-
<
H
f
-
-
4
(
/
}
H p
:
:
:
:
r
:
u
(
/
}
>
u
.
~
~
;
'
i
t
.
~
'
l
H
~
U
a
~
~
.
~
~
CORPVS CHRISTIANORVM
ContinlllJtio Mediaeuaiis
XCI
HILDEGARDIS
BINGENSIS
EPISTOLARIVM
PARS PRIMA
I-XC
TVRNHOLTI
TYPOGRAPHI BREPOLS EDITORES 'PONTIFICIl
MCMXCI
HILDEGARDIS
BINGENSIS
EPISTOLARIVM
PARS PRIMA
I-XC
EDIDIT
L. VAN ACKER
UCA Biblioteca Teoloal
TVRNHOLTI
TYPOGRAPHI BREPOIS EDITORES PONTIFICII
MCMXCI
SVMPTIBVS SVPPEDITANTE
SVPREMO BELGARVM MAGISTRATV
PvBLICAE INSTITVTIONI
ATQVE OPTIMIS ARTIBVS PRAEPOSITO
EDITVM
.1ul16' A r;'{
fACULTAD ICOlOGIA;
(i rWC:k
.
., fJ 'g: ."
l
FIfdt.I,
Brcpols 1991
AH dghl'l reeerved. No pan of tbis publcation may be rcproduccd,
In 11 retrlevil.yatcm, or transmincd. in Ilny form or by Ilny means,
r.lectronlc, mech.nlclI.l, photocopying. recording, or otberwise,
wlthllul the prior petrnllllon oE thc publi.ber.
VORWORT
Den Forschern, die zur Beantwortung unserer Anfragen und
zur Beratung bereit waren, haben wir schon in den in der Revue
bndictine 1988 und 1989 veroffentlchten Vorbemerkungen zu
dieser Ausgabe unseren Dank ausgesprochen. Wir mochten noch
dem Nationaal Fonds voor Wetenschappelijk Onderzoek und
der Alexander von Humboldt-Stiftung fr ihre Untersttzung,
sowie allen Konservatoren der hier benutzten Handschriften
fr ihre Hilfsbereitschaft unsere Dankbarkeit bezeugen. Herrn
Abt Dom Eligius Dekkers und seinen Mitarbeitern sind wir fr
die Aufnahme des Textes in das Corpus Christianorum zu Dank
verpftichtet. Weiter haben wir besonders den Schwestern Angela
Carlevaris OSB und Matthia Eiden OSB der Benediktnerin
nenabtei St. Hildegard in Eibingen zu danken. Wr widmen die
Edition Schwester Adelgundis Fhrktter OSB, die diese Arbeit
angeregt hat und immer bereit war, ihre Kenntnisse zur Ver
fgung zu stellen.
Rij ks un versteit Lieven Van Acker
Gent Nationaal Fonds voor
Wetenschappelijk Onderzoek
EINLEITUNG
1. ZUR WEITEREN VERANTWORTUNG DER AUSGABE
Am Anfang dieser Einleitung ist auf zwei Aufsatze in der
Revue bndictine zu verwesen, in denen schon ein Teil
der fr das Verstandnis dieser Ausgabe notwendigen Uberle
gungen und Stellungnahmen veroffentlich wurde (l). Es wurde
dort auch angekndigt, daS noch weitere Fragen zur Diskussion
gestellt werden mSten. In den hier vorliegenden Prolegomena
mochten wir diesem Versprechen nachkommen.
An erster Stelle ist es wnschenswert, zu den veroffentlchten
Vorbemerkungen einige Erganzungen (auch einige Korrektu
ren) e), die sich aus dem fortgesetzten Studium ergeben haben,
vorzunehmen
- 1m allgemeinen ist zur Datierung der Stcke zu sagen, daS
in Ermangelung anderer Kriterien der terminus ad quem der
betreffenden, noch zu Hildegards Lebzeiten zusammengestellten
Handschriften angegeben wird.
- Die berlieferungslage der Briefe XV und XVR (PL 48)
ruft einige Fragen hervor. Der Anfragebrief steht nur in der
jngeren Tradition (R, f. 409vb-4wra; Wr, f. I2sra.b) und wird
dort dem Domdekan Philipp von Heinsberg, dem spateren
Erzbischof von Kln, und seinen Klerikern (4). Dem
gema6 ist die Antwort in diese m selben Uberlieferungszweig
(R, f. 4wra-413rb; Wr, f. 12srb-I29va)(5) an den KOlner Klerus
gerichtet (6). Sie findet sch jedoch auch in krzerer Fassung in
der Hs. W, in der auffalligerweise jede Bezugnahme auf K5In
(1) L. VAN ACKER, Der Briif;ec.Iel der heiligl1ll Hklegard _ Bingen. VoriIemerkul{gl1ll
llJI einer kritischm Edition, in &vlle blnidimne 98 (1988), S. 1.p:-168 und 99 (1989),
S. n8-154, hier weiterhin Vorhem. / bzw. 2.
(2) In ViJrbem. 2, S. 145 gibt es einen Druckfehler: anstatt PL 52 (Z.24) ist
PL 42 zu lesen. Ebd., Anm. 270 ist REMLING zu lesen.
(3) Diese Anmerkungen beziehen sich auf Texte, die ber das Gan2e der
Edition verteilt worden sind j sie lassen sich also nicht alle in diesem ersten
Band berprfen. 1m folgenden beziehen sich die romischen Zahlen be der
Numerierung der Briefe auf die neue Ausgabe. Fr die Siglen der Handsehriften
und der friheten Editionen verweisen wir auf Vomm. /, S. 143f. und auf den
Conspectus siglorum, unten S. 2.
(4) Philippus decanlls &/1111 tll,ris chriG R Epstola llfinumllls IIta/oris fhsit in Colonia
Wr in den l'itulij Philipplll d"anlll... ",a/oris ,lIsi" 101"19"' ,/mis C%n,nsll", m
Tex. (XV, 1'2).
(5) Andere ?.eugen wewen weher unten m A.b8chnitt tlbet die HII. behandeh:.
(6) Ad &141'11", CoI(}1/l,ns;',,,, R Ad 'Nt/t'" llfit/llItIJNIIt Wr.
IX
VIII
EINLEITUNG
fehIt und der Text, ohne berschrift, vielmehr die Form einer
Mahnpredigt an alle Kirchenhter hat (').
Wir haIten es fr .. wahrscheinlich, daB hier ursprnglich in
der Tat allgemeine Uberlegungen Hildegards vorlagen, die die
Seherin, weil sie das lIS9 entstandene Schisma nicht noch durch
einen Angriff auf den von ihr nicht approbierten Tel des Klerus
anfachen wollte, erst nach einigen Jahren des Schweigens fre
gegeben hato Dann konnte man die Veroffentlichung des Schrei
bens, so wie es in W vorliegt, in die frhen sechziger J ahre
datieren (8).
Die Annahme, daB die altere Tradition noch den unbearbei
teten Kern des Stckes enthalt, hat zur Folge, daB in dieser
Edition die Fassung von W als Haupttext angefhrt wird. Doch
ist der Brief in dieser Form keine spezifische Antwort auf die
Anfrage des Domdekans Philipp, die deutlich au Hildegards
Besuch in Koln (wahrend der dritten 1I62-II
6
3)
anspieIt (9). Wenn man mit der globalen Uberlieferungsge
schichte der Korrespondenz rechnet, gibt es mehr als eine
Losung fr das Problem.Die Moglichkeit, daB ursprnglich kcin
Briefpaar vorhanden war und daB zur Herstellung des Paral
lelismus das Bittschreiben einer wichtigen Person erdacht wurde,
lassen wir auBer Betracht; das kann vorlaufig nicht bewiesen
werden. Ganz annehmbar dagegen ist, daB der Kompilator
(Volmar; S. darber Vorbem. 2, S. lI8f.) wegen der Tendenz
seiner Sammlung eine altere Schrift Hildegards aktualisiert hato
AnlaB dazu konnten allerdings die Ereignisse in Koln gegcben
haben. Hier mssen wir auf einen Aufsatz von Dr. Konrad Bund
(Stadtarchiv Frankfurt a.M.) hinweisen: Die "Prophetin", ein
Dichter und die Niederlassung der Bettelorden in KI:Jln. Der
Brie! der Hildegard von Bingen an den Kalner Klerus und das
Gedicht "Prophetia S. Hyldegardis de nouis Fratribus" des Ma
gisters H einrich von Avranches (10). Darin wird u.a. gezeigt, daB
die Bezugnahme auf diese Metropole wohl durch die II63 sehr
akut gewordenen Schwierigkeiten mit den Katharern zu erkHI.
(7) Vgl. XVR, 1: pasloriblls &/Isi,; 274'277: ...per dllOS _os lIIIltk fatigala SIl"', 111
corant mllf.istris el dtJdoribtts aG tctleris saplmtibtts in fJlI;bttsdam ",aoribtts IIXit... 1I;1I1nle 1I0f:1
islll proftm",.
(8) Vgl. die vorige Anmerkung und Bp. XVR, 277-278; Sed fJIIia Eksia dill!a
tlrtll, IlOU", baile SIIbtraxi.
(9) Hp. XV, 6-7: ...podfJIIII'" "UJHr a nl1his ,,"ssislis, /!II", per dillmam illssione", at1 nos
",,,u/llis... ; 20-22: Boga",II! ,tia"" ul 1 I{II' lIilla _ noWs priNl dixistis, litt,ris fJlIOfJIII
mNt""I/J,li! 1I ".iI Irt/IIS",mlll...
(la) In MIJlt/l4lfifl. )i!I#rlHldJ 23, S. 171-262; im Druck. Herr Dr. Bund hat
un. 111 d.nke-tl.wrrtet Welu d". M"nll.kript seines Aufsatzes %Ur Verfgung
.,.1111111. AlJrh "el det IkllUf!!hunK der HM. werden wir uns noch auf diese
hrhlllf brMlfcll.
EINLEITUNG
ren ist (11). Doch teilen wir nicht unbedingt die Meinung, daS
der Text der jngeren Tradition (d.h. der Redaktion Volmars
und Wiberts von Gembloux, die auf Koln hinweist) die ursprng
liche Fassung, die Hs. W dagegen nur eine nachtragliche, ge
krzte Rezension darstelle (12). Wie oben angedeutet wurde,
halten wir die al teste Lesart fr authentisch. Damit wird nicht
behauptet, daB die Einschbe in Wr und R nicht hildegardisch
waren, nur daB der Text nachher an die Umstande angepaBt
wurde. Wobei man sich die Frage stellen muB, ob Hildegard
ihn je in einer Predigt ausgesprochen bzw. als Brief versandt
hat. Er drfte zum Bestand des erneuerten und teilweise ma
nipulierten Briefwechsels gehoren.
Doch wagen wir es nicht, die XV und XVR definitiv
voneinander zu trennen. Um diese Uberlegungen in der Edition
einigermaBen zum Ausdruck zu bringen und auf den unsicheren
Zusammenhang der besprochenen Briefe hinzuweisen, haben
wir bei der Numerierung ein Fragezeichen angebracht un.9- die
ausdrckliche Adressierung an die KOlner aus unserer Uber
schrift weggela-ssen. Der u.E. aktualisierte Text von Hildegards
Schreiben wurde nicht in den kritischen Apparat, sondern in
den apparatus comparatiuus verwiesen.
!
f
- Ep. XXII-XXIIR. In Vorbem. I, S. ISO, Z. S-6 V. unten ist
von einer aus zwei Briefpaaren bestehenden Korrespondenz
zwischen Hildegard und Erzbischof Christian von Mainz die
Rede. Es wurde nicht erwahnt, daB das erste Paar (hier Ep.
XXII-XXIIR) sich nicht nur in R, sondern auch in Wr findet.
Doch wird in dieser letzten Hs. der Name Christians nicht voll
ausgeschrieben; es steht da nur die Initiale C. (13). Betrachtet
man den gesamten Briefwechsel mit den Mainzer Erzbischofen
in R und Wr, so steUt man fest, daB Heinrich 1. (1I42-IlS3),
Arnold 1. (IIS3-II60) und, allein in R, Christian 1. (II6S-1I83)
jeweils einen Platz bekommen haben (14). Es ist nicht logisch,
daB in R Christian zweimal angefhrt, sein Vorganger Konrad
1. (lI62-Il6S) jedoch nicht erwahnt wird. Diese Lcke in der
Reihe kann man ausfllen, wenn man bei Ep. XXII das C. in
Wr als C(unradus) interpretiert; es ist anzunehmen, daB der
Kompilator von R die Initiale falschlich als Christianus ver
(u) V gl. auch Hildegard I'On Bing,n. Briifwl&srl NQ&/. dm iJlleslln Hss. IJJerseP.d III1d
naGD dm QIIIDm IIf'lIiIIiIrt von A. FOHRKO'ITER (Salzburg 1990
2
; hier weiterhin
Briifw.), S. 168.
(X2) K. Bund hat, seiner Auffassung entsprechend, den Text des Riesenkodex
als Grundlage seines Aufsatzes benutzt und den Brief zwischen u63 und n67
datiert.
(13) Wr. f. 48rb.vb; R. f. 332"'-"; PL 7. 158AI59A.
(X4) Vgl. Ep. XVIlI-XVIIIk XX,XXR; XXIV-XX1VR. HII wurde in VorlH"..
1, S. erklll.rt, WlltUIll dIe heidt'.n letl't('.1l IlIleEe In Wr nieht vorhlnden .ind.
x
XI
EINLEITUNG
standen und so zwei Briefpaare mit demselben Pralaten ver
bunden hat. Wir glauben, daS der Korrespondent der Briefe
XXII-XXIIR Erzbischof Konrad 1. von Mainz war.
_ Die Briefe XXIV und XXIVR sind als Korrespondenz
zwischen Hildegard und Christian von Mainz in die Ausgabe
aufgenommen worden. Ganz selbstverstandlich ist das nicht,
den n die Meinungen ber die Authentizitat dieser 5tcke, die
sich auf das ber Rupertsberg verhangte Interdikt beziehen,
gehen auseinander (15). 50 hat B. Widmer die Autorschaft der
5eherin fr das an Christian gerichtete 5chreiben (Ep. XXIV)
abgewiesen (16). Die Argumentation sttzt sich vor allem auf die
Feststellung, daS man im Ton, im Aufbau und im 5til des
Briefes nirgends die Originalitat und die imposante Personlich
keit Hildegards wiederfindet.
Dies mag richtig sein, doch ist hier u.E. auch nach der
psychologischen und karperlichen 5ituation der Meisterin in
ihren letzten Lebensjahren zu fragen, in denen sie, wie Wibert
von Gembloux bezeugt (17), Z.B. nur noch ganz mhsam die
Solutiones XXXVIII quaestionum zu verfas sen vermochte. 1st
es wirklich undenkbar, daS sie am Ende ihres Lebens nicht
mehr kampfen konnte und vielmehr bereit war, das fr sie
unertragliche Verhangnis des Interdikts mit einer Bittschrift zu
beseitigen?
Weiter drfte eben die Tatsache, daS der demtige Ton so
wundernimmt und daS hier ausnahmsweise Hildegard die An
fragerin ist, fr die Echtheit des Briefes sprechen. 1st es doch
die allgemeine Tendenz der Kompilatoren, Hildegards Autoritat
als Ratgeberin maglichst zu steigern. 50 ist es unwahrscheinlich,
daS der Redaktor der Hs. R ein 5chreiben erfunden und auf
genommen hatte, das seinen eigenen Zielsetzungen widersprach.
Was den nicht-hildegardischen 5til des 5tckes betrifft (18)
der einzige hildegardisch anmutende 5atz scheint dem Brief an
Bernhard von Clairvaux entnommen zu sein - (19), besteht
durchaus die Maglichkeit, daS die schwer erkrankte Magistra
das 5chreiben nicht mehr selbst vallig redigiert oder gar diktiert
hato 5ie kann ihre Gedanken schematisch erkennbar gemacht
Die II79 verfaBten Texte sind auch wichtig fr die Feststellung von
lIi1degards Todesjahr. - Vgl. auch Vorbem. 1, S. I50f.
(16) B. WlDMER, Hei/sordnllng IInd Zeitgeschehen in der Mystik Hiidegards von Bingen
(/Jl/sI,r IJ,itriige tQJr Geschichtswissenschaft 52; BaseljStuttgart I955), Exkurs 1, S.
26
7
27Q. - J. KOC:B, ])er h,lItige Stand der Hiidegard-Forschllng, in Historische Zeitschrift I86
(II),H), S, ,62 neigt QlIch zu dieser Meinung.
(17) V,,1. Vnrhfm. .a, S. t}1 mil Anm. 198.
(IH) WIDMllll.. S. l6<) weist hesonders \l.lIf die vielfache Benutzung
VI'lIl Wcnllunl(tln 1111<1 Worlrll .111 clc:r Liturp;ie hin.
(l1J) V.!. a. WllIMltlt. ti MI.
EINLEITUNG
und ihrem 5ekretariat den Auftrag gegeben haben, eine geeig
nete Formulierung zu fin den. Auch dann fallt dieser Brief unter
Hildegards Autorschaft.
Obwohl vielleicht mehr als andere, berzeugt sind, daS
sich in die Uberlieferung des Briefkorpus manches Unrichtige
eingeschlichen hat, kannen wir doch diese wichtigen Epistolae
XXIV und XXIVR nicht kategorisch in die 5puria verweisen.
- Die Epistola XXIX bietet ein Beispiel dafr, wie kritisch
man sich gegenber der Echtheit der Anfragebriefe einzustellen
hat. Fest steht, daS in den jngeren Kompilationen (Hm, R,
Wr) mit diesem Schreiben Arnolds von St. Andreas in Kaln ein
ursprnglich an Grafin Oda von Eberstein gerichtetes Stck
(Ep. CCCXXVI) verbunden wird (20). Die Frage ist, wie diese
Kombination entstanden sein kann. Maglicherweise ist die An
frage Arnolds echt; sie ist jedoch nicht wirklich beantwortet
worden und man hat zum Zwecke der systematischen Anord
nung der Sammlung einen vorhandenen Brief dazu angepaSt.
Auf der anderen Seite ist nicht auszuschlieSen, daS man un
bedingt den spateren Erzbischof von Trier, auch wenn keine
Anfrage vorlag, als Korrespondenten in der Reihe der wichtig
sten Prapste unterbringen wollte; dann muSte man nicht nur
fr die Antwort ein Schreiben Hildegards umarbeiten, sondern
auch die Anfrage erfinden. Es ware auch nicht unmaglich
aber dafr liefert die altere Tradition keinen Beweis -, daS die
Anfrage von Grafin Oda stammt, daS sie jedoch umgestaltet
und dem Propst Arnold zugeschrieben wurde. Auf jeden Fall
berechtigt die Uberlieferungslage des Briefpaares zu einem
Fragezeichen in der von uns bei Ep. XXIX angebrachten ber
schrift.
- Ep. XXXVIII und XXXVIIIR. Hier ist eine Erganzung zu
Vorbem. 2, S. 141 (zu PL 21) erwnscht.
Die Briefe sind in die Ausgabe als Paar aufgenommen worden.
Die Antwort Hildegards ist sicher an Bischof Daniel von Prag
(I148-II67) gerichtet, doch ist die Echtheit der nur in der
jngeren Tradition berlieferten Anfrage nicht ber jeden Ver
dacht erhaben: da wird Daniel nicht genannt und ist es nicht
deutlich, welcher Prager Bischof mit der Initiale H. gemeint
sein kann.
Es kannte sich um ein einfaches Versehen handeln. Eine
andere Moglichkeit ist, daS eine unechte Kombination dadurch
entstanden ist, daS Volmar (Zeuge Wru, in R bernommen)
wegen der systematischen Anordnung seiner Hs. und ohne
Besorgnis um die historischc Exaktheit cinen beliebigen Anfra
(20) Vp;I. Vo,./tt/N. .a, S. 14A, "11 PI.. HI).
XII XIII EINLEITUNG
gebrief benutzt hat, wobei in seiner Kompllltlan der Name
Daniels aueh in der Antwort nieht mehr wurde.
Wenn man die Sehreiben als Briefpaar beibnhalten will, sind
sie lIS3-lIS4 zu datieren, weil die Antwort in dor HR. M in der
zweiten Briefserie (unter Anastasius IV.; vgl. Vorl.!tlm. 2, S. II9)
steht.
- Man nimmt an, daB die Epistolae XXXIXXXXIXR und
XL-XLR (PL 133 bzw. 127) die Korrespondenz zwischen Hil
degard Odo von Soissons, Magister in Pars, darltellen (21).
In den Ubersehriften von XXXIX wird Oda in W, (und Hm)
noeh V (do> Wessionensis genannt (in R steht monacltu!l quidam),
in XL wird er als V. Parisiensis magster vorgellt!ltlt. Dies
stimmt, was die Antworten betrifft, mit den Angaben del' llteren
Hss. berein: XXXIXR: Odoni Suessionensi magistro (W); XLR:
Odoni magistro de Parisio (W und Z) (22). Das fhrt ZlI der
Annahme, daS die Ep. XXXIX vor Ep. XL zu datieren ist (:13).
Inhaltlieh ruft dies Fragen hervor. Aus dem Text der 1-weiten
Anfrage, in der Hildegard mit domina eximia uirgo Christi
angeredet wird, ist zu sehlieSen, daB Odo hier zum ershm Mal
davon beriehtet, daS er von der Gabe und den Schriften der
Seherin erfahren hat (24). Das scheinbar frher zu datierendc
Stck unterstellt schon eine gewisse Bekanntschaft llnd Ver
trauthet (25)
Die Sehwierigkeit konnte gelost werden, indem man die nur
in der ngeren Tradition vorhandenen Anfragen, oder wenig
stens die zweite (Ep. XL) wegfallen laSt. Und dafr gibt es u.E.
einen Hinweis. Betrachtet man den Text der Antwort XLR, so
sieht man, daS ein ursprnglicher Passus in der spateren ber
lieferung umgestaltet worden ist. Man vergleiche die Zeilen 16
19 (s. auch den Apparat):
- altere Tradtion: Et dico tibi: A quodam homine in doctrina
fluente et me interrogante quod paternitas summi Patris
et diuinitas Dei non esset Deus. Et me pusillam rogauit ut de
hoc ad uerum lumen diligentius aspicerem ...
- jngere Tradition: Et dico tibi, quomodo in uera uisione edocta
sum quid paternitas et diuinitas sit, quoniam a te percePi hoc
(21) Vgl. M. SCHRADER A. FoHRKOTIER, Die EchNit des !UhrijttNms der heiJigm
Hildegard van Bingen. QNelknleritisthe UnterSllchNngm (Beihefte Vlm ArchIIftir lIIINrgeschichte
4; Koln/Graz 1956; hier weiterhin Echth.), S. 172f.; PI, S. 534, Anm. 5.
(22) Vgl. die Variante n im Appatat.
(23) ber die Datierung von Ep. XL, s. Echth., S. 173.
(24) Ep. XL, 21-23 : DkilNr rNod ,IeNafa in .,iestilms mNlta Nideas et mNltaper stripINr_
proforas, atrNI modos nOJli ramtiniJ Idas, I:IIm nihil hof71m didi.,ris.
(25) Ep. XXXIX, x2-x3: PI' ips_ itaqNI Dei miserkortJi_ NOS adllro Re me Nohis
innitentem abidlllis, tite tpm'Ialis... ; X6-17: ...Nerbis prrsmtiNfll de me ItIImmts Pas aNfIS
nclinetis...
EINLEITUNG
plurimis necessarium esse, quatenus in uerafide roboren
tur.
Es handelt sich hier um einen Schlsselsatz. Warum ist in
der berarbeitung nicht mehr von einem unbekannten Theo
logen, der Hildegard das Problem der paternitas und diuinitas
Dei vorgelegt hatte, die Rede, sondern wird Odo mit einer
Textanderung naehdrcklieh als Anfrager in einer angeblich der
Seherin sehon bekannten Angelegenheit vorgefhrt (26) ? Es legt
u.E. nahe, zu vermuten, daS der Pariser Magister bezglich
dieses Themas nicht gesehrieben hat, daS also im Rahmen der
Kompilation ein derartiger Eingriff in Hildegards Brief not
wendig war, um eine (teilweise?) erdaehte Anfrage zu unter
sttzen.
Es wurde frher sehon betont, daS diese Ausgabe nur das
Material fr eine eingehende Untersuchung der Anfragebriefe
9.ieten kann (21); doch scheint es uns angebraeht, sehon hier die
Uberschriften bei Ep. XXXIX und XL mit einem Fragezeichen
zu versehen.
- Zwei Wormser BisehOfe kommen als Verfasser des Briefes
XLV (PL 16) in Betraeht: Konrad I. (lISO-lI7I) und Konrad
n. (lI71-lI92). Weil in der alteren Tradition von diesem Brief
wechsel keine Spur zu finden ist, mochten wir Konrad II. als
Korrespondenten vorschlagen. Das Briefpaar ware also zwischen
lI71 und lI73 (AbschluS der Hs. Wru) zu datieren.
Zu Ep. XLVIII, mit Antwort (PL 121; Vorbem. 2, S. 122,
Anm. 144 und S. 149). Frebleibend erwahnen wir hier, daS Sr.
Hiltrud Rissel (Abtei Maria Frieden in Dahlem) anstatt \lpirs
bach den Namen des Klosters Aldersbaeh (Zisterzienserstiftung
von Ebrach) einsetzen m&hte. Gottfried - so heiSt der Adressat
ware der neue (Zisterzienser- )Name des ehemaligen Benedik
tiners Idung von St. Emmeram. Bedingung ware, daS das T.
(nur in Hm, naeh MarHme) eine Versehreibung fr die Initale
I. ist und daB mit dem Zeugnis der alteren Hs. M(u) nicht
gerechnet wird.
- Nachtrag zu Vorbem. 2, S. 143 (zu PL 64). Wahrscheinlich
ist der Adressat von Ep. LVI (26) Abt Helmrich von St. Michael
in Bamberg, der lI70 sein Amt niederlegte. Weil die Initiale B.
in der nur in der jngeren Tradition (Hm, R, Wr) berlieferten
Anfrage nicht zu deuten ist, ist dieser letztere Text als Nummer
(26) FUr diesen FlIlI der berRrbeituog wird in Ethlh., S. 172 kein Grund
lngegebeo.
(27) Vgl. V""'IW. J, S. l,a.
,
(28) Wle von 111'. l.Vn; val. 1JrIIl-. S. 136[,
..,
XIV XV
1
EINLEITUNG
LX am Ende der KorrtHpondenz mit dem genunnten Kloster
untergebracht wordcn. Wenn diese Anfrage echt st, st sie wegen
des Satzes Magno ... C01'dis desiderio presentiaffl. uestram deside
ramus (Z. 6-7) vielleicht mit Hildegards erster Reise (II58-II6I)
in Verbindung zu setZ<l1l (29).
Es ist nicht deutlic:h, an welchen Abt vom Disibodenberg
der Brief LXXV (Pi S4. H. 529-530) gerichtet wurde. Wenn es
sich um Kuno handelt, drfte der Abschnitt Veni in locum
illum ... Et quidam de 'urbu fratrum tuorum suplJr me... fremebant
(Z. 2-4) auf HildegardK BOliuch, bei dem sie das Gutcrverzeichnis
ihres ehemaligen erhielt, anspieIen (1I55. vor dem 24
Juni) (30). Doch blieben dh) Beziehungen in dieser AngeIegenhet
des Egentumsrechh J')o('h langere Zeit getrbt; so ist es durch
aus moglich, daS die Mnisterin hier an Kunos Nnchfolger He
lenger, mit dem sie hls 1 [58 die Verhandlungtlll weiterfhrte,
schreibt(31). Wir habeo. mit Fragezeichen, die Datierung
bevorzugt.
- Ep. LXXX-LXXXn (PL 135). Die Hss. Hm (oadl Martene),
R und Wr stimmeJ1 dltl'in llberein, daS sie aUe don Namen des
Korrespondenten mit cit'I' Initiale M. andeuten, Ob es sich
wirklich, wie allein Jo! um einen M6nch Morardus vom
Disibodenberg haben wir nicht feststellen kijllnen.
- Komplizierter il-lt de'r Fall der Ep. LXXXIV und LXXXIVR
(PL 51). Wahrend H. die Anfrage einem Meffridus prior in
Eberbach zuschreihl, IIprkht Wr, ohne den Namen des Klosters
zu erwahnen, von eltwm Prior A. Weiter ist Wr konsequent in
der Adres'se der AI11wort (Ad eundem priorem), wahrend R ein
allgemeines Ad CrisNJIi monachos einsetzt, was selbstversUnd
lich auch fr dill von Eberbach zutrifft (32). Wir
haben uns in del' AUlIgabe fr das (anfechtbare) KompromiS
entschlossen, daH Hrirfpaar in die Rubrik E.l?erbach, jedoch
ohne den Namen des Korrespondenten in der Uberschrift, auf
zunehmen.
brigens stellt sidt 111l1:h ein weiteres Problem. In der Anfrage
(29) Vgl. Bri4fo., S. I;H.
(30) Vgl. A FOHl\KO'fTll.k. ])(11 bm de, heiligm Hiltlegard berichtet fJ(JfJ dm Mifflmm
Gottfried 1IfId Th6od,ritk, A.s HI11I Lminirchen IIwte/'.d und kommmliert von A
FoHRKTrER (SalzbufK i bier weiterhin FOHRKTrER, DIiI! bm), S. I42f.
V gl. FHRKOT'l1Il, 1)111 Ltbm, S. 143. - Wahrseheinlieh hat Hildegard
aueh n.eh II" noeh d.. 1)IIIbodenberger Kloster besueht; darauf drtten Ep.
LXXVII, S-II und lip. [.XKVUR, 226-227 binweisen.
(:i2) ()iC' berschrlftell der Fragmente bei Gebeno von Eberbaeh (vgl. unten
dir flelC:hrdbung .Irt 111. Cb, Nr. 13) besagen niebts ber das Kloster der
KorrCl.pc m.lrnten.
EINLEITUNG
wird anscheinend um die Zusendung eines schon vorhandenen
Dokuments gebeten (33). Die Antwort st im Ursprung eine
Schrift, die Hildegard aus eigenem Antrieb zu Nutzen der oberen
Geistlchkeit vedaBt haUe (34). Mit Recht kann man sich fragen,
ob'nicht wieder einmal der Parallelismus im Aufbau der Kom
pilationen eine Rolle gespielt hat und fr einen echten Traktat
Hildegards eine Anfrage redigiert werden muSte. Das Fehlen
eines realen konnte auch leichter die Unstim
migkeit der Uberschriften erklaren.
Was das Datum betrifft, wrden wir etwa II69 vorschlagen,
weil hier an Hildegards zweite Erkrankung (II67-II70) zu den
ken ist
- Zu Ep. XCv. In einem Beitrag, der in kurzem in den
Instrumenta Patristica veroffentlicht werden so11 (3(1), haben wir
die Vermutung geauSert, dieser Brief sei an die Vorgangerin
und Magistra Elisabeths von Schonau gerichtet worden. Inzwi
schen hat H. Rissel einen Aufsatz in Druck gegeben, in dem
u.a. derselbe Text Hildegards behandelt wird (37). Nach gegen
seitiger Lektre unserer Manuskripte nehmen wir an, daS H.
Rissels These hOchstwahrscheinlich die richtige ist: die Adres
:1
satin des betreffenden Schreibens st wohI die Meisterin der
Klause in Erlesbren (im Kylltal). Man kann den Brief in die
Jahre II66-II70 datieren (38).
- Bei den Briefen CXII (PL 53) und CXIII (PL 77) - mit
den Antworten - ist nicht deutlich, um welches Kloster oder
welche K16ster es sich handelt. In den Hss. findet man beim
ersten Schreiben die Benennungen Hegenhee (R) und Hegenehe
(Wr), beim zweiten Hagenhe (R und Wr) und Hegennehe (Hm,
nach Martene). Es ist klar, daS die Praemonstratenserinnenabtei
Hagen nicht in Betracht kommt. Wie schon in Vorbem. 2, S.
(33) Ep. LXXXIV, 20-23: lfU'IIper etiam obnixe rogamuI, lit Iittet'aI q1l4I dlllll:tlJaribm
et Miotir ad pritalen I:1JntJmatione!1l C011uef'Iir, quos nos t'OntJmos did!1lUs, ...IIOS leriptm
fJ1IdiuilllUI, nob! bmigne lranJmitten ntJ1l dubitetu...
(34) Ep. LXXXIVR, 397-41: q/J... in lIIyIlica ,1 IIlra lIisitJ1l, ad hanc Impfllr_
_ la mili, la!1lque... Deo ubmll ,t adiuuante, consmpsi, quafmur illa!1l pnlat! It lIIagistris...
"Jl1'I!tenlarem...
(35) Ep. LXXXIVR, 1'2: qo j>aMpmuIa in Ildo 'griflldinir pllIS qll_ mnniulII
iaanI... ; vg1. FoHRK'ITBR., DIiI! Leben, S. 145.
(36) L. VAN ACKER, Der Bri,p1Chs11 !f.IIJImm Elirabeth wn Sc/JOnOll und Hild'gard
I/tJ1I Bingln, in AIIJIIIII inllr utru!1lque (Instru!1lmta PatriIlica 23; Steeobrugge 1991).
(37) H. RISSEl., Hildegard fJ(JfJ Bingm an Elirabeth ,tJ1I SI. Thomlil! an d,r Kyu' DI,
"'lligl HiltJegard und dil jrIIh6ttm e/nlsdJen ZilfmOlnllrinnm, in "Cff,OIIX" 41 (1990). S.
'44. Deo iozwischeo ver6ffeotlicheen 'I'ext baben wit nieht mehr benut:cen
k6nnen.
fllir Atlglhetl verwel8en wlr .uf 11, Rillcl. A\lfa.tl.
XVI
I
EINLEITUNG
I45 (zu PL 77) Ilngedeutet wurde, bietet auch der Ortsname
Honingen lcehw Iwhte L5sung. Wir nehmen UIl, daB in beiden
Fallen Monasterium gemeint ist: dni'l ware u.E. das
Zisterzienserklo!<ller Hana (frher Aulesburg). das nach C9tti
neau (39) mlt clNI vt'rschiedenen Schrebungen Hagena, Hayna,
Hegenha erwlhni wird.
- Zu Vorb,m. 2, S. 145 (zu PL 97; hier Ep. CXVII). Fr
Herkenrode (Erklmrode) haben wir als Grnduugsdatum II82
gefunden (.o). Itl! wird jedoch stark vermutet, daB das Kloster
schon frher he-fltanden hat (Mitteilung von H. Rissel). Wir
wissen also nkht mit Sicherheit, ob es sich hier hd der Erwah
um einen Nachtrag des Kopisten von Wr
- Nach AIlKllbell von H. Rissel (41) drfte der Brof CXVIII
(Nr. 44 in <lrl' B), in dem Hildegard ber die MaBhaltung
in der Askll!tt' 1111(1 in der Klosterzucht schreiht, an Giselbert,
den zweittm Ah1 von Himmerod gerichtet sein (um II70).
Von dIlO HI!zidlUngen zwischen Hildegard und der Benedik
tinerabtei sind besonders vieIe berliefert
worden. EH kOllllton I9 Briefe - mehrere davon an den Abt
Manegold ., jll Rubrik aufgenommen werden (Ep. CXIX
CXXXVI). Elwr <lavon (Ep. CXXX) ist unvollsUi.ndig, von
einem andl!1'I!!1 (Ep. CXXXV) kann man nur vermuten, daB er
an den Aht Velll .Hirsau gerichtet war (42). Was neben der Anzahl
noch auff1illt. iHt Tatsache, daB hier die altere Texttradition
so reichlich Vl!rtrC'tl'n ist.
Es st nkht mt>glkh, alle Schreiben dieser Korrespondenz
genau zu daticrcll. Einen Versuch, im Rahmen der historischen
Hintergrnde eiml plausible Anordnung zu rekonstruieren, ha
ben Hermann Jose! Pretsch und wir selbst in einem gemein
samen Beitrag zu der Festschrift Hirsau I99I unternommen (43).
- Die Korrespondenz CXLIX-CXLIXR (PL 52) wurde mit
Werner von Kirchheim gefhrt. Aus der zweiten Auflage von
A. FHRKTTER, Briefwechsel (Salzburg I990, S. I74) geht her
vor, daB es sich nicht um den Ort Kirchheim unter Teck in
(39) L.H. COTTINEAU, Ripmoire topo-bibliog1'aphique des abbayer el priellrs 1 (Ml1con
1935), S. 1370f.
Vgl. M01fasli_ beige 6 (Lttich 1976), S. 146f.
(4I) S. den Hinweis oben, Anm. 37
(42) Auf diese Mi:>glichkeit hat J.B. Pirra (PI, S. ')33. Anm. 3) hingewiesen.
(43) 1m Druck: H.J. PRETscH und L. VAN ACKER, Der BriejiPedlsel del
8t111diktilterlelosters SI. Pelu lIt1d Paul in HiI"Sllll mit Hildega1'd 1J()1f Bi1fgtl1f. Ein I1fterpre
ltIIifIMIlflu&h :rp l,in,1' krili;htn Edition, in ForsdJungtll IIIId Berithte :rpr ArdJ/()/ogie del
M,I/,I,,111fI itl B(lt/wWlirtt,mblrg.
EINLEITUNG XVII
Schwaben handelt, sondern um Kirchheim-Bolanden (b. Alzey),
wo ein Priester Werner Dekan einer Gemeinschaft von Geist
lichen war.
Noch eine Erganzung zu Vorbem. 2, S. 149 (PL IOI, Ep.
CL-CLR). Vgl. dazu FA REUSS, Korrespondenz der Abtissin
Sophia von Neuenburg zu Kitzingen mit der heiligen Hildegard,
in Archiv des hist. Vereins van Unterfranken und Aschaffenburg
5, 3, I839, I09-II2, mit Ausgabe nach einer Kopie des I5. Jhs.
(Rathaus zu Kitzingen).
- Zu Vorbem. 2, S. I47-I48 ist in Bezug auf Ep. CLIV und
CCCXXXV (PL 88) eine Korrektur vorzunehmen. Wie in Hm
und Wr ist die Initiale des Anfragers, eines Propstes in Koblenz,
auch in der Hs. R ein S.; ein folgendes Q. ist in diesem
Manuskript getilgt worden. Doch bleibt der Kommentar zum
Antwortbrief durchaus gltig.
- Zu Vorbem. 2, S. I49 (PL II5. hier CLVI). Nach einer
Mitteilung von H. Rissel ware hier das Kanonissinnenstift Diet
kirchen (Bonn) gemein1.
- Zu Ep. CLXI. Her ist nochmals auf unseren schon zu Ep.
XCV erwahnten Beitrag in den Instrumenta Patristica zu ver
weisen. Es wurde dort die Vermutung geauBert, daB der Brief
CLXI (Nr. 28 in der Hs. B) nicht, wie in Briefw., S. I90fi. und
besonders S .. angegeben wird, an Elisabeth von SchOnau,
sondern an Abtissin Hazzecha von Krauftal gerichtet ist (44). In
ihrem (ebenfalls oben schon zu Ep. XCV genannten) Aufs,,!-tz in
der Zeitschrift Cteaux verteidigt H. Rissel die These, daB eine
Fassung des Schreibens (in 9:ieser Ausgabe hat sie die Nummer
CXCVIII erhalten) fr die Abtissin Elisabeth von S1. Thomas
an der Kyll best.i.mmt war und daB eine andere Redaktion, mit
einer anderen Uberschrift und einem anderen SchluBpara
graphen, an Hazzecha geschckt wurde.
Weil es sich um verschiedene Adressatinnen handelt, sind die
Texte in ihrem unterschiedlichen Wortlaut (Ep. CLXI nach der
Hs. B; Ep. CXCVIII nach den Hss. Pe und Te) an einer eigenen
Stelle in die Ausgabe aufgenommen worden. Auf jeden Fall
scheidet Elisabeth von Schonau hier als Empfangerin aus.
- Bei den Briefen CLXX-CLXXR (PI 4 und S, S. 336-339)
stellt sich ein gleichartiges Problem wie bei den in Vorbem. 2,
S. I50 besprochenen Schreiben De Catharis (PI 9 und 10; hier
(44) VRI. (lhen, Anlll. untl Vil,.,... 2, S. Inlt Anm. 221, wo der Aufsal1.
noch als (Jn BeirrAg :t.u Jet IIr11dirl IIngekUndigt wurclc.
LJ.. _
XIX
1
XVIII EINLEITUNG
Ep. CLXIX-CLXIXR): man kann nicht mit Sieherheit feststel
len, wer hier Hildegards Korrespondenten wnren. Nach Pitra
(S. 336, Anm. 2) waren es Monche von Sto Martn in Koln und
ware der in der Anfrage genannte A. derAbt Adalardus (II49
II69), mit dem auch der Briefwechsel PL 41 (Ep. CLV-CLVR
dieser Ausgabe) gefhrt wurde. Doch ist es bcmerkenswert, daB
die Anfrager sich in der Salutatio (45) nicht als monachi, sondern
nur als sacerdotes vorstellen. Es besteht also die Moglichkeit,
daB mit der societas fratrum, zu der sie gehOren, das Domkapitel
in Mainz gemeint ist. Diese Deutung ist u.E. (allerdings mit
Fragezeichen) zu bevorzugen, zumal die Antwort vielmehr Mah
nungen an den Klerus im allgemeinen als an MBnche im beson
ti
enthalt. Dabei ist das Wort ordo, das in einigen
Uberschriften begegnet (46), nicht wie "Klosterorden", sondern
I
im Sinne der verschiedenen Weihen (Priester, Diakon usw.) zu
verstehen.
Wel die Antwort in der ersten Briefserie der Hs. M steht, ist
diese Korrespondenz wohl vor Juli IIS3 anzusetzen (41).
Zu Vorbem. 2, S. 142, Anm. 260 (betrifft PL 37, hier Ep.
CLXXXII). In dieser Anfrage (in der jngeren Tradition) drfte,
anstatt S. Maria in Pfalzel, das Kloster S. Maria ad Martyres
in Trier, in dem es seinerzeit einen Abt Reinald gab, in Betraeht
kommen (Mitteilung von H. Rissel). Doeh wird dadurch weder
die Initiale H. no eh die Anspielung auf die uiae longinquitas
erklart.
Zu Ep. CXCVIII. Hier verweisen wir auf den Kommentar,
den wir oben, S. XVII in Bezug auf den Brief CLXI gegeben
haben. Dort wurde das Problem der Korrespondenz zwisehen
Hildegard und Elisabeth von SchOnau - Hazzecha von Krauftal
Elisabeth von S1. Thomas an der Kyll skizziert.
- Nach Echth., S. 16 (mit Anm. 66) ware der Korrespondent
der Epistolae CC und CCR (PL 66) der Abt Gottfried des
Zisterzienserklosters Salem (n65-II68). Aus dem Anfragebrief
geht jedoeh hervor, daB der Adressat ein zum Abt von Salem
erwahlter Pralat des Toehterklosters Raitenhaslach war (48). Nun
kommt fr diese Identifikation nur Gero von Raitenhaslach in
(45) Vgl. PI 4, S. 336: ...soJo nomine JtJardoles CIIm I8Iem soaela/J suae frairibus, sub
defensione beat; Morfin; degmlibus...
(46) Ad tleriros sacerdolalis offici el dium; ordinis Z Ad elencos diuersi ordinis R.
(47) Vg1. Vorbem. 2, S. IJ:9
(48) PL 66, 2850-286A: Communi fralnml de Sakm ronsilio, abbate ipsius domus
dlflttlo, i" pat,.,m I/mUS SU"', CII", 41 anl4... _de", CIIratll pastorakm... in &tlinhasili
ad",ln//rtlSSI1W.
EINLEITUNG
Betracht. Gero starb nach II77 ; der Satzteil aMate ipsius domus
4;efuncto (vgl. Anro. 48) kann sich also auf den Tod von drei
Abten in Salem (Frowin t II6S, Gottfried t n68, Erimbert
t II7S) beziehen. Die Datierung muB also zwischen II6S und
II7S angesetzt werden (49).
- Zu Vorbem. 2, S. 122, mit Anro. 143 und S. 149, in Bezug
auf Ep. CCXXXIV (PL 98) und Ep. LXXXI (PL 31). In ihrem
oben (S. XV, zu Ep. XCV) erwahnten Aufsatz nimmt H. Rissel
an, daB die Adressatin des Briefes CCXXXIV in der Tat nicht
die A.btissin M(echtildis l.) von Wechterswinkel (IISS-II76),
sondern eine Konverse Jutta war; doch gehorte, ihrer Meinung
nach, diese Jutta demselben Zisterzienserinnenkloster ano Dies
ist nicht unmoglich, aber wir bemerken dazu, daB der Name
dieses Monasteriums nur in derjngeren Tradition, in der nicht
von J utta, sondern von der Abtissin die Rede ist, genanRt
wird (SO).
Was das Datum betrifft, bevorzugt H. Rissel anstatt unseres
Vorschlags die Jahre IIS6-IIS7.
Der Brief an die Konverse Jutta wird, zusammen mit einem
ursprnglich an Ruthardus von Eberbach geschriebenen Stck
(Ep. LXXXI), in der Hs. Z, f. 28r an den Abt von Neresheim
gerichte1. Nach mndlicher Mitteilung von H. Rissel ware der
Grund dafr, daB in der Benediktinerabtei Zwiefalten die Er
wahnung von Zisterzienser-Korrespondenten (Eberbach, Wech
terswinkel) beseitigt wurde.
- Zu den Briefen CCLXV-CCLXVR (PL 95; vgl. Vorbem. 2,
S. 145) kann noeh gesagt werden, daB diese Sehreiben. wegen
Anspielungen auf das Schisma und die Spannungen zwisehen
Rom und dem Kaiser (51) frhestens II59 zu datieren sind.
ber die zwei ersten Kaiserbriefe Hldegards wurde sehon
in Vorbem. 2, S. I22f. gehandelt. Das dritte Schreiben an Kaiser
Friedrieh Barbarossa wurde ebenda, S. 140 erwahnt, wobei die
in Echth., S. 129 vorgesehlagene Datierung II68 bernommen
wurde. Naeh H. Bttner (52) kann dieser Brief (hier CCCXV)
(49) Vg1. E. KRAUSBN, Dilf Zisler.Qenserabl4i RailmhasiadJ, in Glfl"f1Jania Sacra (NF
lI, I; Berlin/New York 1(77), S. 256f.
(50) Hm = MARTlNE 37, S. I058, bernommen in PL 98, ;19B; R, f. 361V';
Wr, r. 86r
b
Haugs Angabe (S. 60, Nr. 4: Abbalis_ dt W,IM'l'lllli"kI') stammr
aus PL, nicht aus der Hs. Z.
(5
I
) Z.B. in der Antwort (PL 95, ;%60): Aposlqta Il4l1i", pol4s/m, qll., "unr ill
dum parllS di"islI IS/ ...
(52) ti. BOTTN.alt,))j, Bm,hu1l,P.l" ,r hlilig,,, HiItl'l."rJ 110" Bingm fI'.N K"rl" fJrrr/llidIo!
IInd K,lillr, in U"lumilIU. Dlw/ (1" WtJrhlll "nd 'J.Abm (Fcltllchrift fUr Hi8Chof A,
Stohr :; M.in;t; x9f)(l) I S. 6'\.
xx
XXI
EINLEITUNG
jedoeh sehon kurz naeh April II64 (dem Tod de!! Gegoupapstes
Viktor IV,) gesehrieben worden sein.
Dem Brief CCCXIV (in der jngeren Traclition Hllliehlich wie
eine Anfrage zu Ep, CCCXII und CCCXIII vorg(;,!ltdlt; s. P L
27) haben wir eine eigene Nummer gegeben. In Ec:hth., S. 128
wird dieses Sehreiben vor II63 datiert. H. BtttlE'r, a.a.O., S. 64,
sieht als Mogliehkeiten Februar-April II56, AprH 1I57, Mfirz
oder April II58.
- Das Datum der an Herzog Matthaus von Lothringcn (t
II76) geriehteten Epistola CCCXX (PI 73. S. 538) UtBt sich
nieht genau bestimmen. Obwohl hier an MattMus' schon II39
verstorbenen Vater Simon erinnert wird, muS der Brief sptltcr,
vielleieht in die frhen fnfziger lahre datert werden (88). Weil
er in den Hss. W und Z steht, ist der terminus ad quem 1I70.
- Naeh den in Vorbem. 2, S. II9L angestellten Untcrsuchungen
ist Ep. CCCXXI (Haug, S. 67, Nr. 88) an Herzog Welf VI., weil
sie sich in der ersten Serie der Hs. M findet, wohl vor luli IIS3
zu datieren.
Zu Ep. CCCXXVIII (PI 161, S. 574), an Grafin A. von
Regensburg. Die genauen sieh aus dem kurzen
Bref nicht erkennen. Wegen der Uberlieferung in W ist das
.
auBerste Datum II70. Weil vom Kaiser die Rede ist, entstand
das Sehreiben naeh dem Sommer II55.
Der Brief CCCXXXVII (PI 79, S. 541) ist an einen Laien
Hartmut in Cuntichun (W) oder Cunticum (Z) gerichtet. Welcher
Ort hier gemeint ist, ist nieht klar. Man hat den Namen mit
zwei flamisehen Gemeinden in Verbindung gesetzt, namentlieh
mit Kontich be Antwerpen und mit Kumtich bei Tienen
Wenn es si eh um Kontich handelt, drfte der Laie Hartmut ein
rheinlandiseher Maurer gewesen sein, der um die Mitte des 12.
lhs. am Bau des dortigen, mit einigen deutsehen Bauten stili
stiseh vergleichbaren romanisehen Kirehturms mitgearbeitet
Mtte. Fr Kumtich pladieren naeh R. Van Passen (s. Anm. 54)
die Beziehungen zwisehen diesem Ort und der deutsehen Abtei
Kornelimnster b. Aaehen. Ebenso fr Kumtch spricht u.E. die
Tatsache, daS Hildegard sicher mit Korrespondenten aus der
Lowener Gegend denken wir an den Briefwechsel mit der
(53) Hildegards Mahnung k,onnte z.B. durch Matthiius' Kampf gegen Bischof
Stephan von Metz veranlaBr worden sein. V gI. H. SIMONSFELD, Jabrhicher de!
dmtlchen R'ches II1Iter Friedrich I. (1, Leipzig 1908), S. 18:2, Anm. rr6. - Briefo;., S.
89
(54) VgI. R. VAN PASSEN, Ge!chiedenis Vatl KOIl/ch (19882), S. 13-14.
EINLEITUNG
Abtei von Park - in Verbindung stand. Wir haben fr die
Identifizierung Cuntic(h)un Kumtich gewahIt.
- Weil der Brief CCCXXXVIII (PI 36, S. 521) an Sibylla von .
Lausanne in der ersten Serie der Hs. M steht, ist er u.E. vor
1uli II53 zu datieren.
Der Brief CCCXXXIX (PI 125, S. 560-561; PL 88, 3
0
9
C
-
D
),
ebenfalls an SibyIla, steht in W und Z, ist also spatestens II7
0
geschrieben worden. Wegen der Identitat der Korrespondentin
mit der Adressatin des vorigen Schreibens mochten wir ihn
noch in die fnfziger labre setzen.
XXII
EINLEITUNG
n. DIE BERLIEFERUNG (55)
A. Die Handschriften
Die wichtigsten Handschriften, die Briefe Hildegards cnthal
ten, sind schon grndlich untersucht und beschriebcn wor
den (56). Es ist wohl nicht notwendig, hier alles im Dctail zu
wiederholen.
!
Z Stuttgart, Wrttembergische Landesbibliothck, Codo
theol. phil. 4 253. Pergament. 3 Viertel des 12. Jhs.
I
Beschreibung: Echth., S. 64-67; 73-79 - Katalog der illuminierten
Hss. der Wrttembergischen Landesbibliothek Stuttgart n, 1, bearb.
von S. VON BORRlES-SCHULTEN, mit einem palaographischen
Beitrag von H. SJ>ILLING (Denkmiiler der Buchkunst 7; Stuttgart
19
8
7), S. lI9
f
. - vgl. F. HAUG, Epistolae sanctae Hildegardis
secundum codicem Stuttgartensem, in Revue bndictine 43 (193
1
),
S59-7
1
.
Die Hs. enthalt auf f. Ir-20V einen theologischen Traktat
(Commentaria in Sententias), auf f. 20V-26v den Sermo V des
Ivo Carnotensis, weiter den Traktat De gratia et libero arbitrio
Bernhards von Clairvaux (f. 6or-75r) und Isidors von Sevilla
De ecclesiasticis officiis (f. 94f-
I01V
).
Hildegards Korrespondenz, oder vielmehr ein Teil davon, ist
in einer etwas komplizierten, aber vollig erklarbaren Anlage
geordnet worden (57). Der Anfang steht auf f. 75
r
: Incipiunt
E pistole H ilthgardis diuerse; die Fortsetzung von f. 75
v
findet
man auf f. 27
r
; der Text der Briefe fahrt dann fort bis f. 59
v
.
Eine zweite Reihe steht auf f. 7
6r
-93
v
.
Was die Anzahl der Hildegard-Schreiben betrifft, so enthalt
dieses Manuskript 135 einspaltig geschriebene Stcke, die man
als eigentliche Epistolae betrachten kann, darunter drei Briefe,
die an die Seherin gerichtet worden sind (Ep. IR, IV, LII). Der
genaue Bestand wird unten noch verzeichnet werden. Hier sei
noch bemerkt, daD 6 Briefe in zweimaliger At!schrift vorhanden
sind (58). Die SteIle dieser Duplikate in der Uberlieferung wird
(5',) ber die Traditon der nicht typisch briefartigen Vita S. fulpirti (VSR),
Vifa S. Disibodi (V5D), ExpIanatio Rliglllae 5. Benedicli (ERB), ExpIanatio !fymbo/i S.
Alhanasi (ESA), So/linones XXXVIII qllaestionllfll (So/lItiones), sowie der an Wib!!rt
von Gembloux gerichteten Visio und der von demselben Autor bearbeiteten
Schrift De excellentia beati Martn; ist an geeigneter Stelle ein besonderes Monitum
zu schreiben.
(')6) In desem Abschnitt werden wir selbstverstandlich ot all die Arbeit
von M. SCHRADER und A. FHRKOTTER, EcJ.tb., zurockgreifen mssen.
( ~ 7 ) Vgl. darliber E.cbth., S. 64ft"
('1
11
) Vgl. dlltUhcr Ethlb., S. 7of.; es handelt sich um die Briefe VI, XII, XIIlR,
cext;vm, CCC:Xlll und CCCXLIII dieser <ion.
EINLEITUNG XXIII
weiter unten im Abschnitt ber das Verhaltnis der Hss. bespro
chen.
Es ist sehr merkwrdig, daD so viele Schreiber an diesem
Kodex mitgearbeitet haben. In ihrer Untersuchung haben M.
Schrader und A. Fhrkotter 24 verschiedene Hande registriert.
1m ersten Teil des Briefkorpus konnten sie 15 Kopsten, die
entweder dem Rupertsberger (59) oder dem Zwiefalter Scripto
rium angehoren, im zweiten Teil 7 Schreiber vom Rupertsberg
und einen von Zwiefalten unterscheiden (60). Was also die Pro
venienz dieser Hs. betrifft, bernehmen wir die in Echth., S. 78
formulierte SchluDfolgerung: "Wir haben also m Zwiefaltener
Hildegardis-Briefkodex eine Sammelhs. vor uns, die auf dem
Rupertsberg unter Beteiligung von Rupertsberger, Disiboden
berger und Zwiefaltener Handen geschrieben worden ist, wobei
einige Briefe - das gilt insbesondere fr die Nachtrage - gele
gentlich auch in Zwiefalten kopiert sein konnen."
Diese besonderen Unterschiede zwischen den vielen Kopisten
haben wir im Apparat nicht vermerkt. Die Sigle Z steht also
fr alle Rande, die an der Zusammenstellung der Hs. beteiligt
waren. Nur die Duplikate wurden eigens mit Z, itero angedeutet,
weil es sich da um zwei verschiedene Fassungen handeln kann.
Was die Datierung des Zwiefalter Kodex angeht, so kann man
durchaus annehmen, daD die Entstehungszeit in die Jahre lI54
II70 fallt (61). Doch mochten wir darauf hinweisen, daD, wenn
man das Datum des zweiten und des dritten Briefes an Kaiser
Friedrich Barbarossa (hier Ep. CCCXIII bzw. CCCXV) revi
diert (62), man auch die Entstehung der dritten Lage in Z schon
lI64, die der vierten und fnften Lage schon lI53 ansHzen
kann (63).
W Wien, Osterreichische Nationalbibliothek, Codo 881. Per
gament. 3. Vierte! des 12. Jhs.
Beschreibung: Echth., S. 59-63. ..
Der Kodex (lI9 BI.) enthalt unter der Uberschrift Epistolae
Hyldegardis 174 einspaltig geschriebene Briefe, die alle Ant
wortschreiben Hildegards sind. Der Bestand, der 79 gemeinsame
Stcke mit Z umfaDt, wird weiter unten noch verzeichnet.
Sechzehn Kopisten haben an der Hs. gearbeitet. Wie fr Z
(59) Bin Kopist war ein Disibodenberger Manch, der all dem Rupertsberg
arbeitete; vgl. E.cbth., S. 77.
(60) In E.chtb., S. 74ft". findet man auch eine gtndliche Untersuchung der
Lagenordnung von Z.
( 6I) SO E.chth., S. 79.
(62) VgI. dazu VorlIIfII. 2, S. :t22, mit Anm. I48 und oben, S. xlxf.
(6,) Nach Ethth., S. 79, entstllod L ~ g e m, mit dCI11 dritten Klliserbtlef, nicht
vor lIGa, tage IV-V, tnt lIem :r.wcitel' Schreiben in Friedrlch l., Iticht vor n64'
XXIV EINLEITUNG
haben wir fr W nur eine Sigle benutzt und die vielen Hande
im Apparat nicht unterschiedeno Auskunft darber findet man
in der ganz detaillierten Entstehungsgesehichte des Kodex in
Echtho, So 60-630
Aus der Lagenanalyse ziehen Mo Sehrader und A. Fhrkotter
(Echtho, So 63) einige SehlBe, die hier kurz wiederholt seieno Es
ist sieher, daB die Hso W uns nicht in ihrem vollstandigen
Umfang bekannt ist; an vier Stellen fehlen Lageno Weiter ist
I
anzunehmen, daS das Mso in der Rupertsberger Sehreibstube 11
entstanden ist: drei Kopisten, die mit Sicherheit dem Ruperts
berg angehorten, k6nnen hier wiedererkannt werden, die ande
ren Hande weisen in ihrem Sehrifteharakter eine groBe
1
1
i
Ahnlichkeit mit diesen Skriptoren und auch unter einander
auf (64)0
Was die Datierung betrifft, sttzen die Autoren von Echtho,
So 79, sieh wiederum auf die sehon bei Z genannten Kaiserbriefe:
"Da das Sehreiben fo 2SV Item Friderico regio O rex, ualde necesse
est erst naeh lI63 verfaBt wurde, ist als terminus a quo das
lahr lI64 anzusetzeno Der Kaiserbrief vom lahre II68 Qui est
dicit,' Contumaciam deleo, der fr die Datierung von Lage III
der Zwiefaltener Hso entseheidend war, findet sieh im Wiener
Kodex fo 102r als letztes Sehreiben auf der drittletzten Lage,
Lage XIII." Aueh hier trifft die Bemerkung zu, daS die Daten
der Kaiserbriefe wohl zu revidieren sind (vgl. oben), daB also
mit der Wiener Sammlung sehon frher als lI64 ein Anfang
gemacht worden sein kanno Der terminus ad quem bleibt lI700
M (Mu) Berln, Staatsbibliothek Preussiseher Kultur
besitz, Codo theol. lato fol. 6990 Pergament. 20
Halfte des 120 lhso
Beschreibung: p.]. BECKER - T. BRANDIS, Die theologischen
lateinischen H ss. in Folio der Staatsbiblo Preuss o K ulturbesitz
Berln (Kataloge der Handschriftenabteilung, 1. Reihe, 11, 2;
Wiesbaden 1985), S. 231-2330
Der Band enthalt hauptsaehlich Schriften Bernhards von
Clairvaux und Hildegards von Bingeno Von Bernhard: In lau
dibus Virginis Matris (fo lv-26r), Apologa ad Guillelmum abba
tem (f. 26v-4or), De laude nouae militiae (fo 4ov-S4v); weiter
eine Reihe von Sermones und Sententiae (aueh PSo Ber
nardo) (f. 8sr-lIlv). Die Hso schlieBt ab mit einem Florlegium
(64) Hier kann es ein Problem geben, auf das uns Ho Rissel, als diese Ausgabe
schon in Druck gegeben war, aufmerksam gemacht hato IhleI Meinung nach
wllrc: noc'h m untersuchen. ob nicht Zisterzienser-Hlinde von Eberbach und
Ilbmch be der Zusflmmen8tellung den Wicncr Briefkodex cine Rolle gespielt
hllbr.n.
EINLEITUNG XXV
aus Augustinus' Sermones in Epistolas Pauli et Actus Aposto
lorum (fo lIIV-lI2V)0
Hildegards Briefe, 44 an der"Zahl (SS), stehen, einspaltig ge
schrieben, auf fo S4v-8Sro Die Uberschrift lautet: Littere qua s
diuina inspiratione inspirante ad diuersas personas diuersis
temporibus H ildigardis misit non homine premeditante nec dic
tanteo Es handelt sieh ausschlieBlieh um Schreiben der Seherin
selbst, die alle auch in einer oder mehreren anderen Hsso zu
finden sind (66)0 Der Bestand wird unten in der vergleiehenden
Tabelle verzeiehnet.
Der erste Besitzvermerk (Liber So Marie de Maceriis, fo II2V)
datiert aus dem 120 lho und deutet auf die Zisterzienserabtei
Notre Dame von Maizieres (Chalon-sur-Sane) hino Dort kann
die Hso aueh entstanden sein (67)0 AIs Datierung ist wohl die Zeit
lI6o-II70 zu bevorzugen ClS)o
Es fallt sehr auf, daB die Sammlung der Hildegard-Briefe in
diesem Mso systematiseh geordnet ist und den Ansatz zu den
groBen Kompilationen darstellt (69)0 Wegen ihrer Herkunft aus
Frankreich muS- man, trotz ihres frhen Datums, fr sie eine
wohl von Volmar selbst frhestens lIS4 auf dem Rupertsberg
zusammengestellte Vorlage (Mu) unterstelIen (10).
Wr(Wru) Wien, Osterreichisehe Nationalbibliothek, Codo
963 (theol. 348). Pergament. Mitte des 130 lhs.
Besehreibung: M. DENIS, Codices manuscripti theologi Biblio
thecae Palatinae Vindobonensis Latini I (Wien 1794), Spo ?393
2399, Nro DCXXVIII. Ho]. HERMANN, Die deutschen romani
schen H andschriften (l;!eschreibendes Verzeichnis der illuminier
ten Handschriften in Osterreich, NF 11; Leipzig 1926), S. 309f.
Der Band (169 zweispaltig beschriebene Blatter) enthalt auBer
einer Sammlung von Hildegard-Briefen (darber unten) auf f.
lv-42V': Gebeno, Speculum futurorum temporum (Pentachronon),
mit Exzerpten aus Hildegards Sehriften (auch aus den Briefen)
im AnsehluB an Gebenos Brief an die Magster Raimundus und
(65) In der Numerierung am Rand (Hand des 18. Jhso) wurde der Brief Nr.
23 bersehen.
(66) 42 Stcke sind auch in Z zu linden, r3 (davon 2 fragmentarisch, und
teilweise I nur mit ciner vagen Spur auf Rasur) in W, 39 (davon einige tei1weise
verschmolzen oder manipuHert) in Wr und R Nur in einem Fall fehlt cin Brief
sowohl in W wie in Z: die NI. 37 steht sonst nur noch in Wr und Ro
Bemerkenswert ist, daS alle Texte, die auch in W begegnen, :;u den Nummern
I-I3, doh. genau zu den Lagen I-II-III dieser letzten Hs. gehOren.
(67) Vgl. Behl., S. 193 und die Beschreibung von P.}. BeCKER - T. BRANDlS,
a.a.O., S. 2310
(68) Vgl. dA.7.u VorlHm .2, S. IX'), mit Anm. 131.
(69) Vgl. ebd., S. t t 9 J a ~ .
(70) Ehd., S. 11l4o
XXVI EINLEITUNG
Reinerus und dem Prolog; weiter, auf}. ISIr"-155r", die Vita S.
Ruperti. Auf f. 155rb_16ua steht, ohne Uberschrift, ein Amalgam
von Texten, das in der Beschreibung von H.J. Hermann als
Visio "fortasse S. Hildegardis" umschrieben und von Pitra teils
im sog. Prooemium Vitae S. Disibodi (PI, S. 3S2fl.), teils im sog.
Ad uitam S. Ruperti Epilogus (PI, S. 358ft) nach der Hs. R
ediert worden ist. Wir verweisen hier auf Vorbem. I, S. IS4f.,
wo wir den Inhalt dieser Folien, die tatsachlich auch Briefe
enthalten, analysiert haben. Wir kommen darauf bei der Be
sprechung der Hs. R zurck. Au . 16u
a
-16Br
b
folgt in Wr die
Vita S. Disibodi, der sich f. 168v-169r eine Sequenz De assump
tione sancte Marie anschlieSt. Das eigentliche Briekorpus, des
sen Inhalt sich allS der Synopsis Mss. ergibt, findet sich au
den Blattern 42Vb_15U", mit der Uberschrift Incpit lber ePi
stolarum sancte Hildegards urgins.
Der erste Besitzvermerk (f. Ir: Lber ecclesie sancte marie
urgnis in rmerstorph) weist auf Rommersdorf bei Bonn hin,
wo der Kodex um die Mitte des 13. Jhs. von einem Kopisten
auch angefertigt wurde.
Wir haben die Wichtigkeit dieser allzu wenig beachteten Hs.
nachdrcklich in Vorbem. I, S. 144fl. und Vorbem. 2, S. lI8f.
betont. Wie dort gezeigt wurde, muS W r auf eine von Volmar
selbst (also bis II73) auf dem Rupertsberg zusammengestellte
Vorlage zurckgehen. Diesem verschollenen Textzeugen wurde .
hier die Sgle Wru gegeben. Die Hs. Wru war die Grundlage
der von Wibert von Gembloux kompilierten Briefsammlung im
Riesenkodex (R) el). Die fr die jiingere Tradition so typische
Anordnung nach Hierarchie, Anfragen und Antworten (72) ist
dieselbe; was den Bestand des eigentlichen Briefkorpus angeht,
unterscheiden sich Wr(u) und R nur an wenigen, durchaus
erklarbaren Stellen(711): es feblen in R (nach dieser Edition) die
Ep. XVII (Wr, Nr. 44), LXII (Wr, Nr. 196) und LXIIR (Wr, Nr.
197), in Wr die Ep. X (R, Nr. 7), XR (R, Nr. 8), XXIV (R, Nr.
15), XXIVR (R, Nr. 16), CCCXXIV (R, Nr. 53), CCCXXIVR (R,
Nr. 54) und [CIII]-CIIIR, [CVI]-CVIR (bearbeitete Fassung in R,
Nr. 239-242 (74).
Eine genaue Abschrift der Briesammlung von Wr ist anzu
treffen in der Hs.
Trier, Stadtbibliothek, Codo 4 722/277.
(71) Vgl. V.riem. 1, S. 147/f.; V/JrlJem. 2, S. 129ft'.
(72) Vg1. V.riem. 2, S. 137/f.
(73) Vgl. Vorbem.l, S. 147-152 und die Korrektur 2.U S. 150 in dieser Enletung,
S. lxf. (zu Ep. XXlI-XXIlR).
(14) Wenn man die in V/IrlJem. 1, S. 154ff. unterschiedenen Tate wie ein
C;lnzrK bttrAchlet. ,.'hlt Wr R 282 Nummern. FUr in W,. fehlende Stcke
dr.M [iriefkl1l1)UH ". dlt BtNChreihung von R.
EINLEITUNG XXVII
Beschreibung: G. KENTENICH, Beschreibendes Verzeichnis der
Handschriften der Stadtbiblothek zu Trier, 6. Heft, 2. Abt. (Trier
1910), S. 61. VgI. FHRKOTTER-CARLEVARIS, Scuias, S. L;
Echth., S. 160, Anm. 14.
Die Hs. (Papier) stammt aus der Kartause Beatusberg bei
Koblenz und wurde im Jahr 14B7 mit der Niederschrift des
Sciuias abgeschlossen. Der aus W r kopierte Lber epistolarum
S. Hildegardis uirg. findet sich auf f. I-I20r.
Wie in Vorbem. I, 142f. angegeben wurde, war eine jetzt
verschollene Hs. aus Himmerod nahe mit Wr(u) verwandt. Fr
diesen mit der Sigle Hm angedeuteten Textzeugen verweisen
wir auf die Rubrik Ausgaben, Nr. 5 dieser Einleitung.
R Wiesbaden, Nassauische Landesbibliothek, Codo 2. Per
gament. II77-II79/IIBo.
Beschreibung: A. VAN DER LINDE, Die Handschriften der KiJ
niglichen Bibliothek zu Wiesbaden (Wiesbaden 1877), S. 45-7B.
G. ZEDLER, Die H andschriften der N assauischen Landesbibliothek
zu Wiesbaden (Zentralblatt fr Bibliothekswesen, Beiheft 63;
Leipzig 1931), S. 3-18. Echth., S. 154-179. - DERoLEz, Guiberti
E pistolae I, S. XXXf.
Wie M. Schrader und A. Fhrkatter in Echth. unwiderlegbar
gezeigt haben, ist dieses Ms., der berhmte Riesenkodex, auf
dem Rupertsberg selbst entstanden .
Was die Datierung und die ldentitat des Kompilators angeht,
ist u.E. die Auffassung der beiden Hildegard-Forscherinnen, die
Propst Wezelin von St. Andreas in Kaln als den Redaktor
betrachten und die Entstehungszeit des Gesamtwerkes in die
Jahre II80 bis II90 legen (15), zu revidieren. Wir glauben, in
unseren Vorbem. 2, S. 129-134 in Bezug au die Briefe bewiesen
zu haben, daS der eigentliche Redaktor und Kompilator Wibert
von Gembloux war und daS die Abfassung der Sammlung in
die Jahre II77 bis IIBo (Wiberts Aufenthalt auf dem Ruperts
berg) datiert werden kann (16).
Was den lnhalt betrifft, erbrigt es sich, hier alle Texte dieser
schon grndlich untersuchten Hs. zu verzeichnen (
7
). Wir be
schranken uns auf die Angaben, die sich au den Briefbestand
beziehen.
Das eigentliche steht auf f. 328r-434r und wurdc
ohne einheitliche Uberschrift von einem Kopisten (der Hand 4
(75) Vgl. BdJth., S. 179.
(76) Auf Grund gnderer Oberlegungen ist A. Derolez in sciner AUlgabe von
Wiberts Brlefen :eum SchluB gekommen: .....lA putie prlncipale dll cooex clolt
lvoir t cople lVAnt s. mort rlC. d'llildcRtrde). donc IVAnt le 17 8eptemhre
lX79" (DRROUZ. GliilNrllllplltuIM l. R. XXX).
(71) Hine herakhtlkhe 'I.belle Hl1de-1 .kh in I/tbtb. S. 1'7.
t
XXVIII EINLEITUNG
im Kodex) eingetragen. Es wurde oben bei der Hs. W r schon
erwahnt, daS die planmaBge Anlage der Sammlung nicht neu
ist, sondern schon von Volmar fr seine Komplation Wru
konzipiert wurde. Auch ist dort schon angedeutet worden, in
welchem MaSe sich der Inhalt der beiden Mss. in diesem Teil
unterscheidet.
In beiden Komplationen erhebt sich an bestimmten Stellen
eine Schwierigkeit bei der Numerierung der Briefe. Grund dafr
1st die in Vorbem. I, S. 153-166 und Vorbem. 2, S. 152f. erorterte
Frage, welche Texte man in den Amalgamen R, Nr. 264 ('S)Wr,
Nr. 257 und R, Nr. 282Wr, Nr. 275 (19) als Briefe betrachten
kann. Aus der in Vorbem. I, S. 154f. aufgestellten Liste haben
wir die Stcke la (bis zum Anfang der ESA; hier Ep. XCXVR),
6 (Ep. CXCIII), 7a und !O (1 Brief: Ep. CXCII), 8-9 (1 Brief:
Ep. CXCIV) und II-12 (1 Brief: Ep. LXXVIIR) als richtige
Epistolae ausgehoben. Fraglich ist der Briefcharakter der Nr. 4
dieser Liste (Ep. CCCLXXIV; vgl. Vorbem. I, S. 154) (80) ..
Schlie81ich ist noch etwas ber die II in R unter der Uber
schrift Ad prelatos Moguntinenses propter diuina nobis interdicta
vereinigten Schreiben zu sagen. Sie stehen auf f. 308va-317ra,
gehiren also nicht zum eigentlichen Briefkorpus und wurden
auch von zwei anderen Kopisten (Hand 3 und 1 im Kodex)
geschrieben (SI). Sie fehlen aus verstandlichen Grnden in W r (82).
Es handelt sich in dieser Ausgabe um die Ep. XXIII, CCXCII,
CCCVIII, CCCLXXIII, CCCLXXVIII, CCCLXXXI, CCCLXXXV,
CCCLXXXVI, CCCLXXXVII, CCCLXXXVIII und
CCCLXXXIX.
Der ganze Bestand der Hs. R geht aus der Synopsis hervor.
Eine hier in den Apparaten nicht verwertete Abschrift des
Riesenkodex findet sich im
Cod. Add. 15102 der British Library in London. Papier.
15 Jh.
(78) Vgl. darber auch B. NEWMAN, Sant Hildegard of Bingen. Sy11lphunia. A
CriticaI EditiO'l1 oftlJe Sy11lPhonia armoni, alestill11l relleiationll11l, with lntrodllction, TransiatiO'l1l,
and Com11lentary (Ithaca/London 1988), S. 68'73.
(79) Vgl. R, Nr. 264: f. 395Vb'408v; Wr, Nr. 257: f. 122V'I23rb /I45vb'I59r" /
123rbva; R, Nr. 282: f. 425v"434ra; Wr, Nr. 275: f. 145ra,vb/I59v-168r. ber
das kodikologische Problem in Wr S. Vorbem. J, S. l55f.
(80) Die Nummern la (vom Anfang der IDA an), lb (Fortsetzung der IDA),
2a-b (VSR) und l3 (VID) sind wegen ihrer besonderen Stelle - auch hier ist
der Briefcharakter unsicher - in die Classis IX (s. die Rubrik Einrichtllng der
Amgabe) aufgenommen worden. Die zu den Nummern 3, 5 und 7b gehorenden
Symphol1ia-Gesingc scheiden vollig aus. Vgl. die Rubrik Einrichtung, zu Classis
VIII.
Vgl. her dieHC Stlicke, von den<m sich 9 R.uch in der Hs. Blinden, Echth.,
S.E'SHi. und Vorbrm. l, S. J,2IH.
(H2) H,... /. S, 1 t.1Jt'1,m. " Ii. 1\4. Anm. :nR.
EINLEITUNG XXIX
Beschreibung: Catalogue 01 Additions to the Manuscripts in the
British Museum (Year I844; London 1850 [1964]), S. 86f.
Die Hs. wurde im Auftrag des Sponheimer Abtes Johannes
Trithemius 1487 aus dem Rupertsberger Kodex angefertigt.
Dem Briefteil folgen f. 71 die Solutiones der 38 Fragen, f. 96v
die Vita S. Roberti et matris eius Berthae, f. 128 die Erklarung
der Benediktus-Regel, f. 137v die Vita S. Disibodi. Weiter in
der Hs. (f. 192ft.) steht zwischen hier nicht zu behandelnden
Schriften noch die als Ep:stola ad prelatos Moguntinenses propter
diuina nobis interdicta bezeichnete Sammlung von II Texten.
Eine weitere Kopie von R ist die Hs.
London, British Library, Codo Harl. 1725. Papier. 15. Jh.
Beschreibung: A Catalogue 01 the Harleian Manuscripts in the
British Museum II (1808), S. 187-190.
Die Epstolae (mit den in R darin verarbeiteten Texten wie
z.B. die VSR und die VSD) finden sich in genau derselben
Reihenfolge wie in R auf f. 6r-286v. Es folgen die Expositiones
E uangeliorum.
Es ist hier eine seit etwa 1810 verschollene Hs. zu erwahnen:
Wien, Osterreichische Nationalbibliothek, Cod. 721. Per
gament. 13.]h.
Beschreibung: M. DENIS, Codices mss. theol. Bibl. Patato Vindob:
Lat. n, 2 (Wien 1800), Sp. 1723-1731. Vgl. PI, S. IVf. und XX.
Nach der Beschreibung von M. Denis ist anzunehmen, daS
der Kodex (528 Bl.) denselben Inhalt hatte und in ahnlicher
Weise wie R eingerichtet war: Die Epistolae (nach Denis 283 an
der Zahl) fanden sich ohne Uberschrift auf f. 358r-467v.
B Berlin, Staatsbibliothek Preussischer Kulturbesitz, Cod.
Iat. 4 674 Pergament. Anfang des 13. Jhs. (und 14 Jh.).
Beschreibung: Mitteilungen der KiJniglichen Bibliothek, Heft 3
(Berlin 1917). S. 12-18. - Echth., S. 79-84
Der Sammelband besteht aus drei Teilen (II6 BI.). Es haben
zwei Hande daran gearbeitet; eine altere (Anfang des 13. Jhs.)
schrieb den ersten (f. 1-62) und den dritten (f. I03-II6) Teil,
eine jngere den zweiten (f. 63-I02; 14- Jh.).
Nach der Beschreibung in den Mitieilungen der KiJniglichen
Bibliothek, S. 12, war der Entstehungsort nach dem ;.ltesten
Besitzvermerk das Kloster S. Maria in PfalzeI bei Trier. In
Echth., S. 80, wird die Vermutung geauSert, daS die Hs. dcr
Schreibstube vom Rupertsberg entstammt.
Der Kodex fangt mit der Vita S. Hildegardis (f. I-24) an;
dann folgen auf f. 25v-S6r Briefe (darber weiter unten), f. 58r
62r das unbekannte Alphabet (Litterae ignotae) und die unbe
kanntc Sprachc (Lingua ignota). 1m zwciten Teil steheo f. 63r
99v Gebcnos Speculum futufofum temporum (mit Exzerpten
l1uHHild('gltnl: hkl' nkht bPllllt;l,t, v.('l. lmh'lI die BH. Go) llnd
xxx EINLEITUNG
f. 99v-IOor die 15 Zeichen, welche Augustinus, De ciuit. Dei
XVIII, 23 der Erythraischen Sibylle zuschreibt. Der dritte Teil
umfaBt f. I03r-II6r noch ein Fragment aus Hildegards LCM
(Causae et Curae), dem sich naturkundlich-medizinische Texte
gleich einer Erweiterung des !-:CM anschlieBen.
Der Abschnitt, der mit der Uberschrift Epistole beate uirgz'nis
Hildegardis einsetzt, enthalt 56 zweispaltig geschriebene Stcke,
deren Briefcharakter nicht immer deutlich ist (83). Abgesehen
von einer Ausnahme (Brief Nr. 28, hier Ep. CLXI), tragen die
Briefe keine Adresse. Doch sind sie jeweils, bis auf vier, mit
roten berschriften versehen, die in ganz allgemeinen Formu
lierungen das Thema des Inhalts angeben. Zwolf Texte sind
auch in anderen Hss. belegt (84), aus denen sich ofters die
Adressaten ergeben (85).
Bemerkenswert ist, daB dieser Zeuge eine bedeutende Anzahl
noch unedierter Stcke enthalt. Die Angabe in Echth. (1956), S.
81: "44 Briefe dieser Sammlung sind noch nicht ediert", ist
begreiflicherweise berholt. In Echth. selbst werden zwei Schrei
ben neu herausgegeben (S. 130: B, Nr. 35 = Ep. CCCXVI; S.
143: B, Nr. 21 = Ep. CCXVR). P. Dronke hat noch weitere 14
Briefe zum ersten Mal ediert; wir verweisen dafr auf die N r.
13 der Rubrik Ausgaben in dieser Einleitung.
Der Bestand der Hs. B findet sich zusammen mit dem der
anderen groBeren Hss. in der folgenden Synopsis. In dieser
Tabelle wird jeweils die Reihenfolge der Schreiben in den Mss.
angegeben. Fr die Verzeichnung der Folios verweisen wir auf
den ersten Teil des Textapparats jeden Briefes. Bezglich der
in Vorbem. I, S. 153fl. besprochenen Komponenten wurden die
Andeutungen Vorb. Ia usw., fr die in R (86) nicht unterschie
denen Stcke Ad praelatos Moguntinenses die Bezeichnungen
Mog. I usw. benutzt. Wenn in der jngeren Tradition mehrere
selbstandige Texte verschmolzen worden sind, werden, wo das
noch moglich ist, die ursprnglichen Teile unterschieden (z.B.
2, 1 bis 2, 5 in R). In diese Liste sind die gesondert zu behan
delnden kleineren Textzeugen nicht aufgenommen worden.
(83) Vgl. Vorbem. 2, S. 152'154.
(84) Vgl. Erbth., S. 81. Es handelt sich um die Ep. CVIR (B, Nr. 8), CIXR
(B, Nr. 24), CLXXX (B, Nr. 9) und 9 von den II in R mit der Adresse Ad
prelatos Moglmtinenses zu einem Ganzen verschmolzenen Briefen: (in der Reihenfolge
der Hs.) CCCLXXVIII (B, Nr. 13), CCCLXXXI (B, Nr. 17), CCCLXXIII (B,
Nr. 27), CCCLXXXV (B, Nr. 39), CCXCII (B, Nr. 40), CCCVIII (B, Nr. 41),
CCCLXXXVI (B, Nr. 42), CCCLXXXVII (B, Nr. 52), XXIII (B, Nr. 56).
(85) ber die Ermittlung anderer Adressaten in dieser Hs. vgl. &hth., S. 82f.;
J29"131; 143f.
(86) Fr R wird in der Regel die Numerierung von G. Zedlers Beschreibung
in Z,ntralblatt ,(ilr BibotlNleswlSlll (s. oben) benutzt. Fr W und Z verweisen wir
uf Echlh., S. S,:IO;.
EINLEITUNG XXXI
W Z M Wr R B
Ep. I -
.
15 14 51 56 -
IR - 16 - 50 55 -
II
- 64 1 2,1 2,1 -
III - 10 2 2,2 2,2 -
IV
- 20 - 5 5
V
- 19 3 2,3 2,3 -
VI
- 24 4 2,4 2,4 -
VII 9 65 5 2,5 2,5 -
VIII 2 72 32 4 4 -
IX 139 42 - 6 6 -
X - - - - 7 -
XR
- - - - 8 -
XI 70 110 - 14,1 18,1 -
XII - 12 8 14,2 18,2 -
XIII - - - 13 17 -
XIIIR - 1 9 14,3 18,3 -
XIV - - - 15 19 -
XIVR - - - 16,4 20,4 -
XV
- - - 260 267 -
XVR 55 - - 261 268 -
XVI
- - - 43 47 -
XVIR
- - - 44 48 -
XVII - - - 45 - -
XVIII - - - 7 9
-
XVIIIR - 11 6 8,1 10,1
-
XIX - 66 7 8,2 10,2 -
XX - - - 9 11 -
XXR 63 - - 10,1 12,1
-
XXI 121 - - - - -
XXII
- - - 11 13 -
XXIIR
- - - 12 14 -
XXIII - - - - Mog.l 56
XXIV - - - - 15 -
XXIVR
- - - - 16 -
XXV
- - - 17 21 -
XXVR
- - - 18 22 -
XXVI - - - 19 23
-
XXVIR 53 134 - 20 24 -
XXVII - - - 41 45
-
XXVIIR
- - - 42 46 -
XXVIII
- - - - - 47
XXIX
- - - 130 135 -
XXX 170 - - - - -
XXXI
- - - 21 25 -
XXXIR
- - - 22 26
-
XXXII
- - - 39 43
-
XXXIIR 15 32
-
40 44
-
XXXIII 159
- - - - -
XXXIV
- - -
37 41
-
XXXV
- - - 27 31
-
XXXVR
-
26 11 28 32 -
XXXVI 20 44
-
30 3'1
-
- ----
-----
-
-
-
-
XXXII EINLEITUNG
EINLEITUNG XXXIII
----,---- --
W Z M Wr R B
W Z M Wr R B
Ep. XXXVII - 31 35 - Ep. LXXR
97 102
-
XXXVIIR 18 10 32 36
- LXXI 82 127 - - - -
1
XXXVIII 35 39 LXXII - I - 88 - 93 - -
XXXVIIIR 3 73 34 36 40 - LXXIIR - 89 94 - - -
XXXIX 226 229 - - LXXIII - - 47
- - - -
XXXIXR 65 (fr.) 227 230 - - - LXXIV
68 - 73 - - -
XL 214 217 LXXIVR 45 - 69 74 - - -
XLR 83 94 215 218 - LXXV
I 46 - - - - -
XLI 23 27 - - - LXXVI - 70 75 - -
XLIR 5 33 24 28 - - LXXVIR 41 135 71 76 - -
XLII 151
- LXXVII - - - 274 281 - - -
XLIII 33 37 - - - LXXVIIR - - Vorb. Vorb. - - -
XLIIIR 34 38 - - - -
11/12 11/12
XLIV 29 33 - - - LXXVIII - - 246 253 - - -
XLV 25 29
- LXXVIIIR - - 62 119 247 254 -
-
XLVR - - 30 26 - LXXIX - 43 101,2 - 106,2 -
XLVI - 37 111 - 116
- LXXX
230 - 233 -
-
XLVII 88 38 117 122 -
- LXXXR
- 231 - 234 - -
XLVIII 202 205 - - LXXXI - - 4 6 35 55 60 -
XLVIIIR 81 203 206 21 - LXXXII -
- 54 - 59
XLIX 152 157 - - - LXXXIII - 240 247 - -
XLIXR 153,1 158,1 - -
- LXXXIlIR - 36 116 241 248 -
.
-
-
-
L 154 159
-
LXXXIV - - 266 - 273
-
LR 27 155 160 - - LXXXIVR - 267 274 - - - -
LI 254 261 - - - LXXXV -
52 57 - - - -
LII 21 190 195 LXXXVR/A - - 66 120 53,2 58,2 - -
12 LIIR 22 27 191 196
- LXXXVR/B 137 53,1 - 58,1 -
-
LIII 200 203 - - - - LXXXVI 136 38 42 -
-
LIIIR 19 92 201 204 - - LXXXVII
224 - 227 - -
-
124 LIV 50 109 114 - LXXXVIIR/A 64 225,2 228,2 - -
-
LV 98 103 - LXXXVIIR/B - - - 69 109 225,1 228,1 - -
LVR 71 111 - 99 104 LXXXVIII - 68 108
- - - -
LVI 49 79 84 - - LXXXIX - 78 123 - - - -
LVII 106 128 XC - 103 - - - - -
LVIII 99 130 XCI - - - - - 74 - 79 -
-
LIX 107 129 - - - - XCIR
8 75 80 - -
-
LX 78 83 - - XCII - - 73 113 187 192 -
-
LXI 174 179 XCIII - - 132 - 137 - - -
LXIR 175 180 - - - XCIV -
164 169 - - - I -
LXII - 196 - - XCIVR - - 165 170 - - -
LXIIR - - 197 - XCV - - - - 25 - - -
,
LXIII 48 XCVI - - - 94 105 - - - -
LXIV 13 24 - XCVII - - - 104 - 109 - - -
LXV 44 - - - - XCVIII -
140 145 - - - -
LXVI 142 147 XCVIIIR - - - - 141 - 146 - - -
LXVIR 143 148 - XCIX 114 - - - - - -
LXVII 119 C - - - - - 146 151 - - - -
(LXVIII) Vita - Vita - CI - - 147
-
152 - - -
S. Hil. S. Hil. [CH)
- - -
[LXVIIIR) bid. ibid. (CIII] - - - -
- - - - -
[LXIX] ibid. ibid. CIfIR - - - -
-
- - -
2 ~ 0 I
LXX
-
I
96 101 CIV
- -
-
1'"
-
-
- - -
------------
XXXIV EINLEITUNG
EINLEITUNG XXXV
B Wr M R W Z
- - Ep. [CV) - - - -
241 - [CVI) - - -
242 8 CVIR - - - -
- [CVII) - - - - -
- [CVIIl) - - - - -
- [CIX) - - - - -
24
CIXR - - - - -
167 162 - CX - - -
168 163 - CXR - - -
127 122 - CXI - -
128 123 - CXIR - - -
106 111 - CXII - - -
107 112 87 - CXIIR - -
270 277 - CXIII - -
271 278 - CXIIIR - - -
116 121 - CXIV - - -
94 99 - - CXV - -
95,1 100,1 67 107 - CXVR -
100,2 95,2 CXVI - - - -
153 148 CXVII - - - -
149 154 - CXVIlR - - -
44 - CXVIII - - - -
85 26 10 - CXIX -
245 238 - CXX - - -
246 29 40 239 CXXR - -
65 60 CXXI - - - -
56 130 CXXIl - - - -
61,1 66,1 23 74 CXXIII - -
104 CXXIV - - - - -
106 95 CXXV - - - -
12,2 10,2 51 - CXXVI - -
66,2 59 61,2 32 CXXVII - -
- 100 89 CXXVIII - - -
172 CXXIX - - - -
110 - - - CXXX -
57 - - CXXXI - -
168 - - CXXXIl - - -
61 - - CXXXIII - -
75 - - CXXXIV - - -
60 - - CXXXV - -
35 CXXXVI - - - -
120 115 57 39 CXXXVIl - -
114 119 CXXXVIII - - - -
115 110 CXXXIX - - - -
178 183 - - CXL - -
184 179 - CXLR - - -
121 126 18 35 CXLI - -
120 125 CXLIl - - - -
84 95 CXLIII - - - -
58 63 CXLIV - - - -
16 59,1 64,1 84 ras.a.l CXLIVR -
64.2 51 59.2 125 CXLV -
-
W Z M Wr R B
Ep. CXLVI -
-
124 129
-
CXLVIR - - 125 130
-
CXLVII
- - -
160 165 -
CXLVUR
- -
161 166 -
CXLVIII
- - 72 77 -
CXLVIIIR
- - 73 78
-
CXLIX
- - 268 275
-
CXLIXR
- - -
269 276
-
CL
- -
156 161
-
CLR 8 78 17 157,1 162,1 -
CLI 109
- - - - -
CLII 129 55 - 133,2 138,2 -
CLIII
- - -
138 143
-
CLIIIR
- - -
139 144
-
CLIV
- - -
128 133
-
CLV
- - - 90 95
-
CLVR
- - -
91 96
-
CLVI
- - - 188 193
-
CLVIR
- - - 189 194 -
CLVIl
- - - 186 191 -
CLVIII
- - - 264 271 -
CLVIIIR
- - - 265 272 -
CLIX
- - - 172 177 -
CLIXR 140 43
- 173 178 -
CLX - - 194 199 -
CLXR
- - 195 200 -
CLXI
- - - - 28
CLXIl 93 104
- - - -
CLXIlI - -
166 171
-
CLXmR - - 167 172 -
CLXIV
- - 234 237 -
CLXIVR
- - -
235 238 -
CLXV
- - -
126 131 -
CLXVI
- - -
176 181 -
CLXVIl - -
218 221 -
CLXVIlR
- - -
219 222 -
CLXVIII
- -
134 139 -
CLXIX
- - -
258 265
-
CLXIXR
- - - 259 266
-
CLXX
- - -
252 259
-
CLXXR
- 63 29 253 260
-
CLXXI 6 (fr.) 58 36 77 82
-
CLXXIl
- - -
76 81
-
CLXXIII
- - - 222 225 -
CLXXIIIR 52 - - 223 226 -
CLXXIV - - - 192 197
-
CLXXIVR - - - 193 198
-
CLXXV 74 114
- - - -
CLXXVI - - -
64 69
-
CLXXVIR
- - -
65 70
-
CI.xxvn
- - -
184 189 ~
Cr.XXVUR
-
.
-
IliS '190
-
-----
- -
XXXVI EINLEITUNG EINLEITUNG XXXVII
.... ~
Wr R M Z W W Z M Wr R B
215 212 Ep. CCXII - 113 - Ep. CLXXVlII - - - - -
216 213 CCXIII - 171 - CLXXVIIIR - - - - - -
- - CCXIV - "'CLXXIX - 87 92 - - - - -
- - CCXV - "'CLXXIXR - 86 91 - - - - -
- - CCXVR - - - "'CLXXX 21 - - - - -
- CCXVI - - - - "'CLXXXI 30 - - -
71 66 CCXVII - - CLXXXII 12 - - - - -
67 62 CCXVIII 31 CLXXXIII - - 101 106 - - -
68 63 34 17 CCXIX 33 CLXXXIIIR - - - - - -
182 177 - CCXX 40 CLXXXIV - - 248 255 - - -
158 163 - CCXXR 249 CLXXXV - - 256 - - -
164 159 - CCXXI CLXXXVR - - 136 141 - - - -
187 182 - CCXXIR - - CLXXXVI 137 142 - - -
188 183 - CCXXII 25 CLXXXVIR - - - - - - -
201 198 CCXXIII - - - CLXXXVII 262 269 - - - -
199 202 18 17 CCXXIIIR - - 263 CLXXXVIIR 270 - - -
211 208 CCXXIV - - - 210 CLXXXVlII 213 - - -
212 209 19 68 CCXXV - 30 CLXXXVlIIR - - 135,1 140,1 -
214 211 20 79 CCXXVI 39 CLXXXIX - 205 208 - - -
61 56 CCXXVlI
102 CC'XCVIII 91 - -
ir z M WI' R B
Ep. CCXCIX 98 - - - - -
CCC 111
- - - - -
CCCI 116 - - - -
CCCII 122 - - - -
CCCIII 127 53 - - - -
CCCIV 141 - - - - -
CCCV 142 - - - - -
CCCVI - - - - 5
CCCVlI - - - - 29
CCCVlII - - - - Mog.5 41
CCCIX - - - - -
48
CCCX - - - -
54
CCCXI
- - - 46 49 -
CCCXIR
- - - 47 50 -
CCCXII
- 14 12 49,1 52,1
-
CCCXIII 13 69 13 49,2 52,2
-
CCCXIV
- - 48 51
-
CCCXV 137 40 16,3 20,3
CCCXVI - - - - -
35
CCCXVII 118
- - - - -
CCCXVlII 117 - - - -
CCCXIX 87 98 - - - -
CCCXX 79 124 - - -
-
CCCXXI
-
91 22
- - -
CCCXXII 77 122
- - - -
CCCXXIII
- 45 23
- - -
CCCXXIV - - - - 53
-
CCCXXIVR
- - - 54
-
CCCXXV 105
- - -
- -
CCCXXVl - 89 44 131 136 -
CCCXXVlI 24
- - 127,1 132,1 -
CCCXXVIII 173
- - - - -
CCCXXIX 96 - - - - -
CCCXXX 143 - - - - -
CCCXXXI
- - - - -
34
CCCXXXIl 128 54
- - - -
CCCXXXIlI 101
- - - -
CCCXXXIV 38 131 - 16,1 20,1
-
CCCXXXV 28 133 - 129,2 134,2
-
CCCXXXVI 134 37
- - - -
CCCXXXVlI 85 96 - - - -
CCCXXXVlII 11 82 25
- -
-
CCCXXXIX 135 38
-
129,1 134,1 .
-
CCCXL 136 39
- -
...
-
CCCXLI 26 132 - 127,2 132,2
-
CCCXLII 29
- - - - -
CCCXLIII
-
48
-
16,2 20,2
-
CCCXLIV 1 70 30 255 262
-
CCCXLV
-
47
- - - -
CCCXr.VI 34
- -
157,2 162.2
-
C:C:CXLVH 110 125 .. ...
-
~
cc:cxr.vnr 116 1)7
-
...
-
~
XL
Ep. CCCXLIX
CCCL
CCCLI
CCCLII
CCCLIII
CCCLIV
CCCLV
CCLVI
CCCLVII
CCCLVIII
CCCLIX
CCCLX
CCCLXI
CCCLXII
CCCLXIII
CCCLXIV
CCCLXV
CCCLXVI
CCCLXVII
CCCLXVIII
CCCLXIX
CCCLXX
CCCLXXI
CCCLXXII
CCCLXXIII
CCCLXXIV
CCCLXXV
CCCLXXVI
CCCLXXVII
CCCLXXVIII
CCCLXXIX
CCCLXXX
CCCLXXXI
CCCLXXXII
CCCLXXXIII
CCCLXXXIV
CCCLXXXV
CCCLXXXVI
CCCLXXXVlI
CCCLXXXVIII
CCCLXXXIX
CCCXC
* S. Hs. P
** S. Hss. Pe T,
*... * S. Al.Isg. ROTH, S. 74"75
*+"" ... S. Ha. K
EINLEITUNG
W z M
88 99
120
144
46
49
21
59
90 101
97
145
146
148
152
154
157
158
160
161
162
9
164
Wr R B
-
Vorb.4
Vorb.5
7
23
37
38
43
IMog.8
27
VorbA
2
3
Mog. 13
10
14
15
Mog.9 17
19
20
22
Mog.2 39
Mog.6 42
Mog.3 52
Mog.7
Mog.
11
Vorb.5
XX-XXI)
EINLEITUNG
XLI
Br
und
Brussel, Koninkljke Biblotheek, Codo 55
gament. 1. Viertel des 13. lh.
