tom frizu predstavljene u mirnom
stavu, no ipak sa heleni uzvitlanom i naglaenim
dijelovima tijela. je to je majstor Lupinog i
Dijaninog reljefa zapisao na njima i svoje ime: Maximinus.
Izrazito rimsko, da ne kaemo itaIsko ime ovog majstora ipak
odaje koji je bio blizak nekoj radionici.
Iz istog vremena i reljef Menade iz Zenice, na
kojemu se ponavlja scena: kroz uzvitlanu plesa-
okrenute naziru se suptilni dijelovi
tijela.
Ukus vremena zapahnuo je i majstore u provinciji, no
njihovi reljefi' su ploni, a teme autohtone. U Priluci na
Livanjskom polju prikazana je tako svojevrsna, ilirska pasto-
29

30.
Podni mozaik. Ilida kod Sarajeva,
III st. n. e.
3l.
Hora dio podnog mozaika,
Stolac, druga pol. III st. n. e.
32.
Glava mramornog kipa ene, Konjic,
rano IV st. n. e.
33.
Stela sa lika, Zenica, rano IV st.
n. e.
34.
Reljef Menade, Zenica, III st. n. e.
38
rala: ena u narodnoj nonji sa preslicom u ruci, a do nje
surovoj klimi planinama.
poimanje reljefa prikazivana su kod
Dalmata boanstva, mimo shema,
pa ih je samo po sekundarnim elementima prepoznati
kao tvorevine iz I i II nove ere. To su, prije svih, brojni
reljefi Silvana i Dijane, nimfama.
U III elemenat koji je 212. godine
stekao pravo, pa se time uvrstio Rimljane.
predstavnik umjetnosti ovog do ba i podneblja
jest reljef s prikazom desitijatska aristokrata iz Breze.
Njihov izraz lica i nerimska najavljuju skori
nastup nove epohe u kojoj umjetnost biti samo jo prividno
Istom vremenu pripada i mramorna statua ene u
naravnoj iz Konjica, od koje se samo glava.
Fino ovalno lice i zjenice velikih sanjarskih dijelom
prekrivene gornjim kapkom, su vremena u kojem je
Istok dobivati na duhovnoj u cijelom
carstvu.
Stela sa figure iz Zenice, prva polovina IV
odaje u punom smislu atmosferu.
Ovdje nisu bili potrebni nikakvi barbari da bi se duh
antike, jer se ukus Rimljana ne razlikuje od stranih
ljudi, pa i barbara koji u doba seobe naroda preplaviti tlo
Rimske imperije.
Mozaici su prvobitno bili helenski proizvod koji se u Italiji
tek u I nove ere, sa spomenicima u crno bije-
loj tehnici. Takvi su u Bosni i Hercegovini vrlo rijetki> jer se
zemlja nalazila tek u prvim kolonizacije, pa ekonom-
ski preslaba da bi ljudi mogli dobavljati dobre ali skupe maj-
store iz daleka svijeta. Izuzetno je u kod Zenice bio,
u dvije dvorane neke zgrade, postavljen u II mozaik,
vjerojatno sa temom thiasosa, ophoda morskih
boanstava, a od se samo lik hipokampa i noga
u sandale.
Villa urbana u kod bilaje oko polovine II
ukraena mozaicima geometrijskog tipa. Po bogatstvu
motiva to je do sada izuzetan u Dalmacije. Repre-
zentativna je velika prostirka .u jednoj na
Ilidi kod Sarajeva, u sreditu se nalazi kvadrat sa kon-
kavno svedenim stranama, okruen sa ovala na uglovima
i isto toliko trapeza du strana, a sve je to uokvireno
nom pletenicom. U srednjem polju je prikazana
nimfa, dok su ribe u medaljonima date u crvenoj boji, a oivi-
tamnocrvenim i crnim nizovima tesela. Mozaik iz
II ili III U tablinumu drugog objekta nalazio se mozaik
sa medaljonom u kojem je prikazan genije kako jae na mor-
skoj nemani sa lavljom glavom i apama.
tendencije koje se osobito ispoljavaju u
prikazima likova, zatim pojava dimenzije u slikama meda-
ljona, kao i slikarska obrada pojedinosti uz ivi pokret likova-
sve to pomae datiranje ilidanskih mozaika u doba Severa,
odnosno u prvu III Za ovo doba osobito je
podjela polja arolikim pletenicama. Pogreke
u prikazivanju likova, osobito neprirodni pokreti tijela, nije
samo mana ovog umjetnika, nego i znak dekadencije
rimske umjetnosti u III
35.
Reljef s prikazom apostola, dio pluteja,
Dabravine kod Breze, bazilika, VI s t.
n. e.
36.
fibula, kod
Sarajeva, V-VIst n. e.
37.
Mogorjelo kod pogled na
Rano IV st. n. e.
38.
Mogorjelo kod tlocrt. Rano
IV st. n. e.
40
Prilike u Stocu bile su To je bilo malo mjesto, ali
bogato tradicijom jo od vremena. Tepidarij u
jednom privatnom kupatilu bio je ukraen mozaikom u
je sreditu prikazan Labirint kao grad okruen
visokim zidovima i tornjevima na svakom uglu, a polukruno
zasvedenim vratima na svakoj strani. Unutar zamrenih hod-
nika poznate sheme ucrtano je kvadratno polje, a ti njemu
poprsje s rogovima, velikim i uima. Gornji
kapak prekrio je dio zjenice, a tamne, u luk zasvedene
o brve gotovo se srastaju.
Slika je proeta klasicizmom, na to i izrada por-
treta prostim nijansiranjem bijelih i sivih tonova uz crno pod-
neke pojedinosti. Ima na njemu po pro-
asocira na kratkotrajno klasike u doba cara
Galijena (253-268), ali i neminovna prisutnost tendencija to ih
pokazuje rimska umjetnost u svoje povratak ka
crnobijelim efektima.
Personifikacije godinjih do.ba iz druge zgrade u Stocu
danas su reproducirani motiv rimske umjetno-
sti u Bosni i Hercegovini. Mladoj i Primaveri
suprotstavljenaje starija ena, hora zime, umotana u
stolu i pokrivena palom, a granom zrele masline -
simbolom mira. Lica ovih ena izvedena su jasno-
crtea i slikovito datim pojedinostima. Umjetnik se nije
na igru bijele, sive i crne boje, kao u Minota-
ura, nego se razigrao kolorima, ali ga mirni izraz lica i
nje obrisa tamnim tonovima ipak otkriva kao majstora iz druge
polovine III
Od mozaika iz suburbane ville na Paniku panju
onaj u dvorani krinog tlocrta. Njegova shema je po
bliska mozaiku sa Horama u Stocu: u oktogonu
to je nastao presjecanjem kvadrata prikazan je Orfej sa lirom i
ivotinjama koje ga sluaju. je u zelenu tuniku s crve-
nim a zaodjenut crvenim Na rukavu su
mu ucrtana tri kria, po se zapaa karakter
teme.
Slika Orfeja odie kasnom antikom. Osim zanemariva-
nja prirodnih proporcija i boja, na ovoj slici se gubi
za prostor: slika je postala nerealna jer zmija lebdi u
zraku, a bik je premalen u odnosu na okolicu. To su sada
samo predstave ideja kojima se daju naiz-
gled realnih stvorenja, da ona moraju neto to
nema veze sa njima kao stvorenjima prirode: oni su dio koz-
mosa, sim boli besmrtnosti i duha. je i
izbor boja, a osobito predominacija tonova, to
je u III osobito za freske u katakom-
bama.
KASNA ANTIKA
vremenu od IV do konca VI sto-
kultura preivljavala je znatno
prouzrokovano nekim vanjskim promjenama kao to su
pohodi i naseljavanje barbarskih naroda na teritoriju Rimskog
carstva, ali i promjene u psihi kod samih nosilaca
drutva u odnosu na dravu, religiju i umjetnost.
Od iz vremena kasne antike vrijedan je spomena
Mauzolej u Sipovu kod Jajca i villa na Mogorjelu kod
I I
.1. .I.l L -1 ... 1. Lo
-
,
,
"
b
- ~
I

J
I

I

I

I

I

I
-
. . . . "
I
-
38 '-_Ji. "O_-'''

,
39. 39
Srebrna fibula. Buko Blato, VII st. n.
e.
40.
Zlatna ogrlica iz groba u bazilici,
Turbe kod Travnika. VI st. n. e.
42
40
Oba spomenika izvedena su u samom epohe,
uglavnom u oblicima. Njihova ukraavaju
stupovi korintskog rada u strogim mjernim odnosima. Prom-
jene na novo mnogo su u interpretaciji ljudskih
likova, osobito reljefima na stelama iz Blagaja na Sani, Puti-
Ribnika i Zenice. Svima njima je plonost
reljefa, tendencija ka shematiziranju ljudskih likova i
pogled u prazni prostor ispred sebe.
Iz vremena dominacije Gota (490-535) osobito su
brojne kultne - bazilike i oratorij i. Neke
od njih ukraene su bogato ornamentiranim oltarskim pregra-
dama, a tematski i stilski se tu mogu razlikovati izrazito
ski motivi (kao to su likovi svetaca na plutejima u Dabravi-
nama) od simbolike koja je nadahnuta idejama (u
bazilika u Zenici). Arhitektonska dekoracija
ovih ne pokazuje gotovo nikakvu vezu sa
spomenicima - ona se kao neka narodna umjetnost u
kojoj je moglo igrati podjednaku ulogu poluromanizi-
rano stanovnitvo kao i barbari, osobito Goti sa svojim
tradicijama rezbarenja u drvetu.
bazilike su izuzetan feno-
men u evropskoj arhitekturi doba. Zbog toga ih
je teko povezivati sa poznatim istodobnim spomenicima u
susjednim krajevima. Ima, naime, u njima to vodi
daleko preko granica Evrope, u koja su vrvjela hetero-
doksijama raznih profila i porijekla, izraslih ceno-
bijatima i njihovim privrenicima. Sigurno je samo da to nisu
vie bili rimski ljudi u uem smislu nego neki novi
narataj koji se na amalgamu naroda i
kultura.
SREDNJI
VIJEK
Basler
RANO DOBA
600-750 rani Slaveni
750-1050 pred romanika
Basler
ROMANIKA
Basler
GOTIKA
Zdravko
VIZANTINA
Basler

118()-1320 amorfne
1320-1380 pravilni oblici
1380-1500 ukraeni spomenici
poslije 1500 propadanj e
43
Euharistij ske ptice, Z(;I.vala, IX st. 11. e.
42.
Bogorodica s djetetom, reljef, Vidotak
kod Stoca, rani srednji vijek.
44
S
RANO DOBA
laveni su po svom dolasku na dananji teri-
torij Bosne i Hercegovine potraili prva zaklonita u ruevi-
nama rimskih zgrada, a refugije upotrijebili kao
svoja uporita za najnuniju odbranu. Njihovi rani tragovi
otkriveni su nedaleko Bijeljine, u Vrbljanima kod i na
gradinama oko zapadno bosanskih velikih polja. Neto kasnije
oni su svoja primitivna u nizinama, to
narod danas naziva gradite. Jedno takvo gradite,
zemljanim nasip om i palisadama, nalazi se u dolini Ukrine nie
Detlaka kod Dervente, drugo u Mahovljanima kod Banje Luke.
Broj otkrivenih objekata stila nije velik.
njih spada crkva na Paniku kod jedna od crkava u
Zavali, na Vidotaku kod Stoca i u Vrutcima kod Sarajeva. Sve
su one imale pravokutno svetite i lezene na vanjskim licima
zidova. Crkva na Paniku bila je u Xll oslikana fre-
skama, a ona u Vrutcima jo i opremljena kamenim namjeta-
jem sa pleternim ornamentom. Prema nesigurnim podacima, u
kod Blauja bila je estoapsidalna
kruna po bi se i ona mogla uvrstiti u ovaj
skup, ali ciborij to se u njoj nalazio, iz neto
vremena. Kasnoj epohi je pripisati
ostatke crkve u sa malenom apsidom i dvije konhe
u zidu, a lezenama na vanjskom licu.
Kameni reljef Bogorodice s Isusom iz crkve na Vidotaku
kod Stoca predstavlja jedini do sada poznati primjer likovne
umjetnosti ranog srednjeg vijeka, ali ga je teko poblie dati-
rati.
U ovo doba osobito je razvijen umjetni obrt, pogotovo
zlatarstvo. Mnoina nakita to je prilagan mrtvacima, jedan je
od uvjerljivih dokaza o visokoj kulturi vremena i ekonomskim
drutva. najstarije primjerke spada nau-
nica tipa s obrnutom piramidom iz Velike Kladue i
Malog kod Livna, obje iz VII a porijeklom iz bizant-
skih, odnosno mediteranskih zlatarskih radionica. S konca
VIII kestheljskog tipa od
bronze sa Duvanjskog polja. Karolinkog porijekla j e nalaz
pojasne opreme sa Mogorjela kod datirane u VIII ili
IX Tome krugu pripada i nalaz elj ezne
uz kri iz na Glasincu. dio nakita moe se
svrstati u dvije kulturne skupine: u dalmatinsko-hrvatsku i
panonsku, bolje poznatu kao bjelobrdsku. Nakit prve skupine
javlja se od IX a pojedini oblici seu uretardiranim
oblicima sve do u XII i XIII s tim da mu ide
sve do Drine. su jednostavne karike, naunice s koljen-
cima, sa j ednom ili vie jagoda, kao i naroskani tipovi. Sve su
one u tehnici filigrana i granulacije. Poznatija su nalazi-
ta: Grborezi, kod Bugojna i Mogorjelo kod
U tome nakitu zrcali se jo po posljednji put kasno an-
tradicija, posredstvom bizantskog zlatarstva to je
iz romanskih gradova u dalmatinskom tematu, makar su ga
tada proizvodili slavenski majstori.
Izvanredan primjerak juvelirstva predstavlja
pojasne od bakrene legure sa pozlatom i
natpisnim aplikacijama u srebru. Ukraen je u tehnici rovae-
nja geometrijskim i biljnim ornamentom, a na tri mjesta i
42
43.
Bronzano raspelo, k od Jajca,
XII st.
44.
Staroslavenski nakit
46
ivotinjskim prepletom insularnog stila. Izradio ga je kovinar
TETGIS u VIII u ranom karolinkom dobu, ali sa
izvjesnim elementima kasnomerovinke tradicije.
ROMANIKA
impulsi pristizali su u Bosnu i
Hercegovinu sa Jadrana i Ugarsko-hrvatske drave.
da su te oblasti i same predstavljale periferiju Zapada,
one su svojevrstan fIlter u ekspanziji stila, ukusa i ideja.
Bosna se, osim toga, nastojala izolirati od teritorija
kojim je gospodarila to se odraa-
valo na intenzitetu kontakata. ostaloj Evropi, u ovim
krajevima je fond spomenika stila okrnjen mno-
gim gubicima.
U punini stila bila je crkva u Vrutci-
ma kod vrela Bosne, crkva na mjestu kasnijeg samostana
sv. Nikole u Milima, dananjim Arna-
kod Visokog, starija crkva
kod tornja sv. Luke u Jajcu, u
kod Bos. Petrovca, Bijeloj kod Konjica, sv. Petra
u Zavali, a osobito benediktinska opatija sv. Petra u Polju kod
Trebinja, dananjem crkva na Paniku
kod bila je u XII oslikana u italobizantijskom
maniru. Neznatni fragmenti fresaka tipa, to su
otkriveni u ruevinama crkve sv. Stjepana u Vrutcima, govore
za isto vrijeme.
U ovu skupinu spomenika spadaj u i dijelovi ciborija iz
crkve u kod Blauja, s palmetom i dralo-
vima sa Carevog polja kod Jajca, kapiteli iz Sarajeva i Kreeva,
kao i baza stupa iz Rmanja na Uni. Posebnu skupinu
objekti opreme iz starije crkve kod tornja sv. Luke u Jajcu, tako
skulptura stupa i jo neki fragmenti. Posebno lijep
primjer skulpture predstavlja bronzani korpus iz
koji zbog ukraavanja na
francuske XII Duh stila bio je
u Bosni i Hercegovini do te mjere uvrijeen, da se jo i u
narednim radilo i gradilo u tom maniru, pa je pone-
kad teko izvorne oblike od onih to su bili infiltrirani
u objekte kao elemenat. Primjer takvih
nastojanja su dva spomenika u Jajcu: bifora na iz XIV i
toranj sv. Luke iz druge polovice XV
GOTIKA
ajstarija stila na
koj i danas pokriva Bosna i Hercegovina je nekada-
nja dominikanska crkva sv. Antuna, danas Fethija damija u
Podignuta je oko 1266. godine, uskoro po
mjesta u status slobodnog kraljevskog grada (1262. godine).
Crkva sv. Nikole u Milima kod Visokog bila je
godina XIV izvedena povie ruevine spome-
nute Zgrada se sastojala od irokog
prostora za vjernike i izduenog kora sa trostranim
zavretkom prema istoku. Uglovi su bili kontraforima,
a prozori ilj ato zasvedeni i perforirani. drugih
crkava imala je pravokutni kor, tako crkva sv. Marije u Srebre-
L-__________________________________________________
I
45.
Kazula s prikazom riznica
samostana u Kraljevoj
Su(jesci , XV st.
46.
Prikaz donatora, Hrvojev misal, oko
1405107. god.
47.
Pacifika}, rizni ca
samostana u Kreevu, XV st.
48.
kale jz riznice
samostana, Kraljeva Sutjeska,
XlV- XV st.
49.
Kustodija, riznica
samostana u Kreevu, XV- XVI st.
48
nici, Zvorniku, Olovu i Jajcu, te sv. Katarine u Kreevu i sv.
Grgura u Kraljevoj Sutjesci. Sve su one pripadale tipu propov-
crkava i bile su prema propisima reda jednostavno
opremljene.
Prisne veze sa Dalmacijom zapaaju se osobito na spome-
nicima u Jajcu, tako dijelovi bogato skulptiranih fijala iz crkve
sv. Marije, koje se prema nekim elementima mogu pripisati
krugu Bonina iz Milana (1429), a poblie nepoznata zgrada na
bila je ukraena na koji na opus Andrije
Aleija (1430-1504).
Toranj sv. Luke je za bosanski, ali i
dalmatinski tradicionalizam. Podignut j e 1461. i 1463.
godine kao sa gabaritom, ali mu
prozor u prizemlju i otri svodovi u unutranjosti otkrivaju
pravu pripadnost. To je, uostalom, jedini originalni srednjovje-
kovni toranj u unutranjosti Balkanskog poluotoka.
U pogledu profane arhitekture osobito su dvije
kraljevske rezidencije: Bobovac i Jajce. U opremi Bobovca
vidljiv je neposredan utjecaj madarske dvorske umjetnosti
kasnog XIV i XV dok je dvor u Jajcu izveden sav u
oblicima kasne gotike. Na nekoliko objekata
u Bobovcu zapaa se tzv. mekani stil Parlerove kole iz vre-
mena oko 1400. godine, a izvanredno lijepe spomenike
spadaju nadgrobne bosanskih vladara iz dvorske kapele.
N a tlu Bosne i Hercegovine je iz vremena gotike
vie spomenika likovnih umjetnosti i obrta.
ih se u samostanima Kraljeve Sutje-
ske, Kreeva i Fojnice. Bogati i literarno poznati inventar samo-
stana u Srebrenici , Zvorniku, Olovu i Visokom, nepovratno je
uniten u doba rata 1683-1699. godine, a kreevska
riznica je znatno u poaru samostana 1765. godine.
U Kraljevoj Sutjesci se dio g krilnog oltara sa
slikom Poklonstvo kraljeva na jednoj, a Kristove muke na
drugoj plohi. Prva strana, dakle, pripada radosnom ciklusu i za
prilike kada je oltar bio otvoren, a druga alosnom ciklusu,
kada su krila bila zatvorena. Majstor sutjekog preklopnog
oltara iz neke kole sa jugoistoka Evrope, moda iz
tajerske, a djelo je datirati u rano XV U istoj
riznici se jo i lijepi srebreni kale, iz druge polovice XIV
ili ranog XV Dio srebrenog, gravurama ukraenog
kalea iz Kreeva - nedostaje mu originalna - doima se kao
djelo iz istog vremena.
Srebreni pacifikal u Kreevu zanimljiv je zbog graviranih
medaljona na krajevima krakova, u kojima su prikazane osobe
odjevene za XV elemente odaje
srebrena i kustodija, te srebrena kadionica u istoj
riznici. Zlatna vitka pokaznica to se u
riznici samostana na u Rami, unitena je u poaru crkve
za vrijeme drugog svjetskog rata. Od nje se samo
fotografija.
Kazula sa prikazom Marije i Ivana u sutjekoj
riznici, na dalmatinske vezove XV
oblikovani Korpus, isprelamano dranje figura u pod-
noju kria i naborana (dijelom nevjeto
restaurirana u novije vrijeme), predstavlja izuzetno vrijedan
primjer srednjovjekovnog veza.
Velik broj kalea stila u Kraljevoj Sutjesci,
Fojnici i Kreevu je tek jednim dijelom datirati u XV
L-__________________________________________________ -J 46
50.
Toranj sv. Luke, Jajce, sred. XV st.
5l.
Krasnica, ikona, tempera
na drvetu, rad nepoznatog cari-
gradskog majstora, XIV
vijeka, srpskopravos}avna crkva

52
50
dok je drugi njihov dio blii XVI, pa i XVII

Od velikog kamenog kria sa polja, danas u
Zemaljskom muzeju, se je samo donji dio sa nogama
Isusa koje su prikovane jedna preko druge, a izvajane naturali-
sa pregibom svojstvenim gotici i kasnijim manirima. U
polju proirenog postamenta prikazane su u visokom reljefu
dvije osobe: lijeva od njih je i u bogato naboranu,
u pasu usko stegnutu haljinu, a pregrnuta otvorenom peleri-
nom. Druga figura je jednako samo to joj o pojasu na
uzici visi predmet torbi. U desnoj ruci ona dri sveti Gral,
a u lijevoj otvoren svitak, moda Prema ikonograf-
skim pravilima to su Marija i Ivan. tretirana
na odijevanja to je bio u kasnom
srednjem vijeku, zapravo posljednjim decenijama XV
tako da se tu dah rane renesanse. Istom vremenu
pripada i bronzano vedro iz Kraljeve Sutjeske, otkriveno na
Bobovcu, a koje svojim ukrasima na Korvinovu rene-
sansu.
nekoliko rukopisa su iluminatori kolovani na
Zapadu, se Divoevo iz prve XIV sto-
kao i zbornik - raskoni rukopis u kojem se na
zastavicama kao zaseban ornamentaini motiv krune
i anujski ljiljani. Dva rukopisa su izuzetno vri-
jedna: Hvalov zbornik i Hrvojev misal. Oba su pisana u Splitu
za potrebe hercega Donjih krajeva i kneza splitskog Hrvoja

Hvalov zbornik je rukopis na 353 lista pergamene,
pisan 1404. godine u Splitu rukom krst janina Hvala. Kodeks
sadri dijelove Biblije, neke apokrifne pjesme i manje teoloke
rasprave, a bogato je ukraen minijaturama, zastavicama, inici-
jalima, figurama, zaglavljima i portretima.
Oblikovala su ga dva iluminatora. Onaj to je radio likove
apostola s Isusom, Bogorodicu na prijestolju, pa inici-
jale s ljudskim figurama i jo neke ornamente, izvodi to na
modroj podlozi sa neto zlata na okvirima i haljinama. Lica su
mu boje sa jarko crvenim obrazima, a kon-
ture likova i draperija zacrtane su crnom bojom. Umjetnik je
pod jakim utjecajem tafelajnog slikarstva. On je
opremio i Hrvojev misal.
Drugi od njih je minijaturist. Njegovi likovi stavljeni
su na zlatnu pozadinu i umetnuti u arhitektonski okvir. Inkarnat
imje a kose crvene. Po svom stilu ovaj majstorje
predstavnik dalmatinske kole XV
Luksuznije opremljen od Hvalova zbornika je Hrvojev
misal, pisan glagolicom 1405. i 1407. godine za crkvu sv.
Mihovila u Splitu (ili Omiu). Pisao ga je pop glagolja Butko
na 247 pergamentskih listova, a ilustrirao onaj spome-
nuti iluminator Hvalova zbornika, koji se u ovom svom djelu
izrazitije predstavlja kao neke toskanske radi-
onice kasnog XIV Njegovo su djelo alegorije mjeseci,
prikazi na tekstova o muci Kristovoj i
likovi svetaca. Inicijali su ukraeni lisnatim viticama, te gla-
vama apostola i Isusa. Slike su izvedene vrlo ivom crvenom,
zelenom i modrom bojom, uz pozlatu nekih mjesta. Crtei su
jasni, a pokreti figura prirodni. simbolima
osobito se lav sv. Marka, a glava sv. Ivana data je reali-
- to je osobitost firentinske kole.

