Sie sind auf Seite 1von 103

First print 2006

Sarpong, Samuel

All right reserved.

No part of this publication may be reproduced, stored in a
retrieval system or transmitted in any form or by any
means, electronic mechanical, and photocopy, recording
or otherwise without the prior permission of the author.

For all enquires contact


Tel. +17032178016
www.samuelsarpong.org
E-mail:samuelsarpong@ymail.com
Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
i

NNIANIMU
Akanfo w amammer ahodo bebree a nananom de
agya nkyirimma. Saa amammer yi mu biara w ne nhyehye
ne kasa a yde adwini (style and structure). Kasasu ne
nhyehye yi na ma yhunu s biribi bi y nsaguo na y
ananssm. Nhyehye ne kasasu yi na ma yhunu
amammer ptee a yreka ho asm. twerfo yi ato ne bo
ase ahw saa nhyehye ne kasasu ahodo yi w fa a edi
kan no mu. Nwoma yi botae titire ne s bboa asuafo ama
wahunu kasadwini su w amammer ahodo mu na nam so
ama asuafo ahunu sde wbsi ay mpnsmpnsmu w
kasadwini ahodo mu.
Nwoma yi, amammer w mu.
Nwoma yi, amanne w mu.
Nwoma yi, nimde ahy mu ma.
Kan nwoma yi bi, kyerkyerni na
bboa wo w adekyer mu.
Kan nwoma yi bi, osukuuni na dabi
woanka s mehunui a anka.
Kan nwoma yi bi me dfo na ebia na ahi
ato wo.


Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
ii

ASEDA
Maseda a di kan k ma Onyankopn Tweaduampn
Kwame w nadom ne nakwankyer, hwsie ne banb
sononko a de adom me.
Mpanin se Ansa na kksakyi bhuri asi akyea-kyea
ne ho no na firi Damfo-Adu. Megyina saa b yi so de aseda a
enni kabea ma Awuranom Baafo Kwaku Agyeman, Kwabena
Asiama, ne Nana Kessie w mmoa a wde boaa me w saa
dwumadie yi mu. Wn ne awuranom a mektoo wn w Simpa
sukuupn no mu na wy me atuu de me d suk w kasa
no mu san tenetenee mfomso pii maa me. baa Adwoa (Mrs.
Antwi-Danso) me wer remfirii wo.
benefo Kofi Agyekum (University of Ghana, Legon)
s manna wo ase a, ne na te s masa akapoma a mannwa
mu, saa panin yi nkyn na me ne kasadwini b mpu-ne-mpu
maa menyaa saa nimde yi. panin s obi ma nwoma yi so na
rekan a na waseda ne no.
Maseda bio k ma me na Eno Abenaa Ko, magya
Kwaku Ata, Me nuanom Maame Birago, Owura Annin, Agya
Oduro, Afia Serwaa ne me wfaase Agya Nsowaa. Afei me
wer remfiri masukuufo a na daa wbisa me saa nwoma yi
ho asm.

Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
iii

DINTO
Meto nwoma yi din de hy magya
Akwasi Tawia (Sir John) animuoyam.


















Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
iv

mu nsm
1.1 KASADWINI .1
1.2 Kasadwini Ahodo.. 1 ......................................
1.3 Atwer Kasadwini .2
1.4 Anomsm Kasadwini .2
1.5 Nnema ahodo a wahyehy w
Anomsm Kasadwini mu .3
1.6 Nnema ahodo a ma Anomsm
Kasadwini da nso.... ...........................................3
1.7 Nnema titire a w Anomsm kasadwini mu......4
1.7.1 yfo ....5
1.7.2 ykyer ....5
1.7.3 Bhweadefo / Atiefo ....................................5
1.7.4 Nweguwotirim ..................................................6
1.7.5. Nsae .............................................................6
1.7.6 Nsm mu adaneadane .......7
1.7.7. Bere ne Bea .................................................7
1.7.8. man / Amansan Agyapade ........................7
1.8 Kasasu ne Nhyehye .......................................8
1.9 Nhyehye .........................................................12
Nsmmisa........12
Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
v

2.1 b.....................................................................13
2.2 b Ahodo .......................................................13
2.2.1 b Turodoo....................................................14
2.2.2 Asm-S-B..........14
2.2.3 Nnyeso b.............14
2.2.4 Abbude......15
2.3 b Botae ne ho mfaso........15
2.4 Ber ne Beae a wobu b......16
2.5 b mu Nsntitire...............................................17
2.6 Hwan ne b wura..............................................18
2.7 b Nhyehye ..................................................18
2.8 b Kasasu .......................................................20
2.9 Mm Nnanemu ..................................................22
2.10 Nsmmisa.........23

3.1 ANANSESM..........26
3.2 den ne Anansesm?.......................................27
3.3 Anansesm botae ............................................28
3.4 Nsntitire / nsmp a w anansesm mu..........28
3.5 Anansesm nhyehye .....29
3.6 Anansesm mma ..............................................30
Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
vi

3.7 Anansesm mma ahodo ........30
3.8 Anansesm mu nnwom.....30
3.9 Anansesm mu nnwom ho mfaso.....34
3.10 Anansesm kasasu .......34
3.11 Nnema ahodo a etumi pue w
anansesm kasasu mu.......34
3.12 Nsmmisa.....35

4.1NTAM................................................................36
4.2 Ntam abse den nti na yfr no ntam?.....37
4.3 Akanfo adwene w ntam ho......37
4.4 Ntam ahodo.....39
4.5 Ntam kse ho asotwe......................................42
4.6 Ntanka mu ntam ahodo..................................43
4.7 Ntam mu ykyer............................................45
4.8 Ntam mu nsntitire....46
4.9 Ntam nhyehye ......45
4.10 Ntam kasasu..................................................46
4.11 Nsmmisa...47


Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
vii

5.1NSUI .............................................................49
5.2 Nsui ahodo....................................................50
5.2.1 Benab..........................................................50
5.2.2 Agyaadwo....................................................50
5.2.3 Kwadwom/nkankye......................................50
5.3 Ber a yte osu.................................................50
5.4 Nsui mu ykyer............................................50
5.5 Nsui ne Anomsm kasadwini
ahodo mu twaka...........................................53
5.6 Nsui botae....................................................54
5.7 Nsui mu nsntitire / nsmp...........................54
5.7.1 Owufo.........................................................55
5.7.2 Nsamanfo ...58
5.7.3 Owufo no nkyi.60
5.7.4 Akanfo gyidie ne wn nimde
ahodo w nsui mu.......................................61
5.8 Nsui nhyehye ............................................63
5.9 Nsui kasasu...........................................65
5.10 Nsmmisa.....66


Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
viii

6.1 ABFODWOM .........................................67
6.2 Hwan ne bfo........................................67
6.3 Asommfo nkyekymu.........................68
6.4 Abfodwom botae................................68
6.5 Abfodwom mu nsntitire. ......69
6.6 Abfodwom nkyekyemu...70
6.6.1 Atirimpae..........70
i) Atrimpae nkyekymu............................71
a) Aho ...........................................................71
b) Nkankye...................................................73
6.6.2 Agornnwom ........................................74
6.7 Abfodwom kasasu..................................79
6.8 Nsmmisa..79

7.1 ABISAA NE ABORME.........................80
7.1.2 Botae / Mfaso......80
7.1.3 ykyer..............................................80
7.1.4 Ber a ygoro abisaa...........................81
7.1.5 Nsm titire a ybisa abisaa fa ho.........81
7.1.6 Abisaa nkyekymu...............................81
(a) Abisaa tiawa ................................82
Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
ix

(b) Abisaa tenten anaa nyansap...82
7.1.7 Nhyehye ..............................................83
7.2.1 ABORME..............................................84
7.2.2. Botae....................................................84
7.2.3 ykyer..................................................85
7.2.4Nsm titire ...............................................85
7.5 Nsmmisa85

8. AKANFO BOSOME/ASRAM DIN......86
Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
1

1.1 KASADWINI (Literature)
Kasadwini y nsmfua mmienu a yka ab mu;
kasa ne dwini. Sde dwini biara w ne din no saa
ara na kwan a ybfa so adwene kasa nso tumi kyer
biribi ptee. Yde kasa tumi di dwini ma y yie.
Sde wenfo redi dwini a hyehy no fa no saa ara
na obi a de kasa redi dwini nso w nhyehye
sononko a fa so hyehy ne nsm. Twifo ahyehy
nsm bi a s wote p wohunu no y wei anaa s wei.
S obi te s ofofor reka s; Onyankopn Kwame nsa,
asaase Yaa nsa a, h ara otumi hunu s oniiko no
reyi apae. ny Kwaku Ananse na.. prko p yka
s reto anansesm. Aden ntira? firi s w kwan a
mu biara nhyehye te ne kasa ko a yde ahyehy.
Ne korakora no kasadwini y kasa a yde ade a dwini
ma obiara hunu dwini ptee no.
Kasadwini y bsrmuka nsm bi a obi ahy da
anwene a da abrab mu osuahunu bi adi. Ne saa nti
no, Akanfo kasadwini dodo no ara y bsrmuka
nsm bi a Akanfo nam osuahunu ne nyansa so
Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
2

anwene ato h a da Akanfo abrab mu osuahunu bi
adi.
Bio, Kasadwini ne abrab mu osuahunu bi a fa
nnipakuo bi ho a wde kasa ahyehy anaa anwene ato
h. Kasadwini taa da nnipakuo bi abrab mu nsm,
anyamesom mu gyidie, nnwuma, mmoa ne nnua a
twa wn ho ahyia, abrab mu nnema a atwa wn ho
ahyia ne wn gyidie a fa Onyankpon ne sunsum
nkae no ho adi.
1.2 Kasadwini Ahodo )Types of Literature)
Akanfo w kasadwini ahodo mmienu, weinom ne;
a) Atwer kasadwini (written Literature)
b) Anomsm kasadwini (Oral literature)
1.3 Atwer Kasadwini
S yka de yeatwer a na yereka de yatintim
agu krataa so, a ytumi ma so kan. Ne saa nti no w
twerfo anaa atwerfo.
1.4 Anomsm Kasadwini (Oral Literature)
Anomsm kasadwini y bsrmuka nsm bi a
yahyehy ato h a da abrab mu osuahunu bi adi a
wn ntwere.
Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
3

Akanfo kasadwini dodo no ara na y anomsm.
Mpn pii no, anomsm kasadwini taa fa nea didi so
yi bi ho;
a) Onyankopn
b) Ewiem atumfo / ahonhom
d) Nnipa asetena mu nsm
e) Afifide
) Mmoa
f) Abde mu nnema ahodo a atwa yn ho ahyia

1.5 Nnema ahodo a wahyehy w anomsm
kasadwini mu (Types of Genre)
Nnema ahodo a wahyehy w anomsm
kasadwini mu bi na didi so yi:
a) Anansesm
b) b
d) Ntam
e) Nsui
) Abisaa ne Abrme
f) Nnwom ahodo
Abfodwom
Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
4

