-1 811.512.

1
..
.
, ,
,
, , .

:
.
. ,
( -dk, -m),
(-an, -r, -yor), (-acak) [1, c. 90].

.. : (-r), (-my, -duq, syq) (-day) [2, c. 120].
. ,.. ,
, (imperfect
participles, perfect participles or projection participles) [3, c. 278].

. , ..
(-an), - (-ar, -m), (-dk) -- (-acak) [4, c.
35]. , .. ,
: -

-- -
, , ( -acak
) [4, c. 35].
..
: (-, , -, -) - (-, -, -, -, -, -, -)

-2 [5, c. 93]. ,

( - ), -
, [5,
c. 100-103].
.
. (-dik -acak)
formes substantives (Dclinables) du Verbe,
(), [6, c. 454, 460 - 462. 508 - 509].
, , [6, c.
477 - 484, 508 - 509].

[7, c. 137].
[6, c. 115-130], - [8, c. 115-130; 9, c. 41-43; 10,
c. 100-103; 11, c. 325].

()

- , ,
, -
- : .
, .. , , , ,
[12, c. 37-41].

(, ..).
, ,

, .
,
.
- ,

- - ,
.
, ,

-3 ,
, : - ()
. , .. :
..., ,
[13, c.
228].
, ,
, , ..
[14, c. 82].

()

() . ,
,
[7, c. 146]. , ,
- ( ),

.. ,

[7, c. 146-147].
()
-day, -uy, -ma, -ly [10, c. 99-100]. -r, -alyr, -my, -duq, -juq, -u,
-uluq, -syq - [10, c. 100103].
, , ,
,
.
. ,
,
.
,
-day, -uy
. -1, -ma ,
,
, -
.
te- (', ').

-4

.
-day~-di~-tay~-ti.
-ma-: tujmadaylar (BUYZ I 30-31) tuj-.
-maday -may szlmi (BTT IX 11, 11)
szl-.
-day
:
kin kelti burqanlar jem nomlaaj (TT VI 26) ',
, '; qutrultay tynlylarny kl kkz tz jyltyz qylyn
eriklrin uturaty krr erti (BTT IX 4, 12-14) ' ,
, , '; suv l ds
altay tamarlary (TT III 1, 17) ', ...'.
- [15, c. 5458], ( ) .
,
:
asy tusu qyltaylar. ara anada jegrk boltuqmaz (BTT IX 58 v 6-7) ' ,
, '; JU SHIH jem kl tzi tegdilr alqu
edg nomlary edg erdmlig erk tapa bulaly ujur (BUYZ I 308-310) ' , ,
,
'.
- (-gi/-quy/-ki).
--: ritmgi (BTT IX 74, 12) rit- '
'.
.
otuz jyl jaauy tnllar ... ourlamaqtyn tydylurlar (BTT IX 122 v 3-4) '
, , '; antay osulu baqyny
girttrsr ol girttrgi tets bu oq aunta sidi bulur n anyn jany osuy trlg bolur
(BTT VIII 48 - 51) ' - ,
siddhi
'.
-uy
: biz ilkid kii etzint erkn bor bekni satuy ertimiz (BTT IX 110 v 12-13)

-5' , ,
'; qa qadaqa tartynuy bolur (TT VII 37, 14) ' ,
'.
-uy ,
, , ,
.
-ly (-(y)ly/-(i)gli/-(y)qly/-(i)kli). .
, , ,
: tr k kin terkinin bodistvni kelgsin ktgli kitumati kent
ulustaqy bodun ... yna tep tejrlar (BTT IX 146, 5-10) ',
(?) , , ...'; birla
keligli kiilar dlaj eriglaj ol tegin jema zin qan atanty (Hen 56 5) '
, '.
, opeeee
() () ,
: ) nirvan tegli nomnu...(BTT I D 329) ' (),
' ; HSIN tegli burqan joq bolty mu erki (BUYZ I 65-66) ' ,
""?'; ) ol dn tri elig bg qan kent dintarlar erikli quvraqaru kelti
(TT II 35) ' - (
?), ()'.
, -ly ,
, .
,
: tr ol dn jer altynqylar qyynylar ltilr alqu
ketgj bay kn erikligin joryly aj erkligin joryly jyl erkligin joryly zt erkligin joryly (TT
VI 88-91) ' , - ,
, ,
( ?), '; kim qaju bodistvlar men saqynly kii saqynly
tynly saqynly jaaly saqynly bolsar ol bodistv ermz (BTT I F 38-40) ' -
, , ,
, '.
-ma (-()/-(i)). .
, ( ).
(),