52.
52
e .. fa CII L"A"i
c:
J; lit
&11
RL
N J:j-Jj
e nil D

lllf1 E li
Slikani inicijal, Divoevo
prva polovina XIV vijeka, manastirska
riznica, Cetinje
53.
Kraljevska porodica,
portret kraJja Duana, freska,
nepoznati majstor, oko 1343. god.,
crkva manas tira Dobruna
54

Na jednoj cijeloj stranici prikazan je donator Hrvoja na
konju, opremljen na talijanskih vitezova XIV
Ovi i mnogi drugi rukopisi predstavljali su u svoje doba
blago na tlu Bosne i Hercegovine, ali se vie
nalaze izvan domovine - u svijetu.
VIZANTINA
izantijski uticaji strujali su Bosnom i
Humom iz dva osnovna smjera: preko srp
skih zemalja, i junog, maestralnog, su se talasi odbijali od
jadranskih litorala oko Kotora, Dubrovnika i Zadra, a ponekad
su preko ovih releja stizali vizantijski impulsi iz daleke Vene
cije i Apulije. ovih strujanja zavisila je od veoma sloe
nih okolnosti u pojedinim razdobljima. Nakon procvata u rani-
jim epohama umjetnost vizantijskog stila ovdje treperiti i
trnuti tokom karolinkog doba, neto prosvjetliti u
otonskom vremenu da bi se razbuktala u XII i XIII Za
vrijeme latinskog carstva, gotovo zagaena, ali se obno-
viti sa nejednakim intenzitetom tokom XIII, XIV i X V
da bi se snano rasplamsala nakon 1463. godine, u turskom
periodu.
Ako su srpske zemlje na istoku i hrvatske na zapadu Bosne
stajale pod dominantnim uticajem vizantijske odnosno evrop-
ske kulture, onda se po zakonima pojava,
podrazumijeva da je umjetnost stare Bosne - koja je smjetena
Hrvatske i Srbije - morala biti stilski Duali-
ne zato to su se ovdje javljali izrazito vizantijski ili
zapadni oblici, to su se oni proimali, stvara-
simbiozne izdanke i plodove. djela mijeanog
stila postala su vremenom sinonim za izraz posebno
omiljena za ljude ovog podneblja. Ukoliko su takva djela bila
sretnije nakalemljena na romansko-slovensko deblo, a
takvih je upravo najvie, onda stojimo pred rezultatima koji
predstavljaju najdragocjeniji, doprinos naih ljudi
jedinstvenom fondu Evrope. U ranim epohama,
od V do XII vijeka, to bogata plastika brojnih bosansko-
bazilikarnih crkava, koja se, upravo zbog svoje
osebujnosti, veoma teko ue datira, a u zrelom srednjem
vijeku to su Na primjer, sjedite trebinjske
biskupije u samostanu sv. Petra u kod Trebinja imalo je
bazilikalnu crkvu iz XII vijeka sa vizantijskom osnovom u vidu
upisanog krsta. U XII vijeku uz nju je podignuta manja triko-
hosna crkva, je zavisnost od uzora jo
obje crkve imale su nadgradnju,
mobilijar i benediktinsku organizaciju enterijera.
Tragove vizantijske umjetnosti jasnije slijedimo od XII
najprije u oblastima i Humu. Ukrasna
sa afrontiranim ibisima, u Carevom Polju kod
Jajca (XII v.), obiljeava sjeverne staze njenih uticaja. Ipak, u
Humu, gdje da ci snanije strujali iz Dubrovnika
i Kotora, oni su najprisutniji. Krajem XII vijeka negdje u ovim
oblastima, prepisano ilu-
minacijama ukraeno Miroslavljevo
Du Popovog polja oko Trebinja, i Gacka postoji na
desetine manjih crkvica sa ponekim vizantij-
53
54
Luka, minijatura,
Siloanovo kraj XIV
vijeka, Muzej srpskopravoslavne
crkve, Sarajevo
56
skim detaljem (Zavala). Neke od njih bile su oslikane freskama,
a kako je taj ivopis izgledao pokazuju nam fragmenti
iz Panika - iz sredine XII vijeka. J asno izraen vizantij-
ski stil i naslovi stoje ovdje u simbiozi sa
slikarstvom Dubrovnika i Apulije, onako kako smo to
vidjeli u Kutima kod Herceg Novog. Majstori ovog slikarstva
bili su ljudi ili iz kruga slikara, koji su se u
gradovima na obali Jadranskog mora ilavo odravali sve do
XV vijeka kada ih zamjenjuju zografi.
Nakon relativno skromnijeg fonda iz prethodnog vijeka, u
XIV imamo niz spomenika ovog stila. U
prvoj polovini vijeka njega kroz iluminirane rukopise njego-
vati Manoilo Grk, autor dva rukopisna na perga-
mentu: Manoilovog (Mostarskog) i Divoevog, za
Divoa vlastelina iz krajeva Bosne.
U ovom drugom rukopisu, sada u Cetinju (Manastir), Manoilo
je svoj tekst okitio brojnim figuralnim i zoomorfnim,
krupnim inicijalima, koje je autor, vjerovatno kotorski Vizanti-
nac, preuzeo iz kruga motiva i ugradio ih, uz sop-
stvene transformacije, zajedno sa svojim vizantijskim zasta-
vama i stilizovanim naslovima, u novu jedinstvenu cjelinu.
Jezik te cjeline je vizantijski sa mnotvom
U istom vremenu nastaje mauzolej na crkva u Crkvini kod
Gorada od koje su samo temeljne zone i znatno
monumentalnija crkva manastira Dobruna kod Viegrada.
Obje su bile oslikane freskama srpsko-vizantijskog stila,
a ona u Dobrunu jo uvijek dragocjenu kolekciju istorij-
skih portreta. Na junom zidu naslikan je ktitor crkve upan
Pribil sa sinovima Stefanom i Petrom i zetom Stanom protove-
stijarom, dok je na suprotnom zidu predstavljena vladarska
porodica, tada jo uvijek samo kralja Duana, koji je drao u to
vrijeme i oblast Drine. Ovaj ivopis ulazi u krug jedinstvenog
fresko slikarstva koje se njegovalo u zapadnijim oblastima
srpske zemlje.
Iz ranog XIV vijeka i dvostruka litijska ikona
Krasnice sa predstavom Bogorodice sa Hristom, na licu,
i polufigurom J ovana na Ona je, moda, naj-
ljepa i najstarija slika u izvornom stanju u Bosni i
Hercegovini. Nastala je kao reprezentativna ikona u ambicioz-
nim carskim ateljeima u Carigradu. Ne bez razloga nju je u
cjelini 1868. godine okovao srebrenim, raskono ukraenim
!imom, sarajevski zlatar Risto utroivi na nju 20 kg.
srebra i neto zlata. .
vijeku pripadaju iluminirani
rukopisi kao to su Giljferdingov apostol, zbornik,
Vrutoko, Nikoljsko, Kopitarovo, Beo-
gradsko Dovoljsko, SofJjsko, Batalovo i
koje je prepisao Tvrtko iz
sela Gomiljana kod Trebinja. Iako su svi ovi rukopisi nastali
pod dogmatskim okriljem crkve bosanske, oni ipak u stilu
iluminacija, pismu i organizaciji teksta slijede iskustva
knjige istog vremena. To se odnosi i na one rukopise koje
su iluminirali slikari sa Primorja, kao to je Hvalov
zbornik.
Na alost, u Bosni se danas nalaze samo rukopisa iz
XIV vijeka: Siloanovo N omfnkanon iz
Stare crkve u Sarajevu i Minej za septembar iz
Siloanovo (Sarajevo) pisano je lijepim ustavnim
pismom i raskono je ukraeno ornamentima i portretima j eva-
datim na punim stranicama sa zlatnom pozadinom.
Broj rukopisa iz XV samo je neto Besjede svetih
otaca iz Gomionice, Slubenik iz Stare sarajevske crkve,
Oktoih (I. IV glasa), (V-S), Trebnik i
Zlatoust. Svi oni pisani su kitnjastim kaligrafskim pismom i
ukraeni su na tradicionalni zastavama, dekorativnim
naslovima, inicijalima, vinjetama i pokojom minijaturom. Ipak,
njima je Radoslavljev zbornik, pisan
1443. i 1451. godine za Gojsaka krst j anina. Bogato je
iluminiran a ostalog na posljednjoj stranici, uz kolofon,
pisar Radoslav krst janin ostavio je i svoj autoportret. Svi nave-
deni rukopisi XV nalaze se u zbirkama Bosne i Herce-
govine osim posljednjeg koji se u Vatikanu.
Tvrtkovim krunisanjem 1377. godine za kralja Srbije i
Bosne i njegovom kraljevstvu zapadnih oblasti
Srbije u kojima su se nalazile bogomolje i manastiri-
Mileeva, Davidovica i Banja Pribojska - dolo je i do intenziv-
nije orijentacije Bosne na srpskovizantijsku umjetnost. Ona se
u nekim oblicima dvorskih titula, na nonji, u rukopi-
sima, sve do izvjesnih ikonografskih shema u dekorativnom
sistemu Ipak, najdosljedniji vizantinizmi se na
sakralnim spomenicima vlastelinske porodice - Hra-
Gospodari Drine podigli su krajem XIV ili XV
vijeka, uz sastav Tare i Pive, relativno veliku crkvu sv. Stje-
pana, kojaje bila bogato ukraena simbioznom
i moravskom arhitektonskom plastikom. Krstoobrazna osnova,
zidani ikonostas, priprata iznad koje je bila kula - zvonik (na
preslicu) i freske sa naslovima ubjedljivi su znaci da
je bogomolja oponaala Mileevu nad
grobom sv. Save - toponimskim dijelom titule Hercega Stje-
pana, sinovca ktitora crkve, Sandalj a Herceg je 1454.
godine podigao u Sopotnici na Drini jo jednu krstoobraznu
crkvu rake osnove, svodom, su
dovratnici bili ukraeni moravskim prepletom a zidovi oslikani
freskama srpskovizantijskog stila. hram ove porodice
podignut je iznad crkve pod njihovim stonim
gradom Sokolom. Ova crkva je, kao i relativno
dobro Ima bogato zidani ikonostas, namije-
njen freskama i nisku kupolu na trompama kao uticaj turskog
graditeljstva iz osvojene Srbije. U naosu jo uvijek stoji
sljemenjak iznad praznog groba namijenjenog Hercegu,
koji je umro u Novom 1466. godine, nakon pada njegove
Drine pod Turke. U Drini je ostao prazan, nezavren i
neukraen mauzolej. crkvu su podi-
gle u Savini kod Herceg Novog. U drugoj polovini XV vijeka
nju je oslikao i kotorski slikar Lovro i
to na prilagodivi svoje ranorenesansno slikar-
stvo nekim vizantijskim stilskim i ikonografskim normama i
ispisavi na freskama tekstove. Freske otkrivene ispod
sloja iz XVI su primjer na koji se ovdje
ostvarivala koegzistencija i zapadnog slikarskog isku-
stva.
crkve porodice posebno najstarija
posluile su u kasnijem periodu kao obrazac
posebnog drinskog tipa hrama kojije u varijacijama u
Bosni, Srbiji i na Frukoj Gori sve do XVII
55
upan Pribil sa sinovima (detalj),
ktitorska kompozicija, freska,
nepoznati majstor, oko 1343. god.,
crkva manastira Dobruna
57
56.
Ravanjska vrata na Kupresu,
XlV- XV st.
57.
Tri posljednje stvari smrt, sud
i ivot iz Donje
Kakanj, XIV- XV st.
58
Iz nepoznatog vremena, ali svakako iz predturskog, je naj-
starije jezgro dananje Stare srpske crkve u Sarajevu.
Pravi procvat umjetnosti vizantijskog stila na ovom pro-
storu ipak tek u osmanskom periodu, 1463. i
1878. godine.

spomenicima kulturne batine na
sjeverozapadu Balkana posebno mjesto pripada kamenim nad-
grobnim spomenima iz srednjeg vijeka. Oni su osobito brojni u
Bosni, a pogotovo Hercegovini; tu im je zapravo domovina.
Narod ih naziva skupnim imenom mramorovi, prema
mnimourion, odnosno latinskoj memoria - to u oba
uspomenu, spomenik. U doba kada su bili postav-
ljani na grobove, oni su nazivani bilig, dakle obiljeje (groba),
to je i opet u smislu spomenika. se kod naroda
II Hercegovini naziva samo usko i visoko kamenje, ali
je u XIX taj naziv u nauci kao pojam.
Osnovni su im oblici sanduk i sarkofag.
obiljeavanja grobova amorfnim uveden je
u Bosni i Hercegovini negdje u XII moda u vrijeme
Kulinova banovanja (1180-1204). Prvi uredno i pra-
vilno oblikovani nisu stariji od dolaska na vlast bana
Stjepana II oko 1320. godine, a prvi reljefi i gra-
vure nanose se od vremena vladavine kralja Tvrtka I, kada se
na njih urezuj u II broju i natpisi. Pojava i razvoj umjet-
nosti vezana je, dakle, za i privredni razvoj
drave, ali i za duhovnu atmosferu u zemlji tokom
razvijenog srednjeg vijeka.
U pogledu ukrasa, arhitektonski motivi predstavljaju naj-
brojnije zastupljenu vrstu ornamenta. njima se
predstave arkada sa stupovima, osobito u Hercegovini, gdje se
i motivi udubljenim poredanim jedan
do drugoga. Kri je predstavljen u varijantama. Izd-
vojiti se moe oblik kod kojega je umjesto gornjeg kraka prika-
zan krug, to je egipatskom hijeroglifu ANKH u
nju ivota, a u srednjem vijeku to je simbol planete Venere,
dakle one narodne zvijezde Danice ili Na
Ljubukog i Sinja se kombinacije od
vie krieva kao i svastika, simbol ivota, odnosno sanvastika,
simbol smrti.
Iz kasnog vremena, druge polovice XV
ukrasi u obliku polukugli, takozvane jabuke. Taj ornamenat
se onda i na rane niane. Brojni su ukrasi mjeseca i
rozeta, to je obligatan pratilac Raspela u umjetno-
sti. Neto su krinovi koji se u zapadnoj
Bosni i susjednim oblastima Dalmacije.
Spirale su osobito zastupljene u Podrinju i oko Olova.
Brojni su prikazi sa titovima, ali znaci na njima ne
moraju biti porijekla, da su to u najvie
polumjesec i rozete, a taj motiv bi mogao da iz
kulta.
Od ivotinja su zanimljivi jeleni, osobito kombinirani u
scene lova sa i hrtovima. Prikazi turnira i kola vezani
su uglavnom na kra, a sami su bez granica -
L-________________________________________________ 57
58.
Nekropola Radimlja kod
Stoca, XV st.
59.
na XV st.
60.
Nekropola Dugo polje na
Blidinju, XIV- XV st.
61.
Turnir sa igranjem kola, Borje kod
XV st.
62.
Radimlja kod Stoca, XV st.
62
59
njih se gotovo na Ispreple-
tene zmije, ponekad s krilima, javljaju se u Stona i
Neuma.
nije promatrati odvojeno od duhovnih
strujanja to su proimali zemlju u srednjem vijeku, dakle, nije
ih odvojiti od idejnih kompleksa koji su u XII
doveli i do formiranja zajednice pod nazivom Crkva bo-
sanska.
N eki motivi, tako lov na jelena, pa prikazi turnira, igranja
kola i povorke mogu biti svrstani u profanu svakida-
njicu, ali ima koji smatraju da oni nose u sebi
duboku poruku o sukobu dobra i zla, pravde i
nepravde, svjetla i tame. Umjetnost se na prvi pogled
a to je stil - obrade i izraavanja. Majstori se
odaju kao vrsni poznavaoci svoga posla.
Tvorci su ljudi; nekima od njih znamo i
imena, no ipak je teko otkriti sve neposredne uzore za poje-
dine likovne izraaj e prebogate fantazijom, figurama i sce-
nama. su tek neke regionalne osobenosti , to bi se
moglo nazvati kolama. Tako se u srednjem Podrinju izdvaja
Ludmer sa sasvim oblicima spomenika i orname-
nata. Okolica Olova ima svoj sti1, a ukrasi na Radim-
lji su sasvim osebujni. Te razlike nisu samo odraz opredjeljenja
ili umjenosti majstora, oni su odraz nekih zajed-
nica. Tako je za Ludmer loza koja potpuno
prekriva plohe, no i prikazi pokojnika. U sreditu panje olov-
skih klesara su velike spirale kojima su osobito ukraene
strane sljemenjaka. Majstori Radimlje osobitu pa-
nju bordurama punim tajnih simbola, uz likove ljudi i ivotinja
koji su kod njih osebujno konturirani.
Igranje kola inspirirano je ovog podneblja, i nije
ga poistovjetiti sa prikazima plesa u isto-
dobnoj Evropi. Kolo na bi se, moda, moglo objasniti i
kao simbol zodijaka, a ples u
crkvama je naiva.
Nije to su se, izolirani od svijeta, tvorci
posluili likovnim predodbama da bi na nadgrob-
nim spomenicima izrekli svoju poruku koju su neki od
njih u strogoj tajnosti pred stranim ljudima, pa se zbog
toga umjetnost ne bi mogla nazvati romanikom u uem
smislu Majstori su se, dakle, samo posluili likov-
nim izrazima kasne romanike tako eljama
da materijalnim elementima iskau svoje apstraktne
poruke.
Moglo bi se lako pomisliti, da je umjetnost privile-
gij heretika, ali je do XIII to bila umjetnost cijele, dakle
i pravovjerne Evrope, za to su dokaz brojne ukraene
crkve u svijetu. K tome jo nisu ni svi ljudi u Bosni i Humu bili
istoga miljenja. Na vladarskim dvorovima i kod franjevaca
gradilo se u XIV i XV u punini stila i
djela Tome od Aquina. Bila su to, dva svijeta, neposredno
koegzistentna, bliska na dohvat ruke, ali idejno tako daleka da
je neki jezik bio potpuno Ovako diver-
gentni svjetonazori formirali su dvije skupine ljudi istog jezika
i istih ali u dogmatskim razmiricama, to ih
je dovelo do rascjepkanosti.
Epoha imala je, ipak, i svoje vremenske granice.
Od sredine XV zapaa se i kod privrenika Crkve
L-________________________________________________
63.
Prikaz pokojnika na iz
kod Bratunc3, XV st.
66
bosanske proces unutranjeg raspadanja, pospjeenog turskim
osvajanjima. Lieni svojih patrona, oni su siromaili, a umjet-
nost im je lagano zamirala u agoniji nesposobnosti da se prila-
gode vremenu i prilikama. Njihova materijalna osnova se je
tanjila. To je i bio razlog da je ova umjetnost lagano padala u
zaborav. Ne treba nas taj zaborav u koji tone umjetnost
Pismenih ljudi bilo je malo, pa su vladala pravila svete
uspomene, miropomazane tradicije fantazijom izmi-
ljenih i zbivanja koja sa nisu imala mnogo
Nadnaravnost je potisla racionalnost.
Ovaj nama danas nerazumljivi svijet izaziva divljenje inspi-
racijom uzbudljive ljepote izraza, a moda i nesh-
onoga to se zapravo htjelo To to se
63 izvija iz kamena, nije uvijek odgonetnuti jer se kao
nekog danas zaboravljenog jezika. Racionalizam nauke
kae ipak da je to batina pradjedova stare Bosne, ali
realne dananjice i tog apstraktnog svijeta postoji nepremostiv
jaz nerazumijevanja.
Umjetnost zbunjuje u a osobito po
kompoziciji tijela i sadraju predodbe. To su obliko-
vana u mati osebujnih ljudi.
simboliku sa prethodnicama kao to
je umjetnost XII i XIII u Evropi ili vrlo
srodna umjetnost u Armeniji i Gruziji jo od VII nada-
lje, mi se nalazimo u dilemi pitanja pravovjerja ili krivovjerja
onih ljudi koji su nas obdarili ovom vrstom spomenika.
Sigurno je samo jedno: umjetnost je zrakama
sunca koje je davno sjalo, pa utonulo ispod horizonta, a mi
danas vidimo samo jo njegov odsjaj. taj odsjaj,
teko je shvatiti stvaraoce i vrijeme tih spomenika, u kojem se
vjera, iz razumljivih razloga, vie bavila nagrada za
dobra djela i kazni za nedjela, a manje kompliciranim i za
tadanj eg teko shvatljivim konstrukcijama babilon-
skog tornja teologije.
GRADOVI
I NASELJA
,
Demal
GRADOVI
XII- XV st.
NASELJA BALKANSKO-ORIJENTALNOG TIPA
XVI-XIX st.
PRIMIJENJENA UMJETNOST
,
67
64.
Jajce, pos:ljednja prijestolnica
bosanskih kraljeva. Kraljevski portal
na XV
68
GRADOVI

gradovi Bosne i Hercegovine
nastaju u vremenu od XII do XV st. , bilo da su tada utemeljeni,
bilo da su obnovljeni i na fortifikacije ranijih vre-
mena. su na prirodno mjestima: na gre-
benu povie sastavaka dvaju potoka ili rijeka, u jakoj okuci
vodotoka, na strmoj glavici brda, na planinskim visovima. Ovi
gradovi-utvrde najvaniju grupu arhitektonskih spome-
nika srednjeg vijeka, a sadre u svojim strukturama ne
samo ili ilirsku fazu, i kasnije dogradnje i
preinake iz dugog osmanskog perioda pa, koji put, i dogradnje
austrougarskog vremena. Stolac ili Zvornik, na primjer, svje-
o kontinuitetu fortifikacija od blizu dva milenija.
Broj ovakvih u Bosni i Hercegovini cijeni se na
oko 300; no, u posljednjih stotinjak godina neka su do temelja
poruena, dok se ponegdje kule i bedemi jo visoko izdiu i
krune visove pejsaa.
Samo mali broj arheoloki je istraen, i gotovo u
svim je dugo trajanje odbrambenog
sistema na istom mjestu, sa vie faza i adaptacija.
Raspored gradova uvjetovanje prvenstveno odbrambenim
potrebama, a im je vezano za prirodno najbolje zati-
poloaje. Kako su doline rijeka u i pravci
nadiranja eventualnog neprijatelja, to je razumljiva i koncen-
tracija utvrda u pojedinim slivovima. Tako se u slivu Drine
Pavlovac, Viegrad, Srebrenica, Zvornik... u slivu
Bosne Visoki, Bobovac, Travnik, Vranduk, Maglaj,
Doboj, Teanj, Dobor ... slivu Vrbasa pripadaju Jajce, Sokol na
Plivi, Banja Luka ... , slivu Sane iKamengrad.
Sliv Une je izuzetno gusto posut gradovima-utvrdama
kojima su: Sokolac, Ostroac, Cazin, Velika
Kladua, Podzvizd, Buim, Krupa itd. U
prema Savi nalaze se Srebrenik i
stotinjak gradova Hercegovine svakako su najzna-
Blagaj, pa Mostar, Ljubuki, Vidoki grad (Sto-
lac), Trebinje itd.
Prostorni koncept srednjovjekovnog grada-utvrde teko bi
bilo svoditi na bilo kakve primarne eme - osnovni elementi
bedemi i kule, se tako da prate konfiguraciju
terena, svojim zagrljajem prostor, teko pristu-
koji se relativno, najlake mogao braniti. Kule u unu-
tranjosti prostora - glavni i dijelovi utvrde, pa
ugaone i po njegovim obodnim pozicijama, pa kapi-
kule, su odbrane, a njihov je raspored, od
do sasvim diktiran konkretnom situacijom lo-
kaliteta.
prostora bedemima srednjovjekovnih gradova
se od koje stotine do 1000 kvadratnih metara, a tek u
manjem broju primjera taj prostor znatnije prelazi povrinu
jednog hektara. Manji gradovi su uglavnom nase-
lja i putne pravce, su bili centri nekadanjih upa i lokalnih
feudalnih gospodara, a su kraljevske rezidencije, kao
to je to s Bobovcem, ili su bili sjedita najkrupnijih
feudalaca (Jajce, Blagaj).
gradova-utvrda dobili su svoj oblik dogra-
kroz vie faza. Takvim njihovim postepenim ire-
64
65.
Vranduk, srednjovjekovni grad,
spominje se prvi put 1410. g. U XVIII
st. kapetanije.
66.
Srebrenik, grad u kome je ban Stjepan
marta 1333. g. izdao
povelju - darovnicu
sjedite banovine
1464-1512. g., strateko uporite sve do
iza 1835. g.
70
njem prostor opasan bedemima nije mogao ostati jedinstven, a
dodavanje novih cjelina i
stora, svaki put u okvirima konfiguracije terena na
konkretnom prostoru, davalo je bitno prostorno-pla-
i estetske kvalitete svakom gradu.
Bedemi su im iri u temeljima, a iz razloga efikasnije
odbrane su bili deblji na dijelovima grada koji je bio
direktnije izloen udaru neprijatelja. Osim toga, bedemi starijih
faza bili su tanji i nii od napr. onih iz XV
Gradska vrata su bila u posebnoj kapi-kuli,
direktno u bedemu. Neki gradovi imali su i po dvije kapije,
to i danas vidimo na gradu i
kapija) ; osim toga, bilo je za opasnosti tajnih izlaza. Grad
je na pojedinim dijelovima mogao biti usjecima,
jarcima, hendecima, a ispred ulaznih kapija je bio hen-
dek i na njemu pokretan drveni most.
U svakom gradu bila je bar jedna ili vie cisterni, u
gradovima bile su palate za stanovanje feudalnih gospodara,
neki su imali i crkvu, a u osmansko doba gotovo svi su dobili
damiju.
Srednjovjekovni gradovi-utvrde stilski pripadaju romanici
i gotici, no, stilski detalji su slabo osim toga, mijeaju
se i javljaju sa retardacijama. Za starije gradove, odnosno ranije
faze, je jednoprostorni ob or i zdepasta kula,
dok se kasnije javljaju sloenije prostorne cjeline,
visine, zaobljenja na kulama ...
U osmansko doba, od kraja sedamnaestog vijeka,
mnogi gradovi se obnavljaju i prema uslovima
novije ratne tehnike, a neki se i nanovo Vidoki grad,
toliko oronuo i razruen da ga 1664. g. putopisac Evlija
prilikom proputovanja kroz Stolac, nije ni primijetio, izrasta u
sa dvanaest kula, arsenal to ga je Ferhad-
-paa u drugoj polovini XVI st. sagradio na
Crkvine u Vrbas, se u Katel ...
naselja ili njihovi dijelovi, opasuju se utvrdama, kao to se
to desilo s Trebinjem, s sa sarajevskim Vratnikom.
Javljaju se tabije, odnosno bastioni u obliku niske poligonalne
kule, iznutra potpuno nasute, a namijenjene za smjetaj topova. '
Jo krajem XIX st. strateki pojedinih srednjovje-
kovnih gradova-utvrda opredjeljuje njihove sudbine. Austro-
-Ugarska vlast do temelja rui pojedine gradove koji su leali
blie vievjekovnoj granici dva carstva, a istovremeno se
blie granicama Srbije i Crne Gore, svoja
enja u kompleksima Vido k og grada, grada, Bijele
tabije u Sarajevu. Uz to sistemom svojih utvrda, na
novim lokalitetima, kruni visove i okruuje gradska naselja.
Takva jedna fortica austro-ugarske vojske danas je uklop-
ljena u rjeenje spomen-parka Vraca u Sarajevu: sa njenih
zidova vie od deset hiljada imena rtava terora
o trajnim slobodarskim opredjeljenjima ove zemlje i
njenih naroda.
NASELJA BALKANSKO-
-ORIJENTALNOG TIPA
okom XIV i XV st. u vidokrugu
srednjovjekovnih utvrda, dolo je do razvoja urbanih naselja,
varoi i trgovita. Tragovi su im slabo a o njihovom
65
66
67.
srednjovjekovni grad
obnovljen u XVIII st. Dominira kula
Husein-kapetana
od Bosne.
68.
Hutovo ti Hercegovini. Oko sredinje
kule: koju su 1717. g. na vrijeme
zauzeli u XVIII st.
bedemi, ostale kule i opkopi.
72
izgledu moemo samo na osnovu arhivskih poda-
taka.
Trg na kome se nalazila i crkva, te bunar ili
okruen trgovaca i radnjama zanatlija, bio je u sredi-
tu. Tu se vrila razmjena dobara; obavljali sudsko-
-upravni poslovi i Strani trgovci, prvenstveno Dubrov-
u tim naseljima su imali ne samo i
kolonije.
U naseljima su postojale gostionice i svratita za prihvata-
nje putnika, zgrade za potrebe carinarnica, a u nekim i dvorovi
feudalne gospode. Kulturna arita bili su samo-
stani (u Visokom, Kreevu, Kraljevoj Sutjesci, Fojnici itd.)
dalje od centra.
Od polovine XV st. transformacija nase-
lja i stvaranje novih urbanih struktura po emi koju
sa Istoka donosi nova osmanska vlast. Rezultate te urbanizacije
vidimo dobrim dijelom do danas, a njihova kulturno-
-historijska i vrijednost ogleda se prvenstveno u
preplitanju valera, orijentalnih utjecaja, te
oslabljenih utjecaja suprotne mediteranske i srednjoevropske
strane.
stara naselja, kao to su
staro Sarajevo, Mostar ili Travnik, organizirana su uz vodu.
J edna od komunikacija priblino je paralelna s rijekom, druga
preko mosta na rijeci presijeca vodotok i povezuje suprotne
obale. Na tih regionalnih puteva lei Bitan
centralni dio svakog naselja, srce grada, pojam koji etimoloki i
ne drugo do toka - dakle,
Na presjecitu je, prije svega, prihvatilite za karavane,
vojsku, putnike;namjernike, barem jedan han ili vie hanova i
karavansaraja. Stavie, hanovi su nastajali i prije izgrad-
nje mosta, dok se rijeka jo gazila, o govore pisani
dokumenti.
Poslije dugog i napornog putovanja putnik se morao ne
samo odmoriti, i osvjeiti i okupati, zato je u blizini i
hamam, javno kupatilo koje produava tradicije rimskih termi i
uklapa se u islamsku obavezu kupanja.
Za idejnu povezanost i religiozne potrebe u centru je i
damija; jedna ili vie damija, koje su po svojoj funkciji bile i
bogomolje, i narodni univerziteti i centri. U drutvu
organiziranom na teokratskim principima naselje nije ni moglo
dobiti status kasabe dok nije imalo bar jednu damiju.
No, poto su na ovim prostorima ivjeli ne samo sljedbe-
nici islama, i pravoslavni i rimo-katolici, poto su ovdje od
druge polovine XVI st. nali azil i Sefardi, od panske
inkvizicije, to se u istoj urbanoj strukturi, u skromnijim obli-
cima, pojavljuju i muslimanske bogomolje. Upravo Sarajevo,
gdje vie od nacionalno-konfesionalne
grupacije koegzistiraju, svojevrstan je fenomen ne samo zajed-
ivljenja i sasvim bliskih prostornih odnosa hra-
mova raznih religija.
Most, damija, han, hamam ... jezgro oko kojega se
brzo formira splet ulica i s nizovima pojedi-
nih zanatlija, te neto solidnijim gradnjama - magazama - za
potrebe uskladitenja robe i trgovine. Takvo zanatsko-trgo-
jezgro - - imalo je svako iole organizovano nase-
lje. U velikim grade se i posebne robne -
bezistani. U kasnijim vremenima pojavljuju se i tzv. daire -
I l !