27-5534. Per
Bg Brussel, Koninklijke Bibliotheek, Codo 53
gament. 12./13. lh.
87-5396. Per
Beschreibung: DEROLEZ, Guiberti Epistolae 1, S. XIII-XXIII und
XXIII-XXIX.
Aus der Korrespondenz zwischen Wibert von Gembloux und
Hildegard werden in dieser Ausgabe nur die Hildegard-Briefe
veroffentlicht (87). Man findet sie in Br auf f. 147
v
-149
v
(Ep.
CIIIR), f. 155r-v (Ep. CVIR) und f. 158r-v (Ep. CIXR).
Von diesen drei Briefen ist in Bg nur die Ep. CIXR vorhanden
(f. 179r-18or).
In der Hs. Br stehen auch noch die am SchluB unserer Edition
herauszugebenden Stcke Visio S. Hildegardis ad Guibertum
missa (f. 133r-141v) und De excellentia beati Mar#ni (f. 141V
145v ).
F Firenze, Biblioteca Medicea Laurenziana, Codo S. Crucis,
Plut. 22, dex. 4- Pergament. 13. lh.
Beschreibung: A.M. BANDINI, Catalogus codicum Latinorum Bi
bliothecae Mediceae Laurentianae IV (Firenze 1777), Sp. 606-608.
Diese Hs. (143 BL) entbalt nach Hugos von St. Viktor Kom
mentar zu der Hierarchia caelestis des Pseudo-Donysius einige
Hildegard-Texte (von anderer Hand). Es snd: Sciuias III, 7, c.
9-
10
(f. 142r) und III, 7, c. 8 (f. 142r-v); ein Brief an Magster
Odo von Pars (f. 142v, hier Ep. XLR, ohne Anfrage); weter
auf f. 143r: Yerba Hildigarthis in spiritu sancto de beato Bur
chardo (ed. PI, S. 465-466); ein Brief an Sibylla von Lausanne
(Sibille trans Alpes Hildigardis, hier Ep. CCCXXXVIII); das
Alphabet der Litterae ignotae. Pitra hat die Hs. auch fr seine
Ausgabe der beiden genannten Hildegard-Briefe (PI, S. 521 und
539-541) benutzt.
K Kynivart (Konigswart), Codo 40. Pergament. 2. Halfte
des 12. 11:.s.
Beschreibung: F. CDA, Codices manuscripti Bibliothecae Castelti
Kynzvart in Bohemia Occidentali (Prag 1965), S. 64. - H. TCHJ.E,
Ein Hildegard-und ein Bernhardbriej aus der ehematigen Ocho
senhausener Klosterbibliothek, in Studien und Mitteitungen zur
Geschichte des Benediktinerordens 79 (1968), S. 17-20.
Das aus der ehemaligen Benediktinerabtei Ochscnhausen
(87) Die Wibertl'Idefc nnclct milo hei DHRULIt:l, C;NilNrli liplllo/,u T, Nr, xvr
xxn (:-l. 2,6':110) IJnd XXIV (S.
XLII EINLEITUNG
stammende Legendarium (Hss. 40-41) umfa6t Vitae, Passiones,
Miracula und Sermones. Das Ms. enthalt in einem Nachtrag aus
der ersten Halfte des 13. lhs. einen sonst nicht belegten Brief
Hildegards: E pistula domine H iltigardis ad inclusum F. de
huiueltum (hier Ep. CCXLIX). Nach einer Mitteilung von H.
Pretsch (Zwiefalten) ware mit F. ein im Necrologium Zwijaltense
(MG Necr. I, 252) zum 24. Mai erwahnter Fridericus m. et
inclusus gemeint.
Ma Mnchen, Bayerische Staatsbibliothek, Cod. lat. 22.253.
Pergament. 12. lh.
Beschreibung: Catalogus codicum Latinorum Bibliothecae Regiae
Monacensis II, 4 (Mnchen 1881), S. 34
Der Kodex (Windberg 53; 213 Bl.) entMlt Verschiedenes, u.a.
auf f. 105-25 die Vita Bernardi Clareuallensis. Nach Texten
der Elisabeth von Schonau (f. 47: Visiones Elysabeth Sconau
giensis a. I1S6, f. 75. Reuelatio eidem jacta de resurrectione
Marie et de exerctu XI milium urginum) folgt auf f. 87r-89r
die Visio Hildegardis contra Kataros, d.h. die Ep. CLXIXR dieser
Ausgabe. Als Antwort auf dieses Schreiben (vgl. ber die eigen
artige Kombination Vorbem. 2, S. 150) findet man f. 89r-90r die
Responsio Elysabeth de eisdem, in Wirklichkeit eine Verschmel
zung von zwei Briefen Elisabeths (ed. ROTH, S. 741'1., Nr. XX
XXI; hier Ep. CCII und CCIII). Nach einigen Texten Eckberts
von Schonau stehen, ohne Anfragen, noch zwei Schreiben Hil
degards an Abt Adam von Ebrach: auf f. 103r-v die Ep.
LXXXVI, auf f. 103v-I04r die Ep. LXXXVR/B dieser Ausgabe
(fragmentarisch).
P Lonaon, British Library, Codo Add. 17292. Pergament.
12.
Beschreibung: Catalogue oj Additions to the Manuscripts in the
British Museum (Years I848-I8S3; London 1868), S. 2.
Die Hs. stammt aus der Praemonstratenserabtei von Park
bei Lowen (f. ISlrb: Liber sancte marie de Parcho). Sie ist wichtig,
weil sie vier Briefe, von denen drei anderswo nicht belegt sind,
enthalt. Diese Korrespondenz steht, nach 92 Sermones des Au
g.ustinus und einem Briefwechsel Philipps von Park mit der
Abtissin von Dietkirchen (Bonn), auf f. IS2ra-152Vb; es handelt
sich, in der Reihenfolge der Hs., um die Ep. CLXXIXR, CLXXX,
CLXXIX und CLXXXI, die sich alle auf Hildegards Kontakte
mit dem genannten Abt beziehen.
Pe Paris, Bibliotheque Nationale, Nouv. acquis. lat. 760.
Pergament. 12./13.
Beschrcilmng: H. OMONT. Notices el Extraits des manuscrits de
EINLEITUNG XLIII
la Bibliotheque nationale 38, 1 (Pars 1903), S. 367-369. - Vgl.
K. KasTER, Elisabeth von SchOnau. Werk Wirkung im
Spiegel der mittelalterlichen handschrijtlichen Uberliejerung, in
Archiv jr mittelrheinische Kirchengeschichte 3 (1951), S. 264f.
Diese in Himmexod entstandene Hs. (95 Bl.) entMlt, nach
einem unter der Uberschrift Liber Origenis De singularitate
clericorum berlieferten Werk (Pseudo-Cyprian., vgl. P L 4, Sp.
835-870) und 5 Augustinus-Texten, zwei von einer Hand des 13.
lhs. geschriebene Stcke Hildegards. Es geht um den Brief an
Werner von Kirchheim (f. 62V-63r; PL, Nr. 52, hier Ep. CXLIXR)
und das Schreiben De sacramento dominici corporis (f. 63v; P L,
Nr. 43, hier Ep. CCXCVIIR). Es fehlen die Uberschriften und
auch die Anfragen. Hiernach folgt auf f. 64r-94v ein Teil der
Visionen Elisabeths von SchOnau, dem sich 26 Verse des Ma
gisters Serlo von Wilton (ed. J. OBERG, Stockholm 1965, Nr. 80,
S. luf.) anschlie6en. Auf dem letzten Blatt (9sr;.. von einer
Hand des frhen 13. lhs.) steht dann, mit der Uberschrift
Scriptum domine Hildegardis ad Elisabet, noch ein Brief Hil-
degards (nach dieser Hs. herausgegeben von H. Omont in sener
obengenannten Beschreibung, S. 369 und von J. May in Hilde
gard von Bingen '[Kempten/Mnchen] 19I1, S. 512-514). Das
Schreiben findet sich auch in den Hss. Trier, Stadtbibl. 771/1350
(s. unten) und B, f. 41v-42r; in diesem letzten Ms. wird es an
Hazzecha von Krauftal gerichtet. Das Adressatenproblem wurde
oben, S. XVII, bei der Besprechung der Ep. CLXI (nach B)
und CXCVIII (nach Pe) skizziert.
Die Hs. Pe war U.E. Vorlage fr dieselben Hildegard-Briefe
(hier also Ep. CXLIXR, CCXCVIIR und CXCVIII) im Samme1
band
Te Trier, Stadtbibliothek, Codo 771/1350. Papier. 15. lh.
Beschreibung: G. KENTENICH, Beschreibendes Verzeichnis der
Handschrijten der Stadtbibliothek zu Trier, 6. Heft, 2. Abt. (Trier
1910), S. 97f. - K. KaSTER, a.a.O., S. 265.
Hildegards Texte finden sich auf f. s6r-s8v (berschrift: Visio
Elizabeth abbatisse ordinis Cist.; Korrektur am Rand: S. Be
nedicti in Schoenauio; hier CXLIXR), f. 58v-S9v (Ep.
CCXCVIIR) und f. Ilor-Illv (Uberschrift: Incipit epistola Hit
degf!-rdis ad Elizabeth; hier Ep. CXCVIII). .
Uber den Kontext in der Hs. und ber das Verhaltnis von
Pe, Te und B im letzten Brief handelt H. Rissel ausfhrlich in
ihrem Aufsatz in Cteaux (s. oben, Anm. 37).
Ta Trier, Sta.dtbibliothck, Codo 2397/Z343. Pergamcnt. Ende
clCH IZ. .Jh!4.
Bo!;chrnibung: I':hw gcolllUtE' orhin1!etl wir in dan
XLIV EINLEITUNG
kenswerter Weise von P. Petrus Becker OSB (St. Matthias zu
Trier).
Der Kodex, der aus der Abtei St. Matthias in Trier stammt,
enthalt in der Hauptsache Augustinus-Schriften oder Auszge
daraus. Am SchluB (f. I60v-I62V) steht, von einer anderen Hand,
die wohl noch dem I2. jh. angehOrt, Hildegards Brief gegen die
Katharer (ohne Anfragebrief; hier Ep. CLXIXR; vgL Vorbem.
2, S. 150). Die berschrift Visio Celestis ist von spaterer Hand
angebracht worden. Die Hs. zeigt eiI,l,ige Abweichungen auf, die
eine gewisse Selbstandigkeit in der Uberlieferung verraten.
Tu Trier, Stadtbibliothek, Codo 66z/835. Papier. 15 jh.
Beschreibung: G. KENTENICH, Beschreibendes Verzeichnis der
Handschriften der Stadtbibliothek zu Trier, 6. Heft, Z. Abt.
I9ro), S. 6-7.
Dieser von verschiedenen Handen des 15. jhs. geschriebene
Sammelband, der aus dem Kloster S. Maria ad Martyres in
Trier stammt, enthalt u.a. Werke Bernhards von Clairvaux,
Augustinus' und Bonaventuras. Auf f. II9r-Izor steht die Kor
respondenz zwischen Eberhard von Bamberg und Hildegard
(PL, Nr. 14; hier Ep. XXXI-XXXIR). Auch dieser Zeuge scheint
in einer einigermaBen selbstandigen Weise eine ziemlich alte
Tradition zu vertreten.
Wa Wien, Osterreichische Nationalbibliothek, Cod. IOI6
(theol. 382). Pergament. 13. und 2. Halfte des 12. jhs.
Beschreibung: M. DENIS, Codices mss. theol. Bibl. Palat. Vindob.
Lat. I, 2 (Wien 1794), Nr. DCXXX. - Tabulae codicum mss. in
Bibl. Palat. Vindob. asseruatorum 1 (Wien 1864 [1965]), S. 176.
- H.]. HERMANN, Die deutschen romanischen Handschriften (Be
Verzeichnis der illuminierten H andschriften in
Osterreich, NF II; Leipzig 19z6), S. 310. - O. MAZAL, Byzanz und
das Abendland. Ausstellung der Hss.- und Inkunabelsammlung
der Osterreichischen Nationalbibliothek (Graz 1981). S. 295.
Der Hauptteil des Kodex, der nach einer Eintragung auf Bl.
Ir schon um die Mitte des 13. lbs. im Besitz des Klosters zu
Rommersdorf bei Bonn war (Liber ecclesie sancte Marie uirginis
in Romerstorph) und wahrscheinlich auch dort angefertigt wurde,
umfaBt auf f. l-I08v den' Liber uitae meritorum und f. I08v
II5v die Responsiones auf die 38 Fragen (beide zweispaltig von
ciner Hand des 13. jhs., die wohl mit der einer anderen Rom
Ilwr!;dQrfer Hs., namentlich Wien 963, hier Wr, identisch st).
])i{. Nachtrflg(' auf B1. II6r-12I, die Brieftexte und Lieder
(mthltpn, Hind nuch O. Maza] do Rest eines wohl noch zu
Ll'h;t,{'itl'tl l'n;tnndC']wn Wir glaubcn
JI diu'Iun g('ol'dnet von m!!lII'OI'<l1l ){opiHtnn
,,1
':j
11
;,1\
EINLEITUNG XLV
geschriebenen Zeilen wenigstens zwei Hande unterscheiden zu
konnen, die auf Zwiefalten und den Rupertsberg hinweisen (88).
Es sind foIgende Schriften vorhanden: f. lI6r: der auch in
Z (Nr. 9, f. z8v) aIs "Brief" berlieferte Text mit dem Incipit
Primus sonus ita permanst (hier Ep. CCCLXXIV; S. auch
Vorbem. 1, S. I58f., zu der Nr. 4); - das Carmen Mons superat
saltus (auch Z, f. 93V; vgl. Vorbem. 1, S. 161, mit Anm. 91); - f.
lI6v-lI7v mit Fortsetzung auf f. IZOr-IZIr, Z. 8: Ad clericos
sacerdotalis ojjicii Hildigards, d.h. der Brief Z, Nr. 63 (hier Ep.
CLXXR; cfr PI 5, S. 337-339); - f. IZIV, Z. 6 mit Fortsetzung
auf f. lI8r: Guntero Spirens ePiscopo Hldigardis, der Brief Nr.
5 in W (hier Ep. XLlR; cfr PL 15, I7zA-D); - f. lI8r: ein u.w.
sonst nicht belegtes Stck, mit dem Incipit Qui homini dedit
cibum Vorbem. 1, S. I6z, Anm. 92); - f. n8v-lI9r: ein
neumiertes Lied: Kyrie eleison. O uirga mediatrix (vgl. Sym
phonia 18 red. B. NEWMAN, S. 124]: Alleluia! O uirga mediatrix);
f. lI9r: zwei Paragraphen untereinander, von denen der erste
jedoch die Frtsetzung des zweiten darstelIt; es handelt sich
um eine in der Vita S. Hild. in einem Brief an Abt Gedolphus
von Brauweiler benutzte BeschworungsformeI (s. Vorbem. 1, S.
162, mit Anm. 95'); - zwei Zelen mit einer FormeI gegen
BlutfluB, die auch in einem Brief an SibylIa von Lausanne (hier
Ep. CCCXXXVIII; Hss. F M W Z) und in der Vita S. Hld, (PL
lI9D; vgl. Vorbem. 1, S. I6z, mit Anm. 93) benutzt wird; - f.
II9r-v: der Brief an Bernhard von Clairvaux (hier Ep. I); der
Text, der der al ten, richtigen Tradition (wie M und Z) folgt,
bricht am SchluB der Seite lI9v ab; f. I2Ir, Z. 9 - I21V, Z. 5,
mit den Ietzten 5 Worten am unteren Rand: Hildigardis ad
congregationem puellarum suarum, ein teilweise mit Brief Z, Nr.
71 und M, Nr. 31 vergleichbarer Text (hier Ep. CXCII; vgl.
Vorbem. 1, S. 161).
Die Wichtigkeit dieses nicht umfangreichen und nicht beson
ders gepflegten, aber u.E, auch fr die Genese der Symphonia
interessanten Zeugen wurde in Vorbem. 1, S. I6If, betont.
Wk Wien, Osterreichische Nationalbibliothek, Codo lat. 6z4
(Hist. eccl. 158). Pergament. IZ. jh.
Beschreibung: Tabulae codicum mss. in Bibl. Palat. Vindob.
asseruatorum I (Wien 1864 [1965]), S. ro8. .
Diese Hs., die als Haupttext die Vita S. Hildegardis berlie
fert, stammt aus Echternach und gehOrte im spateren Mittel
alter der Mainzer Kartause (Besitzvermerk auf Bl. IZ). Diesem
Korpus sind nachtraglich sieben Blatter (a-g) vorgeheftet wor
(Sil) Man WiI, r. xx6t mlr rler 36 in fJdJlh" 'Hlfel XVIII
(NRChuRK 1m unterM
XLVI
EINLEITUNG
den, die ohne berschrift die Korrespondenz in Bezug auf die
Katharer enthalten (hier Ep. CLXIX und CLXIXR; vgl. Vorbem.
2, S. ISO). Wir glauben, die Lesarten dieses Zeugen im Apparat
bercksichtigen zu mssen, weil sie wohl ein frhes Stadium
der jngeren Tradition vertreten.
Troyes, Bibliotheque municipale, Codo 683. Pergament.
12. Jh.
Beschrebung: Catalogue gnral des manuscrits des Bibliotheques
Publiques des Dpartements 11 (Pars 1855), S. 286.
Der Kodex, der in Clarvaux geschrieben wurde, enthiilt nach
Hildegards Liber diuinorum operum und dem ersten Buch von
Bernhards De consideratione folgende Brieftexte: - f. II7
r
-
v
:
ein Fragment der Epstola ad Anastasium papam, hier Ep. VIII,
Z. 29 (ab mittis des Wortes permittis) - 94 (Ende); - f. II7
V
:
die Epstola ad Danielem epscopum Pragensem (Tit.: ras. +
Pragensi ePiscopo Hildigardis), hier Ep. XXXVIIIR (vollstan
dig); f. Il7v: ein Fragment der E pistola ad Guntherum eps
copum Sprensem (Tit.: ras. + nsi ePiscopo Hildigardis), hier Ep.
XLIR, Z. l-Il (bis ipsius).
Dem Wortlaut nach folgen diese Auszge aus der Korrespon
denz, deren Verschreibungen, vom Kopisten selbst ber der
Zeile oder am Rand korrigiert, nicht im Apparat vermerkt
wurden, deutlich der alteren Tradition von Z, W und M. Doch
ist ihre Position in der berlieferung an einer Stelle nicht klar:
in VIII, 81, und nur da, schlieJ3t diese Hs. sich merkwrdiger
weise den Zeugen R und Wr ano Nach linguam steht, ungefahr
wie in R und Wr (vgl. den app. comp.), noch: promeret atque
multimodam sed sibi consonantem melodiam. Weil dieser Zusatz
jedoch nicht im Text selbst, sondern am unteren Rand steht,
drfte er nach Lektre einer anderen, jngeren Vorlage hinzu
gefgt worden sein. Was die Reihenfolge der Briefe angeht, so
erinnert diese Hs. am meisten an den Kodex M, in dem dieselben
drei Briefe auch zusammenstehen: M, Nr. 32, 34 und 33
Be einigen wurden, weil es der Rekonstruktion der
ren hildegardischen Uberlieferung nicht weiter dienlich ist und
die Angaben den ohnehin schon komplzierten Apparat nur
berlasten kannten, nicht alle vorhandenen Zeugen verarbei
tet (89). In dieser Beziehung ist besonders auf zwei Traditions
zweige hinzuweisen.
(89) So war es u.E. nicht notwendig, bei der Ep. CCXLV11 die Kopie
dieses Textes aus Z, Nr. 60 in Stuttgart, LB, Cod. hist. 2
0
430, f. (I7 Jh.)
oder in den AflflaIm des Zwiefalter KlostetS des Athanasius Sulgerus (1, S. I3
6
)
verwerten; aueh F. Haugs Ausgabe dieses StUckes in ROJtlfllmtg6r Mofltllssehrift
ftlr praktiseh6 1'bItIlogil (1929/1930), wiederholt in !{wN, ';""it/if/6 4; S.
EINLEITUNG XLVII
Es handelt sich an erster Stelle um das Speculum futurorum
temporum oder Pentachronon Gebenos, des Abtes von Eberbach,
der um 1220 in dieser Schrift Prophezeiungen Hildegards sam
melte (90). Die Arbeit, die in einer etwas bornierten Weise nur
das einseitige Bild Hildegards als Weissagerin hervorruft, ist in
ber 50 Manuskripten berliefert worden (91). Weil sie noch nicht
kritisch ediert worden ist (92), haben wir uns fr die Verarbeitung
dieser, brigens fr die Textgestaltung nicht unentbehrlichen
Tradition, auf die Verwertung eines einzigen zuverlassigen Zeu
gen beschriinken mssen. Als solchen haben wir folgende Mn
chener Hs. gewiihlt (1*1) :
Gh Mnchen, Bayerische Staatsbibliothek, Cod. lato 324
(536). Pergament. 179 Bl., einspaltig. 13. Jh. Aus dem
Zisterzienserkloster Kaisheim (Kaisersheim).
Beschreibung: Catalogus codicum Latinorum Bibliothecae Regiae
Monacensis I, 1 (Mnchen 1892), S. 82. K. KasTER, O.C. in
Archiv fr mittelrheinische Kirchengeschichte 3 (1951), S. 267. - .
Sciuias, S. LIIf.
Fr den Briefwechsel Hildegards ist von Bedeutung:
f. 1-61V: das Pentachronon Gebenos von Eberbach, mit folgenden
Brefen bzw. Brefexzerpten:
l. f. 33r-v: Item uerba sancte Hildegardis ex uita Rperti de
primo tempore (Ep. LXXVIIR, 201-216. An Abt Helengerus
vom Disbodenberg. Vgl. Vorbem. I, S. 155, Nr. 12).
2. f. 33v-36r: Epstola sancte Hildegardis ad Colonienses de
futura tribulatione clericorum (Ep. XVR, Append. 1, 76-XVR;
app. comp. 261).
3. f. 36r-37r: Epistola s. Hldegardis ad Treuerenses de eo
65, haben wir im Apparat nicht eigens vermerkt. Auf derselben Seite 55V des
Cad. hist. 2 430 steht noch eine unvollstlindige Kopk eines anderen Brides
aus Z (Nr. 76, hier Ep. CCXLV1II).
(90) ber Gehena von Eherbach s. A. BoRST in LexikoflftI,. TheoJogi6 IlfId Kin:/JI
4 (I960), Sp. 537
(9I) Vgl. F. }ORGENSMElER, Sto Hi/degard "Prophltissa telltoflira", in Hilthgard /JOfI
Biflgm (1179-1979). 800. ToJ,rtag der H'lignz, hg. von A. PH. BROCK
(Maim I979), S. 273-293, hier S. 284ff.
(92) Man findet Auszge in PI, S. 483-488.
(93) Wir folgen damit dem Beispiel von A. Fhrkatter und A. Carlevaris, die
rur ihre Sauw-Edition (S. LIl, Hs. M) dieses Ms. beV01'2Ugt haben. - Wir haben
den Text auch mit Gebenos berlieferung in Wien 963, f. I'42V verglichen.
Diese Fassung, deren Traditian von der des groBen Briefkotpus (hier Wr)
abzugremen st, scheint uns unvollstandig zu sein. An bestimmten Stelleo
stimmen ihre Lesllrten gegenlher Cb mit denen anderer Zeugen hereln,
andererseits hat sie auch gnnz eigent\.\mliche Varianten. bcr die SteUe van
Gebenos bildegnrdl.chen BdefaultlIgen m C;anun der 'l'rndltion wlrd 1m
Ab.choiu tlber dRIl Vcrhilltoi. del I-I_M.
XLVIII EINLEITUNG
tempore (Ep. CCXXIlIR. partim, vgl. PL 49. 256B-
2
57
C
.
Magistri et prelati ... in zelo suo discutiat) (94).
4. f. 37r-v: Ex epstola s. Hildegardis ad Cnradum regem qui
fuit antecessor Friderici imperatoris de futuris temporibus
(Ep. CCCXIR. partim, vgl. PL 26, 185C-186B: Tu in quadam
parte ... amplius non erubescas).
5. f. 37v-39v: Ex hac uisione scire poteris, quare tribulationes
iste eueniant (Ep. CXLIXR, vollstandig. An Werner von
Kirchheim. Vgl. PL 52, 269B-271D).
6. f. 39v-40r: Ex epstola s. Hildegardis (An Hillinus von Trier.
Ep. XXVIR, 15-19).
7. f. 4or: 1 tem ex epistola eius: planete clericos et claustrales
significant (Ep. LXXVIlR, 125-133. An Abt Helengerus vom
Disibodenberg).
8. f. 4or-v: Item ex epstola eius (An ihre Mitschwestern, Ep.
CXCIII, partim, vgL P J, S. 362-363: O filie mee, audite ... eos
excribabit).
9. f. 4ov: Ex epstola s. Hildegardis ad Eugenium papam quando
Treueris celebrauit concilium (Ep. n. 22-28).
10. f. 40V-4Ir: Ex epstola s. Hildegardis ad Anastasium papam
(Ep. VIII, 55-75, iniquitatum).
Il. f. 4Ir-v: Item ex quadam epstola (An Abt Adalbert von
Ellwangen; Ep. XCIR, partim; vgl. PL 62, 283A: Nunc enim
sunt tempora ... me inuenias et uiues).
12. f. 41v-42r: Item uisio eiusdem (De Catharis. Ep. CLXIXR,
partim; vgl. PJ, S. 348-349: Mense Julio ... deludere cepit).
13. f. 42r-44r: Per uitulum et leonem monachi et clerici designati
sunt I Ex libro epistolarum de conuersis (An den Prior von
Eberbach. Ep. LXXXIVR, Exzerpte: a) 172-189, b) 208-214,
c) 225-284).
14. f. 6Ir-v: 1 tem quando magnum scisma futurum sit ex epstola
S. Hildegardis ad Treuerenses (Ep. CCXXIIIR; vg1. PL 49,
25
6D
; Kommentar zum Satz H oc, inquid, muliebre tempus
non tamdiu durabit quamdiu hucusque perstitit).
Wir glauben, daS auf f. 61V das eigentliche Pentachronon
abschlieSt (95). Doch folgen in der Hs. noch weitere Brieftexte
Hildegards:
f. 61V-64v: Ep. CCLXXVI-CCLXXVIR, eine Anfrage von Zi
sterzienser-M6nchen mit Hildegards Antwort (P L 144, 3
8oA
17
2r
der Hs. Trier, Stadtbibliothek, 71S/273 (15 Jh.; Provenienz: Sto Matthias
zu Trier). Nicht nur die berschrift, sondern auch die Varianten erlauben es,
diesen Zeugen wie einen AusHufer der Gebeno-Fassung zu betrachten.
(99) Hier Ep. XVR; PL 4S, 244A-2BB. Ob der Brief auch ursprnglich an
die Kolner gerichtet und tatsachlich eine Erwiderung der Anfrage des Dekans
Philipp von Heinsberg war (Ep. XV; PL 4S, 243C-244A), ist unsicher. Vgl.
oben, S. vuff.
(100) Ein deutliches Beispiel der letzten Moglichkeit bietet die Hs. 33
1
9 der
Bibliotheque Nationale in Pars, f. 41-9IV. Vgl. Cata/. gnr. des manllSmts latins V,
S. ISof., wo die vielen Abweichungen gegenber der herkommlichen Gebeno
Redaktion angegeben werden.
(101) SchlieBlich ist in dieser Beziehung noch die wohl aus dem 13 Jh.
stammende Reuelatlo de fratribllS qllahlor ordinllm gegen die Mendikanten, die weder
Hildegard noch Gebeno zugehOrt, zu erwahnen. lnc.: InSllrgent gentes... ; Expl.:
...qllam ;pse prtlStartl dignehlr. Amen. Vgl. z.B. Stuttgart, Codo HB 9
1
, 15 Jh., f. 333
v
335
r
in J. AUTENRIETH - V.E. FIALA, Di, Htlndsthriftm d,r Wllrtt,mbtrgiulNn
lnd,blbllolbt/t SINlIgRrt (2. Reihe, 1, Xi Wlelbaden x968), S. x66.
EINLEITUNG
Briefes werden ausfhrlieh irn oben, S. VIII sehon erwahn
ten Aufsatz von K. Bund behandelt (102).
B. Die Ausgaben
Es hat bisher nur Teilausgaben des hildegardisehen Brief
weehsels gegeben.
l. Der alteste Druek wurde 1566 vorn Presbyter ]USTUS
BLANCKWALT in Koln besorgt: Sanctae H ildegardis abbatissae
in Monte S. Roberti apud Naam fluuium, prope Bingam, sanc
tissimae uirginis et prophetissae, Epistolarum Liber: Continens
uarias E pistolas summorum Pontificum, Imperatorum, Patriar
charum, Archiepiscoporum, Episcoporum, Ducum, PrinciPum,
et aliorum Plurimorum utriusque secularis et Ecclesiastici status
Magnatum ad S. Hildegardim, et eiusdem sanctas ad easdem
responsiones: Item eiusdem S. Hildegardis alia quaedam, quae
sequens page!la indica bit, Ad confirmandam et stabiliendam Ca
tholicam nostram fidem et religionem Christianam, moresque in .
Ecclesia instruendos et emendandos, apprime utilia: Nunc pri
mum in lucem edita ... , Coloniae apud Haeredes lohannis Quentel
et Geruuinurn Caleniurn.
Wie Blanekwalt (irn Druek ist der Narne "Blanekvualt" ge
sehrieben) selbst bezeugt, war die Vorlage die heute als "Rie
senkodex" bezeiehnete Hs. R: "Quae ego nuper rnanibus propriis
ex arehetypo quod in Monasterio in Monte S. Roberti prope
Bingarn sanete adseruatur, deseripsi". Doeh hat der Herausgeber
nieht den ganzen Briefbestand des Riesenkodex veroffentlieht.
Sein Bueh enthalt nur eine Auswahl. Naeh einer an den Erzbi
sehof Daniel von Mainz gerichteten Dedikation, einer aus Tri
thernius bernornrnenen Lebensbesehreibung Hildegards und
einigen dern Dorninikaner-Mystiker ]ohannes Tauler zugesehrie
benen Vaticinia folgen (S. 1-99, in genau derselben Anordnung
wie in R) 78 Briefe (Anfragen und Antworten) (103). Dieser
durehlaufenden Serie sehlieBen sich noeh andere, in R nicht in
derselben Weise gruppierte Texte an (104). Es sind, rnit ber
sehriften, die nieht irnrner rnit denen unserer neuen Ausgabe
bereinstirnrnen:
- S. 99-I03: R, Nr. 95-96; PL 41
- S. I04-I06: R, Nr. 197-198; PL 42
(102) Erscheint in Mitt,JIat,inisNs JahrbllJ 23 (1988). - Wie gelllgt, hat dcr
Verfasser - anders IIls wir - den Riesenkodex IIls Grundlllge fUr die Textge8tlllrung
des Briefes Hildegards genommen.
(103) In der Ptllrologia Latina sind CI die Nummern X bil 04. FUr die Reihenfolge
dicser nllch den neuen FOflchungwergebni..cn uI1tcnchledenen StUcltc In der
vorlicgendcn Edition verweiacn wir Auf die KOllkord.nun am Ende der Blinde .
(xo.) Die An/(llbc in 1.!dJ1/J., S. x6o, Anm. to4: ... BI.nck"'.lt.... den
der erlten 040 IIdefe de. RlelCnkOtlex..... I.t 11'(1 etwaa irrafhr.nd.
LU EINLEITUNG
- S. I06-I09: R, Nr. 235-236; PL 43
- S. I09-II5: R, Nr. I83-I84; PL 44 und R, Nr. I85-I86; PL 45
- S. II5-II6: R, Nr. 145-146; PL 46
- S. II7-I55: Ad praelatos Moguntinenses propter diuina per illos
interdicta in der Fassung von R, f. 308v"-3I7ra; PL 47
S. I56-I7I: R, Nr. 267-268; PL 48
- S. I7I-I79: R, Nr. 269-270; PL 49
- S. I79-I8I: R, Nr. 27I-272; PL 50
- S. I8I-I95: R, Nr. 273-274; PL SI
- S. I95-I99: R, Nr. 275-276; PL 52
- S. 200-205: R, Nr. 277-278; PL 53
- S. 206-229: R, Nr. 24I-242; PL 54
- S. 229-247: R, Nr. 279-280; PL 55
S. 248-272: R, Nr. 264: Ad congregationem sororum suarum,
mit der ESA und einem Appendix De Vta S. Roberti. Un
vollstandig; vgl. BLANCKWALT, S. 272: "Reliqua hue spectantia
seriptor prae festinatione quadam importuna ex originali
archetypo excerpere non potuit" (105). Vgl. PL, Sp. I065-I082.
- Es folgt noch, S. 273-333, die Vita S. Hildegardis in drei
Bchern, nach R, f. 317ra-327vb.
2. Diese Ausgabe von Blanckwalt war Grundlage fr die I677
in Lyon erschienene Edition: Maxima Bibliotheca Veterum Pa
trum et Antiquorum Scriptorum Ecclesiasticorum, primo quidem
a Margarino DE LA BIGNE ...in lucem edita, deinde ...in Uni
uersitate Coloniensi doctorum studio disposita, hac tandem edi
tione Lugdunensi ... locupletata ... , Tomus XXIII, S. 535b-6ooa.
Es st ganz deutlich, daB diese sog. Bibliotkeca Patrum Lug
dunensis hier die Einrichtung von Blanckwalt einfach bernom
men hat (106). Einige Notizen sind angepaBt worden. Es heiBt
z.B. nicht mehr: Nunc primum, sondern Nunc tertio in lucem
edita. Die Vita S. Ruperti endet S. 600b wie bei Blanckwalt,
doch wird ein neuer Hinweis hinzugefgt: "Reliqua hue spec
tantia inuenies apud Surium die I5. Maij in Vita eiusdem S.
Roberti".
3. Vier Briefe, von denen drei nur in der Hs. London, British
Library, Codo Add. 17292 (= P), ein vierter auch in B berliefert
sind, wurden nach P ediert im Commentarius praeuius de S.
Hildegarde der Acta Sanctorum Sept. V (ed. J. STILTING, I755),
S. 661-663. Die Texte stehen als die Nummern 56 bis 59 auch
(105) Am Ende deI Ausgabe, S. 334f., steht en NachtIag: SII_aIfII Vita S.
BlrIhtu tI S. Robtrti bis filM lIIpra folio 212 d, impf'Olliso ab,.,,,,,,pi opomit... hit obil,r
1I fIIrti", 1111111 -",,_ti /lit() .dittllJ.
(x06) Alao mehr ,la die 40 eraten Brlefe de. R,ielcnkodex, wle Im.n QUS Behlh.,
S. r60, AMI. X4 vtnlehen !t6nntt.
EINLEITUNG LIU
in der Patrologa Latina (PL), Bd. I97, Sp. 275C-278C. In der
hier vorliegenden Edition sind es die Stcke CLXXIX,
CLXXIXR, CLXXX und CLXXXI.
4. Drei Briefe, die die Korrespondenz mit dem Konvent von
Brauweiler darstellen, sind der Vita S. Hildegardis zu entneh
men. Es sind die Nr. 60 (Frage und Antwort) und 6I in PL I97,
Sp. 278D-282A. Die Patrologa beruft sich auf den Text der AA.
SS. Sept. V, S. 693-694. Die Briefe werden hier nicht ediert,
weil sie knftig in der neuen von M. KLAES (Essen) vorbereiteten
kritischen Ausgabe der Vita S. Hildegardis zu lesen sein werden.
Vgl. hier die drei in der Ziihlung, nicht mit ihrem Text vertre
tenen Nummern LXVIII-LXIX.
5. Die Lcke, die die Auswahl Blanckwalts aus R, also auch
die Bibliotheca Patrum Lugdunensis, hinterlassen hatten, ist
spiiter auf Grund einer jetzt verschollenen, in dieser Edition
mit der Sigl Hm bezeichneten Himmeroder Hs. ausgefllt
worden: man findet noch 83 Briefpaare und eine Anfrage in E. .
MARTENE - U. DURAND, Epistolae uariorum ad S. Hildegardem
cum eiusdem ad eos responsis, in Veterum Scriptorum Amplissima
Collectio II (Paris 1724), Sp. 1012-II33. Es handelt sich um
Briefe, die alle auch in der Hs. Wr und bis auf zwei (107) auch
in R stehen. Die PL hat die Stcke unter den Nummern 62 bis
I45 bernommen (108). Weil die handschrftlche Vorlage fehlt,
haben wir Martenes Edition den Wert einer Hs. zugemessen;
doch kann die Ziihlung der Ausgabe nicht die ursprnglche
sein, und es sind zweifellos auch die jedem Brief vorangehenden
Argumenta nicht original. Diese Inhaltsangaben werden m
Apparat nicht erwahnt.
6. Auf diesen hier vorangestellten Teileditionen beruht die
Sammlung der von 1 bis CXLV numererten Briefe in der
Ausgabe von J.-P. MIGNE, S. Hildegardis Abbatissae Opera omnia,
in Patrologiae Cursus completus, Ser. lat., Tom. I97 (Pars 1882
(31952]), Sp. I45A-382C (= PL). Sie enthalt insgesamt, Anfragen
und Antworten zusammengeziihlt, 279 (109).
Einige Bemerkungen zum Inhalt dieses Uberlieferungszeugen
und zu der Weise, in der er in unserer Edition benutzt wurde,
sind hier am Platz.
(X07) Die Korrespondenz mit Gertrudis von Stl\hleck, Nonne in Sto Thcodor
zu Bamberg. Vgl. da.zu Vrbt",. 1, S.
(108) Auch hier verweieen wir fUr die Numerierung in der vorliegenden
AUlgabe a\.lr die Konkord_n:r,en _111 Bnde der Blinde,
(109) Ole N\l.mmern 8. 9. 41. 54, ", 56, '" '18. ,1,1, 6. und X-45 hUelen In der
Pl. kein Palu.
LV LlV EINLEITUNG
Eine Anzahl von Steken, deren Briefeharakter nicht auf der
Hand liegt, haben in P L eine selbstandige Stelle bekommen.
So steht der Text der Solutiones, die auf Anfrage Wiberts von
Gembloux und der Monehe von Villers gesehrieben wur
den (110), nicht im Briefkorpus; es wird in PL bei der Nr. 54
(Sp. 276) auf den eigenstandigen Abdruek naeh der Bibliotheca
Patrum Lugdunensis hingewiesen (vgl. Sp. 137-1054). Ebenso
ist die Nr. 55 (Sp. 276), die sieh auf die ERB bezieht, naeh
derselben Ausgabe von 1677 gesondert ediert worden (Sp.
1053-1066). Die ESA, die Hildegard ihren Mitsehwestern vor
gelegt hat, steht nieht unter den Briefen, sondern, noehmals
naeh dem Druek von I677, auf Sp. 1066-1082. So sind aueh
die V SR und die V SD eigens herausgegeben worden (Sp. 1081
192 bzw. 1093-1II6; naeh den AA. SS. Maii III [1680], S.
503-509 bzw. Iulii II [1721], S. 581-597) (111).
Obwohl die erste Briefserie in PL (Nr. 1-55) ber die Biblio
theca Patrum Lugdunensis (1677) auf Blanekwalts Rezension
(1566) der Hs. R zurekgreift, ist der Wortlaut dieser Zeugen
nieht immer ganz identiseh. So hat Blanekwalt, S. 2, im Brief
an Papst Eugen II!. (Ep. II, 1 unserer Ausgabe) das richtige
forma; die Bibl. Lugd. und PL dagegen sehreiben femina. So
findet man bei Blanekwalt, S. 72, aueh die richtige Lesart
foramen, wahrend in der Bibl. Lugd. und in PL formam steht
(Ep. 1, 59 unserer Ausgabe). Andererseits steht indoctus (Ep.
1, 24), anstatt indocta, nur in PL. Wir haben nicht jeden
Untersehied zwisehen diesen drei eng verwandten, sch
sehlieBlieh doeh auf dieselbe Quelle sttzenden Ausgaben o.
verzeichnet. Es gengte u.E., mit der Sigle PL* anzudeuten,
wo der Text in der Patrologia von seiner ersten gedruekten
Vorlage, der nieht so leieht zugangliehen Edition Blanekwalts
(PL im Apparat), abweieht.
Bei den Briefen PL, Nr. 62-145 bedeutet PL*, daB die Patro
logia nieht mit Martenes Transkription der Hs. Hm (s. oben,
Nr. 5) bereinstimmt.
- Die Argumenta, die in P L den ersten 61 Briefen vorangestellt
werden, begegnen weder in den Hss. no eh in den frheren
Ausgaben. Sie werden hier im Apparat der Tituli nicht er
wahnt.
7. Einen wichtigen Teil der Hildegard-Briefe und Texte, die
m allgemeinen zu ihrer Brieftiteratur gereehnet werden, findet
man in lB. PITRA, Analecta sanctae Hildegardis, in Analecta
sacra VIII (Monte Cassino 1882 [1966J). Folgende Abteilungen
(uo) Vgl. dazu Vorlilm. 2, S. I30f.
(tu) ber den Ilriefchllu,kter und die Oberlleferungdage dieser Texte wurde
in Vorbfm. r, S. l'l,ff. ehlndclt.
EINLEITUNG
sind zu erwahnen: S. 328-440: Nouae Hildegardis uel ad Hil
degardem epistolae (I-XXXII); S. 518-582: $anctae Hildegardis
epistolarum noua et altera series (XXXIII-CXLV) (112). Als
Grundlage hat Pitra vor allem die Zeugen R (im ersten Teil
der Briefe), W und Wr (im zweiten Teil) benutzt. Seine Absieht
war, die Leken in den ihm bekannten Ausgaben auszufllen
und die in der Hs. W neu entdeekten Steke zu verOffentliehen.
Pitras Bezeichnung "Hildegardis uel ad Hildegardem epistolae"
ist etwas irrefhrend. So gehOren die (jeweils naeh Pitra) Nr.
XXII (S. 396f.), XXV (S. 4-404), XXVI (S. 45-407), XXVII
(S. 47-414), XXVIII (S. 414f.), XXX (S. 434-438), XXXI (S.
438f.) und XXXII (S. 439f.) nieht in das eigene hildegardisehe
Sehrifttum. Aueh die Briefe (naeh Pitra) Nr. CLXIV und CLXV
seheiden aus.
Welche Sehreiben fr unsere Edition in Betraeht kommen,
ist aus dem Apparat, sowie aus den am Ende jeden Bandes
aufgestellten Konkordanzen ersiehtlieh. Wie es bei PL der Fall
war, sind aueh die von Pitra (PI) verfaBten Argumenta deor
Briefe hier nieht im Apparat verzeichnet worden.
8. F. HAUG hat in seinem Aufsatz Epistolae sanctae Hildegardis
secundum codicem Stuttgartensem, in Revue bndictine 43 (1931),
5.59-71 den Inhalt der Ausgaben von Migne und Pitra mit dem
der Hs. Z vergliehen (113). Zum groBten Teil ist diese Arbeit ein
kritiseher Apparat zu diesen Editionen. Doeh sind da aueh
einige Briefe zum ersten Mal herausgegeben worden. Wir ver
weisen im besonderen auf die Nummern XII, LXIV, CXXXIII,
CXXXIV, CCXLVII, CCLXI, CCLXXVIII, CCCXXI, CCCXXIII,
CCCXLV, CCCLVII und CCCLVIII unserer Ausgabe.
9. F.W.E. ROTH hat in seinem .. Bueh Die Visionen der hl.
Elisabeth und die Schriften der Abte Ekbert und Emecho von
Schonau (Brnn 1884), S. 70-75, 178-179 die Korrespondenz
Hildegards mit Elisabeth von SehOnau herausgegeben. Die ge
nauen Angaben ber diese Texte wird man in unserem Aufsatz
Der Briefwechsel zwischen Elisabeth van Schonau und Hildegard
von Bingen, der knftig in Instrumenta Patrstica 23 erseheinen
wird,' finden.
10. Zur Untersttzung ihrer Argumentationen h:aben M.
SCHRADER und A. FHRKTTER in ihrer grundlegenden Arbeit
Die Echtheit des Schrifttums der heiligen Hildegard von Bingen.
Quellenkritische Untersuchungen (KolnjGraz 1956) auf den Sei
(IIl) vgI. zu dieser Ausg'llbe Alfil/lit/ti .l)oll.lfJipfllll S. 597-608.
(II3) Berichtlgungen HauQ8 ZMhlung findet milo in F!.cbfb., S. Anm. :l;
1oooc03
LVI EINLEITUNG
ten 105-108 (Bernhard-Briefe), II2-II4, II7-II8, 120 (Papst
briefe), 126-131 (Kaiserbriefe), 135-137 (das Grafengeschlecht
von Stade) und 143 (Ludwig von S1. Eucharius in Trier) die
einschlagigen Texte veroffentlicht (114). Hinweise darauf finden
sich hier im Apparat.
II. Was den Briefwechsel zwischen Hildegard und Wibert von
Gembloux betrfft, ist zu bemerken, daB Wiberts Schreiben hier
nicht aufgenommen worden sind. Sie wurden neulich ediert von
A. DEROLEZ, Guiberti Gemblacensis Epistolae 1 (CCCM 66; Turn
hout 1988), S. 216-250 (Wiberts Ep. XVI-XXII) und 254-257
(Wiberts Ep. XXIV).
12. Die Korrespondenz zwischen Hildegard und Tenxwind
von Andernach ist eingehend von A. HAVERKAMP besprochen
worden: Tenxwind von Andernach und Hildegard von Bingen.
Zwei "Weltanschauungen" in der Mitte des I2. jahrhunderts, in
Institutionen, Kultur und Gesellschaft im Mttelalter (Festschrift
fr Josef Fleckenstein, hrg. von L. FENSKE, W. RSENER und
TH. ZOTZ; Sigmaringen 1984), S. 515-548. Eine Edition der zwei
Brefe findet sich im Anhang, S. 543-548 (vgl. hier die Ep. LII
LIIR).
13. In seinem Aufsatz Problemata Hildegardiana, in Mittella
teinisches j ahrbuch 16 (1981), S. 127-129 hat P. DRONKE den
Text der Beschworungsformel in der Hs. B, f. 2rr bespro
che n (115); auch sind da noch, S. 129-131, drei Briefe aus derselben
Hs. (hier Ep. CCCLXXIX = B, Nr. 14, CCLXVIII = B, Nr. 36,
CCCLVI = B, Nr. 43) zum ersten Mal ediert worden. Weitere 14
Schreiben stehen in P. DRONKE, Women Writers of the Middle
Ages. A Critical 5tudy of Texts from Perpetua (t 203) to Mar
guerite Porete (t I3IO) (Cambridge 1984), S. 25-264. Es handelt
sich um das erste Schreiben Hildegards an Wibert von Gem
bloux (hier Ep. CIIIR), den Brief B, Nr. 56, der auch in R steht
(hier Ep. XXIII), den Brief Nr. 43 (Ep. CCCLVI), der schon
in Problemata Hildegardiana stand, und (zum ersten Mal ediert)
folgende II Stcke aus der Hs. B: Nr. 3 (Ep. CCCLXXVII), 19
(Ep. CCCLXXXII), 28 (Ep. CLXI), 37 (Ep. CCCUV), 38 (Ep.
CCCLV), 34 (Ep. CCCXXXI), 30 (Ep. CCXVI), 42 (Ep. CCXCIII),
44 (Ep. CXVIII), 48 (Ep. CCCIX) und 12 (Ep. CCXVII).
(U4) Die Briefe aus der Ha. B (Ne. 3 ~ . hice Rp. CCCXVI und Ne. 2X, hice
CCXVn) sind inFAt/J., S. x;of. h%W. 143 ~ m erlten Mal edicrt wordcn.
Vgl. Vnrhl... 1, S. t2.
EINLEITUNG LVII
C. Das Verhaltnis der Handschriften
Was den Ursprung der groBen Sammlungen angeht, haben
wir schon angedeutet, welchen Entwicklungsgang man sich
dabei vorzustellen hat. In Vorbem. I, S. 144ff. wurde am Beispiel
der in den Hss. gut vertretenen Korrespondenz zwischen Tenx
wind von Andernach und der Rupertsberger Meisterin (Ep. LII
LIIR) gezeigt, wie sich in der Anfrage vor allem inhaltlich, in
Hildegards Antwort vor allem sprachlich eine Evolution vom
ursprnglichen Konzept bis zu einer gesauberten bzw. geglat
teten Redaktion durchgesetzt hat. Auch ist deutlich geworden,
wie sich der Briefbestand der systematisch angeordneten Kom
pilationen von der Idee des Zeugen M(u) heraus ber Wr(u)
bis zum Riesenkodex (R) entwickelt hat (116).
Selbstverstandlich ist es nicht moglich, diese These an jedem
einzelnen Bref zu prfen. Doch sind weitere Belege hier sicher
am Platz.
Wichtig, weil es sich um einen der auBergewohnlichen Falle
handelt, in denep auch ein Zeuge der alten Tradition (hier
weiter auch Vet.) die beiden Komponenten des Paares enthalt,
ist der Briefwechsel zwischen Hildegard und Bernhard von
ClairvauxjEp. I-IR), in dem abermals die Manipulationen der
jngeren Uberlieferung (hier weiter auch Rec.) zutage treten.
Dem Inhalt nach wurde eine Bitte um Rat der Seherin, so
wie sie in Veto (Z., f. 31V-32V; M, f. 6rr-62r; fragmentarisch Wa,
f. II9r-v) begegnet, in Rec. (Wr, f. 61v
Q
-62r
Q
; R, f. 342rQb) zu
einem historisch versetzten und nicht fundierten Responsum.
umgestaltet. Umgekehrt andert sich Bernhards original e und
ziemlich freibleibende Antwort (Vet.: Z, f. 32v-33r) in ein spon
tanes, verehrungsvolles und ausfhr1iches Komplimentschreiben
(Rec.: Wr, f. 6rr
Q
-v
a
; R, f. 341vb-342ra). Dies ist der erste und
wichtigste Aspekt, in dem sich Veto und Rec. unterscheiden. Der
Trennungspunkt liegt in der Vorlage von Wr, namlich Volmars
bis II73 fortgefhrte Kompilation Wru (111).
Sprachlich ist die Evolution - soweit die beiden Traditionen
sich hier noch berprfen lassen - allmahlich verlaufen. Man
vergleiche(1I8) Ep. 1, 1: Z und Wa fangen mit O uenerabilis
pater an, Wr und R setzen diesen Worten den Satz 1 n spiritu
mysteriorum (Dei) tibi dico voraus; das macht auch M e
Mu), der jedoch inhaltlicht zu Veto gehort; - 1, 7 solJicita
ZWa] constricta RWr und M; apparuit ZWa] appa
ret RWr und M; - 1,8 numquam uidi Z Wa] non uideo RWr
und M; 1, II ut credam Z Wa] qualiter ea dicam R Wr
(xx6) Vgl. Vorbf... 1, S. X47ff. und VnrbI",. .2, S. n8ff.
(m) Vgl, darllber Vorhl",. z, S. nBf.
(na) S. I\\.l(h 1/orhl",. z, S. l:1X, Anlll. x 4 ~ .
LIX LVIII EINLEITUNG
und M; - 1,25 quasi dubitando ZWa] tibi non dubitans
de te Wr und M, tibi de te non dubitans R. Es gibt noch
andere Stellen im selben Brief, aus denen hervorgeht, daS M(u)
sich nicht inhaltlich, sondern zweifellos sprachlich dem Wortlaut
von Ree. anschlieSt. Es ist zu bemerken, daS die neueren
Lesarten von M und Wr manchmal gegen die noch rezenteren
der Hs. R zusammengehen, z.B. 1, 25 (s. oben); 1, 48 erigens
mundum in saluationem Z, erigens homines in saluatio
nem Wr und M, alios homines in saluationem erigens R.
Bevor weitere Beispiele zur Illustration des Entwicklungs
gangs angefhrt werden, sei hier die Stelle der Sammlung Wa,
l
die nicht nur im soeben besprochenen Teil mit Z zusarnmengeht,
angegeben. Wie aus der Beschreibung des Inhalts (119) hervor
geht, enthalt Wa (f. u8r) ein anderswo nicht belegtes Stck;
weiter gibt es Texte, die in Z, aber nicht in W, und die in W,
aber nicht in Z stehen. Wir halten die Bestandteile der Auswahl
in Wa fr Kopien aus eigenstandigen, noch nicht eingeordneten
Vorlagen, die den Original en gleichzustellen sind.
Gleichartige sprachliche Anderungen wie die, welche im Brief
an Bernhard die Fassung von M(u) vom wohl das Urkonzept
vertretenden Manuskript Z unterscheiden, finden sich auch in
Duplikaten in dieser letzten Hs. Ein Beispiel bietet die Ep. XII
an Bischof Hartwig von Bremen (120): XII, 1 O laudabilis
persona Z] Tibi dieo in spiritu mystiei dani: Tu es
laudabilis persona M und Z im Duplikat (gleichartig Wr
und R); - XII, 6 det tibi Deus Z] Deus del tibi M R Wr und
Z im Duplikat; - XII, 38 salute Z] sanitate M und Z im
Duplikat. Doch gibt es auch Falle, in denen die Lesarten des
Duplikats in Z nicht mit M(u) bereinstimmen, z.B. in Ep.
XIIIR(IZI): XIIIR, 1 O quam magnum miraeulum Z und
Duplikat in Z] Hee in spiritu tibi die o : O quam mag
num . .. M (gleichartig R W r).
Wir mochten die Anfertigung der Duplikate auf Vorlagen
zurckfhren, die nicht in der Hauptredaktion von Z benutzt
wurden, aber schon vor Mu vorhanden waren.
Wie es um die Verhaltnisse der Hss. zueinander steht, ist oft
nur annaherungsweise zu bestimmen. Welche Rolle hat z.B. W
gegenber M(u) gespielt? AIs absolute Quelle fr die anderen
(II9) S. oben und Vorl1em. 1,. S. 16If.
(120) Hss.: Z, f. 2YV'30V, mit Dupl. f. 50r-v; M, f. 58v-59r; R, f. 333rb-v';
Wr, f. 49rb.
(l:tX) HS8.; Z. f. 15rv, mit Dupl. f. 39v M, f. '9f-V j R, f. 3Bv
b
; Wr, f.
49rhv
h
EINLEITUNG
Hss. scheidet W aus. Man kann den ersten Brief in W (f. Ir-9v)
mit dem Text in Z (f. 5Ir-53v), M (f. 72r-75v), Wr (f. II9va
122ro) und R (f. 393rb-395rb) vergleichen (122): PI, S. 341, 14
exspirauit W] arripuit eett.; S. 341, 19 lender W] pleniter
eett.; S. 342, 2 v.u. uelut W] eari eett.; S. 343, 9-8 v.u. Waeh
- Nam eett.] am. W. Ein anderes Beispiel bietet Ep. VIII (123):
VIII, 53-54 malum - eett.] am. W.
Doch konnen einige Uberlegungen zu einer annehmbaren
Vermutung fhren. Man kennt den ursprnglichen Umfang von
W nicht: vor dem ersten Blatt mu8 wenigstens eine jetzt
verlorene Lage vorhanden gewesen sein und auch zwischen den
Lagen 11 und 111 ist Text ausgefallen (124). Wenn man nun
feststellt, daS die 13 Briefe, die M und W, wenn auch in anderer
Anordnung, gemeinsam haben (125), zu den Nummern 1-13, d.h.
genau zu den heutigen Lagen 1, 11 und 111 dieser letzten Hs.
gehoren, so ist es nicht abwegig, zu vermuten, daS mehrere
andere alte Schreiben, die in M zwischen den gemeinsamen
Stcken begegnen, ursprnglich auch in den jetzt vermi8ten
Blattern von W. gestanden haben. Beachtet man dazu noch,
daS M und W gegenber Z manchmal gleiche Lesarten haben,
die auf eine Evolution in der Textgestaltung hinweisen und von
denen die meisten auch in die jngere Tradition vorgedrungen
sind (126), so muS man daraus schlie8en, da8 die Hs. Mu in einer
engeren Verwandtschaft mit W als mit Z gestanden hat.
Es ist noch das Verhaltnis zwischen Z und W etwas genauer
zu umschreiben. In Eehth., S. 67f. wurde deutlich gezeigt, da8
die eine Hs. direkt nicht von der anderen abhangig ist, da8 bei
gemeinsamen Briefen die eine nicht von der anderen abge
schrieben sein kann. Durch weitere berlegungen kommen die
Autoren derselben kritischen Untersuchungen zu folgendem
Schlu8: "Die gemeinsamen Briefe der Hss. von Wien und Zwie
falten sind eine Abschrift von der gleichen Vorlage; sie enthielt
die auf Faszikeln oder Einzelbliittern niedergeschrieben
worden waren. Diese Tatsache fhrt zu dem RckschluS, da8
die Vorlagen von W und Z die Konzepte oder ersten Rein
schriften der Hildegardbriefe darstellen. Eine Zwischenschicht
ist kaum anzunehmen, da diese den Kopisten nicht auf losen
Bliittern vorgelegen hiitte, sondern in einem Sammelband. Ein
(I2Z) Der Text wird in dieser Ausgabe a1s Ep. CCCXLIV erscheinen. Wir
verweisen hiet noch auf die Edition PI, S. 34f-345 (AJ 1a6&Nlal'llllJomiIl6l).
(123) Hss.; Z, f. M, f. 77v-79r; Wr, f. 4,Vb-46vb; R, f. 329vb330v".
und W. f. 9V-I2V.
(I24) V g1. EebJh., S. 6I.
(I25) Vgl. darbet die Beschreibung von M, oben, S. xxv, Anm. 66.
(126) Vgl. dazu die Beispiele \lue dem Btief Hildegllrds \In 'relllf.wlnd von
Andernllch (El". LlJJ\) In Vo";'.-. 1, S. 146, \nm. t7 und den l/pp. (t)fMp. dlent
E(lition.
LX LXI EINLEITUNG
solcher ist aber nicht aufweisbar. Somit drfen wir die Briefe
von W und Z als Abschriften der Originaltexte ansprechen." (S.
7I ).
Diese Behauptung glauben wir nuancieren zu mssen. Oben
wurden schon einige Lesarten erwahnt, die W und M gegenber
i
Z kennzeichnen. Wir fhren hier noch einen Brief an, in dem
W sich deutlich von Z unterscheidet: Ep. CXXIII, an Abt
b
Manegold von Hirsau (Z, f. 56v; W, f. 3Iv-32r; hier wird noch f:
auf die Edition PI, S. 524f. verwiesen). Man vergleiche: PI, I
dulcissime Z] O dulcissime W (mit Wr R); ekristi W (mit
Wr R)] om. Z; kanc ollam uidi Z] ollam uideo W (mit
I
Wr R); 2 non Z] uix W (mit Wr R); pos sum intueri Z]
possum uidere W (mit Wr, uidere possim R); ibi W (mit
Wr R)] om. Z; 2-3 parum Z] aliquantulum W (mit Wr R);
3fractum Z] contritum W (mit Wr R, contrarium irrtm
lich PI).
Es gengt nicht, wie brigens in Ecktk., S. 68 suggeriert wird,
soIche textlichen Differenzen der Unachtsamkeit eines Kopisten
zuzuschreiben. Wenn man noch andere Beispiele, wie die Ant
wort an Tenxwind von Andernach (Ep. LIIR; s. oben) betrachtet,
muB man doch notwendigerweise bei bestimmten Briefen eine
andere Vorlage fr W als fr Z unterstellen. Es gibt auch eine
andere Moglichkeit, der wir uns eigentlich mehr zuneigen: die
I
beiden Hss. konnen auf dieselbe Quelle zurckgehen, doch muB .
man in diesen Fallen einem Bearbeiter schon eine gewisse
zumuten. Wir haben darauf hingewiesen, daB derartige
Anderungen auf sprachlichem Gebiet die jngere Tradition
ankndigen. Bedenkt man nun, daB Volmar fr die Entstehung
der Briethss. Mu und Wru, die identische oder gleichartige
Neuerungen aufzeigen, verantwortlich war (127), so ist man be
rechtigt zu fragen, ob hier in W nicht schon sporadische Ein
griffe des Sekretars Hildegards treten.
Wie es dann zu der jngeren Uberlieferung gekommen ist,
wurde in Vorbem. I, S. I44ff. und Vorbem. 2, S. II8ff. ausfhrlich
beschrieben. Der Kern der systematisch eingerichteten Hss.
Wr(u) und R ist in der kleinen Sammlung Mu zu finden, in der
einerseits eine Anzahl von Briefen chronologisch und hierar
chisch angeordnet, andererseits jedoch die historische Tradition
und das Wesen des WortIauts noch respektiert
wurden. Der Bruch mit der alten Uberlieferung, zugleich auch
oft mit der geschichtlichen Authentizitat, hat mit der Abfassung
von Volmars spiHestens II73 beendeten Kompilation Wru, deren
Abbild uns in W r vorliegt (128), stattgefunden. Auf grammati
(1!1.7) Vgl. Vlrbt",. 1, S. 152 und VlrbIm. 2, S. xx8ff.
(128) Wr stammt RUS dem 13. Jh. und hRt nlcht den Wert elnet
des verschollenen Kodex WNI, l)och 8tehl Wr 111ft <l.ntel, wie in Vo,*,,,,, 1, S.
EINLEITUNG
schem und stilistischem Gebiet ist dieser Sekretar nicht uner
laubt korrigierend vorgegangen, doch hat er manchmal nach
eigenem Belieben das Material zum Zweck seiner Hildegard
Laudatio umgestellt und angepaBt. Eine groBe Neuerung war
die systematische Einfhrung von Anfragebriefen, die zum ber
groBen Teil vorher nicht belegt wurden und nicht selten Echt
heitsfragen wachrufen. Auf Volmar folgte als Kompilator Wibert
von Gembloux, der letzte Sekretar der Seherin, der bis etwa
II79 fr den Riesenkodex dasselbe Verfahren und, bis auf einige
Ausnahmen (129), denselben Briefbestand bernahm. Sein wich
tigster Beitrag bestand darin, daB er einige Schreiben aus den
J ahren nach II73 hinzufgte und vor allem mehrere sprachliche
GHi.ttungen vornahm.
Zusammenfassend kann man den Werdegang der berliefe
rung in den besprochenen Hss., so wie er unserer Meinung nach
verIaufen ist. wie folgt skizzieren. Man wird darber einig sein,
daB Z die Fassung der Originale, die an die Adressaten gesandt
wurde, wiedergibt. Das trifft im Globalen auch fr die Zeugen .
W und M(u), die ebenfalls die Urform vor sich hatten, zu. doch
lassen sich in beiden gelegentlich Abweichungen erkennen, die
anscheinend zur Verdeutlichung oder zur Nuancierung des Tex
tes angebracht wurden. Bei M(u) kommt noch dazu, daB hier
zum ersten Mal das Prinzip der chronologischen und hierarchi
schen Anordnung eingefhrt wurde. Die Tendenz der besseren
Formgebung hat sich bei Volmar auch in bestimmtem MaBe in
der Hs. Wru durchgesetzt; seinerseits muBte dieser Kompilator,
allein schon wegen der erst von ihm veroffentlichten, verarbei
teten und aus der alten Tradition nicht bekannten Texte, auch
ber Originale verfgen konnen. Das auffalligste Kennzeichen
seines Kodex stellen jedoch nicht die Sprache und die Stilistik
dar, sondern die historischen und inhaltlichen Manipulationen,
die Jahrhunderte lang das Bild der Korrespondenz Hildegards
verzerrt haben. SchlieBlich hat Wibert sich in R vor allem die
sprachliche Glattung als Ziel DaB ihm, gleich wie den
anderen Mitarbeitern an der Uberlieferung im Rupertsberger
Kreis die Quellen zur Einsichtnahme vorlagen, ist wohl nicht
anzuzweifeln (130).
Es scheint uns nicht angebracht, zu versuchen, diese doch
X52 gezeigt wutde, zweifellos ft die verlorene Fassung ein. Ein anderer AusUlufer
der Redaktion WI'JI muB die Himmeroder Hs. Hm (x,. Jh.) gewesen sein. Wlr
konnen sie nicht eingehend besptechen, weil sic nur Nm Teil im Druck von
Martene berliefert ist (s. VlrlIf",. 1, S. X42f.). An enigen Stellen scheint ihr
WottlAut leicht von dem cler n. Wr abNweichen.
(129) Vgl. Vlrt.tllll. 1, S. 147'1",
(130) Val.l/,*,. .a, S. Anm. 20A.
LXII EINLEITUNG
immer wieder durch Eigenheiten gekennzeichneten Textzeugen
in den schlichten UmriB eines Stemmas einzufangen.
Es muB hier noch kurz Gebenos Pentachronon hinsicht1ich
seiner Quelle untersucht werden, weil es fr eine inhaltlich zwar
beschrankte, aber materiell weit verbreitete und geistig ein
fiuBreiche Tradition verantwortlich ist.
Bisher wurde allgemein angenommen, daB der Riesenkodex
oder eventuell eine Kopie davon dem Eberbacher Abt als
Vorlage gedient hat. Ein Vergleich zwischen den Hss. Gb, R und
Wr fhrt jedoch zu der Annahme, daB Gebeno Volmars Kom
pilation oder eine Abschrift davon, auf jeden Fall aber ein
frheres Stadium als das der Hs. R gekannt und benutzt hat (131).
Wir verweisen hier beispielsweise auf folgende Stellen in den
Apparaten, an denen Gb sich gegen R einer frheren Lesart
anschlieBt: app. comp. Ep. 1, 8 (cum); 10; 13-14 (uixi - secura);
18; 25; 26 (de tua pietate); 28 (dicere homines); 30 (monstraui
mea); 33 (te 34; 35; 39 (dicam - audu); 39-40 (de
lectum) usw. Ep. VIII, 61-62 (quod expellis); 70 (Audi ergo);
72 (omnibus his). - app. crit. Ep. LXXVIIR, 206 (atque); 209
210 (dicetur Sancto); 214-215 (quomodo - precaueant).
Es handelt sich in der Hauptsache um sprachliche Verbes
serungen, die noch nicht in Gb und erst in R begegnen.
Die brigen fr diese Edition Hss., die nur einen
oder einige Briefe mit den groBen Uberlieferungszweigen ge
meinsam haben, lassen sich nicht immer leicht eingliedern.
Was Ep. XXIII angeht, kann man annehmen, daB R
(auBerhalb des eigentlichen Briefkorpus) und B unabhiingig
voneinander sind, aber dieselbe Vorlage gehabt haben (die auf
dem Rupertsberg vorhanden war). Eigenfehler von B: Ep. XXIII,
15 nec] ne B; 29 expedit] excedit B; 32 merito om. B; 79
reseruat] resonat B; 80 quam Plurimum B; 102 infirmi
tatem B u.a. Eigenfehler von R: 35 quem] quam R; 62
scilicet om. R; 85 cum angelis am. R; 140 subtiliter
profundam om. R; 144 superioribus R. - Gemeinsame
Fehler: der Text in 5-6 ist korrupt; 69 habebant B R; 69 quam
BR; 84 quam BR; 98-99 adaptaut BR; 127 cantica BR;
143 cythara B R; 160 existat B R.
- In Ep. XXXIR ist die Hs. Tu anscheinend nicht von Wr
(131) Es unterliegt keinem Zweife1, da..B das PmtachrrmOfl sich nicht auf die
altere, sondern auf die jngere Brieftradition sttzt. Als einfacher Beweis dafur
gengt schol.l die Tlltlache, daS Zitierte Briefe wic z.B. die Schreiben an He1enger
vom Diaihodenberg, 1111 die Trierc( ocler In K6nig KOl.ll.'lld III. in de! alten
Oberllefcrul1l nlcht vorhllndcn ,Ind. Die Korrelpondenx zwl.chcn Hildc8llrd
und 1!ernlllud vun CI.lrvllult wlrd nll:n Iler KCfll.ehten llal.lfllllngefUhrt.
EINLEITUNG LXIII
oder R abMngig. Sie schlieBt sich naher der Hs. W r als R an:
app. comp., 7 autem om. R; 12 tale om. R; 33-34 diuidendus
non est R; 34-36 quando habuerunt] anderer Satzbau R.
AuBerdem vertritt sie u.E. eine altere Tradition: app. comp.: 7
forma om. RWr; 24 omnia ab eo RWr; 40 in se habet
RWr; 50 quod] ut RWr; 57 procedat RWr; 70 ad - se
inclinant RWr; 120 scilicet sonum RWr; 133 pomorum
sunt RWr. Diese Beispiele weisen vor allem darauf hin, daB
der Text in Wr und R stilistisch etwas geglattet wurde.
- In Ep. XLR folgt die Hs. F, bis auf zwei Ausnahmen (app.
crit. 21 und 32-33), die keine weiteren SchluBfolgerungen er
moglichen, der alten Tradition.
- In den Ep. und LXXXVI folgt Ma eindeutig
derselben alten Uberlieferung wie Z. Doch ist die Hs. wohl
nicht von Z abMngig; man vergleiche Ep. LXXXVRB, app.
crit., 19 arefacere uoluit] arefecit Ma; 20 non] tunc non
Ma; 23 eburneum] de ebore factum Ma; Ep. LXXXVI, 9
paradisi om.Z. ..
Fr die Falle, .in denen ihre Uberlieferung sich nicht auf
Briefe des ersten Bandes dieser Edition bzieht, werden die
hier im letzten Abschnitt genannten Hss., zusammen mit an
deren Mss., die berhaupt nicht hierher gehoren, besser an
anderer Stelle besprochen.
D. Die Einrichtung der vorliegenden Ausgabe
Die Gruppierung der Briefe
Verschiedene Faktoren der berlieferungslage lassen eine von
vornherein vorgegebel).e Einteilung der Texte nicht zu.
Eine erste Schwierigkeit liegt darin, daB die verschiedenen
Hss. keinen identischen Briefbestand enthalten, daB also kein
Manuskript einen festen Leitfaden fr das Ganze der Edition
bieten kann. AuBerdem sind die Hss. Z und W wohl ohne
besonderen organisatorischen Bedacht zusammengestellt wor
den. Der Zeuge M zeigt den Ansatz zu einer berlegten Samm
lung authentischer Texte auf, umfaBt jedoch nur einen ganz
kleinen Teil der umfangreichen Korrespondenz, und dies ohne
jedes Anfrageschreiben. Die manipulierten Kompilationen (Hm,
R und Wr) stellen u.a. wegen der mannigfachen Vertauschungen
sicher keine Basis dar, der man problemlos folgen kann.
Der Versuch, eine chronologische Anordnung einzufhren,
muB an der Vielfalt der nicht genau oder der sogar nicht einmal
annahernd zu datierenden Stcke scheitern.
Die schOnste gewesen, die gelegentlich von A,
Fhrkotter in ihrer Ubcrsetzung der Korrespondenz benutzte
Methode anzl1wnden llnd jeweils mehrere Schreiben, die mit
<\('nHelbon hiHtoriHdllm Erl:igniH!itm im Zusammenhang fltchell,
LXIV EINLEITUNG
in einem kleinen Zyklus zu gruppieren. So kann man z.B. die
Stcke, die ber die Angelegenheit der Richardis von Stade
handeln und in denen mehrere Korrespondenten aus verschie
denen Orten hervortreten, in einem koharenten Dossier zusam
menbringen (132). Doch laBt sich die bergroBe Mehrheit der
Schreiben nicht in ein solches Verfahren einpassen.
Aus diesen Grnden war es notwendig, fr die Ausgabe eine
neue Anordnung der gesamten Briefe zu bedenken. 1m
BewuBtsein, daB unserem Vorschlag zu einer nicht .ganz kon
ventionellen Gliederung unvermeidlich subjektive Uberlegun
gen anhaften und daB andere Editoren nach anderen Kriterien
geurteilt hiitten, haben wir uns schlieBlich doch fr folgende,
etwas flexible Unterteilung in Classes entschieden.
Grundsatzlich bleibt eine erste Gruppe (Ep. I-XLVR) der
Korrespondenz mit Papsten, ErzbischOfen, Bischofen und den
hochsten kirchlichen Wrdentragern vorbehalten. Dabei werden
die Papste chronologisch, die Erzbischofe und BischOfe (hie
rarchisch) alphabetisch nach dem (modernen) Namen ihres
Sitzes eingereih t.
Schon hier waren u.E. einige Nuancen notwendig.
Die Edition fangt mit den Bernhardbriefen ano Der Grund
fr Bernhards Ehrenplatz ist die Tatsache, daB der Briefwechsel
mit dieser groBen Personlchkeit des zwolften Jahrhunderts
zugleich auch als Beginn und Autorisation von Hildegards
offentlichem Wirken betrachtet werden kann.
Nach dem letzten Brief an Eugenius 111. (Ep. VI) steht das
Schreiben an Bernhard von S. Clemente und Gregorius von S.
Angel, weil diese beiden Kardinale im Namen des genannten
Papstes aufgetreten sind.
Der Brief des Dekans Philipp von Heinsberg (Ep. XV) ist in
die Schriften der Erzbischofe aufgenommen worden, weil der
selbe Philpp spater dieses Amt in Koln bekleidet hat (vgl. Ep.
XVI und XVII).
Ebenso wird Arnold, der Propst von St. Andreas in Koln,
wegen seiner spateren erzbischoflichen Wrde in Trier in diesem
Abschnitt behandelt (Ep. XXIX).
- Auch das Schreiben an die Mainzer Pralaten (Ep. XXIII)
gehort u.E. in diese Kategore; als es verfaBt wurde, fungierte
die Mainzer Kurie als Stellvertreterin des in Rom weilenden
Erzbischofs Christian 1.
SchlieBlich ist auch die Korrespondenz mit Odo von Soissons
(Ep. XXXIX-XLR) in der ersten Classis untergebracht worden,
weil dieser Magister II70 zum Kardinal-Bischof von Tusculum
ernannt wurde.
Vgl. nr,/*. s, IH'loo.
..
I ,
11
I
i
j
1
EINLEITUNG LXV
- Die Gruppe 11 (Ep. XLVI-CCLR) enthiilt den Briefwechsel
mit anderen geistlichen Personen, die mit einem bestimmten
Ort verbunden werden konnen. Diese Classis st alphabetisch
von Albon bis zu Zwiefalten eingerichtet worden. Zwischen den
Orden und zwischen Regularen und Weltgeistlichen wurde nicht
unterschieden. Wo moglich war, ist die Hierarchie (z.B. Abt,
Propst, Monch oder Abtissin, Priorin, Monialis), sowie die Chro
nologie beachtet worden.
Zur Classis III (Ep. CCLI-CCCX) gehOren Briefe, die Hil
degard offenbar von Geistlichen empfangen und an Geistliche
gerichtet hat, deren Name gelegentlich bekannt ist, die man
jedoch geographisch nicht bestimmen kann. Auch hier ;.yird eine
nach der Hierarchie (zunachst Abte und
Abtissinnen usw.), doch ist eine genaue Bezeichnung, z.B. bei
der Benennung praelatus, nicht immer moglich. Manchmal weiB
man auch nicht, ob mit der Titulierung sacerdos in der Adresse
vielleicht ein Priester-Monch gemeint ist. Wenn es keine anderen
Kriteren gibt, wt:rden die Schreiben nach ihrer Reihenfolge in
der betreffenden Hs. gruppiert.
In der Classis IV (Ep. CCCXI-CCCXXXI) folgt die Korres
pondenz, die ohne Zweifel mit adligen Laien gefhrt worden
ist. Diese Serie ist nach dem Rang vom Konig (Konrad 111.)/
Kaiser (Friedrich 1. Barbarossa) bis zum Ritter aufgesteIlt
worden. Es ist nicht unwahrscheinlich, daB auch andere Laien,
die lateinische Briefe Hildegards empfangen haben, also eine
bestimmte Bildung bekommen hatten, ebenfaIls zum Adel ge
horten (133). Doch werden wenn diese Qualifikation nicht
ausdrcklich erwahnt wird, in den folgenden zwei Serien unter
gebracht.
- Die Gruppe V (Ep. CCCXXXII-CCCXLIII) enthalt den
Briefaustausch mit weltlichen Personen, die man mit einem Ort
in Verbindung setzen kann (alphabetisch von Andernach bis
Trier).
- In der Classis VI (Ep. CCCXLIV-CCCLVI) findet sich Kor
respondenz mit geographisch nicht zu bestimmenden Laien.
- Es gibt auch Schreiben, deren Inhalt und Angaben den
Leser ber die Identitat des Korrespondenten (z.B. ob Kleriker,
ob Laie) voIlig im ungewissen lassen. Diese Stcke stehen in
der Abteilung VII (Ep. CCCLVII-CCCLXXIII).
(133) Vgl. den Kommentar in DRONKE, Wo",m Writm, S. x92 (zu Brief 43 in
der Hs. B, hier Ep. CCCLVI, !ln eine Witwe): " ... That this widow la sent !ln
answer in Latin suggests she WRS one of the high-born, prvileged l!llty, who
hile! received 11. c1erklll ecluclltlnn". Hs kl.\nnte sic:h \l.B. jedoch I!..n. Iluch um
elne nicht Adllp;e. lIuH8Ctt:etene N(lnne handeln.
LXVI EINLEITUNG
- In den sog. Briefhandschriften begegnen Texte, deren ty
pischen Briefcharakter man anfechten kann. Sie bilden die
Classis VIII (Ep. CCCLXXIV-CCCXC).
Es ist hier eine Erganzung zu Vorbem. 2, S. 152ff., wo dieser
Aspekt behandelt wurde, anzubrngen. Auch die Nummer 17
der Hs. B (hier Ep. CCCLXXXI) scheint vielmehr als ein aus
einer spontanen Vision (134) entstandener Traktat zu betrachten
zu sein, der vielleicht als Predigt gegen die Katharer vorgelesen,
aber nicht als Brief versandt wurde (135).
Noch zwei Teile der in R mit Unrecht zu einem Ganzen
verschmolzenen Schreiben Ad praelatos l.\1oguntinenses konnen
nicht ohne weiteres als Epistolae betrachtet werden. - Teil 7
(nach Echth., S. 159, Anm. 13; vgl. PL ; hier Ep.
CCCLXXXVIII) ist eine Vorschrift in Bezug auf die Kommu
nion bei Kranken mit Brechreiz. Es gibt kene Anrede. Immerhin
ist es moglich, daB der Text einem Priester zugesandt wurde. -
Tel 11 (nach Echth., S. 159, Anm. 13; .ygl. PL 234D-243B; hier
Ep. CCCLXXXIX) enthalt fromme Uberlegungen, manchmal
in der Form eines Gebets.
AIs Anhang zu dieser Serie haben wir noch einige ledartige
Texte abgedruckt, die in der jngeren Tradition (R und Wr)
nebst deutlich erkennbaren Symphonia-Auszgen wie Bestand
teile eines Briefes berliefert werden. Wr haben darber in
Vorbem. I, S. 154 (Nr. 5) und S. 16of. gehandelt. Diese Stcke
sind hier eigentlich nur ediert worden, weil sie anderwo wohl
keine Aufnahme finden konnen.
Die Classis IX ist einigen Werken, die man gern als eigen
standige Texte betrachten mi:ichte und auch nicht sosehr im
Rahmen der Korrespondenz zu zitieren pfl.egt, vorbehalten wor
den. Es handelt sich um die anscheinend auf Anfrage verfaBten
E xplanatio Regulae S. Benedicti und Solutiones XXX VIII quaes
tionum (136); weiter um die u.E. nur nachtraglich in die Brief
literatur eingeschalteten Exptanatio Symboli S. Athanasii, Vita
S. Ruperti und Vita S. Disibodi
Weil sie auf Texten Hildegards beruhen, waren hier auch noch
Wiberts von Gembloux berarbeitungen von zwei Schriften
(als echte Briefe der Seherin kann man sie nicht ohne Bedenken
bezeichnen)(I38) zu edieren: De excellentia beati Martini und
eine Visio ber humilitas, oboedientia und abstinentia (bei Pitra,
S. 415: Visio S. Hildegardis ad Guibertum missa).
- Die Classis X enthalt die Spuria. Es kann wundernehmen,
(134) V gl.: A ";"'1116 INmi1l1 ad mibl1ld"m 111/: ",riJa toada nlm.
(135) Vgl. auch R, f. ;I2r-313v und P.&hth., S. 159, Anm. 13, Nr. 9
(136) Vgl. Vorbolm. .2, S. x,of.
Vgl. Vorb./m, r, S. IIncl(\'1.
(t!l!) V"l. Vo'*"'m. l. S. Anm. lH7'
1
EINLEITUNG LXVII
daB hier nur zwei Schreiben aufgenommen worden sind, aber
die gefalschten Briefe der Papste Eugenius IIL und Anastasius
IV. (139) sind in der Tat die einzigen Stcke, deren Unechtheit
r
bewiesen ist (140). Wie aus unseren Vorbemerkungen I und 2
hervorgeht, stellen sich bei mehreren Anfragebriefen Authen
tizitatsprobleme. Doch gengen diese Zweifel nicht, um die
betreffenden Texte jetzt schon in die Spuria zu verweisen
!
AuBer dem Problem' der allgemeinen Gruppierung stellt sich
auch noch die Frage, wie man bei der Anordnung 1er einzelnen
Stcke in den Serien vorgehen muB, wenn die Uberlieferung
nicht einstimmig ist. Wir haben versucht, einigen (in bestimm
ten Zweifelsfallen nicht konsequent durchfhrbaren) Richtlinien
zu folgen.
Wenn es hinsichtlich der Adresse keine Widersprche gibt
zwischen der alteren Tradition, die fast ausschlieBlich Ant
worten enthal t, und der jngeren berlieferung, die in der Regel
sowohl Anfragen wie Antworten hat, wird selbstverstandlich
die Struktur des . Briefpaares beibehalten. Dann bekommt die .
Rogatio eine Nummer, der in der Responsio der Kennbuchstabe
R (d.h. Responsum) beigefgt wird. Dasselbe gilt von Briefpaa
ren, die nur in den Hss. der jngeren Tradition stehen, falls die
Adressen identisch sind.
- Wenn der Korrespondent in Rec. ein anderer ist als in Vet.,
erheben sich Fragen. Der Widerspruch zwischen den Angaben
der manipulierten Sammlungen (Hm, R, Wr) und den ursprn
glichen Adressen der frhen Hss. kann in verschiedener Weise
entstanden sein. Liegt z.B. in Hm, R, Wr eine authentische
Anfrage mit dem richtigen Namen des Absenders vor, und
wurde dann, um ein Briefpaar bilden zu ki:innen, in der Antwort
ein Adressenwechsel durchgefhrt? Oder wurde die Identitat
des Korrespondenten, in Hinsicht auf die Tendenz der neuen
Kompilation, in den beiden Schreiben geandert? Oder wurde
vielleicht in Hildegards Responsio, wiederum zu einem bestimm
ten Zweck, der Adressat durch einen anderen ersetz, und wurde
dann eine passende Rogatio erdacht? Gibt es auch Briefe, in
denen es sich um einfache Versehen handelt (142)?
Wir sind der Meinung, daB in diesen Fallen, in denen Ur
sprngliches und Bearbeitetes durcheinanderkommen, die in
der jngeren Tradition systematisch durchgefhrte paarweise
Struktur von Anfrage und Antwort nicht beibehalten werden
(139) V gl. Echlh., S. I:uf.
(140) Es ist hie:r nicht von den die Urform entstelle:nden Anpassungen und
Zusammenstdlungen mancher Briefe die: Rede. Dl8 sind Elemente, die 1m
Apparnt Ilngegeben werden.
(X4X) Vg1. Vorl1tm. 1, S. %12.
(I4:1) Zur der IUIIel'Cln '\'rllditloll, vj(l. . .2, S. 1'11'.
T
LXVIII EINLEITUNG
Wir haben versucht, die Folgen der Schwankungen in der
Uberlieferung moglichst konsequent in der Anlage der Edition
zu verarbeiten.
Z.B. (es handelt sich immer um Anfrage und Antwort in
nur um die Antwort in Vet.): 1st der Name (oder die
des Korrespondenten nicht identisch in Rec. und Vet., so
beide Briefe eine eigene Nummer. Die durch Veto gesicherte
Antwort steht zuerst, die sog. Anfrage folgt entweder unmit
telbar nach der ihr in Rec. zugewiesenen Responsio oder an
einer geeigneteren Stelle in derselben Serie (143). Wenn auSer
dem N amen des Korrespondenten auch die geographische Be
nennung in Veto und Rec. nicht bereinstimmt, werden die
Briefe nach der alphabetischen Anordnung des Ortes getrennt.
1m allgemeinen ist auch auf die im Apparat verzeichneten
Kommentare, die die Uberlieferungsprobleme verdeutlichen
k6nnen, hinzuweisen.
Die berschriften
Das sporadische Fehlen von berschriften und vor allem die
in der Tradition 6fters auftretenden Dvergenzen und Fehl
angaben in den Ttul und den Salutationes haben uns zu einem
einheitlichen Verfahren genotigt, das den jngsten Forschungs
ergebnissen Rechnung tragt. ..
Es ist wichtig, hier zu be tonen, daS die Uberschriften in dieser
Edition nicht handschriftlich bezeugt, sondern von uns neu
eingefhrt worden sind (144). Auf diese Wese war es auch mog
lich, eventuelle Unsicherheiten z.B. mit einem Fragezeichen oder
einer allgemein gehaltenen Formulierung schon in den Titeln
anzudeuten.
Die Apparate
Die Eigenart der berlieferung der Hildegard-Briefe erfordert
auch eine besondere Einrichtung der Apparate. Das gangige
Verfahren, mit dem die Quellen bzw. die Tituli und die abwei
chenden Lesarten angegeben werden, gengt hier u.E. nicht.
Zunachst einmal muSte der Leser ber die jeweilige Tradi
tionslage, sowie, wenn moglich, ber den historischen Kontext
Briefes kurz informiert werden. Dazu wurde in einer
ersten Abteilung auf die benutzten Handschriften, Editionen
und betreffenden Kommentare hingewiesen.
Ebenso war es notwendig, im kritischen Apparat eine Zwei
(143) Vgl. :I:.B. Ep. LVI und Ep. LX; im Appuat wird auf die vermeintlichen
Beziehungen zwisehen den Briefen hingewiesen.
(x.j4) Die '('ltull der HMA. Anden .ich 1m
EINLEITUNG LXIX
teilung einzufhren. Die Bearbeitungen Volmars und Wiberts
von Gembloux sind noch unter Hildegards Aufsicht entstanden,
gehoren also zusammen mit den Urtexten zum authentischen
Schrifttum. Daher wurde den Lesarten, Ein
schben und Anderungen, die die jngere Tradition von der
alteren unterscheiden, ein eigener Apparat (der sog. apparatus
comparatiuus) zugeordnet. Andererseits sind offenbare Fehler
und handschriftliche Besonderheiten in den apparatus criticus
verwiesen worden.
Noch einige Bemerkungen: - der apparatus comparatiuus wird
nur benutzt, es einen Gegensatz zwischen der alteren und
der jngeren Uberlieferung gibt. Wiberts in der Hauptsache
stilistische Modifizierungen an Volmars Text werden nicht in
einem gesonderten Apparat vermerkt. Diese Entwicklung in
nerhalb der systematisch geordneten Kompilationen kann einem
Sonderstudium vorbehalten bleiben. Wo nur die altere oder nur
die jngere Tradition vorhanden ist, werden also jeweils alle
textkritischen Angaben in einer einzigen Rubrik untergebracht.
Fr die Textgestaltung der nur in den spateren Sammlungen
Hm, R und Wr berlieferten Stcke wurde, wenn es sich nicht
um einen offensichtlichen Fehler handelt oder wenn R und Hm
nicht gemeinsam gegen Wr hereinstimmen, in der Regel die
Lesart dieser letzten Hs. bernommen.
Es ist nicht immer eindeutig, ob bestimmte Varianten in den
apparatus comparatiuus oder in den apparatus criticus geh6ren.
Ab und zu stellt sich die Frage, oh die Bearbeiter bewuSt
eingreifen wollten oder sich einfach geirrt haben. In einigen
Fallen wird der Leser also vielleicht eine andere L6sung bevor
zugen.
Wie schon gesagt, werden die in den frheren Ausgaben den
Briefen vorangehenden Argumenta im Apparat der Tituli nicht
verzeichnet.
Die Ausgaben werden im Apparat nur dann ausdrcklich mit
ihrer eigenen Sigle erwahnt, wenn ihre Lesarten von denen ihrer
handschriftlichen QueIle abweichen. Wenn z.B. Blanckwalt und
PL ihrer Vorlage R genau folgen, impliziert die Sigle R auch
diese beiden Editionen. Um welche Hss. und welche entspre
chenden Ausgaben es sich jeweils handelt, ist aus dem ersten
Apparat jeden Briefes zu ersehen.
Die Orthographie
Weil die Vielzahl der Abwandlungen in den verschicdenen
gleichwertigen Manuskripten es nicht erlaubt, konsequ(lnte
mittelalterliehe Schreibweise durchznfi1hren, ist die
phie normalisiert worden. Der Dphthong alllo wllrde als e
gC5chriehe-n. Au('h mf.wnnl\llwn, wl<' z.B, l?upn'tus, fijnd
hdtlicht, wollE'i lm Appul'llt nndl'n' Sdll'l!ihltllgPII wi(' llobl!l'tus
r
LXX EINLEITUNG
oder Ruppertus vermerkt werden. Wenn es nur eine Hs. gibt,
wird bei nomina propria ihre Form (z.B. Binga, Pinguia) ber
nornmen.
BIBLIOGRAPHIE
AUSGABEN: s. EINLEITUNG, n.B.
ALLGEMEIN:
W LAUTER, Hildegard-Bibliographie. Wegweiser zur Hildegard
Literatur
1 (Alzeyer Geschichtsbliitter, Sonderheft 4; Alzey 1970);
II (Alzey 1984).
LITERATUR:
Briefw. Hildegard von Bingen. Brefwechsel. Nach den altesten
H andschriften bersetzt und naeh den Quellen erlautert von A.
FHRKTTER (Salzburg 19651, 19902).
H. BTTNER, Die Beziehungen der heiligen Hildegard von Bingen
zu Kure, Erzbischof und Kaiser, in Unversitas. Dienst an
Wahrheit und Leben (Festschrift fr Bischof A. Stohr 2; Mainz
1960), S. 60-68 ..
H. DELEHAYE, Guibert, aM de Florennes et de Gembloux, XIle
et XIIle siecles, in Revue des Questions historiques 46 (1889),
S. 5-90; Nachdr. in H. DELEHAYE, M langes d'hagiographie
grecque et latine (Subsidia hagiograPhica 42; Brussel 1966), S.
7-83.
DEROLEZ, Guiberti E pistolae = Guiberti Gemblacensis E pistolae
quae in codiee B.R. BRUX. 5527-5534 inueniuntur I-II, ed. A.
DEROLEZ, collab. E. DEKKERS et R. DEMEULENAERE (CCCM
66-66A; Turnhout 1988-1989).
DRONKE, Poet. Indiv. = Poetic Individuality in the Middle Ages.
New Departures in Poetry. IOOO-IISO (Oxford 19701, London
19862), S. 150-192.
DRONKE, Problemata = P. DRONKE, Problemata H ildegardiana,
in Mittellateinisches Jahrbueh 16 (1981), S. 97-131.
DRONKE, Women Writers = P. DRONKE, Women Writers of tke
Middle Ages. A Critical Study of Texts from Perpetua (t 203)
to Marguerite Porete (t I3IO) (Cambridge 1984), S. 144-201;
306-315; vgl. Ausgaben.
Eehtheit = M. SCHRADER - A. FHRKTTER, Die Echtkeit des
Schrifttums der heiligen H ildegard von Bingen. Quellenkritiscke
Untersuchungen (Beihefte zum Archiv fr Kulturgeschichte 4;
KOln Graz 1956).
FHRKTTER - CARLEVARIS, Sciuias = Hildegardis Sciuias I-n,
ed. A. FHRKTTER, collab. A. CARLEVARIS (CCCM 43-43A,
Turnhout 1978).
FHRKOTTl1R, Das Leben - Das Lcbcn der heiligen Hildegard
berichtet vfln den M linchen GottfritJd und Theodcrtch. Aus dem
Lateinischen i/,lJwrsl!tzi 1md kommenti'rt von A. FHRK'j"l'ItH
(Salr.burg 11)80
i
).
~
LXXII BIBLIOGRAPHIE
A. FHRKTTER, H ildegard von Bingen und ihre Beziehungen zu
Trier, in Kurtrierisches Jahrbuch 25 (1985), S. 61-72.
F. HAUG, Der Briefwechsel der hl. Hildegard von Bingen mit der
schwabischen Geistlichkeit, in Rottenburger Monatsschrift fr
praktische Theologie 13 (1929/1930), S. 44-54; 80-84.
HAUG = F. HAUG, Epistolae sanctae Hildegardis secundum co
dicem Stuttgartensem, in Revue bndictine 43 (1931), S. 59
7I.
F. HAUG, Zur Echtheitsfrage der drei Papstbriefe der hl. Hildegard
von Bingen, in Studien und Mitteilungen zur Geschichte des
Benediktiner-Ordens 52 (1934), S. 199-23.
HAVERKAMP = A. HAVERKAMP, Tenxwind von Andernach und
Hildegard von Bingen. Zwei "Weltanschauungen" in der Mitte
des I2. Jahrhunderts, in Institutionen, Kultur und Gesellschaft
im Mittelalter (Festschrift fr ]. FLECKENSTEIN, hrg. von L.
FENSKE, W. RSENER. TH. ZOTZ; Sigmaringen 1984), S. 515
54
8
.
H. HERWEGEN, Les collaborateurs de sainte Hildegarde, in Revue
bndictine 21 (1904), S. 192-23; 32-315; 381-43.
Hildegard von Bingen II79-I979. Festschrift zum 800. Todestag
der H eiligen, hrg. von A.PH. BRCK (Quellen und Abhandlungen
zur mittelrheinischen Kirchengeschichte 33; Mainz 1979).
]. KOCH, Der heutige Stand der Hildegard-Forschung, in Histo
rische Zeitschrift 186 (1958), S. 558-572.
K. KSTER, Elisabeth von SchOnau. Werk un.4 Wirkung im
Spiegel der mittelalterlichen handschriftlichen Uberlieferung, in
Archiv fr mittelrheinische Kirchengeschichte 3 (1951), S. 243
31 6.
]. LECLERCQ, Lettres de S. Bernard: H istoire ou littrature?, in
Studi Medievali, ser. terza 12 (Spoleto 1971), S. 1-74
H. LINDEMAN, S. Hildegard en hare Nederlandsche vrienden, in
Ons Geestelijk Erf 2 (1928), S. 128-160.
]. MAY, Die heilige Hildegard von Bingen aus dem Orden des
heiligen Benedikt (I098-II79) (Kempten - Mnchen 191I).
M. MCCORMICK, Index scriptorum operumque Latino-Belgicorum
Medii Aeui 111/2, hrg. von L. GENICOT - P. TOMBEUR (Brussel
1979), S. 37f.; 90f.; 182f.; 195f.; 220f.; 30I.
B. NEWMAN, Saint Hildegard of Bingen. Symphonia. A Critical
Edition of the SymPhonia armonie celestium reuelationum, with
Introduction, Translations and Commentary (Ithaca - London
1988 ).
W. OEHL, Deutsche Mystikerbriefe des Mittelalters IIOO-I550
(Mystiker des Abendlandes; Mnchen 1931), S. 55-1I2.
H.]. PRETSCH, Die Kontakte des Benediktiner-Doppelklosters in
Zwiefalten mit Hildegard von Bingen und Abt Bertholds Kon
flikt mit seinem Konvent, in Archiv fr mittelrheinische Kir
chen?,cschichte JR (I986), S. I47-I73.
1.>mIs., I)er Uriefwechsel eler ReutUnl{er und
BIBLIOGRAPHIE LXXIII
Konrad mit Hildegard von Bingen ( I098-II79) , in Reutlinger
Geschichtsblatter (1988), S. 7-14.
DERS., Das Ende der Hirsauer Reformbewegung, Hildegard von
Bingen und die Zisterzienser. FallbeisPiel: Zwiefalten, in 900
Jahre Benediktinerabtei Zwiefalten (Ulm 1989), S. 61-72.
H. RISSEL, Hildegard von Bingen an Elisabeth von Sto Thomas
an der Kyll. Die heilige Hildegard und die frhesten deutschen
Zisterzienserinnen, in "Cteaux" 41 (1990), S. 5-44.
F.W.E... RoTH, Die Visionen der hl. Elisabeth und die Schriften
der Abte Ekbert und Emecho von SchOnau. Ein Beitrag zur
Mystik und Kirchengeschichte (Brnn 1884).
B. SCHMEIDLER, Bemerkungen zum Korpus der Briefe der hl.
Hildegard von Bingen, in Corona Quernea (Festgabe K.
STRECKER; Leipzig 1941, Stuttgart 1952), S. 335-366.
P. S}OURN, Les correspondants de Sainte Hildegarde ti Utrecht,
in Nederlandsch archief voor kerkgeschiedenis N.S. 16 (1921), S.
144-162.
H. TCHLE, Ein Hildegard- und ein Bernhardbrief aus der
ehemaligen Ochsr;nhauser Klosterbibliothek, in Studien und Mit
teilungen zur Geschichte des Benediktiner-Ordens 79 (1968), S.
17-22.
Vorbem. I = L. VAN ACKER, Der Briefwechsel der heiligen Hil
degard von Bingen. Vorbemerkungen zu einer kritischen Edition,
in Revue bndictine 98 (1988), S. 141-168.
Vorbem. 2 = ID. , (Fortsetzung) , in Revue bndictine 99 (1989),
S. 1I8-154.
B. WIDMER, Heilsordnung und Zeitgeschehen in der Mystik
Hildegards von Bingen (Basler Beitrage zur Geschichtswissen
schaft 52; Basel - Stuttgart 1955).