-6 ():
) kin keligm burqanlar jema yna k nomlajurlar (BTT IX 50 v 13) ' ,
, ; imrigm qama bodunyn qaryyn amy
kltmi (Suv 607, 17) ' , [] ';
qucy itri uuma tynlylary lrti boltumuz baryn jor ( IV 57) '
, ,
'.
) bodi tegm tujunmaq jol... (BTT I D 337) ' ,
boddhi'; bu jertindki qama eliglr qanlar tegm ki bodistvlar tetir ( VI 247)
' , "" "", '.
-ma

: otlu opry ev barq ol ... l qyz tegm ba o ol (BTT XIII 15, 25-26) '
- , , - '; trii m nomy
tegmk artyzyp ... (Chuast 60-61) ' , : "
, "...'; bir igid nomu tutuma ikinti jem jekk ikkk tri
tipn jkn jkngm ... (Chuast 57) '-, ,
, -, ,
'.
-

: I. -my, -duq,

,
, , ..
( )
( ); II. r, -juq, -u, -uluq ,

,
-my, -duq).
-my (-mi/-mu/-m).
: adqanmamy (BUYZ I
211-212) adqan- ', ', , , ,

-duq (-maduq). , , , -maduq
-my -duq [14, . 124-127].

-7 , -my ("
") [2, c. 123]. , , ,
,
: xu-a satylar samy xu-alary ulu gm bolty (Hen 2b 20-21) '
. '; l bein jyl tomy kii r
bolur lmz (TT VI 25, 28) ', ,
, '; bu savlary eidip 1 trd jyylmy qama kiilr
adyntylar (Suv 16, 17-18) ' ,
'.
-my (),
(), (), (), ,

(): ) jem qutlu ulu tava elint 1 nom tkrmi kuilip tajy dik alip tava
tilint jaratmy (Hen 16 a 5-9) ' ()
, , ,
'; kentni atamy ng anta oq eidr (Kuan 190-191) ' ,
'; bayrtyn tebrtmi ig ol (TT I 221) ' ,
'; () meni anuy aunta qylmy z qylynym meni yna
emgtr (TT VI 16) ' , ,
'; tr kuany im pusar ol buy bermi erdnilig kntgg
alyp iki l qylty (Kuan 166-167) ', --,
, , '; ) kent
tomy qylynmy meig tri jerin unytu ytdy (Chuast 14-15) '
, '; suv qutmy orunu tuta balyq tplzn
(Hen 6 a 20-21) ' , ,
'; ) kuani im pusar atyn atamy orynta edg qylynly asyy tususy anta tetir (Kuan
54) ' , --';
atanmy knt azu jay ev barqqa kirmi knt bu bitigig kata oqysarlar (TT VI 435) 'B
, , , ,
() ...'; ) ol tynlylary lrtmi aj qylynqa kn qatynu qoturu
szk kirtkin klt turup... (Suv 11, 12-13) ',
, , ...'; birk
bitig oqymy edg qylyn erdm bu (TT VI 70-71) '
...'.

-8 -my
'' : taqy jem trt toum be jol iint
bir aunlarta esi sanyna tomyyn jr saqynur (BTT IX 148 v 24-27) '
, (.:
)
'; anta eitmiim bar (BTT IX 9 v 15) ' '; jem emti nomlamyym
kergk (BTT IX 50 v 15-16) ', '.
, -my
. ,
. : ne qylmyyn
aryty bilinmz boltylar (Suv (625, 17) ' , ';
adyn eidsr etzin krsr saqynmyy teginmii joqsuz bolmaz (Kuan 180-181) '
, ,
'; anulaju err meni eitmiim (TT VI 05) ' , '.