Kwadwom
Asafodwom
Nnwonkor ne ade.
1.6 Nnema ahodo a ma anomsm kasadwini da
nso
Akanfo w akwanhodo a wfa so da nnema
bi a k so w wn abrab mu adi. Wnam anomsm
a wahyehy ato h so na da wn gyidie, wn
nwuma, Onyankopn, tumi ahodo, nnipa asetena mu
nsm ne nea keka ho adi. Saa nneye ahodo anaa
akwan ahodo a wnam so da nnema yi adi no y
nnema a yntwer ntoo h. y nnema a Akanfo ka
anaa wbe anaa wb w twene so..
kwan titire baako a Akanfo nam so ma nnema yi
ka h ne akaakae. Ne saa nti, anomsm kasadwini
gyina akaakae so. S by na akaakae yi atim nti,
w ne nhyehye ne akwan a wfa so nnwene ma
manfo tumi kae. Bio, nso gyina kasa ne kwan a
yfa so de di agor no so. (Nnema mminsa a s s
yhy no nso ne; kasa, nhyehye, ne agor kwan so.)
1.7 Nnema titire a w anomsm kasadwini mu
Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
5

(The major charateristics of oral literaturre)
1. yfo (Peformer)
2. ykyer (Performance)
3. Atiefo/ Bhwadefo (Audience)
4. Nweguwotirim (Memorisation)
5. Nsae (Composition)
6. Nsm Nnanemu (Verbal Variation)
7. Bere ne Bea (Setting)
8. Amansan agyapade (Anonymity)
9. Kasasu ne (Style)
10. Nhyehye (Structure)

1.7.1 yfo (Performer)
Anomsm kasadwini mu no, yfo yi y obi
anaa onipa ko a de anomsm yi to dwa. Saa nnipa yi
bi ne obi a reto anansesm, rebub, reka ntam ne
ade. Saa nipa yi ntaa ny nipahunu biara na mmom
s s y obi a;
wakwadare w kasa no mu.
y onyasafo ne nimdefo.
nabrab tene na y susudua.
Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
6

w ykyer mu nimde.
onim honam ani kasa.
otumi we nsm gu ne tirim.

1.7.2 ykyer (Performance)
Wei y kwan a yfo no fa so da anomsm
kasadwini ahodo no adi (enactment).
ykyer no na eyi asm no adi kann. Egyina nnoma
bi te s kasa so, nne mu nsakrae (changes in
voice). kasa no mu no yfo no yi nyegyee a
kyer ne ho ase (ideophones) adi. Snipa, abirab,
abebuo, kasakoa ne ade nso tumi yi wn ho adi w ha.

1.7.3 Bhweadefo / Atiefo (Audience)
Nnipa a wtie anaa whw anomsm bi mu
ykyer no ne bhwadefo. Mpn pii no, saa nnipa
yi w nkntnso w yfo no so, (extend some
influence on the perfomer). Afei wtumi y de yfo
no rey no bi. Agor no yiey ne ne nkso fa titire no
ara gyina saa nkorfokuo yi so.
Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
7

Wn nneye ne wn anim nsakrae anaa wn
ahokeka tumi ma yfo no dane ne nsa.
Bio, bhwedefo no tumi nya kyfa w ykyer bi mu
anaa s wtumi dane yfo ns so, ne titire
anansesm to mu ber a yereb mmguo.

1.7.4 Nweguwotirim (Memorisation)
Wei ne kwan a yfo no nam so kyere
anomsm bi mu nsm gu ne tirim, s by a ne ber
mu no btumi aka biribiara ppp a nano mfomfom.
firi s, to da bi na nano fom a, otumi nya amane w
ho. Biribi te s apae s, s s yfo no tumi ka
biribiara frenkyemm anaa ppp. y abaksm na
rekeka a w s ka no nnidiso nnidiso.

1.7.5. Nsae (Composition)
Wei nso ne kwan a yfo no tena ase keka
nsm bi bob mu de bi femfam ho nwene ma y d y
hwam ma t aso mu.
Parry ne Lord aka ato h s, nsae ne ykyer ba so
bere kor no ara mu w anomsm kasadwini mu. Ne
Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
8

saa nti anomsm kasadwini tumi nya nnanemu w
ber a ykyer bi rek so mu. (Composition and
performance are co-temporal in oral literature)

1.7.6 Nsm mu adaneadane (Verbal Variability)
Ber, bea ne ahwfo tumi ma yfo bi
danedane nsm titire bi mu w anomsm kasadwini
mu. nam s anomsm kasadwini ny de yatwer nti
no nsakrae tumi ba mu siane ber, beae ne afie
bhwadefo nti.

1.7.7. Bere ne Bea (Setting)
Ber ne bea kyer snea yfo no bsae
anomsm no. Anomsm ahodo pii no ara na yi ne ho
adi w ber ne mmea ahodo ptee ase. S yfo to
anansesm bi w ahemfie a, by sononko w bere a
reto anansesm kor no ara w fie.

1.7.8. man / Amansan Agyapade (Anonymity)
Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
9

Anomsm kasadwini y man ade bi a yn
nananom ahyehy ato h ama nkyirimma. Ne saa nti
no, yfa no s mpanimfo dea.
Yde mpanimfo din to so ma emu y duru, s ba saa
a, nokor ne gyidie ba mu, efiri s Abibiman mu
mpanimfo w obuo, tumi ne animuoyam pii. Bio,
esiane s y ade bi a obi aka akyer obi na no nso
reka akyer ne ynko nti, yntaa nhu nnipa ptee a
kaa no kane.

1.7.9 Kasasu (Style)
Kasasu y kwan a yfo no nam so de kasa
no di adwini fa. kwan a yfo no fa so tase nsmfua
ahodo bi de di dwuma w kasadwini mu. yfo bi
tumi tase edin +adey +edin bi te s: kt nwo
Anomaa, Nanso s kanni ba bi te saa kasamu yi a,
preko p hunu s b. Saa mfoni a kasamu yi twa
kyer kanni ma ne hunu s kasamu bi y b,
snipa, nyinahma ne de kekaho no na yfr no
adwene mu mfoni no. Saa akwan ahodo yi gyina de
edidi so yi bi so;
Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
10

a) Nsmfua ahodo Diction
b) Nsmfua nkabom Compounding
d) Adwene mu mfoni Imagery

a) Nsmfua ahodo Diction / Lixicology
Wei y akwan ahodo a yfo no nam so pa
nsmfua ma anomsm kasadwini y d na y hwam
nso.
b) Nsmfua nkabom Compounding
Wei nso ne kwan a yfo fa so keka nsmfua
bob mu ma y d na t aso mu.
Se ebia;
/ se |ade |y
/ kor |man |sa
Ka/ ntam/ a ()nto
Saa nhyehye yi nyinaa ba kasasu mu ma kasa no
y d san y hwam.
d) Adwene mu mfoni - Imagery
Weinom ne nnoma a ygyina so de di
kasadwini bi mu dwuma. Nsmfua ne kasamu ahodo
a w kasadwini biara mu no, saa adwene mu mfoini
Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
11

yi na yhw de kyerkyer mu ma no t aso mu. mu
bi ne de edidi so yi.
i. Ntotohosm (Simile)
s.e baa no te s gyata
ii. Kasad (Persuation)
iii. Nnyinahoma (Metaphor)
s.e baa no y gyata (baagyata)
iv. Anote ne abbuo kasa (Oratory)
v. Abbuo ahodo (Proverbs)
vi. Kasakoa (Idioms)
y asm a ynwae anim nka no pen anaa asm
bia a yfura no ntoma a ne ntease y tena.
vii. Nnyegye a kyer ne ho ase (Idiophone)
viii. Anihanehane (Hyperbole)/Ntrha (Exageration)
S ybka asm bi ama no ay hu. S ebia: Kwaku
Ananse prapraa nyansa nyinaa boa ano guu toa mu.
ix. Kasabrani (Euphemism)
x. Nsngor / serewa (Pun/Playing on words)
S gyae saa y annyae
saa y a, gyae saa ka
nso nnyae saa ka.
Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
12

xi. Abirab (Oxymoron/Contrast/Opposite)
Asmfua bi a ny p nanso eyi adwene koro adi. S
yb baako din a tm pa ara na ykae baako. S
ebia:
s.e. baakoknini
baabarima
Akwadaanyame
xii. Ntimu ahodo (Repetition)
Asm a yka na ysan aka no bio. tumi mpo y
ngyegye bi ntimu mu, anom ngyegye
(Assonance,)anaa hwenim de(Alliteration).
xiii. Snipa (Personification)
S yde biribi gyina h ma nnipa anaa biribi tumi
nnipa su. S ebia: mframa de huuhuu p ade a onya.
xiv. Nsawso (Parallelism)
a) Benkum dware nifa
Na nifa adware benkum
b) Makukuru ak
Makukuru aba
xv. kasamu ahodo (Types of Sentence)
xvi. Tete kasa (Achaism)
Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
13

xvii. Nsmmisa a nhia mmuae (Rhotoric question)

1.7.10 Nhyehye (Structure)
Wei gyina h ma nnoma mminsa;
i. Ahyase
ii. Mfinimfini
iii. Awiee
S ebia; Anansesm ne Abisaa anaa Agya rekor.

1.10 Asmmisa
den ne Anomsm kasadwini?
Kyer nnema atitire num a da nso w ho.









Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
14

2.1 B (PROVERBS)
b y sabuakwan a Akanfo nam so da nsm bi
adi a ne ntease no ani nna h fann.
b y nsntia bi a yn nananom ab ne p de ato
h ama nkyiremma a da abrab anaa asetena mu
osuahunu bi adi.
y nsntia bi a y kasa mu abohemaa a ma
kasa y d y hwam na etwa nsm tia.
b y abrab mu nyansahunu anaa adwene mu
nsm a da man bi anaa nnipakuo bi nyansa,
suban, nneye ne wn asetena mu nsm adi.
y nsntia bi a yde tu fo na ne nkyerase ntaa
nnyina bo kor so. Asm kor a yebu ho b no na
eyi nkyerase no adi. Wie nti na yetumi bu b
baako bere ahodo bebree mu no.
2.2 b Ahodo
Akanfo mm gu ahodo nnan. Weinom ne nea edidi
so yi:
(a) b turodoo (b) Asm s b
(d) Nnyeso-b, (e) Abbude

Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
15

2.2.1 b Turodoo
Snea ne din te no, b turodoo y b ptee anaa
frenkyemm a da abrab mu nsm adi. y b mu
nsm da adi kann (a da ne ho adi) anaa prko. Wei
ne b a taa dso w Akanfo mm mu. b turodoo
taa y snnah.
S ebia;
i) kt nnwo anomaa
ii) Bd ayeyie ne sumina so.
2.2.2 Asm-S-B
b a nabse no taa y anansesm anaa osuahunu
bi a mpanimfo nam so aka no s b de tu fo. b a
yeyi firi asm a asi pn bi mu.
S ebia;
i) Ntim Gyakari asoa ne man akb no w fiyiase.
ii) ny obi na okum Antwi, Boasiako na de ti tiri
gyee akyerma.
2.2.3 Nnyeso - b
Wei y b a w afa mmienu. Nea ka no ma fa a di
kan no so na atiefo no de de t so mmienu no atoa
Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
16

so. Ne nhyehye nti, yfr no nnyeso-b. Etumi ba s
nea obuo no ara na toa so.
S ebia;
i) Oyirikayiri: -barima rebwu a na ne yere suro no.
ii) Opuro se kuru: -aknn bkum ohiani.
iii) Ay tfr ahwease: - wammutu a da ayeya.
2.2.4 Abbude
Wei ne ade a egyina h ma b. Akanfo tumi de
nnema bi gyina h ma b. Nnema bi te s, adwinne
a w akyeame poma so, bamkyini so, assdwa,
adinkra, ne adwinne ahodo. Obi nso tumi de biribi
sn ne dan ano be bu b.
S ebia;
Ahwedepo a s ahoma so- a kyer s;
Ahwede Abena d nkosi kn.

