Tsibil Juun Luum

Carta de la Tierra

Tsool tsibil ndice

1. 2. 3. 4.

Baax u Tsibil Juun Luum? ...............................................3 U kaananil u yantal toon u Tsibil Juun Luum ...............3 Bey ma kajake ....................................................................4 U kajbal u meyajtaal Tsibil Juun Luum ........................6 4.1. U meyajil .............................................................................6 4.2. U chikulil ...........................................................................6 4.3. U tuukilil .............................................................................6 4.4. U biilal Tsibil Juun Luum ..............................................7 Tsibil Juun Luum ...............................................................8 5.1. Yax taan........................................................................8 5.2. 5.3. 5.4. 5.5. Luume k otoch ..............................................................8 U bixil anik wolkabil .....................................................9 Talamiloob ku taaloobo ..............................................9 Chukaan ol ti meyaj balkabil ......................................9

5.

6.

Chunsaj oloob ..................................................................10 6.1. Chimpoltaal yetel u kanantaal muuchlankabil kuxtal ..................................................................................................10 6.2. Tulakal yaan u yil yetel k bakpaachil ...........................11 6.3. Paklan tsikbal winik yetel u maalob kuxtalil ................14 6.4. Taanil kaaj, jeetstaanil yetel ma baatelil ...................16 U beejil kun bisikoon ..........................................................18

7.

Tsibil Juun Luum

Carta de la Tierra 1. Baax u Tsibil Juun Luum? U Tsibil Juun Luume, junjeetsel nooj tuukuloob utiaal u likesaal junmuch balkab winikil ichil siglo XXl, ti u piis, ka xanchajak, yetel xma baatelil. Ku kaxtik yol iiktik ichil kajoob tumben tuukulil k paklan antik k kuxtal yetel mulan kuch meyaj ol.Jumpel pataj ol taanil, jumpel paytan ol ka mulan takpajkoon ka a k wol jumpel mulan kajtal, ich u tuukulil talam kuxtal bejlaaka. U tojbeenil le tuukula ku takbesik u paklan kaxikubaoob; u tuukulil u chaajoltaal u kanantaal u kuchiloob kuxtal, u tojbeenil u kuxtal mak, u wach oltikubaj winik ichil keetil yetel jeetstal. Lela, ku janilkuntik, bix jeel u yantal tumben tuukul tioob le baaxooba yetel bix kun meyajtbil. U Tsibil Juun Luume, sij ichil mulan tsikbaloob jejelas miatsiloob meentaab ichil tulakal yokol kaab, u bul lajun jaab tan u kaxtaal jumpelili u yich le meyajo yetel paklan tojbeeniloob. 2. U kaananil u yantal toon u Tsibil Juun Luum Tiaanoon aktan u talamil sutukil kajlayil, lela ku yeesik maalob baaloob beyxan nojoch kaskunaloob. Yetel le sajbeentsiloob ku yeesik u taal baateltmbaloob, u yuchul paalitsil, u minaantal bix u kuxtal mak yetel u paalal yetel u kas yeesikubaj kiin, winike yaan u jetsik bix ken u yil u maalob kuxtal tu kiinil. Jeel bix u bin u taan yetel u naatikuba mak yokol kaabe le wol kuxtal (globalizacin) kiin man kiin ku chaktik u p ajtalil le economa, yetel miatsil, ku yeesikoob kaabet u yantal nay

tuukul (visin) jumpel xuk (enfoque) jumpelilio utiaal k chaajooltik le talamiloob aktantikoona. Tsibil Juun Luum, jumpel juun utiaal u chaajooltaal le tuukulooba yetel ka a kaxantaak u jeel kuxtal. Tsibil Juun Luum ku paytantikoon utiaal k xakaltik k nojbeenil utiaal k yey jumpel nuukbej saj. Ku yaalik ka k kaxant u luumil ichil k jelaaniloon ka a k yey tumben nojbeenil nay tuukul (visin) utiaal tulakaloon ichil u yaabil Noj luumoob, ich tulakal miatsiloob yaan yokol kaab. 3. Bey ma kajake Tu jaabil 1987, jumpel molay u kaabatmaj Comisin Mundial de las Naciones Unidas para el Medio Ambiente y Desarrollo paytantajnajij utiaal u beetaal jumpel tumben tsibil juun tuux ku kaaytaal u toj tuukulil kaa k nakpacht maalob wach ol kuxtal. (Desarrollo sostenible). U joolpopiloob yaabkach molayoob meyajnajoob utiaal ka a jetsek u mektantaal u Tsibil Juun Luum, ichil muchtambal Cumbre de la Tierra meentaab tu kaajil Ro de Janeiro, Brasil tu jaabil 1992. Kex le tsibil taana kun meyajtbil ti u nojbeenil meyaj 21 (agenda 21) u sutukile ma beychaji. Le beetik tune tu jaabil 1994, u molayiloob Consejo de la Tierra yetel Cruz Verde Internacional paate yetel u Jalaachil u Noj Luumil Holanda tu ka a chaajooltoob u meyajtikoob tuka aten u Tsibil Juun Luum utiaal u joksikoob yetel u muchkinsikoob le max ken u joolintoob way yokol kaaba. Tu jaabil 1997 joksaab junmuuch makoob ken u meyajtoob Tsiibil Juun Luum, utiaal u yilikoob u tsibtaal le juuno. Layli ichil le jaabo, ikil u taal u tsookol Foro de Ro +5 uch tu kaajil Ro de Janeiro, le much makoobo tu yeesoob u yax tsibil u juunil Tsibil Juun Luum.