-my

("

"), : kvnlig
suv kznki soqlunmylarqa kni nomlu kprgg krkittiiz (TT III 55) '
, , '; adynta
anulaju kelmilr birl tuumaqy bolur (Uig II 35, 26) ' ,
- '.
-my -/-,
: ol ourda oq bu tamudyn ozmy qutrulmya
saqyntymyz (BTT IX 177, 23- 24) ' ,
'; aryty ozmatyn qutrulmatyn ozmy qutrulmya saqynur sen (BTT IX 116 v
4) ' , '.
. -ta/-t

ber () kin () : ) kaip burqan

nirvanqa barmyta ber evrilmdk nomu tilgn prnas kent ulusta evirdi (BTT IX 15 v 1-4)
' Pirnas (?) , ,
Kasijapa (?) '; ) jay ermit kin satyylar jana kelti (Hen 2a 1516) ' , , '; ydmyta kin jana jana
jarlyq kelti (Hen 15a 21-22) ' , ,
'.
-my ()

-9 n (), :
) tolp synym skim rmyqa erti qoajur men (Uig III 37, 6) ' '; sizlr qamaun atamyqa bu qalyn javlaqta ozaj sizlr (Kuan
53-55) ' ,
'; ) HSIN m tomy n buruamytly jay qyluluq JEN ni etin
qanyn jelikin jrkin tiljrmen (BUYZ II 213-214) ' ,
, , , prsvamedh'.
-r (-ur/-r/-jur/-jr/-ar/-r). : -maz/-mz.
" ",
.. ,
: tomaz batmaz biligk tegir (TT VI
127) ' , '; ol kentk bir olurur tri
burqan ol (Hen 7b 8-9) ' '; ol dn jer tutar
bodistv orynta turup tri burqanqa yna tep tg tnti (Kuan 213-214) ' ,
, , '.
(),
(), () () ,
: ) adruq adruq etzlri krtgrp bu sav atly jer suvda
joryjur tynlylary qutqarur (Kuan 150) ' ,
, sah (?)'; kelir soqy suv atarylyp
janturu joryty (TT I 11) ' '; ) basa
jana zi jknr burqanqa baryp jknti (Hen 8b 3-6) '
, '; sevr ulu qyzy ulaty gg qay bara adyryp adyn
aunqa ilt baryr (Uig III 43, 5) ' , ,
'; ) jorydym..isig kl erklnr oruu...(Hen 12b 8-13) '
(.: ), -'; olurur orun az-qyja
stn altyn bolsar..(BTT VIII 159) ' ,
, ...'; ) lgk tr toqu qylyp ntrr knt bu bitig qata oqyzun (TT VI 284285) ' , ,
() '.

-r,
: tr ul-qyja aru aru ululatdy //ty er btdi kn aj //da qolu
jarauryn krp el ornya olurtdylar (Hen 7a 16-20) ' .

-10, , . , (.:
)'; mastvi teginni tony qamy butaqy z asqyn turup tururyn...krtilr (Suv
619, 11) ' , - (.:
/ )'.
-r -a/-,
: eliglri z bigin bir birlr qavrajurlar
(BTT IX 198, 29-30) ' , '.
() un () -r
, , : ) muny
munulaju tridm viajly meilrig teginrt tnl bir n eitilti (Uig II 28) ' ,
- ,
- ' ; ) auq adyrtly bilgli uqaly jarajur n... (TT VI .
383) ' ,...'.
-duq (-dk/ -tuq/ -tk/ -dik/ -dyq).
: -ma-: kelmdk (Uig II 7)

kel-

''. , -maduq
-my.
-duq " ", .. ,
.
(),
(), (): ) yna eidip er k qut bulmaduq
tojynlar qop ilik tutuq azlanmaq kllrin tarqaryp alqu nizvanylary rp arxant quty
bulurlar (BTT IX 219, 3-7) ' , ,
, ,
'; ) bu bars neg jejr aadyy ay neg l tep tedi (Suv 610, 11) '
, , ?)'; arymaduq tsuj erinlrimin bou
qolup ... (TT IV 50) ' , ...'; ) antran
ozup qurtulup burqanlar belgrmdk dt trt trlk terin quvraq joq dt trk l bodun
buqun ara alpyn emgkin kii azunta toar (BTT IX 85, 18-23) ' ,

trk l (?) , '.
-duq : tri
burqan bu nom jarlyq jarlyqap qama qalyn quvraq eitmdk esitmi teg bulmaduqu
bulmy teg bolur (TT VI 456-457) ' ,

-11 ';ikinti zik

akar igid saqyn bodluq belglk nomlar birl qatyly ermz ertkin oqytur (BUYZ I 126128) ', , ,
, '.