P. VON WINTERFELD, Die vier Papstbriefe in der Briefsammlung
der h. Hildegard, in Neues Archiv der Gesellschaft fr altere
deutsche Geschichtskunde 27 (1902), S. 237-244
G. ZEDLER, Die H andschriften der N assauischen Landesbibliothek
zu Wiesbaden (Beihefte zum Zentralblatt fr Bibliothekswesen
63; Leipzig 1931), S. 3-18.
,
.... _
"
"
"
'
.
-
"
"
"
"
"
,-
,.<
..-
-
CONSPECTVS SIGLORVM
ad Partem 1 spectantium
CLASSIS 1
z
W
M
Wr
R
B
Wa
H1II
Gb
F
Ma
TII
PL
PL*
PI
codo Stuttgartensis theo!. phi!. 4
0
253, saec. xn2
codo Vindobonensis 881, saec. XII2
codo Berolinensis theo!. lato 20 699, saec. xn2
codo Vindobonensis 963 (theol. 348), saec. XIIlmed.
codo Wiesbadensis 2 (Riesenkodex), saeco XIF
codo Berolinensis lato 40 674, saec. XIIlin.
codo Vindobonensis 1016, saec. XII2
codo Himmerodensis saec. XIII deperditus, partim a Martene et Durand,
ac inde in Patrologia Latina (ep. LXII-CXLV) editus
codo Monacensis lato 324 (')36), saec. XIII
codo Florentinus Medic. Laur., So Crucis 22,4, saec. XIII!
codo Monacensis lato 22253, saeco XII
codo Treuerensis Bib!. ciu. 662/835, saec. XV
Patrologia Latina
!Blanckwalt (pertinet ad epo I-LV Patrologiae Latinae)
lectiones Patrologiae Latinae a Blanckwalt uel a codo H1II discrepantes
Pitra
!.I:[
.!
1
HILDEGARDIS AD BERNARDVM ABBATEM CLAREVALLENSEM
o uenerabilis pater B(ernarde), qui mirabiliter in magnis
honoribus uirtutis Dei ualde metuendus es illicite stultitie huius
mundi, uexillo sanete crucis eum excelso studio in ardenti amore
Filii Dei capiens homines ad bella pugnanda in christiana mili tia
5 contra paganorum seuitiam, rogo te per Deum uiuum, ut audias
me interrogantem teo
Pater, ego sum ualde sollicita de hac uisione, que apparuit
mihi in spiritu mysterii, quam numquam uidi cum exterioribus
oculis carniso Ego, misera et plus quam misera in nomine
10 femineo, ab infantia mea uidi magna mirabilia, que lingua mea
non potest proferre, nisi quod me doeuit Spiritus Dei, ut eredam.
Certissime et l1litissime pater, responde mihi in tua bonitate,
indigne famule tue, que numquam uixi ab infantia mea unam
ao II46-U47
Sigla uelut Haug, Echlh. et his similia ad
epistolarum apparatu memoratas pertinent.
editiones passim in singularium
In apparatibus notis et indiciis solitis usi sumus. Notandum est in margine
titulorum litteram a. idem ac anno, litteras a.a. idem ac ante annll1ll, litteram c.
idem ac arca ualere.
Epo I
coddo: Gb (f. 65r-66r); M (f. 6xr-62r); R (fo 342r-b); Wa (fo II9r-v; fragm.);
Wr (fo 6Iv'-62r"); Z (f. 3IV-32V)0
edd.: PL 29, 189C-I9CD (cfr R); Echlh., po 105-107; efr HAUG, po 61, n. 12.
C01ll1ll0: Echth., p. I04-IIO; Vorbe1ll. I, po 167; Vorbe1ll.2, p. 1410
so
1, Til.: 01110 Wa Epistola s. Hildegardis ad
Bernardo Clareuallensi abbati Hildigardis M
Hildi. ad eundem abbatem Wr B. Claro Z
sanctum Bernhardum Gb
Hildegardis R Epistola
1, 4 capiens homines] cfr Luco 5, 10.
appo C01llp.: 1, 1 ante O atido In spiritu mysteriorum Dei tibi dico GbM R, In
spiritu mysteriorum tibi dico WrPL 5 paganorum] tyrannorum GbRWr 5/
7 rogo - Pater 0111. GbR Wr 7 ego] quod GbR Wr soJlicita] cbnstricta
GbMR Wr de] in GbR Wr apparet GbMR Wr 8 numquam uidi] non
uideo GbMR Wr cum 01110 R 10 mirabilia magna R 11 docet GbMRWr
ut credam] qualiter ea dicam GbMRWr 12 responde mihi] audi me
GbR Wr 13 indignam famulam tuam GbR Wr 13/14 uixi - secura] ab
infantia mea secura (secure PL) uixi RPL unam honm Offt. GbR Wr
appo mio: 1, 1 B(ern.rde)J B. W. Z. o",. GU W r
W"Z 8 uidi l. Ji". Z
4 Dei o"'. Gil in s. lill.
4
EPIST. 1, 14-38
horam secura, et de tua pietate et sapientia scrutare in anima
I5 tua secundum quod doctus fueris in Spiritu Sancto, et adhibe
consolationem ancille tue de tuo corde.
Scio enim in textu interiorem intelligentiam expositionis Psal
terii et Euangelii et aliorum uoluminum, que monstrantur
li
mihi de hac uisione, que tangit pectus meum et animam sicut
20 flamma comburens, docens me hec profunda expositionis. Sed
tamen non docet me litteras in Teutonica lingua, quas nescio,
~ .
sed tantum scio in simplicitate legere, non in abscisione textus.
Et de hoc responde mihi, quid tibi inde uideatur, quia horno
sum indocta de ulla magistratione cum exteriori materia, sed
'1
25 intus in anima mea sum docta. Vnde loquor quasi dubitando.
Sed audiens de tua sapientia et de tua pietate consolabor,
quia non ausa sum ulli homini hec dicere pro eo quia multa
schismata sunt in hominibus, sicut audio dicere homines, nisi
cuidam monacho, quem scrutata sum in conuersatione proba
30 tioris uite. Et illi monstraui omnia secreta mea, et consolatus
est me certe, quod hec magna et timenda sint.
Volo, pater, propter amorem Dei, ut me consoleris, et certa
ero. Ego te uidi supra duos annos in hac uisione sicut hominem
aspicere in solem et non timere, sed ualde audacem. Et ploraui,
.35 quod ego tam ualde erubesco et tam inaudax sumo Bone pater
et mitissime, posita sum in animam tuam, ut mihi reueles per
hunc sermonem, si uelis ut hec dicam palam, aut habeam
silentium, quia magnos labores habeo in hac uisione, quatenus
app. t:lJ11IjJ.: 14 scrutare] intellige R 15/16 et - cordel quoniam ea que tibi
de me dicta sunt, secundum hunc modum sunt GbR W,. 18 etl 0111. R 19
de] in GbMRW,. pectus meum tangit GbRW,. post animam aJJ. meam
GbMRW,. 23 Et - uideatur 0111. GbRWr quid - uideatur 0111. M 25
quasi dubitando] tibi non dubitans de te GbMWr tibi de te non dubitans R
26 audiens 0111. Gb R Wr tua
1
0111. R Wr de
2
0111. R pietate tua R
27 quia - dicere 0111. GbR Wr quia
2
] quod Gb Wr 28 homines dicere
R nisi] Nam GbR Wr 30 post uite adJ. hec primum dixi GbR Wr omnia
secreta mea monstraui R 31 certe 0111. GbR Wr quod] ita quod GbR Wr
32 ut propter amorem Dei GbMRWr certa] constans M 32/33 me
ero] in orationibus tuis mei recorderis GbR Wr 33 te - uisione] ante duos
annos te in hac uisione uidi R supra] ante GbMWr (ifr R) 34 in solem
(sole PL) aspicere RPL 35 tam ualde] tantum R 36 posita sum] pone
me WrEchth., pono me GbMR 36/38 ut - silentium] et (0111. R) ora pro me
GbR Wr 37 si uelis ut] an M aut] an M 38 in hac uisione habeo R
app. Grit.: 14 secura IX securam t:lJrr. Wa 22 in
2
o"'. Wa, s. Rn. Z abscissione
PI. * 24 indoctuR PI." 29/30 problltionia W,. 30 Et iIIi "JI. d'lIJnl ;n
W" illa R (mi i1Jj PI.) 31 hec + I'IU. ;n I,xlrl. hec magna'et timenda sint
ill .1/'1/. 1. 111111 Pl. 35 1'lIm2 D",. 11
EPIST. 1, 39-59 5
dicam quod uidi et audiui. Et interdum de hac uisione pros ter
nor in magnis infirmitatibus in lectum, quia taceo, ita ut non
4
possim me erigere.
Ergo plango cum merore coram te, quod ego sum mobilis
cum motu in torculari arbore in natura mea, orta de radice
surgente in Adam de suggestione diaboli, unde ipse erat exsul
45
in peregrinum mundum. Nunc autem surgens curro ad te. Ego
dico tibi: Tu non es mobilis, sed semper erigens arborem, et
uictor es in anima tua, non tantum te ipsum solum sed etiam
erigens mundum in saluationem. Tu etiam aquila es aspiciens
in solem.
Oro te per serenitatem Patris, et per eius Verbum admirabile,
5
et per suauem humorem compunctionis, Spiritum ueritatis, et
per sanctum sonitum, per quem sonat omnis creatura, et per
ipsum Verbum, de quo ortus est mundus, et per altitudinem
Patris, qui in suaui .uiriditate misit Verbum in Virginis uterum,
55 unde suxit carnem sicut circumedificatur mel fauo. Et ipse
sonitus,. uis Patris, cadat in cor tuum et erigat animum tuum,
ut non torpeas -otiose in uerbis istius hominis, dum omnia
requiras a Deo, uel homine, uel secreto ipso, dum transeas per
foramen anime tue, ut hec omnia cognoscas in Deo.
43/45 radice - mundum] efr Gen. I5, I3. 51 Spiritum ueritatis] efr Ioh.
I4. I7
app. t:lJ11IjJ.: 39 dicam - audiui] quod uideo et audio dicam R uideo et
audio Gb Wr (ifr R) 39/40 de - lectum] in magnis infirmitatibus de hac
uisione in lectum prosternor R 40 ut] quod GbM R Wr 41 possum
GbMR Wr 42 plango _. te] cum merore coram te plango R quod] quia
R ego 0111. GbR Wr mobilis sum R 44/45 de suggestione - mundum]
qui factum est exul in peregrinum mundum de suggestione diaboli GbMRWr
47 in anima tua es R 48 erigens - saluationem] homines (ifr MWr)
erigens in saluationem Gb alios homines (ifr GbMWr) in saluationem erigens
R mundum] homines MWr 51 ante Spiritum adJ. scilicet GbMRWr 54
in
l
- uterum] Verbum in (in 0111. PL*) suaui uiriditate in uterum Virginis misit
RPL Virginis in uterum Gb SS post unde adJ. illud GbMRWr suxit
- fauo] carnem (carmen PL *), sicut circumedificatur mel fauo, suxit R PL 551
56 Et - tuum
2
0111. GbR Wr 57 torpeas - hominis] otiose in uerbis meis
torpeas R otiose 0111. Gb istius hominis] meis GbWr (ifr R) 57158 dum
- ipso] sed ea in cor tuum pone, ita ut non cesses GbR Wr 58 homine] ab
homiite ipso M ipso] a me ipsa M dum] et dum M 59 ut - Deo]
aspiciens ad (ad 0111. Wr) Deum pro me, quia ipse te uult GbWr ad Deum pro
me aspiciens, quia ipse te uult R
flPP. Grit.: 42 Ergo] Rtt. go s. lin. Z 43 de l. Rn. Z 44 surgente l. Rn. Z
ipse in 1IIarg. Z 46 non 0111. PL 48 etiam] autem PL 50 admirabile
s. ras. Z 54 uiritati M 56 uia l. lin. Z tuum
2
S. Rn. Z 58 dum) tum
PI. * 59 fr.mlmen] fornlllm PL"
6 EPIST. I, 60 - IR, 13
EPIST. IR, 14 - n, 10 7
60 Vale, uale in anima tua, et esto robustus in certamine in Deo.
Amen.
15
suppliciter postulamus, ut nostri memoriam habeas apud Deum
et eorum pariter, qui nobis spiritali societate in Domino iuncti
sunt.
IR
BERNARDVS ABBAS CLAREVALLENSIS AD HILDEGARDEM a. II46-U47
n
HILDEGARDIS AD EVGENIVM PAPAM a. II48
Dilecte in Christo filie Hildegardi, frater Bernardus, Clareual
lis uocatus abbas, si quid potest oratio peccatoris.
Quod de nostra exiguitate longe aliter quam nostra ses e
conscientia habeat, sentire uideris, non nisi humilitati tue cre
5 dimus imputandum. Minime tamen ad litteras caritatis tue
rescribere dissimulaui, quamuis id breuius omnino quam uellem
negotiorum multitudo compellat.
Congratulamur gratie Dei, que in te est, et ut eam tamquam
gratiam habeas et toto ei humilitatis et deuotionis affectu
10 studeas respondere, sciens quod Deus superbis resistit, humilibus
autem dat gratiam, quod in nobis est, hortamur et obsecramus.
Ceterum, ubi interior eruditio est et unctio docens de omnibus,
quid nos aut docere possumus aut monere? Rogamus magis et
o mitis pater, ego paupercula forma scripsi tibi hec in uera
uisione in mystico spiramine, sicut Deus uoluit me docere.
O fulgens pater, in tuo nomine tu uenisti in terram nostram,
sicut Deus predestinauit, et uidisti de scriptis ueracium uisio
5 num, sicut uiuens lux me docuit, et audisti ea in amplexibus
cordis tui. Nunc finita est pars scripture huius, sed tamen eadem
lux non reliquit me, sed in anima mea ardet sicut eam ab
infantia mea habui. Vnde nunc mitto tibi litteras istas in uera
admonitione Dei. Et anima mea desiderat, ut lumen de lumine
10 in te luceat, et puros oculos tibi infundat et spiritum tuum .
Ep.II
codd.: eb (f. 40V; fragm.); M (f. 54v-55r); R (f. 328ra-b); Wr (f. 43
ra
'
b
);
Ep. IR
codd.: eb (f. 64v-65r); R (f. 341v
b
-342r
a
); Wr (f. 6rr
b
-v'); Z (f. 32v-33r).
edd.: PL 29, 189A-C (cfr R); Echth., p. 17-108; Bernardus Ciar., Opera - ed.
J. Leclercq-H. Rochais, VIII, 1977, ep. 366, p. 323-324; cfr HAUG, p. 62, n. 13.
co","'.: Echth., p. 104-IIO; Vorbe",. 1, p. 167; Voroe",. 2, p. I4I.
IR, Tit.: Epistola sancti Bernhardi ad sanctam Hildegardem eb Bernardus
Clareuallis abbas H. R Epistola s. Bernardi abbatis in Clara Valle ad sanctam
Hildig. Wr Rescriptum Bernhardi abbatis ad Hildehardam Z
Z (f. 49r).
edd.: PL 1, 145C-146C (cfr R); Echth., p. II2-II3; cfr HAUG, p. 65, n. 61.
ca",,,,.: Echth., p. II2-U3; Voroe",. 2, p. 120, c. annot. 134
n, Tit.: Ex epistola sancte Hildegardis ad Eugenium papam quando Treueris
celebrauit concilium eb Eugenio apostolico Hildigardis M Eug. apostolico
Hild. R Epistola sancte Hildig. ad Eugenium papam Wr Eugenio apostolico
Hild. Z
IR, 16 (app. comp.) Multum - assidua] Iac. 5, 16.
IR, 10/11 Deus - gratiam] Iac. 4, 6; I Petr. 5, 5; cfr Prou. 3, 34
app. conp.: IR, 1 Clareual(l)ensis ebR Wr 2 uocatus] dictus eb Wr 4/
5 sentire - imputandum] quidam sentire uidentur, non nostris meritis, sed
stultitie hominum imputandum est ebR Wr 5/6 Minime - dissimulaui] Ad
dulcedinem autem pie caritatis tue scribere properaui ebR Wr 10 post
respondere add. admonemus eb R Wr 13post monere add. Diceris enim celestia
secreta rimari et ea que supra homines sunt Spiritu Sancto illustrante dinoscere.
Vnde ebRWr
app. co",p.: IR, 16 post sunt add. Nam cum spiritus tuus (tuus o",. PL) Deo
coniungitur, confidimus quod nobis multum prodesse ualeas et subuenirc. Multum
enim ualet deprecatio iusti assidua (lac. J, 16). Nos etiam pro te assidue oramus,
ut conforteris ad bona, (et add. eb) instruaris ad interiora, dirigaris ad permansura,
ita ne (ut ne PL) hi qui spem suam in Deum posuerunt, desperando pro te
claudicent, sed ut in profectu benedictionis quam a Deo accepisse cognosceris
bene confortati in melius et melius proficiant ebR Wr(PL)
app. &riJ.: IR, 15 in Domino o",. PL
app. &ril.: n, 1 forma) fcminll PL- 4/5 uiKionum in ",ar,. Z !I ea in]
app. &ril.: IR, 1 Hilcicgarcii filie Gb H. Z Hild. RWr Hildcgarcii PI. H.
cm PI.. 7/8 e ~ t n ptNl mca Wr 8 ptNl i,tu "dd. mcas M 10 tibi o",. PI.
Z Ikrnhllnlul GIr 3/4 "ollHcientia ReHe Wr 13 Ilut
l
n",. Wr
1
9
8 EPIST. n, II - III, 1
exsuscitet ad OpUS scripture istius, quatenus anima tua inde
coronetur, quod Deo placet; quia multi prudentes de terrenis
uisceribus spargunt hec in mutationem mentium suarum prop
ter pauperem formam, que edificata est in costa et que est
15 indocta de philosophis.
Tu ergo, pater peregrinorum, audi illum qui est: Fortissimus
rex in palatio suo sedit, et magnas columnas coram se stantes
habuit, aureis cingulis precinctas et multis margaritis et pretio
sis lapidibus ualde ornatas. Sed regi huic placuit, quod paruam
20 pennam tetigit, ut in miraculis uolaret, et ualidus uentus illam
sustinuit ne deficeret.
Nunc iterum dicit tibi qui est lux uiuens in supernis et in
abysso lucens, nec latens in abscondito audientium cordium:
Prepara scripturam hanc ad auditum me suscipientium, et fac
25 illam uiridem in suco suauis gustus et radicem ramorum et
uolans folium contra diabolum, et uiues in eternum. Caue ne
spernas hec mystica Dei, quia sunt necessaria in illa necessitate,
que absconsa latet et que nondum aperte apparet. Odor suauis
simus sit in te, et non fatigeris in recto itinere.
III
HILDEGARDIS AD EVGENIVM PAPAM
Qui non silet, hec dicit propter imbecillitatem illorum, qui
Ep. III
codd.: M (f. 55r-v); R (f. 328rb_va); Wr (f_ 43rb-va); Z (f_ 29r-v).
edd.: PL 1, I46C-147B (cfr R); efr HAUG, p. 60, n. 7.
co",,,,.: Echth., p. II3; Vorbe",. 2, p. 120, c. annot_ 134.
III, Tit.: Item Eugenio apostolico Hildigardis M Apostolico Eugenio Z
uide tito p. JJ R W r
n, 14 edificata - costa] cfr Gen. 2, 22. 16 qui est] cfr Ex. 3, 14; Apoc.
1, 4.
app. co",p.: n, 29 post itinere p. JJI, ",utato initio, annectunt R Wr
app. co",p.: In, 1 Qui non silet] Sed ille qui loquitur et non silet R Wr (cfr
ep. JJ, 29)
app. mI.: lI, 14 que
2
0111. Wr 16/17 e6t fortisaimus Rex, et in palatio PL
17 sedit) sed Wr 22 Nunc] hir i"c. Gb 23 nee) ae Wr..R 26 mntra
diabolum i" "''''1(.. Z 18 .bsconditc: Gil 28/29 Odar If{S. "11111' i" Gh
~ l
I
I1
'1 \
! I
a. II48-II53
I
\
:\
,
I
,
i
I I
~ I
, I
EPIST. III, 2-27
ceci sunt ad uidendum, et surdi ad audiendum, et muti ad
loquendum in nocturnis insidiis mortiferi laquei latrocinantium
morum. Quid dicit? Gladius radiat et circuit, occidens illos, qui
5
praue mentis sunt.
O qui in tua persona es fulgens lorica et prima radix in nouis
nuptiis Christi, et in duas partes diuisus, in partem hanc, quod
anima tua iterata est in mystico flore, qui socius est uirginitatis,
et in partem hanc, quod ramus es Ecclesie, audi illum, qui
10 acutus est in nomine et fluit in torrente, tibi dicentem: Oculum
de oculo non abicias, et lumen de lumine non abscidas, sed sta
in plana uia, ne de causis illarum animarum accuseris, que in
sinum tuum posite sunt, nec permitte eas in lacum perditionis
demergi per potestatem conuiuantium prelatorum.
15 Gemma iacet in uia, sed ursus ueniens et illam ualde elegan
tem uidens pedem suum porrigit, eamque leuare uult et in
sinum suum ponere. Sed subito aquila ueniens ipsam gemmam
rapit et eam in tegmen alarum suarum inuoluit, ac eam in
cancellos palatii regis portat. Et eadem gemma ante faciem.
20 regis multum fulgorem dat, unde a rege ualde diligitur. Et rex
propter amorem eiusdem gemme aquile illi aurea calciamenta
dat, et eam ob probitatem suam ualde laudat.
Nunc, o tu, qui es in uice Christi sedens in cura ecclesiastice
cathedre, meliorem partem tibi elige, ut aquila ,sis ursum su
25 perans, et ut in animabus tibi commissis cancellos Ecclesie
ornes, quatenus in aureis calciamentis in superiora ueniens te
ipsum alieno surripias.
2/3 eeci - loquendum] cfr Matth. 15, 3I. 24 meliorem - elige] cfr Lue.
10,42.
app. co",p.: 7 ante hanc add. scilicet R 8 qui socius est 0111. R 18 ac) ct
R eam o",. R 23 o o",. R 27 post subripias ,p. V, ",utato i/litio, a/l",(III,,1
RWr
app. mt.: 6 in
1
ill nu. Z 7 post quod d,/. est M 9 ramus] radix PL
11 non
2
] nc: Wr .badnd PL 12 I:lluMi.1 CRsibu8 Wr ilIorum R
animaN R in anima P l ~ 17 .uum IN/II. Pl. 18 8uarum l. Ji". Z 22
CRm l. Ji". M
I
I
!O EPIST. IV, I-I8
EPIST. IV, I9 - V, 2 Ir
5
10
15
IV
EVGENIVS PAPA AD HILDEGARDEM
Eugenius episcopus, seruus seruorum Dei, dilecte in Christo
filie, preposite sancti Ruperti, salutem et apostolicam benedic
tionem.
Gaudemus, filia, et exsultamus in Domino, quod honestatis
tue opinio ita longe lateque diffunditur, ut multis fias odor uite
in uitam, et a turba fidelium populorum in tui preconium
exclametur: Que est ista, que ascendit per desertum tamquam
uirgula fumi ex aroma ti bus ? Vnde, cum animum tuum usque
adeo estimemus diuini amoris igne succendi, ut ad bene ope
randum exhortatione aliqua non indigeas, superuacaneum duxi
mus exhortatoria tibi uerba multiplicare, animumque tuum
uirtute diuina sufficienter innixum aliqua uerborum supposi
tione fulcire.
Verumtamen, quia et ignis aura ftante fit grandior et uelox
equus calcaribus urguetur ad cursum, id tue religioni duximus
proponendum, ut uidelicet a memoria tua non excidat, quia non
incipienti sed perficienti palma debetur et gloria, dicente Do
mino: Vincenti dabo edere de ligno uite quod est in medio paradisi.
a. II51
20
25
30
Cogita itaque, filia, quoniam ille serpens antiquus, qui primum
hominem a paradiso deiecit, magnos perdere cupit, ut Iob, et
deuorato luda ad cribrandos apostolos expetit potestatem. Et
quia scis multos esse uocatos, paucos autem electos, ita intra
numerum paucorum te collige, ita usque ad fine m in sancta
conuersatione persiste, ita creditas dispositioni tue soro res sa
lutis operibus instrue, ut cum eis pariter ad illud gaudium
ualeas, prestante Domino, peruenire, quod nec oculus uidit, nec
auris audiuit, nec in cor hominis ascendit.
De cetero super hoc quod a nobis requirere uoluisti, uenerabili
fratri nostro H(enrico), archiepiscopo Maguntino, mandauimus
quatenus uel illius sororis, que a te fuit ei concessa, regulam
faciat in loco ei commisso firmiter obseruari, uel eam ad magis
terium tue discipline remittat. Quod ex transcripto litterarum
nostrarum tibi plenius innotescet.
V
AD EVGENIVM PAPAM a. II53
Oculus uiuens uidet, et dicit: Qui sapit et discernit quamque
creaturam, qui et eas omnes exsuscitat, uigilat. Valles plangunt
Ep. IV
codd.: R (f. 33ov'b); W,. (f. 46vb'47r"); Z (f. 34v'35r).
,dd.: PL 3, 153B-D (efr R); Eehtb., p. II7-II8; cfr HAUG, p. 62, n. 16.
mmm.: Echth., p. II6-II9; Vorblm. 2, p. 138, c. annot. 242.
:(
Ep. V
codd.: M (f. 55v-56r); R (f. 328v"b); W,. (. 43va-44rb); Z f. 34r-v).
,dd.: PL 1, 147B-148B (cfr R); &bth., p. II4 (fragm.); efr HAUG, p. 62, n.
15
comm.: &hth., p. II4; Vorblm. 2, p. 120, C. annot. 134.
V, Tit.: Item Eugenio' apostolico Hildigardis M Hildigardis apostolico
Eugenio Z uide tito ep. 11 R W,.
s.
IV, Tit.: om. Z
Hil. W,.
Adrianus papa Hildegardi R Epistola Adriani pape ad IV, 19 serpens antiquus] cfr Apoc. 12, 9; 20, 2. 21 ad cribrandos -
potestatem] cfr Luc. 22, 31. 22 multos - electos] cfr Matth. 22,14. 26/27
quod - ascendit] 1 Cor. 2, 9; efr Is. 64, 4.
IV, 4 Gaudemus - Domino] cfr Hah. 3, 18; Luc. 6, 23; Apoc. 19, 7
6 odor - uitam] 2 Coro 2, 16. 7/8 Que - aromatihus] Canto 3, 6.
Vincenti - paradisi] (cfr) Apoc. 2, 7.
5/
18
app. comp.: IV, 19 antiquus 0111. R 28/33 De cetero - innotescet] De cetero
autem commonitoria uerha de te audire desideramus, quia spiritu miraculorum
Dei imbuta diceris, unde plurimum gaudemus et diuine gratie damus
RW,.
app. ml1lp.: IV, 1 Eugenius] Adrianus R W,. ante dilecte add. Hildegardi R
8 ex aromatibus 0111. R 18 medio paradisi] paradiso Dei mei R Wr
app. comp.: V,l Oculus] Nam oculus R W,. (ifr ep. 111, 27)
creaturas R
1/2 quasque
app. eril.: IV, 2 Roherti R Rperti Wr S late longeque PL 8 animam
tuam PL 9 extimemus Z estimemuB 'x cxtimcmus GOrr. R, IX estimus carr. Wr
existimcmus PL Buceenaum Wr bene] lene Z 10,superuacuum W,.
16 religkmi 'x relllliollc (ti"'" l 17 Inciplentihu. W,.
app. mt.: IV, 19 quoniam] quod W,. 21 apostolorum Z
PL
app. tri/.: V,2 ca! S. /i", Z ."t, uigilu "da. et PI.
25 pariter o",.
13
12 EPIST. V, 3-33
super montes, et montes cadunt super ualles. Quomodo ? Subditi
nudati sunt de disciplina timoris Dei, et ideo incitati sunt rabie
5 uertices montium ascendere, prelatos incusare. Et ipsorum te
meritas non accusat praua opera sua. Sed dicunt: Vtilis sum,
ut sim prelatus utilitate. - Et omnia prelatorum opera habent
indigna, quia eos sibi excellentiores esse dedignantur, quoniam
subditi iam sunt nubes nigre, et in femoribus suis non sunt
10 accincti, sed dispergunt omnia instituta agri, dicentes quod hec
uilia sint. Et hoc faciunt, quia uenenosi sunt per inuidiam.
Pauper horno magnam stultitiam habet, quando uestimenta
sua scissa sunt, et ipse semper in alterum aspicit, quem colorem
uestimentum illius habeat et suum a sorde non abluit. Montes
15 autem transiliunt clauim uie ueritatis, et eorum itinera non
sunt parata uolare ad montem myrrhe. Ideo obtenebrate sunt
stelle diuersa nube. Luna stat, stelle clamant, quod luna cedit.
Sol illam et illas premit, quia nullus eorum clarescit, sed in
turbine implicati sunt.
20 Vnde, o pastor magne et post Christum nominate, prebe lumen
montibus et uirgam uallibus. Da precepta magistris et discipli
nam subditis, montibus iustitiam cum oleo sparsis, et uallibus
ligaturam obedientie, mixto bono odore, et fac illis recta itinera,
ut non appareant uiles soli iustitie. Puros oculos tuos fac, ut
25 ubique oculos habeas. Mens tua puro fonte rigetur, ut cum sole
splendeas et Agnum imiteris.
Paupercula forma tremit, quod in sono uerborum loquitur ad
tam magnum magistrum. Sed, o mitis pater, antiquus uir et
preliator magnificus dicit hec, unde audi: De summo iudice
30 dirigitur ad te, ut graues et impios tyrannos eradices et a te
eicias, ne stent in magna irrisione sua in tua societate.
Esto autem misericors publicis et priuatis erumnis, quia Deus
non spernit uulneratos nec spernit dolores trementium se.
9110 in - accincti] cfr Ps. 44, 4. 15 uie ueritatis] cfr Ps. n8, 30; Bar.
4, 13 16 ad montem myrrhe] cfr Canto 4, 6. 20 post Christum nominate]
cfr Rom. 15, 20. 24 soli iustitie] cfr Mal. 4, 2. 28 antiquus uir] cfr Dan.
7, 9 et al.
app. comp.: 13 et ipse om. R alterum - quem] alium aspiciens, considerans
quem R 14 et] nec R non om. R 18 illam et illas om. R nulla
earum R Wr 19 implicate R Wr
Ilpp. mi.: 4 ideo o",. PI.. 14 Mentes Wr 17 C"ndit PL* 24 oCU\OS
ILION o",. PI.. 30 rliril(('tur PI . 31 HUM o",. 1'1.
EPIST. V, 34-49
Vnde, o pastor ouium, audi hec super antistitem hunc labo
35 rantem in fatigatione multorum. Lux dicit: Mystica Dei sciunt
iudicium super unumquemque secundum meritum illius. Multi
tamen homines uolunt habere scrutinium per zelum suum et
per ignominiam morum suorum, sed nesciunt iudicium meum.
Quapropter in estimatione sua supra modum mentiuntur ut
40 lupi predam rapientes.
Ideo, quamuis horno dignus sit propter sce1era sua iudicari,
tamen mihi non placet, quod horno sibimet ipsi uult habere
iudicium secundum arbitrium suum. Et hoc nolo. Sed tu causam
istam discerne secundum materna uiscera misericordie Dei, qui
45 a se non separat mendicum et egenum, quoniam plus uult
misericordiam quam sacrificium.
Nunc igitur nigri uolunt abluere nigredinem per turpitudinem
suam, sed ipsi sunt polluti et surdi in fossa iacentes. Illos erige,
et adiuua pusilluin.
;
i
IJ
'"
\
l.
i
34 pastor ouium] cfr Ioh. lO, 2. 36 iudicium - meritum] cfr Eccli. x6,
13-15. 40 lupi - rapientes] Ez. 22, 27. 43/44 causam - discerne] dr Ps.
42, l. 44 uiscera - Dei] cfr Luc. 1, 78. 45/46 quoniam - sacrificium] cfr
Os. 6, 6; Matth. 9, 13; 12, 7.
app. comp.: 34/35 antistitem - laborantem] laborantes MR Wr 38 iudicium
meum nesciunt R 43/44 causam istam] unamquamque causam RWr 49
pusillos MR Wr post pusillos tp. VI, mlllalo i/litio, a/lnlctunt R Wr
app. mt.: 34 Vnde Iql.]lIdilil N,ml H. de CAusa H. archiepiscopi Mog. ill
ma'R. /I}" al. ",a/l. :r. 35 aciunt1 _unt R 37 el ~ 1 f I . Wr 38 ignmantiafl1
PI..
lil
I4 EPIST. VI, I -22
VI
HILDEGARDIS AD EVGENIVM PAPAM
o pastor populorum, audi, ut uiuas in eternum.
Lux uiuens dixit mihi: Dic audaci populo, qui sibi terrores
inuenit in uanitate errantium uiarum: Dominus quidam habuit
marmoream ciuitatem, et uenatores uenientes ciuitatem illam
inspiciebant, uolentes dispergere recta instituta eius, que in flore
iUo apparuerunt, quem uirginea mens inuenit. Et ecce mons
magnus et excelsus, et ualde elegans et expolitis lapidibus factus
contra orientem apparuit, supra quem quoddam magnum edi
ficium stabat, de lignis et de lapidibus communis edificationis
10 factum. Tunc uenerunt multi riuul, quasi de medio orientis in
idem edificium fluentes. Sed et in eodem edificio fortissimus
odor erat boni uini, sed Jamen cumaqua mixti. Et multus
populus in idem edificium irruit, in eo curuo corpore ambulans.
Sed ali in quadam ualle coram predicto monte stantes, ad illos
15 tendebant, qui in eodem edificio curui ibant. Et ecce supra
eundem montem etiam aliud marmoreum edificium candidissimi
et integri lapidis quasi magna turris contra aquilonem stabat,
in quo lucidissima ampulla plena optimi balsami uelut ignis
ardens pendebat, et in cuius pauimento multum oleum difflue
20 bato Sed tamen uentus de aquilone interdum ueniens balsamum
et oleum illud commouit. Tunc multi ex po pulo in idem edifi
cium uenerunt, qui et oleo illo spargebantur et balsamo illo in
Ep. VI
codd.: M (f. 56v'57V); R (f. 328vb'329rh); Wr (f. 44rb'45ra); Z (f. 38v'39r);
Z, iter. (f. 59V; fragm.).
edd.: PL 1, 148B'I49D (cfr R); cfr HAUG, p. 63, n. 21.
COfllfll.: Echth., p. 112; Vorbefll. 2, p. 120, C. annot. 134.
VI, TiI.: Item Eugenio apostolico Hildegardis M Z uid, lit. '.P. 11 R W r
VI,22/23 in - signabantur] cfr Apoc. 7, 3.
app. COfllP.: VI, 1 O pastor populorum] Tu enim qui es pastor populorum
RWr (cfr ep. V; 49) 2 dixit] dicit MRWr mihi Ofll. MRWr 3 uanitate]
uia R 7 et
2
Ofll. R 8 magnum Ofll. R 9 ante stabat add. ad orientem
M RWr de2 ofll. MR Wr 12 boni uini erat R 13 corruit R 14 stabant
R ad Ofll. MWr et R 15 adtendebant MR Wr
l/PP. (ril.; VI, 17 I1lIi\ni R 18 qua o",. R h.l.irni Wr
EPIST. VI, 23-5I 15
frontibus suis signabantur. Et facta est uox de celo, dicens: Isti
a. II53
25
sunt signati. Et qui hoc modo signati sunt, signum hoc non
potuerunt abluere, sed ita signati permanserunt, sicut et illi,
qui in Christo renati sunt, baptismum suum seruare debent.
Qui autem signati erant, ad iUos qui signati non fuerunt non
transibant, nec societatem eorum suscipiebant, quia, si hoc
facerent, fatui et inutiles dicerentur. Qui uero signati non fue
30 runt, ad istos qui signati erant transibant, et societatem eorum
suscipiebant, et inde optimam partem sibi elegerunt, sicut et
stella multiplicat splendorem suum in nube, et sicut feminea
forma coronatur in uirginitate. Et uir magnus, aurea zona
precinctus supra eadem edificia stans, dexterum brachium su
35 pra illud marmoreum edificium et sinistrum super illud aliud
edificium posuit.
Intellectus iste est ad duo instrumenta ecclesiastice dignitatis.
Omnipotens enim Pater instituit nobilem partem, a secularibus
causis separatam et in secretis suis coram Deo fortiter arden
40 tem; quam quidam insidiatores despicientes, uolunt destruere
rectitudinem eiu$, que in Filio Dei manifeste apparuit. Sed mons'
iustitie, expolitus in multis iustificationibus, in ortu ueritatis
ascendit, in quo utilis institutio, ad Deum tendens et tamen
hominibus assistens, surgit, lumen utilitatis hominibus prebens,
45 ita quod etiam plurima doctrina de uigore ueritatis ad ipsum
fluit et odor rectarum scripturarum, quas tamen quidam eorum
in diuersa sine ratione multoties refundunt. Quapropter et multi
in ea curui in prauitate ambulant, ita quod etiam alii, terrenis
inhiantes, turpitudinem illorum imitantur. Sed etiam in eodem
50 monte iustitie predicta pars, in secretis suis coram Deo ardens
in integritate sua, ut diabolo resistat, exsurgit, optimam partem
23 facta - celo] cfr Matth. 3, 17; Luc. 9, 35. 27 qui
2
- fuerunt] cfr Apoc.
9, 4 29/30 cfr 27. 31 optimam - elegerunt] cfr Luc. 10, 42. 33/34
aurea - precinctus] cfr Apoc. 1, 13.
app. COfllP.: 26 conseruare MRWr 29 facerent] fecissent R 31 et
2
Ofll.
,
R 35 illud1 Ofll. R illud
2
ofll. R 36 edificium Ofll. R 37 est - dignitatis]
ad duo instrumenta ecclesiastice dignitatis est R 41 post Sed add. .tamen R
li
45 quod] ut R 45/46 de - scripturarum] et odor rectarum scripturarum
de uigore ueritatis ad ipsum fiuat R 46 tamen 0111. R 48 quod] ut R
1I
I
aliqui R 49 imitentur R
I
app. mi.: 24 hoc
2
Ofll. Wr 28 quia] qui M 35 supra PL 37/69
Intellectus - pater] hoc iltrrJl 7., f. 44 hominibu5 utilitatia Z
45 plurimR IX plurirni co"' l 48 c:unJl l.'" rcc:urui co"' Z in prA.ultA.te
s. li/l. R. 49 irnitllntur p. con: 1. 51 euur:lt) el uuri! M
16 EPIST. VI, 52-73
in Deo habens et in exemplo suo misericordiam ostendens. Sed
tamen multe temptationes, a di abolo emisse, optimam partem
illam et ipsam misericordiam multoties inquietant. Multi autem
55 homines ad eandem partem transeunt et ueram misericordiam
consequuntur, cum optimam partem sibi elegerint. Vnde et
coram Deo signati dicuntur. Et qui signum huius partis susci
piunt, in eo sicut et in baptismo suo fortiter permanent. Qua
propter ad istos, qui idem signum non habent, socialiter non
60 descendunt, ne inanes uelut fatui efficiantur. Et qui signum
eiusdem partis non habent, ad eundem ordinem socialiter as
cendunt, et ita in plurimis bonis multiplicantur. Quod et ille
ostendit, qui aurea zona precinctus demonstrat se esse Deum
et hominem, utrosque scilicet istos et illos regens cum brachio
65 fortitudinis sue: istos protegit, ita quod in eo fortiter ardent,
secularia abicientes; et cum brachio mansuetudinis sue illos
tegit, ita quod utiles in diuina protectione sunt, cum lumen
ueritatis proximis suis utiliter prebent.
Nunc tu, qui es pater populorum, discerne in perspicuitate
70 uerba hec a summo iudice tibi directa pro necessitate errantium,
quia superbia opprimere uult humilitatem. Quod esse non debet,
uelut inconueniens esset, si luna uellet pugnare cum sole, splen
dorem suum cupiens similem facere splendori solis.
56 efr 31. 66 braehio - sue] efr Is. 62, 8.
app. comp.,' 54 multoties om. R 56 eligunt M R Wr 65 quod] ut R
ardeant R 66 eum om. R 67 quod] ut R sint R 71 uult
opprimere MR Wr 73 solis] ipsius R post solis (ipsius) ep. VII, mlltato initio,
annectllnl R W r
app. eril.: 52/53 in Deo - emisse in margo in! Z 52 et om. PL* 54 illam
om. PL et om. W r ipsam S. lin. R 55 eadem Z,it,r. 59 istos1suos PL*
non mu. Wr 59 ant. socialiter add. ad eundem ordinem Wr 63 Deum
EPIST. VII, 1-15 17
VII
HILDEGARDlS AD BERNARDVM ET GREGORIVM CARDINALES a. 1153
Fons aquarum clamat ad uos, imitatores eius: Per me uiuum
et acutum comprimite atque corrigite ni gros insidiatores ac
furtiuos speculatores, qui in plumbum uertuntur in tortuosis
peccatis et qui de aquilone asperguntur in nequitia diaboli, et
5 qui se contrarie porrigunt ad caput prelatorum suorum per
nimietatem iniquitatis. Fugate illos de pastorali cura, que penam
de canibus portat. Et quamuis quidam prelati sint obumbrati
per uicissitudinem morum, tamen non decet quosdam prelatos
propter quosdam subditos abici.
10 Ideo inspicite hec per purissimum oculum, ut non deficiat
honor uester, qui per nomen suum tangit illum, qui fuit et est
rectus et iustus per omnes uias su as in omnibus instrumentis
suis, ea preuidendo ante instituta dierum antiquorum. Ipse
faciat puros oculos uestros, qui non spernit pupillum et pau
15 perem, quia mons myrrhe et thuris estis pre uallibus sordidi.
El'. VII
codd.:M(f. 57v-58r); R (f. 329rb-vb); W (f. 20V-2IV; 22r, mg. inf.); Wr(f.
45ra-va); Z (f. 49r-v) .
dd.: PL 1, 149D-150C (efr R); PI 34, p. 520; efr HAUG, p. 65, n. 62.
romm.,' Echth., p. II5-II6; Vorbem. 2, p. 120, e. annot. 134.
, \
\ VII, Tit.: Bernardo (Eberhardo HaNg) et Gregorio eardinalibus Hildigardis
(Hyldigardis M Hild. Z) MWZ lIid, tito ,p. 11 R Wr
VII, 13 dierum antiquorum] cfr Deut. 32, 7; Ps. 142, 5. 14/15 non
pauperem] efr Ps. 9. 13; 9, 19; 10, 5; 145, 9. 15 mons - thuris] efr Canto 4,
'1
6.
app. comp.,' VII, 1 anle Fons add. V nde propter hane ineptam eonuenientiam
RWr (cfr ep. VI, 73) uos imitatores] te imitatorem R Wr 2 comprime R Wr
corrige R Wr ae] et R Wr 6 Fugate] Fuga ergo R Wr 8 quosdam
prelatos] aliquos eorum R 10 inspice R Wr 11 uester] tuus R Wr 12
per omnes] parans R Wr 14 uestros] tuos R Wr 15 estis] es R Wr
app. eriJ.,' VII, 1/2 eiua, per ... acutum: Comprimite int,rp. PI 2 atque)ad
que (que s.lin.) M naiatores Z 4 et1r./i". W 7 portant R obumbrati)
0111. Wr 68 proximis ucritatis Q. rorr. Z 70 a1 e PL* IJnl, crrantium add. obtenebmti PI.. 10 hoc PI 11 per) propter PI.. 12 flffJ, pcr lit/J. et M
tihi Wr 13 institul" I nter.tili. PI 15/16 Nordium puteiN PL
l
18 EPIST. VII, 16-34
putei. Audite ergo illum qui semper uigilat uiuentibus oculis et
qui non est tediosus propter procellas, que sunt pars calicis
eorum qui assimilantur simulacris, quasi dii sint per prosperi
tatem suam. Vos autem, qui uultis habere potestatem honoris
20 magni montis in palatio regis, nunc dilatate iustitiam Summi
ad illius honorem. Roe decet uos propter clarum nomen uestrum.
Nunc ergo aspicite in igneum datorem, qui infundit bonum
intellectum hominibus. Sed et quis horno po test sonare contra
uocem illam, que tonuit ascendens supra celos et que abyssum
25 superauit, ornans eam per tegmen materne uiriditatis? Et que
ale uentorum possunt per uelocitatem suam currere super uocem
illam? Num potest uox hec paruam pennam facere uolare, sic
quod nullus gladius contra eandem pennam se posset mouere?
Nunc uos, o imitatores excelse persone, fons uiuus clamat hec
30 ad uos, quia uestram personam non decet ut habeatis oculos
cecorum, et uestigia uipereorum morum et furtiuam rapinam,
denudantes altare Dei. Et cur hoc facitis? Sed quia hoc facitis,
non potestis soluere corrigiam calciamenti dominici corporis.
Ideo castigate uos.
17/18 proeellas - eorum] efr Ps. lO, 7. 33 non - eorporis] efr Ioh. 1, 27.
app. comp.: 16 Audi RWr 19 Vos] Tu R Wr uultis] uis R Wr 20
nune 0111. R Wr dilata RWr 21 uos] te R Wr uestrum] tuum R Wr
22 aspice R Wr 28 quod] ut R possit R W Wr 29 ante Nunc add.
Potest. R Wr uos] tu R o tu Wr o om. Wr imitator R Wr 30 uos]
te R Wr uestram personam] personam tuam R Wr habeas R Wr 32
denudans R Wr faeeres R Wr quia] qui R Wr fadt R Wr 33 potest
R Wr 34 post Ideo add. o euneti R Wr post uos add. Ego autem, o pater,
in loco mihi eelitus (eelitus mihi R) ostenso iuxta uerba benedietionis tue
seeundum regulam saneti Benedieti sub clausura eiusdem loei eum sororibus
meis maneo, et hoc me tam uiuente quam defuncta semper obseruari desidero
RWr
app. mt.: 18 assimilantur in margo Z dii] dum Blant"kw., dud PL* 19
honorem PI 20 montis om. PL dilate M 21 nos PL * ante propter
add. propter te PL 22 ergo S. lin. W datorem]/itt. torem in margo W 23/
24 Sed et - uos in margo inf f 2IV'22r W 23 et 0111. PL sonare] conari PI
24/27 que! - illam 0111. PL 24 celos] alas PI 25 ornans] sonans PI
eam 0111. PI, ea R eum W uiriditatis materne Wr uiriditatis]/itt. di s.
lin. W 28 posse M 29 hec S. Ii". W; om. Wr 30 uestram l. li". W non
deeet i" 1IIar,. Z hllheatis] lilt. h in ",arg. W 32 denudantcm PI 33
corrigRam Z l:orporiH dominici PL
EPIST. VIII, 1-20 19
VIII
RILDEGARDIS AD ANASTASIVM PAPAM
o persona, que es precellens armatura et mons magistrationis
ualde ornate ciuitatis, que constituta est in desponsatione Christi,
audi illum, qui non incepit uiuere et qui non lassatur in de fec
tioneo
5 O horno, qui in oculo scientie tue lassus es ad frenandum
magniloquia superbie in hominibus in sinum tuum positis, cur
non reuocas naufrago s, qui de magnis casibus suis surgere non
possunt nisi per adiutorium? Et quare non abscidis radicem
mali, que suffocat bonas et utiles herbas, dulcem gustum et
10 suaussimum odorem habentes? Filiam regis, scilicet iustitiam,
que in supernis amplexibus est et que tibi commissa fue
rat, negligis. Tu enim permittis hanc filiam regis super terram
prosterni, quia diadema et decor tunice eius scinditur per
rusticationem diuersorum morum hominum illorum, qui in si
15 militudine canulJl. latrant et qui in similitudine gallinarum, que
in noctibus interdum cantare temptant, ineptam exaltationem
uocum suarum emittunt. Isti sunt simulatores, in uocibus suis
fictam pacem ostendentes, sed intra se in cordibus suis fren
dentes, uelut canis, qui ad sodales sibi notos caudam suam
20 mouet, sed probum militem, qui in domo regis utilis est, dentibus
Ep. VIII
codd.: Gb (f. 40Y-4Ir; fragm.); M (f. 77v-79r); R (f. 329Vb_330ya); W (f. 9v
12Y); Wr (f. 45yb'46vb); Z (f. 55r'56r); efr Einl., p. XLVL
,dd.: PL 2, 151B'153A (efr R); cfr HAUG, p. 66, n. 69; efr Vita S. Hild., II,
1 PL 197, 10le (exc.).
C01ll1ll.: Echth., p. 120-122; Briifw., p. 38.
VIII, Tit.: Ex epistola sanete Hildegardis ad Anastasium papam Gb Anas
tasia apostolieo Hildigardis M W Z Hildegardis R Epistola s. Hildig. ad
Anastasium papam Wr
app. comp.: VIII, 3 et qui non] nee R 5 refrenandum R Wr 15 qui om.
R
app. mt.: VIII, 1 O o",. M 2 es R S anl, ad aJ. et Z 8 abscindis
PL 9 bonas l. fi/l. W dulccm au1tum) tt duleem gultum i" lIIarg. Wr 10
8Ulluem PI" 13 eiUI] l'1li. W 16 tentante. PI. inemptll.m M 18 inttll.]
ntcr PI. 18119 frendentcll credentCl PI. 19 l:tuNlI.m If'r
a. II53-II,.
i . l ~
20 EPIST. VIII, 21-55
suis mordet. Cur prauos mores in hominibus suffers, qm m
tenebris insipientie sunt, ad se queque noeiua colligentes, sicut
gallina, que in nocte clamans sibimet terrorem incutit? Qui sic
faciunt, in radie e utilitatis non sunt.
2S Audi ergo, o horno, illum qui acutam discretionem ualde amat,
ita quod ipse maximum instrumentum rectitudinis instituit,
quod contra malum pugnaret. Hoc tu non facis, cum malum
non eradicas quod bonum suffocare cupit. Sed malum se superbe
attollere permittis, et hoc faeis propter timorem illorum, qui
30 pessimi insidiatores sunt in nocturnis insidiis, plus amantes
pecuniam mortis quam pulchram filiam regis, scilicet iustitiam.
Omnia autem opera, que Deus operatus est, lucidissima sunt.
Audi, o horno. Nam supernus Pater ante exortum mundi in
secreto suo intonuit: O mi fili. Et globus mundi exortus est,
35 hoc quod Pater intonuit exeipiens, diuersis tamen speciebus
creaturarum adhuc in obscuro latentibus. In ipso autem quod
scriptum est: Dixitque Deus: Fiat, diuerse speeies creaturarum
processerunt.Sic per uerbum et propter uerbum Patris omnes
creature facte sunt in uoluntate Patris.
40 Deus autem omnia uidet et omnia prenouit. Sed malum nec
surgendo, nec cadendo quicquam per se facere aut creare, aut
operari potest, quia nihil est, sed tantum fallax optio et contra
ria opinio computatur, ita quod horno malum operatur, cum hoc
quod fallax et contrarium est facit.
45 Misit autem Deus Filium suum in mundum, ut diabolus, qui
malum amplectendo cognouit et homini malum suggessit, su
peraretur per eum, et ut horno, qui per malum perierat, redi
meretur. Quapropter Deus spernit peruersa opera, uidelicet
fornicationes, homicidia, rapinas, seditiones, tyrranides et si
50 mulationes iniquorum hominum, quoniam ea per Filium suum
contriuit, qui spolia tartarei tyranni omnino dispersit.
V nde tu, o horno, qui sedes in principali cathedra, Deum
contemnis, quando malum amplecteris, ita quod illud non
abicis, sed cum illud oscularis, quando ipsum sub silentio in
55 prauis hominibus sustines. Et ideo omnis terra turbatur per
37/38 Dixitque - proeesserunt] efr Gen. 1 (passim).
app. comp.: 26 ita quod ipse] guam ut R 44 fallax et om. R 46 malum
2
om. R 47 post ut aJd. etiam R S4 cum om. R Wr illud om. R
app. eriJ.: 39/41 in - 8urgendo n margo inl W 40 preponit Wr 44 et
o",. W,. 52 Deum] Domini PL 53/54 malum - quando o",. W 54
qURndo] qUC>lliam PI. 55 omnil] bit nt. Gh turbRbit\wG"
EPIST. VIII, 56-87 21
magna m uicissitudinem errorum, quia quod Deus destruxit,
horno amat.
Et tu, O Roma, uelut in extremis iacens, conturbaberis ita,
quod fortitudo pedum tuorum, super quos hactenus stetisti,
60 languescet, quoniam filiam regis, uidelicet iustitiam, non ardente
amore, sed quasi in tepore dormitionis amas, ita quod eam a te
expellis. Vnde et ipsa a te fugere uult, si non reuocaueris eam.
Sed tamen magni montes maxillam adiutorii tibi adhuc pre
bebunt, te sursum erigen tes et magnis lignis magnarum arborum
65 te fulcientes, ita quod non tota in honore tuo, uidelicet in decore
desponsationis Christi omnino dissipaberis, quin aliquas alas
ornamenti tui habeas, usque dum ueniat nix morum diuersarum
irrisionum, multam insaniam emittentium. Caue ergo, ne ad
ritum paganorum te commiscere uelis, ne cadas.
70 Audi ergo illum qui uiuit et non exterminabitur. Mundus
modo est in lasciuia, postea erit in tristitia, deinde in terrore,
ita ut non curent homines se occid. In his omnibus sunt
interdum tempora petulantie, et interdum tempora contritionis, .
ac interdum tempora fulgurum et tonitruum diuersarum ini
75 quitatum. Oculus enim furit, nasus sapit, os occidit. Pectus
autem saluabit, ubi aurora uelut splendor primi ortus apparebit.
Que uero sequuntur in nouo desiderio et in nouo studio, dicenda
non sunt.
Sed ille qui sine defectione magnus est, modo paruum habi
80 taculum tetigit, ut illud miracula uideret et ignotas litteras
formaret, ac ignotam linguam sonaret. Et dictum est illi: Hoc
quod in lingua desuper tibi ostensa non secundum formam
humane consuetudinis protuleris, quoniam consuetudo hec tibi
data non est, ille qui limam habet, ad aptum sonum hominum
85 expolire non negligat;
Tu autem, o horno apparens constitutus pastor, surge, et curre
citius ad iustitiam, ita ut coram magno medico non accuseris,
app. comp.; 60 ardenti R 61 torpore GbR W,. quod] ut R 62 expellas
R 70 Audi ergo] Nune audi R 72 ut] quod GbMWWr omnibus his
R 74 ae] et GbMR Wr 81 post linguaro add. promeret atque ut in (in om.
R) multimodam, sed sibi eonsonantem melodiam R Wr
app. erit.: 60 quoniam] quod W,. 61 dormitationis M 63 tamen om. Gb
64 magnis Iignis] ramis Gb magnarum arborum l. lifr. W 67 h ..bens
PL* diuersorum Gb 69 commisced MPL 73 contrictionis M 75
Oculus tqs. d,su"t i" Gb sapit] r..pit R Wr 80 miraculum PL 81/85 Hoc
- negligat] cum desuper tibi ostensa ad formam humane consuetudinis non
protuleris in Latina linguR. quia hec consuetudo tihi non es! data, Hle qui limam
hahet, Rd aptum 80num hominum ellplere non Vi/JI l. Hild. ll, J (11111
PI- 197. 101C) 82 in o",., etialJl in llflil 'Ir "'.r,. w
23 22 EPIST. VIII, 88 - IX, 12
quod ouile ipsius a sorde non exterseris nec oleo unxeris. Vbi
autem uoluntas crimina nescit, et ubi horno desiderium non
90 rapuit, ibi horno omnino in profundum iudicium non cadit, sed
culpa huius ignoran ti e per flagella tergitur.
Ergo, o tu horno, sta in recto itinere, et Deus saluabit te, ita
quod in stabulum benedictionis et electionis te reducet; et in
eternum uiues.
IX
HILDEGARDIS AD ADRIANVM PAPAM
Qui uitam uiuentibus dat, dicit: O horno, diram duritiam
leenarum et fortem fortitudinem leopardorum patiendo susti
nebis et naufragium in captura predarum senties, quoniam
omnibus his datus es in fatigatione ad te currentibus. Habes
5 autem intelligibilem intellectum contra seuissimos mores ho
minum, in quibus estuando frenabis capillos currentium equo
rum, qui non desistunt currere ad semitas predarum. Sed tamen
rixando contra te ipsum inclinas te interdum quasi ad probi
tatem quorundam hominum, ubi celas loculos aliquorum, qui
ro mor tui sunt preliari in planis uiis. Vnde patieris pugna m seuitie
preliorum, sed destrues mobilia reliquiarum illorum, qui in
foueam uadunt per asperitatem suam. Attamen uenam habes
Ep. IX
codd.: R (f. 330yb'33Ua); W (f. I02Y'I03r); Wr (f. 47ra'b); Z (f. 44r).
edd.: PL 3, IS4A-C (cfr R); Echth., p. 120; cfr HAUG, p. 63.64, n. 39.
comm.: Echth., p. 120-123; Vorbem. 2, p. 138; 139.
IX, Tit.: o"'. WrZ Hildegardis R Adriano apostolico Hildigardis W
IX, 12/13 habes - clauis] cfr Apoc. 3, 7.
app. co",p.: IX, 2 fortem om. R Wr 4 fatigationem R Wr
app. erit.: VIII, 92 tu, o PL 93 reducat Wr et
2
o",. Wr 93/94 in
eternum] iterum M 94 eternumque Wr
app. eril.,' IX, 1 T,xbi.r mpomi '1 rogatiOl/is (pIrplfllflt Adri""D papa, tlflribMtil4, tfr
,p. IV) "on disJin,g"it Wr dat uiuentibul PI. 3 quoniam1 quod Wr S
autem] enim PL 6 refrc:nabi. PI. capilhl' W 10 .tuitie) Stmeiac PI.
a. IIS4-II59
EPIST. IX, 13 - X, Ir
fortissime clauis, que non uadit libenter ad azyma in forma
sardii.
IS In pectore ergo tuo quere saluationem aquarum, ne in tur
binem uadas, sed ut in mansuetudine requiescas ad languorem
et ad liuorem illorum, qui permixti sunt maceratione diuersorum
uulnerum, in hoc imitans Saluatorem tuum, qui te redemit. Et
Deus non derelinquet te, sed in lumine illius uidebis.
X
HILDEGARDIS AD ALEXANDRVM PAPAM a. II73
O summa et gloriosa persona, que primum constituta es per
uerbum Dei, per quod omnis creatura rationalis et irrationalis
in genere suo facta est, tibi specialiter idem Verbum claues
regni celestis per indumentum humanitatis sue, scilicet ligandi
atque soluendi potestatem, concessit.
Tu quoque, excellentissime pater, materia omnium spiritua- .
lium personarum 'exsistis, que tuba iustitie Dei sonant in Eccle
sia, que uariis ornamentis circumamicta fulget, dum alii aliis
bona exempla uitam sanctorum imitando prebent..Qui et si quid
10 rect agunt, Deo et non sibi attribuunt, et de bonis imitatoribus
suis gaudent, sequentes priores sanctos, qui carnem suam do-
Ep. X
cod.: R (f. 33Ira.b).
ed.: PL 4, I54C-I5SC (cfr R).
co",m.: Echth., p. 147; Briefo., p. II7; Vorbem.l, p. 150.
X, Tit.,' Alexandro apostolico Hildegardis R
IX, 19 Deus - te] cfr Ps. 36, 28. in - uidebis] cfr Ps. 35, 10.
X, 3/5 claues - concessit] cfr Matth. r6, 19. 8 uariis - circumamicta] cEr
Ps. 44, 10; 44, 15
app. comp.: IX, 17 ad om. R 18 post rederilit partem p. CXXIlI immlnf R Wr
18/19 Et - uidebis] memorare quod horno in terra es, et ne timeas quod
(quia R) Deus derelincuet te, sed (quoniam R) lumen llius uidebs RWr (ifr
ep. CXXJIJ)
app. eril.,' IX, 13 azimam Z, ". corro W 17 maceratone add. in Erhth.
X. 9 Qui et sil quae ets PL 10 recte PI. et1 l. /in. R 11
PL"
I1
24 EPIST. X, 1:2-47
EPIST. XR, 1-17 25
15
mabant et seipsos cum manifesta uictoria celestis militie contra
uitia diaboli pugnantes roborabant, et cum bona uoluntate uelut
angeli in Deum aspiciebant.
Sic et tu, o mitis pater, benignum patrem imitare, qui peni
XR
ALEXANDER PAPA AD WEZELINVM
PRAEPOSITVM S. ANDREAE IN COLONIA
a. 1I73
tentem filium et ad se reuertentem, saginatum uitulum propter
illum occidens, cum gaudio suscepit, et sauciati ex latronibus
uulnera uino lauit caligine confusa. Asperitatem correptionis et
pietatem misericordie designat. Et stella matutina, que solem
20 diei precucurrit, esto in Ecclesia, que diu schismatis caligine
confusa, lumine iustitie Dei caret. Et tu ergo secundum zelum
Dei corripe et oleo misericordie penitentes unge, quoniam Deus
magis uult misericordiam quam holocaustum.
Nunc, o mitissime pater, ego et sorores mee genua nostra
25 coram paterna pietate tua flectimus, orantes ut digneris pau
pertatem paupercule forme respicere, que nunc in magna tri
stitia su mus, eo quod abbas de monte sancti Disibodi et fratres
eius priuilegiis et electioni nostre contradicunt, quam semper
habuimus. De qua semper magna cautela preuidendum nobis
30 est, ne aliquatenus nobis tollatur, quia, si nobis timoratos et
religiosos, quales querimus, non concederent, re ligio spiritalis
omnino in nobis destrueretur.
Vnde, domine mi, propter Deum adiuua nos, ut uel electionem
nostram obtineamus uel alios, ubi possimus, qui nos secundum
35 Deum et utilitaterri nostram procurent, libere queramus et
accipiamus.
Nunc iterum rogamus te, piissime pater, ne petitionem nos
tram et etiam nuntios istos despicias, qui per fidelem amicum
nostrum moniti te petentes ad nos diuerterunt, et hoc quod
40 apud te obtinere querunt, facias, quatenus post finem huius
uite, que ad uesperum iam declinat, in indeficientem lucem
peruenias et dulce m uocem Domini audias: Euge. serue bone et
fidelis. quia super pauca fuisti fidelis, super multa te constituam;
intra in gaudium Domini tui. Inclina ergo supplicationibus
45 nostris aures tue pietatis, et nobis et illis clara dies sis, ut ex
indulgentia tue largitatis communiter Domino gratulemur, qua
tenus et tu in eterna felicitate semper gaudeas.
15ft7 penitentem - suscepit] cEr Luc. 15. IS-32. 17118 sauciati - confusa]
cEr Luc. lO, 30-37. 22/23 quoniam - holocaustum] dr I Reg. 15. 22; Os. 6.
6; Matth. 9. 13; 12. 7. 42/44 Euge - tui] Matth. 25. 2I; 25. 23
17 ant, sauciatifot1. (illum qui) adrJlllrJNm ,si 22 anl, oleo arJd. de PL 24
mee s. Jin. R 25 BUIl PL* 27 sumus l. /in. R 29 prouidendumfot1. "'1,
PL 30 eRt l. Ii". R 33 Deum] Dominutn PI. 45 Hi, PI.
Alexander, seruus seruorum Dei, dilecto filio, preposito sancti
Andree in Colonia, salutem et apostolicam benedictionem.
Ex parte dilecte in Christo filie nostre Hildigardis, priorisse
montis sancti Roberti in Binga, et sororum eiusdem loci, ad
5 nostram audientiam noueris peruenisse quod, cum magistrum
sibi et prepositum de monasterio sancti Disibodi, sicut consueue
rant, elegissent, abbas ipsius loci que de persona monasterii sui
facta fuerat, concedere noluit, sed eandem personam eis renuit
adhuc assignare. Vnde, quoniam predictis sororibus in his, que
lO ad salutem pertinent animarum, diligenter conuenit prouideri,
discretioni tue per apostolica scripta mandamus, quatenus
utramque partem, cum super hoc fueris requisitus, ad tuam
presentiam conuoces, et rationibus super electione prepositi hinc
inde diligentius intellectis, causam ipsam, iustitia mediante,
15 decidas. Et si piedicte sorores de illo monasterio prepositum
habere non potuerint, facias ut saltem de alio habeant compe
tentem.
~ :
Ep.XR
GOd.: R (E. 33Ub).
111.: PL 4. I55D;I56A (cEr R).
tomIII.: BdJth. p. I23; I47; Brilfo., p. II9; VOIIfm. 1. p. ISO.
Xa, Tit.: RcsponBum Alcxllndri ad Wezelinum pre(poaitum) R
XR, 7 ip.iuft] IIiUR 1'1. 8.fort. fuer.nt Irri"""JI/,. 'ti
26 EPIST. XI, 1-19 EPIST. XII, 1-16 27
XI XII
HILDEGARDIS AD HARTVVIGVM ARCHIEPISCOPVM BREMENSEM p. a. 1148 HILDEGARDIS AD HARTVVIGVM ARCHIEPISCOPVM BREMENSEM a.
5
10
15
Qui in primo die te uidit, et oculos tibi ad uidendum dedit
cum uolantibus pennis omnis creature, et qui hominem fecit
speculum in plenitudine omnium miraculorum suorum, ita quod
scientia Dei in illo claret, sicut scriptum est: Quoniam dii estis
et filii Excelsi omnes, ille ad te aspiciat et te ad ipsius uoluntatem
dirigat.
Horno tangit Deum, qui nec initium nec finem habet, ubi
rationalitas in homine Deum imitatur, et quia etiam scientia
boni et mali Deum ostendit. Sic est rota eternitatis.
Ipse etiam Deus faciat ut malum iHud fugias, quod in primo
die incepit et bona uoluntate caret, et quod Deum semper
contradicit. Faciat etiam in te fenestras, que in celes ti Ierusalem
lucent, que sunt pulchra edificia in uirtutibus, et faciat te uolare
in amplexione caritatis Dei, sicut iHe dixit que m Deus perfu
derat: Qui sunt hi qui ut nubes uolant, et quasi columbe ad
fenestras suas?
Et iterum: Ego paupercula forma uidi in te lumen saluationis.
Nunc imple precepta Dei, que gratia Dei tibi dat et que Spiritus
Sanctus te docet.
1,'
!j'
o laudabilis persona, que necessaria est homini, habens in
altissimo Deo successionem, quod est pontificale officium, ideo
oculus tuus Deum uideat, et sensus tuus iustitiam eius intelligat,
cor tuum in amore Dei ardeat, ita ut anima tua non deficiat.
5 Sed sta in summo studio edificare turrim celestis Ierusalem, et
det tibi Deus adiutricem, uidelicet dulcissimam matrem mise
ricordiam, et esto lucida stella lucens in tenebris noctium
prauorum hominum, et esto uelox eeruus currens ad fontem
aque uiue. Respice quia in hoe tempore multi pastores sunt eeci
10 et claudi et raptores pecunie mortis, sufloeantes iustitiam Dei.
O care, multum est mihi amabilis anima tua pre genere tuo.
Nunc audi me, cum lacrimis et erumnis prostratam ante pedes
tuos, quia anima mea ualde tristis est, quoniam quidam horri
bilis horno eonsilium et uoluntatem meam atque aliarum soro
15 rum mearum et amicorum deiecit in carissima filia nostra.
Richarde, abstnihens eam de claustro nostro per temerariam
Ep. XI
codd.: R (f. 333rb); W (f. 66v-67r); Wr (f. 49ra'b); Z (f. 80v-8H).
edd.: PL 10, 162C-D (cfr R); efr HAUG, p. 69, n. I09
COIIIIII. : Echth., p. 161-162; Vorbllll. 2, p. I20; 139.
,
iI \
Ep. XII
codd.: M (f. 5Sv-59r); R (f. 333rh-va); Wr (f. 49rb); Z (f. 29v-30v); Z, iter. (f.
sor-v).
edd.: PL 10, 162D-163A (cfr R); cfr HAUG, p. 60-61, n. 9; p. 65-66, n. 64.
colllm.: Echth., p. 161-162; Vorbelll_ 2, p. I20; 139.
XI, Tit.: Hertuuino archiepiscopo de Bremun Hildigardis (Hildigardis 0111.
W) W Z Responsum Hildegardis R Epistola s. Hil. ad eundem archie
piscopum Wr
XII, Tit.: Hertuuino Bremensi archiepiscopo Hildigardis M Bremensi
archiepiscopo Z Hartuuigo Bremensi archiepiscopo Hildegardis Z,im: Nif
tito p. XI R Wr
XI, 4/5 dii - omnes] Ps. SI, 6; cfr Ioh. 10, 34.
cfr Dan. 6, 10. 15/16 Qui - suas] Is. 60, 8.
12 fenestras - Ierusalem] 2.
XII, 5 celestis Ierusalem] cfr Hebr. I2, 22. 8/9 ceruus - aquel cfr Ps. 41,
13 anima - est] efr Matth. 26, 38; Marc. 14, 34.
app. COIIIP.: XI, 1/2 dedit post creature R 2/3 fecit post suorum R 3 ita
quod] ut R 4 clareat R 8 quia etiam 0111. R 11 uoluntate bona Z
Deo Wr PL 13 luceant R 14 amplexibus R Wr 18 precepta Dei
imple R Dei2 ] ipsius R 19 post docet ep. XII, mulalo initio, annectunt R Wr
app. comp.: XII, 1 O laudabilis persona] Tibi dico in spiritu mystici .doni: Tu
es laudabilis persona M Z,iter. Sed et in spiritu mystici doni tibi dico: Tu es
laudabilis persona RWr (cfr ep. XI, [9) 3 et om. R 4 anf4 cor add. et RW,.
ita 0111. R 6 Deus det tibi MRWrZ,iler. 7 et esto] Esto etiam R 8
esto 0111. R 10 et
1
0111. R 11/17 O care - suam o",. R W,.
app. mi.: XI, 1 Qui] litl. ;nit. difICil W 8 Rcientiam Z, a. co"' W 10
illud s. lin. W 13 )ucellnt .Blllnclew., luceat PL' 15 et qUlRi columbe o",.
W,.
app. mi.: XII, t homini] horno Z,/trr. 4 ,mI, ardeat aJti.
stal Kit PI. 8 fonte:. Wr 9 in o",. PI..' 11 pro Hlllf.(
quod Hoflill 16 R. JI,
ulI.lde PL 5
13 q\lClnillml
29
28 EPIST. XII, 17-43
uoluntatem suam. Quia Deus sciens omnia, scit ubi pastoralis
cura utilis est, ideo fidelis horno non circueat querens prelatio
nem. Quod si quesierit in inquieta mente uolens magister esse,
20 magis uoluptatem potestatis appetens quam uoluntatem Dei
inspiciens, lupus rapax est in persona sua, et ipsius anima
numquam fideliter querit spiritualia. Sed ibi est simonia.
Vnde abbati nostro non erat necesse, sanctam animam pre
destinare in obcecato sensu suo et in ignorantia sua in hec gesta
25 et in tam magnam temeritatem cece mentis. Si filia nostra
quieta mansisset, Deus prepararet illam ad uoluntatem glorie
sue.
Ideo obsecro te, qui sedes super cathedram episcopalem se
cundum ordinem Melchisedech, rogans te per illum qui dedit
30 animam suam pro te, et per nobilissimam matrem eius, ut
dimittas ad me carissimam filiam meam, quia electionem Dei
non pretereo nec eam contradico ubicumque fuerit, ita ut Deus
det tibi benedictionem quam Isaac dedit Iacob filio suo, et
benedicat te in benedictione quam dedit per angelum suum
35 Abrahe in obedientia illius.
Nunc audi me, non abiciens uerba mea sicut mater tua et
soror tua et comes Hermannus ea abiecerunt. Non facio tibi
iniuriam sine uoluntate Dei et sine salute anime sororis tue, sed
rogo ut ego consoler per eam et ipsa per me. Quod Deus
40 ordinauit, non contradico.
Deus det tibi de rore celi benedictionem, et omnes chori
angelorum benedicant tibi, si audieris me famulam Dei et si
perfeceris uoluntatem Dei in hac causa.
21 lupus rapax] cfr Gen. 49, 27. 28/29 secundum - Melchisedech] cfr
Ps. r09, 4; Hebr. 5, 6. 33 benedictionem - suo] cfr Gen. 27, 27-29. 34/
35 in benedictione - illius] cfr Gen. 22, r6-18. 41 de rore celi] cfr Gen. 27,
28.
app. comp.,' 17 Quia] sed R Wr 19 post mente add. sua R Wr uolens
magister esse 061. R 20 magis - potestatis] potestatem magis uoluptate R. et
magis uoluptate potestatem Wr 21 est post sua R Wr anima ipsius R 22
fideliter 061. R Wr spiritalia MRWrZ,iter. simonia est R Wr 23/43 Vnde
eqs 061. R Wr qui qJ. XIII&, mulato initio, annectunl
app. mt.,' 23 non s. lin. M 26 Deus] dominus Haug 30 per - matrem]
pro llohilissimR matre H4Ng 33 Isaac 0111. Z Iacob dedit Z 36 uerba in
lIIar,. Z 36/37 et HOrclr tua 0111. Hall,ll 37 IIeremallnu8 M 38 salute]
Nanal Rte: M
Ji
,Ii
EPIST. XIII, 1-24
XIII
HARTVVIGVS ARCHIEPISCOPVS BREMENSIS AD HILDEGARDEM a. II52
Hildegardi, magistre sororum sane ti Ruperti in Christo, H<ar
tuuigus), Bremensis archiepiscopus et Richardis abbatisse fra
ter, id quod est loco sororis et plus quam sororis, obedientiam.
Notifico tibi sororem nostram illam, meam, immo tuam, meam
5
corpore, tuam anima, uniuerse carnis uiam intrasse, et hono
rem que m ei contuleram paruipendisse, dum ad regem ter
renum irem, Regi celorum Domino obedisse suo, et sancte ac
pie confessam fuisse et inunctam oleo sancto post confessionem,
et habita plena christianitate, et claustrum tuum ex toto corde
ro lacrimabiliter desiderasse; seque Domino per matrem eius et
Iohannem committens et signo crucis tertio signato, Trinitatem
et Vnitatem confitens in perfecta fide Dei, et spe et caritate,
certi sumus, IV Kalendas Nouembres obiit.
Rogo ergo te, si dignus sum, quantum possum, quantum te
15 dilexit eam diligas; et si in aliquo deliquisse uidetur, cum ex.
ea non fuerit, sed ex me, saltem lacrimas eius, quas pro recessu
claustri illius fudit, quarum multi testes sunt, attendas. Et nisi
mors impediuisset, uix habita licentia ad te uenisset; et quia
morte detenta est, me pro ea uenturum, si Deo placet, scias.
20 Sed Deus, qui remunerator omnium bonorum est, de bonis
que sibi exhibuisti sola inter omnes et super omnes tam cognatos
II
l'
:11 quam amicos, de quibus Deo et mihi congratulabatur, hic et in
',11
;',
futuro ad omnem uoluntatem tuam te remuneret. Sororibus
tuis de omnibus beneficiis suis gratias referas. ;r'
:Ii
'Hl
i' ',[
"
:I! ',1
Ep. XIII
cadd.,' R (f. 333Ca.b); Wr (f. 48vb-49ra).
1
d
I
,1. ed.,' PL ro, 161D-162B (cfr R).
Jlli
:1
XIII, Tit.,' Hertuuigus Bremensis archiepiscopus Hildegardi R Epistola
Bremensis archiepiscopi ad S. Hil. Wr
XITI, 5 uniuerse carnis] cfr Gen. 6, 13; Iob 12. 10 et al.
xm, 1 sororum 0111. R Roberti R Rdperti Wr 5 uiam] uitam Wr
5/6 honorem] hominem Wr 6 quam R ('111. PL) 7 icem o",. PL iret
Blaflckw. MUCl obediue R al:] el R \1 I o",. PL" 10 CiUH IJ",. PL
17 iIIiuN fuditl iadus c:/fudif R l2 R
3
EPIST. XIIIR, 1-18 EPIST. XIIIR, 19 - XIV, 10
31
XIIIR abscidens de illa omnem humanam gloriam. Vnde anima mea
HILDEGARDIS AD HARTVVIGVM ARCHIEPISCOPVM BREMENSEM a. II52
20 magnam fiduciam habet in ea, quamuis mundus pulchram for
mam et prudentiam ipsius, dum in mundo uiueret, diligeret.
o quam magnum miraculum est in saluatione animarum
illarum, quas Deus ita inspexit, quod gloria eius in ipsis non
obumbratur! Sed Deus facit in ipsis uelut fortis bellator, qui
hoc studet, ne ab ullo superetur, sed ut uictoria ipsius stabilis
5 sit.
Nunc audi, o careo Sic factum est in filia mea Richardi, quam
et filiam et matrem meam nomino, quia plena caritas in anima
mea fuit ad ipsam, quoniam uiuens lux fortissima uisione docuit
me ipsam amare.
ID Audi. Deus eam in hoc zelo habuit, quod uoluptas seculi illam
Sed Deus illam plus dilexit. Idcirco noluit Deus amicam suam
dare inimico amatori, id est mundo.
Nunc tu, o care H(artuuige), sedens in uice Christi, perfice
25 uoluntatem anime sororis tue, quam postulat necessitas obe
dientie. Et ut ipsa semper sollicita fuit pro te, ita et tu nunc
esto pro anima ipsius, et fac bona opera secundum studium
ipsius. Vnde et ego abicio de corde meo dolorem illum, quem
mihi fecisti in hac filia mea. Deus concedat tibi per suffragia
30 sanctorum rorem gratie sue et beatam remunerationem in futuro
seculo.
non potuit amplecti; sed semper contra eam pugnauit, quamuis
ipsa uelut 60S in pulchritudine et decore et in symphonia huius
seculi appareret. Sed dum ipsa adhuc in corpore maneret, audiui
XIV
de ipsa in uera uisione dici: "O uirginitas, in regali thalamo ARNOLDvs ARCHIEPISCOPVS COLONlENSIS (?) AD HILDEGARDEM a.
15 stas". Ipsa enim in uirginea uirga habet societatem in sanctissimo
ordine, unde filie Sion gaudent. Sed tamen antiquus serpens Arnoldus, Dei gratia Coloniensis archiepiscopus, Hildegardi
uoluit eam a beato honore retrahere per altam generositatem lucerne ardenti in domo Domini de monte sane ti Ruperti, in
humanitatis. Sed summus iudex traxit hanc filiam meam ad se, protectione Dei celi commorari.
II
I
5
Si bene ualetis, et omnia que circa uos sunt, diriguntur a
Domino, congaudemus. Sed et nos meritis uestris ualemus. Quia
etenim, uti iam diu disposuimus, ad uos minime uenire ualuimus,
in quantum impresentiarum possumus, nos uobis committimus,
Ep. XIIIR
coda.: M (f. 59r-v); R (f. 333v-b); Wr (f. 49rb-vb); Z (f: 75r-v); Z, iter. (f.
manus nos tras in uestras damus, fidem fidei coniungimus, totum
nos uobis commendamus.
39v).
,aa.: PL ID, 163A-D (cfr R); cfr HAUG, p. 63, n. 22; p. 68, n. 91.
'II!
ID Preterea librum quem ipsa diuino Spiritu inspirata scripsistis,
comm.: Echth., p. 161-162; Vorbmt. 2, p. 120; 139.
<1\
'1
1
XIIIR, Tit.: Bremensi archiepiscopo Hild. M
Hildigardis Z Z,iter. lIide tito ep. XI R Wr
H. Bremensi archiepiscopo
1
11
1
ji
111,
,1'
Ep. XIV
coda.: R (f. 333vb); Wr (f. 49vb).
ea.: PL II, 163D-I64A (cfr R).
XIIIR, 14/15 o uirginitas - stas] Hild., Ordo Virlllhlm - ed. P. Dronke, Poet.
COfItm.: Vorbmt. 2, p. 40.
Inaiv., p. 185, U. 104. 16 filie - gaudent] cfr Soph. 3, 14; Zach. 2, 10; 9, 9
XIV, Tit.: 0fIt. R Epistola Coloniensis archiepiscopi ad S. Hil. W,.
app. comp.: XIIIR, 1 ant, O ada. Hec in spiritu tibi dico M V nde et in spiritu
tibi dico RWr (cfr ep. XII, 23/43) 2 illarum quas] hominum illorum qui in
prelatione absque simonia sunt, quos R Wr inspicit R Wr 3 Deus om. R
11'
1;
app. comp.: XIIIR, 21 mundo] cOIpore R Wr
6 o care om. R W r Richarde M WrZ,iter. (R. R) 7 et
1
0m. R W r et
matrem om. R Wr 8 ant, fortissima ada. in R 11 amplecti non potuit R
semper om. R 12 et2 om. R 13 maneret] uiueret R Wr 15/16 in
sanctissimo ordine societatem habet R
"
'Iil,
app. mt.: XIIIR, 19 abscindens PL 24 o tu Wr 25 animi Wr quam]
quoniam PL 26 tu om. PL" 28 dolotem ilIum de corde meo PL
XIV, 1 Arnoldus] H. Wr Colonieneis archiepiscopus i/lr. R 2 Rupcrti
"pp. (t'i/.: XlIIM. 2 Illf/, quod liJa. itA Wr 10 uoluntaN,Wr
smps/l Roherti R Rdperti Wr 11 ull!eamuI PL*
RJanrkl. \laleamus PL 8 fieleil ide Pi.
6 enim PL ualcmuR
32
EPIST. XIV, II - XV, 1 EPIST. XV, 2-26
33
remota omni occasione, quia nec uolumus nec possumus eo clerus Coloniensium, Hildegardi de sancto Ruperto in Pinguia
carere, siue imparatus est siue non, per presentium portitorem uenerande sectatrici partis illius, quam elegit Maria, et nunc
nobis transmittere non dubitetis; ubi Deum temptare nolumus, per munditiam cordis et in futuro facie ad faciem Deum intuerio
sed ubi mirabilia eius uidere desideramuso S Quia maternam pietatem uestram diligimus, uobis notum
facimus quia, postquam nuper a nobis recessistis, cum per
diuinam iussionem ad nos uenissetis, ubi uerba uite, prout Deus
XIVR uobis inspirauit, nobis aperq.istis, in maximam admirationf:)m
ducti su mus pro eo quod Deus in tam fragili uase, in tam fragili
HILDEGARDIS AD ARNOLDVM ARCHIEPISCOPVM COLONIENSEM (?) ao IISOoIIS6 (?)
10 sexu hominis tanta mira secretorum suorum operaturo
Sed Spiritus ubi uult spirato N am, cum ex multis rerum indiciis
Nunc autem, o pastor populi tui, ego paupercula, sicut petisti,
manifestum sit, quod in precordiis uestris placitam sibi sedem
scripta ueracium uisionum istarum tibi misi, nihil humani in
elegerit, merito et nos in admirationibus nos tris ad uos quasi
genii et proprie uoluntatis mee continentia, sed que indeficiens
ad uiuum Dei templum preces oblaturi accedimus, et de corde
lumen compositione sua et eisdem uerbis manifestare uoluit,
IS uestro, sicuti reuera de Dei oraculo, ueritatis responsa fiagita
S quomodo sibi placuit, cum nec hoc ipsum quod tibi nunc scribo,
muso Beatitudinem enim uestram quam intime exoramus, ut
ingenio meo nec ullo humano arbitrio, sed superna ostensione
! desideria nostra, quoniam ad curam animarum respiciunt, in
compositum sit.
I tentius Deo commendetis, et si quid adherens Deo animus uester,
1
1
ut assolet, in uera uisione de nobis peruiderit, litteris nobis
20 intimare curetiso. Rogamus etiam, ut ea que uiua uoce nobis .
XV
II
I
,
,
prius dixistis, litters quoque commendetis et no bis transmit
PHILIPPVS DECANVS CLERVSQVE COLONIENSIS AD HILDEGARDEM aoII63 (?) tatis, quia, dum carnalibus concupiscentiis dediti sumus, spiri
talia, que nec frequenter uidemus nec audimus, facile per
Philippus decanus, licet indignus, maioris ecclesie, totusque negligentiam obliuioni tradimuso
2S Valeat dilectio uestra, et ille uobiscum sit quem toto corde
diligitiso
Epo XIVR
coddo: R (fo 334rO); Wr (fo sorob)o
edo: PL II, I64C-Do
commo: Echtho, po 163, annoto 27; Vorbemo 2, po 140 Hane dausulam, alibi
non repertam, eoniunetis epistolis CCCXXXIV, CCCXLIII, CCCXV huius editio
\
nis anneetunt R Wro
Epo XV
coddo: R (ro 409vb-4Iora); Wr (fo 12sra-b)0
edo: PL 4S, 243C-244A (efr R)o
1,
'lit
I'1'
XIVR, Tit.: ,,de app. (sub comm.)
j'
;:1
XV, Tito: Philippus deehanus eum eeteris dericis Hildo R Epistola
,
:1
eonuentus maioris eedesie in Colonia ad So Hil. Wr
j,:!
',1'
XIV, 13 Deum - nolumus] efr Bcdio IS, 230
3 partis - Maria] ef! Lue. 10, 420 11 Spiritus - spitat] Ioho 3. 80
XIV, 12 siue
1
] si R est om. R
,a<
XIVR, 1/2 sicut petisti post misi R 5 hoc omo R nune tibi PL* nune
2 Hildigardi Wr Ruperto smpnl Roberto R Rl1pp,rfo Wr 3 partis] Parrs
0"'0 BJa",k""
PI.. * S paternam W,. 6 nupcr o",. PL tI mm OJ'1I0 PL 12 sit] nr
XV. t indillniKKirnus PI.. PI.. 19 in uera uiHione ut lIu()let R 2.3 frc(lLlentcr O"" PI.
34
EPIST. XVR, 1-18
EPIST. XVR, 19-47 35
XVR (?)
igne, nube et aqua firmaui, et sic omnes terminos terre quasi
20 uenas coniunxi. Lapides de igne et aqua sicut ossa fudi, et
RILDEGARDIS AD PASTORES ECCLESIAE a. II63 (?)
terram de humiditate et uiriditate quasi medullam constitui.
Abyssos uelut pedes qui corpus sustinent in fixura extendi,
Qui erat et qui est et qui uenturus est, pastoribus Ecclesie
circa quos sudantes aque sunt ad firmamentum eorum. Sic
dicit: Qui erat, creaturam facturus erat, ita quod testimonium
omnia sunt constituta, ne deficiant. Si nubes ignem et aquam
testimoniorum in semetipso habuit, omnia opera sua faciendo
25 non haberet, firma coagulatio non esset, et si terra humiditatem
sicut uoluit. Qui est, omnem creaturam fecit, et testimonium
et uiriditatem non haberet, uelut cinis esset. Et si cetera lu
5 testimoniorum in omnibus operibus suis ostendebat, ita quod
minaria lumen de igne solis non haberent, per aquas non
unumquodque formatum apparuit. Qui uenturus .est, omnia
fulgurarent; sed ceca essent.
purgabit et ea denuo in alia uicissitudine iterabit, et omnes
Rec sunt etiam instrumenta edificationis hominis, que tan
rugas temporum et temporum absterget, et omnia simul semper
30 gendo, osculando et amplectendo comprehendit, cum ei minis
noua esse faciet, et post purgationem ignota ostendet. De ipso
trant; tangendo scilicet quia horno in ipsis manet, osculando
xo uentus fluit, sic dicens: Firmamentum cum omnibus ornamentis
quoniam scientiam cum ipsis habet, amplectendo quia nobilem
suis posui, nulla ui carens. Oculos enim quasi ad uidendum,
potestatem cum eis exercet. Sed et horno nullam licentiam
aures ad audiendum, nares ad odorandum, os ad gustandum
possibilitatis haberet, si ista cum eo non essent. Sic ista cum
habet. Nam sol quasi lumen oculorum eius est, uentus autem
35 homine, et horno cum illis.
auditus aurium eius, aer odoramentum eius, ros gustus eius
O filioli, qui greges meos pascitis de instanti instructione
X5 uiriditatem sudando ut oris spiramen. Luna quoque tempora
dominice uocis,. quare non erubescitis, cum omnes creature'
temporum dat, et sic scientiam hominibus ostendit. Stelle autem,
precepta, que de magistro suo habent, non deserunt, sed perfi
uelut rationales sint, sic sunt, quia circulum habent, sicut etiam
ciunt? Vos constitui sicut solem et cetera luminaria, ut luceretis
rationalitas multa comprehendit. Quattuor etiam angulos orbis
40 hominibus per ignem doctrine, in bono rumore fulgurantes et
ardentia corda parantes.
Roc in prima etate mundi feci. Abel enim elegi, Noe dilexi,
Moysen ad institutionem legis imbui, prophetas etiam amantis
simos amicos meos constitui. Vnde etiam Abel sacerdotium
Ep. XVR
mJ.: Gb (f. 33v'36r; fragrn.); R (f. 4IOra-4x3rb); W,. (f. x25rb.x29va); W (f. 45 prefigurabat, Noe principale magisterium, Moyses regale nun
5u -57r).
tium et prophete plurima magisteria. Sed et Abel ut luna
Id.: PL 48, 244A-253B (cfr R). splendorem suum effudit, quia tempus obedientie in munere suo
COfllfll.: Echth., p. x69, c. annot. x04; Einl, p. VU-IX.. \
XVR, Tit.: Ofll. W Epistola sancte Hildegardis ad Colonienses de futura
tribulatione clericorum Gb Ad clerum Coloniensium H. R Epistola s.
Hil. ad eundem conuentum Wr
42 Abel - elegi] cfr Gen. 4, 4 Noe dilexi.] cfr Gen. 6, 8. 43 Moysen
- imbui] cfr Ex. 3, 5; 20.
XVR, 1 Qui - uenturus est] Apoc. x, 4. 10/11 Firmamentum - posui]
cfr Gen. x, 6 eqs. 11/12 Oculos - odorandum] cfr Ps. II3, 5-6; Marc. 8, x8; tlpp. &01lljJ.: 23 quas R Wr 26 Et) Sed et R Wr Sed PL 37 omnes) cetere
Rom. xx, 8. 18 Quattuor - orbis] cfr Apoc. 7,1; 20, 7. R Wr 42 post dilexi atJ. Abrahe me ostendi R Wr 45 post magisterium add.
Abraham renouationem sobolis R Wr
app. &ofIIjJ.: XVR, 6 unumquodque] quodque R
tlpp. mi.: 19 igne s. /in. W 21 tetra. R (Nd mtl PL) 22 Abyssos IX
Abyssus corr. W pedes 0111. R 25/26 firma - haberet 0111. PL 26 casent
tlpp. mi.: XVR, 1 est uenturus est W,. pastotibus Ecc1esie s. /in. W 3
PL 28 fulgurarent] fulminarent PL 31/32 quia - amplectendo 1JI1I. PL
sua Ofll. W,. est] enim PL S quod s. lin. R 6 formatum 0111. W,. formarum
32 mobilem W 34/35 Sic - illia l. Ji". W :15 peat homine a. lunt,
PL* 8 semper 0111. PL 10 Auit] Aauit PL * 11 quasi l. Jin. W 13
post illis aJ. est Wr 36 instllnti] liit. Itanti l. 1m. W inltructione iII _'l.
qUIINi s. /in. W 14 J1fJII ciu.a _. est Wr 1S anll ludando aJ. in W,. 17
W 37 uocia dominicc W,. 42 mundl/. IJII. IF' 43 cti.m l. Iin. W 44
ski .kut W,. akutl .k PI.
amico" s. /in. W
36 EPIST. XVR, 48-78
ostendit, et Noe uelut sol, quoniam edificium obedientie perfecit,
ac Moyses ut fortes planete, cum per obedientiam legem collegit;
50 et prophete ut quattuor anguli qui terminos terre sustinent, in
fortitudine perstiterunt, cum orbem terre propter instantem
iniquitatem corripuerunt, per quod etiam Deum ostenderunt.
Lingue autem uestre mute sunt in clamante uoce canentis
tube Domini, sanctam rationalitatem non amantes, que sicut
55 stelle circulum circuitionis habet. Tuba Domini iustitia Dei est,
quam magno studio in sanctitate ruminare deberetis, eam quoque
in officiali lege et obedienti,a cum sancta discretione per conue
nientia tempora iterando populis, et non in nimietate eam illis
incutiendo.
60 Sed hoc propter petulantiam proprie uoluntatis uestre non
facitis. Vnde firmamento iustitie Dei luminaria in linguis uestris
desunt, uelut cum stelle non lucent. Vos enim nox spirans
tenebras estis et quasi populus non laborans, nec propter tedium
in luce ambulans; sed uelut nudus coluber in cauernam se
65 abscondit, sic uos feditatem in uilitate pecorum intratis.
He, he, uos esse deberetis ut dictum est: Mons Sion in quo
habitasti in eo. N am uos benedicti et signati in celes tibus personis
habitaculum esse debuistis, myrrham et thus redolens, in quo
etiam Deus habitaret. Sed hoc non estis, sed ueloces estis ad
70 lasciuiam puerilis etatis, illorum scilicet qui de salute sua loqui
nesciunt. Sed et quicquid caro uestra postulat, facitis. Quaprop
ter de uobis dicitur: Leua manus tuas in superbias eorum in
ftnem; quanta malignatus est inimicus in sancto! Nam potestas
Dei colla uestra iniquitate erecta deprimet et ad nihilum de
75 ducet, que uelut in sufflatu uenti inflata sunt, cum Deum nec
cognoscitis, nec hominem timetis, nec iniquitatem contemnitis,
ut eam in uobis finiri desideretis. Deum enim non uidetis nec
eum uidere desideratis, sed opera uestra inspicitis et ea in
66/67 Mons - 00] Ps. 73, 2. 72/73 Leua - sancto] Ps. 73, 3 74/75
ad - dedueet] cfr Ps. 59, 14.
app. CQmp. : 48postperfecit adJ. ae Abraham ut fortes planete, cum cireumcisionem
attulit RWr 49 ae - planete] et Moyses et eetere stelle RWr 56 in
sanctitate 0111. R 64 eauerna R 70 loqui de salute sua Wr 75 nee] non
RWr
app. trll.: 48 edificium] officium Wr 50 et l. IIn. W 55 habent R Wr
56 deberetis] IItI. re l. lin. W 60 petulantiam CQnim1 peeuniam RWWr
pertinaciam PL * 61 faciatis Wr uestria] noatris Wr 67 uos 0111. PL
69/70 ad luC"iuiam fllII. Wr 74/75 redueet Wr 77 enim 0111. PL 78
I!um II1II. PL
EPIST. XVR, 79-II3
37
uobismetipsis iudicatis, scilicet faciendo et relinquendo secun
80 dum placitum uestrum que uultis.
O quanta malignitas et inimicitia hec est, quod horno nec
propter Deum nec propter hominem in bona conuersione esse
uult, sed quod honorem appetit sine labore et premia eterna
sine abstinentia, et quod tantum uelut in sanctitate inaniter
I 85 cupit personare secundum quod diabolus dicit: Bonus et sanctus
sumo - Sed non hoc.
Quid nunc dicitis? Oculos non habetis, cum opera uestra in
igne Spiritus Sancti hominibus non lucent et cum bona exempla
eis non ruminatis. Vnde firmamentum iustitie Dei in uobis luce
90 solis caret, et aer edificio uirtutum in odore suauitatis. Vnde
dictum est: Oculos habent et non uidebunt, nares habent et non
odorabunt. Nam sicut uenti flant et omnem orbem perfundunt,
sic uos ueloces uenti cum doctrina uestra omni populo esse
deberetis, sicut dictum est: In omnem terram exiuit sonus eorum.
95 Vos autem in unaquaque uolante seculari fama iam lassati estis,
ita quod intel'dum milites, interdum serui, interdum etiam
I'jl
1
I
ludificantes cantores exsistitis, sed per fabulosa officia uestra'
! '
muscas in estate aliquando abigitis.
11
Per doctrinam quoque Scripturarum, que de igne Spiritus
I
100 Sancti composite sunt, anguli fortitudinis Ecclesie esse debe
",
retis, eam sustentantes sicut anguli qui terminos terre sustinent.
Sed prostrati estis nec Ecclesiam tenetis, sed in cauernam
uoluptatis uestre fugitis, ac propter tedium diuitiarum et aua
ritie et ceterarum uanitatum subditos uestros non imbuitis, nec
105 eos doctrinam a uobis querer e permittitis, dicentes: Omnia
elaborare non possumus. - Nam eos per precepta legis perfundere
I'
et constringere deberetis, ne ullus eorum per fragilitatem, quasi
1II1
per medullam faceret quod sibi eligit, uelut terra humiditate et
1:
I
uiriditate perfusa et constricta est, ne cinis sit. Propter uos
no autem ut cinis sparguntur et in unaquaque causa que uolunt
faciunt.
Vos enim ignea columna esse deberetis, illos precedendo et
eis clamando, ac bona opera coram ipsis exercendo, ac dicendo:
91/92 Oculos - odorabunt] Ps. n3, 5-6. 94 In - oorum] PS, 18, 5.
II app. &01IIp.: 96 etiam 0111. R Wr 103 ae] et R 104 et] Re Wr 113
ipsis1illis R
app. &rit.: 81 inimiea Wr 82 eonueraatione jOf1. "t PL BII"J 84 quod]
quo PL" 85 quod lo 11". W 89 eiu. R 104 et Offf. PL" 107 debeti.
;1
PL 110 ut tinia 6",. P J ~ 112 precedencia] perdendo BJ.J"M.. perducendo
PI. 113 ac-
I
l. 1m. W
39
38 EPIST. XVR, 114-146
Apprehendite disciplinam, ne quando irascatur Dominus, et pe
ns reatis de uia iusta. Nam lex Domini per amorem et timorem
plena discipline est, et ideo queque natura, scilicet et spiritalis
ac carnalis, in recto itinere exercenda est, ne Creator minetur
eis quos creauit, quod uias suas non ambulant.