U kajsaal u tsibtaal le juuna tu meentaj u yaantal yaabkach takpajalil jeel bix mix junten uchuk yokol kaab, utiaal u tsibtaal jumpel balkab juun. Yaabkach winikoob yetel molayoob ku taloob tanxel luumiloob yokol kaab, ti jejelas miatsiloob yetel u jaatsil makoobe takpajoob te meyaja. Makoob jach kaanalchajaan u xookoob yetel chen winikoob ku taaloob ti mejen kajaloobe takpajoob utiaal u paatal u Tsibil Juun Luum. Lela ku yeesikuba jeel bix u kax taanil tulakal kajoob, ku patal jeel bix jumpel taan tuux ku tanilkunsaal u kat olal yetel u tsib olal tulakal le tumben chiibaloob ku taal u yalbaloob yokol kaab. Yetel le tsaabiloob taan meentaab yokol le kat olala, le tsibo kochchaj u xakaltaal. U tsibil le juuna tsooksaab tu winalil marzo tu jaabil 2000 tumen jun much makoob ti u Tsibil Juun Luum Comisin de la carta de la Tierra. U juunil le Tsibil Juun Luumo tsook u yookol ich tumben jaats meyaj, lela leti ku bisaal ti le nojbeentsilooba ka a jaajchajak, utiaal lela, u jalaachil Mexicoe tu yaalaj u takmuktik ichil le muchtambal tu kaabataj Cumbre Mundial de Desarrollo Sustentable, uch Johannesburgo tu noj luumil Sudfrica, laatentune Mexicoe tu jooksaj jumpel molay tu kaabataj Comit Nacional para la Carta de la Tierra joolpoptaan tumen jumpel Secretariado Nacional utiaal u jajilkunsaal baax ku yaalal ti le juun ku kaabatik Alianza Tipo II: Kaansajil utiaal jumpel uts, maalob kuxtal yetel u Tsibil Juun Luum .

4. U kajbal u meyajtaal Tsibil Juun Luum

4.1.U meyajil Tsaabal oojeltbil jejelas bix u beytal u maalob kuxtal tulakal u kajnalil yokol kaab yetel junpel mul meyaj tuux ka a yanak u tsiikil beyxan u kananil u kuxtal kaajal, u takbesaal bakpaachil, u noj aalmaj pajtalil winik yokol kaab, u tsiikil jejelas kuxtal, u keetil taakin, u yeytambaloob beyxan u junpel miatsil ti xma baatelil. 4.2. U chikulil K naatik u tuukul makoob, molayiloob, kuchiloob maan yetel koonol, joolpopoob yetel noj kuchil meyajoob yaan yokol kaab (ku takpajal xan Asamblea General beyxan Agencias de las Naciones Unidas), ku chimpoltikoob Tsibil Juun Luum, tuux ku kamikoob u chimpolil yetel u tuukulil beyxan u mul meyajoob utiaal liksikoob kaajoob yetel u tojbeeniloob, tuux ka yanak mulaan antaj beyxan u xma baatelil. 4.3. U tuukilil 1). U kaanalkunsaal u tuukul winik kuxaan yokol kaab yoolal Tsibil Juun Luum beyxan u tsaabal kaj oltbil u maalob tuukulil le naata. 2). U kaxantaal ka a kaj oltaak yetel ka a yanak u booybesaal Tsibil Juun Luum tumen tulakal mak, molayiloob beyxan Naciones Unidas. 3). U beetaal u meyajtaal Tsibil Juun Luum jeel bix jumpel analte yetel ka a chaabak utiaal u chimpoltaal tumen tulakal kajnaliloob, molayiloob yetel joolpopiloob. 4). U kataal ka a beetaak u meyajtaal bey u nuukulil xook Tsibil Juun Luum ti mejen najil xookoob, noj kuchil xook, tulakal u kajnalil yokol kaab, masewal kaajoob beyxan tulakal mak wa kuchiloob.