67
68
69.
Avio-snimak Mostara sa
srednjovjekovnim kulama i Starim
mostom poput spone, veie dvije
obale Neretve u osebujnu urbanu
sintezu Mediterana i Orijenta.
70.
grad nad Neretvom
XIV/XV st. sa damijom iz XVI, sahat-
-kulom, medresom, hanom i
hamamom iz XVII, te stambenom
arhitekturom preteno iz XVIII i XIX

76
kompleksi solidno skladita za robu, relativno obezbi-
od provale i poara.
Objekti obrazovanja i kulture su se nalazili uz bogo-
molje, pa se tako i oni uklapaju u strukturu
J edino tekije, centri orijentalnog misticizma, nastaju
na periferiji naselja.
Valja napomenuti da se u proizvodilo i trgovalo,
da su tu bili razni profani i sakralni objekti, no, u nije
bilo mjesta za stan i ivot. Puno odvajanje rada i
stanovanja, pa i oblikovana diferencijacija arhitekture
od one javnog karaktera, bitna je karakteristika starih bosan-
naselja.
Vaan elemenat u formiranju nekih naselja je administra-
tivnoupravni. Rezidencije nosioca vlasti slabo su ali
se neke jasno Konurbacija dananjeg Sara-
jeva na strukturama srednjovjekovne Vrhbosne
polovinom XV nosi u sebi koncept grada-rezidencije, a
iz same saraj (dvor) kasnije je izvedeno i ime grada. Ovdje
je Isa-beg srednjovjekovnih nase-
lja organizirao jezgro grada na sagradio je most
na Miljacki (kasnije Careva postavio damiju, hamam,
dvor, kasarnu i hipodrom na lijevoj obali, a na desnoj - blizu
srednjovjekovnog trga i kolonije trgovaca, u oso-
vini mosta i damije - podigao veliki Kolobara-han u koji
karavane, kao i izvjestan broj to je zajedno s
hanom nukleus u ovom dijelu
Carevine. Rezidencije nosilaca lokalne vlasti nerijetko su bile u
unutranjosti preuzetih srednjovjekovnih utvrda, to se lijepo
vidi na primjeru kule Husein-kapetana u Gra-

Od kraja XVI st., pa do XVIII, mnoga naselja dobivaju
gradske satove, smjetene na visoke sahat-kule.
Dijelovi grada namijenjeni stanovanju okruuju
Jedna mahala (stambeni mikrorajon) ima u svom jezgru manju
damiju ili mesdidu, uz damiju mekteb (osnovna kola), pa
groblje, pekare, trgovinu ivenim namirnicama, a sve
je to sluilo potrebama do pedeset individualnih
J edno} u gradu odgovarao je
veliki broj mahala.

starih mostova, a ihje pedese-
tak, nastali su tokom XVI st. i neki su remek-djela graditeljstva.
U simbiozi terenskih uslova i do kraja konstruktivnih
pristupa, nad duboko vodotocima su
mostovi na jedan luk-prelomljen ili polukruan, poput onog na
Zepe, poput Kozje kod Sarajeva, mosta u Klep-
cima kod Capljine ili mostarskog Starog mosta; obratno, na
iroko razlivenim rijekama nastali su mostQvi to se u
ritmu otvora, koji se prema sredini diu do pre-
loma nivelete na sredini i potom sputaju na drugu stranu.
Takav je most u Planditu kod Blauja, stari mostovi u centru
Sarajeva, mostovi u Stocu i Blagaju, pa onaj kod Trebinja.
Na mjestu ranijeg srednjovjekovnog mosta, dvije
kule na Neretvi u Mostaru, 1566. g. je dananji Stari
most; za tu gradnju dobavljen je iz Stambola jedan od najboljih
saradnika Kode Mimar-Sinanovih, izvrsni Mimar Hajrudin.
L-______________________________________________________ -" 70
71
71.
Most Mehmed-pae na
Drini u Viegradu, djelo Koda Miroar
Sinana iz 1571-77. g., dinovski biser
kome je nebeski svod koljka, kako
je pjevao pjesnik Nihadi iz XVI s t.
78
Elegantni kameni luk, to je s dugom i to je,
rasponom i visinom izazivao divljenje, sa dvije kule i
brojnim objektima preteno privrednog karaktera, to su se
postepeno oko mosta aglomerirali, jedan je od najuzbudljivijih
prostorno fenomena u ovom dijelu Evrope.
Nekolike godine kasnije, u vremenu od 1571. do 1577.
godine, glavni graditelj Carstva Koda Mimar Sinan, na zahtjev
velikog vezira Mehmed-pae u Viegradu gradi
na Drini. Most na jedanaest lukova, sa silaznom ram-
pom na lijevoj obali, ukupne duine kojih 300 metara, bio je
dinovski biser kome je nebeski svod koljka, kako je pjevao
savremeni pjesnik Nihadi, tvorevina koja kas-
nije inspirirati nobelovca Ivu za vrhunsko literarno
ostvarenje Na Drini
Nekako u isto vrijeme kada je viegradski most,
nastaje na Trebinjici , rijeci-ponornici u naim kraje-
vima, most. Nigdje neponovljena kompozi-
cija sa dva velika luka u sredini i vie manjih lukova uz obale
dijelom postavljenih u dvijeetae, snano se doimlje
72.
most kod Trebinja,
ostvarenje nepoznatih graditelja
1572-74. g.; zbog izgradnje
hidroakumulacije na Trebinjici
pomjeren 3,5 km nizvodno 1972. g.
79
73.
Sahat-kula u Mostaru, XVII st.,
zadubina Fatime kadune
primjer retardiranih UtiC;UB gotike.
74.
73
svod. Stari most u Mostaru,
raspona oko 30m, djelo Mimara
Hajrudina iz 1566. g.
80
* * *
Brojne karavane su u naseljima i gradovima traile preno-
za ljude, robu i stoku. Nastajali su hanovi, svojevremeni
hoteli i moteli, nuni objekti za prihvatanje transporta u relaci-
jama kontinenata, nekad u istoj i po vie njih.
Najjednostavniji han je jednoprostorna sa
dovoljno irokim ulazom da moe natovoren konj. Povi-
ena estrada sa nizom kamina uz zidove, sluila je putnicima za
odlaganje robe, za spremanje i odmor. Lijep primjer
ovakvog hana u je 1664. g. , a prije
nekoliko godina je adaptiran kao restoran. Mnogo
su hanovi na sprat; takvi u svojoj unutranjosti
imaju priblino atrij sa ili vodosko-
kom, uokolo su sa svih strana trijemovi za istovar i utovar robe,
iza trijemova magaze za njen smjetaj i staje za konje, dok su na
spratu sobe za spavanje i kafana. Od sarajevskih hanova ovog
tipa je, odnosno dosta pedantno restauriran,
han krajem XVI ili XVII
hanje bio svojevrsno arite u glavnom gradu Bosne i
Hercegovine: centar bune u XVIII st. i sjedite Narodne
vlade u danima otpora austro-ugarskoj okupaciji 1878. g.
* * *
Hamami Gavna kupatila) dio su komunalne opreme bez
kojeg se nije moglo zamisliti bolje organizovano naselje. irom
zemlje bilo ih je u velikom broju, no su svega
u Sarajevu, Mostaru, Stocu i te jedan polusrueni
hamam u Blagaju. U prostora pod i manjim
kupolama i svodovima odravale su se standardne kompo-
nente starog kupatila neznatno varirane od do
Zanimljiv primjer hamama je u kompleksu
tekije na Vrelu Bune kod Mostara.
Izgradnja hamama bila je uslovljena prethodnom izgrad-
njom vodovoda. A vodovodi su snabdijevali vodom jo i mno-
gobrojne po i trgovima, u dvoritima javnih
objekata, pa i privatne Poneka stara kamena se
moe vidjeti po Sarajevu, Mostaru, Jajcu, Banjaluci. Mnogo
vie panje stari su majstori adrvanima (vodosko-
cima), onim u dvoritima damija, sa pomno obra-
detaljima.
* * *
Sahat-kule, tornjevi sa satom osnove,
su u blizini glavne damije. Ima ih dvadesetak u Bosni i
Hercegovini, ihje iz XVII i XVIII Neke od njih,
i mostarska na primjer, koriste retardirane
i motive, a trebinjska barokne. Neke
svojom pomalo na fortifikacije poput
one u Livnu, dokje ona uz Begovu damiju u Sarajevu, moda
u mjeri, rezultat poimanja oblika sredine u kojoj je
nastala.
Neposrednoj proizvodnji i prodaji sluili su i
magaze; mada ne domet u arhitekturi, oni
su u neku ruku modularni elementi starih to funkci-
onalno i vizuelno povezuju hanove, hamame, kole i bogo-
molje.
L-________________________________________________
Daire u Sarajevu - ona u koja se danas koristi
kao restoran, ili ona uz Staru pravoslavnu crkvu u
kojoj je smjeten Crkveni muzej - zapravo su skup magaza oko
dvorita sa jedinstvenim ulazom.
* * *
Bezistani su sluili uglavnom za prodaju skupocjenih
uvoznih tekstila, a radilo se tako da je svaki na svom
boksu vodio posao za svoj
Dva bezistana u Sarajevu ujedno predstavljaju
dvije prostorno-arhitektonske koncepcije ove vrste
Stariji, Gazi Husrev-begov, nastao je u prvoj polo-
75 vini XVI st., ima karakter zasvedene ulice, duine kojih 109
metara, na koju se s obje strane povezuju boksovi -
su svodovi okomito postavljeni na glavni svod.
75.
Gazi Husrev-begov bezistan, robna
za uvozni tekstil u prvoj
polovini XVI st. Longitudinalna
gradnja pod svodovima bazilikalnog
koncepta.
76.
Brusabezistan u Sarajevu jz 1561. g.
82
Drugi od sarajevskih bezistana, poznat pod nazi-
vom "Brusa-bezistan, je 1561. g., a po svili iz Brusa
dobioje svoje ime. Za razliku od prethodnog, ovdjeje realiziran
jedinstven prostor dvoranskog tipa, sa dva masivna zidana
stupca u sredini, lukovima podijeljen u est jednakih kvadrat-
nih polja, a svako polje pokriveno je kupolom.
Bezistan ispod Sulejmanije damije u Travniku, iz 1757. g. ,
skromnije je arhitektonsko ostvarenje, no povezivanje ove pro-
fane funkcije sa bogomoljom dalo je u rezultatu zanimljivu
arhitektonsku kreaciju.
* * *
Bez obzira na snane orijentalne utjecaje pojedini dijelovi
zemlje, u svom arhitektonskom izrazu, ostali su jo od srednjeg
vijeka regionalno izdiferencirani. Ta diferencijacija vidljiva je
prvenstveno na stambenoj arhitekturi, a sa te arhitekture onaje
dobrim dijelom preneena i na javnu.
Tako u centralnoj Bosni, u uslovima surove klime i velikih
snijenih padavina, u krajevima bogatim prije svega drvetom i
zemljom pod oslabljenim utjecajima alpskih strujanja
i ne ba snanim impulsima sjugoistoka, u okvirima
graditelja, nastaju zatvoreni volumeni pod
visokim krovovima pokrivenim indrom, kao
sutinska forma koja se dalje razvija i diferencira. Neki dijelovi
J ajcai Travnika, centralni dio Kreeva, dio Varea, neka sela, npr.
Vranci i kod Kreeva, dijelovi Kraljeve Sutjeske ...
i danas o takvim regionalnim stremljenjima.
Naprotiv, na prostorima jugozapadne Bosne i gotovo
Hercegovine, u klimatskim uslovima, tu gdje
se odvajkada na kamenu gradilo kamenom, tu gdje su se uvijek
strujanja kulturnih utjecaja s Mediterana, arhitektura
se kontinuirano izraava masivnim kamenim zidom, kubusom
s malo otvora, te dvovodnim ili niskim krovo-
vima, pokrivenim cijepanom kamenom Takvo je jez-
gro Mostara, drevni Stolac ili Trebinje.
U Sarajevu, glavnom gradu bosanskog sandaka, te
dakle u dva grada koji su leali na glavnoj komunikaciji to je
ove krajeve vezala sa Carigradom, utjecaji s Istoka bili su
snaniji nego po drugim regijama; suprotno klimatskom dik-
tatu pojavljuju se prostorne kompozicije, te niski,
pokriveni krovovi.
__________________ ______________________________
,
84
77
77.
Ulica u Kreevu
srednjobosanskom arhitekturom, s
doksatima j visokim drvenim
krovovima. Objekti, jz XIX
st. o kontinuitetu
srednjovjekovnih tradicija.
Samo je po sebi razumljivo, da se u javilo
i niz prelaznih arhitektonskih oblika i kombinacija.
Navedena tri regionalna arhitektonska izraza, to ih prije
svega karakteriziraju materijali, oblici krovova i vrste pokrova,
izdiferencirali su ne samo stambenu arhitekturu pojedinih
regija, i kompletne slike naselja; graditelji su istim
elementima oblikovali za stanovanje, proizvodne objekte,
javnih sadraja, pa i bogomolje. Standardna rjeenja
javnih sadraja u osmanskoj arhitekturi Bosna i Hercegovina je
koristila u broju, umjesto toga, sadr-
aji uklapani su u oblike regionalne arhitekture. I tako, mnoga
naselja jedva imaju poneku s karakteristikama kla-
osmanskog stila.
Sarajevo, sa svojih sedamdesetak kupola preteno iz esna-
estog sa velikim brojem minareta, s niskim
vodnim krovovima, i kamerijama, uprkos snanim
transformacijama u posljednjih sto godina i danas snano pre-
nosi svijet oblika, dijelom preuzetih sa Istoka, ali generalno
definiranih na spoju jezgra Balkana s kulturama Orijenta.
primjeri stare stambene arhitekture znatno su
od arhitekture javnih objekata. No, korijeni shvatanja
upravo takvih oblika stanovanja neosporno su vrlo stari.
Seoska na ovim prostorima do XX st. ostala
slabo razvijena. No, ovisno o klimatskim i topografskim uslo-
vima, raspoloivim materijalima (drvo, i
kamen) i lokalnoj graditeljskoj tradiciji (sistemi brvnare, bon-
druka, nabijene zemlje, suhozida i zida u malteru), ta
se od najstarijih vremena vidno izdiferencirala po regijama.
Njeni rudimentarni oblici su jednodjelna dinarska brvnara
pod visokim krovom od indre, a u Hercegovini jednodjelna
kamena pokrivena kamenom sa ognjitima u
sredini i otvorenim krovitima pod koja se die dim. Derivati
ovih rudimentarnih oblika su tzv. dvodjelne i viedjelne pri-
zemne brvnare, odnosno viedjelne kamene prizemnice. U tim
gradnjama, u generalnim crtama, prepoznajemo jo predhisto-
rijska prostorna rjeenja.
U evoluciji navedenih oblika, na kosom terenu, razvila se
drvena i kamena nad magazorn, a na visokih
drvenih krovova pojavio se i rogovima. U
nekim razvijenijim seoskim sredinama javlja se i spratna s
prepu stom - seoska a u drugim opet kamena
spratna odnosno kameni
U klasnoj strukturi drutva, selu i seoskom stanovnitvu
suprotstavljen je sitni feudalac - spahija; on ima na svom
posjedu kulu na boja (u pjesmi na devet bojeva),
sa po jednom prostorijom na svakom katu; iz kule
nadgleda okolinu i iz nje se po potrebi brani.
No, feudalac se u osmansko doba postepeno preseljava u
grad, gdje kao i ostali ivi u kojaje gradska, akojaje
nastala ukrtavanjem starijih regionalnih tipova stambene arhi"
tekture sa utjecajima koji su uglavnom dopirali sa jugoistoka:.
I u toj gradskoj stambenoj arhitekturi dominiralo je drvo, a
logika drvene konstrukcije vodila je prema tektonskom izrazu,
za razliku od stereoternije kupolastih oblika monumentalnih
javnih sadraja. Upravo ovaj dio arhi-
tekture nepregledno je polje preplitanja utjecaja islamskog
orijenta, srednje Evrope i Mediterana, to se sve skupa prela-
malo kroz prizmu poriva
Za stare Sarajeva i su otvoreni
trijemovi prema unutranjim dvoritima, zidovima opasane
kaldrmisane avlije prema ulicama i vrtovima, te niski krovovi na
vode pokriveni Svrzina iz XVII st., koja
danas sa kompletnom opremom enterijera slui kao depandans
Muzeja grada Sarajeva, pa Djerzelezova i Saburina u istom
gradu, u i druge, lijepi su primjeri ovog tipa
stambene arhitekture.
U simbiozi orijentalnih i alpskih utjecaja centralne
Bosne po pravilu su zatvorene u formu, bez
zidovima opasanih avlija, bez trijemova u prizemljima, bez
otvorenih kamerija idivanhana.
Krlakova u Jajcu, u Tenju, Duspa-
rova u Kraljevoj Sutjesci ili u Cazinu, primjeri su
varijantnih rjeenja u okviru ovog srednjebosanskog tipa.
N a Hercegovine opet postaje razgibana,
tlocrti a visokim zidovima opasane avlije, kaldrmi-
sane oblucima, pune vode, zelenila i intimno se pove-
zuju s dubokim hajatima, kao i s poluotvorenim krilima i
jazlucima na spratu. Zanimljive cjeline ove vrste nalazimo u
Stocu, posebno u kompleksu zvanom Begovina, zatim u Bla-
gaju u aglomeraciji dok
primjerima treba svakako spomenuti Kajta-
zovu i u Mostaru,
konake - danas koloniju u Resulbego-
u Trebinju. Ovdje su bez sumnje prisutni mediteran-
ski utjecaji, posebno oni iz Dubrovnika.
Uza sve diferencijacije tipova, ima svakako i puno zajed-
karakteristika ove stambene arhitekture.
Za razumijevanje ivljenja i umjetnosti enterijera
ovih je sobe. Svaka soba
ima dva osnovna elementa od za njenu
uporabljivost: jedno je ili minderluk, iroka i niska nepo-
kretna klupa, koja se protee ispod prozora du dva ili tri
zida; drugo su tzv. mu sandre - komplet ormara,
smjeten uza zid do ulaza, izdiferenciran prema namjeni na
duekluk za spremanje posteljine, na hamamdik ili banjicu (tj.
mini-kupatilo), prostor za uz banjicu, te jedan ili vie dolafa
- za spremanje raznih potreptina. Pod i plafon su od
drveta, zidovi malterisani, bijelo Prostor se bogato
opremao tekstilom, a podovi se u potpunosti zastirali
Unoenjem mangale sa arom i priborom za kafu, ovakva
soba postajalaje salon - prostor za razgovor i puenje. Postavlja-
njem sofre, niske sinije ili demiriije na nogarima, taj isti prostor
pretvarao se u trpezariju. Pospremanjem sobe i i raz-
mjetanjem posteljine iz duekluka, lako se pretvarao u
sobu. Jednostavnim funkcionalnim rjeenjima, ove
sale su mnoge savremene arhitekte u njihovim traenjima.
Unutranjost stambenih prostorija bila je dekorirana
drvorezom, posebno po vratima, stropovima, musanderama i
dolafima, stupovima i gredama.
Kultura stanovanja u gradovima Bosne i Hercegovine bila
je dostigla zavidan nivo s puno finih pojedinosti i bogatom
opremom. Arhivski dokumenti govore o luksuznom tekstilu,
o zlatnom i srebrnom Kod putopisaca XVI i XVII
st. moemo zanimljivih zapaanja, kao kod
poslanika Katarina Zena koji kae da u Sarajevu svaka
ima ... ili kod Francuza Poulleta, koji govori o stano-
78
78.
Magaze kraj Starog mosta u Mostaru,
kraj XVIII, XIX st. Kamena
gradnja, svodovi, mali polukruno
zasvedeni otvori, eljezni kapci j
demiri ... odraavaju strah od provala
i poara, ali i utjecaje arhitekture
Medi teran8.
85
,
\
I
\

l
79.
Kompleks porodice u
Blagaju, XVIII/XIX st. Kamena
gradnja i pokrov od
za na
tlu.
BO.
Krlakova u Jajcu, XVIII-XIX
st. U klimatskim i drutveno-
-ekonomskim uslovima centralne
Bosne su oblikovane, s
visokim drvenim krovitima na kojima
se snijeg ne zadrava.
Bl.
Svrzina u Sarajevu, XFII st.
Primjer stambene arhitekture
bosansko-orijentalnog tipa s puno
poluotvorenih prostora okrenutih
prema intimi avlija.
B2.
Dusparina u Kraljevoj Sutjesci.
Kontinuitet srednjovjekovnih tradicija
u stambenoj arhitekturi centralnih
dijelova zemlje u ovakvom primjeru
nalazi svoj puni izraz.
B3.
Rezbareni strop (ia) iz
u Stocu,
XIX st.
B4.
Dio musandera enterijera
u kombinovanoj drvorezbarskoj
tehnici. Etnografsko odjeljenje
Zemaljskog muzeja u Sarajevu.
89
84
85.
Minijatura iz jednog prepisa Divana
(zbirke pjesama) perzijskog pjesnika
Hafiza Sirazija, XVI st. Danas u Gazi
Husrev-begovoj biblioteci u Sarqjevu.
86.
Dio kaligrafskih zapisa iz ulaznog
prostora Hadi Sinanove tekije u
Sarajevu. Tekija je i z 1638. g. , a zapisi
se povezuju za
sarajevskog pjesnika i kaligrafa
Muhameda Mejlije iz XVIII st.
87.
Jedna od devet minijatura iz
astrolokog spi sa nepoznatog autora
XV ili XVI st ., danas u Orijentalnom
institutu u Sarajevu.
90
86
vima u vrtu ispred visoka vodoskoka, o veoma lijepo izgra-
sobnim oblogama, jastucima od brokata i
atlasa. I neto, to je posebno upalo u ovom putniku XVII
stanovi osoba koje pripadaju boljem staleu posvema
su onima prostog naroda. Pavle Rovinjanin zapaa
brojna velika ogledala u koju je posjetio.
Svakako mnogo toga do danas je izgubljeno. Ipak, u Etno-
lokoj zbirci i prenesenim enterijerima u Zemaljskom muzeju,
te u Svrzinoj i u Sarajevu, u u
Trebinju, u u Mostaru i nekim drugim muzej-
ski tretiranim enterijerima potvrdu elje za stambe-
nim enterijerom, su ne samo funkcionalne i
vrijednosti neosporne.
Valja da gradska stambena kultura iz perioda osmanske
dominacije nije samo muslimanska, i da je klasni karakter ove
kulture daleko vie prisutan nego bilo koji drugi. Sidili sarajev-
skog suda su nam popise ostavina mnogih umrlih gra-
od vi sokih funkcionera, preko zanatlija i trgovaca, do siro-
tih ljudi poput pekara Laze iz Latinluka i samohranih ena. Sve te
ostavine govore o sutinski istom inventaru u koje su po
gradnjei materijalu bile Dovoljnojeuporediti osta-
vinu trgovca Hadi J ove Selaka sa ostavinom sarajevskog muse-
lima Smail-bega (s kraja XVIII, odnosno XIX
st.), pa da vidimo na obje strane i uvozne brusali-
-jastuke, atlas-jorgane, brojna ogledala i satove, puno bakrenog,
pa i srebrnog i Ima tu i knjiga i raskonog
oruja. ima biblioteku od preko 90 rukopisnih djela i
malu oruanu. Selak ima pravu pinakoteku - zbirku od
preko 60 ikona, od kojih su neke dostizalevrijednost manje
J edino po ikonama ova se dva inventara bitnije razlikuju.
Utjecaji stambene kulture zapadnoevropskog civilizacij -
skog kruga prodiru do nas u mjeri tek po austro-ugarskoj
okupaciji.
87

l
:i. : ... 7l" ,_S"C
( .... . . . ~ -
.