Sed uosmetipsos seducitis, dicentes: Nec hos nec illos superare
120 possumus. - Quod si per rationalitatem quam Deus uobis dedit,
subditos uestros ueraciter corriperetis, ueritati resistere non
auderent, sed, quantum possent, uerba uestra uera esse dicerent.
Sed quia hoc non facitis, de uobis dicitur: Turbati sunt et moti
sunt sicut ebrius, et omnis sapientia eorum deuorata esto Nam
125 turbati estis, cum nullum respectum boni in uobis habetis, ita
quod bene ambuletis. Moti quoque in magna dubitatione estis,
cum opera uestra rectum responsum uobis non dant, uelut
nesciatis quid faciatis, sicut ebrius, quando illa que optio mentis
ac proprie uoluntatis uestre desiderat, facitis. Vnde omnis sa
130 pientia quam de Scripturis et de doctrina ubique quesiuistis, in
puteo proprie uoluntatis uestre deuorata est, cum hoc quod
tangendo et sapiendo sciebatis, in plenis desideriis uestris et in
pinguedine carnis uestre faciebatis, uelut infans qui in infantia
sua nescit quid faciat.
I3S Quapropter iterum ad uos dicitur: Mores moralitatis ad po
pulum in recta stabilitate non habetis, sicut pedes reliquum
corpus sustinent, quatenus Scripturis eos circumdetis, uelut
abyssus aquis sudantibus undique circumdata est. -Sed dicitis:
Tempus loquendi modo non habemus, nec etiam nunc tempus
140 est ut audiamur, sicut in priori bus temporibus erat. -Sed dico:
Abel autem propter odium fratris sui munus suum non deseruit,
sed illud Domino suo obtulit, quamuis ob hoc occisus sit. Noe
in tremendo iudicio suffocationis creaturarum angustiatus mul
tum sudorem emisit, cum mortem ualde timuit, ubi super nubem
145 stetit. Quod quidam alii homines uidentes, dixerunt: Quid facit
stultus iste? Venti enirn destruent eum. - Sed tamen ipse impleuit
114/115 Apprehendite - iusta] Ps. 2, 12. 123/124 Turbati - est] Ps. 106,
27. 141/142 Abe! - sit] cfr Gen. 4. 142/147 Noe - preceperat] cfr Gen.
6-7; (Ex. 24, IS-I6 ?). 146/147 Sed - preceperat] efr Gen. 6, 22; 7, S
app. comp.: 117 ac] et RWr 122 possint R 124 post est add. Hoc tale
est R W r 126 quod] ut R 138 circumdata smpsi cum PL circumdatus fort.
recte codd. 144/145 super nubem stetit] iussa Dei compleuit R Wr
app. mi.: 116 scilicet om. PL * et om. Wr spiritualis PL 125 bonum
Wr 126 quoque] namque Wr 128 illa l. /j". W 135 iterum om. PL
137 el)" om. Wr 140 Sed "<:el S. /iI,. W 145 uiclentea o",. PL
EPIST. XVR, 147-171
quod Deus ei preceperat. Moyses quoque legislator dura et
aspera a fratribus et a uicinis suis in multo dolore passus est,
sed tamen legem non dereliquit, sed precepta Dei adimpleuit.
IS0 Prophete etiam de infidelibus hominibus uelut de rabidis lupis
occisi sunt, cum Deo obediebant.
Vos autem in modico et conueniente tempore iniurias a populis
sufferre non uultis, et ideo innumerabilia et infinita tormenta
in sinum uestrum colligitis. Dies esse deberetis, sed nox estis.
155 Nam aut nox aut die s eritis. Eligite uobis in qua parte stare
uelitis. Vos autem in firmamento iustitie et legis Dei sol et luna
et stelle non estis, sed tenebre, in quibus uelut mortui iacetis.
Vnde diabolus in semetipso de uobis dicit: Escas epulantium
et conuiuia omnis uoluntatis mee in istis inuenio. Sed et oculi
160 et aures et uenter meus, ac uene mee de spumis istorum plene
sunt, et ubera mea plena sunt de uitiis eorum. Nam ipsi laborare
in Deo suo nolunt, sed eum quasi nihilum computant. Qua
propter incipiam cum eis militari et iocando cum eis ludere,
quoniam eos in agro domini sui laborantes non inuenio, quem
I6S admodum dominus eorum ipsis iubet. Sed, o uos, discipuli et
subditi mei, multo plus eis coram populo dsciplinati estis. Et
qua sic estis, erigite uos super illos et omnes diuitias et omnem
honorem eorum abstrahite ab eis, ac omnino despoliantes suf
focate eos.
17 Hec diabolus in semetipso dicit, que etiam in multis iudicio
Dei ita complebit. Sed ego, qui sum, audientibus me die o : In
147/149 Moyses - adimpleuit] cfr Ex. 20 eqs. 157 (app. comp.) Adam _
iuit] cfr Gen. 3. Cain - accidit] efr Gen. 4. Noe - produxit] cfr Gen.
6-7 filio - inhonoraret] efr Gen. 9. filius - factus est] efr Gen. 9, 2I-27.
Diuinitas - muliere] cfr Gen. n, 30. filios - percussit] cfr 3 Reg. 18.
Verbum - factum est] cfr loh. 1, 14. incarnatus - obediuit] cfr Phi!. 2,
8. discipulos - precepit] cfr Matth. 28, 19. corona - inclinabitur] cfr ler.
13, 18. 171 qui sum] Ex. 3, 14.
app. comp.: 147 post preceperat add. Abraham uero nec propter dolorem cordis
sui, nec propter amorem filii sui cessauit quin eundem filium suum in holocaustum
ligaret R Wr 152 conueniente] congruente R 153 non uultis sufferre Wr
157 post iacetis pJura add. R Wr lIide Appendicem I ad cakem hllills 6pislolae (p.
44-46) 158 Vnde] Nam R Wr Nam et PL 161/162 in Deo suo laborare
R 163 militare R Wr 168 ac] et R
app. mi,: 147 Deus] Dominus PL 148 }Mt fratribus adJ. suis Wr et D",.
Wr om. PL 150 rapidis PL 151 ohediant PL 157 in quibus l. a
2
/ill. W 161/162 in deo suo laborare in deo suo Wr 165 pIDa Gb 167
quia sic cstiH] ideo Gb 168 eorum l. ". W iIIorum Wr spaliantea Gb
170/171 t'omplcbit itl iudir.i" Dei W,. 171 itA 0ffI. PL
40
EPIST. XVR, I72-200 EPIST. XVR, 20I-225
4I
tempore illo cum istud fiet, per quendam populum super uos caloris homines pre multitudine sua infestant. Ipse enim ho
preuaricantes preuaricatores ruina cadet, qui ubique uos per mines istos hoc modo infundit, quod castitatem eis non aufert
sequetur, et qui opera uestra non celabit, sed ea denudabit, et et quod eos castos esse permittit, cum castitatem habere uo
175
qui de uobis dicet: Isti scorpiones sunt in moribus et operibus luerint; unde mulieres non amant, sed eas fugiunt. Et ita quasi
serpentinis. - Sed et q uasi in zelo Domini de uobis imprecabitur: 205 in omni sanctitate hominibus se ostendent ac illudentibus uerbis
lter impiorum peribit. Nam uias uestras in iniquitate uestra dicent: Ceteri homines qui ante uos castitatem habere uolebant,
deridebunt et subsannabunt. ut assum piscem se torrebant. Nulla autem pollutio carnis et
Sed populus iste qui hoc faciet, a diabolo seductus et missus, concupiscentie nos tangere audet, quia sancti sumus et Spiritu
180 pallida facie ueniet, et uelut in omni sanctitate se componet ac Sancto infundimur.
maioribus secularibus principibus se coniunget. Quibus et de 210 Wach! errantes homines qui nunc sunt, nesciunt quid faciunt,
uobis sic dicet: Quare hos uobiscum tenetis, et quare eos uo sicut et illi qui nos in prioribus temporibus precesserunt. N am
biscum esse patimini, qui totam terram in maculosis iniquita alii homines qui eo tempore in fide catholica errant, istos
tibus suis polluunt? timebunt et seruili seruitio eis ministrabunt, et quantum po
185
Populus autem qui hoc de uobis dicet, cappatus sub nigra terunt eos imitabuntur. Cumque isti cursum erroris sui hoc
ueste incedet et recto modo tonsus, atque omnibus moribus suis 215 modo compleuerint, doctores et sapientes, qui tunc in catholica
placidum et quietum se hominibus ostendet. Auaritiam quoque fide persistunt, undique persequentes expellent, sed tamen non
non amat, pecuniam non habet, ac in occultis suis tantam omnes, quoniam aliqui illorum fortissimi milites in iustitia Dei
abstinentiam imitatur, quod etiam uix ullus ex eis reprehendi sunt. Sed et quasdam congregationes sanctorum, quorum
190
poterit. Diabolus enim cum hominibus istis est, latitante fulgor e conuersatio sancta est, mouere non poterunt. Quapropter prin- .
eis se ostendens, uelut in constitutione mundi ante ruinam fuit, 220 cipibus et diuitibus consilium dant, ut doctores et sapientes ac
et prophetis aliquantum se similem facit, et dicit: Populus clericos fustibus et lignis coerceant, quatenus iusti fiant. Et in
iocando loquitur, scilicet quod uelut rabida et immunda ani aliquibus hoc complebitur, unde alii territi contremiscent.
malia et uelut muscas ei me ostendam. Sed nunc in pennas Ipsi autem in inceptione seductionis erroris sui mulieribus
195
uentorum fulgurante tonitru uolare uolo, et eos omnibus modis dicent: Non licet uos nobiscum esse, sed quoniam rectos doctores
ita infundere, quod omnem uoluntatem meam perficiant. Et sic 225 non habetis, nobis obedite et quecumque uobis dicimus et
in hominibus istis signa mea omnipotenti Deo assimilabo.
Nam diabolus per aerios spiritus hec operatur, qui propter
praua opera hominum in sufflatu uenti et aeris ita innumerabiles
200 circa quosdam discurrunt sicut musce et culices, qui in ardore
app. comp.: 203/204 uoluerunt R 204 post uoluerint ad. Et iterum intra
\
se dicit: Castitatem et continentiam Deus diligit, quod et ego (et ego om. Wr)
in istis imitabor. Ac (Et R) sic idem antiquus hostis per aerios spiritus eosdem
177 lter - peribit] Ps. 1, 6. homines inflat, ita quod ab incestis peccatis se abstinent GbR Wr 205 ac] et
RWr 212 istos] istos homines GbR Wr 213 seruitio] officio GbR Wr
214 post imitabuntur ad. Tune de conuersatione istorum populus gaudehit,
app. comp.: 172 populum] errantem populum peiorem erranti populo qui nunc quoniarn ei iusti ui.debuntur GbRWr 215 cornp1euerint] confirmauerint
est GbR Wr 174 post sed ad. qui Gb, que Wr 175 ante operibus a. in GbR Wr 215/216 catholica fide] fide catholica fideliter GbR Wr 220/221
GbR Wr 177 post uestra ad. ad internecionem (-nitionem) GbR Wr 184 doctores - clericos] eosdern ecclesiarum (ecclesie R) magistros ac (et R) reliquos
post poHuunt ad. lsti enim ebrii et luxuriosi sunt, et nisi eos a uobis abiciatis, spiritales hornines, scilicet subditos eorum GbR Wr 222 post contrerniscent
tota Ecclesia destruetur GbR Wr 185/186 cappatus - tonsus] uilibus cappis add. Sed tamen secundurn quod Helie dictum est (ifr 3 Reg. 19, 18), multi iustorum
que alieni coloris sunt induitur et recto modo tonsus incedet GbR Wr 188 seruabuntur, qui in erroribus istis non confundentur nec (ut Gb) a fundamentis
ac] et R 189 quod] ut R etiam om. R 190 possit R 194 me ei Wr suis destruentur (destruantur Gb) GbR Wr 223 lpsi autem] Seductores autem
195 tonitruo Wr 196 quod] ut R isti GbRWr
app. Grit.: 173 qui] que Wr 174 post sed ad. que Wr 175 qui om. PL app. crit.: 201 pre Ollf. PL' 203 quod Ollf. Gb, s. lino W 204 post unde
que Wr 182 dicent PL tenetis] habetis Gb 183 qui] quia Wr 184 adJ. et PL 207 torquehant Gb 210/211 Wach - precesserunt ;n margo ill!
suis s. lin. W 187 hominibus se s. /ill. Gb hominihus s. lino W 189 W 212 aH J. /;n. W 213/214 potuerunr Gb 214 aui n",. Gb 215
dcprehendi BII"d 192 aliquantulum Gb 193 ripicla PL" 194 me cis tUl1C s. /in. W 217 illorum) i.tnmm (;8 emum PI. 219 lanctA] recta Wr
Gb 196 itl!. a",. G/I perficient Gb 199 ita l. ". W 200 qu) 'lue Gb nnn .r. /ill. W QUAJlwl'terJ QUI Wr 220 cM1\1I1I Wr
43
42 EPIST. XVR, 226-253
preclplmus, facite et salue eritis. -Et hoc modo feminas sibi
contrahunt ac eas in errorem suum ducunt. Vnde etiam ipsi in
superbia tumentis animi dicent: Omnes superauimus.
Sed qui sum, dico: Sic iniquitas que iniquitatem purgabit,
23
super uos ducetur, sicut scriptum est: Posuit tenebras latibulum
suum, in circuitu eius tabernaculum eius tenebrosa aqua in
nubibus aeris. Nam Deus praua opera uestra que absque luce
sunt, constituet ad uindictam, in qua se a uobis sine adiutorio
abscondet, quoniam nullus equitatem super uos clamabit, sed
235 omnes uos iniquos esse dicent. De celo enim lex et doctrina est,
in quibus apud uos habitare debuit, si ornamentum uirtutum
et redolens hortus deliciarum essetis.
Sed malum exemplum in mentibus hominum estis, cum nullus
riuulus bone fame de uobis fluit, ita quod nec cibum ad uescen
24
dum nec uestimentum ad operiendum in respectione anime
habetis, sed iniusta opera absque bono scientie. Vnde honor
uester peribit et corona de capite uestro cadet. Sic iniustitia
iustitiam prouocat, et querit ac perscrutatur omnia scandala,
ut scriptum est: Necesse est enim ut ueniant scandala. Verum
245 tamen ue homini per quem scandala ueniunt. Nam oportet ut
per tribulationes et contritiones praua opera hominum purgen
tur. Sed tamen multe erumne et illis accumulantur, qui aliis in
impietate sua miserias inferunt. Infideles autem homines ist, et
a diabolo seduct, scopa uestra erunt ad castigandum uos, quia '1
25
Deum pure non colitis, et tamdiu uos cruciabunt quousque
J.
omnes iniustitie et iniquitates uestre purgentur.
Isti autem illi deceptores non sunt, qui ante nouissimum diem
uenturi sunt, cum diabolus in altum uolauerit, ut ipse in initio
229 Qui sum] Ex. 3, 14. 230/232 Posuit - aeris] Ps. n, 12. 241/242
honor - cadet] efr Ps. 8, 6; Hebr. 2, 7. 244/245 Necesse - ueniunt] Matth.
18, 7. 253/254 cum - cepit] efr Is. 14, 12 eqs.
app. comp.,' 227 ac] et R 228 post superauimus add. Qui tamen postea
eisdem feminis secreta luxuria commiscebuntur, et ita (ita om. Gb) iniquitas et
secta eorum denudabitur GbRWr 234 nullus om. GbRWr ante clamabit
add. non GbRWr 235 omnes om. GbR Wr dicent GbRWr 238 nullus
om. GbR Wr 239 fluit] non fluit GbR Wr 240 ante respectione add. recta
GbR Wr 244 Necesse - scandala om. GbR Wr 245 scandalum uenit GbRWr
251 omnes om. GbR Wr 252 deceptores illi R
app. mI.,' 227 ipsi om.
236 apud uos om. Gb
PL 246 per s. lin. W
250 cruciabunt UOR Gb
Gb 229 que om. Gb
240 inspectione Gb
hominum opera PL
251 omneB O"" PL
231 in circuitu S. lin. W
241 bone Wr 242 iustitia
247 multe tamen a. ro"- W
i ustitiac: PL
EPIST. XVR, 254-275
contra Deum pugnare cepit, sed precurrens germen illorum
255 sunt. Sed tamen, post quam ipsi in peruersitatibus Baal et in
aliis prauis operibus sic inuenti fuerint, principes et alii maiores
in eos irruent et uelut rabidos lupos eos occident, ubicumque
eos inuenerint. Tunc aurora iustitie exsurget, et nouissima uestra
meliora prioribus erunt, ac de omnibus preteritis timorati eritis,
260
et quasi purissimum aurum fulgebitis et sic per longa tempora
permanebitis.
Et tunc multi homines mirabuntur quod tam ualida tempes
tas hanc lenitatem precucurrit. Homines autem qui ante tem
pora ista fuerunt, multas et ualidas pugnas contra uoluntates
265 suas in periculis corporis sui sustinuerunt, de quibus se eripere
non potuerunt. Sed in temporibus uestris inquieta bella propter
proprias uoluntates et propter incompositos mores uestros ha
bebitis, in quibus ad nihilum redigemini.
Quicumque ergo pericula ista effugere uoluerit, caueat ne in
27 oculis suis ita contenebretur, quod in retibus erumnarum ista
rum occupetur. Sed unusquisque, quantum preualebit, per bona
opera et per respectum bone uoluntatis illa fugiat, et Deus
auxilium suum illi prouidebit.
Ego autem tmida et paupercula per duos annos ualde fatigata
275 sum, ut coram magistris et doctoribus ac ceteris sapientibus in
261 (app. aJ11Ip.) Ve - peccauimus] Thren. 5, 16, 269/270 in - contenebretur)
cfr Thren. 5.17. 273 (app. ro11lp.) Adam - inspirauit] efr Gen. 2, 7. Emitte
- terre] Ps. 103, 30. quia caritas est] efr 1 Ioh. 4. 8, conuiuium - est] eEr
Matth, 22, 8,
app. C011lp.,' 258 exsurget om. Gb WIj l. lin. R 261 post permanebitis add.
GbR Wr: Nam prima aurora iustitie in spiritali populo tune surget, ut primitus
eum paruo numero incepit, nee ipsi multas facultates nee diuitias multas (multas
diuitias R) habere uolunt, que animas oecidunt, sed dicent: Ve nobis, quia
peeeauimus (Thren. J, 16). Ipsi namque de preterito timore et de (de am. Gb)
preterito dolore ad iustitiam confortabuntur, quemadmodum angeli in casu
diaboli in amore Dei confortad sunt. Et sic postea in humilitate uiuent, nee
prauis operibus Deo rebellare eupient. sed a multis erroribus purgad, deineeps
in fortissima ui reetitudinis persistent (Hic expl, Gb) 262 Et] sed et R Wr
267 propter om. R 268 ad nihilum redigemini] multas tribulationes
patiemini R Wr 272 per 0111. R 273 post prouidebit plllra add. R Wr: "id,
Appendicem II ad calcem hl/illS epistolm (p. 46-47)
app. mI.: 254 Deum] Dominurn PL ceperit Wr 256 posf operibus add.
suis Gb fuerint] sunt Wr 258 inuenerunt Gb 262 Et tune Iqs. dl11ml in
Gb tunc o",. PL quod] quia Wr 163/264 ista tempora Wr 264 contra
/. Jin, W 265 ele] et PI." eripere se PL erapere W
266 anl, inquieta "da, multa PI- 167/:168 hllhetis PL' 270 occultiN W,.
271 Wr
44
EPIST. XVR, 276 - APPEND. 1, 34
EPIST. XVR, APPEND. 1, 35-82
45
quibusdam maioribus loeis, ubi mansio illorum est, uiuente uoee
ista proferrem. Sed quia Eeclesia diuisa erat, uoeem hane sub
35 ciuit quis esset, et quoniam mysteria illa que in mente Dei erant, non
cognouit et Iudaicum populum hortabatur ne illum in mirabilibus suis
traxi.
audirent, sed quod eum a discipulo suo uenditum caperent. Quapropter
ipsi in diuersas regiones uenditi sunt ac regionem suam perdiderunt.
Filius autem Dei Ecclesiam quasi arcam Noe super alios altos montes
40 posuit, quando per discipulos suos principes, duces ac reges fidem do
app. comp.: 277 ante subtraxi adJ. interim R Wr
cuit, ubi eam quoque omnibus generibus, scilicet iustorum, publicano
rum ac peccatorum impleuit. Ipse quoque in Abraham obedientiam
app. mt.: 276 quibusdam] ltI. dam s. In. W 277 ecclesie post lac. W
incepit, cum incarnatus Patri SUD usque ad mortem obediuit ac in
circumcisione baptismum in nomine sanete Trinitatis dedit, cum dis
45 cipulos suos baptizare credentes precepit. In eodem autem baptismo
*
* *
11""1
serpens in con fusione suffocatus est, ac mors deuieta ac uulnerata est,
unde Ecclesia nouam generationem per alienam uiam genuit, qua Eua
sterilis uite fuit, Maria autem maiorem gratiam contulit quam Eua
APPENDIX 1: 157 post iacetis add. R Wr: Vnde iterum dico: Deus opera nocuisset. Sed antiquus serpens Iudeis ac infidelibus hominibus persua
que per semetipsum fecit, illis qui ab eo declinant proponit, quoniam 50 sit ut sanctos eius persequerentur et occiderent. Filius autem Dei
manipulos bonorum fructuum recte non ferunt, quemadmodum pater uexillum uictorie in omnibus operibus suis obtinuit, et discipulis suis
probitatis sue opera filiis suis, cum ab eo recedunt, ostendit, ubi in sicut Moysi legem dedit, ut omnes populos docerent ac ut magistros
5 honestate bene non ambulant. Adam in beneuolentia preceptum Dei constituerent, et ut Ecc!esiam in omnibus ordinibus suis ornarent; et
suscepit, sed consilio diaboli defecit; un de claritatem, quam uelut ues hoc fecerunt per inspirationem Spiritus Sane ti qui in cordibus eorum
timentum lucidum habuit, et patrimonium paradisi perdidit, ac lamen 55 ueram doctrinam scripsit. Et quia Verbum Dei incarnatum erat, Deo
tabile uestimentum induit et in tenebrosa m terram iuit. Tune diabolus placuit quod omnes ordines angelorum, qui per nomina sua hominibus
gaudebat quod hominem deriserat, et hoc fecit usque ad Abel, qui bona noti sunt, in spiritali populo spiritaliter designarentur, uelut in presby
IO uoluntate Deum dilexit et uoluntatem illam bono opere ostendit. Ibi teris ac episcopis, ac in ceteris huiusmodi spiritalibus ordinibus. Tune
autem Cain diabolus inuasit, ita quod fratrem suum occidit. Hec Deus Ecclesia in spiritalibus hominibus sicut aurora apparuit et ita in uir
in mente sua uelut in libro scripta inspexit; que mysteria diabolus
nesciuit, quoniam in sancta diuinitate tantum apparuerunt, quia uir I
60 tutibus fulgebat, quoniam in tribulationibus eorum defensionem quasi
scutum et protectionem quasi lorieam habebat. Et ita spiritalis populus
I5
ginitas in Abel sacerdotali officio et sanguine martyrii ornata est, quod
postea totum in Filio Dei completum est. Deinde Deus per Noe in '-1
in magno honore coram Deo et hominibus stabat, usque ad tyrannum
quendam qui Baaliticus cum seruitute idolorum esse cepit. Quod spi
cdificatione arce celeste fundamentum prefigurauit, ubi nouum mundum ritalis populus uidens, primo suspirauit et contremuit. Sed tamen idem
produxit. Tune namque terra nouum sucum, scilicet uinum dedit, in 65 spiritalis populus deinde singularitatem ac singularem proprietatem in
quo mors et uita est, in quo etiam diabolus filio Noe persuasit, quod actibus suis iniit et a pacto quod Deo per Spiritum Sanctum promiserat,
propter nuditatem patrem inhonoraret; unde etiam filus eius idem, de declinauit, ac uelut Iudei fecerant, illud post illud ac aliud post aliud
20 benedictione libertatis denudatus, etiam seruus factus est. Postea Diui
nitas per circumcisionem et ueram ostensionem muros eiusdem fun
damcnti in Abraham demonstrabat, et etiam in sterili muliere.
I
Iwl
70
preceptum reliquit, et unusquisque ordo legem secundum proprietatem
uoluntatis sue sibi posuit, et de bona conuersatione ac de bona doctrina
se auertit. Tune etiam ucste obedientie sieut Adam denudabantur, ac
Circumcisio enim confusio serpentis et uulnus mortis erat. Prima quoque ita secundum uoluntatem carnis sue uiuere ceperunt. Et hoc ut tene
mulier sterilis uite fuit; Ecclesia autem feta uite per fidem erat. Dia-
I
brosa terra fecerunt, sicut etiam Adam post inobedientiam a Deo te
25 bolus autem in quibusdam in genere Abrahe cum maledictione irrisio nebrosus nominatus est, et Ecclesie sieut prius fulserant, non lucebant,
nem per homicidium et per ala praua opera fecit, unde de benedictione sed uelut obnubilatio turbinis ei facti sunt, quemadmodum etiaro Adam
Dei ceciderunt. Sed digitus Dei legem Moysi scripsit, ubi turres predicti 75 propter inobedientiam obnubilatus nec sibi nec aliis lucebat, sed in
fundamenti in altum produxit. Quapropter idem diabolus ibi pessimum tenebris incedebat. (Hic incipit Gb) Et de uiuente luce iterum audiui
et summum malum iniit, quod prius consiliatus, hic manifeste ostendit, uocem dicentem: O filia Sion, corona honoris capitis fi liorum tuorum
30 cum in Baal se esse Deum dixit. Vnde Deus filios Israel multis plagis inclinabitur, et pallium dilatationis diuitiarum eorum minuetur, quia
percussit. Tune unicornis uenit ac in sinu Virginis dormiuit, quando tempus illud non cognouerunt quod eis ad uidendum et subditos su os
Verbum Dei caro factum est et celeste fundamentum totum compleuit. 80 ad docendllm Jedi. Nam rt ubera ad nutriendum paruulos tTU'OS cis
Ipse enim in uirginea natura sacrificium Abel per sanguinem martyrii data sunt, que ipsi!'; rt!c:to d con(rtll'oti t('mpllfl! non prd>pllt. lInd(!
pleniter factus ost. Antiqu\ls quippe serpcns d iTlsidiabatur, qua nes" sicut pen!grini filii fHITU' nllllti ddel'l'I'Ullt, quoniarn n ~ r t : l l c10drillll 11011
47
46
EPIST. XVR, APPEND. 1, 83 - 11, 13
reficiuntur. Vocem quoque habent, et non clamant; opera etiam eis
data sunt, et non operantur. Gloriam absque merito habere uolunt, et
85 meritum absque opere. Qui gloriam cum Deo habere uult, proprietatem
suam abscidat, et qui meritum apud Deum habere desiderat, opus ad
hoc exerceat. Sed quia hoc non facitis, ad seruos seruorum computa
bimini, et ipsi iudices uestri erunt, ac libertas uestra a uobis declinabit
sicut benedictio a Chanaan. Ista fiagella precurrent, alia autem, et
C)O postea alia peiora uenient.
5/8 Adam - iuit] cfr Gen. 3. 11 Cain - occidit] cfr Gen. 4. 15/17
Noe - produxit] cfr Gen. 6-7. 18/19 filio - inhonoraret] cfr Gen. 9. 19/
20 filius - factus est] cfr Gen. 9, 21-27. 20/22 Diuinitas - muliere] cfr Gen.
II, 30. 30/31 filios - percussit] cfr 3 Reg. r8. 32 Verbum - est] cfr loh.
r, 14. 43 incarnatus - obediuit] cfr Phi!. 2, 8. 44/45 discipulos - precepit]
cfr Matth. 28, 19. 77/78 corona - inclinabitur] cfr ler. 13, 18.
2 qui] que Wr 4 opera probitatis sue R 5 non bene R 6/7 lucidum
uestimentum R 8 tenebrosa terra R 9 quod] quia R 11 diabolus Cain
R 17/18 in quo] ubi R 19 post patrem add. suum R idem filius eius
R 20 denudatur Wr 24 uite
2
] uitis PL 25 maledictionem Wr 25/
26 irrisionem 0111. Wr 29 iniit 0111. PL 30 Israel 0111. Wr 31 ac] et R
33 Ipse] In se Wr 34 factum a. C01T. Wr 37 eum 0111. Wr 38 ac] et
R 40 ac] et R 41 quoque 0111. Wr 42 ac 0111. PL 43 ac] et R 45
credentes 0111. Wr 46 ac
1
] et R 47 qua] quia PL 50 eius] Dei R 52
ac] et R ut
2
0111. R 53 ut 0111. R 54 perfecerunt R Sancti] Dei R
57 nota R designarent Wr 58 ac
1
] et R 67 ac
2
] et R 68
reliquerunt R 68/69 uoluntatem proprietatis R 69 ac] et R 70 auerterunt
R ac] et R 71 sue 0111. R hoc] illud R ut] in R 74 ei 0111. PL
76 incedebant R Et 0111. Gb 78 imminuetur Wr 80 nutriendos Gb
82 sicut] et Gb 86 abscindat PL 87 exerceat] exhibeat GbR 90
post alia add. et Gb R
APPENDIX 11: 273 post prouidebit add. R Wr: Diabolus namque in
opere Dei errorem fecit, quod etam in primo homine incepit, unde
spumas uitorum suorum super spiritalem populum exspuit. Sed Deus
populum quem sibi elegit, in rectitudine seruabit, sicut etiam quosdam
homines contra nouissimum errorem seruat, ut illum dissipent. Sic
diabolus in cauda erroris huius confundetur et sicut coluber in cauernam
abscondetur, uelut etiam in nouissimo errore in confusionem ducetur.
Deus enim opera sua in Adam preuidit, quem de limo carnem et ossa
fecit, cum ei spiraculum uite inspirauit. Sed cum spiritus hominis ab
10 homine recesserit, caro et ossa in cinerem uertuntur, sed tamen in
nouissimo die renouabuntur. Quod autem Deus hominem de limo tecit,
ueterem legem dandam homini prefigunLuit, !;(!d quod illmn hOlllo dI'
limll in rll'lll'm d ussa sllrrcxit, spiritalem legom oshm<iit q IlIun Filitls
EPIST. XVR, APPEND. 11, 14-38
Dei per semetipsum attulit. Qui etiam post cinerem renouabitur et
15 eternus erit, in quo demonstrabitur quod cum premio sancttatis ac
cum premio uere legis faciem Creatoris uidebit, quia ibi uere renouatus
est, quemadmodum scriptum est: Emitte Spiritum tuum, et creabuntur,
et renouabis faciem terreo Quod dicitur: Tu Deus, qui omnia creasti,
emittes in nouissima tuba Spiritum tuum, et homines in immortalitate
20 surgent, ita quod amodo non crescent, neque arescent, nec in ullam
putredinem conuertentur. Et sic renouabis faciem hominis, scilicet quod
corpus et anima in una scientia et in una perfectione erunt. - Hoc
Deus faciet, in quo nec initium nec finis est. Nam Deus in nullum
respicit, quia ipse totus est. Et ipse hominem creauit, in quem opus et
25 miracula sua posuit et cui quodque edificium uirtutum commisit, per
quod ad ipsum tendat, quod idem Deus ualde amat, quia caritas est.
Nam Deus facit uelut aliquis pater familias qui familiari amico suo
bona sua committit, quatenus pro bono opere eorundem bonorum
mercedem ab ipso recipiat. Nunc, o filii Dei, audite et intelligite, quid
30 Spiritus Dei ad uos dicat, ne de meliore parte pereats. Et Spiritus Dei
uobis dicit: In ciuitatem et in regionem uestram aspicite et a uobis'
nefarios homines abicite, qui peiores Iudeis sunt et similes Sadduceis.
Nam quamdiu uobiscum manserint, tut et securi esse non poteritis.
Ecclesia enim super iniquitate istorum plorat et plangit, quoniam filii
35 eius in iniquitate istorum contaminantur. Quapropter ipsos a uobis
proicite, ne congregatio et ciuitas uestra pereat, quoniam in Colonia
pridem conuiuium regalium nuptiarum preparatum est, unde platee
eius adhuc fulminant.
\
8/9 Adam - inspirauit] cfr Gen. 2, 7.
17/18 Emitte - terre] Ps. 103, 30.
26 quia caritas est] cfr 1 loh. 4, 8.
37 conuiuium - est] cfr Matth. 22,8.
2 quod om. PL 6 coluber 0111_ Wr 10 homine] eo R 12 homini
dandam R 15 ac] et R 20 quod amodo] quodammodo PL neque] nec
R 21 hominis] terre R 26 ad] in PL ipsum] idipsum PL 31 in2
1111 0111. R 31/32 nefarios homines a uobis R 33 et securi 0111. PL 34
iniquitatem R 35 inequitate Wr
48 EPIST. XVI, 1-20
XVI
PHILIPPVS ARCHIEPISCOPVS COLONIENSIS AD HILDEGARDEM
Philippus, Dei gratia Coloniensis archiepiscopus, Hildegardi
sorori dilecte, diuino spiramine mirabiliter infuse, illum in ce
lestibus gloriose uidere, cuius amplexibus exoptat iugiter inhe
rere. .
5 Quamuis locorum diuersitas mutui aspectus et desiderabilem
collocutionis subtrahat gratiam, quod Christi caritas coniunxit
semper tamen tenebit animorum uicinitas. Inde est, mater de
siderantissima, quod in hoc anno, dum transitus uie et gratia
te uidendi diu desiderata occurrit, egritudo et tenuitas tui
10 corporis cor meum et multorum in terra nostra te in Christo
amplectentium turbauit et perculit, semper uite tue exoptan
tium sospitatem uereque salutis eternitatem.
Complacuit ergo et dignum duximus perquiri certosque reddi
de statu tuo, et maxime indicare et notificare tibi, quod turbi
15 nibus et procellis secularium cotidie ita perturbamur, quod
etiam uix aliquando mentis oculos ad celes tia leuare conamur.
Sed quia plurimorum nouit industria te perfusam diuini cha
rismatis munere, de quo gaudet con ti o fidelis Ecclesie, et nos
pro modulo nostre discretionis congratulamur, scientes hominem
20 carnis tegmine degentem ac iuxta Apostoli uocem in celo conuer-
Ep. XVI
emJd.: R (f. 34or8); Wr (f. 58vb-59ra).
,d.: PL 25, 183B-D (cfr R).
&0111111.: Briljw., p. 75.
XVI, Tit.: Episcopus Coloniensis Hildegardi R Epistola Philyppi Colo
niensis archiepiscopi ad s. Hil. Wr
XVI, 20/21 in celo conuersantem] cfr Phil. 3, 20.
a. II67-II73
.-1
11
I
1
:1;
11
l.
JUi
:\
~
EPIST. XVI, 21 - XVIR, 14
49
santem. Tali ergo dote dotata, quasi bone margarite inuentrix
ex occulto Dei quod petimus inquiras, nobisque uerba commo
nitoria, prout Deus tibi donauerit, transmittas, quoniam in
sapientia et in thesauro abscondito iuxta ueridicum non est
25 utilitas. Vale.
XVIR
HILDEGARDIS AD PHILIPPVM ARCHIEPISCOPVM COLONIENSEM a. II67-II73
In mystico spiramine uere uisionis hec uerba uidi et audiui:
Nam ignea caritas, que Deus est, tibi dicit: Stella que sub sol e
lucet, quod nomen in parte sua habere potest? Lucida scilicet
nominatur, quoniam per solem aliis stellis amplius irradiatur.
5 Sed quomodo deceret quod eadem stella lumen suum ita abs
conderet, quod aliis minoribus stellis minus luceret? Si enim
hoc faceret, gloriosum nomen suum non haberet, sed ceco
nomine nominaretur, quia, quamuis lucida diceretur, lumen eius'
tamen non uideretur. Miles etiam qui ad prelium sine armatura
10 uenerit, ab inimicis suis certissime conculcabitur, quia corpus
suum lorica non circumdederat, nec capiti suo galeam imposue
rat, nec clipeo se texerat, unde et in magna confusione capietur.
Tu autem qui lucida stella per episcopale officium appellaris,
et qui de nomine summi sacerdotis radias, lumen tuum, quod
Ep. XVIR
emJd.: Gb (f. 67r; fragm.); R (f. 340r8-v8); Wr (f. 59ra-v8).
,d.: PL 25, 183D-I84D (cfr R).
&0111111.: Briljw., p. 75-77.
XVIR, Tit.: Ad quendam episcopum de indiscreta obiurgatione subditorum
Gb Hildegardis R Epistola S. Hil. ad eundem archiepiscopum Wr
XVI, 21 bone - inuentrix] cfr Matth. I3, 46. 23/25 in sapienda :.. utilitas]
cfr Eccli. 20, 32.
XVIR, 2 caritas - est] cfr I Ioh. 4, 8; 4, I6.
.
XVI, 1 Coloniensium R 6 quod] quos R 7 animorum] amorem Wr
XVI, 21 ergo] igitur R ditata PL 22/23 commonitoria uerba (uerba
Vnde PL mater] mihi PL 7/8 desiderantissimum PL 8 grade Wr
s. lin.) R 24 in o",. R 25 V.Jete R
9 ante egritudo add. Sed PL 10 corporis s. lin. Wr et 0111. PL* te]
a te PL* 11 exoptantium uite tue R 14 indicati Wr noticare smpsll
XVIR, 2 N.m o",. R 819 limen elua I'L 10 luis o",. PL" 12
notificari RWr 16 uix 0111. PL 20 ac] et R
c:lll,crel'ur PI. tJ Tu) bit 1M. (;, Mutem o",. Gil
50 EPIST. XVIR, 15-47
15 uerba iustitie sunt, subditis tuis non abscondas, quoniam in
corde tuo sepe dicis: Si ego mihi subiectos uerbis terrerem,
molestum me haberent, quia eos superare non ualeo; utinam
amicitiam eorum tacens retinere possem. - !taque sic dicere et
sic facere tibi non expedit. Sed quid? Terribilibus uerbis propter
20 episcopal e nomen et propter corporis tui nobilitatem eos rapiens
ut' accipiter non terreas, nec periculosis uerbis uelut daua illos
percutias, sed uerba iustitie cum misericordia eis misce, ipsosque
cum timore Dei inunge, proponens eis quam periculosa anima
bus et felicitati eorum iniustitia sit. Certissime, certissime, cer
25 tissime, hoc modo audient te.
Per squalidos autem et instabiles mores te illis non admisceas,
nec quid cuique placeat seu displiceat inspicias, quoniam si hoc
feceris, minor ceteris coram Deo et coram hominibus apparebis.
Nam talia personam tuam non decent. Vide etiam quod munda
30 animalia que ruminant macerarentur, si pabulo eorum cibus
porcorum, per quem ipsi pinguescunt, admisceretur. Sic et tu,
si squalidis moribus ac societati peccatorum te adiungeres,
polluereris, et per quod nefarii gauderent, perfecti uiri turba
rentur, dicentes: Ach, ach, ue, ue, qualis episcopus noster est!
35 Per recta itinera iustitie non lucet nobis.
Populum autem tuum ab inimica infidelitate corripe et auerte
ita, ne lorica fidei nudus sis, ac de Scripturis sanctis uiam
iustitie illi ostende, galeamque spei capiti tuo scutumque uere
defensionis collo tuo impone, quatenus in omnibus erumnis et
40 periculis defensor Ecdesie, quantum preuales, exsistas. Lumen
quoque ueritatis sic tene, ut probus miles in militia mea, que
uera caritas sum, appareas, et ut in naufrago mundo ac in duris
bellis iniquitatis strenuus ac fortis sis, quatenus lucida stella in .
eterna felicitate fulgeas.
45 Nunc, o tu pater, qui in pastorali nomine es, paupertatem
scribentis hec hominis non dedigneris, quoniam ista non secun
dum me nec secundum alium hominem dictaui nec protuli, sed
37/39 uiam - impone] efr Eph. 6, 14-n. 42 caritas sum] cfr 1 loh. 4, 8;
4,16.
17 me om. Gb 18/19 et sic scripsr] et R sic Wr 20 propter om. R 201
21 ut rapiens GbR 21 illos] eos PL 22 percuties Wr eis] eius PL*
ipsosque] et ipsos R 26 Per eqs. esunl in Gb 28 coram Deo om. Wr
coram2 om. R 30 macerantur Wr 31 quam R admiscerentur PL*
Sic] Sed PL 32 ac] et R 33 et om. R 35 non lueet nobis] nobis
non lueet R nobis lucet PL* 37 ne] non PL* ae] et R 38 galeamque]
et galeam R seutumque] et seutum R 40 Eec1esiae defensor PL 42
ut om. R in om. Wr ae] et R 43 ae] et R 45 pater] putor Wr 46
homini5 hec R
EPIST. XVIR, 48 - XVII, 21 51
ea hoc modo scripsi, quemadmodum ipsa in uera uisione, uigilans
mente et corpore, uidi et audiui, quia ut aliqua ad te scriberem
50 i ussis ti.
XVII
HILDEGARDIS AD PHILIPPVM ARCHIEPISCOPVM COLONIENSEM
o tu qui in persona illa es, que a Deo et non ab hominibus
est, quoniam Deus omnium rector hominibus dat ut in uice sua
sint, unde et tu prouide qualiter in uice Christi siso
In uisione enim uidi quasi solem nimio ardore suo in lutum
5 plenum uermium fulgere, qui pre gaudio estus se erigebant, sed
tandem feruorem caloris nequaquam sufferentes se deponendo
absconderunt, unde et lutum illud magnum fetorem emisit. Vidi
etiam quod in hortum sol fulgebat, in quo rose et lilia ac omnia
genera pigmentorum crescebant, et ubi per calorem solis flores
!O floruerunt et pigmenta in radicibus suis multiplicata sunt ac
dulcissimum odorem dederunt, ita quod plurimi homines,
suauissimo odore isto repleti, de horto isto quasi de paradiso
gaudium habuerunt. Et audiui uocem desursum dicentem tibi:
Propone tibi, o horno, utrum eligere uelis in predicto horto
15 deliciarum mane re aut in fetente stercore cum uermibus iacere,
et utrum altum templum cum turribus bene ornatum, per cuius
fenestras oculi columbarum aspiciuntur, an paruum habitacu
lum stramine obtectum, in quo uix rusticus locum cum suis
habere poterit, salubrius te condeceat.
20 Lutum uero cum uermibus est prima radix originalis peccati,
que per consilium antiqui serpentis exorta est, quam natura
Ep. XVII
cod. .' W r (f. 59vl-60c").
ed..' PI 33, p. 5x8-5X9 (cfr Wr).
comm. .' Vorbem. I, p. X47-148; Vorbem. 2, p. 133.
XVII, Tit . .' Item ad eundem Wr
XVII, 17 oculi columbarum] cfr Canto x, X4; 4, l. 21 antiqui serpentis]
cfr Apoc. 12, 9; 20, 2.
XVIR, 49 te l. /i". Wr
XVII, 2 eHt) el PI quoniam] quem PI 7..b.conderunt Impllll1.blconderent
Wr 10 Aoruerint PI .unt] .nt PI 11 declcrlnt PI 13 h.huc:rnt PI
a. 1170-Un
53 52 EPIST. XVII, 22-55
uirginitatis suffocauit, quando Filius Dei ex Maria Virgine natus
est, in quo hortus omnium uirtutum surrexit, quem et episco
pales persone imitari debent. Ipsos etiam excelsum templum
25 per altam doctrinam episcopalis officii ascendere decet, quem
admodum et columba oculis suis in altum aspicit et non secun
dum oculos accipitris, id est: non secundum mores huius seculi
facere debent, qui uulnera quidem faciunt que oleo non unxe
runt.
Excute etiam te de rusticalibus moribus auaritie, ita scilicet
3
ne plus congreges quam habeas, quia auaritia semper pauper
et egena est nec gaudium egeni habet, cui sua sufficiunt. Aua
ritiam ergo ut stipulam sparge et conculca, quoniam omnes
honestos mores dissipat, uelut tinea uestimentum demolitur.
35 Ipsa quia semper mendicat, et uelut paruum habitaculum rustici
est, quod locum non habet ubi honestos mores conseruet. Iuxta
hoc habitaculum sicut tumulus terre iaces, quem uermes fo
diendo euertunt, significans quod plurimi episcopi, qui per
rectam doctrinam mentes hominum eleuare deberent, cogita
40 tiones suas in thesauros suos ponunt, nec uerba, que aliis dicant
aut quibus se ipsos reficiant, attendunt.
O pater, in ueritate tibi dico quod omnia uerba hec in uera
uisione uidi et audiui, et propter iussionem et petitionem tuam
ea scripsi. Non ergo super his mireris, sed omnem uitam tuam
45 a pueritia tua usque nunc considera. Nomen quoque tuum muta,
scilicet ut agnus de lupo fias, quia lupus agnum libenter rapit.
Et esto in epulis peregrini filii qui peccata sua confitendo ad
patrem suum cucurrit, dicens: Patero peccaui in celum et coram
te. Super quo omnes chori angelorum gaudebant, mirantes quod
50 post nequitiam peccatorum suorum Deus tantam gratiam illi
contulit. Itaque adiunge te ftoribus et pigmentis, quatenus prop
ter dulcem odorem tuum populus gaudeat, quoniam honestum
et utilem pastorem habeat, et ut etiam uocem Domini audire
merearis: Euge. serue bone et fidelis. intra in gaudium Domini
55 tui.
48/49 Patee - te] Luc. 15, 18; 15, 21. 49/51 Supee - contulit] efe Luc. 15,
18-32. 54/55 Euge - tui] Matth. 25, 21.
23 quem et] quam etiam PI 34 demollitur Wr (co", PI) 35 Ipsa quia]
ipsaque PI rustici Scripsl] rusticie Wr iustitiae PI 37 iacet PI 38 significant
PI
EPIST. XVIII, 1-18
XVIII
HENRICVS ARCHIEPISCOPVS MOGVNTINENSIS AD HILDEGARDEM a. II51
Henricus, Dei gratia Moguntine sedis archiepiscopus, Hilde
:11
gardi. dilecte magistre de monte beati Ruperti confessoris,
gratiam suam cum paterno affectu.
Cum multa bona et admiranda miracula de te audiamus,
ai 5 pigritie nostre reputandum est, quod te tam sepe non uisitamus
ut possemus. Sed plurimis negotiis impediti, animam ad ea que
eterna sunt uix aliquando et tarde sustollere ualemus.
Vt autem ad id ueniamus ad quod intendimus, notum tibi
111' facimus, quod nuntii quidam religiosi cuiusdam nobilis ecclesie
H
ro nobis note ad nos uenerunt, obnixe rogantes quatenus soror illa
quam petunt, que apud te in religioso habitu manet, eis secun
dum electionem suam concedatur in abbatissam. Quod et nos
et auctoritate prelationis et paternitatis nostre tibi mandamus
et mandando iniungimus. ita ut in presenti eam querentibus et
15 desiderantibus ad magisterium suum representes. Quod si fe
ceris, gratiam nostram deinceps plus quam hactenus experta
fueris, senties; sin autem, eadem tibi iterum fortius mandabi
mus, nec cessabimus dum precepta nostra in hoc facto compleas.
!II
!i
,
,
,:1
1;1 ,
"1 (
11
,HII
!
Illi
'II
Ep. XVIII
"
:1
11
codd.: R (f. 33Ub-va); Wr (f. 47rb-v).
ed.: PL 5, I:;6B-C (efe R).
1
1I1I
&0111111.: Echth., p. 135.
!
IIIII!
XVIII, Tit.: Heinricus archiepiscopus Hildegardi R Epstola Moguntini
episcopi ad s. Hit. Wr
XVIII. 2 bellti! MKII<:ti 1'1.. RUI>erti srripr/l Rol>erti R Ruperti Wr 10
pcruc:ncflllIl /{ 13 el I "",. R 14 in n",. Wr
55
EPIST. XVIIIR, 1-15
54
XVIIIR
HILDEGARDIS AD HENRICVM ARCHIEPISCOPVM MOGVNTINENSEM
Perspicuus fons qui non est fallax, sed iustus, dicit: He cause
que de potestate huius puelle sunt allate, apud Deum inutiles
sunt, quoniam ego altus et profundus ac circuiens, qui sum
incidens lux, eas nec constitui nec elegi, sed facte sunt in
5 coniuente audacia ignorantium cordium. Omnes fideles audiant
hec in capacibus auribus cordis, et non in auribus que foris
audiunt ut pecus, quod sonum capit et non uerbum. Spiritus
Dei dicit in zelo suo: O pastores, plangite et lugete in hoc
tempore, quia nescitis quid facitis, cum officia in Deo constituta
10 dispergitis in facultates pecunie et in stultitiam prauorum ho
minum, timorem Dei non habentium.
Et ideo maledicta et malitiosa ac minantia uerba uestra non
sunt audienda. Virge uestre hoc modo superbe elate non sunt
in Deo extente, sed in penis presumptionis flagitiose uoluntatis
15 uestre.
Ep. XVIIIR
codd.: M (f. 58r-v); R (f. 33IVa); Wr (f. 47Vb); Z (f. 29v).
edd.: PL 5, 156D-I57A (cfr R); cfr HAUG, p. 60, n. 8.
COIIIIII.: Echth., p. 135-136; Briefw., p. 94-95; Vorile1l1. 2, p. 139.
XVIIIR, Tit.: Henrico Maguntino episcopo Hildigardis M Responsum
Hildegardis R Epistola s. Hildigar. ad eundem Wr Prelatis Z
app_ C01l1p.: XVIIIR,8 in zelo suo (suo 0111. PL") didt R Wr 12 Et ideo]
ubi et (et 0111. PL*) RWr et 0111. R ac Wr ac] et RWr 15 post uestre
ep. XIX, mutato intio, annectunt R Wr
app. &rit.: XVIlIR, 3 ac] et PL circuens M 4 insdde:ns R Wr 4/5
tI! conutuenti R inconuenicntes Wr inconiuc:nte Z
EPIST. XIX, 1-8
XIX
a. II51 HILDEGARDIS AD HENRICVM ARCHIEPISCOPVM MOGVNTINENSEM a. II53
Ille qui est, dicit: Tibi dico, qui negligis in multis scrutiniis:
Celum apertum est de ultione Domini, et nunc dimissi sunt
funes inimicis. Tu autem surge, quia dies tui breues sunt, et
reminiscere quod Nabuchodonosor cecidit et quod corona ipsius
5 periit. Et alii multi ceciderunt, qui se temere in celum exal
tauerunt. Ach tu cinis, quare non erubescis in altum te spargere,
cum debeas esse in putredine? Nunc ergo rabidi erubescant. Tu
uero surge, et maledictionem relinque illam fugiendo.
Ep_ XIX
codd.: M (f. 58v); R (f. 331V-b); Wr (f. 47vb); Z (f. 49v-50r).
edd.: PL 5, 157A-B (efr R); efr HAUG, p. 65, n. 63.
C01l1111.: Echth., p. II6; Brie;"., p. 37-38; Vorl1em. 2, p. 139.
-i
11
JI
XIX, Tit.: Maguntino Hildigardis M Archiepiscopo Z "ide tito ep. XVllIR
RWr
I
XIX, 1 qui est] Ex. 3,14; Apoc. 1, 4.
2/3 dimissi - inimids] cfr Ps. 139,
6. 3 dies - sunt] cfr lob 14, 1; 14, 5. 4/5 Nabuchodonosor - periit] cfr
Dan. 4. 6 tu cinis] efr Gen. 18, 27.
app. COIIIP.: XIX, 1 Ille - scrutiniis] Sed et ille qui est, o (o 0111. Wr) homo,
tibi didt: Audi qui (quae PL) in multis scrutiniis (seruitiis PL) me (me Ofll.
Wr) negligis (dicis Wr) RWr (PL) (cfr ep. XVIIIR, lJ) 2 de: ultione Dominl
apertum est R Wr 2/3 inimicis (in inimicis PL) funes (fines Wr) dimissi sunt
RWr (PL) 4 quod1] quia R
dPp &riJ.: XIX, .. M 11 muir; atil PL 6 M. M sargc:rc Z
56 EPIST. XX, 1-13
EPIST. XXR, 1-16
57
XX
XXR
ARNOLDVS ARCHIEPISCOPVS MOGVNTINENSIS AD HILDEGARDEM a. IIS8-II60
HILDEGARDIS AD ARNOLDVM ARCHIEPISCOPVM MOGVNTINENSEM a. IIS8.60
Arnoldus, Dei gratia Moguntine sedis archiepiscopus, Hilde
gardi, Deo dicate uirgini et magistre in monte beati Ruperti
confessoris, gratiam suam cum paterna dilectione.
Scimus quia Spiritus ubi uult spirat, diuidens unicuique dona
sua prout uult. Hoc autem dicimus, nihil hesitantes de te. Nam
quid mirum est, si ille inspiratione sua te docet, qui quondam
agricultores et sycomoros uellicantes prophetas constituit et
asinam humana uerba proferre fecit. Dona ergo Dei refutare
non debemus nec ualemus. Rogamus autem dilectionem tuam
ro ut precibus tuis ad Dominum nobis succurras, quatenus dies
nostri in timore et in amore Creatoris nostri saltem sint, ita ut
in bonis consummati uitam in longitudine dierum perpetue
felicitatis habere mereamur.
Ep. XX
codd.: R (f. 331yb); Wr (f. 47yb-48ra).
ed.: PL 6, 1S7B-C (cfr R).
XX, Tit.: Arnoldus archiepiscopus Hildegardi R Epistola Mogontini
episcopi ad s. Hil. Wr
XX, 4 Spiritus - spirat] loh. 3, 8. 4/5 diuidens prout uult] 1 Cor_ 12, 1I.
unicuique dona sua] cfr Rom. 12, 3; 12, 6; Eph. 4, 7. 7 sycomoros
uellicantes] efr Am. 7, 14. 8 asinam - fedt] cfr Num. 22, 28-30.
xx, 1 Moguntine scrips/1 Mogontine R Maguntine Wr 2 beati] saneti PL
Ruperti scripu1 Roberti R Rperti Wr 3 confessoris] constitutae PL 4
post uult add. et quem (quomodo PL) uult R inspirar R 9 autem] ergo
PI.. 10 tuis] tuum PI. 11 in
2
o",. PI.
o pater, uiuens lumen hec uerba mihi ad te dedit: Quare
abscondis faciem tuam a me, quasi in perturbatione iracundie
mentis tue propter mystica uerba que a me non profero, sed
secundum quod ea in uiuente lumine uideo, ita quod sepe illa
que mens mea non desiderat et que etiam uoluntas mea non
querit, mihi ostenduntur; sed ina multoties coacta uideo. Poseo
tamen a Deo quod auxilium suum tibi non sit quasi exsilium,
et quod anima tua sit deuota in pura scientia, ita quod respicias
in speculum saluationis. Et in eternum uiues.
ro Sed et splendidum lumen gratie Dei a te numquam abscidatur,
sed misericordia Dei te protegat, ita ne antiquus insidiator te
decipiat. Nunc autem oculus tuus in Deo uiuat, et uiriditas
anime tue non arescat. Lux uiuens tibi dicit: Cur non es fortis
in timore meo? Et quare zelum habes quasi triticum excribres,
IS ita quod superando deicias quod tibi contrarium est? Sed ego'
hoc nolo. Surge ergo ad Deum, quia tempus cito ueniet.
Ep. XXR
codd.: R (f. 331yb-332ra); W (f. 62y-63r); Wr (f. 48ra.b).
ed.: PL 6, lS7C-1S8A (efr R).
C0111111.: Briejw., p. 46; Vorb.!1I1. 2, p. 139.
XXR, Tit.: Hildegardis R
Epistola s. Hil. ad eundem Wr Maguntino
arehiepiseopo W
XXR, 14 quasi - exeribres] efr Lue. 22, 31.
app. C01l1p.: XXR, 2 faeiem tuam abscondis R me] Deo R Wr iraeunde
R, (Iac. post litt. d) Wr 3 propter] Nam R Wr que 0111. R Wr 4 uiuenti
R illa 0111. R 7 quod] ut R 8 quod 0111. Rita quod 0111. R . respi
dens R 9 Et] ut R Wr uiuas R Wr 10 Sed et splendidum] Splendidum
etiam R 15 quod
1
] ut R ego 0111. R Wr 16 post nolo 6jJ. exXVI bllillI
editionis, 1I111tato initio, ins".,mt R Wr qua] quoniam R Wr pOli tempus ad.
tuum RWr
app. enl... XXR, 4 quocP o",. PI. ell qUDe! Wr 7 tibi post Hit PL 10
ahHcindatur PI. 14 mC'!)! tun pr" nt c",. PI.. (Iultrel qllMSi PI. cxI:rlheR
W 15 delil:iMI PL 16 DClIl/nl DOlr\inul1\ 1'1..
58
EPIST. XXI, 1-26
EPIST. XXII, 1 - XXIIR, 2
59
XXI
XXII
HILDEGARDIS AD CVNRADVM ARCHIEPISCOPVM MOGVNTINENSEM a. n62 (?)
CVNRADVS ARCHIEPISCOPVS MOGVNTINENSIS AD HILDEGARDEM a. II6,'II6, (?)
Hec uerba in uero lumine uidi et audiui: Dies diem uocat et
C(uoradus), Dei gratia Moguntine sedis archiepiscopus, Hil
pestilentiam comprimit, ut dictum est: Dies diei eructat uerbum
degardi, dilecte magistre sororum de sancto Ruperto in Pinguis,
et nox nocti indicat scientiam. Nam Deus rationalis est, et omnis
deuotionem gratie sue tam cum paterno quam cum filiali affectu.
iustitia in Deo est, atque omnia bona et iusta ab ipso proces-
Plurimis negotiis impediti, per pauca tibi scribimus, cum
5 serunt in homine et in omnibus creaturis. Et factura ipsius in
5 tamen dilatato corde toto mentis annisu ad piam dilectionem
ipso pura est, ut scriptum est: Omnia per iPsum jacta sunt. Dies
tuam anhelamus. Et quia diuino Spiritu te inspiratam cognos
preclarus non esset, scientiam si non haberet, scilicet tenebras
cimus, exhortatoria uerba tua desideramus, quoniam, dum ter
que laudem diei ostendunt. Sic etiam malignitas et impietas
reno regno exterius seruire conamur, celestem Regem multoties
diaboli Deum ostendunt, quoniam omnis impietas ac inquieta
interius negligimus. Igitur et orationibus tuis ac sororum que
10 bella illi obsistere non possunt. Deus malum non fecit, sed illud
ID apud te sunt nos committimus, ita ut per illas adiuti, turbinibus
superauit uelut scabellum pedis sui, quia sine iPso jactum est
et procellis huius seculi, in quibus multum fatigamur, Deo
nihil.
succurrente clementer, eripiamur.
Nunc tu, o fili Dei, in inuocatione diei es. Apprehende ergo
Nos autem uobis in omnibus necessitatibus uestris adesse ac
scutum fidei, et pulcherrimam iustitiam Dei in amplexione
in omnibus prodesse, prout Deus donauerit, pro certo sciatis.
15 cordis tui diligenter habe uelut dulcissimam amicam in sinu
tuo, atque in omnibus operibus tuis tenebras iniustitie fuge,
quia Deus uerax est, ita quod electus filius hereditatis sis, et
XXIIR
non concubine, scilicet iniustitie.
Sed et cingulo iustitie te cinge, atque in amor e eterne felicitatis HILDEGARDIS AD CVNRADVM ARCHIEPISCOPVM MOGVNTINENSEM a. xr63'xx65 (1)
20 lumbos tuos constringe, nec etiam in inuocatione diei illos audi,
qui Deum spernunt et qui opera illius contradicunt, ut dictum M ystica UlSlO tibi dicit: O tu, persona prelationis, in uice
est: Erue a jramea, Deus, anima m meam, et de manu canis Christ ab ipso constitutus es, quemadmodum omnis potestas a
unicam meam, ita ut tu incidentem gladium in malignis homi
nibus fugias atque infidelitatem uerborum hominum qui Deo
25 quasi canis contradicunt. Nunc autem Deus te doceat ut fidelis
seruus sis, et ut in eternitate uite permaneas. Ep. XXII
\
codd.: R (f. 332Ca); Wr (f.' 48cb'va).
"
ed.: PL 7, 158A-B (cfr R).
comm.: Ein/., p. IX-X.
Ep. XXIIR
Ep. XXI codd.: R (f. 332Ca-b); Wr (f. 48v-b).
GOd.: W (f. 94c'95C). ed.: PL 7, 158C-159A (efr R).
Ifi.: PI n5, p. 557'558 (cfr W).
comm.: EinL, p. IX-X.
XXI, Tit.: Cunrado archiepiscopo Moguntiensi W XXII, Tit.: Christianus archiepiscopus Hildegardi R
Epistola Moguntini
episcopi ad s. Hilo Wr
XXIIR, Tit.: Responsum Hildegardis R
Epistola s. Hil. ad eundem
XXI, 2/3 Dies - scentiam] Ps. 18, 2. 6 Omnia - sunt] Ioh. 1, 3. 11
episcopum Wr
scabellum - sui] efr Ps. 109, l. 11/12 sine - nihil] Ioh. 1, 3. 13/14
Apprehende - fidei] cfr Eph. 6, 16. 17/18 electus - concubine] efr Gen. 16,
15; 21, 2; Galo 4, 22'26. 19 cngulo - cnge] efr Is. n, ~ . 22/23 Erue
XXIIR,2/3 omnis - est!] efr Rom. 13. l.
meam] Ps. 21, 21.
x XII, 1 C(unrAd\l8) Il'riprl] Chrlltianul Re. Wr
2 R upe rto ImPt/) Rllberto
XX 1, :&5 ('linea fOri. f'IdI PI
R HlipC'rln U'/,. PillKiN R 5 tlmenl tlm Pl.
6 IInhelemuI R
60 EPIST. XXIIR, 3-27
EPIST. XXIII, 1-23 61
Deo est. Deo autem nullus similis inuentus est. Ipse enim Pater
XXIII
omnium est, quoniam ab ipso omnia procedunt, et ob hoc ea
HILDEGARDIS AD PRAELATOS MOGVNTINENSES a. II78-II79
5 regit ac sacerdos in sacerdotali officio est, quia per purum
sacrificium, quod horno factus est, hominem liberauit. In iura
In uisione que anime mee, antequam nata procederem, a Deo
mento namque illo sacerdos est, quod scriptum est: Iurauit
opifice infixa est, coacta sum ad scribendum ista, pro ligatura
Dominus, et non penitebit eum; tu es sacerdos in eternum
qua a magistris nos tris alligate sumus propter quendam mor
secundum ordinem Melchisedech. Deus quippe in semetipso pre
tuum, conductu sacerdotis sui apud nos sine calumnia sepultum.
10 destinauerat horno fieri sine omni maculositate peccati et sine
5 Quem post paucos sepelitionis sue dies cum idem a magistris
omni indigentia emendationis penitentie, et sine omni commix
nostris nos e cimiterio eicere iussisset, ex hoc non minimo terrore
tione et diuisione que in homine cum peccatis sunt, quatenus
correpta, ad uerum lumen ut soleo aspexi, et uigilantibus oculis
ita malum uinceret ut in Melchisedech prefiguratum est.
in anima mea uidi quod, si iuxta preceptum ipsorum corpus
Tu autem, o horno, qui nunc in die es, antequam nox adueniat,
eiusdem mortui efferretur, eiectio iBa in modum magne nigre
15 cum plus operari non potes, stude ut in uera potes tate populum
10 dinis ingens periculum loco nostro minaretur et in similitudine
tuum precepta Dei doceas et ut in recta iustitia eum regas,
atre nubis, que ante tempestates et tonitrua apparere solet, nos
sicut Deus eum regit, ac ut per magnum studium in misericordia
circumuallaret.
eum habeas, quoniam Deus eum per semetipsum liberauit. Tali
Vnde et corpus eiusdem defuncti, utpote confessi, inuncti et
enim modo magistratus, dominatio ac potestas a Deo est. Sed
communicati, . et sine contradictione sepulti, nec efferre pre
20 et de mammona iniquitatis amicos per misericordiam tibi fac
15 sumpsimus, ne,? consilio seu precepto istud suadentium uec
quatenus, cum defeceris, in eterna tabernacula te suscipiant.
iubentium acquieuimus, non consilium proborum hominum aut
Nunc, o pater et post Christum magister, pauperculam for
preceptum prelatorum nostrorum omnino paruipendentes, sed
mam de uero lumine hec tibi scribentem audi, ita quod omnibus
ne sacramentis Christi, quibus ille uiuens adhuc munitus fuerat,
in necessitate positis, qui ad te confugiunt, auxilium porrigas,
iniuriam seuitate feminea facere uideremur. Sed ne ex toto
25 quatenus propter gaudium illud quod eis impendis, in gaudium
20 inobedientes exsisteremus, a diuinarum laudum canticis hacte
eternum tabernaculorum suscipiaris, et ut in eterna beatitudine,
nus secundum eorum interdictum cessauimus, et a participa
ad quam Deus te creauit, in eternum uiuas. Amen.
tione dominici corporis, quam per singulos fere menses ex
,'.
consuetudine frequentauimus, abstinuimus.
\
Ep. XXIII
axlrJ.: B (f. 541"'-56rb); R (f. 308va-309va).
edrJ.: PL 47. 2I8C-22ID (cfr R); DRONKE, W_ Writn'l, p. 314-315 (fragm.).
COfllfll.: Echth., p. 158, c. annot. 13; Bm.fo., p. 236; Vorbem. 2, p. 134, annot.
218.
XXIII, Tit.: Quod Deus non tantum legendo sed etiam cantando est laudandus,
et de discreta prelati sentencia B Ad prelatos Moguntinenses propter diuina
3 Deo - est] cfr lob 36, 22; Ps. 34, 10; 39, 6; 70, 19; 82, 2 et al. 7/9 nobis interdicta R
lurauit - Melchisedech] Ps. 109, 4. 20/21 de mammona - suscipiant] Luc.
16,9
XXIII, 5/6 cum idem (sel. sacerdos) a (i.I. mandato, ifr Mil/llJat. Wlfrtlrb. 1,
p. j, j4 tqs.) magistris nostris nos e cimiterio eicere iussisset smpstl idem a m.
XXIIR. 3 enim 0111. R 5 ac] et R 7 ille PL* 11 emendantis R n. n. e c. e. iussissent B cum (s. II.) dem a m. n. n. a c. e. iussissent R cum
15 possis R 16 ut Ofll. R 17 ac] et R ut Ofll. R 18 eum
2
posl eumdem magistri nostri nos I coemeterio nostro eicere iUlsissent PL cum a m.
semetipsum R 19 ac] et R 22 magister ante post R 23 tibi hec R nostrs e c. e. iusse eSlemus Df'rJI:I 7 lolito R Bolita PL 13 et I Ofll. PL
ita quod] ut R anll omnbus ad. nobis PL 24 porriges R 26 ut 14/15 prelumimul R 15 necl ne 1:1 17 I,receptum 0111. PL* 22
Ofll. R 27 Amen Ofll. R Do01illi pc.- qUllln] quoniam PI.
62
EPIST. XXIII, 24-58
EPIST. XXIII, 59-94 63
Super quo dum magna amaritudine tam ego quam omnes
de diuersis generibus laudum de quibus Dauid in psalmo dicit:
25 sorores mee aflligeremur et ingenti tristitia detineremur, magno
60 Laudate eum in sono tube, laudate eum in psalterio et cithara,
tandem pondere compressa, uerba ista in uisione audiui : Propter
et cetera usque ad id: Omnis spiritus laudet Dominum. In quibus
uerba humana sacramenta indumenti Verbi Dei, quod salus
uerbis per exteriora de interioribus instruimur, scilicet quomodo,
uestra est et quod in uirginea natura ex Maria Virgine natum
secundum materialem compositionem uel qualitatem instru
est, dimittere uobis non expedit, sed inde uobis a prelatis uestris
mentorum, interioris hominis nostri officia ad Creatoris maxime
30 qui uos ligauerunt, licentia querenda est. Ex quo enim Adam
65 laudes conuertere et informare debeamus. Quibus cum diligenter
de lucida regione paradisi in huius mundi exsilium depulsus est, :I!
intendimus, recolimus qualiter homo uocem uiuentis Spiritus
omnium hominum conceptio merito prime transgressionis cor
requisiuit, quam Adam per inobedientiam perdidit, qui ante
rupta est, et ideo necesse est ut ex impenetrabili consilio Dei
transgressionem, adhuc innocens, non minimam societatem cum
ex humana natura homo sine contagio totius lesionis nasceretur,
angelicarum laudum uocibus habebat, quas ipsi spiritali ex
35 per que m omnes ad uitam predestinati a sordibus cunctis
70 natura sua possident, qui a Spiritu qui Deus est spiritus uocan
mundarentur et, ut ipse in eis et illi in ipso ad munimentum
tur. Similitudinem ergo uocis angelice, quam in paradiso habe
suum semper manerent, corpore ipsius communicando sancti
'
bat, Adam perdidit, et in scientia qua ante peccatum preditus
ficarentur. Qui autem, sicut Adam, preceptis Dei inobediens
erat, ita obdormiuit, sicut homo a somno euigilans de his, que
exsistit et eum omnino in obliuione habet, hic a corpore eius
in somnis uiderat, inscius et incertus redditur, quando sugges
40 separari debet quemadmodum per inobedientiam ab eo auersus
75 tione diaboli deceptus et uoluntati Creatoris sui repugnans,
est, donec per penitentiam purgatus a magistris iterum corpore
tenebris interioris ignorantie ex merito iniquitatis sue inuolutus
,
esto .
eiusdem Domini communicare concedatur. Qui uero in tali
ligatura se esse nec conscientia nec uoluntate cognouerit, securus
Deus uero, qui animas electorum luce ueritatis perfundens ad
ad perceptionem uiuifici sacramenti accedat, mundandus san- [1
pristinam beatitudinem reseruat, ex suo hoc adinuenit consilio,
45 guine Agni immaculati, qui seipsum obediens Patri ad salutem
i,
I
80 ut quandoque corda quamplurium infusione prophetici Spiritus
omnibus restituendam in ara crucis immolari permisit.
innouaret, cuius interiore illuminatione aliqua de scientia illa
In eadem quoque uisione audiui quoniam in hoc culpabilis
recuperarent, quam Adam ante preuaricationis sue uindictam
essem, quod cum omni humilitate et deuotione ad presentiam
habuerat.
magistrorum meorum non uenissem, ut ab eis licentiam commu- o',
Vt autem etiam diuine illius dulcedinis et laudationis, qUq
50 nicandi quererem, maxime cum in susceptione illius mortui
85 cum angelis in Deo, priusquam caderet, idem Adam iucunda
culpa non teneremur, qui omni christiana rectitudine munitus
batur, et non eius in hoc exsilio recordarentur, et ad hec quoque
a sacerdote suo, cum tota Pinguiensi processione sine contra
ipsi prouocarentur, idem sancti prophete, eodem spiritu quem
tll: \
dictione cuiusquam apud nos sepultus esset. Et ita hec uobis
j acceperant edocti, non solum psalmos et cantica, que ad accen
dominis et prelatis nostris nuntianda mihi diuinitus imposita
l
dendam audientium deuotionem cantarentur, sed et instrumenta
90 musice artis diuersa, quibus cum multiplicibus sonis proferren
55 sunt.
Aspexi etiam aliquid super hoc quod, uobis obediendo, hac-
11:
tur, hoc respectu composuerunt, ut tam ex formis uel qualita
,1: I
tenus a cantu diuini officii cessantes, illud tantum legentes
tibus eorundem instrumentorum quam ex sensu uerborum, que
remisse celebramus, et audiui uocem a uiuente luce procedentem
in eis recitantur, audientes, ut predictum est, per exteriora
admoniti et exercitati, de interioribus erudirentur.
I
11I
60/61 Laudate - Dominum] Ps. I50, 3-6.
45/46 qui - permisit] cfr Phil.
59 Psalmis PL 62 scilicet om. R 63 materialium R 69 habebant
XXIII, 30/31 Adam - est] efr Gen. 3, 23
2, 8.
BR (corr. PL Dronke) quam BR (corr. Dronkl) 73 horno om. PL* 78
perfundens om. PL 79 beatitudinem] laudem beatitudinis 13 reseruat]
11
24 dum 0111. B, s. /in. R 25 ante mee del. nostre B 27 Dei] mei fort. recte
resonat B 80 quam plurimum B 81 interiori fln. rect, R ele scicntia1
R 29 expedit] excedit B 32 merito om. B 34 contagione PL 35
deficientia in fln. recJ, R 84 etiam o",; B quam BH. (corr. PL lJronkl) 85
quam R 39 obliuionem PL 41 corporis PL 44 antl pereeptionem dll.
cum angelis n",. R 87 spiriru OIN. 13, in lNarg. nI. R 88 et 0111. B 89 et
1I,I.1 ..
sacramentum B 50 in om. PL 52 Pingensi PL 53 apud nos o",. PL
l'
o",. Dro,,1u 91u.:l] qURln ex PL 92 <ulm IX qunnillrn mrr. II Icmu]
uerhiN /1 93 r.:c:il are Iltu f H.
54 Iloatris om. PL" 57 tRntummooo fort. red' H.
I
EPIST. XXIII, 132-158 65
EPIST. XXIII, 95-131
64
95
Quos, uidelicet sanctos prophetas, studiosi et sapientes imitati,
spiritus per significationem iubet ut in cymbalis bene sonantibus
et cymbalis iubilationis, et ceteris instrumentis musicis Deus
humana et ipsi arte nonnulla organorum genera inuenerunt, ut
laudetur, que sapientes et studiosi adinuenerunt, quoniam omnes
secundum delectationem anime cantare possent; et que canta
135 artes que ad utilitatem et necessitatem hominum pertinent, a
bant, in iuncturis digitorum, que flexionibus inclinantur, adap
spiraculo quod Deus misit in corpus hominis reperte sunt; et
tauerunt, ut et recolentes Adam digito Dei, qui Spiritus Sanctus
ideo iustum est ut in omnibus laudetur Deus.
est, formatum, in cuius uoce sonus omnis harmonie et totius
100
musice artis, antequam delinqueret, suauitas erat. Et si in statu
Et quoniam interdum in auditu alicuius cantionis horno sepe
suspirat et gemit, naturam celestis harmonie recolens, propheta,
quo formatus fuit permansisset, infirmitas mortalis hominis
140 subtiliter profundam spiritus naturam considerans, et sciens
uirtutem et sonoritatem uocis illius nullatenus ferre posset.
Cum autem deceptor eius, diabolus, audisset quod horno ex
quia symphonialis est anima, hortatur in psalmo ut confiteamur
I05
1\1 Domino in cithara, et in psalterio decem chordarum psallamus
inspiratione Dei cantare cepisset, et per hoc ad recolendam
iI
ei, citharam, que inferius sonat, ad disciplinam corporis, psal
suauitatem canticorum celestis patrie mutaretur, machinamenta
calliditatis sue in irritum ire uidens, ita exterritus est, ut non
1I terium, quod de superius sonum reddit, ad intentionem spiritus,
minimum inde torqueretur, et multifariis nequitie sue commen
II 145 decem chordas ad completionem legis referri cupiens.
tis semper deinceps excogitare et exquirere satagit, ut non
i
Qui ergo ecclesie in canticis laudum Dei sine pondere certe
lIO solum de corde hominis per malas suggestiones et immundas
[1
rationis silentium imponunt, consortio angelicarum laudum in
celo carebunt, qui Deum in terris decore glorie sue iniuste
cogitationes seu diuersas occupationes, sed etiam de ore Ecclesie,
ubicumque potest, per dissensiones et scandala uel iniustas
spoliauerint, nisi per ueram penitentiam et humilem satisfac-.
depressiones, confessionem et pulchritudinem atque dulcedinem
1,
150 tionem emendal1erint. Propterea qui claues celi tenent, districte
diuine laudis et spiritalium hymnorum perturbare uel auferre
caueant, ne eis et claudenda aperiant et aperienda claudant,
quia iudicium durissimum in his qui presunt fiet, nisi, ut ait
II5 non desistit. I
Quapropter summa uigilantia uobis et omnibus prelatis sa
Apostolus, presint in sollicitudine.
II'
Et audiui uocem sic dicentem: Quis creauit celum? Deus.
tagendum est ut, antequam os alicuius ecclesie laudes Deo I
canentium per sententiam claudatis, uel eam a tractandis uel
155 Quis aperit fidelibus suis celum? Deus. Quis eius similis? Nullus.
v :1 Et ideo, o fideles, nemo uestrum ei resistat uel se ei opponat,
percipiendis diuinis sacramentis suspendatis, causas pro quibus
ne in fortitudine sua super uos cadat, et nullum adiutorem, qui
120 hoc faciendum sit, diligentissime prius discutiendo uentiletis.
Et studendum uobis est, ut ad hoc idem zelo iustitie Dei, non
uos in iudicio eius tueatur, possitis habere. Istud tempus tempus
indignatione uel iniusto motu animi, seu desiderio ultionis tra
hamini, et cauendum semper est, ne in iudiciis uestris circum
ueniamini a Satana, qui hominem a celesti harmonia et a deli
125 ciis paradisi extraxit.
Pensate itaque quoniam, sicut corpus Iesu Christi de Spiritu
132/134 in - laudetur] cfr Ps. 150, 5. 1351136 a - hominis] efr Gen. 2,
Sancto ex integritate Virginis Marie natum est, sic etiam can
7. 137 ut - Deus] efr 1 Petr. 4, n. 141/142 conn.teamur - psallamus] cfr
ticum laudum secundum celestem harmoniam per Spiritum
Ps. 32, 2; 91, 4. 149/150 nisi - emendauerint] efr Sapo n, 24. 152/153
Sanctum in Ecclesia radicatum est. Corpus uero indumentum nisi - sollicitudine] cfr Rom. 12, 8. 155 Quis - ce\um] efr Deut. 28, 12.
13
est anime, que uiuam uocem habet, ideoque decet ut corpus Quis eius similis] efr ls. 44, 7; 46, 9; ler. 49, 19 et al.
cum anima per uocem Deo laudes decantet. Vnde et propheticus
132/133 eymbalis bene sonantibus et om. PL" 135 et necessitatem om. B
138 interdum om. PL canticionis B Dronke post cantionis add. 'interdum
98/99 adaptauit BR (con: Dronke) adaptarunt PL 99/100 qui - est] qui
PL 139 natura B post naturam add. anime R 140 subtiliter profundam
est formatus B 101 erit B 102 infirmitatem B 106 machinamentum
om. R 142 in
2
om. B Dronlce psallamus] pSlllmus B 143 ei smp!; CIIm
Dronke 107 in] ne B 109 exquirere et excogitareforl. recte B 110 de]
PL] eius BR cythara BR (&I)n: PL Dronke) 143/144 ante psalterium add.
ex forl. recte B 111 ore] corde forl. recte B PL* 113 atque dulcedinem om.
quod B psalterium a/. man. B 144 superioribus R 145 contemplationem
PL" 114 laudationis PL spiritualium forl. recte R 115 forl. desistat
PL * referre PL" 147 silentium o",. B 148 glorie sue] suc laudis forl.
smbendum est 116 nobis B 117 ut] et PL os] omnes B laudes om.
recle R 149 spoliaucrnt scrijlJ/l spoliauerit 'x spoliauerint B spolilluerant R
Dronke 119 diuinis om. PL 120 discutiendo uentiletis] disuentiletis B
150 emendauerit 13 Propterea qui] Q\li ero. POS'il 1M. CA qui d,/,tis R
121 St] Est PL * est om. R 123 est om. R 127/128 C:llntka 13 R (con:
C'oeli ClllUC8 PI. 11111 /II/t. rrd, 11 1116 /1 di DIIt. PI,
PL) 131 per 1I()c:em o",. B laucles Deoforl. ,.,dl l!
cP MI,. R 157 JI n/W. 1'1.,- 111. l"mllll.A.forl. rrm 1/1. R
t
67
66 EPIST. XXIII, 159 - XXIV, 19
muliebre est, quia iustitia Dei debilis est. Sed fortitudo iustitie
160 Dei exsudat, et bellatrix contra iniustitiam exsistit, quatenus
deuicta cadat.
XXIV
HILDEGARDIS AD CHRISTIANVM ARCHIEPISCOPVM MOGVNTINENSEM a. II79
o mitissime pater et domine, qui in uice Iesu Christi super
oues Ecclesie pastor constitutus es, summo Deo et paterne
pietati tue gratias humiliter agimus pro eo quod litteras pau
pertatis nostre misericorditer suscepisti, et quod pro nobis
5 tribulatis et angustiatis in misericordia tua litteras ad prelatos
nostros Moguntiam mittere dignatus es, et etiam pro dulcibus
uerbis solite clementie tue, quibus per dominum Hermannum,
ecclesie sanctorum Apostolorum in Colonia decanum, ita conso
I
late et letificate sumus, quod in omni tribulatione et angustia
10 nostra sicut filie ad te dilectum patrem se cure confugimus.
Vnde, bone domine, nos famule tue que sedemus in tristitia
tribulationis et angustie, in spiritu humilitatis pedibus tuis
prouolute, causam intolerabilis doloris nos tri in pura ueritate
lacrimabiliter tibi aperimus, ea fiducia, quod ignea caritas, que
15 Deus est, tibi inspiret ut cum paterna pietate lamentabilem I
uocem, qua in tribulatione nostra afflicte ad te clamamus,
'1'
.
misericorditer exaudire digneris.
'
,
O mitis pater, cum prelati nos tri Moguntini mortuum iuue .(
nem, ante mortem suam a banno diu absolutum et omnibus
: ,
jlt \
Ep. XXIV
cod.: R (f. 332rb-vb).
ed.: PL 8, 159B-160D (efr R).
C01ll1ll.: BrilljiP., p. 241-246; Vorbem. l. p. 15-151; Einl, p. X-XI_
XXIV, Tit.: Ad archiepiscopum Cristianum R
XXIV, 14/15 caritas - est] cfr 1 loh. 4. 16.
XXIII, 160 iniusticiam iter. R (co", PL) existat BR (co", PL) 161 post
cadat ep. CCCLXXxv, CCCLXXXVIl, CCXCIl, CCCVIII, CCCLXXXVI,
CCCLXXXVIII, CCCLXXIlI, CCCLXXXI, CCCLXXVIJI, CCCLXXXIX huilu
,ditionis sub ,od,,,, titulo annectil R
XXIV, 16 quam PL 17 exaudiri PV 19 a banno1 ah anno PL
EPIST. XXIV, 20-59
20 christiane fidei sacramentis munitum, sicut etiam ante in litteris
tibi insinuaui, apud nos sepultum, a cimiterio nostro eicere nos
iussissent, uel a diuinis nos cessare, ego ad uerum lumen, ut
soleo, aspexi, et in illo Deus mihi precepit ne umquam uoluntario
consensu meo eiceretur, quem ipse a sinu Ecclesie in gloriam
25 saluationis deputandum susceperit, quoniam nigredo magni pe
riculi nobis inde proueniret, eo quod contra uoluntatem eius
ueritatis esset. Si enim iste timor omnipotentis Dei mihi non
obstitisset, eis humiliter obedissem, et, quemcumque in nomine
tuo, qui dominus et aduocatus noster es, eundem mortuum
30 iussissent efferre, si excommunicatus non esset, seruandum ius
Ecclesie grata uoluntate concessissem.
Cum autem per aliquod tempus non sine magno dolor e et
tristitia cessassemus, in uera uisione anime mee a summo iudice,
cuius precepto resistere ausa non fui, pondere grauissime infir
35 mitatis coacta, ad prelatos nostros in Moguntiam ueni, et uerba
que in uero lumine uideram, ut ipse mihi precepit, scripta
representaui, quatenus in illis cognoscerent que uoluntas Dei in
hac causa esseL Veniam quoque coram ipsis qui tunc aderant"
amaris lacrimis petens, ab eis flebiliter et suppliciter misericor
40 diam quesiui. Sed cum oculi eorum ita caligassent, ut nullo
respectu misericordie me respicere potuissent, plena lacrimis ab
eis discessi.
Sed cum plurimi homines super nos misericordia mouerentur,
licet pro uoluntate sua nos adiuuare non possent, fidelis amicus
45 tuus, scilicet Coloniensis archiepiscopus ad ipsos in Moguntiam
uenit, et quodam milite libero homine assistente, qui sufficien
tibus testibus probare uoluit quod ipse et predictus mortuus,
adhuc in corpore uiuens, cum pariter in eodem excessu fuissent,
pariter etiam a banno, eodem loco, eadem hora, ab eodem
50 sacerdote soluti essent, eodem sacerdote etiam, qui eos absoluit,
presente, ab eis cognita huius rei ueritate, idem presul de te
presumens, licentiam celebrandi diuina usque ad reditum tuum
secure et in pace obtinuit. Cum autem, dulcissime domine,
maximam fiduciam in misericordia tua haberemus, per eosdem
55 prelatos nostros post reuersionem suam a Roma, a synodo
litteras tuas diuinorum interdictorias accepimus, quas, ut pa
terne pietati tue confido, numquam misisses, si ueritatem huius
rei agnouisses. Sicque, mitissime pater, in priori ligatura multo
maiori dolore et tristitia tuimet ipsius iussione constitute sumus.
22 uel - ceSBare in IIJ"IR. Ixl. R 40 eorum oculi PL 4& tuusl meuI.fort.
I'6Cl6 PI. 49 a han no) ab anno PL 114 maxim.m - tua) fiducilun maximlm
,le t\la rnisr.ricordiy I'L 85 a
1
)t: PI.. I l ~ Irrlp.rij 01lJ. R r:..forl. rtdtI Pl.
68 EPIST. XXIV, 60 - XXIVR, I4
EPIST. XXIVR, 15-47
69
60 Vnde in uisione anime mee, in qua numquam me aliquo uerbo r5 Hec manifesta sancte conuersationis tue indicia et stupenda
turbasti, iussa sum corde et ore dicere: Melius est mihi incidere ueritatis testimonia ita animam nostram, carissima in Christo
in manus hominum, quam derelinquere preceptum Dei mei. domina, tuis iussionibus, ne dicam precibus obligatam tenent,
Ergo, mitissime pater, obsecro te in amore Spiritus Sancti, ut ut quicquid umquam sanctis uotis tuis acceder e nouerimus, ad
propter pietatem eterni Patris, qui pro salute hominis in suaui hoc cordis nostri intentionem merito inclinare debeamus, spe
65 uiriditate misit Verbum suum in Virginis uterum, dolentium et 20 rantes et summam, post Deum, in tua sanctitate fiduciam
plorantium filiarum tuarum lacrimas despicere non uelis, que habentes, nos sanctissimo odoramento orationum tuarum gra
ob timorem Dei tribulationes et angustias huius iniuste ligature tiam Dei preuenientem et subsequentem percipere, et hanc
sustinemus. Spiritus Sanctus infundat tibi, ut ita super nos peccatricem animam nostram tue sanctitatis interuentu cle
misericordia mouearis, ut etiam tu post fine m uite tue pro hoc mentiam Creatoris sui sibi tandem placitam inuenire.
70 misericordiam consequaris. 25 lnde est quod super tribulatione et afflictione, quam ex
suspensione diuinorum una tecum sacer conuentus sustinet,
tanto artius uobis condolemus, quanto euidentius innocentiam
XXIVR uestram in hac parte perpendere ualemus. Verum quia constabat
Ecclesie, sepultum apud ecclesiam uestram defunctum in uita
CHRISTIANVS ARCHIEPISCOPVS MOGVNTINENSIS AD HILDEGARDEM a. II79
30 sua excommunicationis sententiam incurrisse, dum adhuc eidem
Ecclesie de absolutione ipsius incertum exstitit, uobis interim,
Christianus, Dei gratia Moguntine sedis archiepiscopus, reue
propter statuta sanctorum Patrum non euitanda, clamorem cleri.
rende et in Christo dilecte domine Hildegardi et uniuersis
declinare et scandalum Ecclesie dissimulare periculosum nimis
sponsis Christi cum ipsa Deo famulantibus, de uirtute in uir
fuit, donec idoneo testimonio bonorum uirorum in facie Ecclesie
tutem ascendere et Deum deorum in Sion uidere. dI
j"
35 illum absolutum fui ss e comprobetur.
5 Etsi in admiranda ac laudanda potentia Dei et Saluatoris
I Proinde uestre, ut dignum est, afflictioni ex intimo corde
nostri clementia mini me sufficientes, immo prorsus indigni si
compatientes, Ecclesie Maguntine rescripsimus in hunc modum
mus, tuo tamen ut digni efficiamur, carissima in Christo domina,
ut: si bonorum uirorum ueraci assertione de absolutione prefati
sedulo confisi suffragio, illum gratiarum actione prosequimur, a
defuncti ei ostensum fuerit, diuina uobis officia celebrari pre
quo omne datum optimum et omne donum perfectum descendens,
40 cipimus, rogantes et obnixe sanctitati uestre supplicantes qua
ro utpote a Patre luminum, cui in anima tua digne complacuit, et "
tenus, si ex culpa nostra uel ignoran tia uos in hac parte moles
eam uero et inestimabili lumine suo illustrauit, cuius gratia
tauimus, petenti ueniam non subtrahatis misericordiam, et
preueniente et subsequente collatum est sancte deuotioni tue,
Patrem misericordiarum pro nobis exorare dignemini, ut sanos
cum Maria ad pedes Domini sedere, et superne Ierusalem uisio
:\ et incolumes nos uestro sancto conspectui et Ecclesie
nibus uacare.
45 Maguntine representet, ad honorem Dei et ecclesie uestre et
salutem anime nostre. Conseruet uobis Dominus sanitatem et
sanctitatem.
Ep. XXIVR
cod.,' R (f. 332vb-333ra).
ed.,' PL 9, r60D-r6rD (cfr R).
comm.,' Einl., p. X-XI.
XXIVR, Tit.,' Cristianus archiepiscopus Hildegardi R
XXIV, 61/62 Melius - mei] cfr Dan. 13, 23'
XXIVR, 3/4 de - uidere] cfr Ps. 83, 8. 9/10 omne - luminum] Jac. l, 31 nobiH R ((0"- PI.) 43 pro no!>i. o",. PI.. 44 er I 011 PL" 46
uobis I nolliN PL 17. 13 cum - sedere] cfr Luc. 10, 38-42.
70
EPIST. XXV, 1-22 EPIST. XXVR, 1-23
71
XXV XXVR
EBERHARDVS ARCHIEPISCOPVS IVVAVENSIS AD HILDEGARDEM a. II63-II64 HILDEGARDIS AD EBERHARDVM ARCHIEPISCOPVM IVVAVENSEM a. II63-IX64
E(berhardus), Iuuauensis Ecclesie Dei gratia minister et ar
chiepiscopus, licet indignus, Hildegardi sorori et magistre de
sancto Ruperto in Pinguis, quicquid ualet peccatoris oratio, et
post huius carnis tropheum ad amplexus celestis sponsi cum
prudentibus uirginibus introire.
Ego peccator in ualle lacrimarum positus, multis seculi tur
binibus et procellis attritus, intus timores, foris pugnas passus,
obnixe tuam postulo dilectionem ut pro me preces fundere
digneris, quatenus diuina misericordia sue pietatis uiscera super
ro me aperiat et ab omnibus tribulationibus clementer eripiat, quia
et imperator pro schismate quod nunc in Ecclesia est, nobis
uim inferre conatur.
Meminisse etenim debet caritas tua, uirgo Deo digna, quia,
cum essem apud Moguntiam in curia eiusdem imperatoris,
1; sanctis orationibus tuis attentius me commendaui, pro eo ut
per tuam intercessionem status uite mee profectum haberet in
Domino et felicem consummationem. Vnde etiam pollicita es
paruitati mee ut, acceptis litteris meis, secundum quod Dominus
dignaretur tibi reuelare, non graueris mihi res cribe re. Huius
20 pollicitationis debitum requirit paruitas mea a tua sanctitate.
Vale, uirgo Dei, et memento mei. Quicquid tamen illud est
quod rescribis, pone sub sigillo.
o'
la
1;
20
o tu persona, que in uice Filii Dei uiuentis es, statum tuum
nunc uideo uelut duos parietes quasi angulari lapide coniunctos,
quorum alter ut candida nubes apparet, alter aliquantum um
brosus, sic tamen quod nec candor ille huic umbrositati, nec
eadem umbrositas huic candori se intermiscet. Parietes isti
labores tui sunt, animo tuo coniuncti, ubi ex altera parte intentio
et suspiria tua per angustam uiam ad Deum in candore anhelant,
et ex altera circuitus laboris tui aliquantum in umbrositate ad
populum tibi subiectum pertinet, ita tamen quod candorem
intentionis tue uelut domesticum habes et quod umbrositatem
secularium laborum uelut quoddam tibi alienum inspicis, nec
hec sibi intermisceri permittis, et ideo fatigationem in animo
tuo frequenter habes. Nam intentionem tuam ad Deum et
laborem tuum ad populum non habes uelut unum. Sed tamen
cum bona interitione ad celestia anhelas, et cum populum in
Deo procuras, in una mercede coniungi possint, sicut et Christus
celestibus inhesit et tamen ad populum se inclinauit, ut scriptum
est: Dii estis, et filii Excelsi omnes; dii scilicet in celestibus, et
filii Excelsi in procuratione populi.
Tu ergo, pater, labores tuos fonte sapientie perfunde, quem
due filie hauserunt, que regalibus uestibus circumdate sunt,
uidelicet caritas et obedientia, quoniam sapientia cum caritate
omnia ordinauit, plurimos ruulos educendo, ut dicit: Gyrum celi
Ep. xxv
eodd.: R (f. 334ra); Wr (f. ;orb_ya).
ed.: PL 12, 164D-I6;B (cfr R).
mmm.: Briejw., p. 72-73; Vorbem. 2, p. 140.
Ep. XXVR
codd.: R (f. 334ra-ya); Wr f. ;ova;rra).
ed.: PL 12, 16;B-I66B (cfr R).
eomm.: Briejw., p. 74-7;; Vorbem. 2, p. 140.
XXV, Tit.: Archiepiscopus Vuauensis (sic) Hild. R
archiepiscopi ad s. Hil. Wr
Epistola Iuuacensis XXVR, Tit.: Responsum Hildegardis R
archiepiscopum Wr
Epstola s. Hil. ad eundem
XXV,4/5 celestis - introire] cfr Matth. 2;, la.
cfr Ps. 83, 7. 7 intus - passus] cfr 2 Coro 7, ;.
6 in ualle lacrimarum] XXVR, 18 Dii - omnes] Ps. 81,6; cfr Ioh. lO, 34.
Eccli. 24, 8.
23/24 Gyrum - sola]
XXV, 1 E(berhardus) scripSll E. R H. rubr., sed e. in margo inl. Wr uuauen
sis R (eorr. PL) 2 Hildegardis PL* 3 Ruperto scrips/l Ruberto R (Rober
to PL*) Ruperto Wr Pings R 14 Moguntiam scripsi CJ/m PL] Mogon
tia m R Wr curia] curro PL * 19 gtauarcris PL* 22 sigillo sub a. mrr.
Wr
XXVR, 3 aliquantulum PL 7 per om. PL * 8 aliquantulum PL 10
quod om. R 11 tibi PL 14 tamcn om. R 15 ct] ut Wr 16 Deum
Wr pOSBunt R 18 a,,1I Dii adJ. Ego dixi PL 20 11,,1, pater add. o PL
21 qui R Wr (fDrr. PL) uc.tihu. jJMl aunt PL 23 ut IX ct s. U". fDrr.
Wr
1
72 EPIST. XXVR, 24-49
circuiui sola, et quia Deus homini per obedientiam preceptum
25 dedit. Vestimentum autem caritatis est, quod uultum Dei in
angelico ordine aspieit, sed uestimentum obedientie circumcinc
tio humanitatis Domini est.
Iste puelle ad ianuam tuam pulsant, et caritas ad te dicit:
Tecum manere desidero, et uolo ut in lectum strati tui me
30 ponas et ut in diligenti amicitia me habeas. Nam quando uulnera
cum misericordia tangis et tergis, in leeto tuo iaceo, et quando
simplices ac bene uiuentes cum beneuolentia in Deo tenes, in
diligenti amicitia tua sum. - Sed et obedientia ad te dicit: Tecum
maneo propter ligaturam legis et preceptorum Dei. Ergo strenue
35 ac in forti ui me tene, non ut uillicum sed ut carissimam
amicam. Nam in initio baptismi me suscepisti et in aliqua
progressione tua me tenuisti, scilicet in disciplina subiectionis,
et in prelatione ubi preceptis Dei obedisti. Caritas enim materia
mea est, et ex illa orta sumo
40 Et iterum, o pater, sapientia tibi dicit: Esto similis patri
familias, qui stultitiam filiorum suorum mite audit, sed tamen
prudentiam suam non deserit, uelut etiam ego celestia et ter
restria in utilitate populi in unum coniungo. Tange ergo et terge
uulnera, ac simplices et bene uiuentes tene, atque gaudium in
45 utraque parte habe, Deo adiuuante.
Nunc, o pater, ego paupercula forma uideo quod uoluntas tua
ianuam uirtutum optat que tibi ueniet, ita quod in istis uirtu
tibus molendinum flnis corporis tui complebis. Qui est et qui
omnia perscrutatur, animam et corpus tuum in salute sua tenet.
48 Qui est] Ex. 3, 14; Apoc. 1, 4. 48/49 qui - perserutatur] efr 1 Coro
2, XO.