5).U beetaal u chimpoltaal yetel ka meyajtaak Tsibil Juun Luum jeel bix jumpel aalmaj taan minaan u siipile. 4.4.U biilal Tsibil Juun Luum Yaabkach u jejelas jeel bix u pajtal u kaanankunsaal Tsibil Juun Luum, beyxan utiaal u kaj oltaal makalmak u nuukbesajiloob. Ti teche jeel u pajtal a meyajtik jeel bix: a). U nuukul kaansajil. Utiaal u yutsil naataal ken u yey mak baax ken u meentej, kaanaan, u seblakil u u chaajooltaal uts maalob kuxtal. b). Paytant ti winikoob, molayoob yetel miatsiloobutiaal u mulan tukultikoob jumpelil nuukbesajil utiaal k toj ximbal. c).Baal utiaal u sebkunsik wa u chambelkunsiku yol letsikbaloob ichil jejelas jaatsil winikoob, ichil le jejelas meyajtsiloob yetel tuukuloob, yoolal le wol nojbeentsil yetel u tojil bej ku bisik le wolkuxtalo (globalizacin). d).Ajsajtaanil utiaal u pek mak yetel bey xuukil taanil utiaal jumpel maalob kuxtal ku pay oltik u chukaanil meyaj, mul antaj yetel u keexil. e). Kaanankunsik jeel bix junpel nuukbesaj utiaal u tsoolol meyajoob utiaal ka a yaanchajak maalob kuxtal ti tulakal tuux. f).Nuukul utiaal u jooksaal nuukbesajoobutiaal kaanal xook ka u peks oltaak le chuukaan ol utiaal le meyajo, utiaal u pisikoob bix u bin u natsal le uts meyaj ich u jaatsil meyaj taakin, kaajaloob yetel noj luumoob. g).Nuukulil sal aalmajtaan, ka u tsa u chuunil nuukbesaj utiaal utsil wach oltikuba ich nuukbesajiloob ti kuxaan kuchiloob, sansamal ku bin u nojochtal.

5. Tsibil Juun Luum

5.1. Yax taan Tiaanoon ichil u talamil kiinoob u kajlayil k luume, tuux make kaabet u chaa naatik baax ken u beet tu kiinil. Jeel bix u bin paklan kaabetkunsikuba yetel tun patal minaan u muuk, le kiinoob ku taalooba ku yeesikoob xan nojoch kaskunaloob ku yeesikoob maalob baaloob utiaal k tsayik k bin tanile kaabet k chaanaatike ichil u jejelas miatsiloob yetel jejelas kuxtalil, laj winik laktsiloon, jumpelili much kuxlaj kaabiloon. Kaabet k muuchikba utiaal k patik jumpel muchlan wol lataan kuxtal, ich chimpolal ti u beyli yokol kaab, u balkab tojbeenil, u piis ol utiaal u kaxtik mak u yutsil kuxtal yetel jets ol miatsil. Tu paach le baax ku kaxtika jach kaanaan toone u kaajaliloob le luuma jets tantik k chukaan ol tu tojil noj muchlankabil le kuxtala yetel le chiilankabiloob ku taaloobo. 5.2. Luume k otoch Winike kuxaan ichil jumpel nojoch kuchil tuux tulakal baax mantats tan u kexpajal. U muukoob Yokol Kaabe kuxaanoob, ku pek oltikoob yetel u kuxtaliloob bey jumpel baxal buul, baale le luuma u tsaamaj xan bix u beytal kexmuktikuba le kuxtala. U pajtalil u ka yolintikuba le muchlankabil kuxtala yetel u maalob antal make ku jetsel yokol ma u kaskuntaal kuchiloob kuxtal yetel u jejelas muchil baal ku kuxtaloobi: xiwoob, baalcheob, maalob luum utiaal paakal, sasil ja yetel uts iik. Le kuchil balkab kuxtal yetel tulakal baax yaan tie, jumpel tuukul utiaal tulakal kaajoob. U kanantaal u muukil, u jejelasil yetel u jatsutsil le luuma jumpel kiliich kuchmeyaj.