r O .
I M " - . . v , \

. " '
1 f ' 1 ' r e
88.
Prepis Kur'ana s bogatom
ornamentalnom dekoracijom. se
u Gazi Husrev-begovoj biblioteci u
Sarajevu.
89.
Nekoliko oblika
bakrenog iz kolekcija
Zemaljskog muzeja u Sarajevu.
. 94
89
PRIMIJENJENA UMJETNOST
rvorezba se dijelom naslanja na srednjo-
1.jekovne tradicije. podsticaj e orijentalne umjet-
nosti, ovi krajevi daju svoj doprinos drvorez bi na objektima
javne namjene (vrata i stropovi po damijama i tekijama, ikono-
stasi po crkvama). N o, je prisutna u enterijerima boljih
gradskih Upotrebom raznih vrsta drveta, te raznih
motiva i tehnika od intarzije, preko duboreza do perforacije,
izraajni je koristio prave cik-cak linije, krugove, kva-
drate iromboide ... , zatim rozete, zvijezde, heksagrame, izu-
zetno ptice i zmije, sasvim rijetko druge ivotinje, ljudski lik
s plugom u u Stocu). Orijentalni
tretman "bez i kraja je utoliko to se ele-
menti ali se ni Koritene su i razne povi-
jue i lozice s listovima i cvjetovima, zatim tordirano ue,
ili bor te i vaze s
Najljepi primjeri drvorezbe iz Jajca, Srebrenice, Sarajeva,
s Bune kod Mostara, preneeni su u Etnografsko odjeljenje
Zemaljskog muzeja u Sarajevu. No, mnogo toga nalazi se jo
"in situ po pojedinim Sarajeva, u Begovini i
hanuminoj u Stocu, u Kajtezovoj i u
Mostaru, u u Trebinju itd. Ima primjera s
godinom izvedbe, pa i potpisom majstora.
Razvoj izrade pod utjecajem je Orijenta, no
sve do austro-ugarske okupacije ostaje u domenu radi-
nosti. Za izradu se koristila vuna ovce, za bojenje
preteno biljni sastojci, dok je ukras bio
stima primitivne tehnologije tkanja. Koristila se prava i cik-cak
linija, meander, trokut i romb; motivi iz oblasti flore i faune
veoma su stilizirani, da se teko mogu identifikovati. Boje su
tople, dominantna je crvena, pa prirodna bijela i crna, a samo u
akcentima zelena, uta, plava ...
Paralelno sa izradom, su se uvozili
orijentalni manji komadi; lijepih i vrlo vrijed-
nih primjera iz Male Azije i Perzije ima u muzejskim zbirkama,
u mnogim damijama, pa i po privatnim
-
Zene su u tkale razna gruba i fina platna za
i opremu. Pirlitanjem, tj. unoenjem stiliziranog, tehnici
tkanja ornamenta, izvedenog nitima u boji, u
procesu tkanja, neke tkanine su i ukraavane.
Mnogo je u intimi doma ena vezla na tkaninama.
Treba razlikovati seoski vez od gradskog, vez ene to ga izvodi
na i tkanom platnu, od onog to ga je na svom
,izvodio zanatlija na svili i kadifi (tzv. terzijski vez). Prim-
jena veza je na dijelovima nonje, na enskim kou-
ljama, na jastucima, pekirima i mahramama, na
i jaglucima, te na svatovskim darovima. Vezlo se
finim, bojenim svilenim i koncem, te zlatnom i
srebrnom niti.
Obradom metala bavilo se niz zanata po bosanskohercego-
kao to su bravari, noari, sabljari,
pukari, ljevaoci bronze (zildije), zlatari (kujundije),
bakra (kazandije) i drugi. Njihovi proizvodi - posebno
oruje, nakit, - dio su intime te dobrim
dijelom i vrijedna djela primijenjenih umjetn9sti.
U centrima, Sarajevu, Fojnici,
Mostaru, Travniku, Gornjem Vakufu itd. majstori kovinarskih
zanata, bijahu brojni, pa su zato ponegdje nastajale ulice
pod nazivima Kujundiluk, Kazandiluk i sl. .
izradom hladnog oruja bavili su se noari
koji su sjajne i nadaleko poznate duge i
male noeve, handare i jatagane. U povezanom procesu od
iskivanja i izrade drki od kosti, do okivanja
srebrom, tauiranje srebrnom ili
zlatnom icom i izrade korica od drveta ili koe
iscizeliranim srebrnim limom. Koriteni su motivi iz orijental-
nog dekorativnog inventara, i korice sujo ukraa-
vani koraljima i poludragim kamenjem u boji. Na
noeva i handara, tehnikom tuiranja, graviranjem, neri-
jetko su bila ispisivana imena majstora, eventualno i ime vlas-
nika, te godine izrade, pa i kakva apotropejska fraza. Svoja
imena, na alost, bez drugih podataka, su upisi-
vali sarajevski i majstori, ili su udarali igove s ime-
nima, pa su nam tako poznati Hasan-kalfa (1780), Osman (1804),
Sulejman (1805), Husein (1810) i mnogi drugi.
Vatreno oruje, duge i male puke, su tufekdije
(pukari) iz Fojnice i drugih centara. dugim
pukama posebnu panju deferdari s kundacima
dekorativno u sedefu i metalnim dijelovima izveze-
nim srebrnom icom. Male puke - ledenice, zlatke -
su bile bogato cizeliranim, ponekad
nim srebrenim limom. Potpisi majstora na vatrenom oruju su
jednu kuburu s mesinganim okovom u Muzeju grada
Sarajeva, izradio je Sadri Ali, dok je na drugoj zlatnom icom
tuirana godina izrade 1733.
zlatari (kujundije) svojim radom
se jo od Srednjeg vijeka, a tradicija se, uz preuzimanje
orijentalnih motiva, nastavila do danas. Materijal je zlato i
srebro, te biser, drago i poludrago kamenje, a tehnike koje se
koriste jesu cizeliranje (iskucavanje, kalemluk) i filigran - mre-
asto pletenje i oblikovanje predmeta od tanke srebrne ili
zlatne ice. Preko dvadeset vrsta nakita - toka, prstenja,
lanaca, ogrlica, narukvica i sl. sa velikim brojem
podvrsta - proizvodili su ovi majstori, koji na alost nisu
vali da svoja djela potpiu (s izuzetkom nekih radova koje im je
crkva i o kojima se govori na drugom mjestu).
Mnoga njihova imena poznata su iz raznih popisa, pa tako
znamo da je sarajevski esnaf kujundija 1777. g. brojao preko
200 E. C. Arseven navodi da je Bosna i
Osmanskom carstvu davala najbolja djela u tehnici filigrana.
Obradom bakra bavile su se kazandije; oni su oblikovali
oko 70 vrsta raznih predmeta, i u oblicima ibrika, buhurdara,
mangala, i drugih proizvoda ostvarivali
vrijednosti neprolazne ljepote. Osnovnu formu
bi kalajisali posrebrili ili pozlatili), a osim toga
ukraavali je iskucavanjem (kalemluk), auriranjem (muebak)
i osobito mnogo graviranjem (savat).
U tehnici graviranja su na pored ornamentaI-
nih ara izvedene razne apotropejske fraze, ime majstora, ime
vlasnika, godina izrade. Na ibricima, sahanima, taso-
vima iz zbirki Zemaljskog i Gradskog muzeja u Sarajevu nala-
zimo imena kazandije Mustafe s XVIII st., pa Ibra-
hima, Ahmeda i drugih.
90
90.
Hladno i vatreno oruje
izrade, proizvodi bosansko-
m;ustora iz raznih
dijelova zemlje. Danas u Etnografskoj
zbirci Zemaljskog muzeja u
9l.
Vjete kujundije (zlatari) u gradovima
su nakit u raznim
tehnikama. Primjeri iz zbirke
Zemaljskog muzeja u Sarajevu.
95
v
CETIRI TOKA
SAKRALNE
UMJETNOSTI
OSMANSKOG PERIODA
Demal
ISLAMSKA UMJETNOST
Zdravko
POSTVIZANTIJSKA UMJETNOST
Zdravko
ZAPADNI UTICAJI
Demal
UMJETNOST JEVREJA
91L-______________________________________________
97
92.
Ferhadija u Banjaluci, zadubina
Ferhat-pae iz 1579180.
godine,
kompozicijom se bitno odvqja od
drugih monumentalnih dam.ija svog
vremena.
93.
92
Alada u zadubina Hasana
Nazira iz 1550-51. g. djelo Mimara
Ramadan-age (iz kruga Koda Mimara
Sinana). Tip male monumentalne
damije, remek-djelo arhitektonske i
slikarske dekoracije.
98
Stanovnici Bosne i Hercegovine u doba osmanske vladavine bili su
udrueni u konfesionalne skupine: islamsku, pravoslavnu,
i jevrejsku. Pripadnici drugih eventualnih konfesija nisu
ovdje bili toliko brojni da bi mogli organizirati pravno priznatu
zajednicu. Pripadnici islama bili su, prema vremena, u
prednosti prema drugima.
D ISLAMSKA UMJETNOST
rve damije u Bosni i Hercegovini podiu
se polovinom XV tako Careva u Sarajevu i Turhan-
Emin begova u Ustikolini, a u velikom broju grade se u XVI
sredstvima pojedinih dravnika purijeklom iz
ovih krajeva, ili bolje
Svojim arhitektonskim i vrijedno-
stima se damije pod kupolom. One se uglavnom osla-
njaju na prostorno rjeenje koje je u tursko-islamskoj arhitek-
turi bilo jo mnogo prije nego to je osmanska vlast
i islamizacija uhvatila korijene u Bosni i Hercegovini. Pri tome
nerijetko odraavaju lokalne i kreativan doprinos
maj stora.
Osnovnu arhitektonsku formu damija kubus, kapota
i valjak. osnova preko trompa, sfernih trouglova ili
pandantiva, prelazi u poligonaIni tambur koji podrava kupolu.
ovih damija sa sjeverozapadne strane ima trijem sa tri
kupolice to ih nose stupa povezana prelomljenim luko-
vima. Minaret je uvijek jedan, desno od ulaza, s jednom ere-
fom (galerijom), zavren visokim i ukrasnim alemom. U
unutranjosti su: mihrab, simbol autoriteta smjera pri mplitvi,
minber, visoka propovjedaonica sa koje se petkom i na bajram
govori masi, te kjurs, katedra za povremena predavanja. Obje-
dinjavanju ovih u sutini sadraja odgovarao je pro-
stor bez unutranjih napetosti, a kocka kao temeljni oblik i
prostor bez usmjerenja, najbolje je zadovoljavala. Mahfil u uglu
desno od ulaza, empora koje visoki prostor damije
dobiva mjerilo upravo kombinacijom visokog i
niskog, humanizira prostorne odnose.
tridesetak ovakvih damija se: Gazi Ali-paina
iz 1560/61 , Ferhadija iz 1561162, Careva iz 1565/66, sve u Sara-
jevu; Balagua iz 1514 g. i Lala-paina iz 1567. u Livnu, Karad-
oz-begova iz 1557. i Koski Mehmed-paina iz 1618. u Mostaru,
Hadi Alijina iz 1562. u Sinan-bega iz 1570.
u Jusuf-paina (iz druge polovine XVI st.) u Maglaju,
Husejnija iz 1824. u rjeenjem
dvije damije pod kupolama izdvajaju se od osnovnog tipa, pa
se na njima posebno zadrati.
Gazi Husrev-begova damija u Sarajevu, je
islamski sakralni objekat u ovakvim krajevima, -
tavie - opti razvoj stila osmanske arhitekture. Osni-
joj je bosanski namjesnik Gazi Husrev-beg, akronogram
nad ulazom daje godinu gradnje 1530/31. Kako novija istraiva-
nja pokazuju, graditelj joj je Adem Esir Ali, rodom iz Tabrisa,
zarobljenik u ratu Selima 1. s Perzijancima, potom graditelj
carigradske Selimije i glavni graditelj Carstva (bamimar).
Ostvareno je sloeno arhitektonsko rjeenje, u kome se cen-
tralni prostor osnove, pokriven golemom kupolom
na pandantivima, produava u prostor mihraba pod polukupo-
93
lom, te desno i lijevo od ulaza u dva prostora pod
kupolama. Izbalansirani prostorni odnosi, te majstorski plasi-
rana, suzdrljiva, ali efektna obrada,
oblikovne vrijednosti mihraba, min bera i kjursa, kao imahfila
smjetenog uz glavni ulaz. irina objekta uslovila je trijem sa
pet kupola, to je opet jedinstven u Bosni i Hercegovini.
Ferhadija damija u Banjaluci, najvrednijije spomenik ove
vrste u Bosanskoj Krajini, a podigao ju je, 1579. g. bosanski
begler-beg Ferhad-paa I ovdje je rjeenje
jeno: centralni prostor nadkriven kupolom na pan-
dantivima, produuje se u prostor mihraba podpolukupolom,
te u dvije ladj e presvedene nekom vrstom ukrtenog
polusvoda. Fini detalji mihraba i min bera, te asime-
mahfil uz sjeverni i zid, i dinamiziraju
prostor. Trijem sa stupa i tri kupolice, te visok, vitak
minaret, upotpunjavaju kompoziciju koja u cjelini lako-
i
Kupole pokrivene olovom zahtijevale su umjenost gradi-
telja i materijalnu Zato je prostor
damije mnogo pokriven atorastim krovom, dok je
pokrov, ovisno o regiji, od indre ili kamene
Stropovi su s pokrovom od dasaka, ponekad s dekorativno
naglaenim centralnim dijelom, koji put iskoritenim za obli-
kovanje neke vrste unutranje kupole. Primjere vidimo u Taba-
i damiji u Mostaru, u Handanij i u Pruscu, u Ferha-
diji u Tenju, dok u sarajevskoj Magribiji nalazimo
svod u drvetu. Trijemovi su im od drveta, dok sama
gradnja varira od zidanja fino klesanicima i
pedantno stilskih detalja, do kamena lomljenjaka i
Prisustvo graditelja i suprotnih civilizacij -
skih utjecaja opaa se na broju objekata, o
govore mnoge pojave od reminiscenci na
primjer na potkupolnoj damiji u Mostaru, preko
nekih damija kod kojih se u funkciji minareta
javlja toranj osnove, pa do bosanskih damija s
drvenim minaretima, ili damija-brvnara po zabitim kraje-
VIma .
. .
__ __
100
94.
Detalj sa Kurumlija-medrese (XllI
st.).
95.
Gazi Husrev-begova damija iz 1530131.
g., Kurumlija-medresa iz 1537. (u
prednjem planu), te sahat-kula iz XVII
st. (desno) jezgro
sar<uevske
96
96.
Konator-damija, Travnik, XVIII st.
A1anje damije po Bosni su imale
drvene munare, a po gradnje
dio su anonimne folklorne arhitekture.
97.
Damija Hasan-pae u
Plani kod (XVI st.), kao j Stara
damija u Seferagina u Dabrici
i jo neke po Hercegovini imaju toranj-
-minaret, to govori o starijim tradi-
cijama j mediteranskim uticajima.
98.
Atrij Kurumlija - medrese u
Sarajevu, 16. st.
102
Damija ima svoje dvorite - harem, u tom dvoritu
stoji adrvan (vodoskok) pod posebnim paviljonom na
stupovima, pa u zidu ili niz ma. Osim toga, uz
damiju se nalaze i obrazovne institucije istog - u
prvom redu mekteb (osnovna kola), pa medresa (via,
odnosno visoka kola), pa eventualno biblioteka ...
Mektebi su bili prizemne zgrade i iz niza razloga
slabo su se
Medrese imaju, sloenija arhitektonska rjeenja i
pokazuju tenju ka monumentalnom izrazu. U pravilu su se
sastojale od jedne predavaonice - derahane i izvjesnog
broja soba za nastavnike i sluaoce. Panju u prvom redu
sarajevska Kurumlija, zadubina Gazi Husrev-begova,
1537. godine, a ime je dobila po olovnom pokrovu
njenih kupola. Zanimljiva je koncepcija Kurumlije, sa monu-
mentalnim ulaznim portalom u centru kompozicije,
sa atrijem opkoljenim zasjenjenim trijemovima, sa adrvanom
usred atrija, s predavaonicom koja oblicima i proporcijama
na manju potkupolnu damiju, s dvanaest jednakih,
solidno kabineta, sa 24 kupole i 12 visokih dimnjaka.
U sutini mali objekt velike arhitektonske vrijednosti, bio je od
svog osnutka do pod kraj XIX st. najvie u Bosni i
Hercegovini, u kome su se gajile osnovne discipline
univerziteta - teologija, pravo i filozofija.
Za razliku od koncepta sa atrijem u sredini, kakav je ostva-
ren kod Kurumlije, manje medrese - u Mostaru ili u
- su tako da su predavaona i sobe za grupisane s
dvije strane dvorita. Tlocrt se razvije u obliku slova L, a
predavaona je smjetena Dvorite se sa slobodnih
strana uokviruje zidom i eventualno povezuje s damijom.
U nastavku spomenimo i tekije, objekte koji slue dervi-
kim redovima za stan ejha i sakupljanje dervia. Hadi Sina-
nova tekija u Sarajevu, nastala 1638. g. najvredniji je
spomenik ove vrste i jedan od posljednjih primjera
osmanske arhitekture u ovom gradu. Razvija se s dvije strane
prostornog, kamenim zidom dvorita; otvoreni dvo-
rini prostori prelijevaju se u duboke trijemove do pojedinih
unutranjih sadraja. Zidana je klesanim kamenom s relativno
malo otvora, to objektu u cjelini daje ozbiljan i monumentalan
Izraz.
U samom dvoritu postoji nekoliko grobova ejhova ove
tekije, dok je njen Hadi Sinan-aga, sa enom, sahra-
njen u turbetu sjeverno od tekije.
Kaligrafski plohe i kaligrafski detalji posebna su
vrijednost poluotvorenih i zatvorenih prostora ove tekije.
Zanimljiv, no bitno spomenik iste vrste je tekija u
Blagaju na vrelu Bune. se da je utemeljena jo krajem XV
no dijelovi koji su temeljito su
polovinom XIX st. u duhu provincijskog turskog baroka, pa je
spomenik i najizrazitiji primjer takvih stilskih htijenja
na tlu Hercegovine.
Uz damije, uz tekije, na grobljima,
poneko turbe (mauzolej). Podignuta su prvenstveno na grobo-
vima damija i drugih uglednih su od
kamena, pod kupolom su ili vievodnim krovom, zatvorenog ili
otvorenog tipa. Zatvoreno kameno turbe, heksagonaIne ili
oktogonalne osnove, presvedeno kupolom, najm6numentalniji
je oblik ovih grobnica, a najvrednije spadaju Gazi
Husrev-begovo i Gazi Murad-begovo kraj Begove damije u
Sarajevu, Ferhad-paino i Halil-paino u Banjaluci, te Defter-
dar-paino u istom gradu. Drugi oblik je otvoreni
paviljon sa ili vie stubova, spojenih lukovima koji nose
. kupolu. Turbe kraj Alada-damije u Hadi Sinan-agino
kraj njegove tekije u Sarajevu, pa dva turbeta na sarajevskom
Alifakovcu, primjeri su ove vrste mauzoleja - kamenog balda-
hina. Olakan oblik iste vrste jesu turbeta sa kupolama od
mree na konstrukciji od kovanog elj eza u
Travniku i Mostaru.
Damije, medrese, tekije, turbeta, su brino obra-
u svakom detalju, pa je zato arhitektonska plastika,
slikana zidna dekoracija, te kaligrafija, prisutna na ovim
objektima. Islam je uglavnom figurativnu umjetnost,
a nagonski poriv ljudski da se izraava formom
usmjerio na apstrakciju. U arhitekturi prvenstveno stereoto-
matskih oblika, u njenom konkavu - prostoru, u konveksu kao
njegovoj posljedici, traio se izraz putem apstraktnih efekata,
harmonijom i odnosom dijelova, ritmom punog i praznog, svi-
jetla i sjene, proporcijama oblika i masa, te hijerarhijom masa.
U geometrijskoj apstrakciji monumentalne arhitekture, detalj
u mekanim vrstama kamena najbolje te porive i
njihove domete.
Uz razne vijence i profile, se koristio ploni geome-
trijski reljef, geometrijska perforacija na od mekanog
kamena, te reljef sa stiliziranim elementima vegetabilnog pori-
jekla.
Ploni geometrijski reljef nalazimo na mihrabima i mimbe-
rama, na ogradama mahfila i erefa, a geometrijsku perforaciju
na koje zatvaraju dio donjeg reda damijskih
prozora ili prozore gornjeg reda (npr. na Roznamediji-
noj damiji u Mostaru).
Reljef sa stiliziranim motivima vegetabilnog porijekla se
javlja relativno rijetko, a na zavidnoj razini na
Aladi. Kamena koja zavrni dio mihraba u
ovoj damiji jedinstvena je po zamisli i ljepoti izvedbe: cen-
tralno mjesto zauzima krupan, stilizovan cvijet nara,
se latica probijaju drugi, sitniji oko ovog motiva
prostiru se bokori rua, sitnijih i kojih se
opet vrijee, a sve skupa se strogo
nom rasporedu. Na rijeena je i reljefna dekoracija
i nekih drugih elemenata AIade.
Prostornu arhitektonsku plastiku u obradi baza
i kapitela stupova, kod oblikovanja prelaza kvadrata u poligon
ili u krug, a kod rjeavanja nie mihraba, raznih drugih
nia, kod raskonijih portala, kod oblikovanja prelaza munare
u erefu .. . Osnovni elemenat je stalaktit; onje gotovo
obavezan u obradi mihrapske nie, koja pri vrhu svog vertikal-
nog dijela, preko manje-vie prelazi u
trougaone forme tzv. bademastih stalaktita; stalaktiti se dalje
prema vrhu skupljaju i suavaju, koriste se visuljci i druge
varijacije, dok se ne popuni udubljenje koje nia. Portali
damija i nekih drugih javnih objekata su rjea-
vani uz primjenu stalaktita, a najbogatije primjere vidimo na
Gazi Husrefbegovoj damiji i Kurumliji medresi. Bogate sta-
laktitne kapitele nalazimo na Karadozbegovoj damiji u
Mostaru, na damiji u u Aladi. Izvanrednu
arhitektonsku plastiku, izvedenu u bogatoj i matovitoj igri
97
9"
103
stalaktitnog dekora, koji put na prelazu munare u
erefu. Primjera ima u Mostaru, na Karadozbegovoj,
Roznamedijinoj i damiji, zatim u
Memorijalna plastika drugi je oblik apstraktnog
izraza. U okvirima islama se dije-
lom na plastiku a dijelom na forme koje je ins piri sala
tursko-osmanska kultura, Bosna i Hercegovina od polovine XV
st. na ovamo gradi poseban svijet nadgrobnog kamenja.
Temeljna forma je stup, dva stupa obiljeavaju grob, s tim,
da onaj vie glave, ako se radi o mukarcu, nosi
stiliziran oblik turbana ili kape kao bitan elemenat poruke o
ukopanog. Najstariji, iz XV i XVI st. , tzv. ehitski
niani, po obliku, uklesanim ukrasima i natpisima, bitno se
razlikuju od osmanskih nadgrobnih spomenika; na njima
vidimo simbole luka i strijele, polumjeseca, jabuke, rozete,
sjekire, tubastog bajraka ... Ima tu i ptica (soko), i konja,
pasa, i lavova, i zmija, posebno ljudskih ruku, pa i
ljudska figura. N a nekima od njih nalazimo natpise bosanskom
- po pismu i izraavanja, kao i
imenima, jasno je da su to ljudi: Mahmut
to pogibe u boju despotovu, dva - Ahmat i
Hasan, Soliman Okopica, Radivoj ... Ovi su spome-
nici autohtona tvorevina tla.
Paralelno sa ehitskimjavljaju se i tzv. skopski niani , od
bijelog mramora s turbanima i enskim kapama, s arapskim
natpisima u kvadratna polja. Mali su, (zbog tran-
sporta), a najstariji primjeri nalaze se u Sarajevu iz 1544. i u
iz 1546. g. Pod utjecajem ovih niana, majstori rade
nadgrobnike, dimenzija u no
bez natpisa. Tek od XVII st. pojavit se na njima islamska
epigrafika.
U velikom broju su niani XVIII i XIX st. Po
materijalu i dekorativnim elementima izdiferencirani su po
regijama. Dok su u Sarajevu i okolini suzdrljivi u dekoraciji, u
Hercegovini i Bosanskoj krajini bogato su ukraeni uz izraeno
prisustvo narodne ornamentike. Na i Livna,
pored regionalnih zapaene su i kolosalne dimen-
zije niana. - Niani su pol, ali i drutveni poloaj
umrlog to se odrazilo u oblikovanom turbanu. Otuda
nazivi: ulemanski niani, derviki (u vie varijanti ovisno od i
kom redu i rangu pripadaju), aginski, painski, zatim niani
trgovaca, posjednika, te pripadnika esnafa (uglavnom
dimenzija). enski niani ponekad imaju kapu, u Krajini stilizi-
rane pletenice, a najvie ih je bez posebnih simbola. Krono-
grami, u stihovima kaligrafski tretirani, sa osnovnim
oblikom u sutini nerazdvojnu cjelinu.
Enterijeri javnih objekata bili su ukraeni zidnim
slikarstvom i kaligrafijom. Majstori slikari i kaligrafi su
dobavljani s Istoka; istovremeno su umjetnici radili ne
samo kod odlazili i na Istok i tamo se afirmisali. U
pojedinim objektima otkriveno je i vie slojeva zidnog slikar-
stva (npr. u sarajevskoj Ferhadiji 7 slojeva) iz raznih faza. Na
alost, tehnika rada al-secco bila je takva da su nam se
relativno skromni ostaci.
99.
Muslimanska nekropola u Jakiru kod
Dominira maet ,
visok blizu 4,5 m sa natpisom jz 1798. g.
L-________________________________________________
104
100.
Nekropole niana po Sarajevu j
okolini, s nadgrobnim spomenicima
od XV do XX st. , svojevrsne su
galerije apstraktne plastike.
101.
100
101
Grupa nadgrobnih spomenika iz
Cazinske krajine. Vrst"fI kamena i
lokalna klesarska tradicija doprinijeli
su osebujnim oblicima nadgrobnika
ovog kraja.
106
Daleko najvredniji fragmenti tog slikarstva iz polovine
XVI st. su u Aladi. Slikarska dekoracija
ispunjavala je kalotu kupole, povrine trompi i sfernih trou-
glova, no u velikoj je mjeri stradala. Od slikane orna-
mentike posebno je zanimljiva ona iznad prozora donjeg reda u
unutranjosti damije, zatim deset kitnjastih rozeta
prozora i tri buna u obliku bademastih medaljona. se
dvije izvanredne ornamentalne povrine u formi mihrab-serd-
ada (molitvenih pod trijemom damija; kao i na reljef-
noj dekoraciji mihraba, pojavljuju se stilizirani cvjetovi nara,
prepleti vrijea sa i sitnijim cvjetovima - ruama i karan-
filima. U ukupnoj kompoziciji dva ornamentaIna sistema -
rumi i hataji - se i dopunjuju.
Ne zna se ko su kreatori ovih dekoracija, a pretpostavlja se
da bi mogli biti Perzijanci. Visoku ocjenu ovih dekoracija dao
je 1664. g. poznati putopisac Evlija Celebija, nazvavi ih rav-
nim Behzatovu, Manijevu i ahkulovu ki stu. (Vrhunski maj -
stori dekoracije prve polovine XVI st. ).
Za XVII st. je dijelom dekoracija u
Koski Mehmed-painoj damiji u Mostaru. Bujnost vegetacije
kao da se sasuila, a sekundarna podjela povrina mihraba po
trokutastoj i romboidnoj shemi kao da oslikava tjeskobe u koje
je ova umjetnost zapadala. sve vie ematizovan tret-
man nastavlja se i u XVIII st. uDizdarevu mesdidu i Esme-
-sultan damiji u Jajcu, pa u Sulejmaniji. No, isto-
vremeno, tokom XVIII st., ranija vrlo disciplinirana ornamen-
taIna stilizacija ustupa mjesto tretmanu
flore: to su motivi razgranatih stabala s i plodo-
vima, II vazama, tavie razrezane lubenice . ..
izraavanja postignuta je leernom impro-
vizacijom, a slikarski tretman prenesen je ponekad i na eksteri-
Jere.
Od XVIII st. naovamo ponegdje se javlja i arhitektonska
veduta, naivno tretirana poput predstave Meke i Medine u
L-__________________________________________________
102.
adrvana pred A lada-diamijom
u iz 155D-51. g. Plemenita
osnovna forma i flni reljefni detalj
na izuzetnog majstora kome,
ne znamo ime.
103.
Detalj slikane zidne dekoracije iz
trijema A1ade u
104.
104
Stalaktitno erefe na minaretu
damije u Mostaru iz
1557. g. Prostorno-geometrijski
tretman ovakvog arhitektonskog
detalja posebno je na nekim
mostarskim minaretima izveden
virtuoznim
105.
Dva turbeta na groblju A1ifakovac
(XVIII st.) dominiraju prostranom
nekropoiom.
108
damiji u Sarajevu samoukog slikara Hadi Mustafe
ili onih suhoparnih primorskih pejsaa u kupoli
dershane medrese.
Kaligrafija je sastavni dio zidne dekoracije, s orna-
mentom jedinstveno komponovana. U okvirima
nih nazora islama, jedino je pisana imala pravo da asocira
na pojmove transcedentnog.
Zbog toga su sakralni objekti puni natpisa na kojima je
gotovo odvajati sadrajnu vrijednost od dekorativne
uloge. Izvanredna rozeta u kupoli Alade u (dijelom resta-
urirana poslije rata), rozete i drugi oblici stilizacija natpisa u
Hadi Sinanovoj tekiji u Sarajevu i mala antologija kali-
grafskih vjetina u ulaznom prostoru iste tekije, radovi Muha-
meda Mej lij e i nekog ejh-Ahmeda, oba iz XVIII st., imena
boija, Muhamedova i prvih kalifa ukomponovana u krunim
oblicima po zidovima damija, samo su dio ove, uglavnom
dekorativne kaligrafije.
Drugi dio epigrafski natpisi, smjeteni nad
ulaze u objekte, te na nadgrobne spomenike. Dokumentarno-
-faktografska vrijednost ove kaligrafije neosporna je: pruaju
podatke o objektima i za koje su vezani.
Osvrnimo se jo na prepisivanje i opremu knjiga, njihovo
dekorisanje i Veliki broj rukopisa iz mnogobrojnih
javnih i privatnih biblioteka Bosne i Hercegovine danas je
skoncentrisan II Gazi Husrcv-bcgovoj biblioteci II Sarajevu;
biblioteka raspolae sa oko 9000 rukopisnih djela, od kojih
izvjestan broj iz XII i XIII st., a preko stotinu iz XIV i
XV st. Ovdje su i mnoga djela bosanskih pisaca koji su stvarali
na orijentalnim jezicima, ili su pisali arapskim pismom na
svom maternjem jeziku. kolekcije orijentalnih ruko-
pisa posjeduje i Orijentalni institut u Sarajevu, a u manjoj mjeri
i neke druge javne i konfesionalne zbirke. Tematika knjiga i
rukopisa vrlo je raznolika (od teologije, prava i filozofije, preko
raznih disciplina, do poezije), no u estetskom smislu,
kaligrafIjom i iluminacijom panju pojedini
raskono izvedeni prepisi Kur'ana, nekih zbirki poezije, te razni
fermani, berati, diplome i akta. Pojedini prim-
jeri nastali su u ovoj sredini, drugi su doneseni iz kulturnih
centara Istoka.
Na rukopisima nalazimo nefigurativnu dekoraciju
ornamentalnog karaktera. U prepisima Kur'ana posebno su
ukraavane prve dvije strane, te zaglavlja pojedinih poglavlja.
Tzv. duzovi - 22 sveska od prvobitnih 30 - spa-
daju u remek-djela kaligrafije i dekoracije knjige XVI st., a
nalaze se u spomenutoj Gazi Husrev-begovoj biblioteci. Du-
zovi iz Ferhadije iz XVI st., prepis Kur'ana
Dafera sina Muhamedova iz Prusca, 1680. g. ili onaj
Huseina Bonjaka iz 1755. g. primjeri su kaligrafskih i orna-
mentalno-vegetabilnih varijacija visokog dometa. Iz XIX st.
dva izuzetna primjera iluminiranih prepisa Kur'ana, i
to jedan nekog Dagistanija iz 1859. g. (kaligraf spominje origi-
nale XII st. koji su mu sluili za ugled), te drugi kojije pripadao
Fadil-pai a iz 1870. g.
I drugi rukopisi imaju dekorativno zaglavlja,
tzv. unvane, zatim zastavice i cvjetne ornamente na marginama
i sl.
Posebnu panju zasluuje minijaturno slikarstvo u nekim
i poetskim djelima. Fragment astrolokog spisa,
105
--
nepoznatog autora iz XV ili XVI st., danas u Orijentalnom
institutu, sadri devet minijatura s pojedinih zna-
kova zodijaka preko strane. Hafizov Divan, zbirka perzij-
ske poezije iz XVI st. u Gazi Husrev-begovoj biblioteci, ima pet
minijatura preko strane, a odlikuju se ivom matom i
slobodom izraza.
Ova sredina je dala osmanskoj minijaturi nekoliko izuzet-
nih slikara-minijaturista. Spomenimo Nesuha, umro
1547. g. (koji je u svojim minijaturama obradio neke pohode
Sulejmana i tako ostavio, ostalog, i
najstarije likovne predstave nekih gradova svijeta). Tvrdi se da
su porijeklom iz naih krajeva i slikari Kasim, Mehmed,
Husein, Iskender, Hasan, Ferhad, a svakako i turski
minijaturista XVI st., ilustrator Hunername (u Top-
-kapi muzeju), Osman Ali Naka, prelomna u razvoju
osmanske minijature, ustad (to se utjecaj
osjetio na ovoj vrsti slikarstva sve do XVIII st.
Aktivnosti na prepisivanju, opremanju i povezivanju
knjiga bile su u Sarajevu veoma razvijene, o
dvije ulice knjigovezaca u - Veliki i Mali mudeliti.
Koni povezi knjiga, sa utisnutom ornamentikom u zlatotisku,
koji su ovdje ne zaostaju za onim iz velikih orijentalnih
centara.
106.
Turbeta pod lipom u Travniku,
XVIII st.
107.
ejh-Jujino turbe u Mostaru. Mustafa
- ejh Jujo (1651- 1707. g.),
istaknuti je mislilac koji je ostavio 27
djela jz raznih oblasti filozofije, prava i
teologije.
109
106
107
108.
Detalj mihraba (molitvene nie) iz
Alada-damije u 1551. godine,
jedinstven je po svojoj staJaktitnoj,
kaligrafskoj, plona-geometrijsko} i
f1oralno-vegetabi1noj dekoraciji.
109.
Tekija na vrelu Bune u Blagaju iz XV
ili XVI st. - rezbareni i polihromirani
strop i z XIX st. primjer je tzv. turskog
baroka.
110.
Minber (propovjedaonica) jz
A1ada-damije. Ustaljen oblikovni
tretman je kvalitetnim
geometrijskim i floralnim reljefnim
dekorom.
111.
Mahlil (kor) u A1ada-damiji u
1550151. g.; ugao sa stalaktitnim
kapiteiom i perforiranom kamenom
ogradom.
112.
Bogorodica sa Hristom, i
prorocima. Prijestona ikona, tempera
na dasci, majstor Longin, 1577- 78,
crkva manastira Lomnice
112
POSTVIZANTIJSKA
UMJETNOST
djelatnost kod Srba u osman-
skom periodu krajem XV ili XVI vijeka,
ali u dvjema istorijskim okolnostima i oblastima. Na
jugoistoku krajem XV i XVI vijeka oko
Trebinja, a na sjeveru i zapadu nastaju u isto vrijeme velike
crkve u Tavni, Gomionici i Martin Brodu (Rmanj).
Crkve u Martin Brodu i Gomionici zajedno sa srednjodalmatin-
skim hramovima u Krki i Krupi, posebnu varijantu pravo-
slavnih bogomolja koje nastaju u zapadnim oblastima zemlje,
daleko od uzora. Obiljeene su iro-
kim i nadvienim sredinjim dijelom u funkciji podnoja
kubeta, jednostavnim valjkastim kupolama i zidanim ikonosta-
sima. Obje su svodom i oslikane fre-
skama. Slikarstvo Rmanja, na alost, je samo u
skromnim ulomcima dok je otkriveno 1982.
godine u kupoli koja je jedina bila oslikana, izuzetno visokih
likovnih kvaliteta. rmanjskih i fresaka
ostvaruju se do sada teko vaspostavljani kontinuitet
srpskog ivopisa iz vremena Despotovine i onog koji nastaje
nakon obnove Patrijarije 1557. godine.
Velika trikonhosna i troapsidalna kupolna crkva u
slijedi moravske graditeljske tradicije, a neto manja kupolna i
krstoobrazna crkva u Tavni bliska je provincijalnim hramo-
vima u zapadnim oblastima Srbije. Kao Gomionica i Tavna je
imala freske samo u kupoli - znak tekih okolnosti u kojim one
nastaju. crkva bila je u potpunosti oslikana (izuzev
priprate) rukom nepoznatih majstora, prethodnika velikog sli-
kara Longina. Te freske su samo u fragmentima, a
one u Tavni gotovo su potpuno unitene.
Sa obnovom crkvenog graditeljstva najugu, oko manastira
Tvrdoa, krenulo se krajem XV vijeka kada se
aktivnost zidara na izgradnji nekih seoskih
crkava (Lug kod Trebinja). U prvom XVI vijeka
je reprezentativna potku polna crkva manastira Tvr-
doe koja je bila ukraena renesansnom dekorativnom plasti-
kom. Tvrdoki u Dubrovnik 1502. godine
jednog svog bratstvenika, Marka Stefanova, koji slikarstvo
u ateljeu Matka On se kasnije, 1509. pojaviti kao
i iluminator Tvrdokog oktoiha, sada u Savini. N a
jednom Ustavu potpisao se kao "Marko zograf. Sve dok se ne
stariji oporoj i pionirskoj ruci Marka Stefa-
nova prvog obnovitelja djelatnosti
u turskom periodu u Bosni i Hercegovini. Marko je svakako
pomogao Vicu Lovrovom, koji je, kao i njegov
otac Lovro uSavini, na oslikao freskama tvrdo-
ku crkvu 1510. godine. Ovim bio je zatvoren krug
izuzetno velikih napora zahumske eparhije na izgradnji Tvr-
doa, klerici i monasi teiti odravanju kontinuiteta
ukinute ke patrijarije, se u dravnopravnom
smislu na batinu koju im je ostavio Hercegov mitropolit.
David i snaan kult Mileeve koja se nalazila unutar ove epar-
hije. Sve do tekog stradanja manastira krajem XVII
kada su ga Venecijanci oborili lagumima, Tvrdo odravati
primat kao i nacionalni cen-
tar pravoslavnog naroda u Hercegovini.
112
114
il3
113.
Proroci Sofronije i Aron, freska,
nepoznati majs tor, prva polovina XVI
vijeka, crkva manastira Gomionice
(Banja Luka)
114.
Hristovo i Marko,
freske u kupoli majs tora Longina, oko
1578, crkva manastira Lomnice