25 autem] quidem R 26/27 eircumamictio PL 29 me S. lin. R 30
ut om. R 31 tuo S. lin. R iaeebo Wr 32 ae] et R 33 ante amicitia
adJ. a Wr et om. Wr 35 ae] et R non ut] ut non Wr clarissimam
PL 40 Et - sapientia] O pater, sapientia iterum (uerum PL) R simis Wr
40/41 patrisfamiilias PL" 41 mite] inuite PL sed] et R 43 terge]
tinge PL 44 ae) et R tene o",. PL 46 quod1 quia R
EPIST. XXVI, 1-22 73
XXVI
HILLINVS ARCHIEPISCOPVS TREVERENSIS AD HILDEGARDEM a. IIS2 (()
5
10
15
20
Hillinus, Dei gratia Treuirorum humilis minister et seruus ac
eorundem archiepiscopus, licet indignus, Hildegardi carissime
sorori, Agnum et sponsum sequi quocumque ierit.
Quoniam Dei sapientie, que infirma mundi eligit, ut fortia
confundat, iucundum sibi habitaculum in tua uirginitate eligere
complacuit, lueis sue gratiam in spiritu consilii et scientie
amplioris in te largius effudit; cuius, ut arbitror, lucis effusione
etiam aliorum mentes ad studia meliora et saluti uiciniora
excitari uoluit et illustrari, te mediante, mater ueneranda et
sincerissima caritate amplectenda.
Superest igitur, uirgo Christi dilectissima, uere uitis, cuius sub
umbra quieseis, cuius fruetus gutturi tuo est dulcis et amplexa
bilis, uere, inquam, uitis propagines in hoc mare procellosum
latius extendere, celestis poculi,. quo inebriaris, dulcissimum
saporem ad lucra animarum quaqueuersum propensius deriuare,
que gratis accepisti gratis dare, ne forte arguaris, lucernam ad
utilitatem proximorum accensam sub modio abscondere uo
luisse.
Rogo ergo, mater sancta, cum ceteris ad portum consolationis
tue confugientibus, spe consequendi desiderii mei uberrima
fretus, rogo, inquam, et contestor uiscera tua materna per
sanetam caritatem, quatenus de cella illa regis uinaria, cuius
.
i
.:ml \
Ep. XXVI
cadJ.: R (f. 334v-b); Wr (f. SIrab).
ed.: PL 13, 166C-167A (efr R).
XXVI, Tit.: Hillinus Treuirorum arehiepiseopus Hildegardi R
Treuirorum arehiepiseopi ad s. Hil. Wr
Epistola
XXVI, 3 Agnum - ierit] cfr Apoc. 14, 4. 4/5 infirma - eonfundat] 1 Coro
1, 27. 8 meHora - uiciniora] cfr Hebr. 6, 9. 11 uere uitis] cfr Ioh. 1'. l.
12 fructus - dulds] cfr Canto 2. 3. 14 poculi - inebriads] cfr Canto 5. l.
16 gratis
1
- dare] cfr Matth. 10, 8. 16/17 lucernam - absconderc] efr
Matth. 5, 15; Marc. 4. 21; Luc. n. 33. 22 de - uinaria] cfr Canto 2, 4.
XXVI,2 c1ariuimae PI. 4 ..pltntiA WrPL
<Unl <I\lo<! PI. 15 qUllquM\ICrll.lm fon. "'N PI.
! sibiJ t1bi /)1. 14
20 (:onNoque luil .",. PI.
EPISTo XXVI, 23 - XXVIR, 10
74
EPIST. XXVIR, II-36
75
uoluptatis abundantia etiam in hac uita mirabiliter debriaris,
prima mulier nutum primo uiro in deceptione fecit. Sed tamen
guttas aliquas ad me peccatorem per presentium latorem stillare
uir pIures uires habet quam mulier perficere possit. Mulier
25 scripto digneris, tum propter eum qui tibi ea posse prestitit,
autem est fons sapientie et fons pleni gaudii, quas partes uir
tum eapropter, ut ueritatis experientia comprobetur, quod quo
ad perfectum ducit.
rundam auribus de gratia tibi celitus infusa rumor dubitanter
15 He, he, tempus hoc nec frigidum nec calidum est, sed squa
infert.
lidumo Post hec tempus ueniet, quod in magnis periculis et in
Ille igitur qui cepit in te opus bonum, consummet in uita
timore, iniustitia et ferocitate uirorum uiriles uires proferet.
30 uiuentiumo
Deinde error errantium errorum flabit, sicut quattuor uenti qui
in magnis periculis fama m suam effundunt.
20 Nunc autem, o pastor, audi quod iustitia Dei te continet,
XXVIR
quoniam gratia Dei in uanum te non constituit. Sed cum bona
HILDEGARDlS AD HILLINVM ARCHIEPISCOPVM TREVERENSEM a. II52 (?) opera facere incipis, cito fatigaris; cum uero ad symphoniam
uocaris, ita quod ad orationem consistis, ilico aresciso
Sapientia sonat, dicens: Nunc squalidum tempus muliebris He, he, qui in uice Christi es, iterum audio Quidam rex
forme est. Oi, oi, Adam nouum testamentum omnis iustitie et 25 quandam urbem in magnis honoribus habuit, quam tribus uiris
radix omnis seminis hominum fuit. Postea in genere ipsius uirilis de suis hominibus commendauit, ita ut curam illius in custodia
animus surrexit qui in tres turmas exiit, uelut arbor que se in haberent. Primo autem turrim commisit, secundo planitiem
5 tres ramos extendit. Prima turma talis erat, quod filii Ade urbis, tertio murum ipsius cum propugnaculiso Tu in turrim.
elegerunt quicquid possibilitas eorum habuit; secunda autem positus es, populus tuus in planitiem urbis, clerus autem tuus
quod homines in temeritatem homicidii surrexerunt; tertia uero 30 super murum eius cum proppgnaculiso Quod si murus urbis
quod fecerunt quicquid in idolis et similibus erroribus uoluerunt. impugnabitur et planities illius depredabitur, tu tamen turrim
Nunc arbor hec arida est, ita quod mundus in multis periculis eius custodi, et talis esto ne tota urbs destruatur, et non
dissipabituro
10 euersus est. Tempus enim istud ad tempus illud respicit, quando
Species columbe te docet, et uerbum Dei non caret in te
35 scientiao Nunc ergo uigila ac in uirga terrea constringe, et doce
atque uulnera tibi commissorum unge, et in eternum uiues. o o
Epo XXVIR
coddo: eh (f. 4or; fragmo); R (fo 334vb-335rO); W (fo 48v-49v); Wr (f. 5rrb
v
b
); Z (fo 9Ov).
,do: PL 13, 167A-D (cfr R); cfr HAUG, p. 70, no 133. I
j
XXVIR, Tito: Ex epostola sancte Hildegardis Gh Responsum Hildegardis
R Hillino Treuerensi archiepiscopo Hildigardis W Epistola So Hilo ad 11 prima - fedt] cfr Geno 30
15 tempus - est] cfr Apoco 3, 15-16. 35
eundem archiepiscopum Wr (Hi)llino Treuirorum archiepiscopo Z Nunc - uigila] cfr Apoco 3, 2.
in - constringe] cfr PSo 2, 90
XXVI, 29 cepit - bonum] cfr Philo 1, 60 appo COlllp.: 16 et 01110 R 20/21 quod - constituit] quoniam gratia Dei in
uanum te non constituit, unde iustitiam ipsius contine R 21 Sed 01110 R 271
28 commisit posl propugnaculis R 35 ac] et R et 01110 R 36 atque] et 0
R o
appo compo: XXVIR, 6 autem omo R 9 ita quod] et R
XXVI, 23 inebriaris PL* 26 comprobet R 29 bonum opus R appo mIo: 13 fons
2
lo lino Z 15 He] hit ; n ~ o Gb hoc tempus Gh 17 in
iustitia WrPL ferodtatem Gb 18 fiabit IX Itabit lO", W 19 am.m]
appo mIo: XXVIR, 1 Sapientia] litio nito deficil Z 3 hominum So Ino W posl
fiammam Wr 20 Nunc N/lo dll1llll II Gil 21 non BtII. Wr 22 post facere
fuit raso W 4 in tres] inter PL arbor in IIIatgo W 6 jJIJIl quicquid d,i in
rlllo W facere incipi.] ..da PL 23 Ild oratlonem) ador ..tionem W 24
idolis W pssibilitatis Wr 6/7 secunda - 8urrexerunt 01110 Wr 7 temeritate
terum SO I". R 27 /HUI ucundo .do autem Wr 21 posl terdo .ti . .. utem
PL 10 illud] istud PL
Wr 29 planitie Pl. 31 Jlul] elul PI. umen] ..utem PL
76
EPIST. XXVII, 1-24 EPIST. XXVII, 25 - XXVIIR, 8
77
XXVII
ARNOLDVS ARCHIEPISCOPVS TREVERENSIS AD HILDEGARDEM a. II69
Arnoldus, Dei gratia Treuerorum Ecclesie humilis electus,
dilecte in Christo cognate sue Hildegardi de sancto Ruperto,
salutem et dilectionem ab eo qui est salus et dilectio.
Amicitia cognatione celestis est, quia senium ei non obest, sed
5 confert, et ubi uera est, stare nescit, sed in aliquo crescit et
proficit cotidie. Cum autem ab ineunte etate ulnis ueri amoris
nos amplexati sumus, miramur cur uos adulatorem plus uero
amico diligatis, cum dicit propheta: Oleum autem peccatoris non
impinguet caput meum. Fratrem nostrum, prepositum sane ti
10 Andree, hic adulatorem uestrum reputamus, nos autem uerum
amicum intelligi uolumus.
Quia uero prouentum nostrum gaudii uestri materiam esse
scimus, ideo per Dei gratiam prospere nos rediisse uestre dilec
tioni significandum duximus. Sed quia nihil est beatum alicui
15 quod ipse pro pena reputat, coram Deo et uobis dicimus quod
dignitas, ad quam. uocati sumus contra nostram, teste Deo,
uoluntatem, numquam -ut fieri solet nos allexit, numquam
permulsit, et ideo hoc, quia nostra inscientia, nostra fragilitas
suam deflet insufficientiam, suam deplangit infirmitatem. Sed
20 quia nescimus, cuius uocatione simus ad tale ministerium, hoc
maxime anxietatem nobis infligit. Si ex Deo es se sciremus,
crederemus quod qui cepisset in nobis opus bonum et perficeret,
cum necessitate magis quam uirtute ad sacerdotium promoueri ,,"
!I;!
25 Et scimus quod Deus in loco sancto suo apud uos salutem
operatus, obsessam misericorditer liberando uisitauerit plebem
suam. Vnde ut modum liberationis obsesse nobis rescribatis, et
sepius uerum lumen aspiciendo, sepius nobis aliquid gratie
salutaris per litteras uestras impertiamini, et ut manus uestras
30 ad petram refugii pro nobis interpellando, exemplo Moysi leue
tis, dum nos contra Amalech in ualle mundane miserie pugna
mus, attentissime rogamus.
Cum hec coram abbate sancti Eucharii fideli et dilecto nostro
rescriberentur, ipse opitulando dulcedine sua uerba nostra
35 condiuit. Volumus ergo, ut per ipsum rescriptum uestrum nobis
transmittatis.
XXVIIR
HILDEGARDlS AD ARNOLDVM ARCHIEPISCOPVM TREVERENSEM
o tu arbor es a Deo constitutus, quemadmodum Paulus dicit
Omnis potestas'a Deo est, quia secundum summum magistrum
per inuocationem nominis sui Clmnis potestas nominata est, unde
in illa arbor uiriditatem honoris nominis sui habet. Quod autem
5 absque Deo est et quod sinistra operatur, tibi non assit, ne in
cadente morbo superbie cum primo angelo, scilicet Satana, qui
contra Deum honore m furtim rapere uoluit, cadas, que m multi
secundum uoluntatem suam rapiunt, non curantes quoquo modo
a. II6<}
proponamus.
I
,
I
Ep. XXVIIR
codd.: R (f. 339va-34or'); Wr (f. 58rb-vb).
,d.: PL 24, 182A-183B (cfr R) .
&0111111.: Briefo., p. 52-54.
Ep. XXVII
codd.: R (f. 339rb-vA); Wr (f. 57vb-58rb).
,d.: PL 24, 181B-D (cfr R).
XXVlIR, Tit.: Responsum Hildegardis R
episcopum Wr
Epistola s. HiJ. ad eundem
XXVII, Tit.: Episcopus Treuirorum H. R
ad s. Hil. Wr
Epistola Treuirorum episcopi XXVII, 25 Deus - suo] Ps. 67, 6. 25/26 salutem operatus] cEr Ps. 73,
12. 26/27 uisitauerit - suam] cfr Luc. 7, 16. 29/32 manus - pugnamua]
cfr Ex. 17, 5-13.
6.
XXVII,8/9 Oleum - meum] Ps. 140, 5
22 qui - pediceret] cfr Phil. 1,
15
XXVIIR, 2 Omrus - est] (cEr) Rom. 13, l. 517 ne - cadas] cEr Is. 14, 12
XXVII, 1 Arnoldus] A. Wr 2 Ruperto scripst] Roberto R Rupperto Wr
S ubi o1ll.PL 7 amplexi PL simus R 12 gaudii] gladii PL" 17
allexit1dilexit PL.. 18et J. fin. Wr inscitia R 19 infirmitatem] indignitatem
R 20 an" 8imus add. promoti .forl. f'IdI PI."
::1
XXVII, 26 obessam PL" 28 rmt, uerom Mid.
gratie R 29 uestraa1] tuas PL impartiamini PL
post eum add. Ilutem R 34 conlcribc:rentur R
XXVIIR,1 () D",. R 4 Ilulen ,,,,. 1)1.
in R 28/29 BIlJutllril
30 Moy.ia PI.. 33
78
EPIST. XXVIIR, 9-42 EPIST. XXVIIR, 43 - XXVIII, 10
79
eis ille conferatur. Istud corain Deo nihil est, quoniam sine iPso Tu etiam eburneus mons esto, de quo fenestralia iacula in
10 factum est nihil, et sic Deus occidit quicquid ipsum non tangit. recto iudicio iustitie contra aduersarios tuos uolitant. Curre
Ob hoc ergo sollicitus esto, ut per precepta Dei, que si cut 45 quoque in altitudinem legis et iustitie Dei, sicut capricornus,
folia arboris multiplicata sunt, populo testimonium, quantum ne per instabilitatem inermis cadas, et filii tui de latere Ecclesie
per gratiam ipsius potueris, perhibeas. Multe etenim tribula surgant et postulent a te cibum iustitie, ac ideo bonam doctri
tiones oneris tui, uelut paupertas, te constringunt, quia diuitie nam disce, quatenus per te saturentur.
15 et multa pecunia celestia non amant. Ideo propriam uoluntatem Ego autem, ut iussisti, ad uerum lumen aspexi, et uix incep-
Deus homini abstrahit, quatenus ad celestem patriam suspiret. 50 tionem bonorum operum aspicere potui. Sed nunc studiosius
Vnde decet, ut pauper pauperem diligat et diues diuitem co bona opera operare, ut postea per gratiam Dei plura scribam,
gnoscat, quia sapientia pauperi anulum dat et diuiti inaurem et fidelis amicus anime tue esto, ita ut in eternitate uiuas.
negat. In illa autem que obsessa fuit, de qua queritis, multa mirabilia
20 Propter sacerdotal e autem officium tuum tibi istud adest: uidimus que modo per scripta proferre non possumus. Sed cog-
Iustitiam tuam non abscondi in corde meo, ueritatem tuam et 55 nouimus quod diabolicus sufflatus de die in diem usque ad re
salutare tuum dixi. Quod dicitur: lustitia Dei non se abscondit, cessum suum defecit, et quod eadem mulier a fatigatione diaboli
sed itinera sua dilatat nec ea currere erubescit. Vulnera quoque liberata est, et quod etiam tunc infirmitate, quam ante in se
non abscondit, malum bono preponendo, uelut iniustitia uitam non cognouit, occupata est. Sed nunc uires tam corporis quam
25 et gehennam esse et in utraque parte currendum esse dicit. In anime plena sanitate recepit.
hac fallacia iustitia se non macerat, nec multiplicibus uerbis
iniustitiam osculatur, sed ipsam totam conculcat. Veritas quoque
opera que sine Deo operantur, non laudat, sed in pugnam
contradice re illa ut probus miles se preparat.
HILDEGARDIS AD ARNOLDVM ARCHIEPISCOPVM TREvERENsEM a.
30 Nunc iustitia scutum tibi sit, et ueritate ipsius quasi lorica
induere, ita quod coram Deo bene armatus et non fugitiuus per
o serue Dei in familiari amicitia ipsius, attende diem que in
societatem uanitatis appareas, et disce ut ubera iustitie sugas.
prima aurora clara exoritur, et ita serena usque in uesperum
Disce quoque uulnera peccatorum cum penitentia misericordia
nullo turbine aut tempestate obnubilata perdurat. Que autem
curare, quemadmodum summus medicus salutare exemplum
,,'.
clara surgit et postea tempestatibus periculosa exsistit, propter
35 uobis ad saluandum populum reliquit.
,1'
5 initium suum non laudatur, sed hominibus molesta habetur.
Tu namque qui in uiriditate beati uiri per instructionem
"
i,
Caue etiam, ne tibi bona que tibi in animo uel in opere tuo
nominis sui positus es, qui impium diabolum non attendit qui !:,
sunt, quasi a te sint,. sed Deo attribuas, a quo omnes uirtutes
ideo impius nominatus est, quia nullum bonum amauit, uide ne r \
quemadmodum scintille ab igne procedunt, et esto memor quia
in thesauris pecunie glorieris, que in fine malitiosa est, quia
"
cinis es et in cinerem reuerteris, et exhibe debitum honorem
40 post tricesimum annum uelut post annum unum deficit; sed
10 Deo de donis suis que in te cognoscis. Qui enim sibi ascribit
exsulta in monte Sion, ubi adiutorium Altissimi eternale in
eternitate est et omnis spiritus laudat Dominum.
Ep. XXVIII
cod.: B (f. sov-su).
C011lfll.: Echth., p. 82-83.
9/10 sine - nihil] Ioh. 1, 3. 21/22 Iustitiam - dixi] PS, 39, n. 30/31 1I1
I
scutum - induere] cfr Eph. 6, 14-17. 38/39 ne - glorieris] cfr Ecc1i. 31, 8. XXVIII, Tit.: Exhortatio ad humilitatem B
42 omnis - Dominum] PS, IS0, 6.
XXVIII, 8/9 esto - reuerteris) cfr Gen. 3, 19; Iob 34, Ps. 102, 14.
12 quantam PL * 13 enim PL 15 multae pecuniae PL 16 Dei PL
homini deus R 17/18 agnoscat PL* 18 in aurem Wr 20 autem]
enim R 22 dixi] dilexi PL Quid PL se non R 24 in iustitia PL XXVIIR, 43 etiam] autem PL 44 post iuatitie II1id. Dei R tUOR " lIIa'R.
28 sed] se PL* 30 Nunc 0111. R 31 quod] ut R 33 alfil misericordia Wr 47 le] et R SO/S1 Sed - operare] Tu quidem hool opera
add. in PL 37 es J. Ji". R 39 est J. I". R operare R .56 q\lod IJIII. R S7 (!UOC! 111ft. R 117158 I\ln(' ""tI ()(;l'ul,.IM R
80 EPIST. XXVIII, II - XXIX, 7
bona que in se cognoscit, infideli homini qui opera manuum
suarum adorat et ueneratur similis est.
Vnde, care fili Dei, circumcinge te uera humilitate, abiciens a
te uanam gloriam, et similis eris lucide diei que nulla tempestate
15 obnubilatur, et bonum initium etiam bono fine in te consum
mabitur; et ita non eris in similitudine diei que clara surgit,
sed in tempestate completur. Ignis Spiritus Sancti in te num
quam exstinguatur, ita ut in mysterio ipsius feliciter perseue
rans, ad summam beatitudinem peruenias.
20 Nunc, o serue Dei, tota deuotione cordis mei dilectum filium
meum, abbatem scilicet de sancto Euchario, qui me matrem,
licet indigna sim, nominat, orationibus tuis committo, ut Deum
omnipotentem pro ipso depreceris, quatenus bonam uoluntatem
cordis eius ad bonum effectum perducat, et talem in presenti
25 uita efficiat, ut ad gaudia eterne uite peruenire mereatur. Ego
etiam, quantum per adiutorium Dei mei potero, liben ter orabo
et in caritate Dei te obsecro, ut etiam memor mei esse digneris
ad Dominum.
XXIX
ARNOLDVS PRAEPOSITVS S. ANDREAE
IN COLONIA (?) AD HILDEGARDEM
Hildegardi, domine et matri carissime, A., saneti Andree in
Colonia prepositus immeritus, in Domino semper ualere.
Quantis temptationum tribulationibus in tus et exterius an
gustietur anima mea, tam ex uerbis mee presentie quam ex
reuelatione diuina, carissima domina, nosti. Nunc igitur quia
deficio, et nullum profectum quantum ad Deum in me uideo,
scripsi ad te, dominam meam, paratus facere quicquid mihi siue
Ep. XXIX
codd.: Hm (teste Mart. 28, r048); R (f. 358va); Wr (f. 82r
b
-v
a
).
ed.: PL 89, 3roB-C (efr Hm).
comm.: Vorbem. 2, p. 148; Bin/., p. XI; efr ep. CCCXXVI huius editionis.
XXIX, Tit.: Arnoldus prepositus Hildegardi R Epistola prepositi sancti
Andree in Colonia ad s. Hil. Wr
XXVIII, 16 que smpsl] qui B
XXIX, 1 Hildigardi R 2 semper anl, in Hin R 3 Quantis] Quatenus
Wr
EPIST. XXIX, 8 - XXX, ro 8r
reuelatione diuina siue consilii tui sapientia preceperis. Ne par
cas, nec celes, nec iniquitatem meam abscondas, obsecro; pau
ro peris anime mee quantulumcumque timeo et me totum in
profundum demergi pauesco. Quapropter intercede et ora pro
paupere anima mea, ualens in Christo mater carissima.
Dominus tecum et cum omnibus tuis.
XXX a. I I ~ 7
HILDEGARDIS AD EBERHARDVM EPISCOPVM BAMBERGENSEM
Quidam uir in mane diei surrexit, et uineam plantauit. Postea
alienas uias propter plurimas argumentationes inspexit, et stu
dium suum sic finitum est.
Nunc, pater familias, ad peregrinam filiam G<ertrudem) res
5 pice, que de terra sua uocata est, sicut Abraham qui de terra
sua exiuit. Hec enim omnia sua dedit et margaritam emit. Nunc
autem mens eius in multa sollicitudine suffocatur uelut uua in
torculari. Adiuua ergo eam quantum potes, ob amorem illius
qui ante principium fuit et ql1i in misericordia omnia impleuit,
10 ita ut uinea in filia ista non destruatur.
a. a. n69
';
,Ii
1,
i!
!I
. '
Ep. xxx
1,
:11
I
cod.: W (E_ II7v-II8r).
ed.:PI r58, p. 573 (efr W).
comm.: Briefw., p. r89.
III
XXX, Tit.: Eberhardo Babergensi episeopo W
XXIX, 9 nee
1
- abseondas] efr 2 Esdr. 4. 5; Iob 3I , 33.
XXX, 5/6 sieut - exiuit] efr Gen..12, r-s. 6 omna - emt] cfr Matth.
I3, 44
XXIX, 8/9 parcASI p I U ~ ." J.,,,, 10 ()uRntululI1<uc 1-1",
XXX, 10 non 1. 11". W
82 EPIST. XXXI, 1-18
XXXI
EBERHARDVS EPISCOPVS BAMBERGENSIS AD HILDEGARDEM
Eberhardus, Dei gratia Babinbergensis Ecclesie episcopus,
licet indignus, Hildegardi, uenerabili sorori et magistre de sancto
Ruperto, deuote dilectionis obsequium et eterne beatitudinis
meritum.
) Superna fauente gratia tue sanctitatis preconium circum
quaque auribus populorum dulciter resonat, ita ut uere possimus
dicere quia Christi bonus odor sumus Deo. Sed et quoniam
Dominus de celo prospexit super filios hominum, ut uideat si
quis intelligat aut forte habitantem in te requirat, huius bone
10 opinionis tue flagrantia odorati, ad Dominum qui in te ueneratur
et consulitur, ex toto corde occurrimus. Quod enim multis
prestitisti, uni mihi non denegabis. Nam cum de curia impera
toris per te transiremus, quia Spiritu Sancto imbuta es, tue
caritati exponendum commisimus: In Patre manet eternitas, in
15 Filio equalitas, in Spiritu Sancto eternitatis equalitatisque
connexio. - Quod et nunc, secundum quod Deus tibi reuelauit,
expositum uidere desideramus.
Dominus tecum sit, ut et nos orationibus tuis adiuuemur.
Ep. XXXI
todJ.: R (f. 335ra); Tu (f. II9r); Wr (f. )Iv
b
-)2r").
ed.: PL 14, 167D'I68B (cfr R).
XXXI, Tit.: 0111. Tu Eberhardus Babinbergensis episcopus Hild. R Epis
tola Babinbergensis episcopi ad sanctam Hildig. Wr
XXXI,7 quia - Deo] 2 Coro 2, IS. 8 Dominus - uideat] PS. 13, 2. 8/
9 si - requirat] cfr Ps. 13, 2.
XXXI, 3 Roberto R Rperto Wr dilectionis] deuotionis PL eternum
Wr 9 in te om. Wr 10 fraglantia R Wr flagrantiam PL 11 corde pm.
R Wr 13 sancto spiritu Tu sancto in matg. Wr 14 ad In Patte 19.1. u,rbum
Questio ill matg. adJ. R 15 equalitatis eternitatisque Tu 16 tibi deus Wr
18 ct ut PI..
a. II63'II64
\
I,
,Ii
.11
I
EPIST. XXXIR, 1-23 83
XXXIR
HILDEGARDIS AD EBERHARDVM EPISCOPVM BAMBERGENSEM
Qui est et quem nihil latet, dicit: O pastor, non arescas in
dulci fluento odoris balsami, quod est uiredo que prebenda est
stultis mentibus, que non habent ubera materne misericordie
que sugant. Que hec non habent, deficiunt. Prebe ergo tuis
5 lampadem regis, ne in asperitate dispergantur, et surge uiuens
in lumine.
Nunc autem, o pater, ego paupercula forma ad uerum lumen
prospexi, et, secundum quod ibi in uera uisione uidi et audiui,
quod tibi exponi petisti ita expositum non uerbis meis, sed ueri
10 luminis, cui numquam ullus defectus est, in hunc modum trans
mitto.
In Patre manet eternitas. - Hoc tale est: Eternitati Patris nec
abscidendum nec addendum est, quia eternitas manet in si mi
litudine rote que nec incipit nec finem habet. Sic in Patre est
IS eternitas ante omnem creaturam, quia semper et semper eter:
nitas fuit. Et que est eternitas? Deus esto Eternitas autem non
est eternitas, nisi in perfecta uita. Ideo Deus uiuit in eternitate.
Vita autem non procedit de mortalitate, sed uita est in uita.
Arbor enim non floret, nisi de uiriditate, nec lapis est sine
20 humore, nec ulla creatura sine ui sua. Ipsa etiam uiuens eternitas
non est sine floriditate.
Quomodo? Verbum Patris omnem creaturam in officio suo
protulit. Et sic Pater in fortissima ui sua otiosus non est. Vnde
Ep. XXXIR
eodd.: R (f. 33sra'336rb); Tu (f. II9r-I20r); Wr (f. S2raS3v").
ed.: PL 14, 168B-I7ID (cfr R).
COf1lf1l.: Briejw., p. 66.
XXXIR, Tit.: 0111. Tu Responsum Hildegardis R Epistola s. Hil. ad
eundem episcopum Wr
. XXXIR, 1 Qui est] Ex. 3, 14; Apoc. 1, 4.
app. comp. : XXXIa, 7 autem om. R forma o",. R W,. 12 tale o",. R 20
etiam] enim WrPL
app. mI.: XXXIP 5 in o",. PL
12 "'''DI. de primo i" "'.'1.. TII 13
abscindendum PL 14 Sic] Sed Wr 16 autem s. Nit. TII 17 eternita. ill
"'.'1.. 1M uluitJ nune PI.
a. II63n64
IlIIli ~
EPIST. XXXIR, 56-86 85
84 EPIST. XXXIR, 24-55
Deus Pater nominatur, quia ab eo omnia nascuntur. Et ideo
semetipso scientiam magni operis habet, quod postea in uerbo
25 etiam in Patre manet eternitas, quia ipse ante principium Pater
suo profert, ita quod illud in bono rumore procedit.
fuit et eternus ante inceptionem fulgentium operum, que omnia
Pater enim ordinat, Filius autem operatur. Nam Pater omnia
in prescientia eternitatis apparuerunt. Quod autem in Patre
in semetipso ordinauit, et ea Filius in opere compleuit. Et lumen
manet, hoc ita non est sicut causa in homine est, que aliquando
60 est de lumine ante euum in eternitate, quod erat in principio.
dubia est, aliquando preterita, aliquando futura, aliquando noua,
Et hoc est Filius, qui ex Patre splendet et per quem omnes
30 aliquando uetus, sed semper stabile est quod in Patre est.
creature facte sunt. Et etiam Filius tunicam de homine induit,
Pater claritas est, et illOl. claritas splendorem habet, et splendor
quem de limo formauerat, que ante corporaliter non apparuit.
ille ignem, et unum sunt. Quisquis hoc in fide non habet, Deum
Sic omnia opera sua Deus coram se ut lumen uidit, et quando
non uidet, quia de eo abscidere uult quod est, quia Deus non
65 Fiat dixit, unumquodque secundum genus suum tunicam induit.
est diuidendus. Opera etiam que Deus condidit, quando horno
Tunc Deus ad opus suum se inclinauit, et sic in parte ista
35 illa diuidit, integram proprietatem nominum suorum non habent
equalitas etiam ad hominem in Filio Dei manet, quoniam ipse
sicut antea habuerunt.
humanitatem induit, sicut et opera Dei corpora sua induerunt.
Claritas est paternitas ex qua omnia nascuntur et que omnia
Deus enim omnia opera sua presciuit que patrauit, unde in
circumdat, quia de ui ipsius sunt. Nam et eadem uis hominem
70 humilitate humanitatis se inclinauit ad hominem, quia diuinitas
fecit et in ipsum spiraculum uite misit. Sed et horno in eadem
tam perfecta est, quod nihil o in homine non parceret quod
40 ui efficacem effectum habet in se. Quomodo? Caro de carne et
contra bonum pugnat, nisi humanitatem induisset, quoniam
bonum de eo quod bonum est in bona fama emittitur, et in
omnia per iPsum jacta sunt et sine ipso jactum est nihil. Omnes
enim res uisibile$ et palpabiles atque gustabiles per ipsum facte .
bono exemplo in alio homine augetur. Ista et carnaliter et
spiritaliter in homine sunt, quia aliud de alio procedit. Horno
75 sunt, et has omnes in aliqua necessitate hominis preuidit, quas
uidelicet. opera sua ualde diligit, quia de scientia sua in actu
dam scilicet ad amplexionem caritatis, quasdam ad timorem,
45 sunt. Sic et Deus uult ut sua uis per omnia genera se ostendat,
quasdam ad scientiam, quasdam ad disciplinam, quasdam ad
cautelam cuiusque cause.
quia opus eius sunt.
Et splendor oculos dat, et splendor lle Filius est qui oculos
Et sine iPso jactum est nihil. Hoc nihil superbia est. Illa enim
dedit, cum dixit: Fiat. Tunc omnia in uiuenti oculo corporaliter
80 opinio est, que in se respicit et que in nullum confidit. Nam
ipsa uult quod Deus non uult, et semper hoc computat quod
apparuerunt. Et ignis hec duo uocabula penetrat, qui Deus est,
50 quia possibile non esset quod claritas splendore careret. Et si
o
ipsa constituit, atque tenebrosa est, quia lumen ueritatis des
istis ignis deesset, claritas non claresceret, nec splendor fulgeret.
I
pexit et quia incepit quod perficere non potuit; unde nihil est,
In igne enim fiamma et lumen latent; alioquin ignis non esset.
11 quia a Deo nec facta nec creata est. Ipsa in primo angelo incepit,
In Filio equalitas. - Quomodo? Omnes creature ante euum in 85 cum ille fulgorem suum inspexit et opinionem iniit, et non uidit
Patre fuerunt, ipso eas in semetipso ordinante, quas postea
de quo eundem fulgorem haberet, sed in seipso dixit: Dominus
55 Filius perfecit in opere. Quomodo? Scilicet sicut horno qui in
'
"ti
63 quem - formauerat] efr Gen. 2, 7. 65 Fiat] Gen. I (passim). 73
:11
1
omnia - nihil] loh. I, 3. 79 Et - nihil] loh. I, 3. 84/88 Ipsa - est] cfr
Is. I4, I2-I5
38/39 hominem - misit] efr Gen. 2, 7. 48 Fiat] Gen. I (passim).
"
1'1
'1
app. comp.: 57 quod] ut R procedat R Wr 58 enim om. R 59 Filius
quoniam R Wr 33/34 diuidendus non est R 34/36 quando - habuerunt]
\
1I
1
ea R 62 induit de homine R 64 Deus omnia opera sua R 70 ad
integram proprietatem nominum suorum non habent, quando horno illa diuidit
app. comp.: 24 quia] quoniam RWr omnia ab eo RWr 33 quia
2
]
hominem (hominem o",. Wr) se inclinauit R Wr 82 atque] et R 83 quia
R 40 in se habet RWr 44 uidelicet om. R Wr SO quod] ut R Wr
om. R
app. mt. .' 59 al/t, ordinauit IIdd. omni, R 63 appll.ruerll.t PL 66 se s.
app. mi..' 27 prescientia IX presentia s. lin. carr. Wr 30 est! om. PL 33
lin. Tu 68 sicut] sic Wr 70 humll.nitati PL" 71 nichil Wr non flrl.
de] ab PL ahscindere PL 38/39 Nam - misit o",. Wr 41 in
2
] id PL *
mI, o",. Wr 76 ad 1 o",. Wr arnplc:xionc:. Wr 77 quudam ll.d .cientiam
4S al/Ir lua IIdd. et PL per 6X in l. lil/. carr. Tu poli genera add. 8ua PL
o",. R 79 nihil
2
] merito 1N 80 i n ~ /IItI, Wr 85/86 auum - fulgorc:m a",.
51 istiM) lste PL al/t, clareRceret IIdd. non claritas Tu 53 111/1/01. de
Nccundo ," "'M'N.. "liI L.
Wr
86 EPIST. XXXIR, 87-II9
esse uolo, et alium no lo. - Sic gloria eius ab ipso euanuit et eam
perdidit, et princeps gehenne factus est.
Tunc Deus alio filio suo gloriam illius dedit, qui in tam robusta
90 ui factus est quod omnes creature ipsi assunt, et qui etiam in
tam forti ui constitutus est quod gloria m illam per omnia non
perderet. In illa enim maledictione qua diabolus Deum noluit,
stultitia in homine Deo in honore similis esse desiderauit, scilicet
ut Deus est; sed tamen illum amorem, quod Deum esse sciuit,
95 non amisit. Vnde materia diaboli omnino tenebrosa est, quia
claritatem Dei esse noluit. Adam autem claritatem Dei esse
uoluit, sed in societate eius esse desiderauit. Vnde perfectus in
materia sua est, quoniam aliquid lucidi in eo est; sed tamen
plenus multis miseriis est.
100 In Spiritu Sancto eternitatis equalitatisque connexio. - Spi
ritus Sanctus ignis est, et non exstinguibilis ignis, qui interdum
per flagrantiam apparet et interdum exstinguitur. Ipse enim
Spiritus Sanctus eternitatem et equalitatem perfundit et connec
tit, ita quod unum sunt, sicut horno manipulum constringit,
105 quia si manipulus non constringeretur, manipulus non esset, sed
dispergeretur, et sicut faber duas uires eris cum igne in unum
coniungit, unde est sicut uersatilis ensis, qui undique uibratur.
Spiritus Sanctus eternitatem ostendit, equalitatem accendit, ita
quod unum sunt. Spiritus Sanctus ignis et uita in eternitate et
lIO equalitate ista est, quia Deus uiuit. Sol enim candidus est, et
lumen eius flagrat, atque ignis in eo ardet qui totum mundum
illuminat. Et una tota apparet. Sed quelibet causa, in qua nulla
?'
uis est, mortua est, sicut abscisum lignum ab arbore aridum
est, quia uiriditatem non habet.
II5 Spiritus Sanctus enim est solidamentum et uiuificatio. Nam
eternitas non esset eternitas sine Spiritu Sancto. Equalitas
quoque non esset equalitas sine Spiritu Sancto. Et Spiritus
Sanctus in ambobus est, et unum in diuinitate, scilicet Deus
unus est.
99 plenus - est] efr Iob 14, l.
app. comp.: 87 et
2
] ac Wr 90 qui om. Wr 91 quod] ut R 100 post
connexio add. est Wr 101 ignis1] igneus R 102 enim om. Wr 104
quod] ut R sint R 118/119 scilicet - est] unus Deus est R Wr
app. trit.: 96 autem om. PL 98 in eo 0111. PL 100 allllOt. de tercio ill
ma7,. Tu sancto in ma7,. Wr 101 et o"'. PL* 113 abscissum PL
EPIST. XXXIR, I20-I52 87
120 Rationalitas etiam tres uires habet, sonum scilicet, uerbum,
sufflatum. In Patre Filius est ut uerbum in sono, Spiritus Sanctus
in utroque ut sufflatus in sono et uerbo. Et he tres persone, ut
prefatum est, unus Deus sunt. In Patre eternitas, quia nullus
ante illum, quoniam eternitas non incepit sicut opera Dei prin
125 cipium habent. In Filio autem equalitas, cum Filius de Patre
numquam abscessit nec Pater Filio caruit. Sed in Spiritu Sancto
connexio, quia Filius in Patre semper mansit et Pater cum Filio,
quoniam Spiritus Sanctus in eis ignea uita est, et unum sunt.
Et scriptum est: Spiritus Domini repleuit orbem terrarum.
130 Roc est: Omnes creature que uidentur et que non uidentur,
spiritali uita non carent, et quas horno non cognoscit, intellectus
eius querit donec cognoscat. Nam de uiriditate flores, de floribus
fructus sunt pomorum. Nubes etiam cursum habent. Luna
quoque et stelle cum igne flagrant, ligna per uiriditatem flores
135 educunt, aqua tenuitatem et uentum inundando et riuulos edu
cendo habet. Terra etiam humiditatem cum sudore habet.
Nam omnes creature habent quod uidetur et quod non uidetur.
Quod uidetur d e b ~ l e est, et quod non uidetur forte ac uitale est.
Roc intellectus hominis querit ut cognoscat, quoniam illud non
140 uidet. Rec sunt uires operum Spiritus Sancti.
Et hoc quod continet omnia. Quid est hoc? Romo continet
omnia. Quomodo? Dominando, utendo, iubendo. Roc Deus illi
secundum se donauit.
Scientiam habet uocis. Roc est rationalitas que cum uoce sonat.
145 Vox est corpus, rationalitas anima, calor aeris gnis, et unum
sunt. Ideo quando rationalitas dictando, creando per uocem
auditur, omnia opera ipsius perficiuntur, et per hoc adest ei
scilicet creare, quia ut iubet, sic erit. Ideo omnia opera Dei
inania non sunt.
150 Nam si quispiam uas plenum pecunia haberet, magnum gau
dium inde teneret; sed si in uase nihil esset, pro mnimo illud
haberet. In omnibus prauis operibus inanitas est; fugiunt enim
129 Spiritus - terrarum] Sapo 1, 7. 141 Et - omnia] Sapo 1, 7. 144
Scientiam - uocis] Sapo 1, 7.
app. comp.: 120 scilicet sonum RWr 124 quoniam] et R 130 (ue
2
o",.
R 133 pomorum sunt R Wr 138 ael et R 140 He R 146 allt,
creando add. et Wr 148 scilicet o",. R 150 pecunie Wr 152 omnibua
om. R fugiunt enim] et fugiunt R
il
app. tril.: 121 utl et Wr 125 cum litr. TAl 131/131 intellectul - cogno.cat
o",. PL 134 .tella PI,' 135 mundllodo PI. 136 Terra) Tertla PI.
141 quod n",. TAl h()(: ea' PI.
~
!..
I~
.
I
88 EPlST. XXXlR, 153 - XXXII, 2
EPIST. XXXII, 3 - XXXIIR, 2
89
155
160
165
ignem Spiritus Sancti. Tunc adest eis delectatio peccandi de
suggestione diaboli. Cum autem horno praua opera sua pro
nihilo computari cognoscit et tamen ab eis reuersionem facit,
similis est peregrino filio qui post famem suam panis patris sui
recordatus est, et dixit: Pater, peccaui in celum et coram te; in
eelum, quia in rationalitate celestis sum, et eoram te, quia te
Deum scio. Tune diabolum repudiat et denuo Dominum suum
eligit.
lnde omnia uitia diaboli confunduntur et omnes celestes
harmonie mirantur, quia quod in inutilitate lutum prius compu
tabant, in principali utilitate columnam nubis postea uident,
quia que uilia uiderunt, postea pulchriora eligunt, quoniam
omnia uitia diaboli in utilitate pro nihilo computantur. In ipsis
enim prauis operibus utilitas non est, sed utilitatem in bonis
operibus faciunt. Hec sunt opera Spiritus Sancti.
Nunc, o pastor et pater populorum, Deus tibi det ut ad lumen
illud peruenias, ubi scientiam uere beatitudinis accipias.
XXXII
5
ID
15
20
de Pinguis, si quid in spiritu contrito et humiliato ualet pec
catoris oratio.
Benedictus Dominus qui benedixit te omni benedictione sPiri
tuali, ita ut in odore unguenti quo unxit te Deus unctione
misericordie sue, trahatur etiam per te in longinquis partibus
mundi multorum deuotio. Nam manifesta circa te Dei dignatio
mihi peccatori ac turbinibus seculi grauato magna est consolatio,
quamuis a te carpo re sed non mente plurimum remotus sim.
Confidimus enim sine dubio, meritis ac precibus tuis Christi
misericordiam patere cunctis auxilium orationum tuarum fide
liter querentibus.
Nos igitur, proprie conscientie diffidentia nullam in actibus
nostris adipiscende salutis habentes eonfidentiam, per caritatem
Sancti Spiritus obsecramus te in remotis regionibus, ut oratio
nibus tuis indulgentiam peccatis nostris implores a Domino.
Preterea quantulamcumque consolationem seu admonitionem
saluti nostre necessariam nobis rescribere non pigeat tuam
dilectionem. Ipse autem qui omnia potest et quem nulla latet_
cogitatio, secundum beneplacitum suum precibus tuis satisfacere
dignetur cordis nostri desiderio ..
HENRICVS EPISCOPVS BELLOVACENSIS AD HILDEGARDEM a. II48-II62
Henricus, Dei gratia de Beuez solo nomine uocatus episeopus,
Hildegardi, dilecte magistre sororum in monte sancti Ruperti
HILDEGARDIS AD
XXXIIR
HENRICVM EPISCOPVM BELLOVACENSEM a. II4Bu6l
,'. Viuens lux ostendit mihi hec, et dixit: Dic ad hominem illum:
Vidi quasi pulchram formam uirtutis, que fuit pura scientia.
Ep. XXXII
cod.: R f. 339ra); Wr (f. 57rb-va).
,d.: PL 23, 180A-C (cfr R).
XXXII, Tit.: Episcopus de Beuez Hildegardi R
ad s. Hil. Wr
Epistola episcopi de Beuez
Ep. XXXIlR
cod.: R (f. 339r"-b); W (f. 27r-v); Wr (f. 57V-b); Z (f. 42r).
,.: PL 23, 180C-ISIA (cfr R); cfr HAUG, p. 63, n. 29.
XXXIR, 157 Pater - te] Luc. 15, 18.
XXXIIR, Tit.: om. Z
Beuez Hildigardis W
Responsum Hildegardis R Henrico episcopo de
Epistola s. Hil. ad eundem episcopum Wr
app. comp.: XXXIR, 164 quoniam] quia Wr
app. etit.: XXXIR, 153 eis delectatio] ei dilectio Wr 155 computari]
computat et PL 156 suam om. Wr 158 in s. lin. Tu 162 utilitate Wr
165 in utilitate om. PL inutiJitatefort. rect, Wr computant PL 169 illud
om. PL * pO1 accipias ad. Explicit. Nunc de eadem materie lege secundam
uisionem secunde partis libri Sciuias de reudationibus sancte Hylligardis Tu
XX XII. 2 Ruperti Irriplll Roberti R Rilpperti Wr
XXXII, 3 spiritu - humiliato] cfr Ps. 50, 19. 5/6 Benedictus - spirituali]
Eph. 1, 3.
XXXII, 3 Pingis R humilitlto Bl.fncklll humilitllte PL* 3/4 pecclltorum
PL' S Dominu.\ DeuR 1>1. te] in PI. 6 utl quod PI. 8 Del .1111
cir," R 10 rrmot\lN .Im] remoto R 11 .c] 1'1 PI. 16 SpiritUR Rallcli
I'L te: ohMcc:n,11l1l1 H 111 na"e"larl, /( :;u tlli_] MLIIN R (01/1. PL)
90
EPIST. XXXIIR, 3 - XXXIII, 1 EPIST. XXXIII, 2 - XXXIV, 15
91
Facies eius ualde clara erat, oculi eius uelut hyacinthus, ac inquisitionem populi dicta propter beneuolentiam eius et prop
indumenta ipsius quasi pallium sericum. Habebat quoque super ter merita istius iusti, qui inter beatos et iustos, qui sancti sunt,
5 humeros suos episcopale pallium simile sardio. Et hec aduocauit connumeratus est.
pulcherrimam amicam regis, uidelicet caritatem, dicens: Veni 5 Et eadem sapientia de eo dicit: Per quattuor elementa uenti
mecum. - Et uenientes pulsabant ambe ad ianuam cordis tui, eleuentur, et hoc cum laudibus in populis sonent quod in
dicentes: Tecum habitare uolumus. Caue ergo ne resistas nobis, clamanti uoce orationis precucurrit. Nam cum iusti peregrina
sed esto fortis ad resistendum uitiis et secularibus causis ac tionem dolorum pertransierint et ad beatitudinem peruenerint,
10 uicissitudinibus illorum uentorum, qui in turbinibus sicut malus in quibus testamentum criminosorum criminum per infidelita
fumus ascendunt, et uelut aqua que in tempestatibus uolat. Hec 10 tem et per illusionem contra Deum et contra iustitiam eius non
sunt inquietudines mentium hominum in iracundia et in aliis inueniebatur, iusto merito gratia Dei in illis laudanda est. lustus
similibus. Non habe silentium in tedio, sed uox tua sit sicut enim iste hec suspiria habuit, que per speculatum oculum
tuba resonans in cerimoniis Ecclesie, et oculi tui sint puri in cherubim ad thronum Dei ascenderunt.
15 scientia, ita quod non sis piger tergere te ab indigno puluere
oneris tui. Nam plenus es guttis noctium. Et persuasio superbie
sic locuta est tibi: Ne abluas te. Sed nos hoc nolumus. Volumus XXXIV
autem ut queque tenebrosa de te abstergas, et non sis timidus
AMALRICVS EPISCOPVS HIEROSOLYMITANVS (?) AD HILDEGARDEM a. II57-nn U)
de multis terroribus inimicorum tuorum qui non recte nec bene
20 loquuntur de te. O miles, habe nos tecum atque da nobis
A., Dei gratia et ordinatione Hierosolymitanorum seruus et .
habitaculum in corde tuo, et perducemus te ad palatium regis
inutilis episcopus, Hildegardi, dilecte filie et magistre de monte
nobiscum.
sancti Ruperti in Pinguis, scilicet in Moguntino episcopatu,
:1
1 humillimam orationem et salutem in Christo.
XXXIII
? I
5 A multis per longa terrarum spatia partes nos tras adeuntibus
'.'
I
et genua sua ad sepulcrum Domini flectentibus multoties per
HILDEGARDIS AD GERONEM EPISCOPVM HALVERSTADENSEM a. II60-II70
cepimus, quod diuina uirtus per te et in te operetur, unde ipsi
In uera uisione hec uerba uidi et audiui, de sapientia ad
gratias indefessas prout possumus humiliter offerimus.
Ad te igitur filiam dilectissimam sermo nobis iam diu fuit, sed
.'
11: 10 quia internuntius hactenus abfuit, desiderium nostrum frustra
penitus processit. Nunc uero quoniam quidem post longa tem
porum curricula se protulit, per presentia scripta
te cunctasque sorores tuas, tibi, ut audio, in Christo subiectas,
Ep. XXXIII
alloqui congruum duximus. Inde est, quod si qua dulcia uerba
GOd.: W (f. 1I2V-II3r).
15 pre nimiis angustiis quibus assidue premimur, nobis adessent,
eJ.: PI 147, p. 568-569 (cft w).
XXXIII, Tit: Episcopo G. de Halberstath H. W
Ep. XXXIV
XXXIIll, 16 plenus - noctium] eft Canto 5, 2. GIKiJ.: R (f. 338v"-b); Wr (f. 56v"-57rO).
,d.: PL 22, I78C-I79B (efr R). ,
comm.,' Vorbem. 2, p. 141; eft ep. LXXXVI huius editionis.
app. GOI1ljJ.: XXXIIR, 3 ac] et R 7 ambe pulsabant Wr 9 ac] et R 11
uelut] ut Raque R uolant RWr 13 Silentium non habe R 17 hoc
nos Wr 19 non] nec R 20 habe nos tecum atque 0111. R XXXIV, Til.: Episcopus letosoHmitllnorum Hildegatdi R Epistola le
rosolimitanorum episcopi .d l. Hildig. Wr
app' mi. : XXXIIa, 4 pallium Stripsi &tIIII Wr ,1 PL pallidum R W Zfort. palliolum
5mbl"JIIIII ,si 7 ueniente W pulsllbllt PL" 8 ergo miliar. Wr rcsitas XXXIV, 1 A.) 1. R 2 inudU. "". Pl.." 3 RUJ:lC'rti Strip.t1l /{
W. lill . 2 s. 1m. Z 10 uicilaitudinia PL que Wr 13 sit DIII. PL" 18 Rl'lpcrti Wr l'lnj. R. 7 in te: el J:lC'r Ir. 1( 10/11 J:lC'nllul (ruatr. 1'1..
l. Ji". W 20 arque l. nll. W 11 pOlt] pr.r Wr la ohtulll R
92
EPIST. XXXIV, 16-38
quoniam ex altero latere insidiis malignorum spirituum, ex
altero gladio paganorum impugnamur, te ut Christi sponsam,
ut Christi arcanis semper intentam extollere dignum existima
remus. Sed non opus est laudibus humanis attolli, quam diuina
20 gratia laudibus concessit angelicis admisceri. Et illas felices
dicemus, que de die in diem dulcissimis alloquiis tuis interesse
ac satiari merentur. Felices etenim illas haud incongrue dixe
rimus, que speculo diuine candidationis innixe, brauium cursus
sui meritorum suorum a Domino cotidie percipere affeetant.
25 Felices, inquam, nimium felices, quibus ob remunerationem
celestium terrena cuneta uiluerunt, et a quibus despicitur, cal
catur, uilipenditur quicquid in hac uita ceteris mortalibus dulce,
delectabile atque prestabile uidetur. Ecce uere filie Ierusalem,
in quibus non est inuenta macula, in quibus mundus nihil quod
30 diligat habet, que etiam procul dubio sequuntur Agnum quo
cumque ierit.
Nunc autem, o filia, ad te reuertentes consolationem tuam
tibi celitus ostensam humiliter requirimus, ac nos orationibus
tuis cunctarumque sororum tuarum commendamus, quatenus
35 nobis in procellis mundanarum curarum fluctuantibus pie apud
illum interueniatis, cuius thalamum post huius uite terminum
intrare desideratis. Faciat Dominus, o dilecta, ut uideas bona
Ierusalem omnibus diebus uite tue.
.'
23 brauium cursus] efr ICor. 9, 24. 29 in - macula] cfr Canto 4, 7.
30/31 sequuntur - ierit] Apoc. 14, 4. 37/38 uideas - tue] Ps. 127, 5.
16/17 ex altero gladio paganorum ante ex altero latere PL 19 extolli R
21 dicimus PL 2S inquam (inquit PL*) ae PL 30 procul dubio o",.
PL 32 reuerentes Blanelelll. referentes PL* 33 celitus tibi R 36/37
intrRre tC'.rminum Wr
EPIST. XXXV, 1 - XXXVR, 3
93
XXXV
HERMANNVS EPISCOPVS CONSTANTIENSIS AD HILDEGARDEM
H(ermannus), Constantiensis Ecclesie Dei gratia episcopus,
quamuis inutilis et indignus, Hildegardi, sponse Christi de ce
nobio sancti Ruperti in Pinguis, intime caritatis augmentum et
utriusque uite felicissimum cursum.
5
Fama sapientie tue longe lateque diffusa, a nonnullis ueridicis
mihi relata, ad id desiderium me prouocauit, ut de remotis
partibus solatium atque subleuamen tuum quererem et me
precibus tuis commendarem. Durum namque est, ut qui uite
sue moderamina nescit tenere, iudex fiat uite aliene.
10 Quapropter dileetionem tuam sincera deuotione deposco, qua
tenus apud Dominum orationibus tuis mihi succurras et res
cripto tuo me munias, qua tam propria uoluntas mea quam
cura terrena fere omnbus modis a seruitio Dei me abstraht.
XXXVR
.
HILDEGARDIS AD HERMANNVM EPISCOPVM CONSTANTIENSEM
1" Iustissima lux dicit: Argue, o horno, mentem tuam, que
perforat consilium antiquorum prelatorum, quos non tetigit
uentosa mens uanitatum. O horno, qualis est estimatio tua, qui
Ep. XXXV
codJ.: R (f. 337ra); Wr (f. 54VO).
/' etl.: PL 17, 173D'174A (cfr R).
Ep. X:XXVR.
codJ.: M (f. 6orv); R (f. 337ra); Wr (f. 54rb); Z (f. 4or).
""1
ed.: PL 17. 174AB (cfr R); cfr HAUG, p. 63. n. 23.
:XXXV, Tit.: Episeopus Constantiensis Hild. R Epistola Constantiensil
episeopi ad S. Hild. Wr
:XXXVR., Tit.: Hermanno episcopo Constantiensis (sit) HildegardisM Res
ponsum Hildegardis R Epistola S. Hildig. ad eundcm Wr Episcopo
Constant., H. H.Z
app. ClJmp.: XXXVR. 1 Ilrguc posl tu11m R 3 O homo o",. R
,..1
:
XXXV, 1 H(ermllnnul) Impsll H. H!Pr, II1II. PI.. 3 Rupenl Impsll Roheni
R 1{,1Jlcrti Wr l ' i l 1 ~ l . R
a. II4Su66
a. II48u66
ij
94
EPIST. XXXVR, 4 - XXXVI, 6 EPIST. XXXVI, 7 - XXXVII, I3
9S
10
15
non erubescis ambulare in tenebris per gustum operis tui? Nam
reuelatio illa, cui nihil occultum est, ostendit per uiuentem
oculum quod arcus zeli Dei temeritati hominum minatur. Cur
non uides ubi sit mammona iniquitatis, in quo te excuses? Multi
operarii ueniunt in causis suis, et querunt artam uiam et
angustam. Tu uero labia tua moues per magniloquos sufflatus
morum cordis tui, et ad indignationem illos reducis.
Vnde dirige te a tenebris in uias rectas et illumina sensum
cordis tui, ne tibi dicat Pater omnium: Quare per stultitiam
ascendis columna m quam non fecisti? - Nam dies obscuratur
illi qui non operatur in uiis recti itineris, quod tu precaue. Surge
ergo citius et ambula recta itinera, antequam sol tibi occidat
et antequam dies tui deficiant.
10
abscide, et eam foras mitte, que utilitatem illorum suffocat. Et
sic fac ea uirescere. Nam quando sol radios suos abscondit,
mundus etiam gaudium suum subtrahit.
Et dico: Non obscura hortum tuum in tedio silentii, sed in
uero lumine cum discretione corripe ea que corripienda sunt.
Illumina quoque templum tuum per beneuolentiam, atque in
thuribulo tuo ignem accende myrrham. imponens, ita ut fumus
eius ascendat ad palatium uiuents Dei. Et uiues in eternum.
XXXVII
HENRICVS EPISCOPVS LEODIENSIS AD HILDEGARDEM a. II48'II'3
5
XXXVI
HILDEGARDIS AD HERMANNVM EPISCOPVM CONSTANTIENSEM
Lux uiuens que miracula ostendit, dicit: Qui pater es in
persona tua et pastor in propositione animarum, extende bra
chium tuum, ne inimicus horno superseminet zizania in agro
tuo.
Prouide ergo hortum illum quem diuinum donum plantauit,
et caue ne aromata illius sint arida; sed ab eis putredinem
a. II4B-II66
o',
H(enricus), Dei gratia Leodiensis episcopus, Hildegardi, fa
mule Christi de sancto Ruperto in Pinguis, Regi regum inces
santer seruire et brauium eterne beatitudinis apprehendere.
In maxima ments et corporis ftuctuatione constitutus, tibi
5 scribere disposui, quia clementia Dei nimis indigeo, quam in-
numeris malis me offendisse et irritasse non abnego. Quia igitur,
dilectissima soror, ueraciter Deum tecum esse noui, admoneo et
rogo per misericordiam ipsius sanctitatem tuam, ut omnino
mihi ftuctuanti et ad te confugium facienti manum porrigas.
10 Cura namque tibi sit, pro negligentia a me remouenda deuotis
precibus inuigilare, et quicquid ex indeficienti et uiuenti lumine
tibi ostensum fuerit, ad excitandum somnolentiam meam mihi
rescribas.
,ii
,;1
Ep. XXXVI
codd.: R (f. 337rb); W (f. 30V); Wr (f. 55rO); Z (f. 44r-v).
,dd.: PL lB, 174D-175A (cfr R); HAUG, p. 64, n. 41.
COIIIIII.: Vorbelll. 2, p. 140; cfr ep. XLIV huius editionis.
I
i
:1 1
1I
tll
Ep. XXXVII
codd.: R (f. 337rb-v'); Wr (f. 55ra.b).
ed.: PL 19, 175B-C.
XXXVI, Tit.: Responsum Hildegardis R Hermanno episcopo Constan
tiensi Hild. W Epistola s. Hil. ad eundem Wr Episcopo Constantiensi
(litt. ign... cfr Echth., p. 12) Z
COIIIIII.: Vorbem. 2, p. 140.
XXXVII, Tit.: Episcopus Leodicensis Hildegardi R
episeopi ad s. Hil. Wr
Epistola Leodiensis
XXXVR,7 mammona iniquitatis] Luc. 16, 9. 8/9 artam - angustam] cfr
Matth. 7, 14
XXXVI, 3/4 inimieus - tuo] cfr Matth. 13, 25.
!1
I
app. COIIIP.: XXXVI, 7 et
1
] ae WWr 14 in eternum uiues R Wr
app. &rit.: XXXVR, 4 tui 0111. PL'
uitam PL' 12 Quare] Quid PL
app. &rit.: XXXVI, 3 :;yzaniam Wr
5 illi R illi us PL 6 zelus ZPL
13 columnam ex montem s. lin. CON:
8
Z
11II app. &rit.: XXXVI, 7 abscinde PL 8 Nam quando] Namque PL
XXXVII, 1 H(enricus) s&ripsi] H. Wr RudolfuA R Leodicensium R
PI.) 2 Ruperto Ruherto R (Roherti PL) Rtil,crto Wr
R 6 mali. n",. 1)1.. ' 12 nt:irlncham PL
96 EPIST. XXXVII, I4 - XXXVIIR, I5
EPIST. XXXVIlR, I6 - XXXVIII, 9 97
Concedat clementissimus Deus ut scriptis tui s certissimam
quatenus anima tua uiuat, et ut amantissimam uocem illam
15 consolationem per te percipiam, et ut intercessionis tue obtentu
audias de summo iudice: Euge, serue bone et fidelis, et ut anima
uel ultimam eterne quietis sortiar mansionem.
tua in hac parte fulminet sicut miles in prelio fulget, cum socii
eius ipsi congaudent, qua uictor exstitit.
20 Vnde tu, o precessor populi, pugna in bona uictoria, et sic
XXXVIIR
errantes corrige et sic pu1chras margaritas de putredine ablue,
HILDEGARDIS AD HENRICVM EPISCOPVM LEODIENSEM a. 1q8-II53
preparans illas summo Regi, et sic mens tua assidue in bono
studio anhelet has margaritas ad montem istum reuocare, sicut
Viuens lux dicit: Vie Scripturarum directe sunt ad excelsum
eas donum Dei primitus instituit. Nunc te Deus prategat et
I
montem, ubi crescunt flores et pretiosissima aromata et ubi '1 2S animam tuam de eterna pena liberet.
suauissimus uentus uolat, ualidum odorem in eis faciens, et ubi
rose et lilia splendidas facies ostendunt. Idem mons non appa
5 ruerat propter umbras ceci uiuentis aeris, quia etiam Filius
XXXVIII
Altissimi mundum nondum illustrauerat. Tunc ipse sol uenit de
DANIEL (?) EPISCOPVS PRAGENSIS AD HILDEGARDEM
aurora montem hunc illuminans, et omnes populi uiderunt
a. II48-II67 ( r )
aromata illius. Et dies ualde ornatus est, et du1cis rumor ortus
D., Dei gratia Bragensium minister inutilis et episcopus, licet
esto
indignus, Hildegardi, sponse Christi et magistre de sancto Ru
10 Sed, o pastores, nunc plangendum et lugendum est, quod in
perto in Pinguis, qualecumque munusculum orationum suarum
nostro tempore mons iste nigerrimis nebulis tectus est, ita quod
cum omni deuotione.
bonus odor ex eo non redoleat. Tu autem, o H(enrice), esto
Dominum Deum nostrum magnificando glorificamus, cuius
pastor bonus et nobilis in moribus. Et sicut aquila in solem
Spiritu illuminata plurimorum tribulationibus consolando et
uidet, sic recordare et respice, ubi possis pigros et peregrinos
subleuando subuenis, et fructum boni operis, eodem Spiritu
15 ad patriam reuocare et aliquod lumen huic monti conferre,
cooperante, in multorum mentibus multiplicas, sicut etiam per
plurima terrarum spatia de te referri audiuimus.
,'.
Ep. XXXVIIR Ep. XXXVIII
codd.: M (f. 6or); R (f. 337Vb); Wr (f. ssrb_va); Z (f. 33v-34r).
codd.: R (f. 338ra'b); W,. (f. s6rb).
edd.: PL 19, 17SC-I76A; cfr HAUG, p. 62, n. 14. ed.: PL 21, 177B-D (cfr R):
&omm.: Echth., p. 162, C. annot. 2S; Briejiv., p. 64; Vorbem. 2, p. 140.
C01ll1ll.: Vorbe1ll. 2, p. 141; EinL, p. XI-XII.
'.
XXXVIIR, Tit.: Admonitio Hildigardis ad episcopum Leodicensem de claustro
XXXVIII, Tit.: Episcopus Bragensium R
quod dicitur Belis MZ Hildegardis R Epistola s. Hil. ad eundem Wr ad S. Hil. Wr Epstola Bragensum episcopi
XXXVIIR, 12 benus - redoleat] cfr 2 Coro 2, IS.
XXXVIIR, 17 Euge - fidelis] Matth. 2S, 21; 25, 23.
XXXVIII, 5 Deum - glorificamus] cfr Luc. 23, 47 et al.
app. comp.: XXXVII, 15 per te consolationem R
XXXVIIR, 1 ante Viuens add. O R 2 crescunt post pretiosissima Wr, post
app. comp.: XXXVIIR, 21 sic om. R
24 prirnitus om. R Wr Nunc 0111. R
Deus te R
aromata R 4 ante non add. dudum R W,. 6 ipse om. R 10 Sed om. R
post plangendum add. est MWr 11 quod] ut R 12 o H. om. RW,.
app. mt.: XXXVIIR, 20 et] ac PL
21 errantes1certantes M
0111. PL 22 assdue
app. mt.: XXXVIIR,1 Vie] Vitae PL" 2 et
1
0111. PL* 3 in 0111. PL
6 nondum 0111. Wr 7 montem] mundurn PL" 11 istis PI. 12
XXXVIII, 1 D. smpn] H. R Wr (sId "id, &0111111.)
H(enrice)l horno M 12/13 bonus pastor M 15 monti] mundo PL
R Rpperto W,. 3 Pingis R
2/3 Rupertosmpsrl Roberto
98
EPIST. XXXVIII, 10 - XXXVIIIR, 7 II EPIST. XXXVIIIR, 8-28
99
10 Vnde sanctitas tua nouerit quia magnum desiderium inest in periculo, In his utrisque non inspicit horno amplexus filie
nobis te uidere atque colloquio tuo perfrui in Christo; sed magna regis, scilicet iustitie et ueritatis, sed amputat coronam de
difficultas locorum hoc fieri impedit. Et quoniam caritatem capite illius, cum pastor fugit, non defendells Ecclesiam Christi, 10
tuam plurimorum necessitatibus subuenisse percepimus, hac cum arma sua in fortitudine non tenet, sed cum in moribus suis
fiducia animati dilectionem tuam imploramus, quatenus nobis ludet sicut lasciuus puer qui nullam sollicitudinem habet. Horno
15 in tribulationibus mundanis quassatis orationibus tuis subuenias qui istud facit, desiderat sic manducare et uiuere per uoluntatem
et bona consilia porrigas, quia ex quo nomen tuum et gratiam suam sicut natura hominis postulat cibum, et non uidet acutis
a Christo tibi collatam audiuimus, memoriam tuam in cordibus 15 oculis suis ubi discretio sit, que de sapientia sudauit que in hac
nostris semper habuimus, et ut eadem gratia que de uero lumine uua intelligitur. Cum enim Adam in ortu mundi obedientiam
est, apud te semper maneat, exoptamus. derisit, tempora temporum perierunt usque ad effusionem aqua
rum, ubi Deus terram de horribili iniquitate tersit, et aliam uim
dedit, ubi Noe nobilissimum germen obedientie in uineis prot.ulit,
XXXVIIIR 20 quod Adam fugit per simplicitatem morum suorum sicut las
ciuus puer. Sed in Noe terra uim uue protulit, ubi etiam post
HILDEGARDIS AD DANIELEM EPISCOPVM PRAGENSEM a. II53-II54
eum sapientia surrexit in saluatione.
Nunc, o tu horno, qui circuis in moribus tuis per plateas
Vox uite et salutis dicit: Quid est hoc, quod horno manducat
uicissitudinum tuarum et non ardenter intueris, aspiciens in
et non uult scire que sit uua, que de terra alio modo sudauit
25 medicinam tuam et alterius, surge respiciens in solem in recta
post peremptionem populi, cum Deus terram extersit et cri
moderatione, et non fuge lumen, abiciens illud per austeritatem
brauit in alium modum quam primus horno illam derideret?
iniquitatis, quatenus non erubesca.s quando summus Rex re
5 Hoc est, quod horno est leuis per uicissitudinem morum suorum
quirit opera tua in sacculo tuo. Et in eternum uiues.
et per tempora lucis et tenebrarum. Nam horno interdum erigit
se aliquantulum in prosperitate, interdum cadit aliquantulum
Ep. XXXVIIIR "
codd.: M (f. 79v-80r); R (f. 338rb_va); W (f. 12v-13v); Wr (f. 56rb_va); Z (f.
56r-v); cfr EinJ., p. ???_
edd.: PL 21, 177D-178B (cfr R); cfr HAUG, p. 66, n. 70.
comm.: Vorbnl. 2, p. 141; EinJ., p. Xl-XII.
XXXVIIIR, Tit.: Danieli Bragensi episcopo Hildigardis M Responsum
Hildegardis R Danieli Bragensi episcopo (part. in ras.) Hildigardis W Epis
tola s. Hild. ad eundem Wr Bragensi episcopo Hildigardis Z
10 cum - fugit] cfr loh. 10, 12. 15/16 sapientia - intelligitur] efr Eccli.
XXXVIIIR, 3 peremptionem populi] cfr Gen. 7. 4 primus - derideret]
51, 18-19_ 16/17 Adam - derisit] efr Gen. 3. 18/19 ubi - protulit] efr
cfr Gen. 3.
Gen. 7-9
app. comp.: XXXVIIIR, 3/4 excribrauit R Wr 5 leuis est R 617 se
app. comp.: 8 homo non inspcit R 11 cum
1
] qua R cum
2
om. R
aliquantulum in prosperitatem erigit R 7/8 cadit - periculo] in periculo cadit
12 ludet (ludit PL) post habet R (PL) 26 lumen non fuge illud abiciens
R
R
XXXVIII, 11 nobis o",. Wr' 15 tribulationis PL* 17 a Christo tibi]
app. mi.: 8 amplcxul]lill. 1m J. Ji". W 10 Chrisri IX dei l. Ji/l. COfT. M 12
tihi a Dco PL
ludit Wr 16 enim l. N". Ir 11 /*' terram 1M. redemit W 24 tuorum
pp. mi.: XXXVIIIM, 6 homo in "'IJ'-'. W interdum horno Wr f{ 27128 i mi \urlt 11", PI_
100
101 EPIST. XXXIXR, 1-22
EPIST. XXXIX, 1-23
XXXIXR
XXXIX
HILDEGARDIS AD ODONEM SVESSIONENSEM a. II4S-U-49 ( I
ODO SVESSIONENSIS AD HILDEGARDEM (?) a. II48-II49 (?)
Hildegardi sancte ac Dei amice, sponse Christi, v., Wessio
nensis calamus confractus, forma mali, esca diaboli.
Scriptum est: Non habentes tegumenta, amplexantur laPides.
Sed hoc, proh dolor! tempore ablati sunt de uia lapides qui uie
5 iniquitatis obsistant, cesserunt montes qui super peccatores
cadant, colles qui profugos Christi operiant. Denudata sunt
apud Deum turpia hominum facta in suo cursu medium iter
habentia, nulloque mediante certatim in lapidem offensionis et
petram scandali impingunt.
ro Ex quibus et in quibus, mi domina, ego desperatus cotidie
huic impingens petre, contritus et confractus, adhuc de Dei
misericordia sperare presumo. Per ipsam itaque Dei misericor
diam uos adiuro ne me uobis innitentem abiciatis, nec spernatis
per eum qui propter nos sperni dignatus est. Obtestor uos per
15 pretium sanguinis Iesu Christi, dilecti sponsi uestri, de cruce
fluentis, per quem uos subarrauit et sponsam assumpsit: uerbis
presentium de me narrantis pias aures inclinetis, et apud ipsum
sponsum uestrum sollicitantes, quid sit quod me totiens ad se
clamantem de profundis nequitiarum et de luto fecis eripere
20 dedignatur, si sperare ulterius ueniam, si spiritum contribulatum
et cor contritum mihi largiri uelit, domi!}, intenta prece exquire.
Litteris mandans que uidentur, demanda. Vale. Iterum atque
iterum hec eadem iterans, per Christum ne dimittatis adiuro.
Ep. XXXIX
corid.: Hm (teste Mart. 72, II08); R (f. 377ra-b); Wr (f. ro6v-b).
ed.: PL 133, 360D-36IB (efe Hm).
C01ll1ll.: Einl, p. XII-XIII.
XXXIX, Tit.: Monachus quidam Hild. R Epistola V. Wessionensis ad s.
Hit. Wr
XXXIX, 3 Non - lapides] Iob 24, 8. 5/6 montes - opeeiant] efe Os. 10,
8; Luc. 23, 30; Apoc. 6, 16. 6/7 Denudata - turpia] efe Is. 47, 2. 718
medium - habentia] cfr Sapo 18, 14. 8/9 in - scandali] efr Is. 8, 14; Rom.
9, 32-33; 1 Petr. 2, 8. 19 c1amantem de profundis] cfr Ps. 129, r. de luto
feds] cfr Ps. 39, 3. 20/21 spiritum - contritum] efr Ps. 50, 19.
XXXIX, 5 peccatoees] peccantes H1II montes R 6 qui 0111. RWr 8
lapide R 21 cor 0111. HIIt 22 detnll.ndllndA H",
In uera uisione mysteriorum Dei scribo, uidendo et audiendo
et sciendo in uno modo: Tu autem, o horno, similis es nubi que
progreditur et regreditur et que in hac utraque parte aliquan
tulum lucida est, et per quam tamen sol sepius obnubilatur, ita
5 quod diutius exspectatur quando luceat. Et scriptum est: Qua
ecce qui elongant se a te peribunt. Hoc est: Qui diem bone scientie
habent, sed in alienam suscitationem inutilitatis respiciunt ac
in uarietates tenebrarum, que auxilium in rationalitate non
~ :
querunt sed uane sunt, arescunt, nec uiriditatem in Deo habent.
:1
10 Adam enim, cum plenus innocentie sanctitatis fulgeret, in pre
uaricatione deprehensus est, ita quod in preuaricatione precep
,Ii
I
I
torum Dei periit, cum diadema innocentie, scilicet pulcherrime
filie regis, ab eo abscisum est.
Nunc mentem tuam ad bona restaura et aspice in fontem
aque salientis, et non require diuersas causas in aliena domo,
; I 15 quia unaqueque causa que utilis non est, arescet, quoniam a
I
Deo plantata non est. Mens tua pura sit in Deo et in esurie
iustitie Dei, ac in recto itinere, et Deus suscipiet te.
Vnde labores, quos propter Deum incepisti et quos facis, tibi
20 sufficiant. Sed mentem tuam et cogitationes tuas, quantum
potes, ad Deum dirige. Orationes quoque meas ad Deum semper
pro te fundam.
Ep. XXXIXR
codd.: Hm (teste Mart ..72, II08-II09); R (f. 377rb-va); W (f. 63v; fragm.);
Wr (f. ro6vb-ro7ra).
ed.: PL 133, 361B-C (cfr Hm).
eomm.: Einl., p. XII-XIII.
XXXIXR, Tit.: Responsum Hildegardis R Odoni Suessionensi mll.gistro
(in marg.) Hildigaedis (in 1IIarg.) W Epistola S. Hit. ad eundem Wr
XXXIXR, 5/6 Quia - peeibunt] Ps. 72, 27. 14/15 fontem - salientis] cfr
Ioh. 4, 14. 15 in - domo] cfe Prou. 5, 10. 16/17 arescet - est] cfr Matth.
I 15, 13
IIUI
XXXIXR, 1 In] litt. i/lit. dljidt W et 0111. R 2 nube W 4 Bol sepius
eqs. desunl ill W 6 scientill.c bonac PL* 7 scisdtationem R ac] tt R
10/11 in - quod DItI. R 13 II.bscissum H", 15 non require pDSt domo
R 16 quia] qucllIillm R unaqueque] qucque Wr arescit Wr 18 fle)
~ t R PI.' 19 quo,I) qund 1'1.." ,:epilti Wr 20 tUIl.K Ollt. Wr :;&1 quoqu.:
Of/f. R
I02 EPIST. XL, 1-25
EPIST. XL, 26 - XLR, 9 I03
XL
ibi de sanctis reuelatur, innuat gloriam; quicquid hic ab eis
ODa SVESSIONENSIS AD HILDEGARDEM (?) a. II48-II49 (?)
agitur, exigat humiliationis formam.
Nos autem, quamuis a te longe positi si mus, fiduciam in te
Domine Hildegardi, eximie uirgini Christi, v., Parisiensis hu
habentes quedam a te pe ti mus, scilicet, quoniam plurimi conten
milis et indignus magister nomine et loco quo fungitur, oratio
30 dunt quod paternitas et diuinitas Deus non sit, quid inde in
nem et quicquid tante sanctitatis et nobilitatis persone
celestibus sentias nobis exponer e et transmittere non difieras.
condignum censetur.
Valeat dilectio tua.
5 Quia tu, domina, ancillam te fecisti Christi, ipse te super te
eleuauit et secreta tibi uirginalis thalami adhuc in carne posite
reuelasse ex parte creditur, ut una ex his credaris de quibus
XLR
canitur: Introduxit me rex in cubiculum suum. Sed quia pro
HILDEGARDIS AD ODONEM SVESSIONENSEM a. II48-1149
phetica et fidelis anima dicit et ingeminat: Secretum meum mihi,
10 secretum meum mihi, et Ezechias rex, qui cellas aromatum et
Ego paupercula forma in fumo aromatum montis excelsi dico :
thesauros templi nuntiis Babyloniorum aperuit, Deum in hoc
Sol lumine suo descendit et multas indignationes uicissitudinis
grauiter ofiendit, beati illi qui nos peccatores in tantum precel
locorum illustrat. Et sic, o tu magister, in magistratione multos
lunt, ut celestia rimentur, in uiis suis spiritum discretionis ex
riuulos in scripturis habes quos inter alios interdum spargis,
his, qui per temptationem magis quam per reuelationem, Deo
5 scilicet inter magnos et paruos. Sed ualde tremisco propter
15 dante, prouentum profecerunt, prestolentur, et inferius etiam
humilem formam que in me est.
apud homines de uisionibus suis discant que proferant uel que
Nunc audi: Rex' in solio suo sedit et magnas columnas et
reticeant. Sic namque, Deo donum ipsorum per humilitatem
ualde elegantes in magnis ornamentis coram se statuit, que
disponente, quedam subsigillant, nec ea proferunt que aposto
supra ornamenta eboris erecta sunt et que omnia indumenta
licam et ecclesiasticam institutionem permoueant.
20 Hec, prudens femina, attende, quia mulier timens Deum ipsa
laudabitur. Dicitur quod eleuata in celestibus multa uideas et
multa per scripturam proferas, atque modos noui carminis edas,
cum nihil horum didiceris. Super his nequaquam miramur, quia
non excedunt munditiam et sanctimoniam tuam, sine quibus
Ep. XLR
25 taha ab homine non capiuntur. Scire autem possumus: Quicquid
codd.: F (f. 142V); H11I (teste Mart. 66, 1098-1099); R (f. 374rb-vb); W (f. 72r
73r); Wr (f. I03r-b); Z (f. 76r-v).
edd.: PI n p. 539-541 (cfr FH11IW); PL 127, 352C-353B (efr Hm); efr HAUG,
jli
p. 68, n. 93; Echth.. p. 172 (fragm.).
Ep. XL
codd.: H11I (teste Mart. 66, 1097-1098); R (f. 374C&-b); Wr (f. I02V-I03ra).
comm.: Echth., p. I72-I73; Einl, p. xII-xm.
11
ed.: PL 127. 35ID-352B (cfr Hm).
I
C011l11l.: Einl. p. XII-XIII.
it XLR, Tit.: Odoni magistro de Parisio F Responsum Hildegardis R do
:11
ni magistro de Parisio Hild. W Epistola S. Hil. ad eundem magistrum Wr
jj
XL. Tit.: V do Parisiensis magister Hildegardi R Epistola V. Parisiensis
doni magistro de Parisio Hildigardis Z
magistri ad s. Hil. Wr '1,
1I
'1'
l'
XLR. 1 aromatum montis] cfr Canto 8, I4.
!I
XL. 5/6 te eleuauit] efr Ez. Il. l. 8 Introduxit - suum] cfr 4 Reg. 9, 2;
Esth. 2, 16; Canto 2. 4; 3. 4. 9/10 Secretum - mihi}ls. 24, 16. 10/12 I
(
ji
app. C011lp.: XLR, 2 uicissitudinum R Wr 5 Sed 0111. R
Ezechias - offendit] cfr Is. 39. 2-8. 14/15 per! - profecerunt] cfr 1 Cor. 10,
13. 20/21 mulier - laudabitur] Prou. 31, 30. I
I
XL, 26/27 ab eis agitur]llbeat agitur Hm, Ilbsconditur con;. PL * 31 exponere
et 0111. W,.
XL, 1 Parienensis Wr 7 credaris] credatis H11I 10 secretum mem
mihi 0111. R 11/12 grauiter in hoc Wr 14 qui 0111. 11", 25 ab homine
il app. eril. : XI.R. :1 ukiltucllni. 'N ulrJitudines rtJrT. Z S m l l ~ n O H ,x magnas
tllliK Wr
ro,.,; Z 7 Ncdc:t U., I "lid., MI, Wr 9 aupcr Wr IIInl H",
j
104
EPIST. XLR, 10-38 EPIST. XLR, 39 - XLI, 13 105
10 regis in magnis honoribus gestabant et ea ubique ostendebant. inuenit rationalitas hominis Deum per nomina, sicut et ipsa in
Tune regi placuit, et paruam pennam de terra leuauit et illi 40 proprietate sua plena est nominum.
precepit ut uolaret sicut idem rex uoluit. Penna autem a seipsa Nunc iterum audi, o horno, pauperculam formam in Spiritu
non uolat, sed aer eam portat. Sic ego non sum imbuta humana tibi dicentem: Deus uult ut recta itinera facias et ut illi su
doctrina nec potentibus uiribus, nec etiam estuo in sanitate biectus sis et ut etiam uiuus lapis sis in lapide angulari. Et de
15 corporis, sed in adiutorio Dei consisto. ligno uite non deleberis.
Et die o tibi: A quodam homine in doctrina fluente et me
interrogante audiui quod paternitas summi Patris et diuinitas
Dei non esset Deus. Et me pusillam rogauit ut de hoc ad uerum XLI a. II'3'IIH
lumen diligentius aspicerem. Et uidi et didici, in uerum lumen
GVNTHERVS EPISCOPVS SPIRENSIS AD HILDEGARDEM
20 uidendo et non per me in me requirendo, quod paternitas et
diuinitas Deus est, quia horno hanc potestatem non habet ut
Guntherus, Dei gratia Spirensis Ecclesie minister et episcopus,
de Deo dicat sicut de humanitate hominis et sicut de colore
Hildegardi, dilecte magistre de monte sancti Ruperti in Pinguis,
facti operis de manu hominis.
salutcm eternam in Christo.
Viuens ergo lux in secreto uerbo sapientie dicit: Deus plenus
Quod bonus odor es tam remotis quam uicinis et de Spiritu
25 est et integer et absque principio temporum, et ideo non potest
Sancto solamen omnibus te querentibus, diuine pietati gratias
diuidi sermone sicut horno diuidi potest, quoniam Deus totum
referimus. Vnde et certum habere debet dilectio tua quod
est et non alius, ac idcirco illi nihil abstrahendum aut addendum
honorem et utilitatem Ecclesie tue libenti animo uidemus, et
est. Nam etiam paternitas et diuinitas est ille qui est, ut dictum
modis omnibus quibus uoluntatem nostram in prouectum eius
est: Ego sum qui sumo Et qui est, plenitudinem habet. Quomodo?
dem Ecclesie tue eflectui mancipare poterimus, libenter facie
30 Faciendi, creandi, perficiendi.
10 mus.
Quicumque enim dicit quod paternitas et diuinitas non sit
Rogamus autem intime sanctitatem tuam, quatenus pro di
Deus, hic nominat punctum absque circulo, et si punctum habere
lectione nostra Deum pro nobis interpelles et orationibus tuis
uult absque circulo, illum qui eternus est negat. Et quicumque
cum nobis placabilem facias, et scias omni ambiguitate remota,
negat quod paternitas et diuinitas Deus sit, Deum negat, quia
35 uult quod aliqua uacuitas in Deo sit. Quod non est. Sed Deus
,'.
plenus est, et quod in Deo est Deus est. Deus enim nec excuti
nec excribrari secundum hominem potest, quia in Deo nihil est
quod Deus non sit. Et quoniam creatura initium habet, ex hoc Ep. XLI
codd.: R (f. 336rb); W,. (f. 53va.b).
ed.: PL 15, 171D'172A (efr R).
28 qui est] Ex. 3, 14; Apoc. 4, 8. 29 Ego - sum] Ex. 3, 14. qui est]
Ex. 3, 14; Apoc. 4, 8. plenitudinem habet] cfr Col. 1, 19. XLI, Tit.: Episcopus Spirensis Hil. R Epistola Spirensis episcopi ad s.
Hildigard. W,.
app. comp.: 16/21 A quodam - Deus est] quomodo in uera UlSlone edoeta
sum quid paternitas et diuinitas sit, quoniam ego (ego om. R) a te pereepi hoc XLR, 43/44 de - deleberis] cfr Prou. 3, 18; Apoc. 2, 7; 22, 14 et al.; Apoc.
plurimis necessarium esse, quatenus in uera fide roborentur. Nam (Nam om. R) 3, 5
ad uerum lumen uidi et didid uigilanter et aperte uidendo et (quod Hm) non
XLI, 4 bonus - es) efr 2 Cor. 2, 15. 12 pro - interpelles) cfr Rom. 8,
per me in me requirendo quod paternitas et diuinitas Deus est HmR Wr 21
34; Hebr. 7, 25
potestatem hanc R 25 et3 om. R 27 ac] et R 28 Nam om. R paternitas
etiam R iIIe est R W,. 32/33 et si - circulo om. Hm R W,. 33 negans
HmRWr 37 potest secundum hominem HmRW,.
app. comp.: XLR, 39 in om. R 43 ut etiam om. R
app. erit.: 10 et - ostendebant om. Hm 21 non habet potestatem F 24
app. erit.: XLR, 44 ligno] libro fon. "'el, H", W,.
Videns PI sapientie uerbo Wr 27 non s. lin. Z post abstrahendum dd.
est Wr 28 anl, paternitas ad. et Hm Wr 29 Et] etc. PL* 32/33 uult XU, 1 ('jonttrul R 2 diler.tc-. o",. /{ slIncti o",. W,. Roberti R.
habcr('. FPT 36 est
2
] et PL* nee excuti s. lin. Z 37 ellcribari Z PingiH R. 8 I\c)ttrlll1llllClmlm PL 12 intcrpellAI RWr (,,,,. N.')
ro6 EPIST. XLI, 14 - XLIR, 14
EPIST. XLIR, 15-39 107
quod si Deus uitam nobis eoncesserit, non carebis honestate et
15 Nunc tu, O horno, qui multa nigredine inuolutus es, surge
15 remuneratione. Nam iustum est ut orationum tuarum suffragia
eitius post ruinam et edifica in celestibus, ita quod nigri et
nobis impendas, sicut et nos de necessitate tua sollicitamur.
sordidi erubescant in tua exaltatione, quando surgis a nigredine
Rescripta tua quoque ad nos desideramus.
illa in qua nunc iaces, ita quod uix uiuit anima tua propter
opera tua, nisi quod tantum aspicis quasi per figuram ad aliam
20 uitam, que in tenti o fulget in te sicut aurora lucis. .
XLIR
Mens tua eribrat et excutit se in magnis tormentis, ubi pinguis
natura tua te affligit in tortuosis desideriis. Hunc humorem
HILDEGARDIS AD GVNTHERVM EPISCOPVM SPIRENSEM a. II53-II54
euade. Audi, horno: Vir quidam terram habuit que magnam
uim in se ostendit, quando aratrum ipsam euertit, ita quod
Lux summe inspirationis, o horno, tibi dicit: Admonitionem
25 multo germine sudauit quemque fructum qui in ipsa semina
Spiritus Sancti que in te ascendit non abscide a te per malam
batur. Tunc placuit uiro huic ut in terra illa hortum aromatum
consuetudinem operum tuorum, quia Deus requirit in te quod
faceret, ut in co crescerent aromata in suauissimo odore ad
olim attendit perditam ouem reducere, quando crimina homi
medicinam uulnerum et cieatrieum. Et terra illa tunc melior
num abstersit, ubi antiquus illusor confusus est, eum eum
cffecta est quam prius fuisset.
fortissimus bellator superauit. Deus per fenestras aspicit ad te,
30 Nunc tu, o horno, elige quid in his duabus partibus tibi utilius
quia pius et misericors est. Hoc nullus horno derideat per ullam
sit. Fundamentum enim celestis Ierusalem positum est primum
opinionem uoluntatis sue.
de istis lapidibus, qui in magnis casibus erant uulnerati et in .
Audi: Hane eausam admonitionis Dei noli abscidere a te, ne
cicatricibus uitiorum polluti, qui postmodum crimina sua op
10 Deus te pereutiat per fiagella su a, quoniam Deus uult in zelo
primunt in penitentia. Faber mundi fundamentum istud primum
suo hanc inimicabilem causa m prosternere, quod sodales ipsius
35 de rugosis et impolitis lapidibus posuit, et lapides isti totam
per socios suos ipsum in ostensione sua derident. Vnde arcum
ciuitatem Dei sustcntant. Ideo fuge lasciuiam huius mundi in
admonitionis sue uibrat, demonstrans quod nullus ei resistere
naufragio immunditie, et esto similis sardio et similis topazio,
po test.
lOt uelox sicut clOruus haurire in lingua purissimum fontem. Et
uiulOs in eternum.
,'.
Ep. XLIR
Jdd.: M (f. 79r-v); R (f. 336rb-vo); W (f. 15r-r6v); Wa (f. I2IVfIlSr); Wr (f.
53vb-54ra); cfr EinL, p. XLVI.
ed.: PL 15, 172A-D (cfr R).
I11
I
XLIR, Tit.: Guntero Spirensi episeopo Hildigardis M W Wa Hildegardis
R Epistola s. Hild. ad Spirensem episeopum Wr
31/32 Fundamentum - lapidibus] cfr 3 Reg. 7, 9-10. 38 eeruus - fontem]
cfr Ps. 41, 2.
XLIR, 3/4 Deus - redueere] cfr Matth. IS, 12; Luc. 15, 4. 5 illusor - est]
cfr Prou. 3, 34. 6 fortissimus bellator] cfr ler. 20, n. ""
app. comp.: 15 Nune tu] Vnde Room. R 16 ita quod] ut R 17
quando] eum R 18 illa] tua R in qua nune iaees om. Rita quod] quia
app. comp.: XLIR, 2 abseidas R 5 ubi] et R 10 Deus
2
om. R Wr 13
R anima tua uix uiuit R 19 nisi quod tantum] Tu autem R 22 tua
quod] quia R 14 possit R
om. R 25 sudauit] protulit R Wr 28 tunc om. R 32 uulnerati erant R
XLI, 14 uita PL* honestate et] honesta R 17 quoque tua R
app. eril.: 16 post] ad PL 17 exsultatione PL * 21 cribrat IX Hcrihal
app. eril.: XLIR, 2 que] qui PL non abscide] ne ahscindlls PL 9 Dei
con: M 22 natura IqS, ,,,II,,,/,,,,l1Ir f. 1/8r in W" tUA Ofll. R 30 elic quid
o",. PL noli s. Ji". W uolo Wr abscindere PL 13 8ue l. Ji". W ,,,. qund elige roN: M 37 I m i l i l ~ O"" Wr
108 EPIST. XLII, 1-18 EPIST. XLIII, 1-16
109
XLII XLIII
HILDEGARDIS AD GODEFRIDVM EPISCOPVM TRAIECTENSEM c. a. II63 GODEFRIDVS EPISCOPVS TRAIECTENSIS AD HILDEGARDEM a. a. II73
Serena lux dicit: Lex dat uitam, et tenebre schismata, et Godefridus, diuina fauente gratia Traiectensis episcopus, unice
nocturnale tempus tristitiam. Horno qui uitam habere cupit, sue, singulari sue, speciali sue sorori Hildegardi, magistre so
schismata non habeat. Quomodo? Quasi Deus non sit, scilicet rorum de sancto Ruperto, salutem ab eo qui mandat salutem
ad illum nec suspirando, nec tendendo, nec dicendo: Tu me in Iacob.
fecisti. - Sed tamen qui hoc facit, circulum, id est prosperitatem 5 Soror carissima, ex quo primo te cepi in Christi caritate
seculi, interdum querit. Et quis eam illi dabit? Nemo, ni si ut diligere, numquam memoria tua, super mel et fauum dulcis
tempus temporum in prosperitate aliquando surgit, quia Deus mihi, animo meo potuit excidere. Cogit enim me in tuam dilec
hominem fecit, et aliquando euanescit, quoniam de Deo dubitat. tionem uirtus Dei que habitat in te, que operatur per te, que
Sed ct nocturnale tempus contristari decet, quia cum horno per familiarem pre ceteris illi sponso reddit te, qui eternaliter saluat
ro proprietatem desiderii et uoluntatis sue in peccatis nigrum quasi IO omnes sperantes in se. Et quoniam caritas diffusa est in corde
noctem se implicat, cum tristitia sepe circumdat, quia nullam tuo, rogo te in caritate qua in omnes abundas, ut omni diligentia,
spem ad gaudia operum suorum habet. omni conamine studeas Deum pro me exorare, quatenus in hoc
Vnde, o miles Christi, legi Dei subiace quantum eam uidere seculo oneribus peccatorum meorum merear alleuiari.
potes, ct uirgam correctionis in manu tua secundum precepta Dominus te illuc perducat, ubi est felix eternitas, eterna
I5 legis Dei tene, ita quod in eternum uiuas, et sic nocturnales I5 felicitas, iucunda tranquillitas, sine fine iucunditas. Vt sitiens
tempestates istas fuge quia Deus sic uult, et ad animalia illa fontem, sic tua rescripta desidero.
que undique oculos habent aspice, ita quod in omnibus rebus
tuis ad Deum uideas, quatenus carus Dei filius nomineris.
,'.
I
"II!
Ep. XLIII
codd.: R (f. 337v
b
); Wr (f. 55vb).
ed.: PL 20, n6A-C (cfr R).
comm.: Vorbem. 2, p. x40-I4I.
Ep. XLII
cod.: W (f. l08r-v). XLIIIR, Tit.: Responsum Hildegardis R Epistola s. Hil. ad eundem Wr
ed.: PI x39, p. 565'566 (efr W).
XLIII, 3/4 qui - Iacob] cfr PS, 43, 5. 6 super - dulcis] efr Ps. x8. xx.
XLII, Tit.: G. Traiectensi episcopo Hildigardis W 9/10 saluat - se] efr PS, x6, 7. 10/11 caritas - tuo] cfr Rom. 5, 5. 15/
16 Vt - desidero] efr Ps. 4x, 2"3.
XLII, 16/17 animalia - habent] efr Ez. I, x8; ro, X2.
XLIII, 1 Traiectensium R 2 speciali Hue an', singulari PL aoror 0"'.
PL 3 Rupertn JmpJ/l Roberto R Rperto Wr 7 mih] in PI.. 8/9 que2
XLII, 1 Lex1J.ux forl. ,.,tll PI 8 quoniam] quum Pl 10 nigrum] [in] - te om. Wr 11 11111, "ITIIlI MJJ. In PI. 14 (1111, eterna .Jd. et PI..' 16
nigram PT Nnptll PL
lIO
EPIST. XLIIIR, 1-25
XLIIIR
a. a. II73
HILDEGARDIS AD GODEFRIDVM EPISCOPVM TRAIECTENSEM
o tu persona a Deo sumpta et uocata es, ut secundum ipsum
opereris eum imitando, quoniam Deus omnia edificat, regit et
ungit.
Omnipotens enim Deus per uerbum suum mundum creauit,
5 quem etiam regit, et omnia in aqua sanctificat, peccata hominum
abluendo. Deus namque omnes creaturas creauit et eas guber
nauit, ac hominem cum omnibus creaturis perfudit, quemad
modum faber uasa sua per ignem elegantia facit. Sed deinde
preclarus dies in obscuram noctem per inobedientiam in casu
ro Ade se declinauit, et ob hoc homines in peccatis et in obliuione,
quasi Deus non esset, uixerunt. Tunc Deus omnem terram per
aquas diluuii de criminalibus peccatis hominum inundauit, et
sic sancti et lex et prophete surrexerunt. Nouissime autem
Filius Dei uenit, quem non decebat ut in uacuo tempore adesset,
I5 in quo nullam iustitiam inueniret, sicut etiam homo creatus
non est, antequam eum omnis creatura ostendebat. Sed et Filius
Dei uenit, ut totum mundum per obedientiam et per chrisma
baptismatis, et per pe ni tentiam redimeret.
Nunc tu, pastor, prouide ne in puerili tempore, quod Deum
20 nescit, sis, sed esto in tempore iustorum et sanctorum et in
ostensione prophetarum, et in operibus tuis iustitiam appre
hende, sicut et Deus omnia preuidit, antequam illa operaretur,
et secundum ipsum populum tuum rege.
,'.
Tu etiam populo adiutorium in uice Christi prebe, ne sis sicut
25 tuba que sonat et que non operatur. Sed esto bonus odor
Ep. XLIIIR
codJ.: R (f. 337vb-338ra); Wr (f. 5)V
b
-56ra).
eJ.: PL 20, l76C-l77B (efr R).
comm.: Vorbem. 2, p. l40l4I.
XLIII, Tit.: Episeopus Traieetensium Hildegardi R
Epistola T raiectensis
episcopi ad s. Hil. Wr
''',
11/12 terrarn - inundauit] cfr Gen.
XLIIIR. 9/10 in - Ade] cfr Gen. 3
7. 25 bonus odor] cfr 2 Coro 2, l5
XLIlIR,l a om. PL'" ut] quatenus R 7 ae] et R omnibus ereaturis]
illis R 9 preclaros] praealtus PL'" 16 euro post creatura R 17 etom.
R 18 et] ut Wr 19 ant, pastor adJ. o PL in om. PL* Deum]
Dominum PL 21 et om. R 21/22 IlpprehendenH R 25 que.2 "m. R
EPIST. XLIIIR, 26 - XLIV, 4 III
uirtutum, ut in eternum uiuas, et dic: Exaltabo te, Deus meus
Rex, et benedicam nomini tuo in seculum et in seculum seculi.