2.3 b Botae ne ho Mfaso
(i) yde tu fo
(ii) yde b akutia
(iii) yde si akan
(iv) yde sua kasa
Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
17

(v) yde ka asm suma ahho
(vi) yde moma (b abodin)
(vii) yde si asm so dua
(viii) yde twitwa gye yn ho
(ix) yde da abde mu nsm ne wn suban adi.
(x) yde kyekyere nnipa wer
(xi) ma atiefo dwene
(xii) ma kasa y d, y hwam
2.4 Ber ne Beae a wobu b
Akanfo tumi bu b w asetena mu dwumadie
biara mu. Wei kyer s, b di akotene w Akanfo
kasa mu pa ara. Ber ahodo a Akanfo tumi bu b no
bi na didi so yi;
(i) Asnni ber
(ii) Ahokyer bere mu
(iii) Ber a yretu obi fo
(iv) Adwab ase
(v) Awaregye ne awareguo ber mu
(vi) Ahensie ne ahentuo ber
(vii) ko ber
(viii) Adwumay ber
Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
18

(ix) Ayan mu
(x) ber a yrehwehw amanne bi akyi kwan
(xi) Nsaguo mu
(xii) Nkmmdie mu.
(xiii) Akansie ber
2.5 b mu Nsntitire
Akanfo tumi bu b fa de didi so yi mu biara ho;
(i) Onyankonpn ne sunsum ahodo.
(ii) Mmoa, nnua, nsuo, ne abde mu nnema.
(iii) Abrab mu nnema ahodo.
(iv) Nnipa asetena mu nsm ne dwumadie
ahodo.
(v) Awo
(vii) d
(viii) Owuo
(ix) Aynkogor
(x) Ntkwa
(xii) tan
(xiii) Aware
(xiv) Akwadwor ne ade.

Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
19

2.6 Hwan ne b wura / Authorship
Nnimdefo pii taa gye akyinnye w b wura ho.
binom susu s b biara w ne wura a kyer s b
biara w nnipa a odii kan bui, nanso dodo no ara
nso dwene s b nyinaa y mpanimfo dea. Mmom
etumi ba s b bi w h a onipa a odii kan bui no din
bata ho. S ebia;
Aman kurom Kwadwo pa; se wo yam y a
nkyer s fa wo yere ky.
b bi nso w h a, Akanfo abu de ahy mmoa ne
abde mu nnema bi ano, nti ne buo mu no, gye s
wob abde kor din.
S ebia;
Okusie se; onya fufuo a anka obedi, nanso
waduro ne wma na ank ne bn mu.
Abirekyire se; s y nantwie a anka gye s ne
nnwoma na beduru Asante man mu na yde
anwene twene.
2.7 b Nhyehye / Structure
b nhyehy gyina b kor no so.
S ebia;
Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
20

Mpanimfo se
Abirekyire se
Nanso s y akansie de a w ne nhyehye.
b bebree no ara y kasamu tiawa.
S ebia ;
Tikor nk agyina
kt nwo anomaa
Baanu so a emmia
b a te saa no kura fa baako p.
b no bi nso w h a y kasamu tentene.
Se ebia;
sono akura, na sono akura,
nna sono abotokura,
na sono akura kronkronkron.
Nnyeso-b nso kura afaanu mmienu.
fr ne nnyeso
b bi nso w h a ne nhyehye no di nsawso;
Benkum dware nifa
Nifa dware benkum


Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
21

2.8 b Kasasu / Style
nam s b y kasadwini nti, nsm ahodo a
w kasadwini mu nyinaa tumi pue mu.
Atetesm ne abaksm
S ebia;
Ntim Gyakari asoa ne man akb no w
Feyiase.
Nsawso
S ebia;
(i) Benkun dware nifa
Nifa dware benkum
(ii) Kukurukukuru no gyae a
kekakeka no begyae
(iii) Gyae saa y anyae saa y a,
Gyae ma nka nso nnyae mma nka
Snnah (factual)
S ebia;
(i) S km de wo a womfa wo nsa mmienu nnidi.
(ii) Ababne na yte no kwakwa
Nsngor (Punning)
S ebia;
Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
22

(i) sono akura, na sono akura,
na sono abotokura,
na sono akura kronkronkron.
(ii) Gyae saa y anyae saa y a,
gyae saa ka nso nnyae saa ka
Ntimu ahodo (all types of repetition)
S ebia;
(I) Wokura nanka regyae nanka abka s
mehunui a anka.
(I) Odum ase fifiri Odum
Snipa (Personification)
S ebia;
Abirekyire se;
barima mfre adwanee.
Abirab (contrast)
S ebia;
kt nwo anomaa
b a kae b
s ebia;
(i) wotena baabiara we atadwe a y d
(ii) Wotena baabiara kwa ntwoma a bere.
Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
23

(i) Atekanee nte kas.
(ii) Obi nni kan ayie ase nktena akok bini mu.
b a w b mu (metalingual-usage; a language to
describe a language) S ebia;
(i) Bub ne teb te a ntkwa mpa.
(ii)ba nyansafo ybu no b na ynka no asm.
2.9 Mm Nnanemu (Proverbs Variations)
b no bi w h a ne nkyerase ne ne ka no asesa
kakra. Wei kyer s, mfitiase no na w snea b no
te na nn adane anaa asesa kakra. Nea enti a
nmafo dane mpanimfo mm mu no ne s, kasa
nnyini na nngyina faako.
S ebia;
(i) Esie ne kagya nni aseda
se ne ka gya nni aseda.
(ii) Kwaakye ade y f a yde sika na y.
Kwankyn ade y f a yde sika na y.
(iii) Atuduro asa a ny Akowua ntoa mu a.
Atuduro asa a ny Ako-awu-ntoa mu a.
(iv) Ahwene te mpanin anim a bi nnyera.
Ahwene te mpa anim a bi nyera.
Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
24

(v) Kuro biara mmeensm w mu.
Kuro biara mensa w mu.
(vi) S Twumasi ammoa Damte a anka akum amma
Wiase.
S Twumasi amm dan ante a anka akum amma
wiase.
(vii) kyeame anim asmka, se Nana woso mu a,
kyeame a onnim asmka, se Nana woso mu a,
(viii) Dabi asm nti na ydi kwadu a ygya ne hono.
Dadi asm nti na yd kto kwadu a ygyam ho.
(iv) Womma wo ynk antwa ank wo nso wontwa
nnu.
Womma wo ynk antwa nkron a wontwa du.
(v) wofeefee funu ani ase wohunu nsamaa.
wofeefee funi ani na wo hunu saman.
(vi) nsamanpo mu sua koduro wo nni wu a na
wobuasua asa.
nsamanpo mu suduro wo ni wu a wobusua asa.



Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
25

2.10 Nsmmisa
A)
(i) den ne b?
(ii) Ma ho mfaso num.
(iii) Kyer ber ahodo num a Akanfo bu b, na ma
mu biara ho nhwso.
(iv) Akanfo w mm bi a nnmafo adanedane mu,
ma saa mm yi mu nnan ne ne nnanemu.
B)
(i) Akanfo mmu b kwa, kyer wadwewne w wei ho.
(ii) den ne b?
1. Kyer botae ahodo num a Akanfo gyina so bu
b, na ma mu biara ho nhwso.
C) Fa Akanfo mm no mu mmienu na kyer
nabuse. Na kyer bere a ybu saa b no.






Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
26

3.1 ANANSESM (FOLKTALES)
Adomankomasm pii w anansesm ho a s
yreka ho asm a anka adaagye bb yn. Nanso
momma yhw kwan a ananse fa so dwene ne
ntentan. mfa mfiri baabiara, nanso wene ma no y
fa y anika. Mpanin s ak-ne-aba ne anwene. Saa
ara nso na ananse de ak-ne-aba nwene ne dan. Saa
ak-ne-aba yi na ma yn suahunu. Ber a nnipa redi
ak-ne-aba nyinaa na abrab no ara na reb.
Ananse y aboa. Saa nti onipa biara ntee s
rekasa anaa s red afuo, anaa s redi asm w
baabi. S ananse anaa s aboa bi tumi kasa mpo a,
onipa dasani ntumi nte. S te saa dea, adn nti na
yka s anansesm, na mmom ynka s onipa-sm?
ne s, s onipa bi fa kwan-bne bi so sisi ne ynko,
anaa s bu ne ynko kwasea, anaa s y adebne
bi, anaa s obi y asoden na enti nya so asotwe a,
yde ananse ne mmoa bi din si nnipa no anan mu ka
nsm kor no de tu nnipa fo. Wb onipa kor a y
bne no din de ka asm no a bdane mansotwe.
Mpanimfo se, asmmne s hiani. Saa nti yde bne
Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
27

dodo no nyinaa kgu ananse ne mmoa bi so; Wn
de wnni tumi biara, anaa s wnte nnipa kasa na
watwe ho manso. (Wei firi nwoma bi mu)
Anansesm mu nnipa ne mmoa, nyankopn ne
sunsum nkae no tumi di nkutaho. Suban ahodo a
wnyi no adie. Mmoa nkumaa no tumi di akese no
so. Akyekyede ne kraman. Akyekyede k nase ayie
w beb so.
3.2 den ne Anansesm?
Anansesm y asetena ne abrab mu nsm bi a
fa nnipa ho, na yde mmoa ne abde mu nnema
agyinagyina h ama no. Anansesm kyer abde mu
nnema a ebi fa Onyankpn ne sunsum nkae suban
ho.
3.3 Anansesm botae (purpose)
1. yde tu nnipa fo.
2. yde gye yn ani.
3. yde b akutia.
4. yde ka nnipa bom.
5. yde siri p anaa s yde wn kuro.
6. ynam so sua ammammer.
Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
28

7. ynam so sua badwa mu kasa.
8. ynam so sua nnwom, agor ne asa.
9. ynam so hy onipa a wabosa nkuran.
10. yi fre firi nnipa binom so.
11. da Akanfo gyidie w sunsum ahodo mu adi.
12. yde da asetena mu nsm bi adi .
13. yde yi abde mu nnema bi adi.
14. yde da nnipa suban bi adi.
15. yde kamfo Oyankpn nsa ano nnwuma.