114
.,



I

"I I
"'
.,.
,.\.

r
lt:
(:

Uporedo sa velikim radilitem u Tvrdou, tih godina sagra-
je ili obnovljeno na desetine malih seoskih crkvica u
Hercegovini: troapsidalna u Talei, jednobrodne u
Gomiljanima i Zaplaniku (sve tri oslikane freskama); javlja se u
dokumentima i crkva u Zavali, prepravlja se dobri-
hram, grade se seoske crkve i obnavlja se oronula krsto-
obrazna crkva u Trijebnju (1532. g.).
Prvi povoljni trenutak pod Turcima iskoriten je i za
nabavku slika. Pojedine slikarske radionice u Dubrovniku i u
drugim gradovima na obali, orijentisale su se na rad za pravo-
slavne kupce. Krajem XV ili XVI vijeka nastalo je
nekoliko ikona ovih majstora koje se u zbirkama Sara-
jeva, Mostara i Livna. Najljepa mequ njima je
mostarska Bogorodica Umiljenija, sada u
rad nepoznatog slikara. Istovremeno iz primor-
skih gradova u da pristiu i ikone italokritskih slikara,
djela pred Turcima izbjeglih Grka i koji dre ateljeje u
Veneciji ili u gradovima pod njenom zastavom. u
svojim djelima kult i energiju arhitipa starih "sve-
tih ikona - u vrijeme kadaje Vizantija mrtva, te kao
takva nije vie suparnica Vatikana - slikari, obdareni
talentom ali i znali su da svojim umjereno
nim ikonama brzo osvoje trite gotovo cijele
Evrope, a posebno pravoslavnog i konzervativnijeg
svijeta - onih vjernika koji svoja boanstva nisu prepoznavali u
modernom renesansnom ili baroknom slikarstvu Italije. Nji-
hove ikone Bosnu i Hercegovinu. Ovdje se nalaze
djela mnogih poznatih majstora, od Nikole Rica, sina Andriji-
nog, sa kraja XV i XVI vijeka rDeizis, Sarajevo, Stara
srpska crkva], J ovana Mangafe [sv. Georgije, Visoko, 1620],
Emanuila Kaliakija [Bogorodica iz Visokog, XVII v.], Emanuila
Cana [Bogorodica, Teanj, XVII v.], Konstantina Cana [Sara-
jevo, Hrist i Bogorodica, XVII v.], Emanuila Lampardosa [Pi-
eta, Ozren, XVI-XVII v.], do sasvim kasnih slikara XVIII v.
Dimitrije Fojkali. Tada i ova linija vizantijskog slikarstva za-
mire.
Slike su nabavljane preteno prilikom poslovnih putova-
nja srpskih trgovaca na zapad. Tek poneki slikar
boravio je u Bosni. Tako je u Sarajevu XVIII v. jedan
nadomjestio sa kompozicije strane
Radulovog ikonostasa u Staroj srpskoj crkvi.
Najljepe i najstarije ikone slikara se u
zbirkama pravoslavnih crkava u Sarajevu, Mostaru, Livnu i
Tenju. Ponekad se u njima i ranorene-
sansne slike znamenitih italijanskih majstora kao to su dvije
Nikola di Pietra u Mostaru i Bogorodica sa Hristom iz Visokog,
obje iz XIV vijeka.
XVI vijeka u centralnoj Bosni manje se gradilo.
Obnavljana je nedatirana Stara srpskopravoslavna crkva u
Sarajevu i druge u ranijem vremenu. Ali, ako se nije
moglo graditi mogle su se prepisivati knjige, slikati ikone i
njegovati zanati, posebno zlatarstvo. Iz 1508. godine
" ivot sv. Save Srpskog od Domentijana kogaje prepi-
sao dijak Vladislav "u domu Spasovu (Muzej stare crkve u
Sarajevu). U se 1513. godine javlja pop
Oliver, a u Sarajevu 1516. pop Vuk. Njihovi istorijski autorski
zapisi na. kraju koje su prepisali, pisani sa literarnim
ambicijama i vjerno slikaju teke prilike u kome
______________________________________________________
115.
Bogorodica sa Hristom vojvode Ivana
tempera na dasci, Tudor
1568, galerija,
Sarajevo
117
116.
Bogorodica Hipeilotera, tempera na
dasci, Emanuij Ka1liaki, XVII vijek,
pravoslavna crkva, Visoko
118
rade: Ovdje je strah, ovdje je skrb, ovdje je bijeda velika -
kae pop Oliver na koje se u crkvi.
U raznim zbirkama Bosne i Hercegovine se oko 35
rukopisnih knjiga iz XVI vijeka. Najstarija, sa kraja XV ili
XVI, vijeka, je iluminirano a
najljepe je XVI v.) Ukraeno je krupnim
zastavama i zoamorfnim inicijalima, kao i br. 220
(Sarajevo, Stara crkva) u kojem prepletene deko-
racije. Ipak, najpopularnije je Leontijevo Stare
sarajevske crkve. Njega je ukrasio krupnim portretima
elista slikar greni Leontije, potpisan ispod minijatura.
Tri godine iza popa Olivera, 1519, u Hercegovoj
crkvi u Sopotnici Goradanska tamparija, prva u Bosni i
Hercegovini.
Drugi, znatno iri talas obnove pedesetih godina
XVI vijeka, od 1557., i do 1600., kada je patrijarh
Makarije, velikog vezira Mehmed pae obno-
vio patrijariju i ostvario saradnju sa Osmanskim
carstvom, koje je tada na vrhuncu te
graditeljske i poduhvate. 1557. i 1594-95.
godine podignuto je nekoliko pravoslavnih crkava
koje odmah zatim prerastaju u manastirske centre. Na planini
Ozrenu kod je crkva sv. Nikole, a u Vozu-
i kod i Liplju kod njene
bliznakinje. Sve su djelo jedne izdvojene grupe
vjetih graditelja, te predstavljaju poseban arhitektonski tip
pravoslavnog hrama u Bosni. U osnovama one
su saeto krstoobrazne sa spolja petostranim apsidama, deko-
rativnim kupolama koje na snana stupca, neto
uim pripratama te pokojim orijentalnim detaljem kao to su
islamski lukovi iznad prozora i nia. Skladno su proporcioni-
sane i relativno vjeto razigrane u nivoima. Tamburi kupole
ponekad su ukraavani spolja vegetabilnom folklornom orna-
mentikom crvene boje. Polihrani efekat na fasadama postignut
je ubacivanjem raznobojnog lokalnog kamena.
Nepoznati graditelji ovih crkava, ukoliko to nije jedan
ulaze u krug najboljih arhitekata svoga vremena, onih koji su
jo uvijek pamtili iskustva starih majstora.
datumi podizanja ovih crkava jo uvijek nisu poz-
nati, ali sve one uglavnom postoje osamdesetih godina XVI
vijeka.
Na podsticaj svetenstva gradili su ih seoske zajednice i
lokalni predvodnici. Ozren je jo uvijek u izvornom stanju,
LipIje i su to samo dijelom a je danas u
ruevinama.
U istom vremenu dva monaha, smerni Akakije i Gena-
dije, sagradili su Lomnicu i Motanicu (Bosanska
Dubica). One su djela sasvim novih majstora. Lomnica ima
osnovu u obliku upisanog krsta i slijepu, spolja nevidljivu
kupolu. Osnova Motanice je trikonhosna, kao i kod
te se preko spomenika na Frukoj Gori vee za !'noravsko
graditeljstvo. Orijentalni portali na zapadnoj i junoj fasadi i
ovdje su svjedok neposrednog uticaja Turaka. Moglo bi se
tvrditi da su majstori prethodno izveli i neke da-
mije u Bosni.
Dvadesetak godina nakon podizanja sjeverobosanske
crkve one su dobile svoj fresko dekor. Prva je oslikana Lom-
nica. Oko 1578. godine, tada najbolji srpski zograf, monah
,
, ,
Inf
116
,
117.
Sv. Nikola, ikona, tempera na dasci,
nepoznati majstor iz radionice
m;ustora Kozme, oko 1641, crkva u

118.
Deizis, tempera na dasci, Andrija
oko 1641, Muzej
srpskopravos]avne crkve, Sarajevo
120
117
Longin, ivopisao je najvie zone hrama, ali je, iz nepoznatih
razloga, naglo prekinuo rad i otputovao. Njegov posao
tek trideset godina kasnije, 1608., nova grupa slikara koja je
doputovala iz Makedonije, dva J ovana, Nikola i Georgije, tajfa
koja je bila na znatno niem nivou od Longina.
No, ipak, i njihovom djelu, Lomnica danas pred-
stavlja najvredniju i najraznovrsniju galeriju starog slikarstva
srpsko -vizantijskog stila u Bosni i Hercegovini. U njoj se pored
fresaka petorice slikara i originalni Longinov ikonostas sa
trinaest ikona, njima i izuzetno vrijedne dvije prestone,
zatim krst sa i dveri sa duborezom i
ikonama, djela nepoznatih ali rezbara i slikara iz XVI
vijeka, i jedan intarzirani, bogato ukraeni nalonj za knjige,
dokaz da se i ova vjetina njegovala u Bosni.
1557. i 1600. godine, u Hercegovini je znatno manje
Tada su obnavljane ili podizane samo manje seoske
crkve, kao to su i kod Trebinja, a od
se zavrava crkva manastira Isto se to
moe i za oslikavanje crkava - freske dobija samo mala
seoska crkva u kod Gacka.
blizu stotinu ikona koje su nastale u ovom vremenu
su i dvije izuzetnih vrijednosti. U Sara-
jevu se ikona Bogorodice, rad Tudora sa-
iz 1568. godine. Druga, nepotpisana ikona sv. sa
scenama iz njegovog ivota, se u crkvi, a nasli-
kana je 1574. godine.
period u razvoju srpskovizantijske umjetnosti pod
Turcima u Bosni i Hercegovini mogao bi se sa 1600 i
1700 godinom. U ovom vremenu se veoma malo zida, a,]i se ivo
radi na oslikavanju i ukraavanju hramova. U drugoj deceniji
XVII vijeka tada veoma cijenjeni slikar, hilandarski monah
Georgije crkve u i Zavali
(1619).
Nepoznati zograf 1609. crkvu manastira itomi-
Od ovih fresaka, kvaliteta, je samo
scena Blagovijesti i ktitorski natpis. Zograf Vasilije, skromne
nadarenosti i iskustva, rustikalni sljedbenik
ukrasio je 1623. godine freskama crkvu u U Bosni
tada nastaju freske u manastiru Ozrenu. Pop Stahinja iz
BudimIje ovdje je oslikao rutinerskim ivopisom naos, a 1608.
godine nepoznati, neto bolji slikar, ukrasio je pripratu. Iste
godine, kako smo naveli, dovreno je i ivopisanje Lom-
nIce.
freske imaju istaknuto mjesto u
fondu postvizantijskog slikarstva u Jugoslaviji.
fresko ansambl dvojice srpskih slikara turskog vre-
mena upravo se ovdje nalazi. J edine, sigurno ustanovljene,
Longinove freske mogu se vidjeti u Lomnici, a
freske cjeline zidnih slika nalaze se u Dobri-
i Zavali. U se ikona sv. Trojice
iz 1615. godine. iz kruga velikih slikara,
vog Jovana predstavljaju ikone iz 164l. (Muzej
Stare srpske crkve u Sarajevu). U istom muzeju je i najljepa
ikona slikara Andrije (sv. Kirijak Otelnik iz 1649), a
njegov Deizis sa srpskim svetiteljima se u pravoslavnoj
crkvi u Travniku. Najbogatija zbirka posljednjeg velikog starog
slikara Radula je u Sarajevu. Samo na ikonostasu Stare
srpske crkve nalazi se sedamnaest njegovih ikona.
118
119.
Nalonj za knjige, drvo, intarzija, XY7
viJek, crkva manastira Lomnice

120.
Dveri, duborez, rad
nepoznatog majstora, XVI vijek, crkva
manastira Lomnice
122
Vrijeme 1560. i 1660. moglo bi se nazvati
velikih majstora: Longina, Georgija i J ovana. Njih trojica su
. ravnopravni i redoslijed njihovog ne daje prednost
prvom nad drugom dvojicom. Bili su to izuzetno obrazovani,
produktivni i svestrano nadareni umjetnici. Longin, snani
kolorista, bavio se jo pjesnitvom i Georgije
suptilni lirik pasteine palete, bio je dog-
matik; zagonetni J ovan, donedavno nazivan Kozmom, slikar
kojije mogao da kao kipar ,. izvaja svoje likove, i bioje
blizak vjetini. Iako su sva trojica bili dobro
obavjeteni o toku i i baroknog
slikarstva Evrope, oni su ipak dosljedno njegovali njima jo
uvijek razumljiv jezik vizantijske umjetnosti, se na dje-
lima starih srpskih slikara XIII i XIV vijeka.
Ako u epohi osmanske vlasti nisu postojali uslovi za podi-
zanje objekata, narodni genij je ipak naao svoj izraz u
jednoj posebnoj vrsti stvaralatva: na duhovito oblikovanim
predmetima zanata, intarziji, duborezu, vezu, gra-
diteljstvu u drvetu, izgradnji nadgrobnih spomenika i ukraa-
vanju nonji.
U XVII i XVIII dolazi do procvata zlatarske i
kujundijske vjetine. Zlatarski centri su u gradskim
naseljima: Sarajevu, Mostaru, Tuzli i Trebinju (Mihajlo
Trebinjac, XVII v.). 1637 i 1670. godine u rade
tri savremenika, poznata zlatara: Ivan Pavle i,
najbolji njima, majstor reprezentativ-
nog filigranskog krsta.
U krakom pejsau oko i Gacka, kao i oko Travnika
podizane su od XVI dinovske antropomorfne mimi-
krijske nadgrobne drveni stubovi krasili su kra-
jolike oko i grada, a sarajevski i mostarski
majstori dostigli su savrenstvo u kaligrafiji kame-
nih nad gro bnika.
Turski i austrougarski ratovi krajem XVII i
XVIII prouzrokovali su masovno iseljavanje
preko Save, u Austrougarsku. Istovremeno dolazi do
srpskih naseobina u dananjoj Vojvodini i Slavoniji, gdje se
polako evropska kultura i umjetnost. U krajevima
pod Turcima djelatnost lagano gasne i premjeta se
iz manastira u gradske centre, gdje su njeni nosioci uglavnom
krti trgovci i zanatlije. Potreba za kultnim slikama zadovoljava
se preteno uvozom ikona ili listova prvo drvoreznih,
a onda bakropisnih, se tampanje organizuje u
Budimu ili N ovom Sadu. je priliv kasnih italokritskih
ikona iz Venecije i sa nae obale i jeftinih ruskih ikona i knjiga.
slikari imaju sve teu ruku a slikarski ruko-
pis je evropske umjetnosti preko ikona
slikara ,. prelaznog perioda da se od sre-
dine XVIII vijeka poruke starog srpskovizantijskog slikarstva
postepeno zaboravljaju iako se jezik baroka nije savladao.
Uzori su postali nejasni, kanoni poljuljani, kriteriji oslabljeni.
Razvojni luk vizantijskog stila dobija otru silaznu liniju i blii
se svom zatvaranju.
Radulovi slj edbenici sa kraja XVII i prve polovine nared-
nog vijeka, bokokotorski slikari iz porodice
i Maksim da su stara ljepota i svjetlo
neopozivo zagaeni na njihovim ikonama, a iskustva vizantine
svedena na shematizovana, siromane, suve, dema-
120
121.
Crkva - brvnara u
(Prnjavor), iz 1843.
122.
Srpskopravoslavna crkva, XVI vijek,
Sarajevo
123.
Sv. Georgije, freska, majstor Georgije
1618-1619, crkva
manastira Zavala (Trebinje) 121
124.
122
Luka, minijatura,
Leontijevo XVI
vijek, Muzej srpskopravos]avne crkve,
Sarajevo
125.
Kivot manastira srebro, kraj
XVI vijeka, Muzej srpskopravoslavne
crkve, Sarajevo
124
terijalizovane i donekle karilaturalne sadraje. Takvim, samo
neto prestonim ikonama Maksim Tuj-
1734. godine ikonostas Stare srpske crkve. Djela
slikara su u Bosni, a jedan od njih
polovinom XVIII pripratu crkve u Ikone
ovih majstora i njih9vih brojnih mogle su, istina, da
zadovolje ukus najirih ali najkonzervativnijih slojeva naroda,
ali su se i crkva uz Savu sve vie orijentisali prema
djelima modernijih slikara. Nabavljaju se i ikone
kasnih makedonskih, i svetogorskih zografa u
duhu levantinskog baroka, a sa hadiluka u Palestinu donose
se "hadijski Jerusalimi: - velika platna na kojima je, kao
nekada na fresko ansamblima u crkvama, saeto prikazivana
cjelokupna legenda. U taj krug ulazi i slika
na platnu u Bosni i Hercegovini, Sarajevski Jerusalim sa Stra-
nim sudom i Svetim konjanicima (1795- 1799), rad slikara R.
podaci koje nam daje stratigrafski pregled pet
stotina ikona Stare srpske crkve u Sarajevu, vjerovatno
zbirke ikona u zemlji, veoma je zanimljiv. Oni pokazuju da su
ikone 1750. i 1850 najbrojnije i ujedno najraznovrsnije.
Nikada u Sarajevo nisu stizale ikone sa tako strana
kao u tom periodu. Pored iz svih krajeva Jugoslavije,
ovdje su stizale i petrogradske ikone,
zatim hladne, stroge i posne bjeloruske, ljupke
moskovske, naivno pojednostavljene serijske ikone slikara
seljaka iz Povoloja, folklorno-barokne ukrajinske, galicijske i
dekorativne moldavske, priguene vlake
i transilvanske, levantinskobarokne i bugarske,
ozbiljne i pretenciozne carigradske, oporno iz unu-
tranjosti i Svete Gore, potom ikone razjedinjenih i
zbunjenih kasnih slikara koji odravaju
ateljeje u gradovima na naoj obali, na ostr-
vima i u Veneciji, krfske ikonice sa obaveznim grobom sv.
Spiridona zavjetne ikone; tu su i djela naivnih srednjoevrop-
skih, tirolskih i molera, komercijalne tem-
pere na platnu iz Jerusalima, hadijske ikone nabavljane u
gradovima prednje Azije, ikone suveniri usedefu, intarziji,
pseudoemalju, na metalu, kamenu, svili, staklu, srebru dubo-
rezne ikone, zatim slikani i odijevani diptisi, triptisi, medaljoni,
okovratne ikonice, ikone emajlije - a moda bi se iz kruga
"Bogorodica Crnkinja mogla izdvojiti i neka koptska ili etiop-
ljanska ikona. Ranovrsno porijeklo prati raznolikost i bogat-
stvo stilskih i izraajnih oblika ispod se lepeze tek naslu-
krhka veza sa nekadanjim univerzalnim jezikom vizantij-
ske umjetnosti. To bogatstvo i raznolikost, nisu znak
mladalatva prezrelosti i umora jedne velike umjetnosti na
razvoj u ovim krajevima staviti poluobrazovani,
posljednji ikonopisac Risto umro 1902. godine,
koji se, nakon okupacije Bosne i Hercegovine 1878. g. vie iz
inata nego potrebe, bavio slikanjem na stari
ZAPADNI UTICAJI
akon propasti bosanske drave obnova
crkvenog graditeljstva kod katolika iz Dubrovnika.
Kamnar sagradio je 1485.
godine kapelu na svod u Srebrenici, a 1504. tri
123
124
.1
125
.. .
,
127
12G
126.
Crkva u Trebimlji (Ravno) podignuta
1624.
127.
grbovnik. kopija
nepoznatog slikara, druga polovina
XVII vijeka, Muzejska zbirka
samostana
126