Nam quando intelligis quod in episcopali cathedra es, in omnibus
uiis tuis Deum lauda, et in bonis operibus eum exalta, et
30 precepta eius populo sine tedio iterando rumina, et eum per
fidem osculare ac in bonis operibus amplectere; et in bona
conuersatione Deum tuum ipsum ostende, atque in iudiciis suis
eum ut iustum regem magnifica, ita quod populum tuum recte
regas et quod eum cum misericordia ungas, et quod noxiale
35 crimen post te non trahas, scilicet ne munus pro iustitia accipias.
Et inuoca nomen ipsius, ut in omnibus his timorem ad eum
habeas, quoniam Rex est. Et hoc omnibus die bus uite tue facies,
quousque in hoc seculo uiuis, quatenus postea in infinito seculo
in eternum uiuas.
XLIV
ADELBERTVS VIRDVNENSIS (?) AD HILDEGARDEM ( 1
Adelbertus, Dei gratia Virdunensis Ecclesie minister et epis
copus, quamuis indignus, Hildegardi, matri sue carissime de
monte sancti Ruperti, uisionibus Dei delectari presentibus et
eternis.
Ep. XLIV
codJ.: R (f. 337ra'b); Wr (f. 54Vb-5)ra).
eJ.: PL l8, l74C-D (cfr R).
comm.: Vorbtm. 2, p. 40; efr ep, XXXVI huius editionis.
XLIV, Tit.: Episcopus Virdunensis Hildegardi R Epistola Virdunensis
episcopi ad s. Hil. Wr
XLIIIR, 26/27 Exaltabo - seculi] PS, l44, l. 3S ne'- accipias] cfr Matth.
6, r. 37 quoniarn - est] cfr PS, 46, 8 et al.
XLIIIR, 28 quod] quia R 29 et l om. R 30 populo om. PL et o",.
R 30/31 per fidem eum R 31 ael et R an/, amplectere ae/d. eum R
et om. R posl bona aJJ. etiam R (o",. PL) 32 atque] et R 33 quod1
ut R 34 quod eum a",. R quod
2
o",. R 35 oe] ut PI.. 36 "lit, inuoca
aJJ. sic R euml ipHum R 37 fllc-Iu PI.
XLIV. 2 darilmae PI..' 3 RII\lCrti sm'/lI/l Rohc:ni R. Ih'perll Wr
II2 EPIST. XLIV, 5 - XLV, 4 EPIST. XLV, 5 XLVR, 6 II3
5 Benedicta gloria Domini de loco sancto SUD, que te sibi a
teneris annis tuis mancipauit famulam. Ego autem, tamquam
si cecus iter uidenti monstrare uelit, caritati tue suggero ut
gratiam istam cum humilitate cognoscas, attendendo prophe :1
5 Deo gratias agimus, qui te lucernam clarissimam aureo can
delabro imposuit et lucis sue claritatem longe lateque per te in
domo sua clarescere fecit. Quapropter, soror et filia dilectissima,
ex radiis quibus te solem iustitie indubitanter illuminari cre
tiam illius antiqui Balaam, qui licet nouissima sua in contrarium dimus, nubila mentis nostre, que nos opprimunt ex ingruenti
10 populo Dei direxerit, memorabile tamen est in uisione sua, cum 10 tribulationum turbine et diuersarum cogitationum inundatione,
dixit: Qui cadit, et sic aperiuntur oculi eius, humilitatem pro depelli obnixe exoramus.
I
fecto in uisione significans. Doctor quoque gentium dixit: N e Plurima quidem sanctitati tue necesse haberemus insinuare,
magnitudo reuelationum extollat me, et cetera. Hec itaque magis
:1
si prolixitas uerborum tibi explicare ea non obstitisset. Viua
fiducia mei afIectus ad uos dicta sint quam presumptione doc- 11 autem uoce per presentem latorem tibi presentialiter loquimur,
15 trine.
:1
15 et responsum admonitionis tue toto corde exflagitamus.
Porro noueritis quod in presenti ad uos uenire non possum,
licet prope uos sim. Tamen in aduersitatibus meis uos fidam
patronam in orationibus uestris expeto, et sororum uestri collegii XLVR
ancillarum Dei sufIragiis adiuuari postulo. Diu est quod scrip-
HILDEGARDIS AD CVNRADVM EPISCOPVM WORMATIENSEM a. a. un
20 tum uestrum habere non merui; quod nunc saltem merear, oro. ,1 '1
1
Tu persona es sedens super cathedram Christi et uirgam
ferream in manu tua habens ad regendum oues tuas. Aspice
XLV
autem ad solem iustitie et ad stellas, que sunt genera
CVNRADVS EPISCOPVS WORMATIENSIS AD HILDEGARDEM a. a. 1173 uirtutum, ita ut non deficias in cibo uite, quia bonus pastor est,
5 qui semper in bonis operibus floret et qui in recta uiriditate
Cunradus, Dei gratia Wormatiensis Ecclesie indignus licet oues suas pascit. Hoc tibi det ille, qui in prima die sonuit, et
episcopus, Hildegardi, dilecte sorori de monte sancti Ruperti,
cum heu! parua orationum exhibitione, suauem in omni obse
quio deuotionem.
.'.
El'. XLVR
'1
coJ.: R (f. 336vb'337r8); Wr (f. 541"b_v").
eJ.: PL 16, 173B-D (efr R).
El'. XLV
&0111111.: Binl., p. XIU.
cod.: R (f. 336vb); Wr (f. 541"a.b).
j'
Iti.: PL 16, 173AB (efr R).
&0111",.: Bifll., p. XID. III
XLVR, Tit.: Responsum Hildegardis R Epistola sancte Hildig. ad
Wormaciensem episcopum Wr
XLV, Tit.: Episcopus Wormaciensis Hildegardi R Epistola
episcopi ad sanctam Hildig. Wr
XLV, 5/6 lucernam - candelabro] efe Ecdi. 26, 22. 8 solem iustitie] cfe
Mal. 4, 2.
XLIV, 5 Benedicta - suo] Ez. 3, 12. 9/10 Balaam - direxerit] cfr Num. XLVR, 1/2 uirgam - regendum] cfe PS. 2, 9. 3 solem iustitie] cfe Mal.
!
22-24. 11 Qui - eius] Num. 24, 4. 12/13 Ne - me] 2 Coro 12, 7. 4, 2. 4 ut - uite] cfr loh. 6, 27. 617 qui - peocessit] efr Gen. l.
XLIV, 6 tuis 0111. PL 7 iter] ter PL* uellet PL 9 illis PL* XLV, 8 quibus] qui PL* iIluminare flrt. "'16 PL 9 incongruenti R
antiquam PL 10 populo Dei om. PL 16 ad uos in presenti R 18/ 13 ea explicl.re (Ixpliuff l. lin.) R 15 exAl.gitamur Wr
19 suff"ragiis ant, sororum PL
XLVR.2 habel R tu W"PLI lilA. R 3 autem ""'. R 4 ita 11",. R
XLV. 1 C6nracluI Wr 2 Ruperti IcriJlIIl Roherti R R6pc:rti Wr 6 iIle dc:t R
10
15
20
II4 EPIST. XLVR, 7-2I
omnis creatura in uerbo eius processit, et qui in nouissimo die
tuba canet, ita quod omnes filios hominum suscitabit.
Nam quidem homines iuste uiuentes tabernaculum Dei sunt,
quia Deus in eis habitat. Horno enim edificium Dei est, in quo
ipse mansionem habet, quoniam igneam animam in illum misit,
que cum rationalitate in dilatatione uolat, quemadmodum mu
rus latitudinem domus comprehendit. Sed et qui per precepta
Dei in operibus suis iustificatus est, in quibus legem Dei non
neglexit, celestem Ierusalem edificat ; qui uero secundum carne m
operatur et non secundum spiritum, de sancta edificatione cadet.
Qui uero proprietatem uoluntatis sue abscidit de se, celeste
edificium cum margaritis et pretiosis lapidibus ac optimo auro
ornat.
Tu itaque talem te fac ut lapis pretiosus fias, et ut in summa
Ierusalem orneris.
,'o
,.i
:
Imi
7/8 qui - suscitabit] cfr ICor. 15, 52. 9/10 tabernaculum - habitat] cfr
Ez. 37, 27; Apoc. 21, 3. 10/11 in quo - habet] cfr Ioh. 14, 23. 15 celestem
Ierusalem] cfr Hebr. 12, 22. 15/16 qui - spiritum] cfr Rom. 8, 4; 8, 13.
17/21 celeste - orneris] cfr Apoc. 21, 18-21.
7 omnis - processit] in cuius uerbo omnis creatura processit R 9 quidam
R 10 Horno] Hoc Wr 14 suis in margo Wr 17 de se abscidit R 18
11.1:] et R 20 itaque] igitllf PL te talem R ut
2
o",. R
CLASSIS II
ALBON
XLVI
HILDEGARDIS AD WOLFARDVM ABBATEM
a. II53-II'4
Serena lux que dat uerba ruminandi, dicit: O horno, tu habes
fiduciam cogitando in Filium Dei. Sed tamen dubitas cibum
iHum frangere, quem tu ipse comedere uis indictante mente
tua. Quomodo et quare circuis diuersa cribrando et undique
5 aspiciendo, ubi inueniatur res illa que in cerimonia sit? Quare
facis hoc? Deus edificat in quacumque bene et iuste operante
causa. Surge ergo ad lumen, et in eternum uiues. Nam Deus
habet sibi holocaustum in instrumento suo. Beatus est iHe qui
Deum semper tenet in omnibus causis suis, quia diabolus illum
10 numquam decipiet. Viue ergo tu, o horno, et esto uictoriosus in
obumbroso mundo.
Ep. XLVI
codd.: Hm (teste Mart. 18, 1037); M (f. 8Ir); R (f. 355Vb); Wr (f. 78vb).
ed.: PL 79, 301B-C (cfr Hm).
comm.: Vorbem. 2, p. I4J; cfr ep. CXXXIX huius editionis.
XLVI, Tit.: Wolfardo abbati de Album Hildigardis M Responsum Hil
degardis R Epistola S. Hit ad eundem Wr
app. comp,.' XLVI, 3 tu o",. H",tt Wr
app. mI.: XI.VI, 1 JHII' lulI .fiJ. dldt Ji. que) qu H", 2 R
2/3 illllm dhum Wr Sin dlctantll MR Wr 11 umhw,o 1-1",
II6 EPIST. XLVII, 1-12 EPIST. XLVIII, 1-23 II7
XLVII ALPIRSBACH
HILDEGARDIS AD FRIDERICVM PRIOREM a. II53 -II54
XLVIII
Qui est, dicit: Rex uidit scalam que obtenebrata est in uicis GODEFRIDVS MONACHVS AD HILDEGARDEM a. I I 5 N l ~ ~
situdine pestilentie. Et sol effulsit, et obtenebrationem illam
scidit. Et hoc regi placuit, et dixit: Hec fugitiua scala in Domine serenissime ac uere beate Hildegardi, Spiritu diuine
fatigatione est, quia interdum ad ardua scandit et interdum uisionis decora te, monachorum sancti Benedicti infimus, quam
5 obtenebratur. '1 uis indignus sacerdos G., deuote seruitium obedientie cum omni
I
Talis est mens tua, o horno. In die sciscitationis animi tui humilitatis subiectione.
ascendis in leto gaudio ad me, et iterum in nociua pestilentia
,1
5 Qui confidunt in Domino, intelligent ueritatem, et fideles in
colis cadentem morbum, quasi non exquirenda sit causa salutis.
!
dilectione acquiescent illi, quoniam donum et pax est electis Dei.
Impossibile est quod cinis immobilis sito Aspice ad me et semper (' Hec sacrosancta dicta, per os superne sapientie edita, multorum
10 require unguentum medicine in die et in turbine, et in eternum relatione ueridica in te fore cognoui et credo completa. Quod
uiues. Puram legem cole et dubietatem fuge, et Deus saluabit enim sacris Scripturis testantibus inuenio, fidelissime teneo,
te. 10 quod omne uerbum impossibile non sit apud Deum. Igitur
I
famam quam rumore uulgante agnoui, quamuis sanctas tuas
reuelationes non uiderim, ueram esse non dubitaui. Scio itaque
in ueritate quod, quia fiduciam tuam in Domino posuisti, ideo .
ueritatem ipsius' intellexisti, et quia fidelis illi in dilectione
15 acquieuisti, donum diuine reuelatinis et Spiritum celestis
consolationis suscepisti, et pacem electorum Dei acquisisti.
Nunc uero, quia omnipotentis Dei misericordia amplior est
in te inuenta quam in ceteris mortalibus, ideo non temptando
neque superbiendo, sed solius Dei gratiam simpliciter per te
20 deprecando supplex rogo, ut memor sis illius uocis dominice:
,'.
Vnum ex meis pusillis nolite contemnere. - Considera ergo ne
liUeras mee pusillanimitatis contemnas, sed per amorem lesu
Christi preces meas te oro clementer exaudias, et ut pro delictis
Ep. XLvn
eoJJ.: Hm (teste MaIt. n, IO.p:); M (f. Su-v); R. (f. 356v-b); Wr (f. Sor"); Z
(f. 5SV). Ep. XLVIII
,JJ.: PL S2, 304B-C (efr Hm); efr HAUG, p. 67, n. S5. GOdJ.: Hm (teste MaIt. 60, 1089-1090); R. (f. 37Ivb-372rb); Wr (f. 99vbloorb).
&0lil111.: VotWlII. 2, p. 147; efr ep. CXIV huius editionis. ed.: PL I21, 344D-345C (efr Hm).
GOIII11I.: Vorl1e11l. 2, p. 149.
. : Friderico priori de Album M Responsum HilJegardiS R.
Epistola S. Hild. ad eundem Wr ( ... )ori de ( ..... ) 11111'1.. absciso Z XLVIII, Tit.: Monachus quidam Hildegardi R. Epistola G. monachi ad
s. Hil. Wr
XLVII, 1 Qui est] Ex. 3,14; Apoc. 1, 4.
XLVIII, 5/6 Qui - Dei] (efr) Sapo 3. 9. 10 quod - Deum] efe Luc. 1,
37. 21 Vnum - contemnere] cfr Matth. 18, 10.
IIPP. GOmp.: XLVII, 1 uidet R.Wr
XLVlII, 3 G.) 1: U", 6 acqult:icc:nt - ()ell cte. H", 9 lacr. DIII. Wr
IIPP. trit.: XLVII, 1 Qui est dicit 0111. M 3 figitiua Hm 6 flirt, In adJ. 12 uera flr!. fWdI RWr 14 11"la ti", In dllt:et()ne ilIi H. 17/18 in
lnde Wr sciscitationis) sanctificationis Wr 7 lato H", interdum Wr le eHI' H.K
II8 EPIST. XLVIII, 24 - X LVIIIR, 5
meis apud Deum interuenias et sanetis tuis precibus uitam
25 meam subleues, et negligentias meas admonere digneris per
litteras tue correptionis. Valde enim mihi est optabilis correptio
tue dulcissime caritats. Ergo indignum me iudico munere tue
charte amantissimo, sed credulitatis mee mercedem a te recipere
cupio. Credo enim per Spiritum, per quem cuneta preterita,
30 presentia et futura perspicis, etiam tibi patere secreta mei cordis.
Vere numquam uidi mihi diem dulciorem, quam ut ad tuam
presentiam peruenirem. Mallem namque nudis pedibus incedere
pro sola uerborum tuorum auditone, et nimis iucundum mihi
esset atque optabile, si uel tuas excellentssimas uisiones, uel
35 aliquas tue beatitudinis litteras mererer percipere.
Omnipotens Pater per uirtutem sui Filii Domini nos tri Iesu
Christi et per cooperationem Spiritus Sancti incolumem te longo
tempore dignetur conseruare ad correetionem sancte sue Eccle
sIe.
X LVIIIR
HILDEGARDIS AD GODEFRIDVM MONACHVM
Lux uiuens dicit: O horno, riuuli fluunt de me ad uiriditatem
ments tue. Sed tamen mens tua est ligata et etiam acuta per
uicissitudinem morum in tenebrositate dispersi uenti. Et occulte
cogitationes tue in mente tua interdum decipiunt te, et gustus
5 operis tui interdum tangit te. Vultus autem desideriorum tuo-
Ep. XLVIIIR
codd.: Hm (teste Mart. 60, 1090); M (f. 65r); R (f. 372r
b
); Wr (f. 100r
b
); Z
(f. 57V).
edd.: PL 121, 345C-D (efr Hm); cfr HAUG, p. 67, n. 78.
COIIIIII.: Vorbelll. 2, p. 149.
XLVIIIR, Tit.: Cotdefrido (sa)cerdoti et monac(ho de) Hild. M
Responsum Hildegardis R Epstola s. Hil. ad eundem mo(nachum) Wr
Gotefrido sacerdoti et monacho Hild. Z
app. comp.: XLVIIIR, 2 tamen om. R 3 Et occulte] Occulte etiam R 4
interdum om. R 5 Vultus autem] Sed uultus R
XLVIII, 31 diem mihi HmR 35 post beatitudinis add. tue Wr 36
uirtutem om. Wr 37 te] et R
app. mi.: XI.VlIIR, 2 tue 6X sue co", Z
a. II52'II53
EPIST. XLVIIIR, 6 - XLIX, 7 II9
rum uidet ad me per gaudium ascensionis, quod nondum potes
in opere tuo eapere. Val de bona sunt desideria que turrim
edifieant in altitudine suauitatis boni odoris. Vnde gaudent
angeli Dei propter opera faeture digiti Dei, que opera Deum
10 gustant, rumpendo cibum nequitie peecatorum.
Nune tu, o miles, esto fortis in prelio quamdiu uiuis in corpore
tuo, quia inimicus tuus non fatigatur et pugna non defieit. Talia
sint opera tua, ut mitissimus Pater super te gaudeat et ut
uerbum eius animam tuam clarifieet, et ut igneus amator un
15 guentum salutis tibi infundat et uiriditatem floris sapientie.
ALTENA
XLIX
ABBATISSA AD HILDEGARDEM a. i. llH
Domine et matri Hildegardi, dileete et uenerabili in Christo
sueque dileetionis intime, N. abbatissa, lieet immerita, de Al
thena ct peeeatrix penitens ad pedes Iesu eum Maria sedens,
dileetum suum uidere sieuti est.
Congratulor uestre beatitudini, omnium feminarum dilectis
sima, que, sicut in delieiis euidentissimis probari potest, quem
diligit anima uestra, quantum mortalibus possibile est, inuenis-
Ep. XLIX
codd.: Hm (teste Mart. 38, 1060); R (f. 362ra.b); Wr (f. 86vb-87ra).
ed.: PL 99, 320C'32IA (efr Hm).
comm.: Vorbem. , p. 145.
XLIX, Tit.: Abbatissa in Althena Hildegardi R Epistola abbatisse de
Althena ad s. Hil. Wr
XLIX, 3 peccatrix - sedens] cfr Luc. 7, 37'38; lO, 39.
app. comp.: XLVIIIR, 9 Dei
2
] ipsius R
app. mt.: X LVIIlR, 9 Dei .: Htrt 13 !unt Hm 15 tibi salutia Htrt Wr
uiriditateH Wr
X 1.1 X , 2 N.]I!. H... U. R .. IlIlIm .",. Wr !! C:ongratulator PI.
del l'IlH PI.
6
r
120 EPIST. XLIX, 8 - XLIXR, 3 EPIST. XLIXR, 4 - L, II 121
tis, et iamiam cum ipso in secreto cordis cubculo feliciter uacans Ipse namque rugit uelut leo, quando primum angelum in casu
gustastis et uidistis, quoniam suauis est Dominus. 5 ipsius imitantes in infernum proicit, ita quod ibi omnem inius
10 Quodque ita esse perpendo, oportet me equanimiter ferre, titiam frendentibus dentibus a se depellit, et ita radix fortitu
quod multo iam tempore per litteras uestras uisitare me uobis
~ I
dinis est. Omnes autem qui eum fide confitentur et bono opere
tam deuotam neglexistis. Credo enim quod, si uel ad momentum tangunt, ad se trahit, et ob hoc omnia quasi leo uincit. Nunc
aciem mentis ab intuitu dileeti uestri refleetere atque pedem audi me admonentem te.
11
extra habitaculum quietis mouere possetis, minime omitteretis,
1
1
15 quin sepius me per nuntium uestrum consolari faceretis, qui et
'!
me de status uestri qualitate letificaret et de meo uobis referret. ALTWICK (OUDWI]K)
Nam et si non dabitur mihi dileetam faciem uestram ultra in
hac uita uidere, quod sine lacrimis non possum dicere, leta L
tamen semper de uobis ero, quippe quam ut propriam animam
SOPHIA ABBATISSA AD RILDEGARDEM a. XX64' I170
20 statui diligere. Quapropter oculo orationis uidebo uos, quousque
perueniamus illuc, quo et nos inucem eternaliter uidere et
Beate memorie Rildegardi de saneto Ruperto, S(ophia), solo
dileetum nostrum facie ad faciem in decore suo mereamur
nomine abbatissa in Altuuich Traiectensis Ecclesie, introire
contemplari.
chorum lumine luminum illuminatum.
Quia nullus hominum ualet mundanis concupiscentiis renun
5 tiare et ad supernam patriam omni intentione anhelare, ni si ei
XLIXR
111,1 desursum daturr1 fuerit Christi iuuamine, ideo religioni uestre
RILDEGARDIS AD ABBATlSSAM a. a. II73 intimare cupio quid, Deo instigante t Spiritus sui gratia coo
perante, conceperim in animo meo. Dominus noster, qui non
o tu que magistra es in fulgore salientis fontis, quod est in uult aliquam de ouibus suis esse erraneam, sed sicut bonus
uice Christi, audi: Ecce uicit leo de tribu luda, radix Dauid. Roc 10 pastor cupit omnes reuocare ad salutis eterne uiam, inspirauit
tale est. Filius enim, splendor sanete diuinitatis, uelut radix est. cordi meo, ut puto, quatenus onus regiminis, quod grauiter
,',
Ep. L
1
Ep. XLIXR codd.: Hm (teste Mart. 39,1061-1062); R (f. 362V8); Wr (f. 87rb-v8).
coJd.: Hm (teste Mart. 38, Io60-I061); R (f. 362rb); W,. (f. 87r8.b). ed.: PL lOO, 321C-322A (cfr Hm).
ed.: PL 99, 32IA (cfr Hm).
&omm.: Vorbem. 2, p. 145; cfr ep. CCLXXXVI huius editons.
ti
L, Tit.: Abbatissa in Altuuich Hildegardi R Epistola abbatisse in Altuuich
i
ad s. Hil. W,.
XLIXR, Tit.: Responsum Hildegardis R Epstola s. HP. ad eandem
abb(atissam) W,.
XLIXR, 4 rugit - leo] efr Apoc. 10, 3 et al. 4/5 primum - procit] cfr
2 Petr. 2, 4; Iudae 6. 6 frendentibus dentibus] cfr Ps. 34, 16.
I
XLIX, 8 secreto - cubculo] cfr Iudith 8, 5; Eccle. 10, 20. 9 gustastis
I
L, 8/10 Dominus - uiam] cfr Matth. IS, 12: Luc. 15, 4
Dominus] (cfr) Ps, 33, 9
XLIXR, 1 salientis fonts] cfr Ioh. 4, 14. 2 Ecce - Dauid] Apoc. 5, 5.
XLIXR, 4 lpse - leo] et pse }anquam leo rugit R quando] quin Hm cum
PL* 4/5 imitltntes ant, primum R 5 pisl quod adJ, et Hm 6/7 et - est
XLIX, 8 cubiculo] periculo Hm 9 gustatis R udets HmR ,20 om. R 9 post te ,p. CCLXXXVl hMill1 ,ditiDnis, "'MI,,#o ;nilio, annlelMlI1 H", R Wr
orationis] oris W,. 23 contemplari] amplecti R
L.l Rohert" f! RUI'I,crro Wr S(n!'hi.) mi/JI'l S. COIld. Mnl() 'n #"''1., Wr
XLIXR, 3 enim 0111. R post radix adJ. fortitudinis R 9 e rrolleRfI\ 111M
122 EPIST. L, 12 - LR, 6 EPIST. LR, 7 - LI, 7 123
porto, derelinquam, et me solitudini alicuius cellule includam.
Huius itaque propositi uelle adiacet mihi, sed posse et consum
mare in Domini nostri est potes tate.
I5 Ergo que scio uos apud Deum tanti esse meriti, quod ex
Spiritus Sancti reuelatione cognoscere ualeatis quid expediat
homini facere, propterea humilibus precibus exoro pietatem
uestram, quatenus uelitis pro me Dominum consulere, si sibi
placita sit conuersatio mea, ne me posthac sententia illa Gre
20 goriana denotet, que dicit: Melius fuerat eis uiam ueritatis non
cognouisse quam post cognitionem ab ea in deterius decidisse.
De cetero ualeatis in Domino, et ea que postulaui pietas
uestra non renuat mihi per presentem portitorem scriptis de
signare, et quicquid gratie Dei per Spiritum suum Sanctum uo
25 'bis de his placuerit reuelare.
10
r5
cere et locum requirere, ubi cor meum nidum habeat, ita ut et
anima mea ibi requiescat.
O filia, non est utile apud Deum ut onus tuum abicias et
ouile Dei relinquas, cum illud lumen habes per quod illi luceas,
ita ut ad pascua illud educas. Nunc autem te ipsam coerce, ne
mens tua flagret per hanc dulcedinem, que ualde tibi nocet in
uicissitudine secularis uite. Tu uero uiue, quia gratia Dei te uult.
Caue ergo ne te ab ipsa abstrahas in uagatione mentis tue. Deus
te adiuuet, ut in pura scientia uigiles.
AMORBACH
LI
'1' i!
MONACHI AD HILDEGARDEM p. a.
LR
HILDEGARDIS AD SOPHIAM ABBATISSAM
In uera uisione mysteriorum Dei hec uerba audi: O filia de
latere uiri orta, et figura in edificatione Dei formata, quare
tabescis, ita quod mens tua in uicissitudine nubium uolat, quas
tempestas circumducit, sic quod interdum ut lux lucet et iterum
5 statim obscuratur? Sic est mens tua per strepitum morum
illorum, qui non fulgent ante Deum. Sed tu dicis: Volo requies
a. n64-II70
,',
!
,11:
!
5
Hildegardi, magistre de sancto Ruperto in Pinguis, O., c., V.
peccatores, nomine tenusque sacerdotes, et tota congregatio
fratrum in cenobio beati N. in Amerbach degentium, cum ful
gentissima lampade ad eternas nuptias intrare.
Lux uiuens, omnis boni operatrix, cui omnis anima uitalis et
ad decimum numerum preelecta sit cooperatrix, etsi eadem in
sua puritate inueniatur, tamen iuxta sensum accipientium a
Ep. LR
cmIJ.: Hm (teste Mart. 39, 1062); R (f. 362V-b); W (f. 33r-v); Wr (f. 87v"-b).
eJ.: PL roo, 322A-C (efr Hm).
1I1 Ep. LI
codJ.: R (f. 393ra-b); Wr (f. Il9ra-va) .
d.: PI 6, p. 339-34 (efi R).
comm.: Vorbem. 2, p, 149-r50; efr ep. CCCXLIV huius editionis.
LR, Tit.: Responsum
Traiecti Hildigardis W
Hildegardis R Sophie abbatisse de
Epistola s. Hil. ad eandem abbatissam Wr
Altuuich
s.
LI, Tit.: Quidam sacerdotes Hildegardi R
Hil. Wr
Epistola o.ev. sacerdotum ad
L, 20/21 Melius - decidisse] Gregorius M., Regula pastoralis, 3, 34 - PL 77,
II9A; cfr 2 Petr. 2, 21.
LI, 3/4 cum
Eccli. r6, 3I.
- intrare] cfr Matth. 25, I-ro. 5 omnis anima vitalis] eft
app. t:rJmp.: LR, 4 iterum] interdum Hm R W r S statim om. HmRWr
app. t:rJmp.: LR, 10 Dei] tuum R
HmRWr 15 adiuuet te HmRWr
12 tibi ualde R 13 secularis] singularis
L, 13 post propositi add. mei R et om. Wr 15 que] quoniam Hm esse
tanti HIN 16 reuelatatione R 18 pro me Dominum uelitis Hm Dominum
pro me uelitiH R 19 mea] mei R Wr 20 dixit PL* 24 sanctum suuro
Wr
app. eriJ.: LR, 7 et
2
o",. Wr 10 illud] ullum W
lIcro] ergo Wr 14 ergo) ptur H. uero Wr
1.1,1 Rllpc:rto Nriptll R R"llllCrtn Wr
in ce,noho hcati N. n. It
lumen] nomen Wr
Pinail R C,) E. PI
13
3
124
EPIST. LI, 8-43
beatis differenter participatur. Nam sicut suprema regalis aule
organa eo ardentius inflammantur quo uicinius et quasi imme
10 diate fontem claritatis contemplantur, inferiora uero angelorum
agmina quanto ab ipsa origine sunt remotiora, tanto differentius,
tanto debilius ab illo principali lumine relucent, sic et spiritus
incorporati, licet ad uitam sint preordinati, alii abundantius,
alii tenuius impetu claritatis a maiestate semper discurrentis
15 irradiantur, et ad illud beatificum principium consequendum
distantissima mobilitate eleuantur. Sunt enim quedam anime in
illud pelagus claritatis sic absorpte, ut aliud nihil uidere, aliud
nihil sentire quam presentiam illius luminis omnia uiuificantis
sibi uideantur. Quarum fulgore et cetere anime, adhuc terrestri
20 graues obscuritate, dum sepius reuerberantur, ad receptaculum
ipsius claritatis aptificantur, quo sibi ex ea subtilius notificantur.
Quia ergo tu, mater reuerentissima, ad claritatem illam uici
nius ascendisti, splendor acorde tuo erumpens conscientias
nostras illuminet, ita ut tum per radios admonitionis, tum
25 exhortationis, tum corrreptionis tenebTe nostre imminuantur.
Nam quia abundauit iniquitas et refriguit caritas, per schisma
Romanum tenebras erroris patimur, et quoniam iniquitatibus
obstantibus sol iustitie obscuratus est, luna, que est Ecclesia,
ab origine religionis multimodis exorbitauit. Verumtamen quia
30 uerba Christi non transeunt, sed permanent, et idem ipse tes
tatur: Ecce ego uobiscum sum usque ad consummationem seculi,
quamuis totus iam pene orbis tenebris erroris inuolutus sit,
radius quidam antique gratie, ne tota gens pereat, in uobis
resplenduit. Ordo enim monachorum orbitat, ordo clericorum
35 claudicat, ordo quoque sanctimonialium titubat, et, cum spiri
tales religione hoc modo excedunt, seculares institutam sibi a
Domino legem omnino negligunt. Nam inter cetera facinora,
quibus Deum obliuioni tradunt, legitima coniugia derelinquunt
et aliena pro libitu suo sibi copulant, homicidia perpetrant, et
40 inde magnos se fore existimant; ac quisque uelut inertem se
esse dicit, si his maculis immunis inuenitur. Quapropter sacer
dotes qui clamare et ueritatem cum correptione loqui deberent,
iam sil ere coguntur.
28 sol iustitie] cfr Mal. 4, 2. 31 Ecce - seculi] Matth. 28, 20.
8 ante suprema add. illa R suprema om. PI 9/10 immediate] in medietate
R (sed immediate PI) 14 maieste Wr discurrentes R, a. con: Wr discurrente
PI 17 post uidere add. possint PI 19 uideantur] quae uiuificantur PI 24
per radios tum R 26 et om. Wr schismum PI 27 iniquitatibus] nubibus
iniquitatis R 29 origine] ordine R 30 sed] si R 38 Deum] Dominum
PI
EPIST. LI, 44 - LII, 8
125
Nunc tu, o mater ueneranda, quoniam ut in scripturis tuis
45 legimus, commonitiones spiritalibus multoties direxisti, eas etiam
secularibus quam iqtime rogamus ut dirigas, quia necesse est
ut duris et crebris correptionibus inclamentur qui correptiones
aliquas uix sustinere dignantur. Speramus enim quod animos
suos uerbis tuis attentius inclinent, quoniam per diuinam uisio
50 nem et iussionem te loqui credunt et sciunt, quam uerbis nos tris,
,
i
quos in multis transgressionibus uacillare frequentius uident.
Vale.
:1
l'
ANDERNACH
I
:11
LII
TENXWINDIS MAGISTRA AD HILDEGARDEM
j
Hildegardi, magistre $ponsarum Christi, T., magistra dicta.
,1
sororum Anturnacensium, summis spiritibus quandoque coniungi
in celes tibus. .
De sanctitatis uestre opinione celebris fama late peruolans
quedam mira et stupenda auribus nostris insonuit summeque
rcligionis ac singularis propositi uestri excellentiam exiguitati
,11 nostre maxime commendauit. Multorum namque testimonio
didicimus, de secretis celes tibus plurima mortalibus intellectu
Ep. LIl
" codd.: Hm (teste Mart. 55, 1079-1080); R (f. 368vb-369ra); Wr (f. 95rb-vb); Z
(f. 3Y-v).
edd.: PL n6, 336B-337B (efr Hm); HAVERKAMP, p. 543-545 (efr R Z); cEr
HAUG, p. 62, n. 18.
comm.: Vorbem. l, p. 144-146.
LII, Tit.: om. Z Tengswich dic(ta ma)gistra in Antumaco Hildegardi R
Epistola magistre sororum Anturnacensium ad s. Hil. Wr
app. comp.: LII, 1 dicta magistra Hm R Wr 7 maxime om. R
LI, 44 tuis om. W,. 46 etiam Olfl. PI
48 sustinere om. PI 51
transgressoribus PI frequentiuR 111f1. R
app. eril.: 1,11, 1 Hildeprdl] 1111. 1,,11. drfitil Wr HlIdig1trdi R H. Z T. n",.
Hall,)! 2 Anternacen.lllrn ".""""'!J, fort. Z 5 "\Hnme que Wr 6 exigultMti
l.'" cxiuitlltc con: 7.
a. I I - 4 8 . I I ~ O
I26 EPIST. LII, 9-35
difficilia uobis per angelum diuinitus ad scribendum reuelari, et
10 queque uobis agenda non deliberatione humana, sed ipso edo
cente ordinario
Aliud etiam quoddam insolitum de consuetudine uestra ad
nos peruenit, uirgines uidelicet uestras festis die bus psallendo
solutis crinibus in ecclesia stare, ipsasque pro ornamento can
15 didis ac sericis uti uelaminibus pre longitudine superfidem terre
tangentibus, coronas etiam auro contextas capitibus earum
desuper impositas et his utraque parte et retro cruces insertas,
in fronte autem agni figuram decenter impressam, insuper et
digitos earundem aureis decorari anulis, cum primus pastor
20 Ecclesie talibus in epistola sua contradicat, sic admonendo
dicens: Sint mulieres cum uerecundia se componentes, non in
tortis crinibus, neque aura, neque margaritis aut ueste pretiosa.
Preterea, et quod his omnibus non minus mirandum nobis
uidetur, in consortium uestrum genere tantum spectabiles et
25 ingenuas introducere, aliis uero ignobilibus et minus ditatis
commansionem uestram penitus abnuere. Vnde nos plurimum
obstupefaete sub magne dubitationis incertitudine titubamus,
dum in animo tacite reuoluimus ipsum Dominum in primitiua
Ecclesia piscatores modicos et pauperes elegisse, ac beatum
30 Petrum conuersis postea ad fidem gentibus dixisse: In ueritate
comperi, quod non est personarum acceptor Deus; uerborum
insuper Apostoli non immemores ad Corinthios dicentis: Non
multi potentes, non multi nobiles, sed ignobilia et contemptibilia
huius mundi elegit Deus. Omnia quippe precedentium Patrum
35 instituta, quibus cunetos spirituales maxime informari condecet,
21/22 Sint - pretiosa] (cfr) 1 Tim. 2, 9. 30/31 In . Deus] Act. 10, 34;
efr Rom. 2, II. 32/34 Non - Deus] (efr) 1 Cor. l, 26'28.
app. comp.: 9 uobis per angelum] et rata (rara Hm) uobis HmR Wr 10 ipso]
Deo HmR Wr 12 insolitum om. HmRWr 13/14 psallendo - ipsasque om.
HmRWr 15 ac sericis] quibusdam HmRWr 15/16 pre - tangentibus om.
Hm R Wr 16 aura] decenter HmR Wr 17 cruces] angelicas imagines
HmRWr 19 aureis] quibusdam HmR Wr 19/21 cum dicens] Que omnia,
ut credimus, ad amorem superni sponsi ducitis, cum iustum sit ut Hm R Wr
25/26 aliis - abnuere om. Hm R Wr 26/28 Vnde - reuoluimus] Quod nos
plurimum etiam (etiam plurimum R, etiam om. Hm) admirantes (admiramur
Hm), scimus tamen uos hoc rationabili causa facere (agere Wr), cum non ignoratis
HmRWr
app. eril.: 9 nobis fort. recte Z ad scribendum] adscribendum Hm ascribendum
PL * 11 ordinare Z 13 psallentes Hallg 16 etiam] ex HaIIg contectas
Hall!. 17 impositis HaIIg 19 annulis Hm Hall!. 35 maKime spirituales
Hm
EPIST. LII, 36 - LIIR, 3 I27
pro posse nostro perscrutantes subtilius, nil in eis tale quod
reperimus.
Tanta namque, o sponsa Christi uenerabilis, consuetudinis
uestre nouitas exiguitatis nostre modulum longe incomparabi
40 liter excellit atque non modicam admirationem nobis incutit.
Igitur nos tantillule profeetibus uestris debita dilectione intime
congaudentes, de hac re tamen aliquid a uobis certius experiri
cupientes, litterulas nostras sanetitati uestre placuit dirigere,
humiliter ac deuotissime obsecrantes, quatenus cuius auetoritate
45 talis religio defendatur, dignitas uestra in proximo non dedig
netur nobis rescribere. Valete, et in orationibus uestris memores
nostri estote.
LIIR
HILDEGARDIS AD CONGREGATIONEM MONIALIVM a.
Fons uiuus didt: Mulier intra cubiculum lateat, ita quod
magnam uerecuni:liam habeat, quia nagna pericula horribilis
lasciuie serpens in illam sufflauit. Quomodo? Forma mulieris
Ep. LIIR
codd.: Hm (teste Mari. 55, 1080-1082); M (f. 66v-67V); R (f. 369r'va); W (f.
22V'25v); Wr (f. 95vb'96va); Z (f. 35v-36v).
edd.: PL II6, 337B'338C (cfr Hm); HAVERKAMP, p. 546'548 (efr R WZ); efr
HAUG, p. 62, n. 19.
comm.: Vorbem. I, p. I44-146.
LIIR, Tit.: Responsum Hildegardis (Hiltegardis Z) RZ Congregationi
Andernacensi Hildigardis MW Epistola s. Hil. ad eandem mag(istram) Wr
app. comp.: LII, 36 perscrutantes] insectantes Wr persectantes Hm R subtilius
om. HmRWr 36/37 nil - reperimus] uestra etiam (enim Wr) iusta et sancta
omnino esse (esse omnino R) scimus Hm R Wr 41 debita dilectione om.
HmRWr 43 litteras HmRWr 44 cuius] eius HmRWr 45 defendatur]
adaugeatur Hm R Wr
app. comp.: LIIR, 1 quod] ut R . 3 illam] primam mulierem Hm M RW Wr
app. eril.: LlJ. 42 uobis r. /in. Z certiuR a uobis Wr
app. eri/.: I.IIM, 1 l'olU uluu. !lIdio",. '/. 3 "pedes H",
I28 EPIST. LIIR, 4-28
fulminauit et radiauit in prima radice, in qua formatum est
5 hoc, in quo omnis creatura latet Quomodo? In duabus partibus,
scilicet in altera experte facture digiti Dei, et in altera superne
pulchritudinis.
O quam mira res es, que in sole fundamentum posuisti et
inde terram superasti! Vnde Paulus apostolus, qui in summa
10 uolauit et in terra tacuit, ita quod non reuelauit quod abscon
ditum fuit: Mulier que subiacet uirili potestati mariti sui, illi
coniuncta in prima costa, hec magnam uerecundiam habere
debet, sic quod non debet dare aut reuelare preconium proprii
uasculi uiri sub alienum locum, qui ad illam non pertinet Et
I5 hoc faciat in uerbo illo quod dominator terre dixit: Quod Deus
coniunxit, hamo non separet, in irrisione diaboli.
Audi: Terra sudat uiriditatem graminis, usque dum eam hiems
superat Et hiems aufert pulchritudinem illius fl.oris, et illa tegit
uiriditatem sui fl.oris, deinceps non ualens se reuelare quasi
20 numquam aruerit, quia hiems illam abstulit Ideo non debet
mulier se in crinibus suis subleuare nec ornare, nec erigere in
ulla sublimitate corone et auri ullius rei, nisi in uoluntate uiri
sui, secundum quod illi in recta mensura placuerit
Hec non pertinent ad uirginem; sed ipsa stat in simplicitate
25 et in integritate pulchri paradisi, qui numquam aridus appa
rebit, sed semper permanet in plena uiriditate fl.oris uirge. Virgo
non habet tegmen crinium uiriditatis sue in precepto, sed in
propria uoluntate sua per summam humilitatem se tegit, quo
9/11 qui - fuit] cfr 2 Coro I2, I eqs. 11 Mulier - sui] cfr Eph. 5, 24.
11/12 illi - costa] cfr Gen. 2, 22. 12/13 hec - debet] cfr I Tim. 2, 9.
13/14 preconium - uasculi] cfr I Thess. 4, 4. 15/16 Quod - separet]
Matth. 19, 6.
app. &omp.: 4 radauit post radice R 6 post altera
1
add. parte HmMR WWr
(cfr in altera parte scilicet R) 9 inde om. Hm M R W W r V nde] Sed Hm M
WWr VndePaulus]PaulusenimR 10/11absconsumHmMRWWr 11
post fuit add. sic dixit MW; hec attendit HmRWr 12 hec om. HmR Wr 14
post uiri add. sui HmMRWWr sub] ad HmMRWWr 18/19 Et hiems
sui floris] Illa enim pulcritudinem floris illius aufert et uiriditatem sui floris
tegit R 18 floris illius HmMWWr 20 numquam] nondum R 20/21
mulier non debet R 26 permanet - uirge] in plena floriditate floris uirge
permanet R
app. erit.: 4 formatu Z 5 hoc om. Z 6 experte] ex parte Hm Wr 10
reuelarit PL * 13 proprii in margo Wr 14 illum Wr 15 dicit Hm 16
separat Wr, a. co"- R 17 post hiems del illam W 18 tegit om. Z 19
deinde Hm et deinceps Wr re1euare PL * 21 suhuelare Wr exigere Hm
22 re om. Wr 25 in Ofll. Hm pulchra Hm 26 in S. /in. Z plena
Ofll. Z uiriditatis Wr uirge] uirigere mZ post Villo d,/. tamcn Z 28
HUI! S. lin. W te:at Wr
EPIST. LIIR, 29-56 I29
niam horno pulchritudinem anime sue abscondet, ne accipiter
30 eam per superbiam rapiat. .
Virgines coniunde sunt in Spiritu Sancto sanctimonie et in
aurora uirginitatis. Vnde decet illas peruenire ad summum
sacerdotem sicut holocaustum Deo dedicatum. Quapropter decet
per licentiam et per reuelationem in mystico spiramine digiti
35 Dei, quod uirgo candidam uestem induat, claram significationem
desponsationis Christi, uidens quod intexte integritati mens eius
solidetur, considerans etiam, quis ille sit cui coniunda est, sicut
scriptum est : H abentes nomen eius et nomen Patris eius scriptum
in frontibus suis, et iterum: Sequuntur Agnum quocumque ierit.
40 Deus etiam habet scrutinium scrutationis in omni persona,
ita quod minor ordo super superiorem non ascendat, sicut et
Satanas et primus horno fecerunt, qui altius uolare uoluerunt
quam positi sunt. Et quis horno congregat omnem gregem suum
in unum stabulum, scilicet boues, asinos, oues, hedos, ita quod
45 non discrepant se? Ideo et discretio sit in hoc, ne diuersus
populus in unum gregem congregatus in superbia elationis et in
ignominia diuersitatis dissipetur, et precipue ne honestas morum
ibi dirumpatur, cum se inuicem odio dilaniant, quando altior
ordo super inferiorem cadit et quando inferior super altiorem
50 ascendit, quia Deus discernit populum in terra sicut et in celo,
uidelicet etiam angelos, archangelos, thronos, dominationes, che
rubim et seraphim discernens. Et hi omnes a Deo amantur, sed
tamen equalia nomina non habent Superbia amat principes et
J
iI nobiles in persona elationis ipsorum, et iterum illos odit, cum
I
55 ipsam interimunt Et scriptum est: Deus potentes non abicit,
cum et iPse sit potens. Ipse autem personas non amat, sed opera
'1
I1
38/39 Habentes - suis] Apoc. 14, l. 39 Sequuntur - ierit] Apoc. 14, 4.
55/56 Deus - potens] Ioh 36, 5.
!, Ijl.
app. comp.: 31 in spiritu sancto coniuncte sunt R 31/32 in aurora] aurore
i!
Hm M R W W r 34 per2 om. R 35 claram significationem] in clara signifi
1"
1, catione HmMRWWr 38 Habent HmMRWWr 41 quod] ne R non
om. R et om. HmMR WWr 43 sunt] essent HmM R W Wr 44 ante
hedos add. et RWr 45 discrepant] dissipent MRWWr (dissipet Hm) 49
'Ii
quando om. R 50 discernit - celo] populum suum in terra sicut et in celo
1,1
discernit R 51 etiam om. Hm R Wr 53/55 amat - interimunt] principes et
nobiles in persona elationis amat, sed cum ipsam interimunt, illos odit R 54
11
1 ipsorum om. HmMWWr (cfr R) 55 Et om. R
II,
1
app. erit. : 29 sue Ofll. H", . 33 deo iI,r. Z dedicatum11itl. de S. lin. Z 36
Christi uidem, inl,rp. H"",rAJ.",p 39 /-1", 40 ctiRrn s. li". W
scrutationcR 1-1111 43 l,'", 48 'x mrr.
J
1.
13
EPIST. LIIR, 57 - Lln, 4 EPIST. Lln, 5 - LIIIR, 2 131
que gustum habent in iUo, sicut Filius Dei dicit: Meus cibus est Quomodo me, domina dilectissima, ab aspectu et colloquio
ut faciam uoluntatem Patris meio Vbi humilitas est, ibi Christus uestre dulcedinis, mihi omni mellis sapore gratioris, tamdiu
semper epulaturo Et ideo necesse est ut illi homines discernantur, subtraxisse potuerim, uel interim litterulis saltem uisitasse uos
60 qui plus uanum honorem quam humilitatem appetunt, cum hec distulerim, memetipsum satis admirari nequeo, totumque id
uident que illis superiora sunt. Morbida etiam ouis abiciatur, ne paruitatis mee desidie deputoo Vestram etiam pietatem huius
totus grex contamineturo ro modi mea inconcinnitate, quod absit, offendisse ualde timeo, et
Deus bonum intellectum hominibus infundit, ne nomen ipso merito, quippe quem antea nec uoce, nec habitu, nec facie,
rum deleaturo Bonum enim est, ne horno montem apprehendat, necdum etiam fama agnitum, ut primum ueni, quod factu
65 quem mouere non poterit, sed in ualle subsistat, paulatim perdifficile est, gratia uestri benignissime recepistis et statim
discens quod capere potest. uestri coUoquii participatione, quod magnum duco, recreare
Hec dicta sunt a uiuente lumine et non ab homineo Qui audit, I5 dignata estiso
uideat, et credat unde sint. Verum quia penitet, ignoscetiso Animus enim meus numquam
non promptus fuit, facultas uero defuit. Promitto igitur, si quid
uere promittere possum, me, si Deus facultatem dederit, quan
AUGSBURG tocius emendaturumo Interim autem in orationibus uestris pro
20 Deo mei miserrimi peccatoris memor esse digneminio
Lln
VDALRICVS CANONICVS AD HILDEGARDEM aoaoII7
LIIIR
Domine Hildegardi, religione, sapientia, disciplina, moribus, HILDEGARDIS AD VDALRICVM CANONICVM ao ao II70
postremo omni utriusque hominis uirtute plenissime, iHe suus
per omnia V(dalricus), in sexta cum Martha laborare, in septima
redintegrari, in octaua cum Maria iucundario
,), I
Qui uita est, hec uerba ostendit mihi dicens: Horno, tu similis
es aque que mouetur in tempestate, et que iterum deinde manet
r
;1:
, ,
Epo LIIIR
coddo: Hm (teste Marto 59, 1089); R (fo 37IVb); W (fo 30r); Wr (fo 99vb); Z
Epo LlU
codJo: Hm (teste Marto 59, ro88-I089); R (fo 37IV-b); Wr (fo 99v-b)0
(fo 59r)0
eddo: PL 120, 344C-D (cf-r Hm); cfr HAUG, po 68, no 890
eJo: PL 120, 344A-B (efr Hm)o
LUIR, Tito: Responsum Hildegardis R 6dalrico canonico Augustensi Hildo
LlU, Tito: Sacerdos quidam Hildegardi R Epistola V. ad so HiL Wr
W Epistola So HiL ad eundem Wr ca(..o) margo absciso Z
LUR, 57/58 Meus mei] (cfr) Ioho 4, 340
efr Regll/a S. BeneJicti, 28, 8 - CSEL 75. po 85 o
61/62 Morbida - contaminetur]
; I
! i
Ii
LlII, 16/17 Animus promptus] cfr 2 Coro 8, II et alo
LUIR, 1 Qui uita est1cfr Ioho II, 25; 14, 60
LlII, 3/4 cum - iucundari] efr Luco 10, 39-40 II:
appo compo: LlHR, 1 Homo omo HmRWr
appo compo: LIIR, 58/59 semper Christus Hm W 63 infundat M R W
appo trito: LIIR, 60 uanum So lino W, omo Z
Hm 63 ne] nec Z 64 enim So lino W, 0"'0 Z
Hm (!6J cliscens PL) 68 sit flrlo rttIl Z
humitatem M
est enim Wr
61. uideret
66 dicens
I
1
1
, I
11'
:1'
LlU, 7 uitasse WI' uos uisitasse R uos 0"'0 Wr 8 id o",. Wr 10
in concinnitate R Wr ualde offcndisRe Wr 12 nedum R agnitum IX
agnitam co", R factum Wr 16 ignoscitis Wr 18 uere 0"'0 H", 19
autem] aut H", in 0111. H", 20 milcrrimi mci Wr iIIIlI memor lIJo e.t
Wr
1.1[[,1 Hildc:ardillf. HmR 2 1)lenissimell)rohHtissime Wr
"
al)po ,.,.il.: 1.11111, 1 mllll c",""dll HIfI 2 Z dc:.ilulc /11/10 11",
'.ii!,.
i '
.
I
132 EPIST. LIIIR, 3 - LIV, 8
EPIST. LIV, 9 - LV, 19 133
in tranquillitate. Victoria tibi dicit: Libenter ingrederer ad te,
sed tu cedis me, quando faciem mentis tue abscondis, ita quod
5 dubius es, non habens uolantes pennas in securitate, ubi non es
in amplexione contemptus mundi.
O miles, cito ueniet tibi resurrectio, si puluerem cineris a te
excutis, dicens: Si non possum stare in sole, uolo tamen me
abstrahere de luto pulueris et uestem meam abluere de uicis
10 situdine morum huius seculi. Tunc columba dabit tibi unguen
tum, et uulnus tuum terget. Nunc surge, et uiue in eternitate.
AVERBODE
LIV
HILDEGARDIS AD ANDREAM PRAEPOSITVM
Secreta lux dicit: Tu exterritus es quasi de uento, et dormitas
in ligno uiriditatis ments tue. Sed horno qui uiriditatem inte
rioris cordis sui habet, in excelso parietis edificat. Pastor autem
qui ouile pascit, non habens intrinsecus adiutorium in necessi
5 tatibus ouilis sui, sed fatigatus fugit, illi pastoralis cura non
proderit; unde idem faciat se similem oui et non pastori.
Tu, horno, es sicut undans in aquis, qui uix liberatur ne
dimergatur, ita quod ubique prudentiam inspicis, sed tamen
a. a. II66
deficis in uiribus, non autem in uoluntate. Vnde et grata Dei
10 ad te resplendet.
LV
ABEAS AD HILDEGARDEM
Floribus uirtutum sanctarum redimite Hildegardi, gloriosis
sime ancille Christi de Pinga, N., humilis et indignus prouisor
fratrum in Eberbutde, pro studio boni propositi denario diurno
euangelico remunerari.
5 Gratas immensas referre non cessabo Deo, qui uestre persone
celsitudinem tamquam lucernam ardentem et lucentem, n(;m
modio subtectam, sed super candelabrum posuit, qui angelica
uisitatione et Spiritus sui gratia uestram reuerendam sanctita
tem tueri ac consolari non desistit, qui etiam bonam famam
10 opinionis uestre non solum in regione Germanie, sed etiam in
nostris atque aliis mundi partibus longe lateque uelut bonum
suum odorem respersit, ut merito cun Apostolo dicere possitis:
Christi bonus odor sumus Deo in omni loco.
Et nos congratulan tes tanto pietatis uestre culmini, dicere
15 compellimur: Quam pulchra Jacta es in deliciis, filia princiPis;
exsultabimus et letabimur in te, memores uberum tuorum super
uinum. In quibus nos infirmi inuenimus quod fugamus, et fortes
quique ac robusti secundum a Deo datam uobis sapientiam
solidum cibum sumentes, dicere irreprehensibiliter possint: La-
a. a. II66
Ep. LIV
codd.: Hm (teste Mart. 17, 1036); R (f. 355rb-v8); W (f. 96r); Wr (f. 78va);
Z (f. 4sr-v).
edd.: PL 78, 300D (cfr Hm); efr HAUG, p. 64, n. 47.
comm.: Vorbem. 2, p. 144; efr ep. CCXXIX huius editionis.
ii
:1
1
Ep. LV
codd.: Hm (teste Mart. 12, 1029-1030); R (f. 353vb); Wr (f. 76ra-v).
LIV, Tt.: Responsum Hildegardis R Andree preposito de Eberbutde
Hildegardis W Epistola s. Hil. ad eundem Wr Andree preposito de
Eberbutde Hildig. Z
11
1
I
ed.: PL 730 295A-C (cfr Hm).
comm.: Vorbem. 2, p. 144.
LIIIR, 7/8 puluerem - excutis] cfr Is. 52, 2; Matth. 10, 14; Luc. 9, 5; Act.
LV, Tit.: Abbas in Eberbuthde
Euerbutte ad S. Hil. Wr
Hildegardi R Epistola prouisoris in
13, 51.
app. comp.: LUIR, 7 miles] horno Hm R Wr
app. comp.: LIV, 8 ita quod] et R
1,
'11
1
,l'
LV, 314 denario - euangelico] cfr Matth. 20, 2. 617 lucernam - posuit]
cfr Matth. 5, 15. 13 Christi - loco] (cfr) 2 Cor. 2, 15. 15 Quam deliciis]
(cfr) Canto 7, 6. filia principis] Canto 7, l. 16/17 exsultabimu8 - uinum]
Canto r, 3. 19/20 Labia - primam] (cfr) Canto 5, 13
:.I'I.,! ,1
R
app. trit . .' LIIIR, 3 ingredere Hm 10 morum post seculi Wr
app. <TiI.,' LlV. 1 dixit Wr cxterritus] litJ. ex '. li". Wr
11 terge
r;
!
:Ii
LV,l sanNorulll f(", 2 Blllga }/IWR N."I n. R H. Wr 3 Ebcrhurde
HIW EhC'.rl)uthdc R 5 nun I:ClMUh<> Wr 6 R et
IIlCClllcrn (1111. /'/IW 12 oc!on1m M\llIm Wr
.1
134
EPIST. LV, 20 - LVR, 3
20 bia tua distillantia myrrham primam, et: F auus distillans labia
tua, o sponsa Deo dilecta. Ciuitas enim in monte uirtutum
collocata abscondi non potestis, quia columnam immobilem et
inconcussam in medio Ecclesie sue Dominus uos constituit, ut
inter erumnosa huius mundi discrimina plebs sua, suo sanguinis
25 pretio redempta, per uos discat quid appetere, quid cauere
debeat, et exemplis bonarum uirtutum uestrarum instructa de
die in diem proficiat, et de uirtute in uirtutem non segniter
ascendens uidere possit Deum deorum in Sion.
Obtentu igitur precum uestrarum confisus, etsi dignus non
30 sim coronam laborum percipere, saltem sit mihi primum fugisse
supplicium. Vestris igitur orationibus studiose me commendo,
quia magnis peccatis sepius Dei pietatem offendi. Vale, domina
dilectissima, et pro me indigno Dominum exora uerbisque a
Deo tibi datis saluta.
LVR
HILDEGARDIS AD ABBATEM a. a. II66
Iacula que in incredulitate et in contumelia malitiosorum
uerborum ueniunt, similia periculoso uento sunt, qui repente ad
cor hominis uenit. Et hic est tempestas primi angeli, in quo
Ep. LVR
codd.: Hm (teste Mart. 12, 1030-103I); R (f. 353vb); W (f. 67r-v); Wr (f. 76v8);
Z (f. 8Ir).
edd.: PL 73, 295D-296A (efr Hm); efr HAUG, p. 69, n. lIO.
tomm.: Vorbem. 2, p. 144.
LVR, Tit.: Responsum Hildegardis R Abbati de Eberbutde W Epistola
s. Hil. ad eundem prouis(orem) Wr Abbati de Eberbutde Hildigardis Z
LV, 20/21 Fauus - sponsa] Canto 4, IX. 24/25 suo - redempta] cfr Apoc.
5, 9 27/28 de - Sion] cfr Ps. 83, 8.
app. comp.: LVR, 3 hie] hec HmRWr
LV, 20/21 distillantia - tua om. Hm 24 sanguine HIIIWr 25 pretio om.
Hm 26 instructa] inducta Hm 29 etsi] ac si Hm 32 pietatem Dei Hm
33 Dominum] Deum Hm a om. Wr 33/34 tibi ante a Hm
app. erit. : LVR, 1 Iacula] litt. init. dificit W incredulitate1litl. in s. lin. W r
2 ante ueniunt add. ad animum Wr
EPIST. LVR, 4 - LVI, 3 135
ipse Deum despexit. Sepe autem uideo in felicitate hominis,
5 quem Deus ualde amat, quod he pene se illi obiciunt, quia
inimicus felicitatem illius cognoscit ac eum in hac tempestate
opprimere uult, ut cum eo cadat. Sed ipsum de sinu Dei rapere
non ualet. Attamen angustia et tribulatio illi ab elementis
occurrunt, in illa tamen temperantia quod Deus eum obseruat.
lO Sicut autem Ecclesia nouam genituram noue prolis in sanguine
Christi suscepit, ita oportebat et decuit dotem Spiritus Sancti,
scilicet aquam sanguini Christi coniungi, quia etiam tabes in
sanguine cuiusque hominis est.
BAMBERG (ST. MICHAEL)
LVI
HILDEGARDIS AD ABBATEM
In ignea admonitione predestinatum est, quid uiua uoce po
pulus iste auditurus sit, quod de torrente lapide haurietur in
obscuritate mysteriorum Dei. Sed te uideo in intentione tua
Ep. LVI
codd.: Hm (teste Mart. 3, IOI7); R (f. 349r8); W (f. 45v-46r); Wr (f. 70V-b).
ed.: PL 64, 284C-D (cfr Hm).
tomm.: Vorbem. 2, p. 143; Binl., p. XIII-XIV.
LVI, Tit.: Responsum Hildegardis R Abbati de sancto Michaele in
Babenberch Hild. W Epistola s. HiL ad eundem Wr
app. comp.: LVR, 4 aurem] enim RWr 6 ac] et R 13 post est add. Sed
et (et om. Hm) admoneo (moneo R) te, o pater familias in monte Sion, ut fadas
quod sis tuba canens strenue in spiritali populo tui gregis, ut non defidat in
caritate et in obedientia, et in eternum uiues (uiuens Hm). Et (0111. R) iterum
(om. R) in temetipso (add. etiam R) undique habe oculos (oculos habe R) ad
aspiciendum (aspiciendam Wr) iustitiam et ueritatem, ita ut (add. in Wr) anima
tua semper uigilet (uigiles Wr), ne in strepitu huius seculi impediaris HIIIR Wr
app. comp.: LVI, 1 quid] quod HIM R Wr 3/4 Sed - aliquando] Video enim
te aliquando in intentione tUI R 3 uideo te Wr (ifr R)
app. tril.: LVR, 5 ualclcr nllll. Z 6 eum ""'. Wr 8 \Jalet) p<>!!:N! Wr
11 et] ut Wr 22 IMIll'unC' H.wN Wr (mi unguini PL)
a. II69'II70
137
136 EPIST. LVI, 4 - LVII, 12
aliquando ut auroram rutilantem, sed tamen laborem et angus
5 tiam interdum et in temetipso et in aliis habentem, ita quod
inde tam fortiter fatigaris, quasi ignores quid facere possis.
Nunc autem nobilissimum Patrem familias te admonentem
audi: Vigila strenue et surge in lumine, ut uirgam ipsius honeste
in die feras. Nam si exterior horno in flagello Dei aliquando
10 fatigatur, interior tanto fortior exsurgit de fortissima ui, que te
sustentare uult in circueunte rota gratie sue.
LVII
HILDEGARDIS AD ABBATEM
In serena luce hec uerba audiui: Sapientia et discretio ad
inuicem dixerunt: Quam adiutricem nobis queremus? - Et ad
inuicem sibi responderunt: Temperantiam. Sed et misericordia
de nostro officio salutem populis annuntiet. - Et sic sederunt.
5 Tunc sapientia dixit: Quid faciemus, quod bella et bella inter
filios hominum sunt? - Et differentia respondit: Cum filii ho
minum in plateis sibi occurrunt, ita quod semetipsos interficere
uolunt, tunc oculos eorum cum sole obscura, et ego cum nube.
Et disseramus eis quod Deus in angelicis consuetudinibus eos
10 edificauit, et deinde corporales post se. Et cur modo animas
suas suffocent, cum tanta merita habeant? Et tu da illis scutum
de sole, et ego armillas ferreas atque alias armaturas de nube
Ep. LVII
CfJdd.: W (f. 84v-86r); Z (f. 87r-88r).
,dd.: PI 100, p. 55-551 (cfr W); cfr HAUG, p. 70, n. 127.
comm.: Briejlll., p. 136; cfr Einl., p. XIII-XIV (ep. LVI).
LVII, Tit.: Abbati de sancto Michahele in Babenberch Hild. W Abbati
de sancto Michah(ele) in Babenberch Hild. Z
LVI, 10 interior - ui] cfr Eph. 3, 16.
app. comp.: LVI, S quod] ut R 6 fatigeris R
app. &rit.: LVI, 4 aurora Hm S et
1
om. Hm 11 gratie sue om. Wr
LVII, 1 ante In lIerIJ. eras. W SIIb 116ri1. discretio lI,riI. Iras. W 10 coporales
Z post se] partes PI
,1
EPIST. LVII, 13-49
tanti ponderis, quod se amplius mouere non possint. - Tunc
etiam temperantia dixit: Et ego rete coram uia eorum expan
15 dam, ut si iniustas semitas ire uoluerint, per rete impediti non
possint. - Sed misericordia dixit: Ego annuntio quod sapientia
celum et terram in magna gloria constituit, et quod discretio
ad pulchritudinem oculorum omnia ad uidendum et ad cognos
cendum bene distinxit, et quod temperan tia dulcia et aspera in
bonum cibum conuertit, ita quod et comedi et glutiri possunt.
Sed et uersatilem gladium habeo, cum quo aufero omnia aspera
per que homines lacerantur, et omnia montuosa que transire
non possunt, et hec ita explano, quod et pusilli et magni, fortes
et debiles ipsa pertransire et tolerare ualent.
Nunc, o tu diligens et sollicite pater, istas rationes ad te dictas
intellige, atque summa iudicia et iustitias Dei filiis tuis cum
misericordia strenue ostende et cum magno timore, quia, cum
ipsi bella malorum operum inceperint et cum ea in plateis
uoluntatis sue perficere uoluerint, tunc oculos intentionis eorum
cum sole iustitie obscura et cum nube disciplinalis correptionis,
quia spiritu celestes et corpore secundum Christum sunt, et
prohibe ne animas suas exstinguant, multa merita in celestibus
habentes. Et exhibe illis scutum defensionis de sole iustitie, et
armillas ac armaturas obedientie de nube discipline, de quibus
se tamen uix expedire possunt pre grauedine peccatorum. Sed
et rete correptionis coram eis expande, compellens eos rectam
uiam ambulare, quia Deus celum et terram in magna gloria
constituit et suauia ac dura ita temperauit, quod pati poterunt.
Atque misericordiam imitare que omnia ita explanat, quod
40 superari ualent. Sed et tempora temporum discerne, ac mollia
corpora filiorum tuorum inspice secundum uerbum Dei, ubi
dixit: Misericordiam .uolo et non sacrificium, et sicut etiam
Apostolus dixit: Quibus lacte opus est et non solido cibo. Atque
cum oleo eos unge, ne per amaritudinem defi,ciant et ne per
45 ignorantiam errent.
Nunc igitur, o fili Dei care, prouide ut templum tuum cum
,J beneuolentia luceat, et ne mens tua in uicissitudine nubium
'1111 quasi in inquiete bellorum circueat, sed cor tuum in purissimum
I
fontem constitue, et in dulcissimo amore eum amplectere.
42 Misericordiam - sacrificium] Matth. 9, 13; 12, 7; cfr Os. 6, 6.
Quibus - cibo] Hebr. 5, 12; cfr 1 Coro 3, 2.
16 misericordia IX misericordialn ttlrr. Z 20 itll S. H". W 25 tltal) certu
PI 28 I)JateaN Z 40 lupe,rllrt p. mrr. Z 4V43 Mi.eril:ordlllln - dixit 1"
marK,. W 47 el t. 11". Z 48 tncl"II:'ICl l'&1li.... ) inri. illquietatc h'rl",,,JNIII "1
drnllne"1 (JI
43
138 EPIST. LVIII, 1-29
EPIST. LIX, 1-23 139
LVIII
LIX
HILDEGARDIS AD DIMONEM PRIOREM a. II69'II70
HILDEGARDIS AD CONGREGATIONEM MONACHORVM a. II69"XX70
In uera uisione hec uerba uidi et audiui: Vita uidet et mortem
In purissimo fonte uidi, et hec uerba audiui: Quidam horno
superat, sicut paruus puer Dauid Goliath superauit. Et mons in
uenit in hortum suum, ut uideret si flores ibi florerent et si
alto aspicitur, et uallis iacet et interdum in uiriditate sua flores I
aromata ibi crescerent. Et dixit: Descendi in hortum nucum, ut
germinare facit, sed multo plus inutiles herbas et tribulos et
11: uiderem poma conuallium et inspicerem si floruissent uinee et
5 spinas producit.
'1 5 germinassent mala punica. Reuertere, reuertere, Sunamitis,
Nunc, tu horno, intellige. In quadam domo uiri duo sedebant, 1
I
reuertere, reuertere, ut intueamur te.
quorum alter miles fuit, alter uernaculus. Et ad eandem domum
Hoc est: Filius Dei de corde Patris descendit et in amaritudine
due pulchre et sapientes puelle uenerunt et ad ianuam pul
I
,1 nature hominis carnem induit, ac in ipsa amaritudine multos
sauerunt, et hominibus illis dixerunt: In longinquis regionibus
1,
dolores absque peccato sustinuit, et sic poma conuallium uidit,
10 famam que bona non fuit de uobis audiuimus, scilicet quod in
10 cum prophetia in ipso completa est. Postea ros de celo
multis scrutationibus contra regem dixeritis. Et rex de uobis
et apostoli germinauerunt, quando preceptum Dei audierunt et
dixit: Qui sunt squalidi isti? Et quis sum ego? - Ideo nunc
illud impleuerunt, si cut dictum est: !te in orbem uniuersum et
audite consilium nostrum ad uictoriam uestram. Ego humilitas
predicate. Et ibi inspexit si floruissent uinee. Tunc etiam ardens
uitam in incarnatione Filii Dei uidi et mortem c9nculcaui. Opera
sol quosdam infudit qui propter amorem Dei sanguinem suum
15 autem obedientie mons sunt, et beneuolentia uallis cum floribus,
15 fuderunt, ita quod martyres effecti spnt, et sic in istis germi
cui tribuli et spine in multis tempestatibus uitiorum sepe ac
nauerunt mala punica. Et hoc modo per aliam uitam quam in
currunt. Et in domo cordis tui, o horno, sedet miles, scilicet
primo Adam acceperint, reuersi sunt, atque aliud nouum genus
obedientia, et uernaculus, scilicet superbia, et ad ianuam mentis
hominum apparuit, quod ante natiuitatem huius hominis non
tue caritas et obedientia pulsant, ita quod non totum facias
fuit, cum eidem humano generi dictum est: Reuertere, reuertere,
2.0 quod in possibilitate tua malum habes.
2.0 Sunamitis. Et sic in Ecclesia, quasi in celesti harmonia, eleuata
Nunc autem discerne quod miles uernaculum superet, ne
sunt omnia ornamenta, scilicet exercitia angelorum, cum iterum
pulchritudo obedientie sub pedibus uernaculi iaceat, quia su
dictum est: Reuertere, reuertere, ut intueamur te. Nam omnes
perbia dicit: Impossibile est uincula illa dirumpi quibus homines
celestes uirtutes faciem Ecclesie mirabantur, que in uirginitate
ligo. - Cui tu responde, caritatem audiens tibi dicentem: In celo
2.5 integra sedi et terram osculata sum, et superbia contra me
iurauit atque super sidera uolare uoluit, sed eam in abyssum
proieci. Nunc autem uernaculum mecum conculca, et in me
caritate, o fili, sta et humilitatem uelut dominam in amplexione
Ep. LlX
habe, et numquam confunderis nec morte morieris.
&Odd.: W (f. 86v-88v); Z (f. 88r-89r).
edd.: PI 101, p. 551-552 (cfr W); cfr HAUG, p. 70, n. 12.8.
Ep. LVIII
LIX, Tit.: Congregationi de sancto Michahe1e in Babenberch Hildigardis
eo.: W (f. 8Iv-82.v); Z (f. 89r-v). (
WZ
,dd.: PI 93, p. 547-548 (cfr W); cfr HAUG, p. 70, n. 12.9
.1
LIX,3/5 Descend - punica] Canto 6, 10. 5/6 R.euertere - intue.mur]
LVIII, Tit.: Dimoni priori de Babenberch W Z
Canto 6, 12.; cfr app. ctit. 10/11 toS - germinauerunt] cfr Os. 14, 6. 12/
13 Ite - predicate]cfr Marc. x6, 5. 19/20 Reuertere - Sunamirla] Canto 6,
12; cfr app. ctit. 22 Reuertere - te] Canto 6, 12.
LVIII, 2 paruus - superauit] cfr I Reg. 17, 49. 29 marte morieris] Gen.
2,17
LIX, 4 conualium Z I Sunlmlti.j lit &Odd. u ed. Sullmlri. V*. 12
nnte illlld "dd. ibi PI 13 ibl D",. PI Inape"lt] in .pe eh,lst! PI 15 itl
LVIII, 1 uidet1 uiuet PI 6 intellige s. /in. Z 21 ne s. /in. W 23
qundj qURnclo PI 16 Inj I 1'1 20 Sunllnltllllit ,..tI. " ed" Sullmlti. "'11.
ciisrumpi PI
21 if.
EPIST. LIX, 24-58
140
clare uidit et in publicanis et peccatoribus acute audiuit, atque
25 in uera uiduitate locuta est. Quomodo? Quando Deus natus est,
oculi Ecclesie in uirginea natura aperti sunt, et in inuocatione
peccatorum et penitentium acutissima aure audiuit, atque in
uera uiduitate uerba locutionis clamando protulit, sicut scrip
tum est: Aque multe non potuerunt exstinguere caritatem, nec
30 flumina obruent illam, quia uirginei flores circulum ardentis rote
in carnea natura reliquerunt, post exempla Agni in uestigio
uirginitatis ambulantes atque pompam et diuitias ac terrenas
causas huius seculi relinquentes. Et omnia genera ista, sicut
genera aquarum multarum, caritatem in illis corrumpere non
35 potuerunt. Vnde etiam scriptum est: Et dilatabitur cor tuum
quando conuersa juerit ad te multitudo maris, jortitudo gentium
uenerit tibio Inundatio camelorum operiet te, dromedarii Madian
et Epha.
O Ierusalem, magna dilatatio in corde tuo erit in innumerosis
40 ornamentis, cum fortissima uis in sole uirginitatis in te diffun
detur, sicut mare alias aquas precellit, et cum communis popu
lus in uera abscisione gladii uerbi Dei seculum relinquet in
magnis criminibus et preuaricationibus, ut camelus oneratus
atque in omni lasciuia dromedariorum morum et uitiorum.
45 Nunc ergo audite et intelligite, o dilectissimi filii Ierusalem,
qui in ista uocatione estis et qui in cauerna macerie sicut
columbe sedetis, tunica Christi induti, qui assumpsit quod ante
non habuit, cum humanitatem induit, sed tamen in dei tate
permansit. Secundum illum ergo ambulate, qui dixit: Non sicut
50 ego uolo, sed sicut tu uis, Patero Et ita auream ligaturam
obedientie habentes, nunc ergo imitatores illius estote in speculo
magistri, quia sicut horno faciem suam in speculo uidet, sic in
magistro uestro faciem Dei uidetis; et benedicite illi, dicentes:
Domine et magister, exemplum quod dedisti nobis
55 Numquid non uidetis nec cogitatis de primo perdito angelo,
qui magistrum suum in honore suo permittere noluit, sed super
illum se erexit? Sed manus magistri illum in abyssum deiecit.
Nunc ergo custodite ne in ista correptione corripiamini, non
29/30 Aque - illam] Canto 8, 7. 35/38 Et dilatabitur - Epha] Is. 60, 5
6; efr app. erit. 46/47 in cauerna - columbe] efr Canto 2, 14. 49/50 Non
- pater] (efr) Matth. 26, 39. 54 Domine - sequemur] efr Ioh. 13, 15. SS/
57 de primo - deiecit] efr Is. 14, U-IS.
24 in om. Z 26 inuocatione] litt. in S. lin. W uoeatione PI 38 Epha
stripsi mm PI] Effa WZ 41 communibus populis PI 42 abseissione PI
relinquens PI 44 morum] meorum PI 45 intelligite] inte! + spat. W
46 macerie stripsi mm PI (maceriae PI) macherie WZ 47 tunicam W
51 habetis fOr/. 1'6&16 W hahchitis PI SS Numquit Z
EPIST. LIX, 59 - LX, 13 141
recte uidendo et super magistrum uestrum iniuste iudicando.
60 Quod si magister uester cum cedente uirga in inquietudine uobis
minatur, humiliate uos ad illum humili deuotione, dicentes:
Pater, pater, hec pati non possumus, unde precamur ut parcas
nobis. - Et tune etiam cum inclinato capite consilium aliorum
magistrorum in humilitate querite, et hoc etiam cum magna
65 discretione et disciplina facite, ne coram superno magistro
J
accusemini.
O dilectissimi filii, nunc uidete in quali studio primum plantati
sitis, et cauete ne uosmetipsos inuicem seducatis. Deus autem
in aureum numerum uos computet, et ardens sol Spiritus Saneti
70 in omnibus bonis uos plantet.
LX
ABBAS AD HILDEGARDEM
1
1
;
Domine Hildegardi, summo Regi desponsate et sororum de
sancto Ruperto 'magistre, B. de sando Michaele in Babenberch
abbas immeritus, quicquid ualet oratione et deuotione.
In amore ipsius qui sanguine proprio nos redemit uos feruere
S audimus, quem etiam iuxta modulum nostrum, ut munera uobis
collata perpetuo custodiat, obnixe flagitamus. Magno autem
!lli
cordis desiderio presentiam uestram desideramus. Verum pec
catorum obstaculis prepedientibus huc usque id adipisci ne
quiuimus. Per ipsum ergo quem amatis, dulcedinem uestram
Ir
10 quam intime exoramus ut Domini misericordiam pro me im
ploretis, quatenus flagellum misericordie sue, quo me tetigit et
cotidie me tangit, taliter temperare dignetur, ut et hic salutem
et in futuro misericotdiam et gratiam inuenire merear.
o:r'
11
!I
!
Ep. LX
&add.: Hm (teste Mart. 3, 1016-1017); R (f. 348vb-349ra); Wr (f. 70VO).
ed.: PL 64, 284A-C (efr Hm).
comm.: Vorbem. 2, p. 143; efr Ein/., p. XIII-XIV (ep. LVI).
LX, Tit.: Abbas de sancto Michale (sic) in Babenberch Hildegardi R Epis-
I tola abbatis in Babenberch ad S. Hil. Wr
I
,,11 LIX, 61 humiliate 'x humilitate (ON', Z 69 numerum S. lin. Z
'1.11
'11
LX,2 Roberto R Rupperto Wr Michllle R Mychahele Wr Bavellbergh
I,!
'q H", 4 reclemit nON (no" " -IJ/,) Wr IIl1tlClI\limu. Wr 6 collocAtll pr.
7 deHiclr.ml rmcliN R 8/9 nr.quimllN l{ 11 lile n",. 11", 12 r.l o",. 1'1",
'lii,
."
I1
a. ('
I42 EPIST. LX, I4 - LXI, I7 EPIST. LXIR, I-22
143
Quod si predestinatio diuina in proximo, ut spero, de his LXIR
15 tenebris me uocare dignata fuerit, uolo animam mea m uestris
HILDEGARDIS AD ABBATISSAM p. a. I X ~ 7
manibus et orationibus commendari. Scripta autem consolatio
nis uestre per presentem nuntium nobis dirigite.
o mater, horno qui agrum illum qui plenitudinem fructuosi
tatis habet, non fodit nec fructiferum facit, delinquit, quia pro
premio patris familias non laborat. Quis enim bouem et asinum
BAMBERG (ST. THEODOR u. STo MARIA)
constituit? Scilicet Deus ad seruitutem hominis eos ereauit. Cur
5 autem horno propria utilitate sua non laboret, cum ipse totum
LXI
opus Dei sit, et eum Deus ipsum uacuum non constituit? Deus
ABBATISSA AD HILDEGARDEM p. a. U57 namque hominem firmamento similem fecit, quod solem et
lunam ac stellas portat, quatenus omni creature luceant, et
Hildegardi, domine et matri amabili, religione ac dignitate quatenus tempora temporum ostendant. Sed si hec omnia nigra
uenerabili, L., licet indigna, abbatissa in Babenberch dicta, una lO nubes obtegeret, creatura se finiri timeret.
cum omnibus sibi commissis a Deo, quicquid ualet humilium Tu, filia Dei, agrum hune te esse eognosee, quia propter
deuota et frequens oratio. beneuolentiam tuam amplexionem eum populo habes, ita quod
5 Beatitudini uestre in Christo congaudemus, quantum pro ipse uerba et opera tua capere potest. Ideo cum ipso laborare
modulo nostro ualemus, quod Dominus, qui uos presciuit et sibi non fugias, nec propter uaeans otium delinquas, quia sepe
preelegit, nostris temporibus spiritu prophetie illustrauit ac 15 inutiles herbe in otiositate crescunt.. Tu quoque ostensionem
repleuit. Nos ergo precipue in hoc Christus letificauit, quod non firmamenti tibi propone, ne lumen rationalitatis tue ob nigras
solum ad hoc uos ex femineo sexu preuidit et predestinauit, nequitias, fallente diabolo, abscondas, quasi uix uiuas, ac in his
lO uerum multos gratia sua per doctrinam illuminauit. Quapropter omnibus in disciplina filias tuas eonstringe, quia quemadmodum
grates permaximas ipsi pro uobis referimus, et humili suppli puer timet quod uirga percutiatur, ita magster ab omnibus
catione deposcimus ut que in uobis cepit, clementer perficiat, 20 timeri debet. Afflictionem autem in his ne timeas, sed cum hac
donec ad eterna perducat. premia tua in eterna uita auge, ita ut spiramina Spiritus Sancti
Petimus igitur obnixe ut nos in eonsortium fraternitatis uestre
lit
in te fluant.
15 digne mini reeipere, et nos sancto conuentui uestro studeatis
!
eommendare et eommonitoriis litteris uestris nos confirmare.
Valeat dilectio uestra.
JII
;,:
i
tnl
Ep. LXIR
Ep. LXI
codd.: Hm (teste Mart. 49, I073); R (f. 365vo'b); Wr (f. 9rrb-va).
codd.: Hm (teste Mart. 49, I072-I073); R (f. 365Va); Wr (f. 9IfO-
b
).
ed.: PL no, 33IA-B (cfr Hm).
ed.: PL no, 330C-D (efr Hm).
LXIR, Tit.: Responsum Hildegardis R Epistola s. Hil. ad eandem
LXI, Tit.: Lucardis abbatissa in Babenberch Hildegardi R Epistola abba
abb(atissam) Wr
tisse in Babenberch ad s. Hildi. Wr
LXIR, 2/3 pro - laborat] efr Matth. 20, I (?).
LXI, 6 presciuit] efr Rom. 8, 29
9 preuidit et predestinauit] cfr Rom.
8,29
LXIR, 3 laborauir Wr 4/5 Cur autem] Et cut R 7 facit ff", 9
quatenus 0111. R ostcndcret H",' 11 hune agrum R csse o",. R 14/
LX, 16 commendari ex commendare CO"' Wr
: 15 sepe posl otiositate R 15/16 Tu - tibiJ 08tensionem firmamenti tibi etillln
LXI, 1 Hildigardi Rae] et Wr 2 Babemberch Hm 3 ualent R 4 R 16 tue i/1 ",arp,. Wr .lb nigru] obni:rcl R Wr 17 II.bscondcn8 R le]
deuota - oratio] uota R 5 gaudemus Wr congaudeamus PL* 8 precipue et R 17/18 omnihul hiN R 18 In IIINc-lplinl n",. Wr, ptlfl 11118 R 20
posl Christus R 12 qui Wr elche! .r, Jn, l( 20/21 ':\ltn hle-] nUI1 C'M /IN' 1I1!.. R
1
144
EPIST. LXII, 1-23 EPIST. LXII, 24 LXIIR, 17 145
LXII renti, sed heu! minime inuenienti, se inueniendum manifestet,
GERTRVDIS MOKIALIS AD HILDEGARDEM p. a. II6I
25 et sub umbra illius quem desidero me quandoque sedere faciat.
Vale.
Hildegardi, matri sue sibi in Christo allectissime, G<ertrudis)
illa sua et uere uota sua, quod oculus
audiuit, nec in cor hominis ascendit.
non uidit, nec auris
LXIIR
Quid scribam uel quid dicam tam unice tamque in Christo HILDEGARDIS AD GERTRVDEM MONIALEM p. a. Il61
5 dilectissime matri, penitus ignoro, quia ipsa uis amoris omnem
sustulit mihi scientiam locutionis. Immo etiam uinum meroris, o filia Dei, in pura scientia fidei hec uerba ad te dicta audi:
quo diuina absentia tua me inebriari fecit, in tantum me afflixit, Vox turturis audita est in terra nostra. Hoc est de Filio Dei, qui
ut non solum dictandi, uerum etiam uiuendi mihi fastidium contra carnis iura ex integra terra carnis Marie Virginis natus
generarit. Melius enim mihi fore crederem numquam te uidisse, est. Flores omnium uirtutum et ornamenta omnium pigmen
10 numquam te erga me tam benignam tamque materna uiscera 5 torum processerunt, que in se odorem suauitatis uirtutum ha
gerentem sensisse, quam per tanta locorum spatia late separata buerunt. Hortus enim harum uirtutum in peregrino filio surrexit,
sine mora lugeo te quasi perditam. qui ad patrem suum, scilicet omnipotentem Patrem, in se reuer
Spero autem in Deo meo - et ideo meo, quia nihil habeo sus peccata sua confitendo cucurrit, quem ipse osculo humani
15
carius eo - quod numquam cenulentam huius corporis deponere
me sinat formulam, priusquam dulci tua uisione ac mellifiua
I
I
lO
tatis Filii sui suscepit.
Et tunc uox turturis auditur, cu!ll propter amorem Dei
tua collocutione me fecerit letificatam. Quod si, peccatis meis mundum cum uoluntate nostra relinquimus, ut etiam turtur
exigentibus, non euenerit, tamen in hoc, ut pietati eius confido, pre ceteris uolatilibus solus manet cum socium suum amittit.
spem meam non frustrabit quin me ibi te concedat uidere, ubi Sic tu etiam, carissima filia, fecisti quando pompam huius mundi
numquam ab ipsius separe mur uisione. reliquisti. O quam pulchra calciamenta tua, filia regis, fuerunt,
20 Quid plura? Rogo autem te, mater allectissima, ut eum, in 15 cum propter amorem Dei artam et angustam uiam spiritalis
cuius amplexibus iugiter commoraris et sub cuius umbra uelut uite intrasti ! Vnde, o filia Sion, gaude, quia in medio cordis tui
hinnulus a feruore temptationum et uitiorum requiescis, pro me Spiritus Sanctus habitat. Considera enim quod consolator tuus
deprecari digneris, quatenus mihi adhuc erranti et eum perqui
,
!
til
1
'
ijl
Ep. LXIIR
codd.: Hm (teste Mart. 57, x086-I087); Wr (f. 98vb_99Ca).
Ep. LXII
,11111
ed.: PL u8, 342B-D (efr Hm).
codd.: Hm (teste Mart. 57, 1086); Wr (f. 98v-b). comm.: Vorbem. I, p_ I48-I50.
ed.: PL !I8, 34ID-342B (efr Hm).
(Omm.: Vorbem. I, p. 148-150.
LXIIR, Tit.: Epistola S. Hil. ad eandem G. Wr
LXII, Tit.: Epistola G_ ad s. Hildigardem Wr
LXII, 25 sub - sedere] efr Canto 2, 3.
LXII, 2/3 quod - aseendit] 1 Coro 2, 9.
33 21/22 sub - requiescis] efr lud. 9, 15.
6/7 uinum - feeit] ef. Ez. 23,
[1
ii
LXIIR, 2 Vox - nostra] Canto 2, X2. 4/6 Flores - habuerunt] efr Ecdi.
39, X9 6/9 in - suseepit] cfr Lue. 13, x3-24. 14 O - regis] efr Canto 7, r.
16 o - gaude) efr Zaeh. 2, XO. 16/17 in - habitat) efr Rom. 8, 9; 8, IX i
LXII, 1 G(ertrudis) scripsz1 G. HmWr 2 uota] tota Hm 4 tamque]
,1,
l'
x Coro 3, I6 i 2 Tim. 1, 14; lae. 4,
tanquam Hm 6 mihi sustulit Hm
generaret Wr 11 sensisset Wr
15 me o",. Hm 16 tua om. Hm
7 in om. Hm tan tantum Wr 9
13 in om. Hm 14 eorporis huius Hm
21 emus in margo Wr uelut] ut Hm
'11,
:';1 LXII, 25 me in "'111]1,. Wr
LX IIR. 3 o"', 11",
26 Valete H",
1:1 !'elcri"1 rellqui. 11", 8\1\1111 n"'. Wr 16
23 deprc:.care Wr () l1li1. Wr
,lIU
146
EPIST. LXIIR, 18 - LXIII, 12 EPIST. LXIV, 1-21
147
sicut lilium inter spinas te constituit, cum pompam et diuitias
huius seculi, quas Filius Dei spinas nominauit, habens, spirita
20 lem uitam elegisti. Tu etiam sicut rosa in Iericho in passionibus
conuersionis tue rutilabas.
Nunc autem de te gaudeo, quia in te completa sunt que de
te audiui et desideraui; et tu mecum gaude. Ego autem in uera
optione opto ut murus pretiosis lapidibus et margaritis ornatus
25 fias in conspectu Dei, et in laudibus omnis celestis exercitus
fias. Gaude igitur et letare in Deo tuo, quoniam in eternum uiues.
LXIII
HILDEGARDIS AD CONGREGATIONEM MONIALIVM
In prescientia Dei sunt bona et mala, atque contradictio. Deus
bona perfecit et malum contriuit, atque contradictionem cor
repsit. In uobis autem sit bonus numerus beatitudinis que Dei
est, quoniam secularem pompam conculcastis; et idcirco etiam
5 nequitiam obliuionis Dei abicite. Sed et in uobis semper sit
estas illa, que facit oriri rosas et lilia atque alia pigmenta
Spiritus Sancti, ita quod in uobis non crescant inutiles herbe,
que sunt squalidi mores qui ad superbiam et ad uanitatem
nutum faciunt.
10 Nunc uero esto te in amplexione illa que de uirtute in uirtutem
proficit, ita ut, cum ad ianuam sponsi pulsaueritis, cum gaudio
suscipiat uos.
a. II57"II70
!
I
111,
BASSUM
LXIV
HILDEGARDIS AD RICHARDEM ABBATISSAM
Audi me, filia, matrem tuam, in Spiritu tibi dicentem: Dolor
meus ascendit. Dolor interimit magnam fiduciam et consolatio
nem quam habui in homine. - Amodo dicam: Bonum est sperare
in Domino quam sperare in princiPibus. Hoc est: Horno debet
a.
5 aspicere in altum uiuum sine ulla obumbratione amoris ac
debilis fiducie, quam aerius humor terre per breue tempus habet.
Horno sic uidens in Deum, ut aquila in solem oculum ponit. Et
ob hoc horno non attendat ad altam personam que deficit sicut
Hos cadit. Hoc transgressa sum propter amorem nobilis hominls.
10
15
20
Nunc tibi dico: Quotienscumque hoc modo peccaui, Deus
peccatum illud aut in aliquibus angustiis aut in aliquibus do- ,
loribus mihi ostendit, sicut et nunc de te factum est, sicut ipsa
seis.
Nunc iterum clico: Heu me, m a t e ~ , heu me, filia, quare me
dereliquisti sicut orphanam? Amaui nobilitatem morum tuorum,
et sapientiam et castitatem, et tuam animam et omnem uitam
tuam, ita quod multi dixerunt: Quid facis?
Nunc plangant mecum omnes qui habent dolorem similem
dolori meo, qui habuerunt in amore Dei talem caritatem in
corde et in mente sua ad hominem, sicut et ego habui in te, qui
in momento illis raptus est, sicut et tu mihi abstracta es. Sed
II5I-II52
Ep. LXIII
cod.: W (f. 45r-v).
,d.: PI 56, p. 53-531 (cfr W).
LXIII, Tit.: Congregationi sororum in Babenberch Hild. W
;1111
lID
tRI:
I
Ep. LXIV
codd.: M (f. 65v-66r); Z (f. 30v-3If).
etid.: HAUG, p. 61, n. 10 (cfr Z); E&hth., p. 137 (cfr Z).
com"'.: Echth., p. 136-137.
LXIIR, 18 sicut - spinas] Canto 2, 2. 18/19 diuitias - nominauit] efr Luc.
8, 14. 20 sicut - lericho] efr Ecdi. 24, 18. 24 murus - omatus] efr Apoc.
21, 18-21. 26 Gaude - etare] (efr) Thren. 4, 21.
LXIII, 1 prescientia Dei] cfr Act. 2, 23; 1 Petr. 1, 2. 10 de - uirtutem]
cfr Ps. 83, 8. 11/12 cum - uos] cfr Matth. 7, 8; 25, 11-12; Luc. 12, 36.
1,
III
I
LXIV, Tit.: Ricardi electe in abbatissam in loco qui dicitur Birsim Hildigar
dis M Richarde V(irgini) Z
LXIV, 1 Audi - filia] (cfr) Ps. 44. II. 3/4 Bonum - principibus] Pa. XI7,
9. 9 B.os cadit] efr Is. 40, 7; 40, 8; lae. 1, XI. 14/15 quare me dereliquilti)
PS. 21, 2; cfr Matth. 27. 46; Marc. 15, 34. 15 sieut orphanam] cfr Ioh. 14.
18. 18/19 dolorem - meo] cfr Thren. l. 12.
LXIIR, 19 seculi huius Hm 20 etiam] autem Wr 22 del] ad Wr
autem] uero Hm
LXIII, 1 preseientia] litt. ti l. lin. W 3 bonus] litt. us s. ras. W
quonillml quando PI 12 susc:ipiatl lilt. e l. lin. W
23
4
I t
~
-',,-
LXIV. 2 interemit M l Clt o",. M 6 pcr breue] pcrbreue Z (1). llOJth.
7 s()te Hlfll,( 8 Itterlll' 11.... 18 l,tlnlilUnt H... 19 dol()rl II1II. Hlfll,(
21 iIIi\IS M 1:1'1 Cll 1-1.",
148 EPIST. LXIV, 22 - LXV, 6
precedat te angelus Dei et protegat te Filius Dei, et custodiat
te rnater ipsius. Esto memor misere matris tue Hildegardis, ut
non deficiat felicitas tua.
BISCHOFSBERG
LXV
HILDEGARDIS AD QVENDAM MONACHVM
Qui secreta nouit, dicit: Mens tua similis est flato uenti per
inquietudinem cordis tui, sicut sol interdum apparet et interdum
in tempestatern uadit. Sed rapina holocausti in te non sit, quia
Deus illud tibi dabit cum uoluerit.
S Caue autem ne sis fugitiuus a gratia Dei, quoniam ipsa te
perdere non uult.
Ep. LXV
cod.: W (f. 4Iv-42r).
ed.: PI 53, p. 529.
LXV, Tit.: Item euidam monaeho de Biseoues Hild. W
LXIV, 22 preeedat te angelus] efr Ex. 23, 23.
LXV, 3 rapina holoeausti] cfr Is. 61, 8.
LXV, 1 decreta PI flato WPI] jort. fiatui smIH"dllfll 1St 5 quoniam]
EPIST. LXVI, 1-18 149
BONN
LXVI
QVIDAM PRAEPOSITVS AD HILDEGARDEM
Hildegardi, sponse Christi et magistre probatissime sororurn
de sancto Ruperto in Pinguia, H., prepositus in Bunna indignus,
seruitium cum omni deuotione.
a. a. II70
Si Dorninus solus potens, solus bonus, solus pius, solus mise-
S ricors, uoci cuiuspiarn peccatoris, quod fide teneo, aurern sue
maiestatis acclinare dignatur, indefesso cordis et oris mei cla
more pro uobis pulsatur. Testor nempe secretorum omnium
cognitorem Deum: Ex quo primum de bonitate uestra, fama
prodente, audiui, quam postmodum in uobismet ipsa probaui,
: I
i i
ID totus in uestram dilectionem pronus fui. Vos quoque omnium
eorum que abinde hactenus uel bene dixi, uel bene gessi, si
dignamini, participem statui. Idipsum igitur a uobis et spero et
,1
quasi quodam debito, magis autem pro Dei amore et uestra
bonitate exigo. .
:1"
i
,j-I IS Postremo nec ignis, nec ferrum, nec aqua, nec alterius cuius
,
libet timoris aut periculi instantia, sed nec ipsa mors uestre
integritatem dilectionis anime mee aut imminere in quoquam,
I
aut submouere ullo modo poterit. Vale te.
,1
.,1
i:
, I
Ep. LXVI
1I codd.: Hm (teste Mart. 33,153-154); R (f. 360ra-b); Wf (L 84V-b).
ed.: PL % 3ISA-B (efe Hm).
comm.: Vorbem. 2, p. 148.
11
LXVI, Tit.: Prepositus in Bunna Hildegardi R Epistola prepositi in Bunna
ad s. Hil. Wr
:11
'1
i
i
f
I
I
LXVI, 4 solus - pius] efr Iudith Xl, 6; 2 Maeh. 1, 2S; 1 Tim. 6, 15; Apoc.
I5, 4 S/7 aurem - clamore] efr " Reg. 22, 7; Is. 30, 19; Jac. 5, 4. 718
secretorum - cognitorem] cfr Dan. 13, 42. 1S ignis - aqua] cfr Eccli. 39, 3I.
'1"
I i
H ~
Lxvr, 1 Hildigltrdl R 2 RobertoR Ml'pcrto Wr B.l C. R 6 corde
fI", 9 t1u:lm I tluoniam H", 10 fuI) rugi R 12 statui] constitui H",
et I MIt. W,. 13 quaal tIIf. K 17 Mllt l. Ji". Wr 18 11110 modo] aiJlomodo
a. a. II73
qultlulo PI 1<
I ~
--------
ISO EPIST. LXVIR, 1-20
LXVIR
RILDEGARDIS AD PRAEPOSITVM a.
o horno, qui seculum diligis et qui illud in uoluntate tua
habes, in comprehensione morum tuorum tempestati similis es,
que raro pura est et que etiam non multum periculosa est.
Roc tale est: Tu se pe in rebus tuis a consolatione alienus es,
5 et interdum per tedium et per tristitiam, et interdum per
dubium in omnibus causis tuis opprimeris. Vnde surge et Deum
Israel inuoca, dicendo: Proba me, Domine, et tempta me; ure
renes meos et cor meum. Roc est: proba me, Domine, per fidem
et spem, ut fides mihi sit oculus ad uidendum et spes speculum
lO uite; et tempta me in bona obedientia ut Abraham, quatenus
contra uoluntatem meam operer, ita ut uoluntatem meam de
relinquam propter te et ut intrem in precepta tua, quatenus
diligens amicus tuus fiam. Et per hec ure renes meos, qui ex
peccatis quibus conceptus sum inundant, faciens ne me seducant,
15 quia contra me operor, sed ut semper in igne Spiritus Sancti
ardeam et de die in diem desiderem iustitiam tuam, et ut
ascendam de uirtute in uirtutem.
Sed et, o horno, mens tua nubi similis est, que grandinem et
pluuiam non portat, sed que per solem diuiditur. Tu enim
20 propter securitatem leuium uerborum et morum nubem cum
Ep. LXVIR
colid.,' Hm (teste Mart. 33, I054-I055); R (f. 360rb_va); Wr (f. 84vb-85ra).
ed.: PL 94, 3P;C'316A (cfr Hm).
comm.: Vorbem. 2, p. 148.