3.4 Nsntitire a w anansesm mu (subject matter)
1. ntkwa
2. awudie
3. awade
4. ahohwibera
5. asisie
6. korno
7. akwadwor.
8. som pa
9. akay.
10. aniber
Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
29

11. afekub
12. atirimuden
13. seantie
14. setie
15. h wpa
16. hy
17. tan
18. d
19. psmenkomenya
20. nokordie
21. ahomaso
Nea yabob so yi nyinaa kyer s, anansesm da
onipa asetena ne nabrab mu nsm nyinaa adi.

3.5 Anansesm nhyehye (structure)
Sde anomsm kasadwini biara w ne nhyehye no,
saa ara na anansesm nso w ne de.
Yw;
a) mfitiase/ ahyase
b) mfinimfini
d) awiee
Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
30


a) Anansesm ahyase (Introduction)
Akanfo w akwan ahodo bebree a wnam so fiti
anansesm ase. Nanso ne nyinaa w fr ne fr ne
nnyeso. Saa fr ne nnyeso yi kyer s, anansesm
y nnipakuo a wahyia no nyinaa dwumadie na ny
abaakofo asodie. Bio, boa twe atiefo no adwene k
dwumadie no so.
S ebia;
fr ynses nses o!
nyeso- ysesa soa wo
Akyemfo nso ka s,
Abraa abraa
na atiefo no agye so s,
yon.
fofor nso tumi firi ase s,
merebkyer mo nea enti a.!
anaa
monim nea enti a
akuapmfo s asm a yreka akyer wo yi, yrebra
wo s nka nkyer obiara. Asantefo nso s, asm a
Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
31

yrese wo yi, yns wo s kka. Ne mmienu ka b mu
a, de yreb akyer ne s, anansesm y nsm bi a
yka a fa nnipa ho de nanso anansefo, sbe
kwasea na ybu no b kyer no ase. Ne saa nti s
anansesm no fa nnipa bi na wonim koraa, s s
wohw no yie na ank pue wano.

b) Mfinimfini (Body)
Mfinimfini yi na eyi nsmtitire a w anansesm no mu
no adi. ha na nnwom, asa, tweneka, agor ahodo,
ne amammer mu nsm pue. ha nso na yhunu
twaka a da tofo no ne atiefo no ntam. ne s
atiefo no y dinn tie tofo, nti na mpanimfo ka s
anansesm kyiri kasa.
d) Awiee (Conclusion)
ha na tofo no de nasm no ba awiee. Osuahunu
ne afotusm nso pue w ha.
S ebia;
nam wei ne wei so nti na
anaa
Wei nti na mpaninfo se
Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
32

(na ebia wde b bi ahy h)
anaa
manansesm a metoe yi s y d o! s ny
d o, ebi nk na ebi mmera, mede soa
3.6 Anansesm mma (characters)
Anansesm mma ne abde ahodo a w dwuma
ahodo die w anansesm mu.

3.7 Anansesm mma ahodo (types of characters)
a) Opeemu / kyermmerekuku (main character)
Wei ne nea edi anansesm mma mu akoten. Etumi y
baako anaa nea boro saa.
b) Agor mma nkumaa (small characters)
Weinom nso ne agor mma a wbtwa mu a ynte wn
nka bio w anansesm mu. Wn dwumadie no ny
titire.
3.8 Anansesm mu nnwom
Anansesm mu nnwom gu ahodo mmiemu. Weinom
ne;
a) anansesm mu nnwom ankasa
b) mmguo
Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
33

a) Anansesm mu nnwom ankasa
Wei ne nnwom a tofo no nko ara na to na s w
nyeso a atiefo no agye so. Wei y anansesm no fa
baabi a tofo no p s atiefo no tie no yie hy ne nso
na ka wn tirim. S wogya w anansesmto no mu a
ny yie.
Nhwso
1) Ss Agya kurom yrewoso nky:
Saworowa.
Yrewoso nky:
Saworowa.
E!, yrewoso nky o:
Saworowa.
2) Gyae oo, madi made o,
Gyae oo!
As kyiri-ad:
Gyae oo, madi made o,
Gyae oo !
As kyiri-ahye:
Gyae oo madi made o, gyae oo!

Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
34

b) Mmguo
Mmguo y nnwom a atiefo no na wpagya na tofo
no p a wato bi. Mmguo ny anansesm no fa bi, na
mmom ka anansesm ho. Afei nso, yetumi to
mmguo koro no ara w anansesm ahodo pii mu.
Ansa na atiefo bb mmguo no, wb tofo no
nkae s; Akora s wo bodua mu. S wka saa asm
yi a, s s tofo ne gyae anansesm no to ma
atiefo no b mmguo no
Wde saa nnwom yi pia nsm no ma no y d. Obi
rey ada mpo a, nnwom no tumi nyane no. Afei boa
ma tofo no gye nahome na ma no kaakae baabi a
ne wer rey afirie. Mmguo no bi na didi so yi;
1) Odwan dabr ne bamma so
Woanom nsa aboro a k fie kda
Odwan dabr ne bema so.

Asbayer kantinka ee,
Asbayer.
Kukuru to me gya mu.
Asbayer kantinka ee,
Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
35

Asbayer.
3.9 Anansesm mu nnwom ho mfaso
Anansesm mu nnwom ankasa ne mmuguo ho w
mfaso pii firi s;
1. kanyan atiefo a wn ani aha
2. de anigye ba tofo ne atiefo no nyinaa so.
3. Ynam anansesm mu nnwom so de anansesm
no fre nnipa a ahyia h no nyinaa.
4. Anansesm mu nnwom ne mmuguo no na ma
amanfo sua; tweneka, asa ne nnwonto.
5. ma tofo no gye nahome na ma kaakae baabi
a ne were afiri.

3.10 Anansesm kasasu (style)
Anansesm kasasu ne nsmfua ahodo,
kasamufa ne kasamu ahodo a yahyehy no w
anansesm biara mu.
3.11 Nnema ahodo a etumi pue w anansesm
kasasu mu.
1. b ahodo
2. Kasakoa
Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
36

3. Nnyinahma
4. Ntotohosm
5. Snipa
6. Anihanehane
7. Abirab ahodo
8. Asmmisa ahodo
9. Ngyegye a kasa
10. nne nsesae
11. ntimu ahod o
Nsmfua
Nsnsini
Kasamufa
kasasini
12. Tetekasa
13. Nnmmafo kasa (neologism)

3.12 Nsmmisa
1) Anansesm da Akanfo abrab mu osuahunu adi
kyer wadwene. Kyer anansesm botae nnan a
wonim.
Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
37

2) Fa anansesm tiawa bi y nhwso na kyer ne
nhyehye ne ne kasasu.
3) Aden nti na anansesm ha nnipa ho nanso yde
mmoa, nnua, nhoma ne nsuo na ahyehy.

















Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
38

4.1 NTAM ( REMINISCENTIAL OATH)
Ntam y abususm, atoyernkym, nkoguo,
amanehunu, awerhosm, owufumu, yaredm, nsane
yare, anaa akwanhyia a too onipa bi anaa nnipa bi,
abusua bi anaa man bi w ber bi a atwa mu a ne ya
nti wmp s wbte ho nsm bio.
manfo gye di s, s obi b saa asm yi so a,
saa mmusuo no bsan aba bio efiri s ygye di s
onipa ano y bosom na w tumi w nea bka biara
so.
ny amanehunu no ne ntam no ankasa firi s
no de ymp s yb din koraa. Mmom ntam no y
beae anaa ber kor a asm yea no sii na yde ay
amanehunu no agyinahyde. Ysusu s, s obi b saa
ber anaa beae no so a, kae ateasefo a wnim
anaa wate asm no yea. Wie nti mma obiara mm
so koraa.
Akanfo gye di s, s obi kp ne ho asm na
b saa asm yi so a, kae nsamanfo a whunuu saa
amane no yea ma tumi hy wn abufuo ma wn nso
dane wn abufuo no ba kasafo ne ateasefo no so.
Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
39

Bio, de enti a ns s obi b ntam so ne s, s obi b
saa nsm yi so a, ma yhunu man no ntwo. man
biara nso w ne ntwo anaa sint bi a mp s da adi
nti s obi kb so a na wahy man no anibere.
Mpo s ba s obi bka ntam po a, onii kor no
nka asm ko ptee na mmom ka nsm bi a yde asi
h ama saa nsm ko no.
4.2 Ntam abse dn nti na yfr no ntam?
Asmfua ntam firi adey asm tam mu to lift
(heavy object). Wei nti asm ntam gyina h ma nsm
bi a emu y duru anaa so na y den ma onipa ano s
bkukuru anaa bpgya aka ho asm. hy kabea bi
nso w ha a s s yhy no nso. Ntam, n no y hy
a yreka akyer wo no mfa wo ano aka.
4.3 Akanfo adwene w ntam ho
w mu s ntam y ade a ymfa yn ani nhunu
na afei ys mu a ny yie na nni nkwa de, nanso
Akanfo tumi susu hunu s y ade bi a aniwa tua na
ys mu a y yie. t da bi mpo a, yesusu s w
nnipa tebea mu.
Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
40

Yfa ntam s tumi keka ne ho, nante, epue na
afei etumi wu. Bio yhu ntam s edi mu anaa y ade
a som bo a w tumi ne nkwa. Ne saa nti no w s
yde obuo ne anidie ma no sde yde buo ne anidie
ma Onyankopn ne sunsum nkae no.
nam weinom nti, ntam bk so atena ase w mpn
dodo a Akanman te ase.
Nsm ahodo a yde da Akanfo adwene a ww w
ntam ho adie no bi na didi so yi:
Odii ntam no ni.
y ntam no aniamho.
Otiatia ntam so.
Obuu ntam no animtia.
de ntam asie.
Waka ntam asie.
Waka ntam ahy.
Ntam apue.
Ytumi nso de din nkyerkyermu ahodo kyerkyer
ntam mu te s de yy ma nnipa ppp. taa nso ba
s, saa nkyerkyermu yi taa di adey asm y; akyi.
Ntam mu y duru
Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
41

Ntam y asnkse
Ntam y abususm
Ntam y ade a
Ntam y asm a
4.4 Ntam ahodo (Types)
Akanfo ntam gu ahodo titire mmienu.
a) Ntam kumaa
b) Ntam kse (Ntam kk)
a) Ntam kumaa
Ntam kumaa ne nsm bi a too ankorankor,
abusua, kuro ketewa anaa odikuro bi. S obi ka ntam
kumaa gu ofofor so a, emu amanenya ntaa ny
kuntann. nam s ntam kumaa ne man no akonnwa
nni twaka biara nti, t mmer bi mpo a amanenya
ntaa mma ho.
S obi ka ntam kumaa gu fofor so, na onipa
ko no tie no asopa mu, na y nea kasafo no de
ntam no rehwehw a, ntam no twa h ara.
i) Ntam kumaa nhwso
S obi de nawofo abrab mu haw, yade anaa
owuo by ntam. S ebia; meka magya adaka.
Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
42

S obi de ne yade, anaa nasetena mu nsm yea
bi by ntam. S ebia; meka me yafunu a anwo ba.
Obi nso tumi de nadwuma mu nsm y ntam. S
ebia; meka me nsa mu sekan, setia, twerdua, ne de
keka ho.
S obi de panin bi a nanim w nyam bka ntam
de atete ne ho. S ebia; meka agya Asiama nan, gyae
de wode rey me no.
bosom: meka bosom.........s ny me na mey
saa ade a wode reto me so no.
ii) Ntam kumaa tumi
Akanfo nim pefee s ntam kumaa w tumi
sde ntam biara w tumi no, nanso ntam kumaa
ntumi ntra hye, w baabi a ne tumi kpem.
Ne saa nti no, abusua bi ntam korn w abusua
no nko ara so na ntra nk abusua fofor mu. Abusua
panin a w saa abusua no mu no na ka ho asm.
Bio, agya bi ntumi nka nankasa ntam ngu obi ba so.
Mmom tumi ka gu ne yere anaa ne mma so efiri s
wn na why ntam no ase.

Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
43

iii) Ntam wura
Ntam biara w ne wura. firi s, ntam biara w
nabse, na mpn pii no ntam abse gyina onipa bi
so.
Ntam Wura
1. man bi ntam manhene
2. Abusua bi ntam abusuapayini
3. Kuro bi ntam odikuro
4. Ankorankor ntam ankorankor
b) Ntam kse / kk
Ntam kk ne asm anaa amanehunu bi a
too man bi anaa berempn bi na wde ay ntam
ama man mu no nyinaa. gyina h ma manhene
anaa berempn bi ntam.
Ntam kse biara w nabse. taa ba s ntam
kse abse y amanehunu bi a t adehye-busua
anaa adehye bi na aby man mu no nyinaa ntam.
Akanfo amammer mu no, yfa no s, dehye haw
anaa amane y man mu no nyinaa haw. Ne saa nti
anka y asm a too ankorankor bi de, nanso
Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
44

siane s y dehye nti, aby man mu no nyinaa
ntam.
tumi nso ba s, ntam no y asm a too man
mu no ber a by mantease no.
Ntam kk abse tumi y de edidi so yi;
yaredm
nkoguo
mpatuwuo
amanehunu ahodo bi
4.5 Ntam kse ho asotwe
Ntam ho asotwe nnyina bo kor so. Mmom
gyina ntam kor a onii kor no kae ne abusua kor
no so. Wei kyer s, ntam kse ho asotwe so kyne
ntam kumaa.
Asotwe ahodo no bi ne;
nsatuo
sikatua
dwantwa
asutwa
spw / owuo

Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
45

4.6 Ntanka mu ntam Ahodo
kwan a nnipa nam so ka ntam no ma ynya
ntam ahodo mmienu. Weinom ne;
a) ntan hunu
b) ntam pa
a) Ntan hunu
Ntan hunu ne s obi aka ntam w mmer a ns
s anka ka. Bio, s obi ka ntam w atorsm ho a,
Akanfo fa no s ntan hunu. Akanman mu no,
aberante anaa babunu nni ho kwan s wka ntam
w asase ho, firi s, Akanfo gye di s mmabunu nni
asase na wrentumi nni ho asm nso.
Afei Akanfo amammer mma ho kwan mma wnka
ntam w de edidi so yi ho;
Ab kk/ Abdua
Nsafufuo
Anyina
Nwa



Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
46

b) Ntam pa ntanturodoo
Ntampa ne de amammer, bea ne ber ma
obi ho kwan ma ka. Ntampa gu ahodo bebree. S
ebia;
hempn nsuae
henkumaa nsuae
ko ber
hempn bi ayie ase
kmfo fofor nsuae
asnnibea
ntam a yde hunahuna / pere ade
a) Ntam a hene de pere nagyapade
hene tumi de ntam ma ne manfo y adwuma
bi te s kwasafodwuma. tumi de hwehw obi a
wayera w wuram. Yetumi de kte obi a wahy
akmfo. tumi ba s, owudini bi btena wuram a ,
hene ka ntam de pam no.
hene btumi de ntam ama amanfo adi amammer bi
so na afei wasan ab bra pa. S eduru ko so a,
safohene tumi ka ntampa de gu ne nkorfo so,

Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
47

b) Ankorankor
Obi btumi aka ntam de agye nasase anaa
nagyapade bi. betumi nso de ntam ab biribi ho
ban. w s esi asm so sde by na ybgye ato
mu s y ntampa.
4.7 Ntam mu ykyer ( Performance)
Ymfa ataade nka ntam anaa ynhy ataade
nka ntam. w s onii kor no kwaha ne ntoma na
ma afena no ano kyer soro. S osuae anaa ka
ntam no wie a de afena a kura no no atwi fam. Saa
mmer no nyinaa, s s ma nanimdua no y s obi a
nani abere. S baa nso a, yma no kyekyere ne tiri
so na de ne nsa agu nakyi. w s onii kor no ka
ntam no pen pen.
4.8 Ntam mu nsntitire (major themes)
1) ahensm
2) akosm
3) amanenyasm
4) yaredm
5) amanysm mu
6) mpatuwuo
Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
48

7) abaksm / atetesm

4.9 Ntam nhyehye
Ntam ka mu w nkyekymu ahodo mminsa. Weinom
ne ;
a) ahyease / fr
b) mfinimfini
d) awiee /nsedie
s ebia:
Mesr Otumfo ntamkse meka ntankse s,
sompa a me nananom de som hene na mtoa so de
asom Otumfo. Wofr me anpa o, awia o, anadwo o,
mba. Mesuae a meyi yade. Bio meremfa nsuo
nnyina manom nkasa nkyer Otumfo. (s mebu
weinom so a meto Otumfo ntankse).
a) Ntam ahyease / fr
fr no twe ateasefo ne ahonhom nkae
adwene ba ntam no so
s ebia:
Mesr Otumfo ntankse meka ntankese (s)...
Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
49

s (interpretive marker) wei ne adwene a enti de
reka ntam no.
b) Mfinimfini / kaseb
y botae a onipa ko no gyina so de ka ntam
no.
s ebia:
sompa a me nananom de som hene no na mtoa
so de asom Otumfo. Wfr me anpa o, awia o,
anadwo o, mba . Mesuae a meyi yade...
d) Ntam awiee / nsedie
S obi de ntam no bkyerekyere ne ho. Yy
wie na s abufuo ba a yhunu sde ybka no afa.
Oniiko a reka ntam no tumi ka s;
S mantuni any wei a mede me ti t.
4.10 Ntam kasasu
Ntam mu kasa y turodoo ne penpen. ny
ade a yde nsm no bi wadawada. nkanka fr no.
Mmom yebtumi anya kasakoa w botae no mu. nti
w s ntamka mu nsm da h ma obiara te no yie, na
s emu afbuo ba a, akyinnyegye biara amma mu.

Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
50

Ntam ahodo no bi nie:
Asante Meka Memeneda, meka ntam
kse mminsa
Akyem Meka Wukuada ne Kwanyako
Fante Meka Ogua ne Wukuada
Dwaben Kwadutwum
Mampn Yawoada
Bantama Ntwoma
Bkwae Kwasiada ne mpete
Asebu Meka Amemfi ne mfa
Kokofu Fiada ne Dwoada
Nsuta Fiada ne Druman
Berekum Nkyibena
fenso Yawoada
Kwawu Fofie ne Akraman (Asaase aban)
Adanwomase Yawoada
4.11 Nsmmisa
1) den ne ntam?
2) a) Kyer ber ahodo num a yka ntam.
b) Ntam ho mfaso ne sn?
3) (a) den ne ntam?
Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
51

(b)Kyer ntam mu ykyer ne ne nhyehye.
4) (a) Nnwom ahodo abien na w anansesm mu,
nsononee ben na da w mu?
(b) De w ase ha yi y anansesm nhyehye,
anansesm tiawa bi kyerkyer mu.
(i) mfitiase/ ahyase
(ii) mfinimfini
(iii) awiee
Nsonsonee ben na da duab ne ntam ?
Add duab and nsedie











Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
52

5.1 NSUI (ELEGIAC POETRY)
Nsui y awerhosm a onipa bi kaakae, na afei
nam awerho tebea bi a w mu no mu to no s
kwadwom, na to ana kyi nisuo ka ho. Onipa a osu no
kankye yiyi nsm a ahy ne so no, na p s da no
adi no w anwonsm kwan so.
S onipa no kankye anaa twa aho no nko ara
de da nabusua, ne man ne ne kurom abaksm bi adi
a, yka s reto KWADWOM. Ansa na bdane nsui
ankasa no, gye s nusuo taa akyire.
Nsui y Akanfo anwonsm no mu baako na
mmaa na wtaa di saa dwuma yi. Saa nsui a yereka
ho asm yi y nea yte w aber a obi afiri mu.
Nsui y amanne bi a Akanfo y de kae
nananom a wadi kan. Akanfo w gyidie bi s, owuo
bi akwantuo ne saa nti nananom da so w w nkyn a
wrehw nea ateasefo rey nyinaa. Wei nti Akanfo
mfa nsui a y amanne a wy de gya nananom
kwan sane de t nkra nni agor koraa.


Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
53

5.2 Nsui ahodo
nsui w nhyehymu ahodo pii, nanso makye mu
mmiensa w nwoma yi mu.
5.2.1 Benab
S obi teateam su dendeeden a nisuo mma mu.
Mmarima na s obi wu a wtaa b bene.
5.2.2 Agyaadwo
S obi teateam su w ade ketewa bi ho. S asm to
obi mpofrim a twa adwo. Mmfra nso taa twa adwo.
5.2.3 Kwadwom/nkankye
S obi kankye, moma nsm w anwonsm kwan so a
nisuo papa bi ara nni mu. taa ba s mmaa na wy.
Wtumi kankye de to ana.

5.3 Ber a yte osu
a) Ayie ahodo mu
i.Dteyie ase
ii.Ayipa ase
iii.Ber a obi resu obi fofor w fofor ayie ase
b) Nnadie ahodo mu
i.Nnawtwe da
Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
54

ii.Adaduanan
iii.Afenhyia da
Saa mmer yi mu biara no, Akanfo tumi su nanso
dteyie ne ayi pa mu na ytaa te osu ankasa. s
weinom firi h a, ytumi te nsui w afahy ahodo
ase. Odwira afahy s, nananom ayi da bi asi h a
yde kae nananom a ak nsedo. Nsui mu no, yw
sudwetire a ydi kan su de kaakae manfo s obi awu
anaa yrey ayie. Bio, yw ayinan a ysu no awia
ber w ayi pa ase.