zidara rade za samostan Sv. Marije u Srebrenici.
Petar i Matko sazidali su 1488. godine
u kod Trebinja crkvicu. su podi
gli i ukrasili renesansnom arhitektonskom plastikom i crkvu
pravoslavnog manastira u Tvrdou.
Kako su izgledale crkve u turskom vremenu tek
naziremo ispod koprene nekih turih i oporih dokumenata. O
staroj sutjekoj crkvi dva fotosa i dva crtea na kojim
vidimo jednobrodnu sa irokom aps i-
dom i visokim krovom pokrivenim indrom. Niske kamene
zidove, svod i pokrov od indre imala je foj-
crkva sve do 1884. kada je poruena, a takva je i jedina
stara vareka crkva, nastala najkasnije u XVIII
vijeku. Kao i mnoge crkve iz turskog vremena i onaje ukopana
u zemlju. Jedna je od rijetkih koj e j e vrijeme zamjene starijih
crkava "prostranijim i ljepim potedjelo ruenja. U Hercego-
vini, u Trebimlji kod Ravnog, .iednobrodna crkva
sa svodom, apsidom i zvonikom .. na
preslicu, koju je 1624. godine podigao sa narodom fra Vlaho iz
Gradca. samo neto manje, j esu i druge seoske hercego-
crkve uz Popovo polje, a takva je bila i stara trebin.iska
crkva. Kao i pravoslavne i one ulaze u krug preroma-
reminiscencija sa jadranske obale. Niske, skromne i
nepretenciozne, one su ipak bile arhitektonski
neto zanim ljivije od crkava u Bosni.
U drugoj polovini XVII i tokom XVIII graditelj ska
djelatnost je gotovo sasvim presahla. Polovinom XIX vijeka,
kada su prilike postale snoljivije, te do 1878 godine,
nastaju brojni samostani i crkve u Bosni. Pozivaju se arhitekti
iz Hrvatske ali glavni teret pada na ljude, preteno
franjevce koji imaju graditeljske ambicije i iskustva. U tim
obnovama, posebno onim koje nastupiti nakon 1878, kada su
nove, velelepne crkve trebale da propagiraju bosnofilstvo
novog, austrougarskog okupatora, stradala je ogromna
hrvatskih starih crkava, to je, bez sumnje, nenadoknadiv gu-
bitak.
Iako je sklonost prema dvojnom stilskom izrazu u likov
nim umjetnostima bila bliska i tradicionalna kod svih itelja
Bosne i Hercegovine, daje .. bio sinonim za
.. sveto i staro, crkva usmjeravala je svoje vjernike
prema postrenesansnim krugovima Evrope, pre-
vashodno Italije, uz primjetne retardirane komponente kasne
gotike. Ali, i ikone mijeanog stila i dalje
biti nabavljane i tovane. Franjevci ostvaruju posebno prisne
veze sa Vatikanom i italijanskim gradovima, sa Vene-
cijom, gdje se obrazuje njihov podmladak. Mladi franjevci
tamo su upoznavali djela i baroknog slikarstva, a
ponekad su ih nabavljali i donosili u svoje samostane.
Istovremeno bio je lijep da bogatiji ljudi, preteno
trgovci i zanatlije, donose sa svojih putovanja uljane slike,
knjige, umjetnine od metala, ruho a ponekad i oltare koji
su se mogli nabaviti i u slikarskim ateljeima naeg primorja
(Dubrovnik, Kotor, Split i Zadar). U kasnijim vremenima, u
XVIII i XIX umjetnine sa zapada stizale su .. odlas-
cima u pronju najuglednijih franjevaca koji su
ponekad donosili malo bogatstvo. crkve i samo-
stani u hrvatskim i ugarskim zemljama u vrijeme svojih
obnova, pomagali su bosanske franjevce poklonom umjetnina
128
128.
Marijino, ulje na platnu,
nepoznati venecijanski majstor druge
polovine XVI vijeka, crkva
samostana, Kreevo
129
129.
Sveti Petar, ulje na platnu, nepoznati
majstor, XVn vijek, upni ured Dolac
(Travnik)
130.
Crkva sa samostanom u Fojnici. Crkvu
na temeljima iz prve polovine XV
vijeka 1889. sagradio arh. Josip Vanca
131.
Oltar crkve u Vareu, najkasnije XVIII
vijek
132.
Stigmatizacija sv. Franje, ulje na
platnu. nepoznati majstor, XVII vijek,
samostan iroki brjjeg
133.
Madona sa Isusom, sv. Franjo i sv.
Katarina, ulje na pl atnu, nepoznati
venecijanski majstor, XVIII vijek,
biblioteka samostana, Kreevo
128
koje su bile rashodovane kao zastarjele. Ako ovom dodamo i
produkciju umjetnika, posebno zlatara i kujundija,
onda postaje jasnije bogatstvo dananjih muzejskih zbirki naj-
samostana u Bosni i Hercegovini: Kra-
ljevoj Sutjesci, Fojnici, Kreevu, irokom Brijegu, Livnu,
Jajcu, Visokom, Plehanu, Tolisi, Delibainom Selu,
Mostaru i Humcu. N a alost, do mis je dospio samo mali dio
nekadanjeg bogatstva. poari, zub vremena, a pone-
kad i neukost u ranijim vremenima, teko su otetili ovaj fond
koji i danas zadivljuje bogatstvom. .
Do sada su se pronale tri slike i ikone na kojim
zapis sa imenom Stjepana rodom iz sela Borovice
kod Kraljeve Sutjeske. Bez razloga se, izgleda, smatralo da je
ovaj, bogati trgovac i donator slikar. Najstariji pomen
njegovog imena nalazimo na ikoni alosne Gospe iz 1592.
godine koja je u tradiciji ikonopisa mjeanog stila. Na
velikoj slici Hristovog iz 1597. g., sada u Sutjesci,
predstavljen je ostalog Stjepanov portret a iz
zapisa vidimo da ovo to pokloni, Stjepan Dragoj -
U Veneciji. U istom samostanu nalazi se Dragojlo-
donacija - slika Bezgrenog iz 1624. godine, na
kojoj je donatorov portret sa cvijetom krina u ruci.
daje Stjepan kao trgovac boravio u Veneciji,
gdje je u ateljeima Veronezovih sljedbenika nabavljao slike i
dopremao ih u Kraljevu Sutjesku i svoju Borovicu. Da on nije
autor najuvjerljivije da sve tri njegove slike
imaju slikarski rukopis.
Prvi slikar-katolik iz turskog vremena, kome
znamo i ime i djela, bio je svestrano obdareni i nemirni Marko
porijeklom iz Teeva kod Kraljeve Sutjeske. Akti-
van je kaligraf, slikar i kopista u prvoj polovini XVII
Istina, nepoznati slikar grbovnika iz i582.
godine koji je za Petra u jedana-
est kopija, bio je neto stariji od ali postoji malo
nade da je on uopte Bosanac. Jednu kopiju
ovog grbovnika (Althanov, sada u Bolonji) prekopirao je 1613.
godine Marko a potpisao se na grbovniku
koga je uradio 1636--38.
Od Skoroj potpisanih djela je i jedna
ikona alosne Gospe sa predstavom Bogorodice koja ispred
sebe, na krilu, dri krst sa raspetim Hristom. Ovaj ikonografski
motiv bio je veoma u Bosni, pa su ga prihvatali i pravo-
slavni. Franjevci su svoja stradanja. preko ikonolokog podtek-
sta ove teme sa mukama Gospe i njenih sedam
alosti. Skoroj je tu ideju izrazio i na svojoj ikoni, slikanoj
podjednakim uticajem manira Venecije i vizan-
tijskog ikonopisa, posebno Gotika je prisutna u
temi, drapiranja i kostimu a vizanti-
nizmi u zlatnoj pozadini, signaturama i inkarnatu.
Jednu ikon1.! sa istom temom preuzeo je 187l. godine iz Kre-
eva Juraj Strosmajer, jednu je, kako smo vidjeli, nabavio
a nekoliko njih se u pravoslavnim crkvama i
u privatnom posjedu.
Na alost, Marko nije imao sljedbenika - dobri
predznaci njegove pojave nisu rezultatima - slikar-
stvo kod katolika krizu sve do druge polovine
XVIII vijeka. U tom periodu trebalo je definitivno zaboraviti
iskustva simbioznog stila i uklopiti se u barokno slikarstvo
130
134
134.
Sv. Ivan Krstitelj, kolorisana drvena
skulptura, zbirka
samostana, Kreevo
135.
Minerva i Hronos, nepoznati holandski
majstor, galerija Sarajevo
132
Evrope. Naredni slikar se dvoumiti - on defini-
tivno biti zapadnjak. Bio je to fra Miho koji se kolovao
u Veneciji alije, neki iskonski instikt, naao za shodno
da posjeti i Oslikao je crkvu i njen
svod pokriven malterom. Pripisuju mu se portret biskupa
iz Varea, Stigmatizacija sv. Franje iz Kreeva, iz
,
(1804), Sv. Anto Pustinjak iz Fojnice i Madona iz Umjet-
galerije u Sarajevu, signirana na ramu sa M. Njegovo
krto slikarstyo, zeleno game, savremeno je
epohi alije ne - onjejo uvijek u
vodama kasnog baroka. Majstorova ruka je neto preteka, a
njegovim uljanim slikama vie nedostaje profesionalne perfek-
cije nego slikarskog i talenta.
slike stizale su u Bosnu prvenstveno iz Italije
i Austrije, preko Splita i Dubrovnika, a od XIX vijeka
iz Hrvatske i Austro-Ugarske. Danas ih ima oko dvije stotine i
dijelom se u samostanima - samo Sutje-
ska ima tridesetak slika koje se datiraju od XVI do XIX
i rad su preteno italijanskih radionica renesansne, maniri-
i barokne orijentacije. Od onih najstarijih se tem-
pere na drvetu u posjedu pravoslavnih crkava u Visokom
(Bogorodica sa Hristom), Sarajevu (Sv. Josifi Julijan) i Mostaru
(Hrist i Jovan Krstitelj, Niccolo di Pietro), sve iz prve polovine
XV vijeka. Od onih iz XVI vijeka smatraju se
Ansuta i Krunisanje Marijino iz Kreeva i Sv. Katarina iz Sutje-
ske; iz XVII su: Sv. Petar iz upskog ureda u Docu,
Krtenje i sv. Barbara iz Sutjeske, Raspelo iz Kreeva i Stigma-
tizacija sv. Franje iz irokog Brijega; u XVIII vijek datiraju se:
Minerva i Hronos, porijeklom iz Holandije, David i Abigail,
Aleksandar i Darijeva udovica (F. Monti) iz galerije
u Sarajevu, Madona sa Hristom, sv. Franjom i sv. Antom iz
Sutjeske, i druga.
U XIX kada se zbog austrijske okupacije Dalma-
cije prekida trgovina sa Italijom, pospjeuje se uvoz umjetnina
iz srednjoevropskih zemalja, no tada njihov likovni kvalitet
primjetno opada.
Iako je tradicija duboreza i klesarstva u Bosni i Hercego-
vini imala veoma duboke korijene, samostalnih skulptorskih
ostvarenja je veoma malo. Vjerovatno iz XVIII vijeka
drvene kolorisane figure sv. Katarine i Ivana Krstitelja iz Kre-
eva i Pijeta i est iz Fojnice. Sve su to skromna i
svjea ostvarenja anonimnih nadarenijih duborezaca koji su se
potpunije izraavali kada su imali priliku da ukraavaju pone-
kad dinovske kamene nadgrobnike u obliku krstova (oko
Livna) ili zaobljene stele sa barokiziranim ukrasima (Travnik-
Grad). Raspjevana igra njihove mate duho-
vito se iskazuje i na organizovanim ukrasima na pred-
metima od drveta: crkvenim oltarima, vratima, tavanicama,
preslicama, vodijerima, kalupima za pecivo - gotovo na svim
predmetima.
samostani, locirani u starim rudarskim nase-
ljima, postaju u osmanskom periodu centri u kojima se njeguje
i tradicionalna zlatarska i kujundijska vjetina. Sasvim je
sigurno da su majstori-katolici dali preko
obrade metala najpotpuniji izraz svog stvaralatva i u kontinu-
itetu ostvarivali najvrednije rezultate.
Najpoznatiji su bili i kreevski zlatari. Krajem
XVIII i u XIX vijeku ova vjetina njeguje se i u Tuzli. U
135
136.
srebro, rad Ivana
1779, crkva samostana,
Kreevo
137.
Monstranea, srebro, 1767, samostan
iroki Brijeg
138.
Kale, srebro, XVII vijek, samostan
iroki Brijeg
139
139.
Sv. Katarina, kolorisana skulptura,
drvo, XVIII vijek, crkva
samostana, Kreevo
136
samostans!<im zbirkama su u Sutjesci, Fojnici,
Kreevu i Sirokom Brijegu) se na stotine predmeta primi-
jenjene umjetnosti, preteno bogoslunih, koje su radili
i strani majstori u gotovo svim tehnikama: filigran iskucavanje,
cizeliranje, na proboj, apliciranje i ukraavanje sa poludragu-
ljima. Ovdje moemo navesti samo primjerke iz
osmanskog perioda: krievi iz 1575., 1610. i 1615. (Sutjeska), dva
kalea iz XVI- XVI! vijeka (Fojnica), monstranca i filigranski
kalei XVI vijeka venecijanski iz 1653. (Kre-
evo), kalei, monstrance i krievi XVII-XVIII vijeka (iroki
Brijeg) ...
Zanimljivo je da se i u razvoju zlatarstva oko
sredine XVIII vijeka naputanje tradicionalnog stila i oblika i
prihvatanje baroknog - vidimo, dakle, istu pojavu,
kod slikarstva. Tada se tradicionalni manir sa dominacijom
pozno i neto orijentalnih elemenata zamjenjuje
modernim, evropskim. Koliko je stari bio snano
prisutan u cjelokupnom zlatarstvu Bosne i Hercegovine tog
vremena pokazuje primjer nekih srpskih zlatara: djela Herce-
govca Avramija kao i drugih zlatara - Srba iz Herce-
govine i Sarajeva, imaju XVII vijeka veoma izraena
obiljeja, ona koja su njegovali i kreev-
ski zlatari. Savremenici slikara fra Mihe reformatora
slikarstva jesu tri zlatara iz druge polovine XVIII
koji modernizuju ovu umjetnost. Izvjesni potpi-
sao se na kaleu iz 1761. godine (Kreevo), maistor Ivan
Duich, uradio je 1779. godine dva barokna ugle-
davi se na uzorke iz Venecije, a djela zlatara, Marka
uvijek nisu izdvojena. Znatne napore u moderni-
zaciji zlatarstva je u prvim decenijama XIX
biskup Avgustin (1813-1831). Ovaj visoki klerik
bio je sin zlatara, a i sam se razumijevao u ovu vjetinu te je
uporno, radio na unoenju baroknih i klasici-
oblika i kreevske zlatare
stil). To je bio razlog da zlatarstvo u ovim centrima doivi
snaan procvat tokom XIX vijeka.
Koliko je vjetina obrade metala bila duboko ukorijenjena
kod Hrvata u Bosni i Hercegovini da su
posljednji zlatari odumrli tek u nae vrijeme. Ostale su jedino
u kod Varea da se svojim "na
vodu bore sa savremenom metalnom industrijom,
posljednje i potkovice. Ipak, moramo konstatovati: od
svih starih umjetnosti ova se, ne bez razloga, posljednja ugasila.
UMJETNOST JEVREJA
ada su Jevreji sefardskog obreda nakon
progona iz panije u drugoj polovini XVI stolj. potraili jednim
dijelom i na prostorima Osmanskog carstva, oni dospi-
jevaju i u Bosnu, prvenstveno u Sarajevo. Uz pan ski i hebrej-
ski jezik, oni ovamo donose i neka dotada nepoznata shvatanja
prostornih odnosa kao i likovnih stvaralatva.
Iz najstarijih dokumenata u kojima se spominju, vidi se da
su ivjeli po muslimanskim mahalama. Rumelijski beglerbeg
Sijavu-paa godine 1581. gradi iz svojih sredstava jedan veliki
stambeni objekat za smjetaj doseljenika.
140
L-__________________________________________________
140.
Gospa sa Kristom i sv. Anto, rad
nepoznatog majstora, XVIII vijek,
Muzej samostana,
Kraljeva Sutjeska
141.
Sv. Katarina, ulje na platnu, nepoznati
majstor, XVI vijek, crkva
samos tana, Kraljeva Sutjeska
142.
Stara sinagoga u Sarajevu, XVI st.
(danas Muzej Jevreja)
143.
142
Sarajevska hagada, vrhunski kulturno-
historijski i spomenik,
nastao vjerovatno u paniji u XIV st.
donesen u Sarajevo u XVI st.
Minijatura: A sinovi Izraela po
suhom ... A bog vrnu (u
more) . ..
138
Kompleks se spominje pod imenima "Sijavu-pain han,
"Kortido, "Velika avlija itd.; nalazio se na rubu sarajevske
i bio prvi primjer kolektivne nastambe u naim kraje-
VIma.
Ovo svakako nije bilo geto, ovdje je, se, uglavnom
stanovala jevrejska sirotinja, dok su mnogi Jevreji i dalje ivjeli
po muslimanskim mahalama, a poslovali po zajedno s
ostalim Han je odavno stradao, tako da pouz-
dano znamo samo njegov lokalitet. No, u kompleksu Velike
avlije, priblino u isto vrijeme nastao je i Stari jevrejski hram,
arhitektonski spomenik
Sefarda. Mada je, po osnovnom konceptu i pojedinim
detaljima, bila prisutna elja za podraavanjem arhitekture
hramova u dalekoj, u uspomenama paniji,
ekonomske jevrejske zajednice rezultirale su
skromnom gradnjom i opremom.
Objekat je u unutranjosti stupovima podijeljen u tri
broda. Srednji brod presveden je svodom, dok su
brodovi podjednom konstrukcijom sfer-
nog oblika, i imaju po visini po dvije galerije namijenjene
enama. Oltar sa krinjom za Toru i propovjedaonica nalaze se
u junom dijelu objekta, dok su ulazi na i sjevernoj
strani.
se da se izgled hrama kroz nije bitno mijenjao,
iako se zna daje obnavljan iza poara 1788. g. (obnova zavrena
1821. g.), kao i 1909, godine. U doba terora 1941-45.
sluio je kao zatvor za Jevreje, potom je koriten kao magacin,
dok ezdesetih godina nije pretvoren u Muzej Jevreja. Brojni
dokumenti i pokretni predmeti, koji su tamo sakupljeni, dopu-
njuju sliku o ivotu i stvaralatvu ove sefardske enklave koja se
vremenom proirila i na jo neke gradove Bosne i Herce-
govine.
Na strmoj padini povie Vrbanj e , nalazi sc staro
sefardsko groblje, na kome najstariji datiran spomenik
iz XVII st. Ovo groblje, zbog oblikovnih svojih
spomenika, jedinstven je memorijalni kompleks u Evropi
uopte.
Staro sefardsko groblje u Sarajevu atraktivnim prije
svega poloaj krupnog memorijalnog kamenja na strmoj
padini. "Kaem lei, iako je ono tako strmo da izgleda vie kao
da se stalno sputa i rui pisao je Ivo A ono to ga za
umjetnost, nauku i kulturu izuzetnim, to je oblik nadgrob-
nih kamenova kakvih - po miljenju poznavaoca ove materije -
nema nigdje izvan Bosne i Hercegovine.
Kod Jevreja se mogu spomenici to vuku
porijeklo iz Palestine, te nastali pod utjecajem evrop-
tradicija. U Sarajevu su sefardski nadgrobnici
monoliti oblika, ponekad na proirenom
stom postamentu i puno na srednjovjekovne
Prednja im je strana (na kojoj je natpis) verti-
kalno uzdignuta, dok se cijela kamena masa prema zadnjem
dijelu sputa, tako da se s boka sagledava preteno trokutasta
kontura. Slova na prednjoj strani kod starijih spomenika su
(kao uostalom i na muslimanskom nadgrobnom
kamenju), dok su kod uklesana. U XX st. nove forme,
preuzete od Jevreja Akenaza doseljenih uglavnom s austro-
-ugarskom okupacijom, postepeno su prodirale i na novo grob-
lje, stari nadgrobni monolit.
L-__________________________________________________

..
144
144.
Sefardsko groblje na Boriku u
Sarajevo, u upotrebi od
XVI do XX st. Stariji dio s osebujnim
oblicima nadgrobnih spomenika i
epigraflkom pisanom hebrejskim
pismom na hebrejskom i ladin o jeziku.
145.
Sarajevska Minijatura:
Afrak ... A za sinove I zraela bila je
s vjetiost o( j Pomor prvenaca.
146.
Sarajevska hagada. Minijatura: Grad
i Najezda skakavaca
140
Daleko najvredniji kulturno-historijski i spo-
menik Sefarda svakako je Sarajevska
hagada, zbornik stihova, molitvi i ceremonijalne Biblije
velikog jevrejskog praznika Pashe - rukopis neprocjenjive vri-
jednosti, koji stalno panju i izaziva divljenje
umjetnika.
Hagade se na evropskom tlu javljaju na dva diferencirana
teritorija: i iberijsko-provansalskom.
Hagade akenanskog porijekla (srednja Evropa) pod utjecajem
evropske srednjovjekovne umjetnosti, ukraavane su i
vie slikama s ljudskim likovima. Ovo je kod Sefarda
a to objanjava koliko karakter same
religije, toliko i ivljenje s Maurima - nosiocima
islamske umjetnosti i kulture. Iako Sarajevska hagada nije
jedini primjer panskih hagada, nepodijeljeno je miljenje da
ona vrhunsko ostvarenje svoje vrste.
Smatra se da je nastala u XIV st., a njen put u skromnom
zaveljaju izbjeglice od Iberijskog poluostrva do Sarajeva, kao
daje anticipirala jedna od minijatura vezana za tematiku izgona
Jevreja iz faraonskog Egipta. Rukopis je na finom perga-
mentu, formata 16 x 22 cm, ima 141 list, od kojih
81 ima kolorirana slova, f10ralne i dekorativne ukrase,
te minijature S figuralnitn kompozicijama. Minijature ilustruju
teme iz Starog zavjeta, a interpretacija im je takva da dijelom
savremeni ivot sefardske zajednice. Brojni prikazi
dati su preko cijele stranice uz kratku legendu; crte je siguran
i otar, boje svijetle i intenzivne - uz pozlatu, to su ultramarin,
kobaltnoplava, crvena, cin ober, uta, zelena.
Raskonom slikarskom materijom, svijetom
ivotinja, inicijala, prepleta, likova i simbola, te zoomorfne,
vegetabilne i geometrijske ornamentike, Hagada je privukla
panju ljubitelja umjetnosti i jo krajem prolog
vijeka i ta panja, iz razumljivih razloga, nikad ne prestaje.
145



,
.
. i
,I
I

,
,
JI
lo'
rl '
li'"
l.

' s:6
146

99
.
. . '\ \. q;,


.. lftl
""1'- ".
\' , . '"
I ,





-"
I
" .
(

,..,. ..
,

.,/1

..
VELIKA PREKRETNICA
,
Dema1 C e l i
ARHITEKTURA
Historicizam i eklektika
Secesija
Moderna
Azra B e g i
LIKOVNA UMJETNOST
141
,
147.
trosmajerova ulica u Sarajevu s
katedralom arh.
J. (185!J-1932),
1883. g.
148.
Gradska u Sarajevu, danas
Narodna i univerzitetska biblioteka,
pseudomaurski stil, djelo arhitekata
A. Viteka i oko 1892. g.
142
147
ARHITEKTURA
HISTORICIZAM I EKLEKTIKA
ruga polovina XIX st. period je eklektike
u cijeloj Evropi. Iako Bosna i Hercegovina do 1878. g. nije bila
direktno uklopljena u aktuelna zbivanja evropskih kulturnih
krugova, tendencije sa susjednih se ezdesetih
godina odraziti na sarajevskom Konaku, na staroj zgradi Vojne
bolnice, na nekim kasarnama, na brojnim crkvama,
i pravoslavnim, u to vrijeme, tovie, na islamskim
sakralnim objektima, na primjer na Aziziji damiji u Brezovu
Polju.
Krajem ljeta 1878. g. austro-ugarska vlast smijenila je
osmansku. Nakon toga su u cijeloj zemlji, a u Sara-
jevu, historicizam i eklektika u punom naletu. Arhitekti kolo-
vani na stranim akademijama grade u stilu po elji investitora;
njima se Josip pl. Vanca (1859- 1932) sa preko 200
realiziranih objekata, po dometu Karlo Parik
(1857-1942), po za ambijent i nove tendencije Josip
Pospiil (1868- 1918), kao i niz drugih imena.
Sakralni objekti se preteno u neoromanici i neogotici, ali i
neorenesansi i neobaroku; se katedrala,
neorenesansni kompleks teologije, pa neobarokna crkva i
samostan na Banjskom :Brijegu, sva djela Vancaeva u Sara-
jevu. Interesantno ostvarenje predstavlja kompleks protestant-
ske crkve sa dva krila, stam benim i kolskim, opet u Sarajevu
(danas Akademija likovnih umjetnosti), kao uspjela
kontaminacija i renesansnih elemenata.
Za potrebe dravnih organa, kolstva i kulture preteno se
koristila neorenesansa. objektima uprave se zgrada
Zemaljske vlade (danas Predsjednitvo SRBiH) i pored nje
zgrada obje u duhu rano-
renesansnih firentinskih palata. U duhu visoke renesanse gradi
se Pravosudna palata, sa interesantnom fasadom prema Obali
(Rektorat Univerziteta u Sarajevu).
Za potrebe Z.emaljskog muzeja Parik realizira kompleks
od paviljona postavljena oko parkovskog jezgra
kog vrta; po stilu to je neorenesansa sa elementima
klasicizma. Stilska nastojanja prenose se dijelom.i u tretman
enterijera, a galerijski koncept prostora za predhistorijsku
zbirku i danas se moe smatrati modernim. Isti arhitekt gradi i
zgradu dananjeg Narodnog pozorita sa glavnom fasadom
prema Obali, u duhu neorenesanse (nakon
zgrada je dobila fasadu i ulaz sa Pozorinog trga u adaptaciji
arh. B. Stojkova).
Neobarokni elementi se javljaju na stambenim
objektima, npr. na nizu strane trosmajerove
ulice u Sarajevu.
U takvom poseban dobiva
pseudomaurski stil. U tom stilu nastaje stanica u
Bosanskom Brodu (poruena za vrijeme rata), mnoge kolske
zgrade, hoteli, gradske u mnogim mjestima. Nastojanja
kulminiraju u zgradi u Sarajevu, djelu arhi-
tekata Aleksandra Viteka i Cirila (danas Narodna i
Univerzitetska biblioteka), kolosalnom u mjerilu, do kraja pro-
studiranom u detalju, pri vanredno dekorativan stilski
tretman ulazi dobrim dijelom i u unutranje prostore. Hotel i
gradska u hotel Neretva i gimnazija u Mostaru,
148
149.
Zgrada )IoSlavije (danas Tanjug),
rana Moderna, arh. Jan KateTa
(1871-1923), 1911112. g.
150.
149
Zemaljski muzej II Sarajevu, djelo arh.
K. Pariika (1857-1942), neorenesansni
tretman u kompoziciji
paviljonskog sistema. Realizirano
1912. g.
151.
Zgrada banke kraj Drvenija-mosta u
Sarajevu, reprezentativan primjer
secesije. XX st.
144
Fejzija medresa (kasnije Dom staraca) u Travniku, Mektebi-
-nuvvab (danas Muzej grada Sarajeva) itd. primjeri su ovakvih
stilskih htijenja.
U ovim nastojanjima se djelo arh.
Knopfmachera - zgrada Rijaseta (danas Gazi Husrev-begova
biblioteka) ispred Careve damije u Sarajevu, jedini uspio
pokuaj da se kompoziciono dograde vrijednosti starijeg kul-
turnog
SECESIJA
Na prelazu XIX u XX st. u umjetnosti srednje Evrope
javlja se Secesija. Poto su se ba u to vrijeme nai gradovi
intenzivno oni doivljavaju pravu eskpanziju novog
stila: valovita linija i rafinman, ponegdje sklonost ka arhaiza-
ciji, dekorativne na fasadama mijeaju se s
mnogo slobodnije koritenim dekorativnim elementima eklek-
stilova, a na trokrilnom prozoru, koji ulazi u modu, lome
se proporcijske stege. Arh. Josip Vanca i sam se
novim stremljenjima Glavnu potu sa stakleno-
krovom nad glavnom aulom. Banka na Obali .kraj
Drvenije-mosta, zgrada sadanjeg restorana "Peking, Salo-
mova palata u Titovoj ulici, sve u Sarajevu, mostarska Banja sa
elementima itd. samo su primjeri
traenja u raznim pravcima. U tim traenjima
arh. J osip Pospiil, koji 1909. g. dolazi u Sarajevo, i koji se
odmah urbanizma i arhitekture autohtonog
svoj glas za njegovu zatitu i obnovu, propagira
bosanski stil, uzore na licu mjesta. Zgrada apoteke
Radnik, palata Musafija na Titovoj, ili novi Sebilj na
ijskom trgu, primjeri su takvih traenja, u kojima Pospiil nije
ostao sasvim usamljen.
Godine 1911/12 arh. Jan Kot jera (1871-1923),
Ota Vagnera i profesor Akademije u Pragu, gradi zgradu "Sla-
vija u Sarajevu (danas "Tanjug,,), koju moemo smatrati istin-
skim prelomnim trenutkom od historicizma i akademizma ka
svrsishodnom u jednostavnim i funkcionalnim obli-
CIma.
Historicizam, eklekticizam i secesija sasvim se slabo saos-
planu urbanizma. trosmajerova ulica u Sarajevu sa
trgom oko katedrale i Rondo- kruni trg sa est aleja u
Mostaru, jedini su primjeri arhitektonsko-urbane
kompozicije. sa izgradnjom Zemaljskog
muzeja, bolnicom u Koevu (arh. Kraus i Parik), te grupom
stambenih zgrada iza dananjeg Filozofskog fakulteta (arh.
Tenies), sve u Sarajevu, afirmie se paviljonski
koji u daljnjem razvoju dokazati svoje vrijednosti i pred-
nosti.
MODERNA
Sa prvog svjetskog rata 1918. g. historicizam,
eklektik" i secesija nisu odumrli. No drutveno-ekonomski
uslovi u Bosni i Hercegovini bitno se pogoravaju i u
kvantitetu i kvalitetu, jako opada.
uhodanim stazama historicizma i secesije,
koriste se pseudomaurski elementi, ali i folklorne reminiscence
(hotel "Palas u Banjaluci, arh. D. Sunko, 1934. g.). U progresiji
151
,
152
152.
Unutranjost hana u XVII
st. Savremena adaptacija za
-ugostiteljski sadraj, arh, A.
153.
Robna u Jajcu.
osjetljiv kulturnohistorijski ambijent,
ahitekti R. Di. i N. Kurto
u savremenim materijalima slijede
ritmove autohtone arhitekture.
146
nastupa neobizantizam (kompleks crkve, banskih dvorova i
banske uprave u Banjaluci - danas Dom kulture i Skuptina
optine). Slobodniji tretman ovog htijenja manifestira se u
objektima arh. A. Deroka (pravoslavna crkva u Novom Sara-
jevu), a Hipotekarna banka u Sarajevu, djelo arh. Milana Zloko-
1932. g. u njegovoj orijentaciji prelom ka
savremenijem tretmanu.
No istovremeno iz nekih zapadnih centara ovamo duva
svje vjetar koji provinciju povezuje sa savremenim
stremljenjima. Grupa ljudi koji su se vratili u domo-
vinu s diplomom prake ili arhitektonske kole, u
Sarajevu jezgro, za nae prilike revolucionarnih promjena u
arhitekturi.
prvima u ovoj grupi javljaju se arhitekti Duan Smi-
i Helen Baldasar, koji od 1924. g. rade kao nastavnici
Srednje kole; kasnije D. vrijeme
biti gradski arhitekt, a vlastiti arhitektonski biro ima sve do
1939. g. U njima dvojici nalaze potporu i oslonac i mnogi
arhitekti koji se u zemlju sa diplomom prakog fakul-
teta - to su Reuf i Muhamed Emanuel amanek,
Leon Kabiljo, Jahiel Finci i drugi. U drutveno-
-ekonomskim uslovima Vakuf (muslimanska zakladna institu-
cija) postaje investitor, a ovim arhitektima,
vakufske gradnje se usmjeruju ka
konceptu (palate Vakuf Hadi Idriz u Titovoj i
Vakuf Jakub-paa na Obali, ostvarenja su D.
Neboder kod Zemaljske banke te zgradu Bosnafolklora
ostvaruje Reuf Helen Baldaser u ranoj fazi Moderne
gradi zgradu Crvenog krsta sa kinom Sutjeska. Zgrada biv-
eg Mirovinskog zavoda (ugao Titove i Maksima Gorkog),
zasluuje posebnu panju u opusu dok stambena
zgrada arh. B. Kabilja i J. Finci-a na Obali sa
fasadom, istinsku novost za arhi-
tekturu tog vremena.
Arh. Mate Bajlon, od 1926. g. , djeluje u
Sarajevu; gradi Gradsku tedionicu, Berzu rada, te vie kol-
skih i stambenih zgrada.
Nadbiskupija u Sarajevu tridesetih godina realizira na
Marindvoru crkvu sv. Josipa po projektu
K. Parika, te niz savremeno tretiranih stambenih objekata sa
i sjeverne strane crkve.
Izvan Sarajeva panju zgrada socijalnog osigura-
nja (danas Dom zdravlja) u Mostaru, djelo arh. D. Iblera, te
palata Defterder-paina vakufa u Banjaluci, djelo arh. S. Pla-
Obojica su pripadali naprednoj grupi Zem-
lja, osnovanoj 1929. g.
Od 1936. g. na koli u Sarajevu radi kao
nastavnik arh. Duan Grabrijan, arhitekture, koji
nastupa s interesantnim postavkama o modernom konceptu
stare arhitekture. On nagovara Juraja
Neidhardta, koji se nakon kolovanja u i prakse kod
P . Behrensa i Le Corbusiera, bio vratio u domovinu, da u
Sarajevo to ovaj i od 1938. godine. Izuzetan stvaralac
Neidhardt i Grabrijan se dopunjuju u traenju bosan-
izraza moderne arhitekture; u takvim nasto-
janjima pred drugi svjetski rat nastaju interesantna ostvarenja
tipskih u pojedinim naseljima srednjobosan-
skog bazena.
L-_____________________________________________________ 153
,
154
154.
Filozofski fakultet i zgrada Skuptine
SRBiH (neboder organa
uprave) na Marindvoru u Sarajevu.
Posiijera tna ostvarenja arh.
J. Neidhardta (1901-1979).
155.
Hotel Rua u Mostaru; savremenom
kompozicijom arh. Zlatko Ugljen je
zaao u neposrednu blizinu Starog
mosta.
148
Bombe u aprilu 1941. g. nagovjetavaju
period razaranja i ruenja. Bosna i Hercegovina poprite je
krvavih borbi, neprijateljskih ofanziva, te najkrupnijih doga-
vezanih za nastajanje i narastanje nove Jugoslavije.
borba, te pobjeda Revolucije, korje-
nito se reflektiraju na urbanizam i arhitekturu zemlje. Razvoj
zemlje u cjelini ubrzanim tempom naprijed, to je nerazd-
vojno vezano za narastanje gradova, te za izgradnju industrije,
nastambi, kao i sadraja.
U prvo vrijeme pioniri moderne podnijeli su glavni teret
obnove i izgradnje, akadaje 1949. g. dolo do osnivanja sarajev-
ske arhitektonske kole u okvirima Univeziteta u Sarajevu, oni
su postali i kadrova koji nastaviti zacrtanu progre-
sivnu liniju.
U veoma materijalnim uslovima 1948. g.
nastaje stambeni ansambl na Didikovcu arhitekata Muha-
meda i Reufa istovremeno i neto kasnije prof. M. Ka-
vidan doprinos nizom privrednih objekata.
'. Slabi refleksi soc. realizma osjetit se na zgradama Higi-
jenskog zavoda u Sarajevu i Domu kulture u Mostaru. Nova
stanica u Sarajevu, djelo grupe arhitekata iz
koju dovrava arh. B. Stoj kov, 1952. g. je
tog vremena. Od este decenije sve vie
pristiu i novi kadrovi - ljudi kolovani na arhitekton-
skim fakultetima Beograda, Zagreba i Ljubljane.
Godine 1955. g. na konkursu za rjeenje Marindvora i
Skuptine SR BiH prvu nagradu dobiva prof. J. Neidhardt i
kasnije realizira na ovom prostoru, sa svojim saradnicima, Filo-
zofski fakultet, neboder organa uprave, pa i
zgradu Skuptine. U datim rjeenjima on povezuje ideje Le
Corbusiera i CIAM-a sa poimanjem kontinuiteta
arhitekture Bosne i Hercegovine i njenog puta u savremeno.
realizacija Neidhardtovih ostvarenja (stambeni
objekti u ulici Institut za hemiju i fiziku) pada
u vrijeme od 1958. do 1979. g. dakle, u kasnije faze razvoja.
Priblino u isto vrijeme arhitekti Z. M.
i B. rade rjeenje za Grbavicu I -jedno od
prvih stambenih naselja u kontaktnim zonama Sarajeva.
Z. rukovodi timom koji do 1963. g. priprema Gene-
ralni plan Sarajeva. i zajedno
ili sa drugim koprojektantima ili saradnicima,
realiziraju do sredine ezdesetih godina niz stambenih i javnih
objekata: zgradu Skuptine optine u Travniku, Jugobanku,
privrednu komoru u Sarajevu, itd.
Arhitektura parkova dobiva snane podsticaje; arh. S. Kla-
realizira hortikulturno rjeenje Vrela Bosne, i neto kasnije
Novo groblje na Barama u Sarajevu.
Od kraja estog decenija naovamo afirmiu se sve brojniji
arhitektonski kadrovi kolovani u Sarajevu. Progresivno us-
mjereni, oni postepeno preuzilJ1aju sve obimnije zadatke u
svoje ruke. Godine 1960. arh. i grade
z'!vod za socijalno osiguranje u Sarajevu, neto
kasnije prof. Z. gradi poslovnu zgradu Energoinve-
sta, a 1969. g. sa arh. H. zavrava Kulturno-
-sportski centar Skenderija, sasvim osebujan po sadrajima,
prostorno-funkcionalnom i konstruktivnom sklopu.
Osmi decenij karakterizira obnova Banjaluke nakon kata-
strofalnog zemljotresa 1969. g., a spomen-gimnazija arh. N. Ne-
156.
Partizansko spomen-groblje u
Mos taru, os tvarenje arhitekte
B. trajno
dananje i generacije na
herojska vremena narodno-
borbe i re vol ucije.
157.
157
Spomenik na Mak1jenu kod Prozora,
izraz herojske borbe pred
bitke za ranjenike na Neretvi (akad.
kipar B.
158.
Spomenik na Kozari, djelo akad.
kipara D. Damonje.
152
U tom gradu simbol je solidarnosti na obnovi postrada-
log dijela zemlje. U istom gradu, iz perioda poslije zemljotresa,
valja sportsku dvoranu Borik (arh. S. hotel
Bosnu (arh. A. Deba i P. te Medicinski centar (arh.
B. Kurpjel, R. V. i Z. Bro), kao repere vrlo
intenzivnog stvaralatva.
Pored vrlo obimne stambene izgradnje, nastaju i u drugim
gradovima objekti javne namjene visokog
dometa. Centar teke industrije Zenica dobiva 1976. g. zgradu
pozorita po projektu prof. .t. Finci-a i Z. Ugljena. Prof. Z. Ug-
ljen panju osebujnim pristupom, hotelima u
Visokom, Mostaru i Stocu, dok mu Damija u Visokom donosi
priznanje - nagradu Aga-kana. V.
realizira robnu Sarajka, M. daje zanimljivo
rjeenje zgrade IRO Svjetlost, M. Kuan i B. grade dvije
faze Radio i TV doma. Sportsko-rekreativni kompleks ZETRA
arh. D. i L. nastaje u okviru priprema za Olim-
pijske igre u Sarajevu 1984. g. L traus gradi na Marin-dvoru
hotel Holiday Inn i dva nebodera Unisa, a A. vanre-
dan hotel na Igmanu.
Od kraja pedesetih godina intenzivno se radilo i na restau-
raciji i revitalizaciji kulturnohistorijskog arhitektonskog
U je Mostar zahvatima u ambi-
jentu Starog mosta, a kasnije iroke aktivnosti na ovom planu
biljei Sarajevo i Banjaluka. Nastaje vie uspjelih enterijerskih
rjeenja za savremene namjene te, savremenih objekata koji se
svojom igrom dobro uklapaju u valere
historijskih ambijenata. Robna u Jajcu (arh. R.
D. i N. Kurto) zapaena je kao primjer takvih nastojanja.
U poslijeratnom stvaralatvu posebno mjesto pripada spo-
menicima i spomen-obiljejima NOR-a i revolucije se uku-
pan broj cijeni na oko 2500. Koji put to su stare
159.
Spomenik na Sutjesci, skulptora1na
vizija presudnog historijskog trenutka.
Akad. skulptor M.
153
160
160.
Portret starca
sa crvenim prslukom, 1906, Umjet-
galerija BiH, Sarajevo
- U Minhenu je razvio
smisao za tretman ljudskog
lika to dolazi do izraaja i II ovom
portretu.
154
tako da asociraju na konkretna zbivanja, kao to je
sa zgradama zasjedanja AVNOJ-a u i Jajcu ili sa
muzejom u Kasarni Moa Pijade u Nerijetko su to
savremenog utilitarno-arhitektonskog koncepta,
njima je dosta spomen-kola, spomen-domova (Dom
ZAVNOBIH-a u arh. Z. 1970. g. Spo-
men-dom i muzej Bitke za ranjenike u Jablanici, arh. B.
Z. i M. 1978. g., Spomen-dom u Bijeljini,
arh. H. prva faza 1980. g.) zdravstvenih ustanova i sl.
arhitektonsko-skulptoralnim spomenicima se Par-
tizansko gro blje u Mostaru (arh. B. i Spomen-park
Vraca u Sarajevu (arh. V. Relativno su brojna
skulptoraina obiljeja, od poprsja revolucionara do krup-
nih figurativnih ili _ kompozicija.
Voluminozne plastike spomen Sutjesci (rad M. na
Kozari (rad D. Damonje) ili na Makljenu kod Prozora (rad
B. moda snanije od drugih, govore o heroici
borbe za opstanak u ovim brdima i gudurama.
LIKOVNA UMJETNOST
ovoriti o slikarstvu u Bosni i
Hercegovini u XIX vijeku u prvom redu, govoriti o
stranoj likovnoj produkciji na naem tlu. Nekolicina
amatera ne mijenja bitnije ovu sliku: tavie, u ovom
na Zapadu se formirao samo jedan slikar bosanskoher-
porijekla - plenerista Risto koji je dje-
lovao u Srbiji.
1875., kada je veliki ustanak u
Bosni i Hercegovini, i 1878. kada su austrougarske okupacione
trupe uguile ilavi otpor naroda, kroz nae krajeve prodefilo-
valo je mnotvo slikara nacionalnosti, koji su ovamo
dolazili bilo u svojstvu ratnih dopisnika, bilo pak u sastavu
vojnih jedinica. Slikali su ne samo ratne i grad-
ske vedute, nam tako vizuelna od
prvorazredne dokumentarne vrijednosti. Izvjestan broj ovih
dijela pohranjen je u Muzeju grada Sarajeva.
Nakon uspostavljanja austrougarske uprave slikari su u
Bosnu i Hercegovinu dolazili leernije, u potrazi za
motivima i orijentalnom atmosferom. Njihova koncentracija
je u periodu 1894-1903, kada se u Sarajevu
Nada, bogato ilustriran za pouku, zabavu i umjet-
nost, odravaju znanstveni kongresi i skupovi, pripremaju ilu-
strirane publikacije, vre predradnje za velike izlobe u Peti,
Briselu i Parizu, itd. Kasniji arhivski dokumenti
ovo vrijeme kao zlatno doba slikarske umjetnosti,
poveliku listu umjetnika koji su stalnu slikarsku
koloniju u naem glavnom gradu.
Dok su stranci biljeili svoja pred motivom,
u pleneru, neumitno se gasilo staro crkveno slikarstvo.
Dugotrajno kolebanje starog i novog u krilu pravo-
slavne crkve uslovljeno je koliko vjerskim, toliko i nacionalnim
razlozima, a jednu kasnu prelaznu predstavlja Lekso
kolovan u Rusiji.
S druge strane, poloaj crkve u austro-
ugarskom periodu za sobom, pored zamaha graditelj-
stva, pojavu bogatije dekoracije kako novih, tako i onih ranije
161 161.
BRANKO U etnji, oko
1912, UGBi H, Sarajevo
- U Pragu, a pogotovo kasnije II
Parizu, se pribliio
impresionizmu II slikama koje poput
ove ukazuju na lirsko porijeklo
njegove inspiracije.
,
155
,
162.
ROMAN Kompozicija,
1920, galerija BiH,
Sarajevo
162
- Jedna od rijetkih apstraktnih slika II
umjetnosti tog
vremena je II tragu apstraktnog
ekspresionizma Plavog (Der
Blaue Reiter).
163.
GABRIJEL Visoravan u
cvatu, 1914, UGBiH, Sarajevo
- U kada Evropom uvelike tutnji
rat, tvrdoglavo slika oazu mira i
tiine, II kojoj fascinantno materija
lizirani bijeli, uti i cvjetovi
trepere na pozadini stiliziranih
modrozelenih brda
modrog neba.
156