LXVIR, Tit.: Responsum Hildegardis R Epistola s. Hil. ad eundem
prepo(situm) Wr
LXVIR,l seculum diligis] cfr 2 Tim. 4, 9. 6/7 surge - inuoca] cfr Ion.
I, 6. 7/8 Proba - meum] Ps. 25, 2. 17 ascendam - uirtutem] cfr Ps. 83,
8.
LXVIR,1 qui2 om. R 2 habes - tuorum] secundum comprehensionem
morum tuorum habes R 4 Tu am. R post sepe add. enim R alienus a
consolatione R 5 et interdum
1
] interdum etiam R per
2
am. R ante
interdum2 add. etiam Wr interdum
2
am. R 8 meos am. HmR 9 sit mihi
Wr 11/12 uoluntatem
2
- te] ipsam propter te derelinquam R 12 et am.
Hm ut a1ll. R intrem post tua R 13 Et per hec) Per hec omnia R
meOR 0111. Wr 16 desiderem posl tuam R ut 0111. R 17 IIscendam post
EPIST. LXVIR, 21 - LXVII, Ir 151
a. II73
25
30
grandine sicut iram, et litem sicut pluuiam non habes; sed
per bona opera in desiderio supernorum claudicas. Et ob hoc
desiderium tuum cum timore Dei in bono opere purifica, et
hoc modo Deum osculare, dicens: Inclina, Domine, aurem tuam,
et exaudi me, quoniam inops et pauper sum ego. Cum enim per
osculum amoris Dei bona opera Deum tangendo facis, statim
ipse aurem suam in desiderium et orationem tuam inclinat, et
complet; sicut etiam per auditum uerbum sonat, quoniam in
magna inopia es, quia adiutorio indiges, et etiam in magna
paupertate, quoniam bonum perficere tibi deest. Sed Deus hoc
in te perficiat.
I LXVII
RILDEGARDIS AD BERTHOLDVM SACERDOTEM a. a. lX?O
I
5
lO
Deus preuidit omnia uiuentia et plena opera digiti sui, et ea
in gloria sua constituit. Sed in ali<ua parte istorum Deus
claritatem tibi infundat, ita ut fugias tenebras in uicissitudine
turbinum.
Iste autem horno qui in amicitia tua est, in stultitia anime
lassus est uelut in ignorantia infantuli, ita quod in aliqua hora
admonitionem audit, et iterum in alia hora eam audire desinit.
Tu ergo qui in uice Christi es, uirgam correptionis illi per
admonitionem prouide, quia dies eius sine uiriditate securitatis
spei aridi sunt. Nunc in eternum uiue et in animo tuo speculum
ueritatis esto.
1li
11
i,ll
1,
:il
,
Ep. LXVII
cod.: W (f. 93rv).
ed.: PI II3, p. 556'557 (cfr W).
LXVII, Til.,' Bertholdo sacerdoti de Bunnun Hild. W
LXVIR, 24/25 Inclina - ego] Ps. 85, l.
LXVII, 1 opera digiti sui] cfr Ps. 8, 4.
JI
'1'
! I
'1
i!
L,
I'i
LXVIR, 27 et I o",. Wr orllti9num tuarum Wr 28 post quoniam add. et
Wr 28/29 quonillll1 in magna) In mllgna enim R 29 qua] et R post
acliutorio add. del R etilm o",. Wr 30/31 In te hcx: R
LXVl.I, 6 in"] non PI ,:orrapolIl. 1:" wrreprlullcs corr. W 9
uirtutC'.1l1 R 18 Sed et o",. R post tua add. c:tillm R similis nubi H1II lullTloniti()llI:m!"dtrllrtl.trIIlUf\t!n J>J 10 ulue f. lill. W
,
152 EPIST. LXVIII - LXX, 3 EPIST. LXX, 4-34 153
BRAUWEILER Cunctorum spiritalium Deo largitori charismatum toto cordis
5 iubilo gratiarum exsoluimus actiones, qui dignationis sue anti
LXVIII qua miracula nostro non dedignatur renouare in tempore. Ex
quo facile aduertimus eius nos minime fraudari promissis, qui
GEDOLPHVS ABBAS ET MONACHI AD HILDEGARDEM c. a. II69
bus suos olim consolatus est dicens: Ecce ego uobiscum sum
usque ad consummationem seculi. His licet nos indigni inuenia
10 mur promissis, eis tamen sic uestri cordis, cooperante Spiritu
LXVIIIR
Sancto, recognoscimus inflata precordia, ut, quamuis idiota
HILDEGARDIS AD GEDOLPHVM ABBATEM c. a. II69 condendi libros aliaque mira perplura faciendi, hisque. qui im
presentiarum sunt stupendi, celestis mirabiliter aspiret har
monia, et ante incognita mortalibus per uos ftant manifesta.
LXIX 15 Et quid mirum? Iam enim, iam, inquam, ut uere Christi
sponsa et immaculata innixa super dilecto uestro, cuius leua
GEDOLPHVS ABBAS ET MONACHI AD HILDEGARDEM c. a. II69
sub capite uestro, et eius dextera amplexatur uos, qui uos' in
suum cubiculum duxit suaque uobis secreta excellenter rese
rauit. Vt in his uos confortet Dominus sedulo uobis optantes,
BURGUND (BELL,EVAUX, CHERLIEU, CLAIREFON
20 quatenus uobis aliqua de nostro statu diuinitus reuelari nobisque
TAINE, LA-CHARITE, BITHAINE)
insinuare curetis humillime deposcimus.
Sed hec mulier, presentium latrix, femina nobilis est et cuius
LXX
dam amantissimi uiri uxor est. Hec deuotione multa uenit ad
QVINQVE ABBATES AD HILDEGARDEM a. a. II57 te hu milis et pedestris, cum in equis et multo comitatu posset
25 uenire. Causa autem hec est aduentus eius: iam multo tempore
B. Belleuallis, G. Cariloci, A. Clarifontis, R. Caritatis, G. Be sterilis permansit, cum tamen primum pueros genuerit; sed illis
thanie dicti abbates, Hildegardi preelecte Christi sponse, florere mortuis, et alios non gignens, dolore uehementi afficiuntur ipsa
in gratiam et collaudare canticum. et mari tus eius. Hinc est quod ad te ancillam et familiarem
Christi confugit, habens ftduciam quod meritis et orationibus
30 tuis obtineas apud Deum, ut possit adhuc fecundari et bene
dictum fructum uentris in prolis procreatione exhibe re Christo.
Inde est, quod nos ab ipsa et a marito eius rogati, rogamus te
ut in hac petitione pro ipsis stes apud Deum, et quod desiderant
mereantur obtinere.
Ep. LXVIn - LXVIIIll - LXIX
Has epistolas edendas curabit Monika Klaes in libro de Vila S. HiItkgartJis
qui mOl!: publicabitur.
Cfr PL 60-61, 27SD-2S2A; B";'"', p. 54-55; Vonr-. 1, p. 162.
Ep. LXX
&tJJ.: Hm (teste Mart. n, 1027); R. (f. 352vb'353ra); Wr (f. 75ra-Va). ,..
1
,J.: PL 72, 292C-293B (cfr Hm).
C01III1I.: Vonr-. 2, p. 143-144.
::[11
8/9 Ecce - seculi] Matth. 2S, 20. 16 innixa - ilestro] cfr Canto S, 5.
il'
16117 cuius - uos
1
] c& Canto 2, 6; S, ). 17118 uos
2
- duxit] cfr Canto
LXX, TiI.: Quidam abbates Hildegardi R. Epistola quinque abbatum ad
;:1 3, 4 30/31 bencdictum - ucntris] c& Deut. 28, 4; Luc. 1, 42.
s. Hil. Wr
4 spiritualium Hm carlan\a.tl Wr ehritmltum PL 9 nOl Hect Wr
LXX. 2/3 aorece - canticum] cfr EccIi. 39, 19. 12 condiendi H.tr perplura "". a 13 flrt. .Itupenda .m_tl.1II 111 15
:1
uera forI. rrdI HIII 16 ueltro) lOO Htrr 20 uohl. IlIqulllllqul nobi. 11111 R
1I1 11111, reuellri "'ti. 00111. "'lIIft :&2 hummlllter R 24 pO'llt 1-1", 26
LXX, 1 B. 0IIt. HI1I W'r Meileuallis W'r Carilod] cIari laci R.
,il:.
p:nuerltl p:nerlult 11", 30 (er.und.rll fetum dar! ", 31 In "". Wr
I
.....~
11111111'
154 EPIST. LXXR, 1-25
LXXR
HILDEGARDlS AD QVINQVE ABBATES
o persone que per gratiam Dei in dominica uocatione pas
toralis cure estis, discite primam uocationem Ade, cum Deus
illi dixit: Vbi es?, quando per inobedientiam preuaricator ex
stitit. Tunc etiam illi nomen quasi tenebrosa terra erat, et
5 Deus ipsi uestitum dedit, sciens quod propter eum tunicam
humanitatis sumpturus esset. In qua etiam clara uoce miseri
cordie illum reuocabat, quando peregrinus filius in semetipso
ad memoriam sui rediit, cum dixit: Quanti mercenarii in domo
patris mei abundant panibus, ego autem hic jame pereo, et pater
10 eius in gaudio ipsum suscepit.
Nunc decet uos magistros, ut in primo oculo claritatis uideatis
quod Deus per alienam uiam Adam reuocauit, scilicet per
osculum humanitatis in saginato uitulo, sic dicens: Horno per
inobedientiam perierat, sed eum per penitentiam reducam.
15 Sed et in excelsum montem ascendite, ac in ualle tabernacula
facite et in eis diu manete. Cum enim sursum aspicitis, Deum
sequendo montem ascenditis. Tunc etiam in profundam humi
litatem respicite, quoniam Filius Dei in humanitate sua totum
hominem portauit, ac in omnibus operibus uestris, scilicet in
20 uobismetipsis ac in aliis, humilitatem attendite, et in ea diu
perseuerate.
Cauete ergo ne mens uestra similis sit nigro monti, ubi in
ignitis carbonibus aera fiunt per artes fabrorum. Hoc squalidi
mores in mala consuetudine sunt, interdum cogitando, interdum
25 desiderando, interdum operando que inutilia sunt, que sancti-
Epo LXXR
coJdo: HIII (teste Mart. rr, 102801029); R (fo 353ra-va); Wr (fo 75va076ra).
,do: PL 72, 293C-294D (cfr HIII).
LXXR, Tito: Responsum Hildegardis R Epistola So Hil. ad eosdem abb(a
tes) Wr
LXXR, 3 Vbi es?] Geno 3, 90 S Deus - dedit] cfr Geno 3, 210 8/9
Quanti - pereo] Luco 15, 17. 13 in saginato uitulo] cfr Luc. 15, 23; 1), 27;
15, 30. IS in ualle tabernacula] cfr Iud. 4, IIo
LXXI\, 4 etiam om. R nomen iJli R et] sed R S Deum PL* 6
sumpturus in margo Wr 10 ipsum in gaudio HIII 11 Nunc omo R Vos
magistros decet R 15 et om. Wr 17 Tune] et R 19 ac] et R 22/23
sit - fabrorum om. Wr 25 anl, que
2
addo et R
EPIST. LXXR, 26-61 155
tatem non parant, sed que lesionem lasciuie faciunt. Ista, milites
IIS7
Dei, fugite et lucem illam inspicite quam aliquantulum gustastis,
a. a.
et ad sanctitatem citius surgite, quia nescitis quando finem
accipiatis.
30 Deus enim rationalitatem homini dedit. Nam per uerbum Dei
horno rationalis est. Irrationalis autem creatura uelut sonus est.
Sic Deus omnem creaturam in homine constituit. Sed rationa
litati duas alas dedit, quarum dextera ala bonam scientiam,
sinistra autem malam scientiam significat. In his horno est quasi
35 uolatilis sit. Horno etiam uelut dies et uelut nox est. Cum autem
die s noctem in homine opprimit, horno bonus miles nominatur,
quoniam in militari uirtute malum superat. Vnde uos, o filii
Dei, Christo per diem militemini, et in quiete mentis nebulam
fugite que diem obnubilat, ac etiam nocturnas insidias que per
40 propriam uoluntatem in dilatatione cordis nimietatem loquun
tur, declinate, et estote dies que a cadente rore in mane tangitur
et que postea in placida temperie temperatur, ita quod omnia
in discretione probetis et quod uobis et aliis bona recte proui
deatis.
45 In cauernis ergo columbe cum pura simplicitate habitate, ut
uocem exsultationis et salutis in tabernaculis iustorum habeatiso
Nam Deus uitalem uocem spiraculi uite in rationalitatem posuit,
uocem scilicet exsultationis, que cum bona scientia Deum in
fide uidet et cognoscit. Et eadem uox in bene sonante tuba cum
50 operibus beneuolentie sonat. Vox enim ista amplexionem cari
tatis habet, ita quod etiam humilitate mansuetos colligit et
misericordia uulnera ungit. Caritas etiam cum torrente aqua
Spiritus Sancti fIuit, uidelicet cum pace bonitatis Dei. Humilitas
quoque hortum cum omnibus pomiferis gratie Dei parat, que
55 circulum omnis uiriditatis donorum Dei habet. Misericordia
autem balsamum sudat ad omnes necessitates que homini as
sunt. Hec etiam uox caritatis in symphonia omnium laudum
salutis sonat. Ipsa quoque per humilitatem in excelsum sonat,
ubi Deum uidet et ubi cum uictoria contra superbiam pugnat.
60 Ista enim uox per misericordiam lacrimabili et iucunda uoce
clamat, quia pauperes et claudos ad se colligit et quia sic
42/43 omnia - probetis] cfr 1 Thesso 5, 210 45 in cauernis - habitate] cfr
lero 49, r6. 46 uocem - iustorum] cfr PSo 1I7, ISo 61 pauperes et claudos]
cfr Luco 14, 13.
1I1
30 per om. Wr 31 Imtionllia Aurem] Hcd irnocionllli8 R 32/33 Sed
rationAlitati] RaciOI1Rlitlti autem R 33 bonam in -'.ro Wr 34 Hdentiam
t
!IIIII!
o",. R 35 Uomo) ~ t R aUlem) enlm R 36 in homine ;11 '*"1)/0 Wr 39
lIe]et R 41 ~ Ollf. Jll'r 42 (11I1Idllll R 110 1m dllf. JI", lit irltl 'lula
UVr 54 <Id I!;rAtic 11", 61 l:ol1C!lIh 11",
156 EPIST. LXXR, 62 - LXXI, 9
auxilium de Spiritu petit, ut hec omnia bonis operibus impleat.
Ipsa enim in tabernaculis sonat, ubi sancti per edificia illa
fulminant que sibi in hoc seculo preparauerunt.
65 Vos autem, o filii Dei, uoci bonorum uos adiungite, ubi iusti
sunt, et Deus suscipiet uos quoniam uos uult, et in eternum
uiuetiso
Quod uero matronam Dei adiutorio fecundari petitis, hoc in
Dei uoluntate et potestate est, quia ipse nouit ubi prolem
70 concedat et ubi prolem auferat, quoniam non secundum uisum
hominum, sed secundum interius iudicium iudicat. Ego enim,
quoniam rogatis, pro ipsa Deum orabo, sed ipse faciat quod
inde pie et misericorditer fieri disposuit.
BUSENDORF
LXXI
HILDEGARDIS AD ABBATEM
Lumen in lumine dicit ad te: Esto bonus seruus in mente, et
in bono desiderio uigila, et assimilare aquile que in solem
libentius aspicit quam in umbram umbreo Non etiam tabescas
in torpore boni laboris, sed fortissima mente aratrum in manu
5 tene, atque ouile tuum ita recte pasce sicut in tua possibilitate
cum Deo habes, et strenue' curre cum aquila in lumen aspiciente,
ne in tedio arripiariso Fuge quoque nigredinem impietatis, sicut
Deus discernit in causa bone uoluntatiso Deus enim uult te in
cimiterio sanctificationis sue habereo Nunc in eternum uiueo
Epo LXXI
coddo: W (fo 71v-72r); Z (fo 87r)0
eddo: PI 76, po 539 (cfr W); cfr HAUG, po 70, no 1260
commo: Vorbemo 2, po 143 (ad PL 69)0
LXXI, Tilo: Abbati de Busendorf Hildo W Z
LXXR, 70 concedat - auferat] cfr Iob 1, 21.
LXXI, S ouiJe - pasee] cfr Ioho 21, 17; 1 Petro 5, 20
LXXR, 62 adimpleat Wr 6S iussi Hm 68 Dei] cum R 69 et omo
Wr 70 concedat - prolem omo Wr et om. Hm 72 rogastis Hm
LXXI,9 NRcriflcario!1is PI
;1
1
Co ao II50(?)
:1,
i
1
ll
",
Ij!
I
il.. II.,!''
l
11"
EPIST. LXXII, 1-19 157
LXXII
ABBAS AD HILDEGARDEM c. ao n,o (1)
W, Dei gratia licet indignus Bosonisuille abbas, Hildegardi,
dilectissime sue ac Deo dicate uirgini, illud quod felicissimum
in uita eterna est.
Quoniam in tribulationum procellis portum salutarem omni
5 bus ad te confugientibus gratia Dei te donauit, idcirco et nos
periclitantes manus ad te supplices extendere non dubitamuso
Presenti igitur litterarum cautione tibi insinuamus quod Eccle
siam nostram, que per Dei misericordiam annis multis in magno
honore habita est, iam, peccatis nos tris exigentibus, detestandus
10 infamie rumor asperserat. Nam quidam ex nostris incentores
malorum, suggerente eis, qui bonis semper infestus est, diabol,
domum nostram, nos et totum conuentum qua possunt pertur
batione grauare non desinunt; et ut totum concludamus, egerat
hoc effrenata eorum superbia, ut uniuersi peccata nostra latentia
15 iam paruisse dicanto o
Huiusmodi ergOo oppressionis sarcinam subleuationis causa
deferentes ad te, petimus humiliter ut super hoc aliquod con so
lationis uerbum nobis rescribas; et ante omnia ut orationibus
tuis Deo et hominibus nos reconcilies instanter rogamuso Valeo
Epo LXXII
coddo: Hm (teste Mario 8, 1022-1023); R (fo 350Vob); Wr (fo 72V-b).
edo: PL 69, 289A-C (cfr Hm)o
commo: Vorbemo 2, po 1430
LXXII, Tilo: Abbas Bosons Ville Hildegardi R Epistola ,Bosonis Ville
abbatis ad So Hil. Wr
LXXII, 1 W.] 1.. Wr Dei ntia /lRfI W. R :2 Hue in margo Wr 7
igitur] ergo Wr 10 aRpeni! Wr U el nOM Wr 12/13 conuenturn
toturn nmo Wr 14 eorum Clffrc:natl Wr 1& I,.ruine 1-1", 18 el potl omni.
1/"" 0"'0 R 19 V.lelto It
EPIST. LXXIIR, 1-19
EPIST. LXXIII, 1-21 159
158
LXXIIR
CLUSIN (ST. GEORG)
c. a. II50(?)
HILDEGARDIS AD ABBATEM
LXXIII
In uisione qua anima mea frequenter uidet uigilans, aspicio
HILDEGARDIS AD CONGREGA TIONEM MONIALIVM a. n61-u6, ( !)
in loco tuo turbinem, quasi in aliqua uieissitudine nubis ruti
lantis et nigre ae turbide, et ipsum loeum ualde commotum. Inueni uoluntatem Dei in sacrificio huius populi, et locum et
Sed in anima tua tres colores uideo. Primum in nigredine malitie staturam eius. Et hi habebant pennas felicitatis ac beatitudinis.
5 et iraeundie, seeundum in fumo gustus inutilitatis, tertium in Sed nune insanabile uenenum aspidum super eos cueurrit. Et
similitudine rutilantis aurore beneuolentie et suspirii ad Deum admonitionem Spiritus Dei audiui, illos ad admonendum et
anhelantis. Gloriosum autem lumen in aliquibus hominibus 5 corripiendum, quemadmodum scriptum est: lte in castellum
turbe tue uideo ad Deum ascendere, unde Deus ipsum locum quod contra uos est, et statim inuenietis asinam alligatam et
pullum cum ea. Soluite et adducite mihi. Et si quis uobis aliquid
in auxilio suo sustentat.
Tu autem, probe pastor, agrum illum aspice, qui in plenitudine dixerit, dicite quia Dominus his opus habet, et confestim dimittet
10
fructuum a Deo benedictus est et super quem nigra nebula eos. Et iterum in alio modo dictum est: Amen dico uobis : N escio
uenit, que eum ualde ledit ac fructum suum peiorem priore
10 uos.
facit. Hoc est tedium et malignitas que in corde illius sunt qui
O ue irrisioni, et o ue errori illorum qui uolunt dicere quod
bonum scit et perficere potest, sed in utraque parte, scilicet
contradictio diseordie mala non sit, que se contra celum exal
15 tedii et malignitatis, mentem suam oecupat et sic a bono opere
tauit et in infernum cecidit, ita quod 0mnia elementa turbauit
ac subuertit. O floriditates uirge, audite quod seriptum est:
impeditur.
Fili Dei, ista fuge, et in fructuoso agro igne Spiritus Sancti
I5 Letare sterilis que non paris, erumpe et clama que non parturis,
operare, antequam dies illa ueniat quod plus operari non ua
quia mult filii deserte, magis quam eius que habet uirum. Et
iterum audite quod dictum est: Surge, illuminare, lerusalem,
lueris.
quia uenit lumen tuum et gloria Domini super te orta esto
Et ideo fugite insanabile uenenum aspidum, quia propositum
20 uestrum in quo Deum amplexe estis, non decet ut in uanitate'
ambuletis et in ueneno pulluletis. Nunc uobis sit salus in cornu
I
Ep. LXXIII
41
cad.: W (f. 44r-45r).
ed.: PI 55, p. 530 (efr W).
,
COfllfll.: A. FOHRKOTIER, Das Leben der heiligen Hildegard, 2:r980, p. 155, annot.
Ep. LXXIIR 46.
codd.: Hm (teste Mart. 8, 1023); R (f. 350vb); Wr (f. 72Vb).
:11
ed.: PL 69, 289C-D (cfr Hm).
COfllfll.: Vorbefll. 2, p. 143
LXXIII, Tit.: Sororibus de Elsun Hild. W
LXXIIR, Tit.: Responsum Hildegardis R
Epistola s. Hil. ad eundem LXXIII, 3 uenenum aspidum] efr Deut. 32. 33; Ps. 1;. 3; 139. 4; Rom. 3.
abb(atem) Wr
13. 5/9 Ite - eos) Matth. 21. 2-3. 9/10 Amen - uos] Matth. 25. 12. 15/
16 Letare - uirum) Ga!' 4. 27; cfe Is. H. 1, 17/18 - eat) Is. 60. l.
19 insanabile - aspidum] cfr 3. 20/21 in uanitate ambuletia] cfr lob ;1.
I
LXXIIR, 12 peiorem priore] efr Matth. 27, 64 5. 21/24 in cornu - 8uiB] cfr : 22. 1 eqs.
I
I
LXXUR.2 tuo in 11Iarg. Wr aliqua] aqua Wr 6 suspiriis Wr
7 LXXIII. 1/2 el Mtllturlm) RtRlutum pr 3 nune! noc PI 4 et) \1(',1 PT
hotninil)us 0111. H", 8 ad Deum R Deus 0111. W,. 12 ac] et R
18 S in s. li/l. W 11 nohlnt ti" ("11"1: 111) 12 dll<:nrdie! miNtrlcnrd.C' PT
<lIod! <IIO ,-,e quod (1) Wr
16 que) qui PT
",
'"
160 EPIST. LXXIII, 22 - LXXIV, 20
EPIST. LXXIVR, 1-19 161
salutis, in quo Dauid ascendit ad humanitatem Saluatoris per
LXXIVR
quam admonitus est, ita quod reuersus est ad penitentiam de
HILDEGARDIS AD CVNONEM ABBATEM a. a. II55
peccatis suis. Modo autem festinanter currite ad me, et afferte
25 mihi uitulum sacrificii.
o magna stultitia in homine illo est qui se ipsum non corrigit,
sed qui querit quid in alieno sin u sit, et crimina illa que in eo
inuenit non celat, secundum modum in impetu decurrentium
DISIBODENBERG
aquarum. Qui hoc facit, audiat responsum istud a Domino: O
horno, quare dormis in sonitu gustus bonorum operum que
LXXIV
coram Deo quasi symphonia sonant? Et cur petulantiam las
CVNO ABBAS AD HILDEGARDEM a. a. II55 ciuie non abnegas per scrutinium do mus cordis tui? Sed in
maxillis meis me percutis, quando membra mea repudias in
Cuno abbas de monte sancti Disibodi, licet indignus, Hilde uulneribus suis, ubi ad me non aspicis errantem ouem ad gregem
gardi, domine et matri sue dilectissime de monte sancti Ruperti, ro reportantem. Et ideo de domo cordis tui mihi responde bis
gratia Dei tantillum quod est.
de ciuitate quam feci et quam in sanguine Agni ablui. Et quare
Quia uariis hinc inde prepeditus occupationibus per aliquod non times frangere hominem quem non creasti? Tu non ungis
tempus supersedi inuisere, salutare uos et alloqui, accepta nunc
cum, ita quod nec eum tegis nec celas, sed in nimietate illum
opportunitate temporis, eo me attentius orationibus uestris corrigis. Nunc tempus deficiendi tibi adest, sed Deus, qui te
committo quo me, proh dolor! inueterari potius in augmento
15 creauit, te perdere non uult. Hee ergo intellige.
delicti quam in aliquo profectu iustitie recognosco.
Quod autem, o pater, petisti ut tibi scriberem, si aliqua de
Sed quoniam sanctitas uestra in eo qui non fallit nec fallitur
beato Disibodo, sub cuius patrocinio es, uiderem et intelligerem,
10 plurima secreta Spiritu uidet, peto ut, si qua de patrono nostro
hec de ipso in uisione spiritus audiui, uidi et intellexi secundum
beato Disibodo Deus uobis reuelauerit, mihi aperiatis, quatenus
modum hune:
cum fratribus meis illi ex hoc deuotissimas laudes referre non
differam.
Sed et quia negligentiam que in me est, nulla mee possibili
15 tatis manu de me excutere possum, suffragium tam uestrum
quam ceterarum filiarum Dei uobiscum conuersantium deuoto
corde requiro. Et non solum paruitatis mee personam, uerum
Ep. LXXIVR
coJJ.: R (f. 346vb-347rb); W (f. 42r-44r); Wr (f. 68r
a
b
).
etiam commissos mihi fratres et locum nostrum orationibus
eJ.: PL 38,203C-204C (cfI R).
omnium uestrum commendo, sicut etiam cum apud uos sum,
com",.: Vorbt",. I, p. 162'163.
20 uiua uoce sepius facere soleo.
'
LXXIVR, Tit.: Responsum HildegaIdis R <A)bbati de monte saneti
,,'
,!
.1 Dis(ibodi) W Epistola S. Hil. ad eundem abb(atem) Wr
I
1,1
,
I
Ii
LXXIVR 7/8 in maxllis - percutis] efr Iob 16, II. 9110 errantem -
Ep. LXXIV
[" reportantem] efr Luc. 15, 4-6.
codJ.: R (f. 346va'b); Wr (f. 67vb-68ra.
,f
eJ.: PL 38, 203A-B (efr R).
Ii'
l'
app. comp.: LXXIVR, 2 qui o",. R 4 Domino] deo R Wr 13 quod] ut
R
LXXIV, Tit.: Abbas saneti Dysibodi Hildegardi R Epistola abbatis de
monte saneti Disibodi ad S. Hil. Wr
11
,Ii
app. eril.: LXX IVR, 1 O 0111. Wr /Uf" magna add. quam PL ilIo homine
l'
Wr 2 lila i" "'''r;. Wr 5 I)(morum nperum Otll. PL 7 domus in margo
LXXIV, 2 Ruperti seripst] Roberti R Rperti Wr 5 nune] tune PL' 7
:!;
Wr 9 ouem fIIIt. m.. ' 10 Wr 12 post Tu adJ. e'nim PL
inucterari] inueniri Wr 8 aliqua PL' 9 quoniam] quia PL non] nee
i'
13 rcgiN] rep' R,' ('1)1 PI. U tr: I,r.rdr.re eqs. post epistolam in codice
PL' 10 Npiritu in ",arx. Wr uides Wr 14 et o",. PL
flq",nf'''' SI/pp'. W (",J, .....) 11 IIMI fIIIt. "l.. '
!
162 EPIST. LXXIVR, 20 - LXXV, 7
20 o mirum admirandum...ut primum surrexisti. Et:
o uiriditas digiti Dei ... qui te rapiat. Sed et:
o presul uere ciuitatis ...hoc modo imitantur.
Tu autem, o pater, qui hec a me paupercula forma petisti,
talem te in conspectu Dei fac ut, cum tempus in hoc seculo tibi
25 defecerit, tempus tuum feliciter in eternitate prolongetur, ita
ut in saluatione iustorum appareas.
LXXV
HILDEGARDIS AD ABBATEM e. a. II55 (?)
o pater in persona, et o quam libenter dico, ut pater sis in
opere. Veni in locum illum ubi Deus uirgam uicis sue tibi dedit.
Et quidam de turba fratrum tuorum super me sicut super
nigerrimam auem et ut super horribilem bestiam fremebant,
5 atque arcus suos contra me intendebant quatenus ab ipsis
fugerem. Sed in ueritate scio quod Deus in mysteriis suis me
de loco illo mouit, quoniam in uerbis et in miraculis ipsius
Ep. LXXV
cod.: W (f. 42v43r).
ed.: PI 54. p. 529'530 (cfr W).
comm.: Einl., p. XIV.
LXXV, Tit.: Abbati de monte sancti Dis(ibodi) W
LXXIVR, 20 O mirom - surrexisti] Hild., 41 - ed. B. Newman,
1988, p. 180. 21 O uiriditas - rapiat] Hild., 42 (ibid., p. 182). 22
O presul - imitantur] Hild., 45 (ibid., p. r86-r88).
app. comp.: LXXIVR, 25 in eternitate feliciter R
app. cril.: LXXIVR, 20/22 Textus homm tnum carmiNum in libro qui
EPIST. LXXV, 8 - LXXVI, 13 163
anima mea ita commota fuisset quasi ante tempus moritura
essem, si illic permansissem.
ro Nunc illis qui ibi in deuotione me susceperunt, salus et
benedictio sit, sed aliis qui illic capita sua super me mouerunt,
Deus gratiam suam secundum misericordiam suam porrigat.
He, he, o mater mea, in lugubri molestia me suscepisti!
LXXVI
HELENGERVS ABBAS AD HILDEGARDEM e. a. II70
Hildegardi, dilede matri sue, supra omnem pretiositatem
amplectende, H<elengerus), filius eius et prouisor ouilis
Disibodi, heu! non opere sed nomine tenus, quicquid bono
temporali est melius.
Cum totus mundus ueraci preconio clamet uos Sane ti Spiritus
ditatam esse iubilo, ego qui primus debueram esse et alios ad
:,
beatitudinem uestram inuitare, hue, usque inerti otio delitui;
sed nune tanderh et timore et amore correptus, his uerbis uos
salutare neeessarium duxi.
JI
I
ro quibus prodesse debe re m, preesse magis studeo, querens
que mea sunt, non que illorum. Sed tamen pondus diei et estus
:,1
ji
in uinea Domini huc usque, quamuis tepide, portaui et, Deo
adiuuante, done e quandoque denarium percipiam, perseuerare
1111
Ep. LXXVI
codd.: R (f. 347rb); Wr (f. 68r
b
-v").
ed.: PL 39, 204C-205A (cfr R).
LXXVI, Til.: Helengerus abbas sancti Dysibodi R Epistola prouisoris de
monte sancti Disibodi ad S. Hil. Wr
LXXV, 11 capita - mouerunt] cfr Ps. 108, 25.
LXXVI, 11/13pondus - percipiam] cfr Matth. 20, 1-16.
LXXV, 9 esset PIlO qui S. lin. W 13 post suscepisti lima fae - appareas
iNscribitur repenuNtur; uide ed. B. NewmaN, 1988, p. 180-188, Nr. 41, 42, 41 23 hec] epistola, pt:alCld,n#s (LXXWR, /in. 24-26 huills ,di/ionis) add. PI
hoc Wr forma om. PL *
LXXV], 2 amplectente Wr 4 temporali]lc:mporari Wr 7 olio] tedio
LXXV, 2 uirgnm] liti. r s. lin. W 3 Et o",. PT 5 atque s. liN. W R 8 et l o",. R !lmere] pudore R his in Pl.'t 11 llorum] aliorum
intcndebant] IJI. a t. lin. W 6 fugerem]lnonl.surgerc:m PI PI.. 13/14 denarium - nuptiM O"" Wr
/
,"
1;
11
li
,i " ,
16
4
EPIST. LXXVI, 14 - LXXVIR, 8 EPIST. LXXVIR, 9-36 165
I
; f
decreui. Verum nunc, mater mI, m dominicis nuptiis spiritale ferox est in impietate tamquam ursus, et ferocltatem illam
15 uinum omnino defecit, quia feruor monastice religionis pene 10 recusat atque ad solem iustitie, qui pius et clemens est, anhelat,
deperiit, quia mater Iesu ibi non est, nec ipse Iesus, nec discipuli hic Deo placet, ita quod Deus iUum super precepta sua consti
eius aduocantur; et ideo omnia diuersa contra nos grassantur. tuit, dans uirgam ferream in manus ipsius ad erudiendum oues
Itaque non est opus longa uos protrahi uerbositate, presertim suas ad montem myrrhe.
cum imperitus sim sermone atque scientia. Scio, mater mi, scio Nunc audi et disce, ut in gustu anime tue super his erubescas,
20 quod a planta pedis usque ad uerticem non est in me bonitas. 15 qui aliquando mores ursi habes qui sepe in semetipso occulte
Consolationis igitur uestre scripta humilitati mee dirigite, ut murmurat, et etiam interdum mores asini, ita quod non es
nomen uestrum habeat in Sion liber uite eterne. Valete. prouidus in causis tuis, sed tediosus, sed et etiam in aliis
1
I
quibusdam rebus inutilis; et ideo malitiam ursi aliquando in
1
I impietate non perficis. Item mores etiam habes aliquorum uo-
LXXVIR 20 latilium que nec de superioribus nec de infimis sunt, ita quod
superiora ea uincunt et quod infima illa ledere non possunt.
HILDEGARDIS AD HELENGERVM ABBATEM c. a. 1170
Ad huiusmodi mores nobilis Pater familias respondet: He, he,
hanc uicissitudinem morum tuorum nolui, ita quod mens tua
In spirituali UlSlOne que a Deo est, hec uerba audiui: Valde
de iustitia mea murmurat, sic quod rectum responsum de ea
necessarium est homini qui animam suam in desideriis ipsius
25 non queris, sed quandam murmurationem in te abscondis se-
inuenire uult, ut mala opera carnis perdat et beatam scientiam
cundum murmurationem ursi. Cum autem bonum intellectum
habeat quomodo uiuat, ita etiam quod anima eius sit domina
in te habes, tune modicum oras, et iterum deinde tedium habes,
5 et caro ancilla, secundum quod psalmista dicit: Beatus homo ,1
ita quod orationem tuam non perficis, sed uiam quam corpus
quem tu erudieris, Domine, et de lege tua docueris eum. Et quis
11 tuum sapit libenter facis et eam a te totam non abscidis. Sed
est horno iste? Scilicet ille qui corpus suum habet sicut anciUam
et aliquando desideria tua ascendunt ad me in aliqua parte que
et animam suam sicut dilectissimam dominam. Nam qu etiam
3
J non est ex toto sancta in opere, sed tantum iacens uelut in
I
'1 opinione fidei. Tales tamen aliquando elegi de uicissitudine
morum suorum, ut sonum intellectus ipsorum audirem, quid in
"
I
semetipsis reputarent; ubi tamen inutiles inuenti sunt et ceci
Ep. LXXVIR 1I
derunt. Nunc autem mens tua non derideat opus quod Deus
codd.: R (f. 347rb-va); W (f. 39v-4u); Wr (f. 68va-69ra); Z (f. 9u-v). 35
edd. : PL 39, 205A -D (cfr R); cfr HAUG, p. 70, n. 134.
facit, quia nescis quando gladio suo te percutiat.
I
1
ii
LXXVIR, Tit.: Responsum Hildegardis R Cuidam abbati de monte beati
(;1
Dis(ibodi) Hild. W Epistola S. Hildi. ad eundem Wr Cuidam abbati Z 10 solem iustitie] cfr Mal. 4, 2. 12 uirgam ferream] cfr Ps. 2, 9; Apoc.
2, 27; 12, 5; 19, 15. 13 montem myrrhe] cfr Canto 4, 6.
LXXVI, 14/17 in - aduocantur] cfr Ioh. 2, 1-10. 20 a planta - uerticem]
Iob 2, 7. 22 liber uite] cfr Apoc. 20, 12. app. comp.: 10 recusans R atque om. R 11 quod] ut R Deus om. R 11/
12 constituat 15 qui] quia R 15/16 habes - interdum] qui in seipso
LXXVIR, 2/3 qui - perdat] cfr Matth. 10, 39; Luc. 9, 24; Ioh. 12, 25. 5/
occulte murmurat habes interdum etiam R 16 ita quod] quia R 17 sed
2
6 Beatus - eum] Ps. 93, 12.
om. R 18 et om. R 19 Item - habes] interdum etiam mores R 20 quod]
ut R 21 ea superiora R uincant R quod om. R possint R (lId possunt
PL) 22 familias om. R 23 ita quod] ut R 24 murmuret R 27 tunc
app. comp.: LXXVIR, 1 spiritali R 4quod] utR 7/8 habet posl dominam
om. R deinde om. R habes] incurris R 28 ita quod] et R 30 aliquando
R
- me] desideria tua ad me a1iquando ascendunt R 36 fecit R
LXXVI, 14 mi] mea PL* 16 quia] quoniam R est] erat Wr 17
app. mi.: 9 iIfItl ferox add. corpore Wr 12 manu PL 15/16 qu 2
diuersa] aduersa R 19 atque] et PL 21 igitur] ergo PL* 22 eterne
asini o",. Wr 19 etiam afll. Wr 20 infimis] inferioribu8 Wr 22 Hei hei
uite R Vale Wr
PI. 25 11,,1, IIbscondis add. non Wr 27 tune o",. PL orll'1 errll' B""t.b!
IIPP. mI.: LXXVIR, 3 carnia o"'. PL 4 quomodo] modo Wr uiuatque curas PL 29 totaln i te Wr absdndiH PI. 32 clegi t. Jil/. H 34 I I I " ~ '
Wr 4/5 Hit o",. R. pos IUlcill1l tllppl. PL inucnti ad. et am Wr 35 tUI< l. "". Z
J
"
.ti !..' i .1 1
166 EPIST. LXXVIR, 37 - LXXVII, 13 EPIST. LXXVII, 14-40 167
Ego autem paupercula forma uideo in te nigerrimum ignem nissime inter nos et in nobis persensimus, dum omnis odii et
contra nos accensum, sed eius in bona scientia obliuiscere, ne 15 inimicitiarum fomenta per pIures iam annos inueterata omnes
gratia Dei et benedictio ipsius a te recedat in tempore officii unanimi consensu abiecimus, et in uere caritatis unitatem ple
40 tui. Dilige ergo iustitiam Dei, ut a Deo diligaris, et fideliter niter quasi in uno corpore et anima conuenimus.
crede mirabilibus ipsius, ut eterna premia percipias. Eapropter sanctitatis uestre dilectionem obnixis precibus pul
samus, ut predicti splendoris diuina gratia uobis collati inspectu,
20 per quem uestre caritati dausa et ceteris mortalibus absconsa
LXXVII oculis cordis uestri reserantur - quoniam ex debito debetis, quia
cum sororibus uestris a nobis quamuis corpore sed non spiritu,
HELENGERVS ABBAS AD HILDEGARDEM c. a. 1I70
ut ueraciter speramus et scimus, egressa estis - si ueraciter in
uera caritate, que est initium omnium bonorum, conuenerimus,
H(elengerus), Dei gratia seruus in monte sancti Disibodi et
25 uel si qua radix alicuius dissensionis inter nos adhuc lateat
prouisor ouilis dominici, licet indignus, cum tota congregatione
manifestetis; sed et de aliis quibusque maioribus, ut de mino
fratrum suorum, uenerabili matri, domine Hildegardi de sancto
ribus admissis taceamus, que diuine maiestatis oculis contraria
Ruperto, radio diuine splendoris, ultra humani sensus capaci
cognoueritis, nobis scriptis manifestare uelitis.
5 tatem, quod uerissime scimus, illustrate plenissime, donis sep
Super hec unanimi consensu ianuam uestre caritatis oppor
tiformis Sancti Spiritus abundare ac sitientibus pocula de eodem
30 tune et importune pro descriptione gestorum ac uirtutum,
fonte causa diuine remunerationis ministrare.
necnon et uite patroni nos tri necnon et uestri, beatissimi Disi
Quia, mater dilecta, omnipotentis Dei Sancti Paraditi Spiritus
bodi, in cuius dOl]lO ab ipsis cunabulis nutrita estis, pulsamus,
instinctu necnon et iussione, qui uult omnes homines saluos fieri
uestreque pietatis aures intime commonemus atque obnixis
lO et ad agnitionem ueritatis uenire, nuper uestram sanctitatem ad
precibus indefesse profusis expetimus, quatenus etiam memoria
nos uenisse cognouimus, eidem Paradito prout possumus, licet
35 uestre beatitudinis per hoc in laudibus eiusdem patris nostri
non condigne ualeamus, gratias incessanter referimus, quia, ut
habeatur, ut quicquid Deus de ipso uobis reuelauerit, nobis
ueraciter fateamur, illustrationis eius ardorem et tactum ple
aperiatis.
Omnipotens Pater eterne misericordie mentem uestre caritatis
lumine sui fulgoris inflammet, et obnixe desiderantibus pocula
,j
40 ad refocillandum subministret.
1
-1
,
Ep. LXXVII
mdd.: Hm (teste Mart. 84, 1I32-u33); R (f. 425rb-v"); Wr (f. 144Vb-I45r").
8d.: PL I45, 38IC-382C (efr Rm).
GOIIIIII.: VorlMlII. I, p. 154.
LXXVII, Tt.: Epistola Henriei (GOrr. PL) abbatis et eonuentus montis saneti
Disibodi HIII (teste Mari.) Helengerus abbas saneti Dysibodi Hild. R Epis
tola abbatis de monte sancti Disibodi ad s. Hil. Wr
LXXVII, 9/10 qui - uenire] I Tim. 2, 4.
app. GOIIIJl.: LXXVIR, 37 forma 0lIl. R
39/40 pocula - refocillandum] cfr ludith 7. 7.
app. mt.: LXXVIR, 39 in 0111. PL*
LXXVII, 1 H(elengerus) mipnl Henricus Hm H. R Wr 2 Heet indignus 14 nobis] uobia Wr SS inimic:tie Wr 1m fIItI. W,. 18 EYlpropter
0lIl. HIJI 4 Roberto R Rlipperto Wr 8 spiritu Wr 9 post iussione 4IId. Wr 20 ue.tre' clritlti " ""''l. W,. 23 .i]lICId W, :17 que] quem R 28
eius HIII 10 sanctitatem l. lin. R 11/12 Hect - ualeamuB Olfl. Wr III)11Crll'i. W, 30 inopc)rtllnl: Wr tUIlIn R
_Ll
1
.,
168 EPIST. LXXVIlR, 1-23
EPIST. LXXVIlR, 24-56
16
9
LXXVIlR
tale facturus esset, quod nec angeli, nec horno, nec ulla alia
25 creatura ad finem perducere posset. Cum enim Deus hominem
HILDEGARDIS AD HELENGERVM ABBATEM C. a. II70
I
:., .... :\..
:1
!
1
plasmasset, cadentes angeli cum fallaci opinione hominem adie
ij
runt, sicut et ipsi fa11aces erant, et sic horno mortalis factus est.
Cum creature per iussionem Dei processerunt, plurime stelle,
Tunc Deus in Abel planetas preuidit qui cum ipso perstite
que innumerabiles in lumine tunc fuerunt, cum illo qui Lucifer '1
1
runt, quod est laus angelorum et hominum, et in ipso funda
erat, ceciderunt, et nox mortis illis cadentibus preparata est.
30 mentum sacerdotalis officii et templi sui posuit, quapropter et
Sed planete, scilicet angeli iustitie qui flamma ignis sunt, cum Ji,
mors illum in corpore occidit. Sed de Abel usque ad Noe omnes
5 Deo perstiterunt et inexstinguibili igni qui uita est, ministra
filii hominum quasi lac sugentes in recta scientia dormitabant.
bant. Ignis uero flammam habet quam uentus mouet, ita quod
:1:; Noe autem iussu Dei arcam edificauit, in qua Deus presignauit
eadem flamma flagrando apparet. Sic in uoce uerbum est et
quod hominem in partem laudis sue, quemadmodum angelos,
uerbum auditur, et ignis flammam habet et Deo laus est, et
35 seruauerat. Abraham uero magnum opus obedientie fecerat, que
uentus flammam mouet et Deo laus est, atque in uoce uerbum
collum antiqui serpentis per circumcisionem uulnerauit, per
10 est et Deo laus est, atque uerbum auditur et Deo laus est.
quam Deus ipsum confudit, quia homini mechiam infudert,
Quapropter et omnis creatura laus Dei est.
quam Virgo contriuit quando unicornem in sinum suum co11o
Qui non timet, non amat, et qui non laudat, non operatur. Et
I
cauit, qui per antiquum consilium in utero Virginis carne m
timor ignis est, et caritas ut flamma se dilatat. Et sic creatura
I
40 induit. Moyses quoque legem scripsit quam obedientia per
laus est, et horno opus est. Si autem creatura non esset, horno
11I
, mortificationem carnis ostendit, in, qua seductor qui ipsam
15 operari nesciret. Sed creatura in iussione Dei processit, et consi
uulnerauit, confusus est, et cuius dolositas in qua hominem per
lium hoc in Deo fuit, quod hominem ad imaginem et similitu
superbiam deceperat, per mortificationem carnis fidelium finita
dinem suam fecit.
Nam cum cadentes stelle Deum non laudauerunt nec opera
est.
Sed et Abraham et Moyses quasi duo planete incarnationis
eius narrauerunt, nox mortis ipsis scripta est, quia uitam ne- 45 I
Filii Dei erant, quemadmodum et planete uelut flamma ignis
20 glexerunt et quoniam opera Dei noluerunt, unde etiam ad
nihilum computati sunt. Tunc Deus magnum hoc consilium
.;
J
. sunt. Abraham enim Christum preuidit, Moyses uero opera in
creaturis fecit, scilicet boues et oues atque hircos offerendo et
habuit in semetipso, quotl fortitudini sue nu11a aduersitas ca
in oblatione carnis creature oblationem Filii Dei presignando.
dentium preualeret, atque preuidit quod in feminea natura opus
Roc definitum est, quando Virgo unicornem cepit et quando
I 5
Deus eburneam turrim, sicut decuit, fecit, quod purum uirginale
opus est; in qua opus magni consilii perfectum est, uidelicet
quod Deus horno est. Nam quia mulier, audito uerbo serpentis,
Ep. LXXV1IR
totum mundum obumbrauit, mor s illam intrauit, et sicut infans
codd.: Gb (f. 33r-v; 40r; fragm.); R (f. 425v"-427V'); Wr (f. 145Ca-vb;' 159vb- :11
55
debilis facta est, atque omnis creatura de imbecillitate illius in
16If
a
).
I
fortitudine et in honestate sua debilitatem incurrit.
ed.: PI II, p. 352-357 (efr R).
i
L
comm.: Vorbtm. 1, p. 155; 164-165.
I
LXXV1IR, Tit.: Congregationi sancti Dysibodi HiL R (prooemium Vitae S.
Disibodi praemittit PI) Epistola s. HiL ad eundem abbatem Wr
31 mors - occidit] cfr Gen. 4, 8. 32 quasi lac sugentes] cfr Deut. 33, I9.
33 Noe - edificauit] efr Gen. 6, 14 eqs. 35 Abraham - fecerat] cfr Gen.
LXXV1IR,2/3 Lucifer - ceciderunt] cfr Is. 14, ll. 16/17 hominem
17, 26. 36 antiqui serpentis] efr Apoc. I2, 9; 20, 2. 40 Moyses - sctipsit]
fecit] cfr Gen. 1, 26-27; 5, 3. 18 stelle - laudauerunt] efr Dan. 3, 63. 20/
cfr Ex. 24. 51 eburneam turrim] cfr Canto 5, 14; 7, 4
21 ad - sunt] efr Sap. 9, 6.
, 24 esset] erat R 25 pol&ir PI plasmllret PI 31 Noe] haee PI 33
LXXVIIR Discriptionem ocio caPitul011lm editionis PI, in codd. non omisi 6
archam iussione !lei R 35 opus] caput PI (ecit R fuit PI 37 qUllml
Ignis] Tyrus PI 9 mouet]lac. in margo supp/. Wr atque] et R 20 quoniam
quem PI 42 cuiu_) eiuI PI 46 Llt,i /N/l. R 47 .ua PI 49
om. R 22 in semetipso habuit R 22/23 cadentium preualeret] credentium
oblllti()l1ern PI 50 unlc:ornC'nll in cunC'1T) PI 52 qUAI quo PI 113ludit.
praetulerit PI lIC'rhn PI 56 i 11 o".. It
,1
EPIST. LXXVIIR, 57-95
I7
Sed Deus magnum consilium in' ipsa ordinauit, tanta uidelicet
miracula que nec angelus, nec horno, nec omnes creature capere
possunt, scilicet quod Virgo in lumine solis antiqui consilii
60 casum mulieris in bonum iterauit. Et hoc Deus ad confusionem
diaboli fecit, qui feminam deceperat, ipso nesciente quid in illa
uenturum esset, si cut nec Deum recte cognouit, unde et ab
omni felicitate sepultus est.
Deus namque iussione sua creaturas officiales fecit, precur
65 rentes hominem ut homini seruirent. Hominem autem deinde
creauit, et opera illi iniunxit, ita ut si bona elegerit, Deus illum
iuuabit, uel si malo consenserit, diabolus ab aquilone insidias
illi ponit, quoniam horno duabus alis, scientie uidelicet boni et
mali, rationalis est. Verbum autem sine uoce non est, nec uox
70 rationaliter sine uerbo. Vox interdum auditur, et nulla ratio
nalitas in ea cognoscitur, uerbum autem omnia utilia et inutilia
cum uoce nuntiat. Ita et rationalitas sine scientia non est,
quemadmodum nec horno sine uisceribus.
Sed dicendum est, quomodo horno operari incipiat. Primum
75 enim lac sugit, deinde mollem cibum cum anhelitu in se trahit,
in tertia autem etate dentibus comedit, et in scientia quod uult
sibi eligit et quod non uult sibi abstrahit; et tunc iuuenis est.
Et postea ad etatem senectutis currit, ita quod medulle ipsius
omni scientia piene sunt, et deinde lac et duas priores etates
80 non sentit, sed mutata etas ipsum imbuit, ita quod ueritatem
cognoscit.
Sic ante diluuium lac fuit, in Noe autem mollis cibus, in
Abraham autem dentium comestio et cibi eleetio. Sed in Moyse
omnia puerilia opera finiebantur, quando per oblationem car
85 nalis creature ueritatem prenuntiauit et Filium Dei tetigit, in
quo omnia priora finiebantur et in meliora mutabantur, cum
ipse uir plene etatis sapientiam et ueritatem docebat.
Sed etas uirginis interdum in lasciuia est, scilicet um in
uanitate lasciuie currit, et, si uirgo est, illud multoties in motibus
90 et in moribus suis ostendit, sicut etiam si uirgo non est, illud
plurimis signis celare non poterit. Si enim uirgo celum aspicit,
ita quod mundum ueraciter relinquit, Filium Dei imitatur et
Deum attendit, qui serpenti dixit quod caput ipsius per mulie
rem conterendum esset, quia initium ipsius prauum fuit, quod
95 Virgo conculcare debuit, illa uidelicet que Filium Dei genuit.
93/95 qui - debuit] cfr Gen. 3, 15.
60 iterauit] mutauit PI 63 sepultus] repulsus PI 64 creaturas iussione
sua R 66 bonum R 68 ponet PI 70 rationalis PI 86 meHora] militia
(c. annot.) PI 88 Sed eqs. in f IJ9t1'-161'" /tgIInhlr in W r lIidl Vorbem. 1, p. IJJ IJ6
cum om. PI 90 et 0111. Wr 94 paruum PI
:rl
EPIST. LXXVIIR, 96-I30
I7I
Nam et a Filio Dei nouum seculum per aquam recuperationis
ortum est, qui etiam duos planetas ad se collegit qui incarna
tionem ipsius ornabant, scilicet uirgines et monachos, qui ante
natiuitatem eius non apparuerunt, sed in natiuitate eius orti
100 sunt, eum ostendentes quemadmodum stella matutina solem;
unde signa et miracula tune plenius quam prius resplenduerunt,
quoniam ipse per humanitatem suam terram tetigit; et quod
uox prophetarum prius erat, hoc nunc Filius Dei per semetipsum
plenius operabatur, sicut scriptum est: Speciosus forma pre filiis
105 hominum. Et sicut ipse occultus Filius Dei occulte in mundum
uenit, ita etiam naturam aliena m ad se collegit, uidelicet quod
homines mundum et pompam mundi relinquunt. Sed quemad
modum stella deuotis personis ipsum demonstrauit et ut de
ipsis personis totus mundus illustrabatur, sic a uirginibus et a
IIO monachis Ecclesia prius ornabatur, quapropter et omnes populi
II
ipsos quasi angelos narrabant, sicut et de ipsis propheta cla
mauerat: Qui sunt hi, qui ut nubes uolant, et quasi columbe ad'
fenestras suas? Et eodem spiritu quo istud prolatum fuit, etiam
dictum est: Ecc{J uirgo concipiet, el pariet filium, et uocabitur
II5 nomen eius Emmanuel.
Sic in omnibus creaturis Filius Dei per significationes paulatim
ostensus est, quoniam sapientia non est preceps, sed diligentius
preuidet quod in omnibus ordinationibus suis nullus defectus
sit; quod stultus horno non facit, qui secundum quod repente
120 cogitat, repente operatur. Et ideo opus eius multoties recte non
cognoscitur, quemadmodum etiam in primo angelo fadum est,
qui in estimatione honoris sui uelut in ietu oculi in tenebrosum
lacum cecidit, ubi omnia ornamenta sua perdidit et nigro ac
inexstinguibili igni seipsum tradidit.
125 Prefati autem planete in significationibus suis cum magno
honore et reuerentia conuersationis sue usque ad tempuscuius
dam tyranni cucurrerunt, qui consilium antiqui serpentis os
culari cepit. Et tune muliebre tempus fere primo casui simile
uenit, ita quod omnis iustitia secundum infirmitatem mulieris
130 debilitata est. Et hoc tali modo supra medietatem suam decur
100 quemadmodum - matutina] cfr Eccli. 50, 6. 104/105 Speciosus _
hominum] Ps. 44, 3 108 stella - demonstrauit] efr Matth. 2, 9. 112/113
Qui - suas] Is. 60,8; 114/115 Ecce - Emmanuel] 18. 7, 14. 122 in ictu
oculi] cfr 1 Coro 15, 52. 127 antiqui serpentis] cfr Apoc. 12, 9; 20, 2.
99 eius
2
] ipsiu8 R tOO matutina arella R 106 alienam naturam R
107 prut Sed add. el R 108 deuotil] dlueni. PI 112 hl] .tl PI 113
probntum PI 114 Hect om. R 118 quodl oc R nullul n",. R 1151
hOnlC) 011'. Wr 123 I(cum PI 224 lelp.l1ml .,. R 125/133 'rtf,tl _
uenktl h_ (;411 ,r'f", ,.,p."/'fIr 1" (;A" j.' ~ / ) r 1211 "1und] ut R
173
T
172 EPIST. LXXVIIR, 131-164
ret, sed elephans cum magnis erumnis iustitiam uocabit, faciens
ut aliud tempus surgat, et sic utile tempus probitatis bellorum
et iustitie ueniet.
Nunc autem ad admonitionem populi huius loei hec omnia
135 dicta sunt, seilicet quomodo religio ipsius inceperit et quis status
eius nunc sit, et qualis etiam futurus sito Locus enim iste in
ardente sole tanta fortitudine spiritalis populi exortus est, uelut
seculo huic mortuus esset, et etiam in tanta simplieitate, quod
secularem populum cum caritate ad plenitudinem inspectoris
140 Dei capere non potuerunt, unicuique secundum qualitatem illius
non occurrentes, sed rigori conuersationis sue inflexibiliter in
stantes. Primum enim uelut ignis fuerunt et non in flamma
circuierunt, et duri ad alium populum erant, quia celum sicut
aquile inspiciebant. Postea ad meliorem partem accelerauerunt,
145 et sicut ceruus ad fontes aquarum de uirtute in uirtutem
ascendentes cucurrerunt, ac in lumine caritatis Deo et homini
bus lucebant. Et quoniam in amore Dei ardebant, idcirco laus
Dei in populo erant, quemadmodum planeta flamma ignis esto
Tunc eos populos multi uelut nobilissimos lapides, scilicet
IS0 topazium, smaragdum, sapphirum et hyacinthum cum laude
narrabant, quoniam in meliorem partem se parauerunt, et quia
de uirtute in uirtutem ascenderunt et se in caritate ad populum
dilatauerunt, et quoniam per actiuam uitam in hospitalitate et
in eleemosynis ad omnes et ad montem Sion aspiciebant, unde
155 et ab omnibus filie Sion. nominati sunt. Sed et in obedientia
mortificationis carnis cum Abraham operabantur, et in suaui
odore regule cum Moyse pompam seculi relinquentes, propter
humilitatem incarnationis Iesu Christi se uiles ad seculum fe
cerunt.
160 Sed postea pallida nubes uane glorie atque superbie super
ignem bonorum operum istorum ascendit, quemadmodum nubes
solem obnubilat, ita quod uix uidetur, et ideo quedam tmpes
tates super eos uenerunt que eos strauerunt; sed iterum ali
quantulum surrexerunt, sic uidelicet quod propter pallidam
145 sicut - aquarum] cfr PS. 41, 2. 145/146 de - ascendentes] efr Ps. 83,
8. 149/150 lapides - sapphirum] cfr Ez. 28, 13. 152 de - ascenderunt]
cfr 145/146. 155 filie Sion] efr Canto 3, II.
136 etiam om. R 139 cum caritate] caritatem Wr 141 conuersionis PI
142 Primi Wr Prius PI enim] in eum PI 146 ac] et R in om. PI
147 amore] ardore PI 148 erat Wr 149 populus eos R multi om.
R 152 ad populum om. R 155 ab om. PI 161 bonarum PI operum
om. PI 162 quod] ut R uideatur R et ideo] ideoque R
EPIST. LXXVIIR, 165-200
165 nubem uane glorie atque superbie ignis ibi uix uidebatur, qui
est disciplina et bona consuetudo regule.
Vnde etiam tam ad mores spiritalium quam ad mores secu
larium declinabant, et hoc fere usque nunc. Modo autem usque
ad genua incuruati sunt, quoniam in utraque parte ordinationis
170 sapientie defectum habent. Celum enim in laude recte ordinatum
est, et terra iustitiam operando recte constituta est. Celum et
terra sicut anima et corpus sunt, et terra desiderat quod non
laudat, atque inter utrumque hec tali modo pugna est, quamuis
instrumenta Dei sint. Corpus enim propter gustum carnis pec
175 catum appetit, anima uero hoc undique prohibet, et tamen
unum instrumentum Dei sunt.
Sed hi ad quos sermo iste est, pompam seculi atque punctum
conuersationis sue unum esse dicunt; sed hoc in sapientia n0n
est. Ipsi enim hoc ita esse uolunt, sed ita esse omnino non
180 potest. Quapropter usque ad genua incuruati sunt uelut Sa
maritani incuruabantur, qui legem habere noluerunt et alienum
Deum adorauerunt. Vnde isti operibus his uelut pallida nube
obnubilati sunt, .ita quod ardens sol bone intentionis regule in
eis non apparet. Et ideo magne tempestates iniuriarum super
185 ipsos cadunt, scilicet quod serui illorum sunt quibus propter
seruitium Dei in honore dominari debuerunt; sed illis famulan
tur, quoniam illi ardentem solem in eis non uident. Horno enim
factus est, et opera habet; uirtutes autem laus sunt, et eas
li
horno in Spiritu Sancto ad dexteram operatur, ad sinistram
;Ii
190 uero cum diabolica turba ad aquilonem tendit.
Audite ergo: Ignominia que uirtutum inimica est, uno pede,
si mili pedi arietis, inter uos ambulat ubi ad genua incuruati
estis. Sed probum militem attendite et illum imitamini qui, cum
coram inimieis suis super genua ceciderit, gladio tamen se
195 defendit, et ita, multoties resumptis uiribus, laudabiliter surgit.
Studete itaque ut inimicos uestros gladio occidatis. Gladius
enim uester obedientia est et regule precepta, inimici autem
1
uestri sunt inobedientia et regule preceptorum negligentia, atque
,1
superbia et obliuio conuersationis uestre, a quibus hoc modo
200 deuicti estis quod etiam uix super genua statis.
180/182 Samaritani - adorauerunt] efr Os. 10, 5; (Ps. 43, ax; 80, 10).
166 disciplinae PI 168 declintbant) deltinabantur PI 170 In) 11. Jl1
177 punctum i" "''''J. Wr 178 lue) luum J>J lit 1n<:urullbuntur R (mi
,.,tl, PI) 182 IlUI:N:I pr 187 Ilti) lile PI ulclct 1'/ 1513 ('um) cmil1l PI
1517 eN!' nhedlcntiA R 151711518 rm:clI.I"a ~ rC:RUIc: /#ti. PI
174
EPIST. LXXVIIR, 201-236
Attamen tempus pressure et destructionis, uidelicet ponderis
illius quo uua in torculari premitur, nondum uenit, sed tamen
nunc uilissimum tempus est. Quapropter ad priora tempora
aspicite et in quali honore fuissent considerate, et ab inimicis
205 uestris uos defendite, et Deus uos adiuuare non recusat. Tempus
enim bone intentionis atque conuersationis quandoque ueniet
et ad primam auroram aspiciet, et qui seculum pro Dei amore
tunc relinquunt, ad Deum anhelabunt et sic in bono perseue
rabunt. Et tunc de ipsis clara uoce populi dicetur in Spiritu
2IO Sancto: Vox turturis audita est in terra nostra, quod est uox
eremitarum et huius mundi peregrinorum tam fortiter in celum
aspicientium, quod artam uiam, que ad celum tendit, ire uolunt.
Et hi omnia transacta et preterita, que uel prospera uel aduersa
fuerunt, inspiciunt, quatenus quomodo acerrimo accipitri se
215 surripiant, precaueant, quemadmodum columba ab isto fugit,
cum ipsum in speculo aque uiderit.
Nunc iterum audite: Inter uos tamen aliquod lumen lucidum
et igneum, sed cum quadam uicissitudine adhuc est; lucidum
quidem in bona uoluntate, igneum uero in timore Domini, cum
220 aliqua stulta tamen dispersione. Ab nigra autem feditate que
Deo et hominibus contraria est et que etiam cor diaboli est,
custodite uos, quia cum his qui in peccatis istis sunt, diabolus
in fortitudine omnis uoluntatis sue iaculatur.
Itaque ego, misera et paupercula forma, in mystica uisione
225 qua ab infantia mea edocta a Deo sum, hec uerba in magnis
egritudinibus uidi et audiui, et ut ea in loco uestro uiua uoce
proferrem iussa sumo Sed uos ea non contemnite neque abicite,
ne moriamini super terram. Sed Spiritus Sanctus edificium suum
in uobis perficiat et in bono fine uos finiri faciat, quia locus
230 uester in ea benedictione est, qua eum Dominus de communi
populo ad seruitium suum congregauit, sicut ab initio fecit .cum
semper aliquos populos sibi in hereditatem seruauit. Ab igno
minia quoque, ne in duobus pedibus inter uos ambulet, uos
obseruate, quoniam si hoc erit, Deus periculosa uindicta uos
235 occidet, quod uobis nondum accidit. Et ideo etiam in omnibus
periculis uestris defensionem ipsius habuistis. Sed cum proprie
210 Vox - nostra] Canto 2, 12.
201/216 tempus - uiderit] haee pars etiam reperitur in Gb, f 33r-v 206 atque]
et R 207 aspicient PI qui om. PI Dei om. PI 208 relinquent PI
209/210 dicetur post Sancto R 214/215 precaueant ante quomado R 218
quadam om. R 220 tamen stulta R 223 ioculatur R (sed rect, PI) 225
edocta post Deo R 226 loca uestra PI 228 super terram moriamini R
233 nellquae.] in PI ambulat PI 236/237 proprietate PI
EPIST. LXXVIIR, 237 - LXXVIII, 21
175
tatem uoluntatis uestre pleniter plenis operibus feceritis, quasi
Deus a uobis inspiciendus non sit, tunc detrimentum uobis
occurret et aduersa que predicta sunt uobis aderunt.
LXXVIII
ADELBERTvs PRIOR AD HILDEGARDEM
a.
Hildegardi, gratia Spiritus Sancti uerissime replete,
A<delbertus), monachus indignus et prior in monte sancti Di
sibodi cum fratribus eiusdem loci, de uirtute in uirtutem ascen
dere et Deum deorum in Sion uidere.
Cum in exteras regiones uerba admonitionum uestrarum
mittatis et quam plurimos uiam rectitudinis desiderare faciatis,
nos, qui uos fere a cunabulis nouimus et apud quos per pluri
mos annos fuistis, miramur cur uerba celestium uisionum no:' .
bis sitientibus subtrahatis.
10 Scimus enim quomodo apud nos educata, quomodo docta,
quomodo conuersata estis; quia non alio quam muliebri operi
institistis, non aliis codicibus quam simplici Psalterio imbuta
estis, et sine querela bonam et sanctam conuersationem dilexis
tis, sed diuina pietas celesti rore, ut uoluit, uos imbuit et
15 magnitudinem secretorum suorum uobis aperuit. Et cum in his
!
uobis congaudere deberemus, Deus uos nobis nolentibus eripuit
. et ad alios homines transtulit; quod cur fecerit, perscrutari nec
scire possumus, sed tantum hoc nolentes et uolentes in multa
perturbatione sufferimus. Nos enim sperabamus salutem loci
20 nostri in uobis sitam esse, sed Deus aliud quam uellemus
disposuit. Nunc autem quia uoluntati Dei resistere non possu-
Ep. LXXVIII
codd.: Hm (teste Mart. 81, II23); R (f. 388rb'va); Wr (f. II2Vb-Ix3r&).
ed.: PL 142, 373C-374A (efr Hm).
LXXVIII, Tit.: Adelbertus prior in monte sancti Dysibodi H. R Epistola
A. prioris de monte sancti Disibadi ad S. Hil. Wr
LXXVIII, 3/4 de - uidere] cfr Ps. 83. 8. 14 celesti rore] efr Gen. 27.
28; Dan. 4, I2 et al.
LXXVIlR. 237 plenis 011'. R fcccritl., Anllia PI 239 pos/llclerunt VII_
S. Disibtldi. i"itin 1II111alo. '''",,,Iil R. (MiJ, tri",.,)
LXXVIII, 10 dncul r.dmt. R. U nlManltudlllr. Wr
X I ~ O ' I l "
176 EPIST. LXXVIII, 22 - LXXVIIIR, 9
,
,1 EPIST. LXXVIIIR, 10-42 177
mus, ipsi cedimus et uobis congaudemus, quoniam plurima huc
usque inuisa, huc usque inaudita per diuinam reuelationem
manifestatis, huc usque clausa reseratis. Nam Spiritu Dei plena,
2S multa scribitis que ab homine non didicistis, que sancti et docti
uiri mirantur.
Eapropter, quamuis longe a sanctis simus quia peccatores
exsistimus, supplices rogamus ut tum pro gloria Domini, tum
pro antiqua et iusta familiaritate memor nostri sitis et uerba
30 consolationum nobis porrigatis, et no bis apud Deum subueniatis,
ita ut quod in nobis minus est, Deus per merita orationum
uestrarum in nobis supplere dignetur. Valete.
LXXVIIIR
HILDEGARDIS AD CONGREGATIONEM MONACHORVM
In uera uisione uocem audiui, hec aduersum iniurias, quas et
spiritales et seculares contra iustitiam proferunt, dicentem: O
iustitia, tu peregrina et aduena es in ciuitate illorum qui sibi
componunt et eligunt parabolas de officio proprie uoluntatis
s sue, nec ad tua mysteria nec ad amicitiam tuam anhelant, que
es purpurata amica regis. Vnde clamas propter sortem illam in
qua non quiescit ulla iustitia, et in erumnis dicis: Valde erubesco,
ita quod faciem meam sub, pallio meo abscondo, ne mihi insi
diantes me uideant. - Sed ipsi dicunt: Quodcumque de nobis
Ep. LXXVIIIR
coJd.: Hm (teste Mart. 81, II23'II2S); R (f. 388va-389rb); W (f. 59r-62l1); Wr
(f. u3ra-u4r"); Z (f. 83r-84v).
,dd.: PL 142, 374B-376A (cfr Hm); cfr HAUG, p. 69, n. n8.
a. II50-II55
,
I
'11i
'1
10
15
20
2S
30
35
4
est, omnibus prodest. - Quapropter, o iustitia, magnum zelum
habes, ita quod reus iudicii est qui tibi resistit.
Et iterum in erumnis dicis: Vnde ueni? De sinu Patris. Et
omnes regiones mecum collecte sunt. Sed et ubi posite sunt
omnes stature populorum ac omnia instituta generationum, ibi
aderam. Et sic columne nubis in me erecte sunt. Nunc autem
sum tedium illorum qui in prima radice in me orti sunt.
Quapropter antequam in his doleam, propter ignorantiam po
pulorum suspiro, et tamquam inundantes aque, sic rugitus meus
in alta uoce sonitus multarum aquarum propter nimietatem
stultorum hominum in garrulitate morum ipsorum et in strepitu
inhonestatis. He, he, o aquile, que in me transistis per ignem
Spiritus Sancti et per aquam recuperationis quasi auroram
rutilantem et quasi gemmam coruscantem, nunc dormitis et ut
stulta animalia estis, que interdum procedunt et interdum retro
incedunt, ac interdum se inuicem ambulando intermiscent.
Sed et de hoc monte filiorum Dei hec in mystico spiramine
uidi: Montem multe magnitudinis uidi, in cuius uertice uir
magnus sedebat qui in utraque malm sua legem Dei quasi in
charta scriptam habebat, sicut etiam de Moyse scriptum legitur.
Et sub pedibus eiusdem uiri quedam turba hominum spiritali
circumcisione circumdata erat, qui omnes instrumenta ipsius
legis cum gaudio et cum suspirio susceperunt, dicentes: O
Domine Deus noster, quando ad te ueniemus? Libenter tibi
obediemus. - Sed tamen interdum in quandam turbinem se
miscuerunt, et aliquando multa crimina inter illos fuerunt que
tamen multis lacrimis abluerunt in aspersione sanguinis Christi
Iesu. Nam cum horno in tam magnis criminibus iaceret, quod
se de illis in nulla uiriditate per se ipsum erigere ualeret, dixit
Deus: Volo hominem per memetipsum erigere ac denuo in
uisceribus misericordie plantare, ita ut in speculo confessionis
resideat qui se de uisceribus diaboli per se ipsum eripere non
potuit. Sed ego paupercula, quamuis multa crimina in his ui-
LXXVIIIR, Tit.: Ad fratres sancti Dysibodi Hildegardis R Congregationi
de monte beati Dysibodi Hild. W Epistola s. Hil. ad eundem priorem. Wr
Congregationi de m(onte) beati Disibodi in margo Z
29 sicut - legitur] cfr E:lIO. 24, 12.
LXXVIIIR, 3 peregrina et aduena] cfr 1 Petr. 2, II.
app. comp.: LXXVIIIR. 2 spirituales Hm 8 quod] ut R abscondam R
app. comp.: 14 ac] et R
29 etiam om. HmRWr
39 ac] et R
19 aquarum multarum HmR 25 ac] et HmR
32 cum2 om. R 37 criminibus] peccatis HmRWr
LXXVIII, 24 manifestastis Hm reserastis Hm 28 Domini] Dei Wr
30 consolationis R 31 ut om. R Wr est mj)lUs":R
app. mi.: LXXVlIIR. 9 me Otll. Wr
app. mi.: 11 tibi 0111. Wr 12 ueni. HIfI 18 liclsicut W, a. corro Z 20
garturitate W 21/22 ignem - et fIlM. PI. 22/23 R 23
gcrnmA R J. ". Wr 24/2! rerro InC'l:c1unt I rr,trnrcchmt Wr
27 multe- 'x 111 NJrr: Wr 40 "1:tt<:\111l 1\' "C'nll.., f 11", IVlIT. Ir'
178 EPIST. LXXVIIIR, 43-75
derem, superbiam tamen in eis non uidi, que per contumaciam
uelut in iactu lapidum peccatores contemnit.
45 Sed sub pedibus istorum aliam turbam hominum conspexi,
candida nube circumdatos et pulchras facies habentes, ac in
celum aspicientes, qui tamen petulantiam cum sciscitatione
multarum inutilitatum sicut pingues tauri interdum adierunt,
ita ut cum in celum aspicerent, arcus suos intendentes sagittas
50 contra celum emiserunt atque plum beis fustibus contra celum
percusserunt; et sic posuerunt in celum os suum, et lingua eorum
transiuit in terra. Vnde tonitrua super eos uenerunt et grandines
super eos ceciderunt, atque multe nebule eos obtexerunt. Et
murmurabant, quare huiusmodi squalores eos ita circumualla
55 rent.
Et gratia Dei illis sic respondit: Ad magnam beatitudinem
uos collegi, sed in temeritate uestra me abicitis, cum dicitis,
quis ad uos pertingere possit aut quis sermo uos uincat aut qui
colles aut que ligna uos percutere ualeant, sicut etiam filii Israel
60 Deum neglexerunt, cum ipse per benedictionem Abrahe cornu
benedictionum super eos erexit ac in sinum suum per letitiam
honoris leuauit, sed illi in fraude murmurabant, ac in temeritate
Deo resistebant ac sanctitatem per effusionem sanguinis Christi
reliquerunt. Tune benedictio in illis retrorsum abiit et euanuit,
65 qui ad casum mortis se declinauerunt. Et Deus de sacrificiis et
de holocaustis illorum aliam ciuitatem Ecclesie edificauit, usque
dum omnes aque puteorum educantur in uallem nigrarum
nebularum. Et tune omnes aquile in circueunte rota in unum
gregem congregabuntur, quia ipse prius in benedictione erant.
70 Sed et aliam turbam hominum sub pedibus istorum uidi, ante
quorum oculos aries in spinis aurei coloris pendebat, quem cum
odore myrrhe et thuris et cum fulminante uultu inspiciebant.
Et de manibus magni uiri illius qui in uertice eiusdem rn.ontis
sedebat, quidam riuuli ad pectora illorum effluxerunt. Et illi
75 clara uoce ad sinum sapientie sic clamauerunt: Deus olim nos
51/52 posuerunt - terra] Ps. 72, 9. 60/61 eornu - erexit] efr Lue. 1, 69.
68/69 in
2
- eongregabuntur] efr ler. 12, 3.
app. comp.: 44 uelut om. HmRWr 45 aspexi R 46 se] et R 60 ipse
om. HmR Wr 61 ae] et R 62 ae] et R 63 ae] et R
app. &rit.: 43 per s. lin. Z 47 suscitatione Hm 49 in om. Hm post
sagittas adJ. suas Wr 58/59 qui eolles aut s. lin. W 59 lingua HmR lingue
Wr 64 benedictio s. lin. W 66 illorum] eorum Wr 67 in
",atg. Wr 69 aggregabuntur R 70 hominum om. Wr 73 eiusdem
Wr 75 sic in ... a'l. Wr
EPIST. LXXVIIIR, 76 - LXXIX, I
179
80
85
in multis sacrificiis congregauit, sed nos omnes in multis obli
gationibus delinquirnus. Vnde super torcular positi sumus, cum
propheta dicentes: Torcular calcaui solus, et de gentibus non est
uir mecum. Et iterum: Vbi sagena missa est in mare et ex omni
genere piscium congregabat, sicut illi elegerunt pisces bonos in
uasa, sic gratia Dei elegit illos ad gloriam qui humiles corde
sunt et deuoti in timore Domini, rapinas non intendentes.
Nunc autem prima uox, que uos ad laudem Dei congregauit,
faciat uos in radice boni sicut primos qui in parietibus templi
consecrati sunt. Sed tu, o mons, audi in admonitione Dei: Deus
te constituit sicut montem Sinai ad sacrificandum ei hostiam
laudis. Nunc autem ad Deurn tuum conuertere et esto cande
labrum regis, ita quod non erubescas in prima radice tua, sicut
dextera Dei te plantauit.
LXXIX
HILDEGARDlS AD gVENDAM MONACHVM a. a. XX70
Os tuurn celeste est et mens tua cum nube floret; unde radix
,1
" ..
'1
11 "
"
I!
:
:/,
'I
Ep. LXXIX
codd.: Hm (teste Mart. 13, 132); R (f. 354rb); W (f. 4Iv); Wr (f. 77r").
,tId.: PI 52, p. 529 (dr W); PL 74, 297A (cfr Hm).
comm.: Vorkm. 2, p. 144; efr ep. CCVII, CCXVIII huius editionis.
'1
LXXIX, Tit.: Cuidam monacho de monte beati Dis(ibodi) Hild. W
lit. ep. CCXVIlI R Wr
lIi1h
LXXVIIIR, 78/79 Torcu1ar - mecum] Is. 63, 3. 79/81 Vbi - uasa] dr
Matth. 13, 47-48. 82 rapinas - intendentes] cfr Ps. 61, II. 86/87 ad -
laums] efr Ps. II5. 17. 87 ad - eonuertere] efr Os. 14, 2. 89 dextera -
plantauit] dr Ps. 79. 16.
app. comp.: LXXVIIIR, 80 post HU adJ. piscantes HmR, piscatores Wr
tuum om. HmRWr 88 quod] ut R
87
app. comp.: LXXIX, l/S Os - te illllI,dlHlt 'Pistola.
HmRWr 1 post Os atId. enim H... Wr
CCXVIII bNiIIs ,a;Ii(JII;1
app. &rit.: LXX VIIIR, 79 herum] uerum U,. 80 pi.ce:. /HII, W'r 82 non
JJ
S. Ji". W 86 te: s. /1". W 89 te J, /J". W'
,.
i', ,
:!
180 EPIST. LXXIX, 2 - LXXX, 13 EPIST. LXXX, 14 - LXXXR, 12 181
tua ascendat. Et ita Dominum Deum tuum adora, ac indue et orationum solatium quod mihi promiserunt, nequaquam me
loricam atque militare contra bacchantia uitia lasciuiam fu 15 morie ipsarum depereat, quoniam et ego, quantum Dominus
giendo et auaritiam non amplectendo. Deus autem quem occulte dignatur, modis omnibus feci et facio quod eis, teste Deo,
5 inuocas, in amore suo suscipiet te.
.1 spopondi. Confido etiam quod, uita comite, non cessabo pro
uobis omnibus deprecans, ut gratia Dei que uos tam large
preuenit, iugiter uos prosequatur et conterat Satan sub pedibus
LXXX
20 uestris, ut et mea paruitas salutem quam non mereor, uobis I
exorantibus, obtinere ualeat.
MORARDVS MONACHVS AD HILDEGARDEM a. a. II73
De ceteris, que uobiscum secretius contuli, cum opportunum
fuerit, scripto me certificare curabitis. Vale te in Domino semper.
Hildegardi, amantissime et in Christo honorabili singulariter
I
matri et domine, M., monachus et sacerdos indignus, modicum
id quod esto
LXXXR
Si gloriari oportet, immo quia gloriari licet in Domino, conue
5 nit et me gratulari non in memetipso, sed in Domino qui mee HILDEGARDIS AD MORARDvM MONACHVM a. a. 1I73
indignitati talem apud uestram sanctitatem familiaritatis gra
tiam concessit, qualem mea humilitas nec mereri potuit nec
I Care fili, parabolam hanc audi quam in uera uisione uidi.
sperare presumpsit. Vnde primum diuine miserationi, deinde Quedam nobilis et pulchra domina cubiculum ex auro orna
uestre dignationi grates ex intimo corde referens eo quod tam tum habuit, que frequenter duas puellas elegantes uultus ha
lO presentem me benigne habueritis quam et absentem uestra ,;i
I!
bentes secum habitare elegit. Multe autem turbe dominam hane
salutatione dignum duxeritis, denuntio beneuolentie uestre, qua uidentes, faciem eius laudauerunt ae eum illa habitare uoluerunt.
tenus omnes consorores uestras et dominas meas uice mea Quibus ipsa dixit: Munera que uobis plaeent, uobis dabo, quia
salutare dignemini atque easdem commoneatis ut fraternitatis nec mihi ncc uobis prodesset ut simul essemus. Nobilitatem
I \
enim et pulchritudinem meam uulpibus et canibus et in irri
:
:1:
siones dare nolo. - Sed quedam rugosa mulier, rubea et nigra
I
lO faeic, huic nobili domine assimilari uoluit ac nobilitatem et
pulchritudinem ipsius indigne tulit. Hec eadem rugosa mulier
super montibus ambulat, et in regionibus ac in omnibus loeis
Ep. LXXX
codd.: Hm (teste Mart. 74, lila); R (f. 377ya.
b
); Wr (f. I07rb_ya). el
,1
,d.: PL 135, 362C-D (cfr Hm). I
comm.: Ein/., p. XIV.
Ep. LXXXR
LXXX, Tit.: Morardus monachus sancti Dysibodi Hild. R Epistola M. codd.: Hm (teste Mart. 74, I=); R (f. 377yb-378ra); Wr (f. I07Va-b).
monachi ad s. Hil. Wr ed.: PL 135, 363A-C (efr HfII).
LXXIX, 2 Dominum - adora] cfr 4 Reg. 17, 36. 2/3 indue loricam] cfr LXXXR, Tit.: Responsum Hildegardis R Epistola S. Hil. ad eundem
Is. 59, 17; ler. 46, 4; Eph. 6, 14; 6, 17; I Thess. 5, 8.
mo(nachum) Wr
LXXX, 4 Si - oportet] cfr 2 Coro il, 30; 12, l.
LXXX, 19/20 conterat - uestris] cfr Rom. 16, 20.
app. comp.: LXXIX, 2 Et] ac Hm Wr ac] et Hm ac indue] induens R LXXXR, 1 parabolam - audi] efr Matth. 13, 18; 2I, 33.
3 atque] et R militans R 4 Deus autem] Et deus R
LXXJ:(. 16 deo te.le Wr 17 spospondi Wr 18 large]longe H", 23
app. mi.: LXXIX, 3 contra] intra PI bacchantia om. R 4 Deum Wr scriptis H",
S suo] tuo Hm
l.X XXR, & M':] et R 7 ut] .1 Wr 9 rubu] rubra H", 10 ulimilare
LXXX,2 m()dicum o",. R 4 licet gloriari Wr Wr "c] el H 12 II II1II, K ar:-] et R
1.,.1:
JlJ
182 EPIST. LXXXR, 13-33
currit, laudem et honorem querens. Et nemo illi dat, sed omnes
dicunt: Ista inquieta et indisciplinata a diabolo est, et ab
l; omnibus abigenda est.
Quedam etiam mulier mercatrix de omni arte ad se collegit
que oculis pulchra ad uidendum sunt, et studebat ut ea ignota
et mirabilia hominibus in uisu et in auditu faceret. Postea uero
crystallum pulchram et nimis puram ad ignem solis posuit, que
20 de sole sic accendebatur quod lumen omnibus dedit, unde etiam
ipsa omnes artes suas in moderatione habuit.
Nunc, fili mi, primam mulierem et puellas eius attende, sed
mulierem rugosam omni studio fuge; mulierem autem merca
tricem ad te collige. Prima enim mulier caritas est cum puellis
2; suis, uidelicet beneuolentia et largitate; sed rugosa mulier, ru
beam et nigram faciem habens, amor secularis est, quo turpi
studio lasciui homines ad inuicem se complicant. Mulier uero
mercatrix philosophia exsistit, que omnem artem instituit et
que crystallum, id est fidem, inuenit, cum qua ad Deum perue
30 nitur.
Ego in Deum confido quod cum his partem habeas, quoniam
in ignea crystallo munera passionis et resurrectionis Domini
Deo obtulisti.
15 abitienda Wr 19 et] ac Wr posuit soHs Wr 20 quod] ut R
daret R 21 ipsa o",. Wr 25 suis 0111. HIII mulier rugosa H", 27
se ad nuicem Wr 31 posl Ego add. autem HIII Deo Wr
EPIST. LXXXI, 1-15 183
EBERBACH
LXXXI
HILDEGARDIS AD RVTHARDVM ABBATEM
Qui est, dicit: Serena lux uidet stabulum et statutum pran
dium cuiusque congregationis que officium in ministerio suo
habet, cibum refectionis in recta moderatione distribuens, ne
fidelibus sibi adherentibus letitia anime desit. Pastoralis uillicus
; debet fortissimis mentibus gladium in uagina dare et suauibus
moribus sagittas in pharetra ostendere, et capaci beneuolentie
aromata medicinarum tribuere. Nigri autem tyranni flagella
occisionis portant. Probus miles sine tedio derisionis pugnat. Et
suauis sensus sufficientiam in communi bono labore captat, ac
lO epulantes mores in rectitudine precincti sunt in omnibus uir
tutibus, ita quod famem habent iustitiam perficere. Sed seuis
simi et a nobile matre misericordia peregrini simplices oues que
,i!
I in atriis domus regis sunt, iugulant. Heu, heu, qui sic in occisione
[1 insaniunt, de domo regis, nisi peniteant, peregrini sunt quia
:II!
ji
l5 oues Domini dispergunt.
j
Ep. LXXXI
codd. .' Gb (f. 66v67r; fragm.); M (f. 80r); R (f. 344ra'b); W (f. qr-l;r); Wr
(f. 64rbva); Z (f. 28r).
11: edd. .' PL 3l, 19;B-D (efr R); efr HAUG, p. 60, n. 3.
1
comm. .' Vorbem. 2, p. I22, annot. 143; p. I4!-q2.
"
LXXXI, Tit . .' Epistola sanete Hildegardis ad Ebirhardum Gb Ruthardo
Eberbacensi abbat Hildigards (hidigardis W) M W Responsum Hildegar
dis R Epstola S. Hil. ad eundem abbatem Wr Nerneshemensi abbati
in ras. Z
LXXXI, 1 Qui est] Ex. 3, l4; Apoc. l, 4. 1S oues - dispergunt] cfr Ioh.
lO, l2.
app. comp. .' LXXXI, 5 suauissimis Gb R W r 9 ae] et R 11 quod] ut R
habeant R 14 de] a GbRWr
app. eril . .' LXXXI, 1/19 Qui - Sancti] bIIH p.rs ,JilJ", rrptrih4r i" Gb,.f. 66,,- 67'
.5 mentibuI - NUIlUlbuI DItI. PL* IURuil.imi. BJ.nrAulI 6 beniuolentia
Wr 8 prnl PWbUN ",,J. autcm 7. l,unllAt C:;. 11 famen M 12 nollil
forjo I1fh Gil PI., .PI.. 13 tll l l. 4" W
il
a. II'3-UH
~
184
EPIST. LXXXI, 16 LXXXII, 3 EPIST. LXXXII, 4-25 185
20
25
30
Tu autem, o pastor, habe faciem letam in miseria pauperum
qui pusillanimes sunt, non ualentes apprehendere aratrum dis
cipline. Boni uera et beneuolentiam habentes sint tibi in sym
phonia Spiritus Sancti. Et caue ne torpescas in lumine, sed
intellectus tuus uigilet et non sit duplex in sono, ita ne aliud
dictes interius quam sonas exterius. Qui hoc faciunt, in tenebris
faciem suam obnubilant. Sed si postea in tremore timent, quo
niam in corde suo hoc non capiunt quod in facie sua ostendunt,
eripiuntur ab infidelitate, concussi in penitudine.
Tibi autem, o horno, refectio fiet in cinctura femorum tuorum,
ubi habes uerum desiderium in manibus tuis, cum thesauros
uere pecunie non negligis. Terra tibi dormit, quoniam naufra
gium mundi te non ledit. In fine temporis tui Deus suscitabit
te. Ipse in magno honore te constituit. O serue bone, illum
laudabis, et ipse in eternum saluabit te.
LXXXII
EBERHARDVS (?) ABBAS AD HILDEGARDEM
Dilecte Deo et hominibus uenerande domine et matri Hilde
gardi in Binge, frater E., abbas scilicet indignus de Eberbach,
modicum id quod est.
a. a. n66 ( ))
I
iI
JI i
,1ll.
'1 ,,1;
;f!
,il
l
Magnificamus et glorificamus pro uobis Christum Saluatorem
5 nostrum, qui respicit se trementes, potens exaltat humiles, qui
et magna uobis fecit, quia potens est. Elegit, sicut ipsi audiuimus
et uidimus, sacrarium pectoris uestri in habitaculum sibi, scien
tiamque diuinam, incerta et occulta sapientie sue uobis mani
festauit, introducens in cubiculum suum ad flores rosarum et
10 lilia conuallium, ad florida rura montium eternorum. Leua eius
sub capite uestro, et' dextera illius amplexatur uos, ita ut
ueraciter dicere ualeatis: Dilectus meus mihi, et ego illi. In
omnibus his oleum effusum nomen uestrum. Et ideo adolescen
tule dilexerunt uos, et nos currimus in odore unguentorum
15 uestrorum, rogamusque Dominum ut dona nature et munera
gratie sue uobis conseruare dignetur, sibi ad gloriam, uobis ad
coronam, nobis ad gaudium, multis in exemplum.
Oramus quoque et humili prece deposcimus, ut nostri quoque
memor esse dignemini atque in aduentu sponsi uestri nostram
20 sibi paruitatem commendare, ut, sicut de opinione sanctitatis
uestre letamur et gaudemus, sic de intercessione uestra mere a
mur gaudium et. exsultationem percipere. Si quid de seruitio
nostro precipere digna mini, letanter amplectimur. Faciemus
quoque, sicut et modo fecimus, et ad omnem sanctam uestram
25 uoluntatem subseruire parati su mus.
1I
1 I
,1 j
Ep. LXXXII
codd.: Gb (f. 66r-v); R (f. 343vb-344ra); Wr (f. 64ra.b).
ed.: PL 3r, r94D-r95B (cfr R).
CfJmm.: Vorbem. 2, p. 141-142.
I
Ji
ti
LXXXII, Tit.: Epistola Ebirhardi abbatis de Ebirbach ad sanctam Hildegar
dem Gb Abbas de Eberbach Hildegardi R Epistola abbatis de Euerbach
ad s. Hil. Wr
I
LXXXI, 25 cinctura - tuorum] cfr Canto 7, 1 (?).
app. comp.: LXXXI, 16/17 habe post sunt R 16 letam faciem R W 17/
18 apprehendere post discipline R 18/19 symphoniam R 19 Et caue] Caue
etiam R 26 habes post tuis R thesaurum R Wr
5 respicit - trementes] efr Is. 66, 2. exaltat humiles] cfr Luc. 1, 52. SI
6 qui - est] cfr Luc. r, 49. 8/9 incerta - manifestauit] efr Ps. 50, 8. 9
introducens - cubiculum] efr Canto 3, 4. 10 lilia conuallium] cfr Canto 2, l.
1 0 / 1 ~ Leua - uos] efr Canto 2, 6; 8, 3. 12 Dilectus - illi) Canto l, r6.
13/14 oleum - uos] cfr Canto r, 2. 14/15 currimus - uestrorum) cfr Canto
1, 3.
app. Grit.: LXXXI, 16 autem am. Gb 17 non S. in. Wet non Gb \ 23
hoc ante in
1
Wr 24 concussi] conclusi PL * 25 cinctura codd.] for!. iunctura
(cfr Canto 7, 1) 29 constituet WrPL .
LXXXII, 1 matri] magistrae PL
Euerbach Wr
2 Pinge Gb Binga PL licet GbPL
10 eternorum montium Wr 11 illius] eius WrPL 14 ooorem PL
15 rogamusque1rogamuI er R pDll ut ""ti. el R 16 II"It uohia .tId. S.
in. in Gb 17 in] ad PL 18 quoque2] erian! R 20 paruilRtem] humilitRtem
Gb 21 glludellluI IX gaudellllul mrr. H del M'. R 23 predperel perC'lpere
Gb PI. 24 fil.l:illllll PI. 24/211 l.IClluntltclI1 1IC'.MtrMIIl K
.
lj,[.
JlIL
186
187
~
1
I
EPIST. LXXXIII, 1-16
'11
EPIST. LXXXIIIR, 1-20
i
LXXXIII
LXXXIIIR
i
'1
CONGREGATIO MONACHORVM AD HILDEGARDEM C. a. u65-II66
I
I
HILDEGARDIS AD CONGREGATIONEM MONACHORVM C. l. n6,u6<\
I
'1
I
1
Hildegardi, quam sibi Dominus elegit in famulam et pluri 111 Mystica Dei me dicere iubent hec in umbra uisionis Dei: Vos
morum secretorum suorum consciam, pauper grex fratrum in
'1:
ascendistis in montem ualde excelsum et in uallem aspicere
Eberbach, n numero prudentium uirginum cum uera lucerna
uoluistis. Interea ualida tempestas superuenit. He, he, languorem
et ardenti lampade cum fidelium animarum et supernorum
qui est in lumbis uestris, sicut dicit probatus seruus Dauid:
5 ciuium sponso feliciter introire ad nuptias.
5 Tata die contristatus ingrediebar, quoniam lumbi mei impleti sunt
Spiritus Domini quos elegit sibi et predestinauit numquam
illusionibus, et non est sanitas in carne mea. Et ideo ocul uestri
deseruit, sed cogitatum ipsorum in paterna mansuetudine enu
languent pre inopia.
triuit. Ita uos felicem animam et beatam elegit sibi organum et
Cauete ergo ne felicitatem illam que in predestinatione Dei
uas electionis sue. in uobis es se uidetur, retrorsum abiciatis per nimietatem bel
10 Dilecta in Domino, obedire debemus materne admonitioni
IO lorum temeritatis, quia, cum Deus faciem primi angeli uelut
uestre, quia ueritas Domini per uos loquitur. Admonitiones enim
ualde elegantem et fulminantem lapidem fecisset, ille temeri
uestras libenter percipimus, precamurque humili petitione ne
tatem iniit, unde gloria ipsius in ipso periit, quoniam nuBa bona
quod in nobis corrigendum est nos celetis, sed ut Domino qui
desiderauit. Et Deus claritatem illius in alia uinea plantauit. Et
uobis multa secreta reserat placuerit, nobis id insinuare studea-
quia Deus societatem cum malo non habet, prouidete ne specialis
15 tis. Angelus consilii et fortitudinis, qui semper circa uos est,
15 gratia Dei a uobis moueatur in opere-antiqui serpentis, quoniam
conseruet et custodiat uos sanam et incolumem.
ille gaudet in semetipso et dicit: Voluntatem meam inuenio curo
discordia in spirituali populo, et in erecto eolio cum eis ambulo.
- Quapropter diabolo resistite, ne lumen claritatis deficiat uobis,
sicut illi propter superbiam suam ablatum est. Qui enim inter
20 dum labuntur et iterum surgunt, non carebunt hereditate gratie
Ep. LXXXIIIR.
codd.: Hm (teste Mart. 78, III8-III9); R (f. 387ra'b); W (f. 36r-37r); Wr (f.
IIU
a
-b); Z (f. 82r).
edd.: PL 139, 369B-370A (cfr Hm); cfr HAUG, p. 69, n. II5.
Ep. LXXXIII
codd.: Hm (teste Mart. 78, III7-=8); R (f. 386vb-387r"); Wr (f. IIOVb-UU
a
).
LXXXIIIR, Tit.: Congregationi in Eberbach H. R Cuidam congregationi
ed.: PL 139, 369A-B (efr Hm). Oberbacensi Hildigardis s.l W Epistola S. HiL ad eosdem fra(tres) Wr
Cuidam congregationi in margo Z
LXXXIII, TiI.: Conuentus in Eberbach Hildegardi R Epistola fratrum
in Eberbllch ad s. Hil. Wr II LXXXIIIR, 5/6 Tota - mea] Ps. 37, 78. 15 antiqui serpentis] efe Apoc.
1, 12, 9; 20, 2. 17 in erecto collo] cfr Job 15. 26.
LXXXIII, 3/5 in - nuptias] efr Mlltth. 25, 2-12. 6 quos - predestinauit] 111.
cfr Rom. 8, 29. 9 uas electionis] efr Act. 9, 15. 15 consilii et fortitudinis]
I app. C0111P.: LXXXIIlR, 1 Dei
2
Qm. HmR Wr 2 ualle H",R 4 ",,1, Dauid
cfr Is. u, 2. 16 conseruet - incolumem] efr 2 Mach. 10, 30.
l.
adJ. scilicet HmR Wr 19 propter] per R 20 resurgunt R
1:
11
I
'1'
!'