5.3. U bixil anik wolkabil U meyajtaal luum utiaal u jooksaal baax jaantbil ti letio tan u kaskunsik k bakpaachiloono yetel tan u xuulsik kax paate yetel baalcheob. Mejen kajtaliloobe tan u loobiltaaloob tumen ma keet u bin u ayiktal maki, yaaboobe tan u bin u jach otsiltaloobe jeel bix ulakoobe tan u bin u jach ayikaltaloob. Le ma tojbeenilo, le otsililo, le xma oojelilo yetel le baateeliloobo ku yuchuloob jeel tuuxake, tsookole letioob tsaik u yaj olalil kuxtal. U sen yaabtal mak yokol kaabe tun sen aalkunsik kuchiloob kuxtal. Kex u nojbeenil mak jach ich talamil yane, wa k kate jeel u beytal k utskintike. 5.4. Talamiloob ku taaloobo Toon k aalik baax kaanaan u yuchul: k muchikba utiaal k kanantik Yokol Kaab wa k xuulsik tulakal u jejelasil kuxtal yaan ichil, paate tak eteloon. Yaabkach baaxoob kaanaan k kexik utiaal k meetik le meyaja; ichil lelooba k tukul, u bixil k meyajtik le luumo yetel k nojbeenil. Kaabet k ilike u wach oltikuba winik, u kat yaale u yijtal u tukul mak, ma chen ayikali. Laj yantoon jeel baax kaanaan utiaal k antikba yetel k kanantik u bakpaachil yokol kaab. U sijil jumpeli tukul ichiloon tan u bin u meetik k mul antikba, k mul kanantikba yetel k mulaan chimpoltikba. U talamil u kanantaal u bakpaachil Yokol kaab, u kaxantik u kuxtal make, u joolpoptaal luumoob, u bisikuba mak yetel u tsentik u pixan make laj paate yanikoob; bey tuna, junmuchiloone yaan u pajtal k joksik tanil tulakal u t alamil kuxtal. 5.5. Chukaan ol ti meyaj balkabil Utiaal u jaajtal tulakal le ku yaalal te juuna kaabet u chaabal u kuchil u paklan kanantikuba tulakal u lumil yokol kaab. Tak tanxel tuuxil k taaloone, jumpelili k luume. Tulakaloon, tan k kaxtik u yutsil u kuxtal u chiibal winik, tulakal kuxtalil, te kiinooba, tak te kiinoob ku taaloobo. U kiichkelemil winik

yetel u yutsil kuxtalile ku chaik muuk ken joopok u chimpoltaaloob tumen ku nib oltaal u siibalil kuxtal yetel ku kiiki kaamal le meyaj kaabet u meentaal way Yokol kaabe. Jach kaabet k chich oltik junpelil naate, utiaal u beytal u latik jumpel tojbeenil kuxtal ti le tumben kuxtalil ku taloobo. Le betik tune, muchoone kaanaan k tsib oltik u yuchul tulakal le chunbesajooba utiaal u k chukpachtik jumpel kuxtalil tuux ku kanantaal u bakpaachil yokol kaab. Tulakaloone yanoon ichil tumen leti kun yilik baax ku meetik tulakal jejelas molayiloob.

6. Chunsaj oloob
6.1. Chimpoltaal yetel u kanantaal muuchlankabil kuxtal 6.1.1. Chimpoltaal luum yetel tulakal jejelasil kuxtal: a).U kaj oltaale tulakal baal paklan kaabetkunsikuba, tulakal kuxtale jeel makalmak u biilale, utiaal winike yaan u chimpolil. b).K jeets oltik u naatil ti u takakbal tsikbeenil tulakal winik yetel u muukil u kaanal naat, u muuk u sijil jatsuts baaloob, u nuukbesaj tuukul yetel u pixan winik. 6.1.2.Kanantbil le muuchlankabil kuxtalo yetel jaajil naat, yeetel jaaj ol k puksiikal yetel yaabilaj: a).Kambil u pajtalil u yaantal, a meyajtik yetel a tiaalintik tulakal baal yaan bakpaache ku bisikoon ma k chaik u kastal, yetel kanantik xan u pajtalil makoob. b).Jetstantik jeel bix u yaabil jalkabil, kaambalil yetel u pajtalil winike, ku yantal xan u kochik jumpel keet meyajil utiaal u kaaytik utsiloob.

10

6.1.3. K chunsik jumpel kuxtalil tuux yaan tojbeenil, tuux ku takpajal mak, lataab yetel jets ol: a).Ilaak ka a chimpoltaak tulakal u pajtalil winik utiaal ka u kaxant u kuxtal yetel ka u wach oltik u tukul. b).Tsa oojeltaal u piis ol yetel kaxant kuxtal, tsaabak tuux ka a yanchajak maalob tsikbeenil kuxtal, chen baale kanantbil bakpaachil. 6.1.4.Yaan u yilaal ka a kanantaak u jatsutsil Yokol Kaab bejlae tak samal: a).Kaabet k naatik u jalkabil u meyaj jejelas chiibalile u kaxmajuba yetel u kaananil le tumben chiibaloob ku taaloobo. b).Kaabet k eesik ti le tumben chiibaloobo u noojbeeniloob, sukbeeniloob yetel molayiloob ku xanchajal tun takmuktikoob le winik muchlankabilo yetel kuchiloob kuxtal yokol luum.