; .
, : FO
lar bu jertind belgrmki ersr tujmaduqlarny HSIN tzin aaly oqytaly tujduraly
tanuqladturalyr n belgrmi err (BUYZ I 28-30) '
, , , ,
, '; netg tep tisr kl tzin
umaduqlar i qylsar ilinmk japsynmaq umsunmaq ksmk HSIN z qylurlar (BUYZ I 317319) ' , , ,
, , '.
-duq ,
: ) ,
: krtkt eittkt brttkt jytladuqta tattuqta alqu
dn mei tuna turquruy bolurlar (BTT IX 139 v 21) ' , ,
, , (?)'; )
- , :
anua eittrtkk ydu tegintim

(Hen 13 b 2-3) ' ,

'; ) , :
kl tegli nomta bir ed jem joq erip quru tydysyz ertkintin sav z teggli bolmaz
(BUYZ I 194-196) ' , "" (, ?)
( ?) ,
(.: )'.
,
-duq n (), , tr (),
: ) kllri kkzlri... umaduq n ol tamulu
etzlr tamudyn ozup qurtulup... (BTT IX 76 v 8-10 ) ' ..,
, , ..'; ) di tegdkt tr toar
(TT VI 227) ' (.: , ...), '.
-juq/-jk (, -duq) [16, c. 92104]. -majuq < -ma + -juq.

-12 -juq ,
, ("
").
, [1, .
29].
() () ,
: a) ... tkjk tanaysyz edglrin (BTT IX 154, 21) '
, ...'; ) kim qaju tynlylar adyn kiinin bermjk adyn tavaryn
oqurlasarlar (BTT IX 83 v 21-23) '
, ...'.
- -juq
: trik jay ajy bermjkk bayn kzin arytur (TT VII 25, 12) ' ,
'.
-u (-g/-qu/-k). .
, : tldi
erigldi tapy udu qyluqa (TT VII 14, 3) '
'; ozum qutrulum joq turur (Suv 10, 14) '
'.
"
, ,
" [16, c. 65]. , -u
() [17, c. 9, 158-166; 18, c. 3-7]. ,
, , , -u
, (), ()
, (), () ,
(): ) bu jertin jer suvdaki tynlylar birk
burqanlar krkin kr qutrulu tynlylar ersr kuani im pusar ol tynlyqa burqanlar krkin
krtgrr nomlajur qutqarur (Kuan 102) ' ,
, , , (.:
...) , --
, '; tri jeri baru jolu (BTT IX 47, 8) '
, '; ) bizin tapynu jkng erdni berip ermi (Uig I
8, 18) ' , '; ) ol tada

-13djanqa oluru rlr aazlar k... (Hen 4a 2) 'B ,

'; ) jula tamturu knlr btdi (TT VII 40) ',
/ , '; ) zlg lrg sav birtm qodup nir
jentm bu nom erdnig bountylar bitidilr oqydylar oqyttylar bitittilr (Suv 17, 13)
' , ,
, '.
-u
"" : amarylary ern eilrni belglrin krp qor ja asyq tusu
bululary krgitirlr ajurlar erti (BTT IX 202, 6-9) ',
, (,: , ...)
'.
-u n,
(),
(): ) alqu bara sizni syaru n/// (BUYZ II 262-263) ' ,
'; ) alquny bilti bolu n tapynyl (BUYZ II37) ' ,
'.
-uluq (-glk/-quluq/-klk) , ,
-u: -uluq < -u + -luq [18, c. 3].
,
.
-u -uluq ,
,

-luq

(,

) [10, c. 102-103]. ()
() ; , ()
() , (): a) quzun
qobura ulaty javlaq belglk qorqyny nlg qular (TT VI 58) ',
, '; ) tanuqlady
baqysyz bilglk nomu (Hen 10 3-4) ' ,
'; ) bu ersr arylar turuluq orun ol (Suv 609,7) ' ,
, / '; ) ozuluq qutrululuq dmz
knmz taqy tkmzkn (Suv 6, 22 - 7, l) ' ,
'; ) vajroani arxantqa saram etglk jayn kepin ajytyp
knt etip btrti (Hen 10b 16-19) ' ,
, '.