LXXXIII, 1 Hildigardi R Wr domine quam sibi Hm quam dominus sibi
app. mi: LXXXIIIR,.3 noluiltil W ulllid. ualdc Hm 5/6 quonillm
R in om. Wr 1/2 plurimo Wr 3 prudentum R Wr 8 ante organum
meal la1lt/i", '''l. iniJ. ' " " i ~ 1 W 11 lapldemJ lampldem H", Ilmpidem 11",.
add. inHm 10 in Domino] dominllHm 16 incolumen Wr postincolumem
1:2 iniir p. mrr. W U BI 1IIfI. H. K J)C:UR o",. H",R W'rZ 111 del
adJ. Amen Hm grAli. Wr 28 11/1" \lohi. tllii. 111 W,
188 EPIST. LXXXIIIR, 21 - LXXXIV, II EPIST. LXXXIV, 12 - LXXXIVR, 6
189
Dei, sed in turbine uindiete Dei incuruantur, et tamen deinde collata beneficia sunt, sanete quoque pietatis uobis inesse non
reedificat Deus in eis radicem prime inceptionis sacrificii uirtutis dubitamus munera, pieque caritatis et pie compassionis non
Dei. deesse uiscera.
Et dico uobis qui plantatio Dei estis: Super locum uestrum 15 Vnde pietatis uestre largitatem suppliciter exoramus ut, quia
25 mystica Dei dicunt hec: Numquam delebo te, cum mihi non pro peccatoribus redimendis ac saluandis natus est Dominus ex
resistis in impia temeritate que non desiderat ablui, uelut etiam
carne beate Marie semper Virginis, amore ipsius Domini nostri
ostendit temeritas diabolice artis, ut predietum est. Sed in omnipotentis, nos tri Conditoris ac piissimi Redemptoris, nos tri
benedietione Abrahe lux uiuens te benedicit. misereamini participesque orationum uestrarum facere nos dig
20 nemini. Insuper etiam obnixe rogamus, ut litteras quas de
secularibus et idiotis ad spiritalem conuersationem conuersis,
LXXXIV
quos nos conuersos dicimus, Spiritu Sancto uos scripsisse au
diuimus, nobis benigne transmittere non dubitetis, quatenus
PRIOR AD HILDEGARDEM c. a. II69
mirifica opera Dei et uoluntatem eius in ipsis uideamus et,
25 quantum poterimus, bono affectu bonorum operum illa se qua
Dei dileete Deique eleete Hildegardi, domine uenerabili, A.,
mur et compleamus. Valete.
prior totaque congregatio fratrum, in thalamo summi Regis
perfrui deliciis sempiternis.
Deo dignissima sanctitatis uestre odorifera et suauissima
LXXXIVR
5 opinione sepe audita, nos inertes et indigni ineffabili spiritus
letitia sumus gauisi pro eo quod Dei mnipotentis gratia et :!!1
HILDEGARDIS AD PRIORM C. l. nlSQ
:h:1
misericordia uobis tanta sue largitatis contulit dona mirifica.
Patet luce clarius quod uos diligat Dominus in hominibus ipsum
';11
Ego paupercula in leeto egritudinis plus quam biennium
diligentibus, quoniam tam digna, tam grata, tam amabilis, tam
:1
'1
iacens, hec uidi, et uocem de celo ad me sic dicentem audiui:
ro uenerabilis estis eis omnibus in quibus habitat, ut eum in uobis Ad spiritalem populum quem Deus in prescientia sua cum
esse, uobiscum manere null?s ambigat. Cui uero uirtutum tanta miraculis prophetie secundum quod ipsi placuit presciuit, que
5 uides et audis scribe, hoc modo incipiens: Deus quedam uirtuosa
opera que in sanetis et in eleetis suis operatus est, per quattuor
I
Ep. LXXXIV
!1I'
CQt)d.: R (f. 4I5yb); Wr (f. I32fb_ya).
Id.: PL SI, 259C-260A (cfr R).
C01ll1ll.: Bid, p. XIV-XV. Ep. LXXXIVR
codd.: Gh (f. 42f-44f; itero 6Bv-70V; fragm.); R (f. 4I5Vb_4IBvb); Wr (f. I;2V'
136ya).
LXXXIV, Tit.: Meffridus prior in Eberbach Hild. R Epistola A. prioris ed.: PL 51, 260B-268C (cfr R).
ad s. Hi!. Wr "
C01ll1ll.: Einl, p. XIV-XV.
11,
i
I
LXXXIIIR, 24 plantatio Dei] cfr Is. 6I, 3. 27/28 in benedictione Abrahe]
1
LXXXIVR, Tit.: Ex libro epistolarum de conuersis Gb Ad Griseos
cfr Gen. 2B, 4; Ga!' 3, I4
monachos Hildeg. R Epistola s. Hi!. ad eundem priorem Wr
I
!
app. C01llp.: LXXXIIIR, 27 ostendit post est R Sed 0111. H1II R Wr LXXXIVR, 3 in prescientia sua] cfr 1 Petr. 1, 2.
app. trit.: LXXXIIIR, 28 benedicat Wr 12 sUllt beneficia R 13 pieque] et pie R cariu.ts " "'''1',1.
Wr et piel pie J{ piaeque PL 15 Ilrgitatcm ,uf't'liciter in "''''R. i"f. Wr
LXXXIV, 1 dei electe dei dilecte R Deique] Dei PL A] M. R 2
25 bono) toto(art. mil R (ifr Hz. JI, 26 VRle R
posl fratrum add. in Eberbach R S in effabili Wr 6 Deus R omnipotens
PI. 8 post PRw add. cnim R I.X X X IV... 1 Illf' hiennlllm _d. pe,r 11 6 am. R
i
190 EPIST. LXXXIVR, 7-38
secretorum Dei animalia presignauit. Ipse enim homini per
eadem animalia ac per cetera miracula occulta mysteria sua
manifestat, quemadmodum Ezechieli prophete et Iohanni di
10 lecto suo per ipsa animalia ostendebat quod ex communi populo
spiritalem populum segregari et congregari uellet. Iohannes
quippe dicit: In medio sedis et in circuitu sedis quattuor ani
malia, plena oculis ante et retro. Quod dicitur: In fortitudine
potestatis Dei, qui Deus et horno est, et in omni parte quo
15 potestas ipsius extenditur, quattuor euangelistis imbuti fideles
precepta Dei ruminantes et plenitudinem circumspectionis uir
tutum habentes esse debent, ita quod uideant un de facti pro
cesserint et quod etiam uideant quid futuri sint. Deus enim
ignis est, et angeli eius miracula hominibus sepe nuntiant mi
20 rabiliaque throni sui; urentes spiritus sunt, qui ante faciem eius
lucent et qui in amore suo ita ardent quod non aliud uolunt
quam quod ipse uult.
De quibus dictum est: Qui facis angelos tuos spiritus, et
ministros tuos ignem urentem. Quod dicitur: Omnipotens, tu ille
25 es qui facis nuntios tuos, scilicet eos qui ad salutem hominum
a te diriguntur, esse spiritus, cum a missione cessantes in
indeficienti uita in conspectu tuo sunt, et iterum spiritus esse
nuntios tuos, cum ad precepta tua adimplenda nuntii fiunt.
Angeli namque nuntii sunt, quoniam unamquamque inspiratio
30 nem spiraculi illius quod Deus in hominem misit, Deo renun
tiant. Roc enim modo pmpter homines officiales sunt, quia
opera eorum colligunt et discernunt, ac propter opera hominum,
que per Spiritum operantur, ipsi etiam spiritus uocantur et
angeli, quoniam a superno rectore ad iudicia sua explenda
35 multoties diriguntur. Sed ministros tuos qui ubique uoluntati
tue deseruiunt, facis ignem urentem, cum in amore tuo ardent,
in quo etiam ardore cum indefessa laude tibi iterum ministrant
nec in hoc tedio afficiuntur.
9 Ezechieli] cfr Ez. 1, 5 eqs. 12/13 In - retro] Apoc. 4, 6. 18/19
Deus - est] cfr Deut. 4, 24; Hebr. 12, 29. 23/24 Qui - urentem] Ps. 103, 4;
efr Hebr. 1, 7. 30 spiraculi - misit] efr Gen. 2, 7
8 ae] et R sua in margo Wr 12 in
2
om. PL 13 Quod] Quid PL 14
qua PL* 17 quod] ut R 18 quod om. R uideant om. R 19 miraeula
eius R 19/20 mirabiliaque] et mirabilia R 21 quod] ut R uolunt] uelint
R 23 tuos] suos Wr 24 Quod] Quid PL 26 a missione] amissione R
emissione PL 28 ad om. Wr 32 ante opera add. propter PL ae] et R
38 nee - afficiuntur om. R afficiuntur scripsi efficiuntur Wr
ti'
I
EPIST. LXXXIVR, 39-73 191
Ministri etenim Dei, qui faciem eius semper inspiciunt, uelut
40 ftamma semper coruscant et in eadem coruscatione miracula
ipsius uident, ac iHa mirando et laudando agnoscunt. Ideoque
et ignis urens sunt et per Deum qui ignis est ardent, nec per
alium accendi nec exstingui poterunt, sed in amore ipsius inex
stinguibiliter ardentes cum laude noua eius miracula mirantur
4S et in his iterum ei deseruiunt, quia ipse pallio humanitatis
circumdatus ad admiranda miracula semper eos inducit. Nam
pallio fortitudinis sue Deus se precinxit, per quod hominem
speculum honoris sui et miraculorum suorum constituit, qua
tenus horno contra diabolum pugnaret et eum superaret, et sic
50 in diuina laude semper persisteret.
Eodem quoque modo Deus facit illos qui nuntii sui sunt, filiis
Ecclesie uerba salutis pronuntiantes, spiritus, cum eos carni sue
resistere et spiritui seruire iubet, quos sic toto corde spiritales
('1'
eflectos iterum deinde tanto fiducialius precepta sua populo suo
55 propalare instituit. Facit etiam illos qui sibi ministrando die ac
nocte in laboribus sunt, in amore suo ardere et ita ignem
urentem esse, ac. sic etiam ignem eflectos iterum seruitio suo
sine tedio insudare. Deus namque in prescientia sua preordi
; nauerat quod miracula sua et occulta sua que in angelis sunt,
!i
60 etiam in hominibus signando operaretur, unde et angelos ho
minibus loqui fecit, ut in Abraham et in Iacob factum est,
quemadmodum etiam Balaam asina locuta est.
Angelicos etenim spiritus, qui ei ministrant faciem ipsius
I
laudantes et honorantes, occultis suis quasi uestimento operit,
65 ac ideo etiam urens ignis dicuntur. Et per hos igneos ministros
;.1
qui secretis Dei uelut uestimento tecti sunt, eremite designantur
qui seipsos abnegantes, quasi homines non sint, uiuunt et con sor
tium hominum fugiunt. Nam Deus per opus suum quod horno
est, magna mirabilia operatur, que in angelicis spiritibus pre
70 destinauit et que coram ipso cum laude et mirifico honore
fulminant.
Sed et, ut prefatum est, in circuitu sedis quattuor animalia,
,,1 plena oculis ante et retro ostenduntur, quod sunt omnia opera
l
42 ignis - est] cfr Deut. 4, 24; Hebr. 12, 29. 47 fortitudinis - precinxit]
cfr Ps. 92, l. 58 in preseientia sua] efr 1 Petr. 1, 2. 61 in Abtaham] efr
Gen. 22, II eqs. in Iaeob] efr Gen. 31, 11-13. 62 Balaam - est] efr Num.
22, 28-3. 72173 in - retro] Apoc. 4, 6.
39 etenim] enim PL 40 semper nm. Ji 41 ipsiuH] eius PL le] c:t Ji
44/45 cum - descruiunt DIII. R 46 eOI .empcr R &2 lue] .ui Wr 54
SUD om. PL 55 mrt etiam /ldd. el R 56 inI N, * 57 !tr] el R 59
SUR
l
R 60 "il/:tllnler PI.. Mllllo'C\luI/)1.,* 61 1l1li. R 65 "':1 et
R 73 Hunt] Wr
193 192 EPIST. LXXXIVR, 74-109
sancta que Deus in hominibus illis operatur qui ad ipsum et ad
75 thronum suum respiciunt; per fidem oriens, per spem auster,
per recordationem lapsus qui in primo parente factus est,
occidens sunt, quasi retro exsistentibus atque per prouidentiam
oculos inante ad aquilonem dirigentibus, ne bellator aquilonis
cum cadente morbo superbie et cum ardente flamma incestus
80 eos corruere faciat. Cum oculis itaque istis quos undique habent,
ad Deum anhelare debent, ne a fide exstinguantur et ne a luce
separentur, et ne sic aquiloni appropinquent, ut morte eterna
suffocentur. Istud quippe est in circuitu sedis, quoniam oriens
et auster et occidens Deum ostendunt, sed aquilo totus ab ipso
85 superatus uelut scabellum pedum eius subiectus est.
Et deinde scriptum est: Et animal primum simile leoni, et
secundum animal simile uitulo, et tertium animal habens faciem
quasi hominis, et quartum animal simile aquile uolanti. Quod
dicitur: Animal hoc primum cucullatos homines significat, qui
9<' primi in fortitudine leonis se omnino a seculo abstrahunt; unde
etiam et illis igneis qui occultis Dei uelut uestimento cooperti
sunt et qui faciem Dei semper inspiciunt, assimilantur. Vestitus
enim istorum non a seculo est, sed mirabiliter a Deo, quemad
modum Deus in illis ordinauit qui hunc primitus ostendendo et
95 docendo protulerunt. Nam cuculla eius ab angelicis spiritibus
presignata est, qui in faciem Dei et non in alium aspiciunt; et
latitudo eius ad similitudinem tendit nubis, quoniam et angeli
multoties in nubibus uisi sunt et quia etiam uestis innocentie
Ade quasi lucida nubes erat. Homines itaque isti cuculla caput
100 suum tegunt, ne ad sinistram uel ad dexteram declinantes recte
coram se impetu spiritus gradiantur, Deum semper inspicientes,
ne de bonis operibus reuertantur.
Hec omnia in obedientia quam Filius hominis per seipsum
ostendit, fieri debent, quatenus precepta magistrorum c ~ m ti
105 more Dei obseruentur, ita ut etiam, sicut horno a uoce tonitrus
formidat perire, sic etiam peccata timeat. Nam sicut leo ceteras
bestias in fortitudine precellit, sic isti in fortissima ui diuinitatis
ceteros homines precellunt, quoniam, quamuis homines sint, non
sicut homines uiuunt.
83 in circuitu sedis] Apoc. 4, 6. 85 scabellum - subiectus] cfr Ps. I09, I
et al. 86/88 Et - uolanti] Apoc. 4, 7.
ji
EPIST. LXXXIVR, IIO-145
.1
IrO Cum enim horno seculo abrenuntiando Deo seipsum obtulerit,
mundum accusat, ita quod ille in omnibus sibi inutilis sit, et
sic mentem suam eleuat, quemadmodum Daniel dicit: AsPicie
bam in uisione noctis, et ecce cum nubibus celi Filius hominis
ueniebat, et usque ad antiquum dierum peruenit. Quod dicitur:
II5 Cum mentem meam ad celestia sursum eleuarem, aspiciebam
in plurimarum consideratione aduersitatum, quod omnia su
perna et diuina miracula que Deus in angelicis spiritibus ope
ratus est, per Filium suum in hominibus presignaret. Et ita
idem Filius usque ad antiquum dierum peruenit, quia Filius
120 Dei Deus et horno est, et ita Deus et horno unus est Deus. Deus
enim horno est, et horno iste Deus est. Sed et bona opera
hominum et laudes angelorum se coniungunt, et unum in Deo
sunt.
His quoque cucullatis hominibus turba uirginum associatur,
125 que uirum cum amore et diuitiis ac totum mundum relinquunt.
Sicut enim uirgo deliciis huius mundi ablata esse debet, ne
ubera uoluptatis seculi sugat, sic etiam turba cucullata a mundo
relicta esse debet. ne ulla officia secularia cum illo exerceat. Et
ut uirgo a uiro relicta est, ita quod sub cura et potestate ipsius
130 non est, sed sicut libera ab eo est, sic etiam monachus a mundo
relietus illi subiugatus non sit, sed liber ab illo maneat. Virginitas
quoque solem significat qui totum mundum illuminat, qua Deus
~
uirginitatem sibi adiunxit, que uiro relicto illum genuit quem
radius diuinitatis perfudit, qui et omnia regit. Rex namque qui
135 cuneta regit, Deus est, et illi uirginitas coniuncta est, quando
Deus et horno de Virgine natus esto Sic astitit regina a dexteris
eius in uestitu deaurato, circumdata uarietate, quoniam diabolo
1",
repugnans astitit uirginitas uirtuti diuinitatis in opere fulgente,
ubique comprehensa multitudine diuersarum uirtutum. Diui
140 nitas quippe uirginitatem sibi desponsauit, cum primus angelus
ad sinistram partem cecidit, et tunc etiam populum saluationis
in Adam sibi elegit, quem dexteram suam nominauit, de quo
po pulo uirginitatem sibi adiunxit, que maximum opus protulit,
quia, ut Deus per uerbum suum omnia creauit, ita uirginitas
145 per calorem sancte diuinitatis Filium Dei genuit. Sic uirginitas
112/114 Aspiciebam - peruenit] Dan. 7, 13 136/137 Ilstitit - uarietate1
(cfr) PS, 44, 10.
74 ilIis] istis R et] at PL* 77 sunt om. R 83 post est add. quasi R
84 et! om. R 85 eius] ei R 87 animal secundum Wr 87/88 quasi
faciem R 88 Quid PL 97 tendit in margo Wre nubis tendit R 98
in l1ubibus multociens R 101 ante impetu add. in R 103 semetipsum PL*
lOS etiaro lit R tonitrui .PL 106 perire forroidat R
110 seipsum deo R 111 quodJ ut R 113 ui8ionr.J UiHU Wr 114
Quid PL' 116 consideratione plurimarum R 120 el' deuRJ deuN e.t R
125 ac] et R 126 mundi huiuR R 1271128 lIherll. - IIr o",. Wr 129
ut o"'. PL quodl ut R. 130 CNt 1] sit R sed n. PI,. 135 i 1 1 ~ /lI.
144 po.rl II A .dd. et R
195
I
194 EPIST. LXXXIVR, 146-176
absque fecunditate non est, quoniam Virgo Deum et hominem,
per quem omnia sunt, genuit. Sed hoc modo omnes uirtutes
Veteris et Noui Testamenti, quas Deus in sanctis suis operatus
est, uelut uestimentum auro decoratum deaurate sunt, et has
150 uirgo ad se libere colliget, quoniam ligatura uiri eam non
constringit.
Rota quoque quam Ezechiel uidit, uirginitatem presignauit,
quia eadem uirginitas ante incarnationem Filii Dei in lege
prefigurata esto Post incarnationem autem eius illa mirabiliter
155 plurima miracula operabatur, quoniam Deus per ipsam omnia
piacula purgauit et unamquamque institutionem recte ordinauit.
Virginitas quippe uetera sufIert ac noua sustinet, et ipsa radix
et fundamentum omnium bonorum est, quia semper et semper
cum illo fuit qui sine initio et sine fine esto Nam natura hominis
lOO que propter peccata perdita fuit, per illam in saluatione reuixit,
cum per alienam naturam peccata hominibus abstraxit.
Secundum autem animal, simile uitulo, in clericali habitu
diuino sacrificio insistentes ostendit, uidelicet hos qui uineam
Domini Sabaoth circumfodiunt et agrum preceptorum Dei
165 arando ubique euertunt, et hos etiam qui angeli Domini exer
cituum nominantur, qui ob hoc quoque cingulo castitatis cingere
se debent, ne in uanitatem carnalium uoluptatum uadant, sed
ut agrum cum aratro strenue euertant. Circumcisionem quoque
sobrietatis habebunt, quoniam per ipsos peccata hominum
ro abluuntur, et hoc in miseric0rdia fiet, quia in semetipsis peccata
sentiunt.
Hec itaque duo predicta genera, uidelicet hominum illorum
qui per leonem et per uitulum designati sunt, aliud quoddam
genus hominum ad se trahunt, quos ipsi conuersos uocant,
175 quorum plurimi se ad Deum in moribus suis non conuertunt
ueraciter, quia contrarietatem potius quam rectitudinem.dili
152 Rota - uidit] cfr Ez. I, 15-16. 164 Domini Sabaoth] cfr ler. IX, 20
et al. 165/166 Domini - exercituum] cfr Is. 5I, 15; ler. 32, IS et al.
147 ante sunt add. facta PL post Sed add. et R 151 constringet PL
155 operatur R 157 ac] et PL 158 et
1
] ac R est omnium bonorum
PL 160 que 0111. PL* 163 hos uidelicet R 165 ubique in 1IIarg. Wr
166 ob] ab PL 166/167 se cingere R 167 uanitate PL 170 fiat PL
172/189 Hec - purgauit] haec pars etia1ll reperitur in Gb, SIIb tit.: Per uitulum et
leonem monachi et clerici designati sunt (f. 42r),. Ex quadam epistola sancte
Hildegardis de 'conuersis; per leonem et uitulum significantur monachi et clerici
(f. 68/1) 172 itaque 0111. Gb duo 0111. PL predicta] praeclara PL uidelicet
0111. Gb 173 per2 0111. GbR 175/176 ueraciter non conuertunt Gb
, I
I
I
"
J
:1
I
EPIST. LXXXIVR, 177-209
gunt et opera sua cum sono temeritatis agunt, de prelatis suis
sic dicentes: Qui sunt et quid sunt isti? Et quid fuimus aut
quid sumus nos? - Et quoniam sic agunt, pseudoprophetis
ISO similes sunt, et quia non recte diiudicant quomodo Deus po
pulum suum constituerit.
Vos ergo qui Deum timetis, audite Spiritum Domini ad uos
dicentem: Hec supradicta mala a uobis auferte et uosmetipsos
ante dies tribulationum illarum purgate, cum inimici Dei et
IS5 uestri uos fugabunt et in rectum locum humilitatis et pauper
tatis uos conuertent, ne amodo in tanta latitudine permaneatis
quanta hactenus fuistis, quemadmodum etiam ueterem legem
Deus a consuetudine sua in 'spiritalem uitam mutauit et ut
unamquamque priorem institutionem ad utiliora purgauit. In
190 primo enim ortu Deus Ade concessit terram colere, Abel sacri
ficare, Noe edificare, et hoc usque ad summum sacerdotium
quod in Christi incarnatione exortum est, quod prius Abraham
per circumcisionem, Moyses per legislationem prefigurabat. Sed
hec omnia idem Filius Dei postea in humanitate sua perfecit,
195 unde et ad homil}em intelligenda sunt. Post ruinam enim Ade
Deus tam in hominibus quam in angelis ordinationem suam
recte presignauit.
Nequaquam autem deceret ut sacerdos oflicia agricole, disci
pulus oflicia magistri coleret, cum agricola sacerdotem, disci
200 pulus magistrum imitari in timo re Dei et humili patientia
debeat. Omnipotens enim Deus in operibus suis cognoscitur,
quemadmodum in Adam operari incepit, cui terram colere et
homines procreare dedit, quia et ipse Deus omnia creauit, et ut
per sacrificium Abel Filium suum pro redemptione populi sa
205 crificandum presignauit, et sicut per Noe qui arcam edificauit,
quod in spiritali populo magistri constituendi essent prefigu
rauit.
Nunc uos, magistri, supradictos homines, scilicet conuersos,
in ordine uestro corripite et corrigite, quia plurima pars eorum
190 Ade - colere] cfr Gen. 3, 17. 190/191 Abe! sacrificare] cfr Gen. 4,
4. 191 Noe edificare] cEr Gen. 6, I4 eqs. 192/193 Abrahllm - circum
cisionem] cfr Gen. 17, 23-24. 193 Moyses - legislationem] cfr Ex. 20.
177 anll de add. Ex libro epistolllrum de conuersis Gb, atId. lIe Wr de l.
lino Wr 178 fuimus] sumus Wr post fuimus IlliJ. nos Gb lut] et Wr
180 recte non Gb 181 constituir PL 182 Domini] dei Wr 184
diem Gb ' 185 uesui) nOltri PL 191 .Ieerdotum PL" 194 idem 1"_,,.
Wr 195 hominel R enim] aurem R 200 lmitlri /HIII pAtlentil R Del
0111. PI.. 203 proc:reare]l'rDcurare PI. 208'214 Nunc: - ludicetll] IMN fltIrs
,1111", "p*rllNr " Gil 208 ."" rIIllRiml .JJ. () G'
I
I96 EPIST. LXXXIVR, 2IO-245 EPIST. LXXXIVR, 246-280
I97
210 nec in die nec in nocte operatur, quoniam nec Deo nec seculo I bonum quod in humilitate et paupertate inceperunt ad finem
ad perfectum seruiunt, et eos ab ignorantia ista excitate uelut beatitudinis non perducunt.
bonus pigmentarius hortum suum ab inutilibus herbis purgat, Quod autem tria cornua in capite habet, quorum duo simili
in uobismetipsis autem secundum ordinem uestrum preuidentes tudinem cornuum bouis habentia iuxta aures sunt, in hoc tres
et iuste intelligentes ne iniuste iudicetis. Inconueniens itaque 250' uitas hominum in principali commercio stantes designat, ita
215 esset ut leo, uitulus, horno et aquila in significationibus suis sibi quod due effigiem in agro dominico laborantium et uerbo Domini
,1
inuicem aduersarentur. Sed unumquodque istorum alteri iusti auditum prebentium simulant; tertium uero in medio frontis
tiam in figura ueritatis impendat. Sol etenim cum luna et stellis exsistens, cornui capricorni assimilatur, quoniam hoc in forti
totum mundum bene et ordinate illuminat. Vnde et isti qui per tudine fiducie sue spiritales homines istos manifestat qui in
Filium hominis ad curationem hominum signati sunt, sanare, 255 squalore capricorni altitudinem illam, in qua nullatenus per
220 ungere et baptismum sanctificare cum humili obedientia pos manere possunt, ascendere satagunt. In hac etenim altitudine
sunt. Nam omnis sacerdos qui a Deo unctus et nominatus est li, ceteros spiritales populos, ut Pharisei publicanos, spernunt et
sacerdos, uulnera peccatorum ungere et curare cum iudicante uelut inutiles despiciunt, et se etiam officialibus quibusdam
iustitia poterit, quoniam officium hoc a Deo habet; et ideo illud causis regionum adiungunt, quatenus per illas aliis duobus
implere non negligat. 260 cornibus meliores et excellentiores habeantur, et ut etiam ita
225 Et ego paupercula et indocta feminea forma quandam bestiam
;!
altitudinem sanctitatis pre ceteris ascendere uideantur. Nam et
uidi, cuius facies et anteriores pedes similes urso erant et cuius seculari sollicitudini se adiungunt et multiplicem locupletatio
reliquum corpus similitudinem bouis ostendebat, excepto quod nem comprehendunt, uelut totam terram laboribus suis euer
posteriores pedes eius similitudinem pedum asini habebant et tant, ac per hoc .1atitudinem diuitiarum plus quam deberent
quod cauda carebat. Tria autem cornua in capite habebat, 265 capiunt, in similitudine quoque iuuenis huius illud facientes, cui
230 quorum duo similitudinem cornuum bouis habentia iuxta aures Filius Dei dixit quod quecumque haberet uenderet et daret
erant, tertium uero in medio frontis exsistens cornui capricorni pauperibus; et ille abiit merens, quia et diuitias seculi et uitatn
assimilabatur. Facies uero eiusdem bestie ad orientem, posterior eternam habere uolebat, quod difficile erat ut fieret. Homines
autem pars eius ad occidentem uersa fuit. enim isti celum et terram simul habere uolunt, quod impossibile
Quod sic intelligendum @st: Bestia hec, cuius facies et ante-
~
270 est, quoniam in comprehensione et possessione diuitiarum absque
235 riores pedes similes urso sunt, bestiales mores laten ter habentes superbia elationis et absque proprietate uoluptatis nequaquam
quosdam homines ostendit, qui quidem mansuetudinem uer stare possunt, sicut etiam impossibile esset quod horno in
borum prQferunt, sed in exemplo uestigiorum suorum, ubi inante cacumine uerticis alicuius montis staret et tempestate ualidi
ad rectitudinem incedere deberent, temeritatem et duritiam uenti quassatus non caderet. Amorem quoque hunc et timorem
peruersitatis demonstrant. Cuius reliquum corpus similitudinem 275 non habent quos egenus habet, qui manum suam ad auxilium
240 bouis retinet, excepto quod posteriores pedes eius similitud.inem et ad eleemosynam porrigit. Sed in stultitiam asini se inuoluunt,
pedum asini habent et quod cauda caret, quoniam idem honines \ qui magnis oneribus se onerari patitur quousque sub eodem
iugum Dei ut bos se ferre simulant, cum tamen in subsequen onere succumbit, quoniam iugum spiritalis uite et sollicitudinem
tibus exemplis mores asini qui sub pondere cadit in se mani seculi habere uolunt, sed in ipsis stare non possunt, et idcirco
festant; nec se caudam habere demonstrant, quia in ipsis deficit 280 ut asinus cadunt. Vnde et facies eiusdem bestie ad orientem,
245 quod Dominus iubet hostiam cum cauda offerri, scilicet quoniam
245 Dorninus - offerri] cfr Leu. 22, 23. 257 ut - publicanos] cfr Luc. 18, II. 265/268 in - uolebat] cfr Matth.
19, 20-22.
210 nec3 ] ne PL* 213 uestrurn ordinern Gb 217/219 ueritatis - FiJiurn
0111. PL 218 illurninant R 221/222 sacerdos norninatus est R 222
ti
250 designant R 251 due todd.) flrt. duo Icribendtllll lit 252 auditam
ungere 0111. PL 225/284 Et - corruerunt] haec pan etiam reperil1lr in Gb, sub tit.: PL* 253 cornu Gb 257 spiritales 0111. R spiritales populos] homines
tI:
Itern uisio sancte Hildegardis de conuersis (f. 69r) 225 et
2
] ac Wr 226 spiritales Gb 260 etiam alll. Gb 261 pre ceteris 0111. R ascendere pre
post pedes add. eius R 227 excepta PL* 228 sirnilitudinern eius Gb 229
:1111
ceteris Gb' 263 apprehendunt Wr 263/264 euertunt PL 264 ac] et R.
habebat] habuit R 230 cornuurn 0111. PL 231 cornui seriPSI] cornu todd. 265 similitudinem Wr 267 et2 DIII. Gb 269 simul DIfI, C;b, " -'.!l. Wr
1
233 autern] uero Wr eius 0111. Gb 237 inante] ui ante PL 240
1
270 pOMNeuione et comprchcnaione W,. 272 atAre 1" lII"fJ. C;" 276 ad
retinet] ostct!clit Gh R 0111. I( 278 .IIC:l'lIlrIhllol W,. 280 ut] NicUI Wr
/.11'1', ::
..
11
I98 EPIST. LXXXIVR, 28I-3I5
posterior autem pars eius ad occidente m uersa est, quia, cum
attendere spiritalem uitam uidentur, seculari quoque inherent,
in hoc perditos angelos imitantes, qui in semetipsis confidentes
de celesti gloria corruerunt.
285 Et tertium animal, habens faciem quasi hominis, seculares
homines istos significat qui opera sua cum sollicitudine corporis
et anime faciunt, et tamen bona intentione ad Deum ascendunt,
quasi cum pennis uolent, quia queque bona desideria sicut radius
solis ex corde iusti emittuntur, unde et uelut pennata uidentur.
290 Sed et ad obseruanda precepta legis et sacerdotis currunt et ad
dandas eleemosynas in misericordia mouentur, atque in terram
aspiciunt, quomodo in illa crescant, ac in genitura prolis se
pulueri terre pares estimant, peccatores se nominant, et ita in
seculari uita magis penam quam uoluptatem carnalis gaudii
295 habent, sicque ad magistros suos, scilicet sacerdotes, perueniunt,
faciem suam qua peccata gustabant mutantes, atque per gratiam
Spiritus Sancti in penitentia peccata sua confitentes. Et sic
renouantur, ut scriptum est: Renouabis faciem terreo Quod di
citur: O Deus, in nouo Spiri tu renouabis uoluntatem hominis
300 qui peccare studebat, ita quod eum de malo studio ad bonum
desiderium conuertes. Nam per penitentes faciem terre renoua
bis, cum horno sentit et scit se peccatis ita inuolutum quod de
peccatis se continere non potest quin peccet, et tamen ad
renouationem penitendo se conuertit. Si enim horno non pec
305 caret, non renouaretur.
Quidam etiam alio modo renouantur, uidelicet cum peccata
propter penam penitentie fugiunt, ita quod peccare non que
runt; et quidam alio modo, cum peccata que in se sentiunt et
que facere possent, propter amorem uirtutum deuitant, unde et
310 sic renouationem per Spiritum Sanctum accipiunt. Sicut enim
terra in tempore uiriditatis non omittit quin fructum afferat,
et sicut in tempore sicco pallescit et arescit et deinde iterum
ad uiriditatem suam redit, sic etiam Deus hominem posuit ut
in operibus suis in semetipso renouetur. Scriptura namque in
315 omnibus operibus hominis recte diuidenda est, uelut etiam ex
283/284 perditos - corruerunt] cfr Is. 14, 12. 298 Renouahis - terre] Ps.
103, 30.
282 spiritalem uitam attendere R 283 semetipsos R 289 iusti in margo
Wr penna PL * 291 dandas] diuidendas PL 292 ae] et R 293 ante
peeeatores add. et R 295 sieque] et sic R 298 renouabantur PL * terre
0111. R 300 quod om. PL eum] eum R (sed eum PL) 302 quod] ut R
302/303 de peccatis am. R 303 possit R
EPIST. LXXXIVR, 3I6-349 I99
aqua una multe aque diuiduntur, quemadmodum et Deus aquas
in totum orbem terrarum diuisit.
Isti quoque seculares homines semetipsos semper inspiciunt,
et considerant quid sint et qualiter uiuant, et quomodo sibi
320 peccata abstrahant. Et sic uiuentes in timore Dei, in terrenis
sunt et celestia non dimittunt. Nam Deo in semet ipsis immolant
cum eum adorant, ita quod ipsi uelut luna fulminant cum ad
ipsum intimo corde suspirant. Sed cum in peccatis ut luna
defecerint, ilico per penitentiam resurgunt, quemadmodum etiam
325 luna post defectum suum per solem resurgit. Ipsi etiam dor
miunt inter medios cleros penne columbe deargentate, quoniam
ubi, ne peccent, dormiunt in medio magistrorum uolantium, in
simplicitate pure scientie sunt. Et hoc faciunt, cum de inceptis
peccatis declinant et cum de peccatis quiescunt, quemadmodt;lm
330 ales caput inter medias alas suas ad quiescendum declinat,
I1 uidelicet celestia amantes et in terrenis causis peccata sua per
penitentiam confitentes. Vnde et beati mortui sunt, qui in Do
,1
r
mino moriuntur, quia, cum seculariter secundum legem uiuunt,
! I
o quam magnum. miraculum in ipsis est, quod sic uiuendo et
I 335 quod per amaritudinem penitentie peccata relinquendo homines
exsistunt! Sed et sic animali quod faciem hominis habet similes
erunt, quoniam, cum terrena peccata fecerint, eis per peniten
tiam se opponunt ac eis alieni fiunt, quemadmodum etiam
natura animalium nature hominis aliena est. Itaque in scientia
34
bonorum operum deargentati apparent, quia simplices mores
infantis, qui peccatum nescit, habent, cum ipsi peccatum nec
amplecti nec pascere uolunt. Cumque in simplicitate hac fulgere
student, tunc posteriora dorsi eorum in pallore auri apparebunt,
r
1
quia posteriora eorum in quibus in peccatis prius fortes erant,
345
cum peccare consueuerant, nunc retro proiecta in timore Domini
sapientiam demonstrant, quoniam in bonis actibus deaurata
resplendent.
L
Quartum uero animal, simile aquile uolanti, quosdam homines
de peccatis se continentes ostendit, qui ex prefatis secularibus
325/326dormiunt - deargentate] (cfr) Ps. 67, 14. 332/333beati - moriuntur]
(cfr) Apoc. 14, 13. 343 posteriora - auri] Ps. 67, 4.
316 una aqua R aquas] aqua PL * 320 in1] eum R 323 aflt, intimo
add. ex R 327 dormiunt ne peeeent R 329 de peceatis] eis R ah eis PL
330 alis R caput _. Wr 332/333 aunt posl moriunlur R 333 quia]
qui PL 'eum 0111. PL 334 quam masnum] c:ullntum J>L 336 aie fIIII. PL
faties Wr 337 terrena - d.] terreni. peceati" PI. 338 le] et R 340
Wr 341 .,,;, pc:c:utumZ d4. oce: W, 346 dCliurNti Wr 349
nMtendtmt Wr
200 EPIST. LXXXIVR, 350-385
ad continentiam surgunt, uelut in Maria Magdalena factum est
35
que omnia peccata sua abiciens, ea pro luto computauit, et ita
optimam partem elegit et in aurora sanctitatis consedit. Sed in
Veteri Testamento multi propter tedium seculi huius peccata
relinquebant et multi etiam propter amorem iustitie de peccatis
355
se continebant. Nunc autem in nouo sole, scilicet in Christo
Iesu, continentes nominantur, quia insimplicitatem infantis qui
peccata nescit, uertuntur, cum ipsi peccata repudiant et cum ea
in uoluntate nesciunt. In duabus enim partibus ad celestia
ascendunt, quoniam cum bona intentione et cum sancto deside
360 rio ea que sursum sunt pre ceteris qui seculum prius non
cognoscebant, diligunt, et quia uelut aquila que pre aliis uola
tilibus altiora petit, sic sursum uolant quod ita in candorem
uite eterne conuertuntur, quod de illa saturari non possunt et
quod hoc per ardorem ueri so lis conculcant, quod prius peccatis
365
inuoluti fecerunt.
In fortissima quoque ui sanctitatis considerant, quanti dolores
et quam grauia pondera in peccatis sunt que ipsi palpando
prius tetigerant, et illa nunc ut mortiferum cadauer in semet
ipsis occidunt, et corpus suum ut occisam ouem constringunt
370 et persequuntur; atque sic in ardentem solem aspiciunt, om
nia secularia que ante cognouerant retro abiciendo et pro pul
uere computando, in ardenti amore Dei timorem gehenne sper
nendo, ac ut in fide et in spe perseuerare debeant confidendo.
Hoc itaque modo faciunt, ut Isaias dicit, quoniam SeraPhim
375
alis duabus uelabant faciem eius; que ale fidem et spem signi
ficant, quia in fide fideles homines Deum uident et per spem
premia eterna desiderant. Et duabus uelabant pedes eius, que
sensualitatem et intellectum ostendunt quibus idem homines
nuditatem peccatorum suorum tegunt, ne carnalia desideria
380 proprie uoluntatis perficiant. Sed et aliis duabus uolabant, que
caritatem Dei et proximi demonstrant, quoniam, cum Deum
super omnia diligunt, proximo suo in necessitate sua assistunt
et ita in fortitudine Dei super omnia uolant, cum cuneta terrena
transcendunt atque unamquamque rem in peccatis diligenter
385
aspiciunt, quatenus per abstinentiam peccatorum se affligant.
350/351 Maria - eomputauit] efr Lue. 7, 37-38. 352 optimam - elegit]
cfr Lue. 10, 42. 374/375 Seraphim - eius] Is. 6, 2. 377 Et - eius] Is. 6,
2. 380 et - uolabant] (efr) Is. 6, 2.
350 surgent PL * 355 Nune] hune PL" 357 repudiunt R 361 uelut 1
sicut PL 363 eterne uite R quod] ut R possint R 372 ante in add.
et R 373 ac] et R 375 uelahat Wr 377 que] qui PL 3780stendunt]
nffcndurlt PI." qubusl quandoguidem PL 380 posl add. sue R
ala jorl. 00' PL' 382 IlCCCssitlltibus suia R
201 EPIST. LXXXIVR, 386 - LXXXV, 2
Et sic etiam in pleno desiderio cum pretiosis lapidibus bonorum
operum celestem Ierusalem ornant. In leta quoque uita precep
torum Dei non dormiunt, sed semper in nouitate desiderii anime
uelut canens tuba sonant, quod sunt ardentia suspiria que in
nocturna obscuritate in peccatis nati ad Deum habent, quando
39
eum in timore et amore cognoscunt, dicentes quod ipse sanctus
est qui omnia creauit et quod sanctus est qui numquam mortalis
fuit, et quod sanctus est qui infernum confregit et ab illo electos
suos eduxit. Beati namque homines bene operando et Deum
395
laudando numquam cessabunt, et cum operad cessauerint, post
finem tamen uite sue a laude Creatoris sui non desistent.
Ego autem paupercula forma, ab infantia mea debilis et
infirma, in mystica et uera uisione ad hane scripturam coacta
sum, eamque in graui egritudine in lecto iacens, Deo iubente et
adiuuante, conscripsi, quatenus illam prelatis et magistris qui
4
ad seruitium Dei ordinati sunt, representarem, ut in ipsa quasi
in speculo considerarent qui et quales essent, et ut etiam illis
eam demonstrarent et aperirent qui per obedientiam ipsis su
biecti sunt. Et audiui uocem de celo dicentem: Nemo uerba hec
contemnat, ne si ea contempserit, uindicta Dei super eum cadat.
45
EBRACH
LXXXV
ADAM ABBAS AD HILDEGARDEM a. a. u66
Domine et matri sue dilectissime Hildegardi, magistre soro
rum de sancto Ruperto in Pinguis, frater Adam, abbas, licet
\
Ep. LXXXV
codd. : R (f. 342ya); Wr f. 62Ca-
b
).
ed.: PL 30, 190D-19IB (efr R).
LXXXV, Tit.: Adam abbas de Ebra Hildegardi R Epistola abbatis de
Ebra ad s. Hil. Wr
LXXXIVR, 387 clestem Ierusalem] efr Hebr. 12, 22.
LXXXIVR, 387 uita] uia flrt. ncte PL" 392 est
1
] sit R ereauerit R
est
2
] sit R 393 fue.rit R est] sit R confrcgit] fregerit R 394
eduxert R . 397 forrna tmI. R 401 ordinad] signati R 402 r:tiam o"'.
PI., 402/403 eMlrl i11i. PL 403 post qu J,/, el qualcs Wr ipsis] lJis PL
4011 C\lrn] 11)111111 R (mi PL)
!.)( X)( V, :1 1\l1llC1rtn II'rlJlll1 H Wr Adcl.rn Wr
202 EPIST. LXXXV, 3-21
:11
EPIST. LXXXVR/A, 1-18 203
indignus, de Ebra, modicum id quod est.
Cum primum notitiam nominis uestri suscepi, gauisus sum
S gaudio magno. Adauxit Deus gaudium meum, cum nutu benigno
et mirabili direxit uos ut uideretur facies et audiretur uox
uestra in terra nostra, mihique, quod uix sperare poteram,
mutuam concessit colIocutionem. De quibus autem uobis me
di xi anxium, confido uos non immemorem esse, et quia diuersi
10 diuersa sentiunt, alii istud, a1ii ilIud, si bonum est et salus apud
Dominum, benedictus Deus; si periculum, orate Deum ut bonum
mihi et salute m anime tribuat et omne periculum excludat.
Nunc uero litteras mitto et nuntium nostrum domino impe
ratori pro causa uestra, et spero per gratiam Dei nos exaudiri.
15 Et ubicumque seruitii nos tri indigueritis, parati erimus seruire
uobis.
Exoramus quoque ut pro nobis orare digne mini, quia uere in
turbine su mus pro solIicitudine fratrum nostrorum, ut Spiritus
Sancti gratia que multa mirabilia spiritu prophetico in uobis
20 operatur, inspiciat etiam nos et muniat. Rogamus etiam ut nos
scriptis consolari et premunire digneinini.
11,
I
11
1
1
:III
,1
LXXXVR/A
HILDEGARDIS AD ADAM ABBATEM
(I)n uera UlSlOne spiritus, uigilans corpore, uidi quasi pul
cherrimam puelIam in tanto fulgore splendide faciei fulgentem
quod eam perfecte intueri non poteram. Et pallium candidius
niue et clarius stellis habebat. Calciamentis quoque uelut de
S purissimo auro induebatur. Solem autem et lunam in manu
dextera tenebat ac eos suauiter amplectebatur. In pectore quoque
eius tabula eburnea erat, in qua species hominis sapphirini
coloris apparebat. Et omnis creatura puelIam hanc dominam
nominabat. Sed et ipsa ad speciem que in pectore suo apparuit,
10 dicebat: Tecum princiPium in die uirtutis tue in sPlendoribus
sanctorum; ex utero ante Luciferum genui te. .
Et audiui uocem mihi dicentem: Puella hec quam uides,
caritas est, que in eternitate habitaculum habet. Nam cum Deus
uoluit mundum creare, ,declinauit se in suauissimo amore, et
lS omnia necessaria preuidit quemadmodum pater filio suo here
ditatem preparat; ac sic in magno ardore omnia opera sua
disposuit. Tunc creatura in his speciebus ac in formis suis
Creatorem suum agnouit, quoniam caritas in principio materia
a. a. u66
.'
11
Ep. LXXXVR/A
codd.: R (f. 343ra-vb); W (f. 64r-6sr; fragm.); Wr (f. Z (f. 84V
8sv).
,di/.: PL 30, I92D-194C (cfr R); cfr HAUG, p. 69, n. II9; DRONKE, M,djl1lal
Latin 1, p. 68, annot. 1 (cfr R, partim).
comm.: Vo,v,m. 2, p. 141.
LXXXVRjA, Tit.: om. W Ade abbati de Ebra Z uid, lit. 'P. LXXXVB(IJ
RWr
LXXXVR/A, 5/6 Solem - tenebat] cfr Apoc. 1, 16.
Ps. 109, 3.
10/11 Tecum - te]
LXXXV, 4/5 gauisus - magno] cfr Matth. 2, 10.
Gen. 14, 20; Ps. 6S, 20 et al.
11 benedietus Deus]
app. comp.: LXXXVR/A, 1 In - uidi] Vidi etiam R Wr qui t,xtulll ad ,pilloklllr
LXXXVB(B hU/UI,ditiollit a1/lIldullt 3 quod] ut R possem R 6 ae] et
R quoque] etiam R 13 Nam o",. R 14 mundum creare uo)uit R 16
ae] et R 17 ae] et R
6 uos 0111. PL * nos BIa"ckw. Wr 8 me uobis R 11 ut om. PL 12 et
omne in margo Wr 13 nostrum] uestrumfort. "d, Wr 14 per gratiam Dei
in margo Wr 20 post etiam1 add. et R post ut add. et R 21 pOli seriptis
add. uestris R
app. tril.: LXX X Va/1\, 1 (1 )n] 1111.
p.;rs JHsl 1" W 6 ..mpleublllur PI.
I'r:. 11 dIl'IX),ull P.I.
"il. J'til Z 1/49 In - .tuuitI _
9 'PI,ur.bh Wr 13
~
204
EPIST. LXXXVR/A, 19-48
eiusdem creature sic fuit, ubi Deus dixit: Fiat, et Jacta est, quia
20 omnis creatura quasi in ictu oculi per iHam formata est.
Que in tanto fulgore splendide faciei fulget quod eam perfecte
intueri non potes, quia ipsa timorem Domini in tam pura
scientia ostendit quod mortalis horno eam ad finem perducere
non poterit. Et pallium candidius niue et clarius stellis habet,
25 quoniam sine simulatione in candida innocentia cuneta compre
hendit cum splendidissimis operibus in sanctis. Calciamentis
quoque uelut de purissimo auro induitur, quia hec itinera habet
que in optima parte electionis Dei sunt. Solem autem et lunam
in manu dextera tenet ac eas suauiter amplectitur, quoniam
30 dextera Dei omnes creaturas complectitur et quia etiam dilatata
est in gentibus, in regnis ac in omnibus bonis. Vnde etiam
scriptum est: Dixit Dominus Domino meo: Sede a dexteris meis.
In pectore quoque eius tabula eburnea est, quoniam in scientia
Dei terra integritatis in Virgine Maria semper floruit, ita quod
35 in ea species hominis sapphirini coloris apparet, quia Filius Dei
in caritate ex antiquo dierum effulsit.
Et omnis creatura puellam hanc dominam nominat, quoniam
ab ipsa processit, quia illa primitiua fuit omnia creans, que
madmodum etiam species in pectore eius ostendit quod Deus
40 humanitatem propter hominem induit. Nam cum omnis creatura
in iussione Dei impleta fuit, sicut ipse dixit: Crescite et multi
plicamini, et replete terram, calor ueri solis sicut ros in uterum
Virginis descendit et de elUS carne hominem fecit, ut etiam
Adam de limo terre carnem et sanguinem formauit. Et Virgo
45 illum in integritate genuit.
Sed non decuit quod caritas pennis careret. Nam quando
creatura in primo circuiuit, ita quod in pressura uolare uoluit,
et cecidit, penne caritatis illam eleuabant. Roe sancta humilitas
19 Fiat - est] (efr) Gen. 1, 3. 28 in - sunt] efr Lue. 10, 42. 32 Dixit
- meis] Ps. 109, 1. 36 ex antiquo dierum] efr Dan. 7, 9; 7, 13; 7, 22. 41/
42 Crescite - terram] Gen. 1, 2S.
app. comp.: 21 quod] ut R 22 possis R 29 ae] et R 31 ae] et R
34 terra integritatis] integritas p. corr. R 38 quia] et R 39 etiam om.
R quod] quia R
app. erit.: 20 omnia PL' 25 cuneta in margo Wr 26 in om. PL 29
eos fort. recte PL 31 regnis] regibus Wr 33 in2 om. Wr 34 ante terra
add. in Wr ante in add. scilieet PL seroper Maria Wr 36 in karitate in
margo Wr 40 cum am. PL 44 ante Aclam add. ipsum PL 46 quocl] ut
PI.
ii
:11
EPIST. LXXXVR/A, 49-80
25
:! I
fuit. Cum enim horribilis sensus Adam strauit, diuinitas acute
50 inspexit quod ille in casu omnino non periret, sed quod ipsa
eum in sancta humanitate redimeret. Roe ale magne potentie
fuerunt, quia hominem qui perditus fuit humilitas eleuauit,
quod humanitas Saluatoris erat, quoniam caritas hominem
creauit, humilitas autem eum redemit. Spes uero est quasi
55 caritatis oculus, amor autem celestis uelut cor illius, et absti
nentia compago ipsius. Sed fides est uelut oculus humilitatis,
obedientia uero quasi cor eius, et contemptus mali compago
illius. Caritas in eternitate fuit et in initio omnis sanctitatis
omnes creaturas sine commixtione mali produxit, atque Adam
60 et Euam de munda natura terre procreauit. Et sicut hi duo
omnes filios hominum generauerunt, ita et he due uirtutes omnes
reliquas uirtutes producunt.
Nunc autem iste uirtutes ad ianuam tuam, o horno cui hec
loquor, pulsant, et dicunt: O tabernaculum uiri huius, qui in
65 mane nobiscum manet, iam in fatigatione est. - Et caritas ad
te dicit: () fide amice, nolumus ut te abstrahas ab officiali
ligatura tua. Na.m cum Deus in gyro celi omnes creaturas
disseminare uoluit, omnia opera eius in amplexione habuimus
et cum illo laborauimus. Sed horno cecidit, et cum iHo fleuimus
70 nec eum reliquimus, quamuis in maxillam nostram nos cederet.
- Et humilitas ad te specialiter dicit: Rei, hei, in quam magnis
~
doloribus hominem sustinui. Tu autem dicis: Fugere uolo. Sed
sarcinam ad portandum in uineam habes, et stas nec ambulare
uis, sed in tedio inuolueris ac in aliam uiam aspicis. Certe comes
75 noster sic non faciet. Cum autem populus te amat, cum iUo
labora; cum uero rugitum uenti cum inquietudine belli uicissi
tudinis morum hominum efflat, uide ad me, et in rota potentie
alarum mearum te adiuuabo.
Samson per stultitiam mulieris fortissimam uim suam per
So didit. Caue ergo ne tibi sic contingat, si tedio per consensum
79/80 Samson - perdidit] efr lud. 16, 17 eqs.
app. comp.: 49 prostrauit R 50 quod
1
] ne R non om. R quod
2
] ut
R ipsa om. R 52 quia] quod R 52/53 eleuauit quod huroanitas] in
humanitate R 55 oeulus earitatis R 59 atque] et R 63 Nunc autero
om. R 74 ac] et R 76 eum uero] sed eum R 77 hominum om. R Wr
app. eril.: 51 Hoc] Nce PL 56 Sed om. PL 57 ante compago add. qUflsi
PL 58 sanetitas PL * 60 natura] ereatura PL 66 ab] ele PL 69 i!lo1
CCl PL 71 spetialiter lid le Wr in 01#. PL 77 effiuat PI. tota PI-
pOtCntll1 I'L 79 post SnmHon .Jd. forti8lirmlH PL forti8Sil1lRlll n1#, PI..
..
1i
..
!.
j
I
206 EPIST. LXXXVR/A, Sr - LXXXVR/B, 5 EPIST. LXXXVR/B, 6-39 207
dederis responsum. Gloria quoque Salomonis per stultitiam
mulierum euacuata est. Vide etiam cum sollicitudine ne per
uicissitudinem harum cogitationum tuarum uiriditas quam a
Deo habes arescat. Sed ornamenta auri et pretiosi lapidis, que
8) caritas et humilitas in te habent, obserua. Sed te etiam propter
armillas, quas sapientia tibi dedit et propter quas populus tibi
accurrit, da gloriam Deo, et cum populo labora; et ita cum sole
permnebis.
LXXXVR/B
HILDEGARDIS AD ADAM ABBATEM
a.
Qui est, dicit: Sol micat et radios su os emittit. Quidam autem
uir amicus solis exsistens hortum habuit, in quo multa aromata
et multos flores in magno studio plantare desiderabat. Et sol
in igne radiorum suorum calorem super aromata et super flores
illos misit, atque ros et pluuia illis humorem uiriditatis dedit.
Ep. LXXXVR/B
cotid.: Ma (f. I03v-I04r; R (f. 342Va-343ra); Wr (f. 62rb-63ra); Z (f.
92r -93r).
edd. : PL 30, I9IB-192D (cfr R); cfr HAUG, p. 70, n. 136.
C011l11l.: Vorbe11l. 2, p. I4I.
LXXXVR/B, Tit.: Ade abbati de Ebera Hildegardis Ma Responsum
Hildegardis R Epistola s. Hildi. ad eundem Wr Item abbati de Z
LXXXVR/A, 81/82 Gloria - est] efr 3 Reg. n, I-n.
LXXXVR/B, 1 Qui est] Ex. 3, 14; Apoc. 1, 4
app. C011lp.: LXXXVR/A, 85 Sed 0111. R te] tu R 88 post permanebis
uerba Et tu - inspexit ex p. LXXXVR/B, 69/72 add. R Wr (uide app. ad loc.)
app. C011lp.: LXXXVR/B, 1 ante Qui add. In uera uisione spiritus uigilans
corpore hec uerba audiui R Wr 2 exsistens om. R 4 super
2
0111. R 5
illos om. R atque] et R dederunt R
app. erit.: LXXXVR/A, 81 dederis] deleris PL*
83 cognlt1onum PL*
84 habeas Z accrescat PL * que] quem Wr
85 te2] et Wr etiam
om. Wr 86 quas
2
] quod PL
app. eril.: LXXXVR/B, 1 suos o",. PL
3 Et o",. Wr
a. n66
' I
i I
1
1
1
i
l
l'
I
11i
Tune ab aquilone tortuosa imago nigris crinibus ac. horribili
facie exiens, et ab oriente pulcherrimus iuuenis candidis crinibus
ac plena et amabili facie procedens, ad ipsum hortum uenerunt.
Et tortuosa imago ad iuuenem illum dixit: Vnde uenis? - Qui
10 respondit: Ab oriente ad hortum huius sapientis uiri uenio, quia
magnum desiderium ueniendi ad illum habui. - Et illa tortuosa
imago dixit: Audi me: Periculosus uentus et grando, ignis ac
pestilentia super hortum illum uenient ac eum arefacient. - Sed
iuuenis ille respondit: Non sic, non sic erit, quia hoc nolo, sed
1) purissimum fontem educam et hortum illum irrigabo. - Et
tortuosa imago respondit: Wach, wach, hoc tam possibile est
uelut hoc ut locusta durum lapidem transfoderet. - Et sic imago
illa in dolo suo hiemem super hortum illum induxit ac aromata
et flores illius arefacere uoluit. Sed prefatus iuuenis officium
20 suum in citharis suis colens, illud non uidebat. Et cum deinde
hoc uidisset, in magno sono solem aduocauit ut in signo tauri
ueniret et denuo uiriditatem estatis super hortum illum addu
ceret. Ac ita cornu eburneum et cornu de ceruo sumptum tollens,
tortuosam imagine m illam ad terram per ea prostrauit. Et tune
25 ad uirum illum cuius predictus hortus erat, dixit: In te amodo
tam negligenter non confidas, quin hortum tuum tanta muni
tione circumdes ut nigerrime aues in tempestatibus eum non
arefaciant.
Nunc tu, o pater, qui per summam uocationem in uice Christi
30 es, hec uerba ad te dicta intellige. Audi ergo: Gratia enim Dei
uelut sol micat et dona sua sic interdum emittit, uno uidelicet
modo in sapientia, altero in uiriditate, tertio in humiditate.
Sapientia autem in pinguem naturam cadit, uiriditas uero ma
gnos labores subintrat, et humiditas in duram amaritudinem
35
uadit. Sed tu, uir amicus gratie Dei, hortum populi habes, in
quo per uicem Christi multa bona desideria et multa bona opera
studiose plantare desideras. Et gratia Dei in uirtute donorum
suorum efficaciam bone uoluntatis super desideria et super opera
illa emittit et rore ac pluuia fontis aque uiue uirescere facit.
app. comp.: 6 ac] et R 7 exiuit R 8 ac om. R processit R ante ad
add. et R 11 Et illa om. R 12 et om. Rae] et R 13 ac] et R 16
tam] ita R 17 hoc ut] si R transfodiat R Wr 18 ac] et R 25 Amodo
in te R 26 tam] ita R 29 o tu RWr 30 enim om. R 36 multa
2
0111.
R 37 desideras] debes R W,.
app. &rit.: 8 pleno PL* amicabili PL 9 iuuenum Wr 17 ut] quod
W,. 19 arefacere uoluit] arefecit Ma 20 anl, non add. tune Ma 22
hortum l. lil/. Z 23 Ac:] HI Ma ehurneum] de ehorc faetum Ma 29
NUlH:] millO Ma .30/68 Audi - euertant] htmc jiMrl"" /l1li. Mil
208 EPIST. LXXXVR/B, 40-72
40 Sed a diabolo uitia in inquietudine uane glorie et in strepitu
proteruie iusto magisterio resistentis exeunt, a Deo autem uir
tutes in contemptu secularium cum plena beneuolentia subiec
tionis in caritate procedunt, ad populum istum uenientes. Ac
uitia a uirtutibus querunt ad quid uenerint. Sed ille respondent
45 quod a Deo ad populum amici Dei uenerint, quia magnum
desiderium edificandi in eo hostiam laudis habeant. Et uitia
dicunt ut uerba hec audiant: Ruina magna et ira ac sciscitatio
cum multa inquietudine super populum istum irruent, ita quod
in ministerio Dei fatigabitur. - Et uirtutes respondent: Non sic
50 eueniet, quoniam in bonis non cessabimus, sed uiuus fons ema
nabit et populum hunc misericordia sua defendet. - Ac uitia
diaboli dicunt cachinnantes quod hoc tam possibile sit uelut
hoc quod fragilitas in carnem fixa durare ualeat sine ruga. Tunc
uitia in dolis suis frigidam nebulam ignorantie populo huic
55 inducunt, ita quod bona desideria et bona opera illius iam in
defectu sunt, cum in se ipsum confidit. Sed uirtutes famulatum
in laudibus suis Deo exhiben tes, hoc iusto Dei iudicio fieri
permittunt, ita ut homines intelligant quid sint. Qui cum ad se
ipsos.in humilitate uirtutum redeunt, eedem uirtutes magno
60 studio circumspectionis gratiam Dei tenent, ut mentibus illorum
passionem Christi imponant, quatenus hoc modo ad primam
laudem Dei eundem populum adducat. Ac sic diuinitatem et
humanitatem Filii Dei attendentes uitia illa ad contritionem
prosternunt. Et ad illum sub quo populus iste est, dicunt: Per
65 hec admonitus, uiribus propriis non confidas, sed precaue ut ad
gratiam Dei fugias, ita ut tuos sic in omnibus modis munias et
moneas, ne diabolice insidie eos diuersis uitiis per negligentiam
euertant.
Sed et tu, pater, nos audi: Vt stella matutina in lumine suo
70 precurrit auroram, sic prebe nobis auxilium ab osculo dilectionis
quam tibi Deus dedit. Et Deus tibi uitam dabit quam in 'prima
die inspexit.
app. comp.: 43 At R 51 At R Wr 52 tam] ita R 53 hoc quod] si R
62 adducant RAe] Et R 64 anll Et adJ. Sed R 65 propriis uiribus
R precaue] preuide R Wr 66 ita o",. R sic o",. R antl munias add.
ita R 67 diuersis uitiis eos R 68 post euertant ep. LXXXVRjA, tmltato
inito, annecmnt R Wr 69172 Sed et - inspexit in fine", ep. LXXXVRjA transponunt
R Wr 69 Sed o",. R Wr nos o",. R Wr Vt] Sicut R 69170 auroram
ante in R 70 prehe nobis] prehe omnibus Wr omnibus prehe R 71 Deus
2
o",. R uitam tibi R
app. &rit.: 41 proteruie] propter me PL 44 ille] illud PL* 45 quia] qui
Wr 47 audiunt Z ac] et PL 51 ante misericordia adJ. in Wr 52
cachinnantia PL tam o",. PL 65 hoe PL* admonemus Wr 69 et
audi o"'. Miz 71 uitam tibi Ma (ifr R)
EPIST. LXXXVI, 1-19 209
LXXXVI
HILDEGARDIS AD ADAM ABBATEM
Viuens lux hec in miraculis suis dicit: Prima radix in die
apparuit et in omnibus ramis floruit, atque duas uias constituit.
Altera uia plena edificiorum erat, in quibus aquile et alia
uolatilia habitabant; altera autem magne optionis plena fuit, in
,1 5 qua gigantes cucurrerunt qui contra aquilas illas et cetera
uolatilia pugnabant, sed eis preualere non poterant. Tunc sol
processit, ac in extento brachio suo aureos clipeos habuit, ac
contra gigantes illos pugnauit. Nam casus primi angeli a uita
ceciderat, et postea casus Ade luce paradisi carebat, et idem
10 Adam in suggestione diaboli cum omnibus filiis suis ambulauit.
Sed sol in topazio et sapphiro emicuit, quod est in misericor.dia
.'i
11)
et caritate, que Verbum Dei incarnatum protulit. Sol autem
:.1 equaliter fulsit sicut in initio processerat, et ita permansit quod
omnino nulla umbra uicissitudinis super illum cecidit, ueluti in
primo angelo et in Adam ac in suggestione diaboli factum
i
5
fuerat. Et ideo dictum est: Tu es sacerdos in eternum secundum
ordinem M elchisedech. Nam in topazio misericordia, in sapphiro
caritas intelligenda est, quas uirtutes sacerdos iste uelut uesti
mentum sacerdotal e propter hominem induit.
(
Ep. LXXXVI
codd.: Miz (f. 103r-v); R (f. 338vb-339ra); Wr (f. 57ra-b); Z (f. 9Iv-92r).
edd.: PL 22, 179B-lSoA (cfr R); cfr HAUG, p. 70, n. 136.
CO"''''.: Vorbe",.2, p. 141; cfr ep. XXXIV huius editionis.
LXXXVI, Tit.: Ade abbati de Ebera Hildegardis Miz Responsum Hil
degardis R Epistola s. Hil. ad eundem episcopum Wr
(A)de abbati de
Ebra Z
LXXXVI, 7 extento brachio] cfr Deut. 15 et al. aureos elipeos] efr 2.
Par. 12, 9. 8 easus - angeli] efr Is. 14, 12. 9/10 easus - diaboli] efr Gen.
3. 16/17 Tu - Melchisedech] Ps. 109, 4
app. comp.: LXXXVI, 5 illas] istas RWr 7 ae
l
] et R ac2] et R 13
quod] ut R 15 et o",. Rae] et R 17 anl, in
2
add. et R Wr
app. mt.: LXXXVI, 1 Viue:ns] /ill. i"il. dljieil .z 2 ramis o",. Wr 3 HliA
o",. Ma S concurre:runt Mil PL" IlIaN DIfI. Z 7 Re 11 Ilttlue: Wr 8/9
eedcle:rllt R uit. Mil 9 (lanllla Z 10 HuiN f. /i". Z 14 1'1..
18 ill1'clllf!endH r,al1 illlClllltllr W,
_.JL
a. a. n66
210 EPIST. LXXXVI, 20 - LXXXVII, 3
EPIST. LXXXVII, 4 - LXXXVIIR/A, 4 2II
20 Nunc tu, O pater, qui es in uice sacerdotis huius, anima tua Noscat dilectio uestra quod ideo pauculas litteras uobis misi,
fluat sicut aqua fecit que de petra in uirga Moysi effluxit, ita quia sanctitati uestre satis digna excogitare nequiui et etiam
quod uerba tua incredulis cordibus potum saluationis dent, tremula mente tali tanteque persone quicquam scribere uix
atque dies que in anima tua lucet, crescat in multitudine presumpsi; sed neque me dignum ad hoe existimaui. Proinde
uirtutum. Video autem te in anima tua sollicitum in uia que si, salua gratia uestra, audeo, genu flexo tremens orationibus
25 ad Deum tendit. Sed cum mens tua in turbinem ierit propter uestris in uisceribus Iesu Christi me quamuis sordidum committo,
uicissitudinem laborum tuorum et aliorum, tunc columba te ro quantumque cooperante gratia pro modulo desidie mee potuero,
perfundet atque simplicem turrim ante conspectum Dei te uestri uestreque familie in Christo libentissime memor ero; et
faciet.
si corpore absens sum, corde et dilectione, Deo teste, uobiscum
O prouisor, propter sollicitudinem illam quam ad nos habuisti, sumo
30 hec de misericordia uidi et intellexi, et ideo gratia Spiritus Nune ergo in memoria uestra me reseruate, ac Christo et
Sancti te muniat.
15 sancte Marie, prout de uobis confido, assidue me eommendate
atque uerbis consolationum uestrarum secundum diuinam os
tensionem me consolari studete. Gratia Spiritus Sancti uobiscum
LXXXVII sit.
QVIDAM MONACHVS (NOTARIVS?) AD HILDEGARDEM
a. a. rr66
LXXXVIIR/A
Domine ac matri sue Hildegardi, beatissime Christi oliue, N.,
peccator de Ebra, Cisterciensis ordinis inutilis monachus, Do . HILDEGARDIS AD NOTARIVM a. a. u66
mino uiuere in Dominoque mori.
Mysticum lumen dieit: Terra que pinguedinem germinandi
habet, multos fructus profert, sed lolium ac eetere inutiles herbe
se multoties his ingerunt. Sed aliquando quedam temperantia
cuiusdam uenti super hanc terram ascendit, cuius uis talis est
Ep. LXXXVII
/
codJ.: Hm (teste Mart. 71, II07); R (f. 376vb-377rO); Wr (f. I06rb).
eJ.: PL 132, 359D-360A (efr Hm).
eomm.: VorWm. 2, p. 146.
LXXXVII, Til.: Monachus de Ebra Hildegard R Epstola N. monachi
~ 11
de Ebra ad s. Hil. Wr
I
Ep. LXXXVIlR/A
eodJ.: Hm (teste Mart. 71, U07-uo8) ; R (f. 377rO); W (f. 63r-v); Wr (f. I06v").
eJ.: PL 132, 360B-C (efr Hm).
LXXXVI, 21 aqua - efBuxt] efr Ex. I7, 5-6.
eomm.: VorWm. 2, p. I46.
LXXXVII, 1 Christi oliue] cfr Ps. 51, 10; ler. II, 16.
LXXXVIIRjA, Til.: Abbatis notharo de (Ebra) Hild. W Nid, #1. 'P.
app. comp.: LXXXVI, 21 fecit om. R 26 tune om. R 29/31 O prouisor LXXXVIIR/B R Wr
- munat] Pugnam uero quam intus et exterius, in utroque scilcet homine
pateris, Deus temporibus (in temporibus PL *) tuis circa te hoc modo alleuiabit
quod (ut R) eam sustinere possis. Vnde fiduciam tuam in ipsum pone nee de app. romp.: LXXXVIlR/A.l Mysticum] Sed tt mystieum HmR Wr qNi t,xtN",
misericordia eius despera. Et hoc facens in gratia Dei ad uitam uiues R Wr(PL) ad ,pistolam LXXXVIIR/B ""iNS ,Jitionu 1In,fhl1I1 2 ae] et R 3 Sed aliquando]
Aliquando autem R
app. mi.: LXXXVI, 20 o tu Ma 21 Moysis PL 24 Vides PL* 25
tua om. Wr
LX XX VII. 6 Ilntaque PI. 15 de D",. H", R
LXXXVII, 1 ae] et R Hildigardi Wr N.] T. R tlpp. mI... I.XX X VIIK/ .... 1 My.rc:um] IIt1. "II. J'/U,I W
212 EPIST. LXXXVIIR/A, 5 - LXXXVIIR/B, 7 EPIST. LXXXVIII, 1 - LXXXIX, 5 213
) quod inutiles herbas debilitati inducit et tamen utiles fructus LXXXVIII
non ledit.
HILDEGARDIS AD ELEEMOSYNARIVM a. a. 1170
Nunc audi: Quidam homines qui in pinguedine nature sue ad
que que idonei sunt, huic plenitudini scientie quedam inutilia
Mens tua orat et desideria tua in siti iustitie Dei fiagrant, et
opera per uoluptatem carnis sepe intermiscent. Sed admonitio
dicis: Vbi sum, et quo ibo? - Sed et lamentabili uoce medicinam
10 gratie Dei aliquando hos monet, aut per contritionem mentis
in peccatis tuis queris, et animus tuus dubitando ac tremendo
aut per tristitiam imbeciUitatis corporalis infirmitatis et per
per sufflatum distenditur propter iudicium Dei, et non dicis
similia, ut mala deuitent et bona opera faciant.
) gaudendo: Deus propter magnam misericordiam suam suscipiet
Hec ad te intellige. Deus ergo rorem de celo tibi infundat, et
me.
in eternum uiues.
Non autem sic. Sed crede, confide et spera, quia Deus te amat
et te uult; ac te suscipiet. Ablue autem te in confessione et
LXXXVIIR/B penitentia; et in eternum uiues,
HILDEGARDIS AD NOTARIVM a. a. rr66
Video quod Deus faciem suam a te non ,abscondit, sed cum LXXXIX
fiagellis suis te constringit sicut ipsi placet. Item in animam
HILDEGARDIS AD RVDEGERVM MONACHVM c. a. llB
tuam et in gaudium corporis tui magnum lumen consolationis
Dei uenturum uideo, cum ipse uoluerit. Deus autem in taber-
Acuta ostensio in uera uisione dicit: O fili Dei in factura qua
) naculo tuo uiuit, nec gratia eius in eo obnubilata est. In eternum
horno es et in fide bonorum operum, attende quod possibilitas
uiues et ante Deum in anima tua laudabilis eris, quamuis de
tua non est nisi in Deo et per Deum. Deus omnia scit, et
hoc dubites, quoniam uictoriosus uir Domino suo amabilis est.
scientiam nuUi homini pleniter dat, nisi sicut preuidet quod
opportunum sit. Nullus enim horno in prophetia, neque in
Ep. LXXXVIIR/B
codd.: Hm (teste Mart. 71, lI07}; R (f. 377ra); W (f. 66r-v); Wr (f. I06rb-v");
Z (f. Bov).
edd.: PL 132, 360B (cfr Hm); cfr HAUG, p. 69, n. IoB. (
comm.: Voroem. 2, p. 146.
Ep. LXXXVIII
codd.: W (f. 66r); Z (f. Sov).
LXXXVIIR/B, Tit.: Responsum Hildegardis R Notario abbatis de Ebra W
edd.: PI 66, p. 535 (cfr W); cfr HAUG, p. 69, n. 107
Epistola s. Hil. ad eundem monachum Wr Notario abbatis de Ebra
Hildigardis Z
Ep. LXXXIX
codd.: W (f. 69v-70V); Z (f. 86r-v).
edd.: PI 72, p. 537 (efr W); cfr HAUG, p. 70, n. 122.
LXXXVIIR/B, 1 faciem - abscondit] efr Is. 64, 7. 7 domino - amabilis]
cfr 2 Reg. 12, 2).
LXXXVIII, Tit.: Elemosinario de Ebra W Elemosinario de Ebra Hil
digardis Z
app. comp,: LXXXVIIR/A, 9 sepe om. HmR Wr 11 imbecillitatis om. R
LXXXIX, Tit.: Rudegero monacho de Ebra Hild. W Rdegero monacho
app. comp,: LXXXVIIR/B, 2/4 Item - uoluerit] et etiam magnum lumen
de Ebra Z
consolationis Dei in animam tuam et in gaudium corporis tui, cum ipse uoluerit
uenturum R 4 autem] etiam R 5/6 In eternum uiues] unde Hm R Wr
7 post est ep. LXXXVIIR/A, mutato initio, annectunt Hm R W r
LXXXVIII, 2 quo ibo] cfr Pe. 138 7.
app. trit.: LXXXVIIR/A, 5 debilitari Hm R tamen s. /in. W 9 intermiscet
R LXXXVIII,l Men_IM. ;"/1. a ~ f i " 1 w 2 iho 1, lin. 7. 3 tUUI 1, lin, JI'
8 1:'1' te uull o",. PI
app. trit.: LXXXVIIR/B, 1 Video] litt. init. deficit W 2 ipsi] iIIi Wr 5
obnubilata est in eo Wr
(,XXXIX,!I horno ,1, I", W
1111i\1; I
.
JllllliL
214 EPIST. LXXXIX, 6-41 EPIST. XC, 1-6 215
10
15
20
25
inspiratione Dei neque in sapientia scit omnia, neque dicit, nisi
quantum Deus uult illi in miraculo ostendere.
Illud autem lumen quod in uera uisione in anima tua aspexi,
hoc est, quod tu es filius saluationis, sed tamen in magnis
laboribus uiues, aliquando in fatigatione et imbecillitate carnis,
et in multis cogitationibus, que interdum in te uolant in altum
et que interdum in terrenas causas uadunt, et que interdum in
uana gloria tibi obsistunt in mirabili ostensione, sicut scriptum
est: Dominus scit cogitationes hominum quoniam uane sunt. Caue
ergo ne de cogitationibus et somniis tuis audacter requiras,
quamdiu in hoc itinere uiuis in quo finieris, quoniam alia signa
de papa Eugenio Deus mihi non ostendit. Attamen uideo te
ualde constrictum, et inde solui debes in hac uita. Deus etiam
non ostendit mihi longitudinem aut breuitatem dierum fratris
illius de quo me interrogas, et neque in annis neque in tempo
ribus, sed tamen tempus illud habet quod nondum finietur. Sed
fortiter currat, quia aliquantum tepidus est et aliquantum
fatigatus in carnalibus causis, et quia aliquantulum habet er
rantes uias in cogitationibus suis; et hoc ostendat in confessione
sacerdoti.
I
!I
ji
XC
HILDEGARDIS AD QVENDAM MONACHVM
Deus te preuidit et prescit in duabus partibus, scilicet in
parte una leuitatis et in altera parte plene caritatis. Sed in
parte leuitatis dolor tuus aliquantulum deficiet, sed tamen uia
anxietatis in hac uita tibi non deerit. In parte autem caritatis
5 in aspectu hominum habes quod populi te non abicient, sed
quod te amabunt. Et Deus animam tuam uult.
a. a. II70
30
35
Ego uidi etiam de corpore Christi, quod uis illa que in uterum
Virginis descendit, ita quod Verbum Dei uera caro factum est,
permanet usque hodie, sicut scriptum est: Filius meus es tu,
ego hodie genui te. Et eadem uis de tempore illo cum Verbum
Dei incarnatum est in Virgine, permanebit usque in nouissimum
diem. Vidi etiam quod eadem uis super altare in igne et in
rutilante aurora apparet. Et qui in utero Virginis carne m et
sanguinem fecit, ille etiam in altari panem et uinum ita modo
carnem et sanguinem facit.
Nunc autem uideo et te in eleuatione manuum tuarum si
(
40
milem uicissitudini nubium propter uarietatem multaru!ll co
gitationum, ita quod aliquando dubitas. Et hoc dimitte, t uide
quis ille sit qui opera sua in altari operatur. Et quis est iste
qui hec mirabilia posset enarrare? Cum sic simpliciter cogitas,
uideo te purum sicut solem, et sacrificium tuum Deo placet;
atque animam tuam liberabit.
11
!
Ep. XC
cod.: W (f. 84r).
eJ.: PI 97, p. 549 (cfr W).
XC, Til.: Cuidam monacho de Ebra W
LXXXIX, 14 Dominus - sunt] Ps. 93, II. 27 Verbum - est] cfr Ioh. 1,
14. 28/29 Filius - te] Ps. 2, 7. XC, 1 te - prescit] cfr Rom. 8, 29; IX, 2.
8, 7.
S populi - abicient] dr 1 Reg.
12 in terrenas - interdum in 1IIa11,. in! Z 28/29 sicut - genui te in 1IIatg.
inl. Z 31 altare 0111. PI 33 ita] alio PI 37 et
2
0111. PI 38 iste p. eorr.
Z 39 ante hec del opera sua Z 40 te s. lin. Z
. I
.'1.
.,
,
XC, 1 pracuiclc:t PT lm:scit I prllcfecit PI
(charitatis plcna!:: JI')
2 1:lI.ritatis plene ti. trlrr. W
~
: ' ~ ~
,Ir r
PL 197
1, 145C-146C
1, 146C-147B
1, 147B-148B
1, 148B-1490
1, 1490-150C
11, 151B-153A
1II,I53B-O
I1I,IHA-C
IV, 154C-I55C
IV, 1550-156A
V,156B-C
V,156O-157A
V,157A-B
VI,157B-C
VI,157C-158A
VII,158A-B
VII, 158C-159A
VIII, 159B-I60O
IX, 1600-1610
X, 1610-162B
X,162C-0
X, 1620-163A
X, 163A-0
XI, 1630-164A
XI, 164C-0
XII, 1640-165B
XII, 16,B-166B
XIII,166C-167A
XIII, 167A-0
XIV,1670-168B
XIV, 168B-171O
XV, 1710-172A
:11'
XV,172A-0
XVI,I73A-B
XVI,I73B-O
XVII, 1730-174A
XVII,174A-B
XVIII, 174C-0
XVIII, 1740-175A
XIX,175B-C
XIX, 175C-176A
XX,176A-C
XX,176C-I77B
XXI,I77B-O
l'
-1
XXI,I770 -178B
XXII, 178C-179B
I!
XXII, 179BlBoA
XXIII, IBoA-C
XXIII, IRoC-ISIA
XXIV, x8xUJ)
:'
11
"
CONCORDANTIAE
Haec editio
11
111
V
VI
VII
VIII
IV
IX
X
XR
XVIII
XVlIIR
XIX
xx
XXR
XXII
XXIIR
XXIV
XXIVR
XIII
XI
XII
XlIIR
XIV
XIVR
XXV
XXVR
XXVI
XXVIR
XXXI
XXXIR
XLI
XLIR
XLV
XLVR
XXXV
XXXVR
XLIV
XXXVI
XXXVII
XXXVlIR
XLIII
XLIIIR
XXXVIII
XXXVJIIR
XXXIV
LXXXVI
XX.Xll
X:XXH
XXVII
221
220
PL 197
XXIV, 182A-183B
XXV, 183B-0
XXV, 1830-1840
XXIX, 189A-C
XXIX, 189C-1900
XXX, 1900-191B
XXX, 191B-1920
XXX, 192O-194C
XXXI, 1940-195B
XXXI, 195B-D
XXXVIII, 203A-B
XXXVIII, 203C-204C
XXXIX, 204C-205A
XXXIX, 205A-0
XLVII, 218C-2210
XLVIII, 243C-244A
XLVIII, 244A-253B
LI, 259C-260A
U, 260B-268C
LX, 2780-280C
LXI, 280C-282A
LXIV, 284A-C
LXIV, 284C-0
LXIX, 289A-C
LXIX, 289C-0
LXXII, 292C-293B
LXXII, 293C-2940
LXXIII, 295A-C
LXXIII, 2950-296A
LXXIV, 297A
LXXVIII, 3000
LXXIX, 301B-C
LXXXII, 304B-C
LXXIX, 310B-C
XCIV, 315A-B
XCIV, 315C-316A
XCIX, 320C-321A
XCIX, 321A
C, 321C-322A
e,322A-C
CX,33C-0
ex, 331A-B
CXVI, 336B-337B
eXVI, 337B-338C
eXVIII, 341O-342B
CXVIII, 342B-0
CXX,344A-B
eXX,344C-0
CXXI, 3440-345C
eXXI, 345e-0
CXXVII, 351O-352B
eXXXII, 3590-360A
CONCORDANTIAE
Haee editio
XXVIIR
XVI
XVIR
IR
1
LXXXV
LXXXVR/B
LXXXVR/A
LXXXII
LXXXI
LXXIV
LXXIVR
LXXVI
LXXVIR
XXIII
XV
XVR
LXXXIV
LXXXIVR
LXVIIl-LXVIIIR
LXIX
LX
LVI
LXXII
LXXIIR
,LXX
LXXR
LV
LVR
LXXIX
UV
XLVI
XLVII
.
XXIX
LXVI
LXVIR
XLIX
XUXR
L
LR
LXI
LXIR
LII
LIIR
LXII
LXIIR
UII
LIlIR
XLVIII
XLVIIIR
XL
LXXXVII
PI, 197
exxx11, 360B
exxxn, 360B-e
eXXXI1I, 3600-361B
eXXXIII, 361B-C
CXXXV, 362C-0
CXXXV,363A-C
CXXXIX, 369A-B
eXXXIX, 369B-370A
eXLII, 373e-374A
CXLII, 374B-376A
:1
I eXLV, 381C-382C
!,
PITRA
VI, 339-340
XI, 352-357
XXXIII, 518-519
LII, 529
UlI, 529
UV, 529-53
LV, 530
LVI, 53-531
' !
LXVI, 535
LXXII, 537
LXXVI, 539
LXXVII, 539-541
XCIII, 547-548
XCVII, 549
C, 550-551
CI, 551-552
eXIII, 556-557
CXV, 557-558
i CXXXIX, 565-566
'1
iI
CXLVII, 568-569
il eLVIII, 573
'1
Ir
CONCORDANTIAE
Haee editio
LXXXVIIR/B
LXXXVIIR/A
XXXIX
XXXIXR
LXXX
LXXXR
LXXXIII
LXXXIIIR
LXXVIII
LXXVIIIR
LXXVII
LI
LXXVIIR
XVII
LXXIX
LXV
LXXV
LXXIII
LXIII
LXXXVIII
LXXXIX
LXXI
XLR
LVIII
XC
LVII
UX
LXVII
XXI
XLII
XXXIII
XXX
CONSPECTVS MATERIAE
VORWORT ..
EINLEITUNG
I. Zur weiteren Verantwortung der Ausgabe
II. Die berlieferung
A. Die Handschriften. . . . . . .
B. Die Ausgaben . . . . . . . . .
C. Das Verhaltnis der Handschriften
D. Die Einrichtung der vorliegenden Ausgabe
BIBLIOGRAPHIE
SIGLEN
EPISTOLAE
CLASSIS I
Ep. I
Hildegardis ad Bernardum abbatem Clareuallen
sem .................. .
Ep. IR
Bernardus abbas Clareuallensis ad Hildegardem
Ep. II
Hildegardis ad Eugeniurri papam
Ep. III
Hildegardis ad Eugenium papam
Ep. IV
Eugenius papa ad Hildegardem
Ep. V
Hildegardis ad Eugenium papam
Ep. VI
Hildegardis ad Eugenium papam
Ep. VII
Hildegardis ad Bernardum et Gregorium cardi
nales . . . . . . . . . . . .
Ep. VIII
Hildegardis ad Anastasium papam
Ep. IX
Hildegardis ad Adrianum papam .
Ep. X
Hildegardis ad Alexandrum papam .
Ep. XR
Alexander papa ad Wezelinum praepositum
S. Andreae in Colonia . . . . . . . . .
v
VII-XXI
XXII-LXX
XXII-LI
LI-LVI
LVII-LXIII
LXIII-LXX
LXXI-LXXIII
2
3-6
6-7
7-8
8-9
10-11
11-13
14-16
17-18
19-22
22-23
23-24
25
!
I'I! '
.!
'!
'1
I
.111:
':i
:11111111
&
CONSPECTVS MATERIAE
Ep. XI
Hildegardis ad Hartwigum archiepiscopum Bre
mensem ................ .
Ep. XII
Hildegardis ad Hartwigum archiepiscopum Bre
mensem ...... .
Ep. XIII
Hartwigus archiepiscopus Bremensis ad Hilde
gardem ...... .
Ep. XIIIR
Hildegardis ad Hartwigum archiepiscopum Bre
mensem ................ .
Ep. XIV
Arnold us archiepiscopus Coloniensis (?) ad Hil
degardem . . . . . . . . . . . . . . . .
Ep. XIVR
Hildegardis ad Arnoldum archiepiscopum Colo
niensem (?), . . . . . . . . . . . . . ..
Ep. XV
Philippus decanus clerusque Coloniensis ad Hil
degardem ......... .
Ep. XVR (?)
Hildegardis ad pastores Ecclesiae
Ep. XVI
Philippus archiepiscopus Coloniensis ad Hilde
gardem ................ .
Ep. XVIR
Hildegardis ad Philippum archiepiscopum Colo
niensem ................ .
Ep. XVII
Hildegardis ad Philippum archiepiscopum Colo
niensem ................ .
Ep. XVIII
Henricus archiepiscopus Moguntinensis ad Hil
degardem .............. .
Ep. XVIIIR
Hildegardis ad Henricum archiepiscopum Mo
guntinensem . . . . . . . . . . . . . . .
Ep. XIX
Hildegardis ad Henricum archiepiscopum Mo
gUI?-tinensem . . . . . . . . . . . . . . .
Ep.XX
Arnoldug an'hiepig(:opu!\ MogUIltil1(msis ad Hil..
. . . . . . .. ,.....,
223
26
27-28
29
30 -31
31-32
32
32-33
34-47
48-49
49-51
51-52
53
54
55
56
224
CONSPECTVS MATERIAE
Ep. XXR
Hildegardis ad Arnoldum archiepiscopum Mo
guntinensem . . . . . . . . . . . . . . .
Ep. XXI
Hildegardis ad Cunradum archiepiscopum Mo
guntinensem . . . . . . . . . . . . . . .
Ep. XXII
Cunradus archiepiscopus Moguntinensis ad Hil
degardem .............. .
Ep. XXIIR
Hildegardis ad Cunradum archiepiscopum Mo
guntinensem . . . . . . . . . . .
Ep. XXIII
Hildegardis ad praelatos Moguntinenses
Ep. XXIV
Hildegardis ad Christianum archiepiscopum Mo
guntinensem . . . . . . . . . . . . . . .
Ep. XXIVR
Christianus archiepiscopus Moguntinensis ad Hil
degardem ............... .
Ep. XXV
Eberhardus archiepiscopus Iuuauensis ad Hil
degardem ..... ' .......... .
Ep. XXVR
Hildegardis ad Eberhardum archiepiscopum Iu
uauensem ............... .
Ep. XXVI
Hillinus archiepiscopus Treuerensis ad Hildegar
dem .................. .
Ep. XXVIR
Hildegardis ad Hillinum archiepiscopum Treue
rensem
Ep. XXVII
Arnoldus archiepiscopus Treuerensis ad Hilde
gardem ................ .
Ep. XXVIIR
Hildegardis ad Arnoldum archiepiscopum Treue
rensem
Ep. XXVIII
Hildegardis ad Arnoldum archiepiscopum Treue
rensem
Ep. XXIX
Arnoldus praepositus S. Andreae in Colonia (?)
ad Hildegardem . . . . . . . . . . . . .
57
58
59
59-60
61-66
66-68
68-69
70
71-72
'73-74
74-75
76-77
77-79
79-80
80-81
,II
i ,:
.1
1I
, I
1
1',:
1,1
'1'
'Ir
i
!
In
11
;I!;
1,1
1
!III
I!ii,. '
i
',
'
! ;
CONSPECTVS MATERIAE
Ep. XXX
Hildegardis ad Eberhardum episcopum Bamber
gensem ............ '.... .
Ep. XXXI
Eberhardus episcopus Bambergensis ad Hilde
gardem ................ .
Ep. XXXIR
Hildegardis ad Eberhardum episcopum Bamber
gensem ............ .
Ep. XXXII
Henricus episcopus Bellouacensis ad Hildegar
dem .................. .
Ep. XXXIIR
Hildegardis ad Henricum episcopum Bellouacen
sem .................. .
Ep. XXXIII
Hildegardis ad Geronem episcopum Haluersta
densem .'.............. .
Ep. XXXIV
Amalricus episcopus Hierosolymitanus (?) ad
Hildegardem. ........... .
Ep. XXXV
Hermannus episcopus Constantiensis ad Hilde
gardem ................ .
Ep. XXXVR
Hildegardis ad Hermannum episcopum Constan
tiensem ................ .
Ep. XXXVI
Hildegardis ad Hermannum episcopum Constan
tiensem ................ .
Ep. XXXVII
Henricus episcopus Leodiensis ad Hildegardem
Ep. XXXVIIR
Hildegardis ad Henricum episcopum Leodiensem
Ep. XXXVIII
Daniel (?) episcopus Pragensis ad Hildegardem
Ep. XXXVIIIR
Hildegardis ad Danielem episcopum Pragensem
Ep. XXXIX
Odo Slw!ision(!nsis ad Hildegardem (?)
El'. XXXIXH
HC 1()do11(!m Suessionensem
)<;". XJ.
Odo SuclIIlI\iolWI1Mi.. 11.1 (?)
225
81
82
83-88
88-89
89-90
9-91
91-92
93
93-94
94-95
95-96
96-97
97-98
98-99
100
101
IO;HO]
226 CONSPECTVS MATERIAE
Epo XLR
Hildegardis ad Odonem Suessionensem o o
Epo XLI
Guntherus episcopus Spirensis ad Hildegardem
Epo XLIR
Hildegardis ad Guntherum episcopum Spirensem
Epo XLII
Hildegardis ad Godefridum episcopum Traiec
tensem
Epo XLIII
Godefridus episcopus Traiectensis ad Hildegar
dem o o o o o o o o o o o o o o o o o o o
Epo XLIIIR
Hildegardis ad Godefridum episcopum Traiec
tensem
Epo XLIV
Adelbertus episcopus Virdunensis (?) ad Hilde
gardem o o o o o o o o o o o o o o o o o
Epo XLV
Cunradus episcopus Wormatiensis ad Hildegar
dem o o o o o o o o o o o o o o o o o o o
Epo XLVR
Hil?egardis ad episcopum Worma
tIensem o o o o o o o o o o o o o o o o o
CLASSIS II
ALBON
Epo XLVI
Hildegardis ad Wolfardum abbatem
Epo XLVII
Hildegardis ad Fridericum priorem
ALPIRSBACH
Epo XLVIII
Godefridus monachus ad Hildegardem
Epo XTVIIIR
Hildegardis ad Godefridum monachum
ALTENA
Epo XLIX
Abbatissa ad Hildegardem o
Epo XLIXR
Hildegardis ad a b batissam o
ALTWICK (OUDWI]K)
Epo L
Sophia abbatissa ad Hildegardem
I03-I05
105-106
I6-107
108
Ig
IIO-lII
IIl-II2
II2-II3
II3-114
.' II5
II6
II7-II8
II8-II9
II9-120
120-121
121-122
CONSPECTVS MATERIAE
Epo LR
Hildegardis ad Sophiam abbatissam
AMORBACH
Epo LI
Monachi ad Hildegardem
ANDERNACH
Epo LII
Tenxwindis magistra ad Hildegardem
Epo LIIR
Hildegardis ad congregationem monialium o
AUGSBURG
Epo LIII
Vdalricus canonicus ad Hildegardem
Ep, LIIIR
Hildegardis ad Vdalricum canonicum
AVERBODE
Epo LIV
Hildegardis ad Andream praepositum o
Epo LV
Abbas ad Hildegardem
Epo LVR
Hildegardis ad abbatem o o o o
BAMBERG (STo MICHAEL)
Epo LVI
Hildegardis ad abbatem
Epo LVII
Hildegardis ad abbatem
Epo LVIII
Hildegardis ad Dimonem priorem
Epo LIX
Hildegardis ad congregationem monachorum
Epo LX
Abbas ad Hildegardem o o o o o o o o o
BAMBERG (STo THEODOR UO ST, MARIA)
Epo LXI
Abbatissa ad Hildegardem o
Epo LXIR
Hildegardis ad abbatissam .
Ep. LX[)
uwniali!l ad Hildt!gardmn o
El'. I.XIIR
HildC1MIU'dill ltI (1 Gt.l't
227
122-123
123-125
125-127
127-13 0
130 - 13 1
131- 132
132- 133
133-134
134-135
135-13 6
136-137
138
139-141
141-142
142
143
144-145
1I
III
1""
I,i:,
I
,
!!I
"i
I
I
II
l'
lilllllll
228 CONSPECTVS MATERIAE
!II
CONSPECTVS MATERIAE
229
Ep. LXIII DISJltODENBERG
Hildegardis ad congregationem monialium .
146
Ep. LXXIV
Cuno abblls ud Uildegardcm . .
160
BASSUM
Ep. LXXIVR
Ep. LXIV
Hildegardis ad Richardem abbatissam
147-148
atl CUllonmll llhhatem 161-162
BISCHOFSBERG
Ep. LXXV
Hildegardis ad abhatem . . . . .
162-163
Ep. LXV
Ep. LXXVI
Hildegardis ad quendam monachum .....
148
Helengerus abbas lul Hildegardem
163-164
BONN
,11 Ep. LXXVIR
Ep. LXVI
I Hildegardis ad Hdengerum ahbatem 164-166
Quidam praepositus ad Hildegardem . . . . .
149
Ep. LXXVII
Ep. LXVIR
Helengerus abbas ad Hildegardem
166-167
Hildegardis ad praepositum .........
15-151
Ep. LXXVIIR
Hildegardis ad Helengerum abbatem
168-175
Ep. LXVII
Ep. LXXVIU
Hildegardis ad Bertholdum sacerdotem . . . . 151 : I
Adelbertus prior ad Hildegardem
175-176
!Ji,
BRAUWEILER Ep. LXXVIUR
Ep. LXVIII i: I
Hildegardis ad congregationem monachorum
176-179
Gedolphus abbas et monachi ad Hildegardem 152
Ep. LXXIX
Hildegardis ad quendam monachum
179-180
Ep. LXVUIR
Hildegardis ad Gedolphvm abbatem .... 152
Ep. LXIX
Ep. LXXXR
.-
Ep. LXXX
Morardus monachus ad Hildegardem 180-181
Gedolphus abbas et monachi ad Hildegardem 152
Hildegardis ad Morardum monachum . 181-182
BURGUND (BELLEVAUX, CHERLIEU, EBERBACH
CLAIREFONTAINE, LA-CHARIT, BITHAINE)
Ep. LXXXI
183-184
Ep. LXX Hildegardis ad Ruthardum abbatem
.
Quinque abbates ad Hildegardem .... 152-153 Ep. LXXXII
Eberhardus (?) abbas ad Hildegardem
184-185
Ep. LXXR
Ep. LXXXIII
Hildegardis ad quinque abbates .......
154-156
Congregatio monachorum ad Hildegardem . 186
I BUSENDORF Ep. LXXXIIIR
Ep. LXXI
Hildegardis ad congregationem monachorum 187-188
Hildegardis ad abbatem ........ 156
Ep. LXXXIV
Prior ad Hildegardem .
188-189
Ep. LXXII
Ep. LXXXIVR
Abbas ad Hildegardem ........... 157
Hildegardis ad priorem 18g-2()1
Ep. LXXIIR
EBRACH
Hildegardis ad abbatem . . . . . . . . . . . 158
Ep. LXXXV
CLUSIN (ST. GEORG)
Adam abbas ad
20HW2
Ep. LXXIII Ep. LXXXVn/A
Hildegardis ad congregationem monialium .
I59-I60 lid Ac.lam
2I.1.l;jJo6
CONSPECTVS MATERIAE 230
Ep. LXXXVR/B
Hildegardis ad Adam abbatem
Ep. LXXXVI
Hildegardis ad Adam abbatem
Ep. LXXXVII
Quidam monachus (notarius?) ad Hildegardem
Ep. LXXXVIIR/A
Hildegardis ad notarium ......... .
Ep. LXXXVIIR/B
Hildegardis ad notarium
Ep. LXXXVIII
Hildegardis ad eleemosynarium
Ep. LXXXIX
Hildegardis ad Rudegerum monachum
Ep. XC
Hildegardis ad quendam monachum
CONCORDANTIAE
CONSPECTVS MATERIAE
206-208
29-210
210-2II
2II-212
212
213
213-2 14
215
219-221
222-23
..
Composition, impression et reHure: Usines Brepols S.A. - Turnhout (Belgique)
Printed in Belgium
D/I99I / OCXn/6
ISBN 2,o3o39uor reli
ISBN 2o,o,oo39IloX broch
)H- h. OE uL
ISBN .rie
,;,O PI: rr:CnOGIA
[}(I.!) tAlGUell I
......-"",.... ---- -