Utiaal u beytal u yuchul le kampel kaxtanoobakaanane:

6.2.Tulakal yaan u yil yetel k bakpaachil 6.2.1. K kanantik yetel k jeel utskintik tulakal le baaloob yaan tu bakpaachil k luuma, chen baale yaan k tsatantik u jejelas kuxtaliloob: a).Kajak u chaabal u meyajiloob kaanan bakpaachil yetel ulak aalmajtaanoob, tuux jeel u pajtal u juupul u taaniloob tuux ku tsoolol bix u kanantaal yetel u tsaakal bakpaachile, jeel bix u chukanil meyajoob ku tukultaal utiaal u maalobkinsik u kuxtal make. b).Jetsek k bakpachil utiaal u kanantaa. Ti lela kaanan u takbesaal kaxi yetel kanab yoosal u yilaal u kanantaal u yaabkach jejelasil kuxtal utiaal u liksaal ti k miatsil siibala.

11

c).Tsaa oojeltbil olintaak tulakal kuxtalil tan u chejel. d).U jeelsaal yetel u xuulsaal u joksaal kaakas baaloob ku taalbaloob ma te tuux suukaan u sijiloobo wa kex le kexaanoob tumen ajmiatsoobo. e).U kaanal bix u meyajtaal le baaloob ku ka suut t kuxtal tu kaateno, jeel bix ja, luum, kax yetel u yikel kaknaab, yoosal u pajtal u kanantaal tulakal u jejelasil kuxtal t bakpaachil. f).Meyajtaak u joksaal tulakal le baaloob xuupbentsiloob ku joksaal yanal luum yoosal ma u seb xuupuloob yetel ma u kaskuntaal yokol kaab. 6.2.2.Ma kaabet u loobiltaal sijnalili chen jaali bey jeel u pajtaal u kanantaaloob wa ma chukana u naatile tetek meet tu beel meyajil yokol: a). Utiaal u yilaal ma u meentaal kaas ti kuchiloob kuxaantake kex wa ma chukaan u naatil le baax ku meentaalo, kaabet u yuchul chaambel meyaj. b). Tsatantaak u yilaal ma u beetaal kaasiloob ti kuxtal, wa ku yuchule, yaan u beetaal u yutskintaal tumen le maxoob beeto. c). Ilaak tulakal kaxtaane ku laj mektaant tulakal baax ku taasik u pektsilil winik, te kiinooba tak te kiinoob ku taaloobo, aktanil wa ma, nachil wa naats, ti junt ul wa ti tu wolkaabal. d). Kanantaal ma u kaskuntaal jeel baaxak jaatsil kuxlan kuchil, yetel ma k chaik u mulkintikuba kaakas baaloob sajbeentsiloob ku kinsik wa ku kojaankunsik mak yetel yokol kaab. e). Ma u chaabal u beetaal meyajoob t bakpaachil tumen waachoob yoosal ma u lobiltikoob.

12

6.2.3. K chaa joolt u kanantaal u kuxtalil tuux ku paakal baaloob jaanalbeentsil, ku yantikoob u ka sen yolintikuba luum, u pajtalil winik yetel u toj olal muuch kajnaliloob: a).Jumpitkunsaal yetel u ka sen kaabetkunsaal tulakal le baaloob u biilal ich le meyajoob tuux ku joksaal baal jaantbil wa kaabetkunsaal. Ka a jach ilaak ka ka a meyajnak sojol tukaaten. b).Yaan u tiibilkunsaal yetel u maalob tokaal le corrienteo yetel ka k kaxant u tasaal u juulil le kiino wa u muukil ik, lelooba maatech u xuupuloob. c). Tsa oojeltbil u wach olil, u mektantaal yetel u keetil piis mansaal tumben bix u utsil meyajtaal Tecnologa kuxan kuchiloob. d). Ka jaach naatak bukaaj u tojol kuxaan kuchiloob, yetel le muuch kuchkabal, bukaaj u tojol le baaxoob ku meentaal wa le meyaj ku meentaal utiaal ximbal makoob, tumen wa ka a tsabak konbile, jmaanoobe jeel u beytal u yeyikoob makalmak baaloob tu piis u tojol mix ku kaskuntik much kuxtalo mix sijnaliloob. e).Yaan u yilaal u yantal toj olal sijil yetel u yilaal beyxan ma chen etas u sijil paalali. f). U chaa oltal jumpel utsil kuxtal ichil u yaantal u bukaajil kaabet utiaal kuxtal chen baale kaajake jeel u xuupule. 6.2.4. Joksaal tanil u xookil kuxtal kuxaan kuchil yetel peks oltbil paklan jeekabil keexo yetel koch tsaabil kambil naatoob: a).Takmuktaak mulaan antaj balkab cientfica yetel tcnica utiaal latabkuxtal ka a jaach tsaabak u yichil yokol le noj luumoob tun chan likiloob. b).Kaj oltaak yetel kanantaak tulakal suukbeenil naatoob, le kiliich tuukuloob ichil tulakal kaajal miatsilo ku tsaatantikoob u kanantaal kuxukbal kuchil yetel u maalob yantal winik.