.. -
.' -
,
163
,
164
164.
KARLO Planinski pejsa, 1923,
UGBiH, Sarajevo
- Jedno od prvih djela
realizma, II kome je
II dubinu talasasto pruen a
smiren prostor, osvijetljen II
sredini, koji kao da najavljuje

sedamdesetih godina.
158
crkava: ovaj ambiciozni posao povjerava se majsto-
rima izvana. je prvobitna raskona dekoracija isuso-
crkve sv. i Metodija, u kojoj su hrvatski slikar Oton
i slikarica Ivana KobiIca izveli nekoliko
monumentalnih zidnih slika, sa bogato drapiranim i
pokrenutim likovima u luksuznoj nonji.
zasluga za dekoraciju crkava pripada
jednom osrednjem nazarenskom majstoru talijanskog porije-
kla Marku Antoniniju, koji je 1904. i 1911. redom osli-
kao samostanske crkve u Vareu, Gorici, Kraljevoj Sutjesci,
Plehanu i Jajcu. U njima je - konvencionalno - prika-
zao prizore iz ivota Isusa, Marije i omiljenih
svetaca, okruene biljnim i geometrijskim ornamentima. Posve
izdvojen kompleks dekoracije nudi crkva
alosne majke boje u kraj u
prvom svjetskom ratu. Pored vitraa, u Insbruku, naj-
vrijednost predstavlja ovdje 14 postaja Krinog puta, izve-
denih u mozaiku bogatog kolorita na zlatnoj podlozi.
crkvi dugujemo i brojne kipove svetaca kojima
su ukraene sakralne u ovom periodu, a i njih su
izvodili stranci, mahom tirolski majstori. Nasuprot tome, pra-
voslavna crkva, kao jedan od glavnih promicatelja slikarstva u
ranijim periodima, bila je neprijateljski raspoloena prema
vajanim likovima, a kada se ima na umu karak-
ter islama, postaje jasnijom zakanjela pojava skulp-
ture.
U skladu sa porastom klase i crkvenih
velikodostojnika u ovom periodu dolazi i do procvata portret-
nog slikarstva. Krajem u prvom redu potrebe srpsko-
I?ravoslavne sredine zadovoljavaju crnogorski slikari Anastas i
Spiro u duhu akademskog realizma, sa inzisti-
ranjem na ljepoti materije. Prvi je autor najreprezentativnijeg
portreta naeg XIX koji predstavlja trgovca Ivanie-
(UGBiH).
Dvadeseto formalno
izlobom u Parizu 1900., na kojoj su Bosnu i Hercegovinu
165.
JOVAN Planinski pejsa,
1920, UGBiH, Sar,yevo
- je ovaj pejsa naslikao poslije
dodira sa avangardnom
druge decenije naeg
pokrenuta bujica oblika
podvrgnuta je ovdje viem, slikarskom
redu, a rezultat spaja snagu i
monumentalnost oblast
vizionarnog.
159
165
166
166.
Stari jablanovi, oko
1930, UGBiH, Sarajevo
- Postepeno pucanje i
zategnutog tkiva slike, II se
fakturu sada pasta, moe se
pratiti na ovom za
planinskom pejsau, II kome
praiskonske sile ivota ikljaju
uvis.
167.
ISMET Marija, 1939,
UGBiH, Sarajevo
- Svoju suprugu naslikao je
II jednom dahu, noen
silinom meka
crvena haljina svjeinu i
prozirnost inkarnata, a iznad svega
plemenitost poneto
lika mlade ene.
160
predstavljali stranci, no tada na akade-
miji uvelike studira M. a od sredine prve
decenije XX vijeka, kada (1875-1919) irokim
potezom kista slika u Minhenu nae prve moderne portrete, jo
desetina mladih se na slikarske studije u najpoznatije
akademije Monarhije: ih se formira u nekoliko centara.
Preko njih iz su nas zapljuskivali talasi simbolizma i
secesije, iz Minhena - Freilichtmalereia, Jugendstila i ekspresi-
onizma iz Praga - plenerizrna i impresionizma, iz Krakova -
secesije, ekspresionizma i sezanizma, iz Budimpete - plener-
izrna, fovizma i ekspresionizma, dok se na kasnijim studijskim
boravcima u Parizu manje-vie traila potvrda
shvatanja.
Veliki broj djela iz ovog i kasnijeg perioda se u
i drugim jugoslavenskim muzejima i
galerijama te u privatnom vlasnitvu, a najbogatiju kolekciju
ima galerija Bosne i Hercegovine u Sarajevu.
po onome to je dosada poznato, u ovom periodu
slikari stoje u mjeri na razini
jugoslavenske likovne produkcije. je 1910. u Tuzli
naslikao svog maestralnog Konja (UGBiH), a u toku rata
rastvarao je oblike svjetlom na impresionista (Na obali,
Autoportret II - UGBiH). Snaan kolorista Pero
(1891-1941) znao je da tretira formu (Autoportret,
1913. - UGBiH), da naslika dobre enske aktove (Na kupanju,
Akt u pleneru - UGBiH), da slobodno interpretira Cezanne-
ove pouke ( UGBiH). Pejsaista i portretista Todor
(1882-1931) autor je Barki u Gruu
i Prenja obje u UGBiH), a u opusu Branka Radulo-
(1885-1916), slikara izuzetne kulture i profinjenosti, ima
nekoliko antologijskih djela ( U etnji,
Glava - UGBiH, Aleja). Lazar (1881-1970)
radio je Tri konjanika (UGBiH), a
dva rat a slikao je akvarele i pejsae u ulju - snanog
ritma i osebujnog kolorita (Prenj , UGBiH).
Najvrednija djela Gabrijela (1886-1974) nastala su
u duhu simbolizma i secesije: gotovo do apstrakcije reducirana
(1913), margaretama posuta Visoravan u
cvatu (1914), (1916) - sve u UGBiH, itd.
U samostanu Gorici kod Livna se vie impre-
sija, srodnih Freilichtmalereiu, te niz pastoralnih, zeleno obo-
jenih planinskih pejsaa sa velikim nebesima, nastalih u
ratnom periodu koji evociraju Over becka i XIX Svo-
jim drVorezima bogate i profinjene linearnosti (Ljeto, Pejsa
s vrbama', Jesen) Adela Ber (1886-1966) dala je vrijedan
goprinos jugoslavenskoj grafici, dok Petar
Sain (1885-1965) vjeran poklonik Segantinija i HodIera - izu-
zetno potovanih u krugovima naih slikara - u istoriji bosan-
umjetnosti ostati po svojim
maestralno slikanim stiliziranim planinskim pejsaima (Zima
na Romaniji , Jesen na Romaniji, Prenj-Sevadije). i
Karlo (1887-1964) kroz faze Stilkunsta
(akvareli, grafike> crtei, primijenjena umjetnost). Izvrstan kari-
katurista, rjeavao je socijalnu tematiku jo
1913. (Kolona radnika, UGBiH), a ostvario je u nekoliko
portreta i pejsaa. U ratnim godinama radio
je na elaboriranju problematike. Budimpe-
tanski (1886-1975), pod uticajem sim bo-
L-______________________________________________________ -"16i
168.
MICA Pej sa poslije
snijega, 1937. ),1uzej savremene
umetnosti, Beograd
- Jedna od slika ovog perioda
II kojima autorica uz akvarel sku
slikanja spaja delikatne
harmonije i kompoziciju
satkanu od
bojenih mrlja.
169.
ITOJO panija 1937,
1938, UGBiH, Sarajevo
- Za vrijeme boravka II Parizu
naslikao je hommage
borbi panskog naroda za slobodu:
vizija se zgusnula oko nekoliko
simbola visokog
emotivnog naboja, a rezultat je jedna
od najboljih realizacija
socijalne
umjetnosti.
162
lizma u djelima na biblijske teme, ispoljio je u "Predjelu s
bijelom plonog tretiranja slikovnog polja u
rafiniranom odnosu plavo-zelenog.
Nai "Krakovljaci izrasli su u istaknute predstavnike
moderne umjetnosti a svi su proli kroz uticaj krakovske sece-
sije. Jovana (1884-1964) ubrajaju u velikane kista. Nje-
govi rani radovi se u UGBiH akt,
"Portret dame, i drugi). Za vrijeme rata, u analizirao je
pejsa po ugledu na Cezannea ("umski predio), a u
njegovom opusu ovog perioda vano mjesto pripada ekspresi-
onizmu. Petar (1888-1978), kao student, doao je do
smjelih pa njegove pejsae iz Tatri i
poneku studiju (u UGBiH) svrstavaju u rane primjerke ekspre-
sionizma tipa "Die Trucke u jugoslavenskom slikarstvu.
Roman (1896- 1947) znao je da raznorodne uticaj e
same u osebujan vlastiti stil. Bio je u dodiru i sa avangardnim
pravcem - aktivizmom, a 1918. naslikao je ekspresi-
"Portret Mirka Komosara.
Jedini na kipar austrougarskog perioda Robert Jean Iva-
(1889-1968) istakao se svojim radovima socijalne tema-
tike. Skulpture mu odlikuje meka slivenost modelacije a pone-
kad i stilizacija u tragu secesije (ciklus
Oduevljenje zbog ulaska Bosne i Hercegovine u sastav
Jugoslavije pratio je izuzetan elan. Avangarda koju
predvode i krenula je novim stazama: od
figurativnog ekspresionizma do apstrakcije
"Apstraktni predio, "Kompozicija,
UGBiH), uz primjese sezanizma, orfizma, futurizma
"Borba dana i i kubizma (geometrijsko facetiranje, ali,
ponekad, i analiza forme). Realizirane pod kraj druge decenije,
slike, svojim uarenim koloritom i
kristalastim formama, spadaju u blistave trenutke
jugoslavenske umjetnosti ("Hranisava, "Brat i sestra,
"Bosansko selo). Cezanne, a pogotovo inspiriu Lujzu
(1889-1959), slikaricu poznatu iz austrougarskog
perioda, koja sada stvara svoja najbolja djela i
Jabuke, UGBiH). izlae i svoje izvrsne ekspresioni-
grafike (Objeeni, "Za kriom, "Obitelj ), a u Sara-
jevu se izdaju mape sa novom, urbanom tematikom,
uz vidljivu socijalnu angairanost "Crni dija-
manti <.). Val suvremenijih shvatanja zahvata i opuse drugih,
manje radikalnih umjetnika "Rano
UGBiH); uporedo traju i opredjeljenja iz austrougarskog peri-
oda. Odmah poslije rata, Vilko Seferov (1895-1975) slika niz
slobodno tretiranih bosanskih pejsaa, koji s vremenom
postaju (Pod Igmanom, UGBiH) i figuralnih kompozi-
cija bogatog i kolorita.
Na kongresu jugoslavenskih umjetnika u Zagrebu 1922., uz
Zagreb, Beograd i Ljubljanu, Sarajevo je kao jedan
od jugoslavenska likovna centra, no to je bilo
kratka vijeka. Raskomadana Bosna i Hercegovina, sa svojim
glavnim gradom, ubrzo se na margine jugoslavenskog
likovnog ivota, a ekonomska kriza teko i ovu
oblast. egzodus umjetnika u Beograd kamo se
pa vajar prve polovine
XX Sreten izvrsni Nedeljko i
Kosta Hakman, i drugi. U Zagreb odlaze Jean, eferov, Kamilo
168
169
,

170
170.
BEHAUDIN
1957, UGBiH, Saraj evo
- I ovdje se ukazuje kao
rafinirani kolorista koji je umio da i
najintenzivnije boje povee II
jednokratan i neponovljiv sklad.
171.
FRANJO LIKAR: nestajanja,
1967, UGBiH, Sarajevo
- Sastavljena od nekoliko komada
dimenzija, ova kompozicija
uspjeno povezuje vie elemenata
raznorodnog porijekla: od figuracije
koja se hranila na izvorima fantastike
do lirske apstrakcije.
164
Omer . .. ih je odigrala
ulogu u razvoju umjetnosti novih sredina.
U Sarajevu likovni ivot jenjava, izlobe se
Prvobitna radikalnija opredjeljenja smiruju se u
kim tendencijama, a u neoklasicizmu i
realizmu. Ovim putem krenuli su: sa nizom
djela (Iz Blauja, Bosanski pejsa, Drina,
Moja ena), (Autoportret, Akt pred ogledalom),
(Bijeg u Egipat, Na ljetovanju , Herojski kraj -
sve u UGBiH), (niz mrtvih priroda), Hinko Laas
(Bistrik-mahala) i Todor njima jedino je Sigo
Summerecker (1897-1983) trajno prihvatio racionalno koncipi-
ranu i modeliranu formu (mrtve prirode). Grafiku ovog
usmjerenja predstavljaju linorezi
(Raspelo , Na zdencll , Krist i Magdalena).
Oko 1930., i u slikarstvu dolazi
do obnove interesovanja za impresionizam i boju. Oblici
nju da gube voluminoznost i zategnutost, krte, uglavnom neu-
tralne boje potiskuje svjeiji kolorit, a potez kista postaje vidlji-
viji i razigraniji. S druge strane, se uticaji angairane
umjetnosti germanske provenijencije (verizma, posebno
Georga Grosza u crteu). N aime, i umjetnost i kritika
decenije u Bosni i Hercegovini stoje u znaku ideoloke borbe
iarpurlartista i socijalno angairanih umjetnika. U
krugu angairanih, prvi se naao Roman sa svojim
velikim ciklusom Djeca ulice koji 1929., a izlae
1933. Istovremeno, Mica (1897-1981) realizira svoje
groteske, ciklus briljantnih crtea, u kojima iba
ideale rodoljublja, humanizma i religije, a Ismet
(1907-1984) puni svoje blokove galerijom likova
iz parikih kafana.
Snage su se polarizirale sredinom decenije, sa povratkom
mladih sa kolovanja u Zagrebu i Beogradu. U grupi Krug
okupljaju se predstavnici takozvane estetike,
dj ela, uglavnom, stoje u znaku poetskog realizma:
Laas i Branko Sotra (1906- 1960), a 1937. pridruuje im se i
mladi Josip Monsino Levi (1915), temperamentan slikar urba-
nih motiva (barovi, kokainomanke) i poklonik
boje. u to vrijeme slika portrete i okernozelene pejsae sa
sarajevske periferije, uz diskretan interes za socijalnu tema-
tiku, portrete (Portret supruge, UGBiH), lirske pej-
sae, aktove i genre-kompozicije, koje imaju blagi priz-
vuk socijalne angairanosti: tako se, usprkos ideolokom
u praksi ukrtavaju i
t eoretski posve opredjeljenja. Ovo osobito
vai za slikare iz drugog tabora, kasnije organizovane u Colle-
giumu artisticumu (1939- 1941), borbenom udruenju koje je,
pod uticajem KPJ, zastupalo ideale masovne kulture i
sinteze umjetnosti i zauzelo pozicije. slika
Dinu na radilitu, U tramvaju, Na ulici i, najzad,
Kamenolom (1940), djelo socrealizma, ali i
izvanredne realizacije U vrtu, Portret Marije, Pred crk-
vom - plodove opijenosti slikanja, dok M. Todoro-
pokazuje interes za pripadnike donjih drutvenih slojeva,
ali i za teme (Terasa, Prozor-septembar, i
druge), a sve se dotakne preobraava u vizuelnu poeziju.
Vojo (1910- 1981), koji je u Parizu pretrpio uticaj
Picassoa i Chagala, slika uzavrelu paniju
171
-
. -
~ ... 'W.
,J <"",
.-lv ...
I . r
I
"
/' //._ '"
~ ..,J" o
I >; -:::;'
-
o'
- -
...
o'
,

I f
L
, ....
,
. .
. . . '.
o ...... '"
.". . ."
.. ' .. . ,"
. ~ ..
: . , , : . , . ~ . :
- : - ~ . - . . . .'
-
.