5.4 Nsui mu ykyer
s s obiara a resu no tumi de ne ho hw su
no mu. binom susu s, s obi su na nisuo amma a,
na kyer s asm no ny no awerho anaa mpo ebia
na yaa ni nim owuo no ho bi. ber biara s obi resu
a, taa de ne nsa nenam ne ho. nnoma ahodo a
tumi y no bi na didi so yi:
Onii ko no kankye, to kwadwom de beneb hyehy
mu ma awerho t wn a wahyia no nyinaa so.
Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
55

Osufo no ntaa nnyina faako, mmom k ha ba ha,
k nanim ba nakyi.
de ne nsa gu -
Ne ti so
nakyi
nabati
ne koko
otumi nso ma ne nsa mmienu so hw soro de kyer
s dan Nyame.
otumi woso ne ti.
obi tumi b ne nsa ano.
otumi de su no kbam ofofor.
Otumi de ne ho hwehwe fam de ne ho
bunyambunyam.
Ber a saa ykyer ahodo yi rek so no nyinaa no
na nkankye ne benab nenam mu. Weinom nyinaa
rek so no, s s osufo no hy ne ho so kakra na
wanya amane w nsm ahodo reka no mu.


Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
56

5.5 Nsui ne Anomsm kasadwini ahodo no mu
twaka
Nsui y nnema a whyehy w Akanfo kasadwini
mu no mu baako. Ne saa nti, ne de edidi so yi
nyinaa w twaka;
amoma
abfodwom
ayan-abdin / yampea
asafodwom
ne s, nnema a epue w de yabob so yi mu
nyinaa nso tumi pue w nsui mu. S ebia, bfo bi
wu a, obi tumi de abfodwom bi hy ne nsui mu. Saa
ara nso na obi t w ko mu a, asafodwom tumi pue
w ne nsui mu. Akanfo susu s owuo te s ko, no
nti na asafodwom ba nsuie mu no. Wei nti s obi anni
ne yade so nkonim na owu a, te s de wat w ko
mu.
Wei nti na mpn pii no nnema ahodo a epue
w weinom nyinaa mu no tumi pue w nsui nso mu.


Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
57

5.6 Nsui botae
eyi d a osufo no w ma owufo no adi.
eyi awerho a ahy osufo no so no firi h.
yde nsuie to ana. Kyer owufo no abse ne
nabusua.
yde kyer owufo no diber, suban ne de keka
ho.
yde nsui nso da abaksm adi.
yde da Akanfo gyidie a ww w asamando ho
adi.
yde nsui nso sr ade firi owufo no ne
nananom nsamanfo nkyn.
yde da Akanfo nimde a ww w tumi ahodo,
nnua, nhoma ne afifide ahodo no ho adi.

5.7 Nsui mu nsm titire / nsmp
Akanfo nam akwan ahodo nnan so na nwene
nsui. Saa nsmp titire nnan yi ara na w nsuie mu.
a) Owufo dead
b) Nsamanfo ancestors
Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
58

d) Owufo no nkyiri Domicile of trhe ancestor and of
the deceased
e) Akanfo gyidie / nimde ahodo. (Knowledge about
death)
5.7.1 Owufo (the theme of the dead)
Nsui mu no, owufo no ne fapem a osu no
gyina no so, anaa s owufo no na odi akoten w osu
no mu.
yb owufo no din. kanni biara w kradin, wei ne
da a kanni biara baa wiase. Din pa a ngya de ama
no. ebinom mpo tumi de mmrane(abodin) ka ho.
Da barima din baa din Mmrane
Kwasiada Akwasi Akosua Bodua
Dwada Kwadwo Adwoa Okoto
benada Kwabena Abenaa Ogyam
Wukuada Kwaku Akua
Yawoada Yaw Yaa Pereko
Fiada Kofi Afua Okyim
Memeneda Kwame Amma Atoapomaa
pono yi kyer kradin ahodo yde ma kanni biara ne
ne mmrane.
Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
59

ykyer owufo no suban ne ne nneye ahodo
nso.
ytumi fa ne nananom su ne wn nneye so ma no
so.
ytumi de din ahodo bi ma no de hy no
anounyam. Saa din yi tumi y owufo no ankasa
mmrane, anaa s abodin bi a w nabusua mu. S
ebia: katakyie, baafo, Aseadey, barima ne ade.
ytumi de abusuab ntam aynkofa anaa d su
fr owufo no.
S ebia
Eno nk nnya me akyire oo!
Eno awu agya me oo
Na mene hwan na bk dwa oo?
Agya e, aka me nko
Mene wo bk
Agya e, bfa me k oo!
bio osufo no tumi de edin a egyina h ma onipa
fofor fr owufo no.
S ebia:
Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
60

kyerma ba, Nana Sapn nana, dfo ba, ne de
keka ho.
ytumi nso de owufo no ntn ne ntor nso moma
no.
S ebia:
Bosomtwe kda dinn
Bosompra due
Aduana ba nante yie
osufo bi nso de suban ne abrab mu nsm
ahodo te s ayamy, ahummb, awo ne abayn
nso hoahoa owufo bi.
S ebia;
Abasateaa a ade w mu
Enowaa a onnim adidigya
Atofo kse a eturu mpempem
Odimafo agya
Amoawusi a wo abaduasa gye abayn.
Madamfo Adu a medan no
Nana Snkse a gye ahoho
Agya Tawia a ne nsa y no fa-kye fa-kye
Agya a obi ba y ne ba
Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
61

Afikyeborde a nase y nwunu
Eno nkurumakse a ne yam adaduasa na
mmoa
Edin ahodo a yde ma owufo hoahoa no ma wn a
wahyia no nyinaa hu pefee s, owufo no ny onipa
hunu nti wahwere ade kse. Saa nsm yi ma
awerho te gu nnipa a ahyia h no nyinaa so ma
nisuo tumi bu manfo kn. Wy wie nyinaa ne kyer
s ampa onipa y ade a s ayeyie. Onipa biara
nnwuma a ye no w asaase yi so no di nakyi, mpo
wbub s onipa wu a, ne tkrma mpor, wie kyer
s asm bi mpo kae no tim h daa.

5.7.2 Nsamanfo (the theme of ancestors)
Nsui mu no, yyi owufo no firi h a, ytaa te
owufo no nsamanfo nka. Wei kyer s, owufo no
abasuafo a wawuwuo dada no din ne wn ho asm
pue w nsui mu. S y owufo no nagya anaa na
fam abusuab. Akanfo w abusua ahodo nwtwe a
kanni biara firi mu, ne saa nti ber biara obi bfiri mu
no ytaa te nnipa ahodo a wk nsedo w saa
Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
62

abusua koro no mu bi din. Mmusua yi ne: Asona,
Asene, Aduana, kona, Asakyiri, Birituo, yoko.
Akanman mu no, edin ahodo bi w h a efiri abusua
bi mu, nti s obi k ayie bi ase na te saa edin ahodo
yi bi a tumi hunu abusua koro a yaa a wafiri mu no
firi mu. S yyi abusua firi h a, kanni biara nso w
nagya Ntor a firi mu a taa bue w nsui mu.
Ytaa de abusua ahodo yi mu akunini nneye
ne abusua no akrade anaa ahynsode na frfr
owufo no. mfa ho s owufo bi firi kuro bi mu anaa
ofiri h, s ba s b saa abusua no a ytumi de ne
onipa titire bi din moma no. S ebia biretuni bi firi mu
a, akanfo tumi b no abodin sede firi asante
mampn. Nanso wbhwm no na mfiri p mu h
baabiara. Saa nso na ykoni bi w a akanfo tumi de
no ba kuro bi te s: Kumase, Kokofu, Bkwae, anaa
Dwaben ho.
Ber a osufo bi refrfr nsamanfo yi no, otumi
to ana de ksi nananom a wk wn nkyiri by
mfirihyia ha so. S ba no saa a, na ynam nwuma pa
so rehoahoa owufo no. Afei ma twaka bda
Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
63

ateasefo ne awofo ntam, na atetesm ne nn mmer
yi mu nsm mu.
Ygyina nsamanfo yi so kaakae yn ho s,
nsamanfo no nso y nnipa te s yn ateasefo yi ara
na ybtumi de wn nnepa ahoahoa yn ho.
5.7.3 Owufo no nkyi (the theme of the domicile)
Nsui mu no, osufo no tumi gyina owufo no
nkyiri so anaa beae a firi so de tontom no. Osufo
no bob nkuro ne aman a owufo no anaa ne
nananom firi so, na nam so ada no adi s y ne nua
efiri s ne no firi kuro anaa man baako mu.
Mpn pii no, nkuro a ytaa te w nsui mu no y nkuro
a w din anaa di mu w man no amammer anaa
abaksm mu.
S osufo no b kuro kor no din a, de nsm bi
kyerkyer kuro no mu anaa abaksm a w kuro no
ho.
taa ba s osufo no de owufo no nkyiri ne ne
nananom nkonimdie, wn suban ne wn nneye ne
owufo no ankasa suban ne ne nneye na nwono
osu no. Abusua ahodo a akanfo w no mu biara w
Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
64

kuro a wdi ade w so. Saa nkuro yi s y a yte bi
din w nsui mu. Abusua bi te s biretuo s di ade
w Asante Mampn ne Ayaase a w Adanse.
Aduana nso di ade w Asumagya, Kumawu ne
Takyiman. Saa nso na yoko nso di ade w kumasi,
Dwaben ne Nsuta.
siane saa abusuab yi nti, mfa ho ne de
asomasi anaa benten te, osufo no tumi de abusua
yi mu nnipa ne nkuro ahodo yi bi mu nsm su
owufo.
5.7.4 Akanfo gyidie ne wn nimdie ahodo w nsuie
mu (Beliefe and Knowledge).
Nsui mu no, s yyi owufo, nsamanfo,
owufo no nkyiri firi h a, osufo no nam nsui so da
gyidie, nimde ne nsusui ahodo a Akanfo w w
owuo ho adi.
Yfa owuo s akwantuo. Akanfo gye di s owuo y
akwantuo a onipa biara tu k asamando anaa
nsedo. Wei nti s obi retu saa kwan yi a, s s
yma no nante yie. Osufo no tumi su s:
bosomfo koskos oo
Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
65

hene ni, nkumankuma brbr
wok a, duo moo, hene ba
gye due na duom oo!
bio, yfa no s w s yne owufo no di nkra.
Ynam nkradie yi so ka nsm bi te s:
mefr no a nte.
mefr no a budinn.
mefr no a ommua.
nsuo ayiri me, na oyifo ne hwan.
mennya duban bi mu mpo na mas.
me ne wo bk.
nk nya me.
s obi reba a mane me.
Osufo no nam mfonini ahodo so da awerho
a w owuo mu ne hwere a wahwere owufo no adi.
Wde wiase mu afifide, nnua ahodo, nhoma ne
domankoma adwapade a atwa yn ho ahyia na taa
nwene osu no.
Ytumi fa edwa ne wiase mu nnema bi so de
nnwene nsui. S ebia, na wo nnema y sn
na asa ntm a edwa ntui yi?.
Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
66

Ansa na osufo na btumi akeka weinom nyinaa no,
s s y obi a;
nim man no ammamer
nano ate
wawea kasa no mu
otumi ka s,
me ne wo mma bwe ananse
na akura de y bpn.
Wka wie de kyer s onipa a wahwer no no y wn
somboafo.
Woremane me a mane me
dnkymmerbo na mannya
gya a mawe no mono
Wei kyer s Akanfo w gyidie s nsamanfo w h
na wtumi mane wn na wsan sa wn yare.
5.8 Nsui nhyehye ( structure)
Sde anomsm kasadwini biara w ne
nhyehye no, saa ara nso na nsui w nhyehye.
Nsui w nkymu ahodo mmiensa
a) mfitiase / ahyease
b) mfinimfini
Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
67

d) awiee
(a) nsui mfitiase
ha no taa ba s osufo no de benab di kan,
s ebi a,
agyae ee!
na ee!
de da aynkfa anaa abusuab a da owufo no ne
osufo no ntam.
b) mfinimfini
ha na osufo no da nsm titire nan a ybob
so yi adi.
d) awiee
Awiee ha no nso tumi y benab; saa benab
yi tumi y ade a osufo no nne k fam sene de de
fitii ase no.
Osu ntrmu
Osufo no tumi tr osu no mu, de da nabrab
mu nsm bi adi. Ne saa nti, nsui btumi ay tentene
anaa tiawa. Wei gyina onikor a resu no so.


Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
68

5.9 Nsui kasasu
Nnema a edidi so yi nyinaa tumi pue w nsuie mu;
b
abodin
snipa
ntrha
nnyinahma
ntotohosm
adwene mu mfonini
tete kasa
ntimu
kasakoa
nsawso
anom nnyegyee ntimu
nne nnyegyee ntimu
nnmasm
abusua ne nkuro ahodo din
Afei nso ytaa hyia adey nsm te s;
woy...
wone ...
wofiri...
Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
69

Yetumi nso de nkyernkyermu ahodo bi te s
eno baatan pa...
Yetumi nso de nkyernkyermu kasamufa a
s ebia
Eno baatanpa a wonim wo mma yam km

5.10 Nsmmisa
1) den ne nsui?
Kyer ne botae, emu ykyer ne ne
nhyehye.
2) Kyer nsm titire nnan a osufo, nam so su na
kyer nsui kasasu. Ma nsui ho nhwso baako.
3) So owuo y nipa anaa aboa ?








Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
70

6.1 ABFODWOM (HUNTERS SONG)
Abfodwom y nnwom bi a abfo to w
abfogor mu de ka abfo ne mmoa ho asm. Abfo
nam wn suahunu anaa wn nimde a wnya no w
wn adwuma mu na sae saa nnwom yi.
y nnwom a abfo to de goro abfo w
mmer a wregye wn ani,
anaa
wto de y abfo bi a wafiri mu ayie.
anaa
ber a bfo bi akum bpn bi nkanka sono no,
abofo hyia y asonyie.
Bio, abofodwom y nnwom a abfo to de da
wn nnwuma no mu nsm, emu amanehunu ne bo a
som w man no mu adi.
6.2 Hwan ne bfo
Tete no s yereka bofo a na ny obi a k
wuram ky ha na mmom bfo ne obi a wakum
bpn. Tetesm kyer s ansa na obi bkum bpn
no ne titire sono (anaa nyame akntn) no onii no
mm ne ho safohene s y bfo.
Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
71

6.3 Asommfo nkyekymu
Wn a watumi akum sono baako no ne wn
mu nkwadaa pa ara. Wn a wodi so no nso ne wn a
wakum mmienu. Na mpanin pa ara ne wn a watumi
akum mminsa anaa de boro saa.
Ygyina saa nkyekymu yi so y amammer
ahodo ma abfo a wk wn nsumankyiri.
Asommfo taa firi nkuruwa anaa akuokuo.
taa ba s efie baako anaa abusua bi mu nnipa taa y
abfo. Wei nti s wregoro abfo anaa wrey ayie
a wto nnwom kaakae wn a wy abfo na wk
wn nsumankyire no.
Abfo dod wn ho yie ne saa nti abusua
nkyekymu nni wn mu. Wei nti yfa man biara mu
abfo s wy abusua baako. Abfodwom ne
abfogor da saa aynkofa yi adi.

6.4 Abfodwom batae
1. wde gye wn ani
2. wde di awerho
3. wde b akutia
Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
72

4. wde kyer hia a bfo ho hia w man no
mu.
5. wde kyer bfo bi diber.
6. wde hy abfo animuoyam.
7. wde da wn mmaninsm adi.
8. wde kae awufo.
9. wde pam sasa.
10. wde siri p.
11. wde kyer nimde a ww w mmoa, nnua ne
abfo ho.
12. boa ma abfo hu wn ho.
6.5 Abfodwom mu nsntitire (major themes)
fa;
1. abfo ne wn mmusuakuo ho.
2. mmoa ho, ne titire abpn ho.
3. nwuram nnema ho.
4. abfo diber ho.
5. sasa ho
6. owuo ho.
7. abfo ne nnipa nkae ntam twaka ho.
8. akutia ho.
Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
73

9. d ho.
10. abfo gyidie ne de firi mu ba ho.
6.6 Abfodwom nkyekymu ne ne nhyehye
Abfodwom w nkyenkymu titire mmienu. Weinom ne
A) atirimpae
B) agornnwom.
6.6.1 Atirimpae
Atrimpae ne s obi de ne nsa hwe ne tirim
teatea mu yiyi nsm bi adi. Atirimpae nso w
nkyekymu ahodo mmienu, (aho ne nkankye).
taa ba s abfo goro a, wpae wn tirim ansa
na wafr nnwom no. Atirimpae y nnwom nanso ne
suban no rey akwiewie osu ne agyaadwo sene
nnwom pa. y nnwom a tofo no de frfr sunsum
ba ne ho so.
tofo no de yi sup a ahini no no firi ne so
anaa biribi a ahy ne so no adi. taa ba s, onipa no
team ma nnoma a ahy ne so no pue.
Atirimpae y nsane; ne saa nti s bfo baako
pagya a etumi kanyan afofor ma wn nso de wn ho
gye mu. tumi ma awerho nso te gu afofor so.
Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
74

Atirimpae y nnwom a wto no kwa a wmfa
nsa. S ba s obi repae ne tirim a, tumi twa aho nko
ara, p nso a twa aho a, na de nkyankye atoa so.
(A)Atirimpae nkyekymu
Atirimpae w nkyekymu ahodo mmienu,
weinom ne aho ne nkankye.
i) Aho
Aho y atirimpae fa a baako pagya ma
afofor gye so. Ytaa de nteateamsm bi te s;
Ee!
Oo!
ayee!
S ebia;
Ogya oo! Ogya oo!
Yie yie ogya oo!
Aho mu nsm no bi y nteateamu hunu.
Yde ebi nso frfr abfo. Aho mu nsm no bi w h
nso a yde moma abfo b wn mmrane. Yde bi nso
kaakae abfo ne wn ho hia a ehia w man no mu.
Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
75

Mmrane no mu pii nso da abfo ne wn nnwuma,
wuram nnua ne wn suban adi. Saa mmrane yi taa yi
kasamu a yka abom.
S ebia;
Maamono, saa asm yi firi adey asm ma ne
adey boafo amono. tofo a ma amono.
amono adey boafo ma adey asm ma.
Okumky obi a okum mmoa na de kyeky.
Atopreko obi a to baako p a na wakum aboa.
Atoprko nso nhyehye nie. (a + adey + adey mu
kyerfo). a nsianimu a yde asi adey anim
ma no y din. to- y adey asm. -preko y
nkyerkyer mu a kyer mper dodo adey no k
so.
Okumky nso firi nsmfua: o + adey I + adey II. o
y edinnsiananmu a kyer yfo.
Abunsa Obi a obu sono nsa. Abunsa firi nsmfua
(a+adey+edin).
Mmrane ahodo no nso bi nie;
Akodiawuo
Akyntoma
Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
76

Asiemmire
Mmaa-kunu
Akyirimmire agya
Mmerewa mpena
siadie barima
swuoahw kofo
Aho y ade titire w abfodwom mu. bfo se repae
ne tirim, na s wantwa aho a, na wak so kwan so
asan.
ii) Nkankye
S obi repae ne tirim a, Otumi kankye te s de
mmaa resu a wkankye no. Nkankye mu nsm mu
pi. Dodo no ara y tete kasa a abfodwom mu nko
ara na yte firie. Nkankye suban rekwiewie nsui. Nti
abodin ne anato w mu. Ne fa baabi nso wiewie
yampea a yehyia no ayan mu.
S ebia:
Adomako tenten kotuku se Gyawurampn
Osuo aboro bo, tim de tim
Akodi-awuo kum-mmnsono-gye-atrane
Ne mefr asaase Amponyinamoa,
Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
77

no na so bo redi adnnn s
Birefi Akuampn a odi akwantonne
Ankaadudwane, wayyei nie
Otuo anto a, mereda.

6.6.2 Agornnwom
y nnwom a abfo de di agor, wde
ntweneka, firikyiwa, nnawuta, adawuraa ne nsamm
ka ho. Ne saa nti no, y nnwom a abfo goro de sa.
i) Agor-nnwom su
Akanfo nnwom gu ahodo mmienu. Saa ara
nso na abfo agornnwom su te.
a) Nea fr ne nnyeso y ade kor
b) Nea fr nko na nnyeso nso nko.
Aho ne nkankye di kan ansa na agornnwom aba w
abfodwom mu.
ii) Agor-nnwom ahodo
a) agor ahyease nnwom.
b) abfoy ho nnwom.
d) abfo tuo ne wn ahyehyede/afade.
e) ahay mu nsm.
Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
78

) abebudwom.
f ) asiane ne owuo
a) agor ahyease nnwom
Wei fa de didi so yi ho
adawuraa (Kofi) ho.
frfr abfo
de yde sr nnipa kwan ansa na yagoro
de da dwumadie no adi.
nhwso
Afr me na maba, afr me
Ee! me na maba, afr me
Afr me na maba, afr me
Mmaa kunu Yaw
Afr me na maba, afr me
to-a-ydi ee,
Afr me a maba, afr me.

b) abfo ho nnwom
kyer sde obi by bfo anaa de ma
obi tumi fr no ho s bfo.
wei da abfo ne wn nnwuma adi
Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
79

kyer abfo ho mfaso w man no mu.
nhwso:
(a) Ywoo me mansr ara
Ywoo me mansr ahay
Ywoo me mansr a,
Ywoo me.