13

c).Ka a jach ilaake le baax ku mansajtantaalo jach kaanaan utiaal u toj olal winik yetel le kuxukbal kuchilo, takaan tak le mansaj chiibal kiikel, tulakal baax u yojel make jach kaanaan utiaal u kanantaal tulakal u toj olal winik yetel u bakpaachil. Ka a laj oojeltaak tumen tulakal mak. 6.3. Paklan tsikbal winik yetel u maalob kuxtalil 6.3.1. Tseelek otsil, noojbeenil tuxtaal taan, ich muchkabal kuxtal, ich kuxukbal kuchil: a).Jach ilaak u pajtalil u yanchajal ukbeentsil ja, utsil iik, janal, u yantal ti maalob luum, u yotoch yetel jumpel maalob bakpaachil. Ka tsaabak u taakinil pataan utiaal u yuchul lela. b).Kaabet ti tulakal make yaan u pajtalil u xook yetel yaan xan ti u pajtalil u kaxantik u kuxtal ich jets olalil yetel u bakpaachil yokol kaab. Kaanaan xan u yilaal u yantal jumpel pajtalil ti toj olal yetel antajil ti le makoob maatan u pajtal u kaxantik u kuxtaloob chen tu juunaloobo. c).Yaan u tanoltaal le ku tsel pachtaaloob, kanantbil le seb u loobiltaaloobo, tsaabak u antajil ti le maxoob ku mukyajoobo ka a beychajak u wacholtikoob u pajtalil u kaxtik u naykuxtal. 6.3.2. Kaanan u yilaale le molayiloob ku kaxantikoob bix u kuxtaal make ka u peks oltikoobe u maalob chin jol mak ichil piis, keet, yeetel latab: a). Kaanan u peks oltaal u piis keetil toxaak ayikalil tu ichil, ichiloob le noj luumoobo. b).Kaanan u yaabtal kaanal tuukuloob, u yaabtal taakinoob, u yaabtal tumben bix yuchul meyaj yetel u yaabtal much kuchkabiloob, ti le noj luumoobo tun wachal nojochkinskubao jalkabtaakoob ti nojoch paaxoob ti ayikal noj luumoob.

14

c). Kaanan tulakal koonoloobe ka u takmuktoob u latabil u kanantikoob u bakpaachil yokol kaab yetel ka u tsikbeentoob u aalmajtaanil jmeyajoob. d). Takbesaak u meyaj nukuch molayoob yokol kaab, yetel le balkab majan taakinoob, utiaal u sasil meyajnakoob yoolal u toj olal kaj, tsaabak tioob u yutskintoob wa baax ku kaskuntikoob le tan u meyajoobo. 6.3.3. Kaanan u jetstantaal le keetil ichil chuup yetel xiibo tumen lela kaanaan utiaal u yuchul latab chijsaj ol. Kaabet xan u jach yilaal ka a xooknak tulakal mak, ka a kanantaak toj olal yetel kaxan kuxtal: a).Jets oltaak u pajtalil chuup yetel mejen chupalal utiaal ka a xuulsaak u sen toopoloob. b).U yilaal ka a takpajak chuup ti tulakal u jejelasil u pektsilil kuxtal, jeel bix ti najaltaal taakin, u jooksaal jalaachiloob, u kiinbesaal suukbeeniloob tak tulakal u jel baaxoob, yetel jeel u pajtal xan u takpajloob ti jeel makalmak kaxtaanile, beyxan u kamikoob antajiloob. c).Kaanan k tsaik u tojbeenil yetel k tsamuktik laktsilil utiaal u yaantal tsen yaakunaj ichil tulakaloob. 6.3.4. Baateelbil pajtalil yaan ti tulakaloon ka yanchajak bakpaachil beylio yetel much kuchkabil, ka a takmuktej u tsikbeentsil winik, toj olaj, yetel kiliich toj oolaj pixan, tsook u pakatbi u tojbeenil masewal kajaloob yetel mejen much kuchkabal: a).Tseelek jumpuli pektaal jeel bixake, jeel bix tu yoolal chiibal, boonil ootel, u xiibil wa koolelil, chuupul-xiib wa xiibil xchuup, u tuukulil u pultaj, u taan u noj luumil tuux ku taal. b).Jets tantbil u pajtalil masewal kaajoob; u pixan tuukulil, baax u yoojeloob, u luumoob yetel le baax yaantioobo, u sukbeeniloob u kuxtal.