-14 -uluq n,
: teginmk saqyn qylyn biligt ulaty
alqu nomlar saqynaly bkngli bolmauluq n bilga bilig bramit jem saqynaly
bkngli bolmauluq err (BUYZ II 608-611) ' , ,
( ?) (dharm) ,
(pramit)'.

, .. (
), : burqan qutyny tyltaynta boluluqy
neg bolzun (BTT I D 194) ' ( ?)
?'; kert tzk tegdkt tynly tep tetglki boltuqmaz (BTT I D 125-126) '
, (.:
)'; k sav szlsr uquluqy boltuqmaz
(BTT I D 187) ' - , '.
-syq (-sik, -suq, -sk).

[3, c. 301-303].

, -asy /-sig,
-as/-esi
[19, c. 118-119].
. , anulasyq anula-

, [20, c. 137].
. ,
,
(), (): ) ne szlmsig
irinlg sz szljr biz ne ilmsig irinlg i iljr biz (Chuast 138) '
, ,
, '; ) bir biligin ary klin
alqansyq tr bar erti (Chuast 96-97) ' ,
'; biz adruq adruq itip jaratryp nomqa kigrsk
tr bar erti (Chuast 106) ' ,
[ ] '; bir
jylqa elig kn ary dintara vuanti olursuq tr bar erti (Chuast 114-115) '
,

-15 '.
-alyr (-glir/-qalyr/-klir). ,
: tr ol jeklr stani eligig krp siirklir osulu
qylynyp tegirmilj avlap yna tep tedilr (Uig I 40, 4) ' ,
(?) (.: , - ),
...'.
(siirklir) (osu+lu) , ..
" " [4, c. 37].
,
n, ber [21, c. 119-120]:
) taqy jem inisi //ik qutalyr n antiris jazuqlu tynly osulu avy// baru jarlyqady (BTT
IX 60, 8-11) ', ,
, '; ) eli turalyrtyn ber k
jyllar tmi (Hen 1 15) ' , ,
'.
, -alyr
(-alyr n , -alyr ber
), .. (.: [3, c. 278]).
,
- , ()
- .
(-day, -uy, -ma, -1)
.
(-day, -uy),
, ,
(-ma, -1).
.

: .
- -my, -duq, -r, -juq, -u, -uluq,
, , -, (""
); -, .

-16, .. .
-duq -my,
, .
-
,
, . .
.
-alyr, -syq -
, .
, -,
(-alyr, -syq), , ,
/ .

1. Nemeth J., Trkische Grammatik. Berlin; Leipzig, 1916.
2. .., VII - XI
. ., 1980.
3. Erdal ., A Grammar of Old Turkic. Leiden; Boston, 2004.
4. .., . . 2:
. ., 1977.
5. ..,
(VIII - XI .). ., 1981.
6. Deny J., Grammaire de la langue turque (dialecte osmanli). Paris, 1921.
7. .., ( -
). ., 1959.
8. .., : (
- ). ., 1990.
9. .., //
. 1988. 5 . 41 52.

-1710.

..,

// . -, 1988
.96-103.
11. ..,
( ). ., 2000.
12. .., ,
, // . 1977. 5 . 37
- 43.
13. .., . ., 1986.
14. .., // ..
. ., 1952.
15. .., XI - XV . .,
1974.
16. .., . ., 1963.
17. .., :
(). ., 1977.
18. .., .., -uluq
// . 1985. 3. . 3-7.
19. Benzing J., Bcherbeschprechung: A grammar of Orkhon Turkic. Bloomington /The
Hague 1968 // Zeitschrift der Deutschen Morgenlndischen Gesellschaft. 1980 130.
20. ..,
// 2000. 2. . 1. , 2000. .137-139.
21. Schulz ., Verbalnomina und Konverbien als adverbiale Ergnzungen im
Alttrkischen// Inaugural-Dissertation zur Erlangung des Doktorgrades/ Justus-LiebigUniversitt Gieen, 1978.