(b) kum-adada ba ne me
Mankum aboa a, my den ni
to-a-ydi ba ne me
Mankum aboa my dn nie.

d) abfo tuo ne wn nnwuma ho
wto saa nnwom yi de yi wn tuo, wn ahyehyde
ne wn adwumayde ay.
S ebia:
Etuo
Aperetwaa
Danta

nhwso:
Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
80

Piretwaa b me, b me, b me,
Piretwaa b me,
Danta pae
Piretwaa b me, b me, b me,
Piretwaa b me,
na menkum aboa
Piretwaa b me, b me, b me
Osiadie ee
Piretwaa b me, b me, b me.
e) ahay mu nsm
Abfo to nnwom fa akwan a wnam so y ha,
sde wdd mmoa, sde wtumi khunu mmoa
w wuram ne de keka ho. Nimde, mmota, nhahan,
mmoa ne nsnkyerne ahodo nyinaa da di w
aabfodwom mu nsm mu.
Merede aboa a
Merede aboa brbr
Merede aboa
Merede aboa makum no
merede aboa a
merede aboa brbr
Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
81

) Abbudwom
Abfo to nnwom de bu amanfo b de kyer
manfo s wn adwuma no ny ade a da fam.
abfo tumi de ofie mu nsm to dwom mu to. wtumi
bu adufudepfo ne nnipa whwehw s anka daa
bfo bma wn nam nanso wnim s wda nnam na
yi nam yi b.
s ebia:
merek wohunuu me
wohunuu me sn?
merek wohunuu me
nkateba fua
merek wohunuu me
aburo btem
merek, wohunuu me

f) asiane ne owuo
Abfo de saa nnwom yi da owuo ne asane a
w ahay mu adi. Wtumi de saa nnwom yi kaakae
asane anaa akwanhyia ahodo a at abfo aknini
bi a wk wn nsumankyire.
Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
82

6.7 Abfodwom kasasu
1) Tetekasa
2) Kasafua nkabom / nsmfua nkabom.
3) Abdin
4) Kasakoa
5) Abirab
6) Nnyinahma
7) Nkyerkyermu ahodo
8) Ntimu ahodo
9) Awerhosm
10) Snipa


6.8 Nsmmisa
a) 1) den ne abfodwom
2) Kyer mu nsm titire ahodo num.
b) 1) Kyer abfodwom kasasu.
2) Ma abfodwom ho nhwso baako.
d) 1) Kyer dwuma num a yde abfodwom die.


Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
83

7.1 ABISAA NE ABORME
Abisaa anaa agya rekor y agor bi a mmofra
taa di no anadwo. y asmmisa ne anoyie agor a
boa ma nnipa adwene mu bue. y Akanfo
anyansasm no mu baako (witticism).
7.1.2 Botae / Mfaso
yde gye yn ani.
yde wn kuro.
yde si akan.
yde bue adwene mu.
yde sua badwa mu kasa.
da obi nimde a w w abde mu ne
nnema a atwa yn ho ahyia mu no ho.
boa nnipa nkabom.
boa ma mmfra de nsm to wn tirim.
7.1.3 ykyer
Ytena ase twa kankofa. Na de rebisa asm
no ate ne ho w baabi. Na afei wabisa nnipa no
mmaako mmaako. S bisa obi na nhunu a de k
fofor so. S de ksi a, na fofor nso asre abbisa
bi.
Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
84

7.1.4 Ber a ygoro abisaa
Akanman mu no ytaa goro abisaa anadwo.
Sukuufo nso tumi goro abisaa w ber a ww sukuu
mu.

7.1.5 Nsm titire a ybisa abisaa fa ho
1) nnipa akwaa ahodo
2) mmoa
3) mmep
4) afifide
5) nkonta
6) nnuro ne apomuden
7) amammuo
8) asetena ne abrab mu nsm

7.1.6 Abisaa nkyekymu
Abisaa gu ahodo mmienu
(a) abisaa tiawa (simple)
(b) abisaa tenten / nyansap(complex puzzle)


Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
85

a) Abisaa tiawa
Wei ne de ne nsmmisa y tiawa, Na ne
mmue y baako p. Afei ne nkyerkyermu ny
kuntann.
Nhwso:
dua bn na nyinii a na fura ntoma na s
nyini a na apa agu.
-mpampuro.
t da bi nso a ytumi sie amanfo adwene de biribi
fofor si de yerehwehw no anan mu. S ebia
Polisifo mpem ha a wn nyinaa abso y
baako.
-prae
Sogyani kse pa ara nso naboso nhyia no.
-at.
b) Abisaa tenten anaa Nyansap
Wei aky s aysm a yto no tenteenten ma
atiefo tie na wde wn adwene afa ho. Wei kyere
adwene sene abisaa tiawa.
Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
86

Akyinnyegye w wei mu, enti s s de reyi ano no
tumi de nnema toto ho kyerkyer mu ansa na
wakyer s y wei na y fofor.
nhwso:
Agya rek no gyaa ne nnipa mmiensa bi. W
nyinaa twaa nsuo, baako hunuui na tiatia mu
twaae. Baako hunuui, wantiatia mu nso twae.
Baako nso ahunu koraa nso twaa. Asuafo mma wei
ns wn adwene nhw.
Obi nso se, Agya rek gyaa me akok, aburoo
ne akorma s memfa ne nyinaa ntwa nsuo. Kudo a
yde twa nsuo no nso nnoma mmienu p na s s
mefa enti den na mey?
7.1.7 Nhyehye
Nyansap mfitiase w afa mmienu. Weinom
ne;
fr ne nnyeso
tofo ne ka s : Agya rekor gyaa me ade bi
Na atiefo no agye so s :
gyaa wo den ?
Afei na tofo no aka asm kor no.
Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
87

7.2.1 ABORME
Aborme nso y ano ne ano agodie. Nea w
aborme mu ne s, y a na yfura asmmisa no
ntoma enti y den s obi btumi ahunu mmua no
prko p. taa ba s asmmisa ne mmua no ntam
kwan mmn.
Aborme mu nsm pii aky atnnidie. y agor a
atnnidie w mu nanso nni s kfa ntkwa ba.
Aborme firi nsmfua
Bre +me anaa tu tokuro w me mu na hwehw s
wobnya biribi w me mu anna.
7.2.2. Botae
1) boa ma nnipa ny abotre.
2) yde biri asm ani so (indirection)
3) yde twa asm tia.
4) boa ma mmfra di wn ho ni.
5) yde si akan.
Se ebia:
Ankye prukusu ankye (ankye)
Wo ho bn na ma ynka
Ankama wosowoso , koroten na abere w mu.
Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
88

Mmuae: Wo na mma pii na wo nko na woagyimi w mu.
7.2.3 ykyer
Nnipa mmienu anaa dodo biara tumi tena fam
anaa gyina h di saa agor yi. Agor no ahyease no
wma manfo te ase s wrebdi aborme.
Yhy ase s:
fr nnyeso
A: bre me B: merebor wo
A: ..ankye prukusu ankye
B:..wo ho bn na ma ynka
( s B antumi anyi ano a, A beyi ano na wasan aka
bio.)
7.2.4 Nsm titire
1) Ahonnidie
2) Atnnidie
3) Adwumaden /nsi ne anem
7.5 Nsmmisa
1a. den ne abisaa?
1b. Kyer ne botae ne ne nhyehye.
2a. Aborme ne den?
2b. Kyer ne botae ne ne nhyehye.
Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
89

8.0 AKANFO BOSOME/ASRAM DIN
1. PPN (JUNUARY): Saa sram yi mu na p si
dendeenden ma aw ba pii. Nti na yfr no ppn
anaas p kese. Akuafo a wtete kwae mu no saa
ber yin a wsi ad.
2. OGYEFUO (FEBRUARY): Saa ber yi mu no na
akuafo ad awie, abu nnua, ahye, apam a wretwn
s nsuo bt. nti na yfr no ogyefuo a ase kyer ne
s regye mfuo. Saa ber yi mu nso na mm berebere
bebree.
3. BNEM (MARCH): Saa bosome yi nso mu no owia
tumi pue pa ara.
4. OFORISUO/GYE-NK (APRIL) : Akuafo pii bob wn
nkfie w saa bosome yi mu. Mframa taa b ma nsuo
tumi nenam mu, nanso nky na ate. Saa bosome yi
din pa ara ne afum-nsuo-a-regye-nkfie.
5. KTNIMAA (MAY): bosome wei mu na nsuo t
kese ma tete nhaban gu kwae ase. Saa mframa
kese yi tumi tutu brde ma kum tumi ba.
Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
90

6. AYWOHOMMM/NYINYA (JUNE): nsuo bebree
w saa bosome yi mu. nam saa nti osram ntumi
mpae.
7. KITAWONSA (JULY): saa ber yi mu na km a ano
y den si, nanso ber pa a aduane bba nni akyere.
Aka kumaa na aburoo aba. Nti awofo tu wn mma fo
s monkuta mo nsa na ky aburoo bba.
8. SANAA (AUGUST): tete no na ahemfo no w foto
ahodo a wde sika gu mu. ber a ahemfo no bsane
ano no kyer s km agu. Saa ber yi mu na obiara
tumi ky oman ay.
9. B (SEPTEMBER): b anaas, omununkum taa si
saa bosome yi mu.
10. AHINIME (OCTOBER): taa ba s saa bosome yi mu
no, ber a nsuo ret no na owia nso reb ber kor
no ara mu. Wei nti na mma mpaninfo too ne din
Ahinime de kyer s hine owia ne osuo ntam.
11. OBUBUO (NOVEMBER): Saa ber yi na nnema a
ydua no ab na bayer nhoma awo a yfiri ase
retuo.
Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
91

12. PNIMAA (DECEMBER): Wei nso y bosome a p
si, nanso y p kumaa. akuafo bi tumi hy ase d
w saa bosome yi mu.


















Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
92

BIBLOGRAPHY
Agyekum Kofi (1999) Introduction to Literature. Media
Design. University of Ghana, Legon. Accra.
Agyekum Kofi (1996) Akan Verbal taboo in the
Context of the Ethnography of the
Communication. M.Phil. Thesis. University
of Trondheim-Norway.
Benefo Kofi (1974) nantefo. Accra: Bureau
Ghanaian Languages.
Finnegan, Ruth. 1985. Oral Literature in Africa.
Larendon Press, Oxford.
Finnegan, Ruth. 1995. Oral Poetry. Larendon
Press, Oxford
Finnegan, Ruth (1970) Oral Literature in Africa.
Nairobi: Oxford University Press Henderson.
Isidore, Okpewho. 1992. African Oral Literature.
Indiana University Press, Bloomington and
Indianapolis.
Hymnes Dell (1964) Toward Ethnographies of
Communication:The Analysis of Communicative
Anomsm Kasadwini

S. Sarpong
93

Events. In Language in social context (ed) pp
36-39. New York; Haper and Raw Publishers.
Nketia, J. H. (1955) Funeral Dirges of the Akan
People. University Press
Okpawho Isidore (1990) The Oral Performance in
Africa. Intec Printers limited, Ibadan.
Sarpong, Peter (1 974) Ghana in Retrospect Some
Aspects of Ghanaian Culture. Ghana Publishing
Corporation.

Das könnte Ihnen auch gefallen