15

c).Chimpoltaak yetel antaak tulakal mak tankelem yetel lokbayan, liksaj oltakoob te mejen kajtaloobo utiaal u tsaa oltikoob u sijsaal le latan muchkuxlaano. d).Kanantaak yetel utskintaak kuchiloob yaan u yil yetel miatsil, jets olal yetel tiichiloob. 6.4. Taanil kaaj, jeetstaanil yetel ma baatelil 6.4.1.Taak mukbil le molayoob ku meentikoob u taanil le kaajo utiaal u sasilkunsaal le pektsiloobo jeel bix u xuupsaal taakin tumen le jalaachoobo. Layli kaanan xan u yuchul takpajal ichil jets taanoob tak te piis bool siipil: a).Laatantaak u pajtalil tulakaloob utiaal u kaamal le sasil mansaj taanoobo jach tu piis sutukil ti le k bakpaachilo, beyxan tulakal le baaloob tukultaan u makantaaloobo utiaal u wach olintik baax yan u yil yeteloobe wa u kat kaj oltik. b)._Takmuktaak le muchaantal chen winikoob waye, regional wa wolkab, ka a peks oltaake u takpajal tulakal mak, molayoob, tak u takpajloob utiaal u chaabal jeets taanoob. c).Kanantaak pajtalil taan yetel le tukulo, le chen chan muchlaano le much kuxlaankabil yetel u jets taan. d).Jeetsek u jach maalob takpajal u meyajil u kaxtal u siipil yetel u tsaabal u bool siipil tumen u kaskuntaal le kuxaan kuchiloob yetel xan tu yoolal le baax kax tu kolik tu paach. e). Xuulsaak balakkab ichil le molayoobo tan kaaj wa chen ichil makoob. f).Mukankintaak le mejen kaajoobo, liksaj oltaakoob utiaal u kanantikoob u kuxaan yet kuchiloob yetel u tsaabal u meyaj jalaachoob tuux ka jach meyajtaak.

16

6.4.2. Oksaak ichil kaajsajil ich u chowakil kuxtal u kaansajil baaxoob kaabet utiaal maalob latankuxtal: a). Tsaabak ti tulakal, baale asab ti mejen palal yetel paalal tankelem, lokbayan u tsooksik u xookoob utiaal u tsaa oltikoob le chijsaal laatabil kuxtal. b).Peks oltaak u tsaa oltbil baaxoob jatsuts yetel tulakal baal ku meentik mak, beyxan ciencia utiaal le xook yoolal latankuxtal. c).Chaa muuktaak u meyaj kuchiloob ku mansikoob taan ti ooksaj tuukul yoolaj le talamiloob ku tsaik le kuxaan kuchiloobo yetel mulankabil. d).Kaabet k ilik u nojbeenil yetel pixan ol kuxtalil. 6.4.3. Tsikbeentaak tulakal kuxaan baal: a). Ilaak ma u sen tootopaal baalcheob ku kajtaloob yetel winik yetel ma u chaabal u muukyajoobi. b). Kanantaak baalcheiloob kooxoob utiaal ma u tsoonoloob, tabsaloob wa chuukuloob, beya ku mentaal u jaach xanchajal tun mukyajoob. c). Xuulsaak, tak tuux jeel u pajtale, u kinsaal wa u baxal tsontaal baalcheoob chen tumen uts tu taan mak wa tumen ma u yojel ma maalob u kinsaaloobi. 6.4.4. Peks oltaak jumpel u miatsilil tuux ka yanchajak chukan ol, yetel jets olal: xma baatelil: a).Takmuktaak paklan naatkajal, antajij, paklan meyaj, ichil le kaajoobo bey xan ichil noj luumoob. b). Tsaabak u bixil ka a ilaake mix bikin ka yanchajak baateel, meyajtaak le paklan meyajo utiaal u yilaal u xuulsaal talamiloob wa baateliloob yoolal kuxaan kuchiloob. c).Tseelek waachoob tu kananil le noj luumobo, le taakin ku xuupul yoosaloobe tsaabak ka meyajtaak utiaal jets ol tak tukaaten yolintaal le kuxaan kuchiloobo.