,

,.
. ,
,

,
172.
ARFAN 1969,
Narodna skuptina BiH, Sarajevo
- U tenji da porui
formu, je na ovoj
moderno stilizQvanoj figuri naglasio
plonost i dvodimenzionalnost,
bogatu ornamentalnu igru i
naraciju na povrini.
173.
DEV_4.D HOZO: Par, 1967.
- Antropomorfne oblik
muslimanskog nadgrobnika ovdje je II
funkciji jedne
egzistencijalne situacije kojom se
nastoji obuhvatiti cjelovitost i punina
ivota - lapidarnim jezikom i vi sokim

166
1937 (UGBiH), te niz motiva koji znatno proiruju stilski i
tematski registar slikarstva, doprino-
uz to, procvatu socijalne grafike (motivi iz
ivota, proturatno intonirani listovi). Rizah (1908-1974)
stvara izvrsne motive sa sela i gradske periferije i objavljuje
mapu angairane grafike Bosna, dok na najbolji
ovog smjera Danijel Ozmo (1912-1942) radi tretirane
linoreze Autoportret), a osobito je zapaena njegova mapa Iz
bosanskih uma. Prirodnu vezu dvije. grupe umjet-
nika B. otra, koji i sam radi poneku angairanu grafiku, a
izlae dosta ekspresivne pejsae (Ulica, UG BiH) i duboreze
sa religioznom tematikom.
Za deceniju od posebnog je traganje za
motivima i izrazom. Pa ipak, interes se,
sa lokalnog i regionalnog, ponekad pomjera prema internaci-
onalnom, a i najdirektnije stavljanje umjetnosti u funkciju
ideologije podvrgava se u realizaciji djela
zakonitostima, pa stoga socijalna umjetnost zauzima
mjesto u naoj batini XX
Tridesetih godina se sarajevskim umjetnicima i
naa najbolja kiparica Rajka (1904-1963), koja je
ivjela u Parizu: najprije je bila Bourdelleova (Lik
Azije) ; potom je, u tragu Despiaua, radila glavice
(Celine) i enske aktove, a njeni crtei i monotipije stoje u
najboljoj tradiciji Parike kole. Posve odvojen od sarajevskog
kruga Karlo Afan de Rivera (1885- 1979), slikar bijele june
svjetlosti i dosljedan intimista, realizovao je u Mostaru kvali-
tetne akvarele.
Svi predstavnici socijalne umjetnosti, nakon izbijanja rata,
nali su se bilo u redovima NOV-e
otra), bilo u logorima Ozmo). da nije
bilo prilike za nesmetano bavljenje najvie su se
radili crtei koji, uz neto grafike, predstavljaju dragocjenu
likovnu ostavtinu ovog burnog perioda, a se, uglav-
nom, u Muzeju revolucije BiH i UGBiH u Sarajevu. Najimpo-
zantniji opus u crteu (na stotine listova) ostvario je I. Mujezi-

Nakon trend socijalne umjetnosti naao je
svoj prirodan nastavak u strogo utilitarnoj umJet-
nosti, sa tematikom iz NOB-e i izgradnje zemlje. Iz tog perioda
izranjaju Mijealica, te neke slike iz njegovog
ciklusa "Prelaz preko Neretve, potom "Izgradnja
stanice u Sarajevu od Hakije (1905- 1987) koji je
dva rata u Srbiji radio i socijalno angairane slike
("Andolija). Vana uloga pripala je tada i Ivi eremetu (1903)
koji se vratio iz Zagreba (veoma plodan, kasnije
dobre motive sa
Preo braaj umjetnosti je
pedesetih godina. Plonost, dekorativnost i geometrizacija
postali su sinonimi modernog: utire se put za pojavu apstrak-
cije. Istovremeno, javljaju se realizacije u domenu neonadre-
alizma i fantastike. Oba ova smjera istraivanja povezuje V. Di-
koji - poslije zapaenog "Sarajeva u kii i "Jabla-
nova - uvoditi u sliku geometrizirane apstraktne
forme ih sa matovito transformiranim figurativnim
elementima. S druge strane, - u Tuzli na
ciklusu "Sutjeska - dolazi do nove figura-
cije u kojoj ima dekooningovskog zamaha i estine ("Proboj
173
,
174
174.
RADOVAN KRAGULJ: Cvijet, 1966.
- U ovoj mezzotinti krajnje
pojednostavJjena forma cvijeta
uokvirena je raskonim ornamentom,
a cjelina ima neto od starih
iluminiranih rukopisa.
168
1954). R. prihvatio se geometrizacije figurativnog (Ente-
rijer, 1954) ne se ekspresionizma a ni nekih kasnijih
inovacija, dok je M. sa vrtoglavom slo bodom i lako-
crtea, spajala dragocjenost materije i boje
u skriveni ivot predmeta (Rano ljeto, 1968), a
izvanredni Behaudin (1915-1972) umio je da uz
'smione skladove vee strogu artikulaciju slikov-
nog polja ne prag figuracije (Ponjava, 1959, Crvena
mrtva priroda, 1962).
Radenko (1920), jedan od slikara obnove,
u svojim djelima teio je monumentalnosti se na
tradiciju ("Seljak, 1953); nakon kratkog izleta u apstrakciju,
vratio se figurativnom slikarstvu plemenite fakture i suptilnih
psiholokih opservacija._Franjo Likar (1928), sklon brzim mije-
nama i inovacijama (Zena s maskom, 1956), okuao se u
fantastici; muzejski ton sa aktuelnim tendenci-
jama stigao je krajem decenije do enformela, a onda je iao
prema sve radikalnijem realizmu.
Za estu deceniju je decentralizacija likov-
nog ivota i stvaralatva: centri formiraju se u Mostaru,
Banjaluci i Tuzli, gradovima u kojima je nekad djelovala samo
nekolicina izoliranih umjetnika. Mostar je dolaskom
predratnog buntovnika Mirka (1901) koji je kasnije,
svojim ciklusima (Goloruki i Obrazi gor-
taka pridonio novom valu figuracije. Mladi su stvarali u
okviru aktuelne problematike, bez radikalnijih zah-
vata.
Sredinom este decenije, se za savremeni likovni
izraz, formirana je u Banjaluci grupa
Njen Bekir (1931), stvorio je opus
proavi kroz niz povezanih faza. Izraziti kolorista,
sklon kontemplaciji u novijem ciklusu Bijele visoravni , ela-
borirao je i jednu delikatnu apstraktnu morfologiju.
estu deceniju karakterie i polet
skulpture. Potreba podizanja spomenika NOB-i i revoluciji
brzo je privukla u nau republiku kipare sa strane, a
njima jedino je Mirko Ostoja (1921) uspio da problemski obo-
gati nau skulpturu ranim radovima u varenom eljezu (Tom-
silav, Don Kihot ). S druge strane, Zdenko (1927) iao
je putem redukcije i sinteze, a u traganju za duhovnim u
umjetnosti nadahnuo se romanikom i gotikom. Arfan
(1928) proao je kroz faze rada u kamenu, drvetu (veliki aktovi),
bronzi (imaginarni portreti, figure i grupe figura) i
kamenu (ribe), a svaku je pratio problemski pomak primjeren
upotrijebljenom materijalu. U Mostaru je Nikola (1921)
realizirao svoje prve skulpture u varenom eljezu (Vertikale)
a onda je preao na oblikovanje drveta vje-
ran nefigurativnoj umjetnosti.
Krajem este i sedme decenije javile su se nove
u sarajevskom centru: Borislav (1936) koji
najprije u slikarstvu, a zatim i u grafici i crteu stvoriti opus od
prvorazrednog (i uticaja), u sreditu stoji egzi-
stencijalni sukob i nitavila (ciklus Put u nita), te Afan
(1932), slikar apstraktnih predjela sivomrkog i okera-
stog kolorita. Neto kasnije pridruio im se Milorad
(1932) koji je u osmoj deceniji doao do vrijedne i zanimljive
varijante apstraktnog ekspresionizma, dok je Nada Pivac (1926)
uz decentan crte spojila smisao za vrijednosti.
175
tok fantastike dobio je u sedmoj deceniji pri-
novu u Ibrahimu (1938).
Sedma decenija tragala je za sim bolima prolosti, ali i za
znakovima i simbolima nove urbane i tehnoloke civilizacije.
Takav spoj se u djelu Mehmeda (1938),
discipliniranog i dosljednog umjetnika koji je rano izgradio
osebujan vlastiti stil i vokabular. Seid (1935) je
simbol iz prolosti (nian) integrirao u otro rezan
pejsa stridentnog kolorita. S druge strane, nova, postap-
straktna figuracija transformirala je opuse nekih od spomenu-
tih umjetnika i stekla nove adepte. Istakao se Ismar Mujezino-
(1942), slikar koji snanim gestom i fluidnim crteom
naboja kadrira prizore iz ivota velegrada.
Zapaene prinove u kiparstvu sedme decenije su Alija
(1936) i Boko (1931). Prvi se javio rado-
vima u bronzi (Kaput), a kasnije i crteima u kojima se bavi
drugi je da prodre u arhetipske
slojeve ljudske psihe realizirao rustikaIno skulpture
"
,
175.
BEKIR Mali dio bate,
1968, UGBiH, Sarajevo
- Ovdje nema jakih kontrasta, a
suprotnosti su pomirene II visokom
uzletu due koja je svijet izvana dovela
II sklad sa onim iznutra.
169
176.
BORISLA V U spomen
strijelca, 1963, Naroden muzej, Ohrid
- Ljudska figura,
nizom znakova i sim bola nae
civilizacije je II
djelu s beskrajem prostora koji
simbolizira veliko nepoznato.
170
u drvetu, a potom i u kombinaciji drveta i konopca i drugim
materijalima.
U drugoj polovici sedme decenije nekolicina bosanskoher-
umjetnika izbili su jugoslavenske
a nagrade na najuglednijim svjetskim izlobama bile
su posljedica visoke zanatske perfekcije i individualiziranih
poetika svakog ponaosob. njih imali su potrebu da se
ukotve u tlo da kroz regionalno dosegnu
univerzalno. Najblia im je Memnuna Vila (1934) koja
danas uspjeno djeluje u Australiji; neto kasnije im
se i B.
U svojim djelima ova plejada prola je kroz mnoge mijene,
pa je tako i Hali! Tikvea (1935) svoju prvobitnu i
poetsku naraciju reducirao i zgunjavao do ovaloid-
nog predmeta-simbola ( .. Ljeto II ) da bi u njega kasnije, kao u
rodnicu ili jaje, poloio nabujale oblike rascvalih
ena. Virgilije (1935), autor velikog opusa u kome .
suptilna poezija druguje sa reskim komentarom savremenog
trenutka, realizirao je i vie bibliofilskih izdanja u rasponu od
Biblije do Baudelairea. Radovan Kragulj (1931) je interes za
ivotni tok klijanja i rasta u fino iznijansirane mezzo-
176
tinte ("Cvijet) da bi se, nakon izleta u fantastiku, zaustavio na
viziji plodova i ivotinja. Krenuvi od
simbola (nian), koji je zadrao i u Makovoj mapi
Devad Hozo (1938) je u novijim ciklusima "Povratak i "Stra-
ila preao na savremenu tematiku, dok se Mersad Berber
(1940) proetao kroz istoriju umjetnosti s pravom postmoderni-
prolo i savremeno, snove i
javu, apstraktno i realno. Kemal (1939), slikar profi-
njenih pejsaa, u grafici se pribliio delikatnosti Japanaca (asi-
fascinantan govor bjeline), a Emir Dragulj
(1939), u listovima snanog naboja, nas je
sa sudbinskim pitanjima ljudske egzistencije ("Povratak).
Neke bitne kvalitete ove generacije nastavio je Safet Zec
(1943), su predjeli naslikani zelenilom i ozareni
sjaja. Njegovo slikarstvo bilo je spona
sa drugim neo sedamdesetih godina: Ratkom
(1944) koji prizore iz svijeta prirode transponuje u slike
velikog formata i bogate teksture; Milivojem (1944)
koji je od reminiscencija na nadrealizam iao ka metafizici
predmeta i prostora, dok je Salim (1945) od
kog slikarstva, preko opsjednutosti predme-
177.
MERSAD BERBER: Balada o
sarajevskom 1975, Moderna
galerija, Rijeka
- Sklon velikom formatu, narativnosti ,
sjaju i luksuzu, Berber slavi ivot i
kada pokuava da prodre II njegove
zloguke, strane.
171
177
172
tom (alati), stigao do pejsaa sa prizvukom snoyidovnog. Djelo
Seada (1943) s vremenom je dobivalo na ekspresiji i
intenzitetu.
Paralelno sa ovom vitalnom linijom jedan
veoma prisutan tok savremene umjetnosti koji se javio kasno-
tek sredinom ezdesetih godina, a svoje prve predstavnike
stekao je u slikara Viktora
(1931) i Tomislava (1932) koji su odabrali put scienti-
miljenja, se geometrijskoj
apstrakciji tada aktuelnog op-arta. Nakon pre-
laska u Holandiju, je nastavio sa istraivanjima osta-
vjeran geometrizaciji amorfnog. U Zenici je Ljubomir
(1939) svoje sivoplave slike sve vie od iluzioni-
i natruha da bi najzad stigao do krajnje
reduciranog oblikovnog koncepta (Slika XX, 1975). U Sara-
jevu je, opet, V. elaborirao svoje .Poruke, svoje-
vrsnu kombinaciju lirske i geometrijske apstrakcije, a u drugoj
polovini osme decenije oslobodio je sliku blindrama i postavio
slobodno u prostor. Ovom duhovnom pripada i djelo
Edina (1948) koje je od slikarstva bojenog
polja evoluiralo prema procesualnom i radovima na papiru;
kao i ono Radoslava (1946) koji svojim interesom za
inovacije predstavlja sponu sa generacijom.
se da u okviru jedne edicije koja obuhvata mil enije
najsurnarnije ocrtamo uvjete u kojima je stvarana batina nae
moderne umjetnosti i bar neke i problem-
ske tokove, morali smo zanemariti sve ono bogatstvo
nijansi i prelaza, bez kojih je slika epohe, nuno, nepotpuna.
Ovim krajnje uoptenim pristupom pogotovo je posli-
jeratni period, koji sa svega desetak stvaralaca, dok se
danas broj umjetnika penje na stotine.
Kao i u svakoj perifernoj sredini, otvorenoj raznorodnim
uticajima sa strane, i u nas su rijetki primjerci pojedinih
tendencija i pravaca, kakvi se distribuiraju iz svjetskih centara
no ovakva situacija moe da ima izvjesnih prednosti i
da originalne i realizacije. Ako su se u
prvim decenijama XX vijeka umjetnici, prije svega, bavili
tematikom, ne se ambicija da preko nje
dosegnu univerzalno, ova potreba se tridesetih i
godina komplikovala socijalno angairane
umjetnosti i l'art pour l'art-a, koja se u nas zadrala u
domenu mimezisa, ne nivo sukoba apstrakcije i figu-
racije, ali je zato tenja prema apstrakciji, za
pedesete godine, bila uslovljena i potrebom radikalnog oslobo-
od normativne, dirigirane umjetnosti. U Bosni i Hercego-
vini uglavnom su izostale neke tendencije ezdesetih godina
za umjetnost visoko urbanizovanih sredina
i konceptualna umjetnost, na primjer). Izuzetak
jedino Sarajlija Braco (1948) koji je rano uspio
prodrijeti na scenu. Njemu se pru-
ila prilika da neke radove realizira u materijalu i velikom
mjerilu (Obelisk u parku Charlottenburg u Berlinu, 1979).
Sedamdesetih godina bitka se vodila umjetnika
koji potuju genius loci i onih koji su teili
od svih lokalnih i regionalnih natruha, autonomiji
umjetnosti i internacionalizaciji likovnog jezika i tada se
ovaj sukob nije vie mogao svesti na onu ranije aktuelnu diho-
tomiju apstraktno-figurativno.
U novijoj likovnoj zaostavtini, koja dosee visoke cifre,
ima realizacija koje kada se stvari sedimentiraju, zauzeti
mjesto pored djela starijih umjetnika a neke i nadmaiti, no sve
je jo u stanju previranja. Donedavno je umjetnost Bosne i
Hercegovine, bez obzira na ideje koje je zastupala, karakterizi-
rao visok stepen zanatske perfekcije i odupiranja privremenom
i mentalitetu. Sa broj od osnutka
Akademije likovnih umjetnosti u Sarajevu 1972. sve vie raste i
kojima se ovdje nismo mogli baviti, situacija se osamdesetih
godina bitno izmijenila. Upotrebljavaju se siromani i troni
materijali, izvode akcije i performanse, rade instalacije, koriste
mediji - sve do onih najsavremenijih: bez kom-
pleksa se prihvataju zahtjevi i traenja krajnje fleksibilne svjet-
ske scene, a pitanje se danas vie ne vrti oko toga
da li neto imamo ili nemamo, oko dosegnutog nivoa i
pravih razloga za ovu i ovakvu vrstu hipertrofirane aktivnosti.
Ako arhitekturu i komplekse, na
drugoj strani, uglavnom, nema velikih, monumentalnih cjelina
kojima bismo se morali pozabaviti, se djelu a ne
stvaraocu ili stvaraocima koji iza njega stoje. Zbog toga je i
primijenjeni metod bio kadaje o slikarstvu, skulp-
turi i grafici. Mogli bismo izdvojiti ciklus od velike kom-
pozicije na teme iz NOB-e kojima je Ismet
1949--1975. ukrasio koncertnu dvoranu Doma JNA u Sarajevu,
te veliki fresko-ciklus Sutjeska Krste na Tjenti-
tu (1972-1974), potom djela jugoslavenskih umjet-
nika za enterijer i eksterijer pozorita u Zenici, ili pak za
zgradu Elektroprivrede ili hotel Holliday Inn u Sarajevu - da ne
idemo dalje, jer prostor kojim raspolaemo dozvoljava tek
puko nabrajanje. Ovdje valja spomenuti i da je
irokoj kulturnoj akciji franjevaca ezdesetih i osam-
desetih godina ukraeno preko 25
crkava vitrajima, zidnim slikama, mozaicima i skulpturama
jugoslavenskih umjetnika, a ponegdje su realizirane
veoma uspjene cjeline (u kod Travnika, npr.).
Na drugoj strani, brojne galerije, muzeji i
kolonije diljem Bosne i Hercegovine kolekcioni-
raju i djela ostalih jugoslavenskih pa i svjetskih umjetnika.
galerija BiH ima dobru kolekciju jugoslavenske
umjetnosti, vrijednu zbirku starih i stranih majstora i bogatu
kolekciju radova velikog vicarskog majstora Ferdinanda Hod-
lera. Najbogatiju zbirku savremene umjetnosti internacional-
nog karaktera posjeduje galerija u Banjaluci, zah-
solidarnosti koja je uslijedila nakon
zemljotresa 1969., a Galerija jugoslovenskog portreta u Tuzli
ima kolekciju portreta istaknutih najbolje
privatne kolekcije spada Zbirka Ilije i Julijane u
Sarajevu.
Po svemu moderna umjetnost dostojno krunie
milenijski razvoj umjetnosti na tlu Bosne i Hercegovine. Na
ona nije ni uniformna ni monolitna, mnogolika i
a preko svojih najistaknutijih predstavnika uklju-
je u tokove evropske i svjetske umjetnosti.
173
,
BIBLIOG RAFIJA
Ahmet Refik, MIMAR SINAN, Berlik,
Skopje 1954
Andrej, ISLAMSKA
MONUMENTALNA UMETNOST
XVI VEKA U JUGOSLA VIJI -
KUPOL.4STE DAMIJE, Fil.
fakultet II Beogradu, Balkanoloki
institut, Beograd, 1984
Pavao, KULTURNA
ISTORIJA BOSNE I
HERCEGOVINE, lOVeselin
Maslea, Sarajevo, 1983
Ayverdi Ekrem Hakki, AVRUPADA
OSMANL1 MIMARI ESERLERI -
YUGOSLA VIA, Baba matbaasi,
Istambul, 1981
Babit Ljubo, UMJETNOST KOD
HRV AT,4, Zagreb, 1943
Fehim, TURSKO-
ISLAMSKA KULTURNA
BATINA JUNIH SLA VENA,
(br. 13), Spljt, 1966
Basler ARHITEKTURA
DOBA L'
BOSNI I HERCEGOVINI,
Sarajevo, 1972
Basler GNOSTICKI ELEMENTI
U TEMELJIMA
CRKVE BOSANSKE, Radovi III ,
Zenica, 1973
Basler DIE
JlfITTELALTERLICHEN
GRABSTEINE IN BOSNIEN
UND DER HERZEGOVINA,
KUNST UND GESCHICHTE IN
SUDOSTEUROPA 7,
Recklinghausen, 1973
Basler DIE BASILIKA II IN
BREZA DEI SARAJEVO, .. iva
antika XXV, Skopje, 1975
Basler RIMSKI METALURKI
POGON I NASELJE U DOLINI
JAPRE, GZM XXXI, Sarajevo,
1977
Basler TERASASTO SVETISTE
U GRACU KOD POSUJA,
174
Zbornik za narodni ivot i
junih Slovena 49, Zagreb, 1983
Azra, SOCIJALNA
UMJETNOST U BOSNI I
HERCEGOVINI (katalog:
Nadrealizam-socijalna umetnost),
Beograd, 1969
Azra,
(katalog), Sarajevo, 1970
Azra, MICA
(katalog), Sarajevo, 1980
Begit A zra, SLIKARSTVO ESTE
DECENIJE U BiH (katalog:
Jugoslovens ko slikarstvo este
decenije), Beograd, 1980
Azra" KARLO (katalog),
Sarajevo, 1983
Azra; 1., M.,
UMJETNOST BOSNE I
HERCEGOVINE 1945-1974,
(k atalog), Sarajevo, 1974
Alija, SPOMENICI
OSMANLIJSKE ARHITEKTURE
U BOSNI I HERCEGOVINi.
Sarajevo, 1953
Alija, ULICE I TRGOVI
SARAJEVA, Sarajevo, 1973
BeJagit efik, NIANI XV I XVI
VIJEKA U BOSNI I
HERCEGOVINI, Sarajevo, 1978
Belagi t ef(k, - KULTURA I
UMJETNOST, Sarajevo, 1982
Benac Alojz, - MALA
ISTORIJA UMETNOSTI,
Beograd, 1967
Aleksa, SA VREMENO
SLIKARSTVO U JUGOSLA VIJI,
Beograd, 1965
Demal, KURUMLIJA
MEDRESA U SARAJEVU,
Zbornik zatite spomenika
kulture, Beograd, 1955
Demal, NA
NERETVI, Nae starine VU,
Sarajevo, 1960
Dema1, GR.4.BRIJAN I
SARAJEVO, Muzej grada Sarajeva
III , Sarajevo 1970
Dema1, DRVOREZBA U
BOSNI I HERCEGOVINI, Most
nUll , Mostar, 1976
Dema1i Mehmed,
STARI MOSTOVI U BOSNI I
HERCEGOVINi;-Sarajevo, 1969
Demal, UTICAJ TURAKA NA
MATERIJALNU KULTURU
JUGOSLA VENSKIH NARODA,
Enciklopedija Jugoslavij e VII,
Zagreb, 1971
Borivoj, OD BUTMIRA DO
ILIRA, Sarajevo, 1976
Irma, MOZAICI I ZIDNO
SLIKARSTVO RIMSKOG DOBA
U BiH, Sarajevo 1984
Davidov D. , SRPSKA GRAFIKA
XVIII VEKA, Novi Sad, 1978
V.,
SLIKARSKA KOLA, Beograd,
1963
V. , IKONE IZ JUGOSLA VIJ.E,
Beograd, 1961
V., VIZANTIJSKE FRESKE U
JUGOSLA VIJI, Beograd, 1974
.... Enciklopedija likovnih umjetnosti
I- IV, Zagreb, 1959-1966
Cvito, NASI GRADITELJI I
KIPARI XV i XVI ST. U
DUBROVNIKU. Zagreb, 1947
Cvito, DALMATINSKI
MAJSTORI U
SREDNJOVJEKOVNOJ BOSNI I
HERCEGOVINI, Zenica, 1973
Grabrijan DuSan i Neidhardt Juraj,
ARHITEKTURA BOSNE I PUT U
SA VREMENO, Ljudska zal oba
1957
Adem, O FORMIRANJU
NEKIH GRADSKIH NASELJA U
BOSNI U XVI Pril ozi
za orijentalnu filologiju, Saraje vo,
1976
Meliha, POGLED NA

SKULPTURU SEDAMDESETIH
GODINA, (katalog: 1.
izloba jugoslovenske skulpture),
1981
Muhamed, STARINSKA
SEOSKA U BOSNI I
HERCEGOVINI, Veselin
Maslea, Sarajevo, 1967
Zdravko, ZIDNO
SLIKARSTVO U B iH, Veselin
Maslea, Sarajevo, 1971
Zdravko, GEORGIJE
Sarajevo, 1977
Zdravko i Smail
MANASTIR Nae
starine VI, Sarajevo, 1959
Zdravko, IVOPIS U
DOBRUNU, Starinar XIII- XIV,
Beograd, 1962
Zdravko,
IKONA SA Zbornik za
likovne umetnosti 5, Novi Sad,
1969 .
Zdravko,
NOVOOTKRIVENE FRESKE
XVI VIJEKA U CRKVI
MANASTIRA GOMIONICE,
Zbornik za likovne umetnosti 19,
Novi Sad, 1983
Muhamed j drugi
autori, MERSAD BERBER,
Zagreb-Sarajevo, 1980
Ljubinka, MANASTIR
Sarajevo, 1983
Hamdija, ESNAFI I
OBRTI U STAROM SARAJEVU,
Sarajevo, 1958
Hamdija, HANOVI I
KARAVANSARAJI U BOSNI I
HERCEGOVINI, drutvo
NR BiH, Sarajevo, 1957
Hamdija, SAHAT-
-KULE U BOSNI I
HERCEGOVINI, Nae starine IV,
Sarajevo, 1957
Ibrahim, GRAFIKA BOSNE I
HERCEGOVINE 1900-1950,
(katalog: Jugoslovenska grafika
1900--1950), Beograd, 1977
Ibrahim, GRAFIKA BOSNE I
HERCEGOVINE 1950-1980
(katalog: Jugoslovenska grafika
1950--1980), Beograd, 1985
Juraj,
SREDNJOVJEKOVNE CRKVE U
JAJCU, Dobri pastir XXI- XXII,
Saqjevo, 1972
.... Kulturna istorija ,Bosne i
Hercegovine, Sarajevo, 1984
Zdravko, ARHEOLOKO
ISTRAIVANJE AKROPOLE
ILIRSKOG GRADA DAORS ... a
na Gradini u kod Stoca
od 1967 do 1972, GZM XXX/XXXI
Sarajevo, 1977
Djoka, SLIKARSKA
UMJETNOST U BiH U TURSKO
DOBA, Sarajevo, 1965
Djaka, LEKSIKON
UMJETNIKA BiH, Sarajevo, 1967
Nada, REFLETS DE
L'INFLUENCE BYZANTINE
DANS LES TROUVAILLES
PALEOSLA VES EN BOSNIE-
HERZEGOVINE, Rapports du Ille
Congo Intern. d'Archeol. Slave,
Bratislava, 1980
.... Minijatura u Jugoslaviji, Zagreb,
1964
Ljubica,
SLIKARSTVO U BiH U XIX
VEKU, Sarajevo, 1982
Mehmed, ISLAMSKA
EPIGRAFIKA BOSNE I
HERCEGOVINE, sv. I-III,
Sarajevo, 1974-1982
S., TRAGOM JEDNE
SLIKARSKE GRUPE IZ DRUGE
POLOVINE XVI
Zbornik filozofskog fakulteta VIII,
Beograd, 1964
.... ,Praistorija Jugoslavenskih zemalja
I- IV, Sarajevo, 1979-1983
B. Miodrag,
JUGOSLOVENSKO
SLIKARSTVO 1900-1950,
Beograd, 1973
Milo, GABRIJEL
(katalog), Sarajevo, 1978
S ., STARO SRPSKO
SLIKARSTVO, Beograd, 1966
Husref, STUDIJE O
ISLAMSKOJ
ARHITEKTONSKOJ BATINI,
Sarajevo, 1983
Husref, ISLAMSKA
UMJETNOST, Jugoslavija,
Beograd, 1982
Vladislav, SARAJEVO I
NJEGOVA OKOLINA, Sarajevo,
1937
Skovren A, FRESKE MANASTIRA
ZA V ALE, Nae st!1rine IX,
Sarajevo, 1964
.... Spomenici 400 godina od dolaska
Jevreja u Bosnu i Hercegovinu
156&-1966, Sarajevo, 1966
Styx Edmund, DAS BAUWESEN IN
BOSNIEN UND HERZEGOVINA,
Wien, 1887
aban Razim, POSTANAK I
RAZVOJ SARAJEVA, Sarajevo,
1960
inik Smiljka, VOJO
Sarajevo, 1970
Smail, STARIJE SLIKE I
PREDMETI UMJETNOG OBRTA
U KREEVSKOM SAMOSTANU,
Nae starine III, Sarajevo, 1956
Smail, JOVAN
Sarajevo, 1972
Lazar, SRPSKO
SLIKARSTVO 1900-1950,
Beograd, 1973
Truhelka TURSKO-
SLOVJENSKI SPOMENICI
ARHIVE, GZM
XXIII, str. 1- 162, Sarajevo, 1911
TruheJka NASI GRADOVI,
Sarajevo, 1904
.... Umjetnost na tlu Jugoslavije od
praistorije do danas, Beograd -
Sarajevo, 1971
Vego Marko, NASELJA
SREDNJOVJEKOVNE
BOSANSKE DRA VE, Sarajevo,
1957
Vinski Zdenko, NOVI RANO-
KAROLINKI NALAZI U
JUGOSLA VIJI, Vjesnik AMZ
X- XI , Zagreb, 1977- 1978
Weiss Evelyn i Martin Jean-Hubert,
BRACO KaIn, 1983
Zelenika KARLO AFAN DE
RIVERA (katalog), Mostar, 1976
175
FOTOGRAFSKE REFERENCE
Sulejman sl. 68;
BASLER: sl. 23; 24; 34; 37; 38;
41 -50-64- , , ,
Ilijas sl. 65; 71; 76; 85; 121;
127- 131 - 142- 151- 153- , , , , ,
Sead sl. 12; 14; 16; 28;
Vojislav sl. 52;
Fuad sl. 53; 130;
Dusan sl. 3; 31; 61; 84; 89; 90; 91;
Velimir sl. 80;
Zdravko sl. 54; 114;
117- ,
Hajrudin sl. 58;
81- 147- 150-
, " -
Slobodan KRSTANOVI C: sl. 2; 57; 66;
78; 99; 156; 158;
Kruno sl. 132;
Branko sl. 9; 47; 48; 49; 51;
92- 94- 95- 107- 109- 112- 113- 119- 120-
" ",""
137; 138; 148; 149; 154;
Miodrag sl. 1; 4; 5;
8
-11- 13- 15- 17- 18- 19-20- 21- '7- 29-
,. " " ' . .... ,
32; 33; 35; 36; 39; 42; 43; 44; 88; 143;
145- 146- , ,
sl. 74; 83; 97; 126;
157- ,
Dragan RESNER: sl. 7; 26; 55; 67; 69;
73-86-93-96- 101- 102- 103- 104- 106-
".,. ,' "
108- 110- 111- 128- 129-
I , , , ,
Ranko sl. 82; 100; 123;
Gojko sl. 6; JO; 22; 25; 30;
40- 45- 46- 56- 59- 60- 62- 63- 70- 72- 87-
, ."", .. "
115- 116- 118- 124- 125- 133- 134- 135-
""""
136- 139- 140- 141- 152- 159- 160- 161 -
.,"""

. , ... ",.
170- 171- 172- 174- 175- J76- 177-
, , , -' . . .
Ivan sl. J55;
Milan sJ_ 79;
tampa;
DELO, LJubljana
Tira;
10_000 primjeraka
tampano na srpskohrvatskom!
hrvatskosrpskom, engleskom i
jeziku
YU ISBN 86-01-01121-7
176
Narodna i univerzitetska bibliote ka BiH, Sarajevo
Katalogizacija II publikacij i - CIP
930_85: 7 (497_15)
blago Bosne i Hercegovi ne I grupa
autora Basler. Azra Demal
Zdravko ; I fotografij e Sulejman .. , et
al l - Sarajevo: Svjetlost, 1987. - 176 str. : ilustr. :
24 x30cm
Bibliografij a: str. 174- 175
ISBN 86-01-01121-7
L BASLER,