17

d).Xuulsaak tulakal u nuukulil sajbeentsil ku kinsik wa ku kojaankunsik winik. e).Ilaake le maxoob ku meentikoob u man xiknal baaloob tu yokkaabil iiko tak tu kaanalilo ma u jach kaskuntikoob, bey xane ka u yiloob u tsaik antajil utiaal u kanantaal kuxaan kuchiloob, ka u kanantoob jetstal. f).Ooksaj oltaak le jetsel olalo toon meetike. Lela 'ku yuchul ichiloon, yetel ulak makoob, miatsiloob, yokol kaab yetel tulakal baax tuux paate yanoon ichil. 7. U beejil kun bisikoon Jeel bix mix junten tsaabak ich kajlaaye, tan k taanal ka a k kaxant tumben kajbalil, leti ku taasiktoon Tsibil Taan luum. Utiaal k joksik tanil le jokchia kaanan k chaanuktik yetel beetik le baxoob ku yaaliktoon le noj tsibilo. Chen baale kaabet jelbesik k tukul yetel k puksiikal utiaal u chaik ulak bejil tuux yaan mulaan antaj yetel keet meyaj. Kaanan xan k bisik yetel chijsik t tuukul jumpel tumben maalob kuxtal tuux ku kanantaal baal paachil waye, te nachilo, yetel tulakal tuux. K jejelas kiichkelen chiibalil yetel k mi atsilil pataantoone yaan u kaxtikoob u jokoloob tanil yetel le jeetseloobo. Kaabet k jach tuukultik yetel nojochkunsik le tsikbal tu chumbesaj u tsibil juun luum tumen yaabkach baaloob yaan k kanik jeel bix k kaxantik u jokol jaajiloob yetel ulaktsiloob. Yaan kiinoob ichil k kuxtal ku yantal talamiloob tu nojbeeniloob. Lela ku beetik k tan oltik bix u beytal k chaa jooltik maalob tuukuloobe; chen baale, kaabet k kaxtik jumpel toj mulaan kuxtal, jumpel jalkabil tuux minaan loobilil, yetel jumpel maalob meyaj ku joksik tanil u kuxtal mak. Tulakal winik, laktsililoob, molayoob yetel kajtaliloob yaan jumpel meyaj unaj u beetoob. U peksil meyajiloob, itsatiloob, okol kujiloob, najil xookoob, nuukulil kubentaaniloob, kuchil meyajoob, jejelas molayoob yetel jalaachiloob kaanan u jats uts meyajoob utiaal u yantal much antaj ichiloob.

18

Utiaal u beytal u yantal jumpel maalob kuxtale, le noj luumoobo kaabet u ka jokchitikoob u yantajoob ti Naciones Unidas, beyxan unaj u laj meetikoob u kuuchoob jeel bix u yaalik le kax taanoobo yetel u takmukkoob tulakal u chumbesajoob le Tsiibil Juun Luum. Le k kuxtala kaabet u kaajsaal tumen toone yaan k liksik jumpel tumben maalob kuxtal tumen toone yaan k chukpachtik u pajtalil k kanantik bakpaachil, beyxan tan k ilik ka yaanlak jets olal t kuxtal yetel kiiki olal.

19

Carta de la Tierra Versin en Lengua Maya Universidad Intercultural Maya de Quintana Roo
www.uimqroo.edu.mx

Dr. Francisco Javier Rosado May Rector Departamento de Lenguas e Interculturalidad Coordinacin de Lengua y Cultura Mansaab ich maya tumen (traduccin): Florinda Sosa Castilla ngel Abraham Ucn Dzul Venancia Coh Chuc Xakaltaab yetel ustkinsaab u tsibil tumen(revisin): Fernando Amilcar de Jesus Ku Tuz Martiniano Prez Angulo
Universidad Intercultural Maya de Quintana Roo Carretera Muna Felipe Carrillo Puerto Km. 137 s/n Presumida, Quintana Roo, Mxico, Febrero de 2011. Revisin y autorizacin: Secretaria de Medio Ambiente y Recursos Naturales Secretariado Internacional de la Carta de la Tierra www.cartadelatierra.org Apartado Postal 138-6100 San Jos, Costa Rica Tel. (506)2205-9000 Fax. (506)2249-1929 Correo electrnico: info@earthcharter.org

Agradecimientos: Unidad Coordinadora de Participacin Social y Transparencia Secretara de Medio Ambiente y Recursos Naturales Boulevard Adolfo Ruiz Cortnez 4209, Col. Jardines en la Montaa, Delegacin Tlalpan, Mxico D.F., C.P. 14210, Tel. (55) 5490 0908, www.cartadelatierra.org.mx, www.consejos.semarnat.gob.mx, atencin.ciudadana@semarnat.gob.mx, mateo.castillo@semarnat.gob.mx
Nota: Se respeta los formatos en negritas y cursivas de acuerdo a la versin original.