Karagz' Besleyen Kaynaklar

Osmanl'nn, zellikle stanbul'un kark toplumsal yapsnn bir perdeye yanstld, taral aznlk, ya
da yabanc kiilerin, stanbul diyalektine uymayan konumalaryla birlikte sz oyunlarna geni yer veren, bylece aka, alay, nkteler iin zengin olanaklar sunan popler bir halk gldrs olan Karagz'n kaynaklar konusunda pek ok tez ileri srlr. Karagz'le glge oyunu arasndaki balantdan yola klarak kayna yzyllar ncesine gtrlr. Hindistan, Cava, Bali, Siyam, Kamboya ve in'de eitli kaynaklardan beslenen glge oyununun Osmanl'daki yansmasdr Karagz. Karagz'n kaynaklar konusunda en gl tezlerden biri; Yavuz Sultan Selim'in Msr Seferi'nden sonra geldiine dairdir. Yabanc elilerin anlarndan ve Evliya elebi'nin yazdklarndan yola klarak 17. Yzylda son ve kesin biimini ald belirtilir. Karagz ve Hacivat'n gerekten yaam olduuna dair sylentiler de vardr. Bunlardan biri; Sultan Orhan dneminde, dieri de Yldrm Beyazt dneminde yaadklarna ilikindir. Beyazt dneminde Bursa'da yaptrlan bir cami inaat srasnda duvarc Hacivat ve demirci Karagz'n de ayn inaatta altklar, ancak kendi aralarnda yaptklar akalar ve tartmalarla iileri oyaladklar rivayet edilir. Bu yzden cami yapm gecikir. Bu duruma fkelenen sultan ikisinin de ldrlmesini buyurur. ldrlrler, ancak Sultan sonra pimanlk duyar. eyh Kter isimli bir glge oyuncusu onlarn sretlerini yapar ve Sultann karsnda oynattrr. Bu hikayeden yola klarak eyh Kter'nin ve Karagz'n mezarlarnn Bursa'da olduu, Hacivat'n mezarnn ise yerinin belli olmad sylenir.

Karagz' bulduuna dair hakknda sylentiler olan eyh Kter'nin Tster, ter, ya da Abdullah
Tster gibi farkl isimlerle de bilindii ileri srlr; eyh'in Bursa'ya ran'n ter veya Kter isimli kasabasndan geldii bilgileri kaynak gsterilmektedir. Bu bilgiler arasnda dikkat ekici bir husus da yine bir baka isim olarak Mehmet Kter Dede kaydnn bulunmasdr. Bu bilgiler Kter'nin Bekta olduunu dndrmektedir . Metin And ise; ... eyh Kter'nin de glge oyununu bulup, onun kurucusu olduu kesin deildir. nemli olan Karagzclerin bulunmu, kurumu oyuna eyh Kter'yi nder, koruyucu ve kurucu olarak semi olmalar ve eyh'in adyla oyunlarna ciddi, yapc, eitici, ibret verici bir gereke ve temel bulmalardr diyerek, bunun yaktrmadan te bir ey olmadn ancak, Karagz'n koruyuculuunda ve deerinde bir boluu doldurmak amacyla byle bir yaktrmada bulunulmu olabileceini belirtir.

Karagz; ran'da yerleen Trk gruplarna ait gldr oyunlarnn ba kiisi Keel Pehlivan'a da
benzetilir. Pehivan'n kelliiyle, Karagz'n kellii arasnda koutluk kurulur. Keel Pehlivan adn tayan bu tip fizyonomi bakmndan bizim Karagz' andrr. Karakter bakmndan ise; Karagz'le Hacivat'n bir ahs halinde terkibidir denilerek bu benzerlik vurgulanr. Mimuslarla Karagz' karlatran ve aralarndaki benzerlikleri ortaya koyan Herman Reich da; Keel Pehlivan'n kellii ile Karagz'n ve Hellen Mimiuslarndaki Sanio'nun kellii arasnda bir balant kurar. Nasl Sanio kelse, Karagz'n de krlak denilen balnn, gerektiinde geriye devrildiinde, ustura ile tra edilmi bann grldn belirtir. Karagz'n ingene olduuna dair varsaymlar da vardr. Karagz'n bir ingene uras olan demircilik yapmas, senaryolarda bu zelliine dair eitli gstergeler olmas kimi aratrmaclarda bu dncenin uyanmasna neden olmutur.

zetle Orta Asya, Bat Avrupa, slam ve Anadolu kltrlerinin birikimiyle halkn yaratt bir trdr
Karagz. Trk halknn ta kendisidir. smayl Hakk Baltacolu da Karagz'n Anadolu'da gelimi bir kamusal varlk ve halkn kendi birikimiyle oluturduu bir sentez olduunu vurgulayarak, Karagz'; bireysel kuruntudan ok zengin olan kamul duyuncunun eilimlerini simgeleyen bir varlk olarak niteler ve; Tarih, Karagz yoktur, nk varln gsteren hibir belge bulamyorum diyor. Tarihin 'yoktur' dedii Karagz insan olarak domu, yaam, gmlm gerek bir varlktr. Oysa varl, yokluu kltr asndan sz konusu edilmesi gereken Karagz bir lml yaratk deildir. Kiisel yokluuna karn, kiisel olmayan bir varlkla yzyllarca Trk bilincinde yaam olan kamul bir varlktr. Kim, hangi bilim adam z bir dilden, bir beeniden, bir anlaytan olumu olan bu yaratc dehay yadsyabilir. Kamusal bir sret 'belirme' gizine eriirken gerek bir birey gibi ne ete, ne kemie, ne doua, hatta ne de Adem'in ete kemiine gerekseme duyar. Kamul yaratklarn anas ulusal deha gelenektir. Budha, sa, Sokrat, Shakespeare gibi kamul varlklarn bireylikleri hep ekime konusu olmutur. Ancak bunlarn kamul olan varlklarndan hibir ulus ikillenmemitir. Geri btn bu varlklar gibi kltr de lmden korkar. Bu zorunluk dnyasnda yaamak iin o da yalvalara, romanclara, deve derilerine ihtiya duyar. Ya da gerek dnyasnn en ark rneklerine sarlarak onlara insan st g verir diye gerekelerini ifade eder.

Anadolu insannn yaratt masal kahramanlarndan Kelolan'la da ilikilendirilebilir Karagz. Anadolu

masallarndaki Kelolan ne ise, stanbul'da hayal perdesindeki Karagz odur. Kelolan Alangu'nun deyiiyle Anadolu halknn bir simgesidir; Kelolann kiiliinde, korku nedir bilmez, gzya tanmaz, hayatn silleleri altnda ezile ezile yetimi nitelikler, evrelerini geniletmi, kentlilemi kyllerimizin pikinlii aka grlr Anadolu kylsnn kentte urad deiimin tipik bir rneidir Karagz. Olumlu ve olumsuz zellikleriyle biraz Kelolan, biraz Bekta, biraz Nasrettin'dir; Karagz, masallarn, fkralarn ve halk hikayelerinin bir bileimi gibidir; fkralarn Nasreddin Hocasndan , Bektasinden, masallarn ve hikayelerin Kelolan ve Ksesinden ona bir ok izgiler gemitir. Halk anlat geleneinin bu tiplerinin belirli kiilik zellikleri -olumlu olumsuz ynleriyle- halkn basit insanlar olular ve hakszlk ilemee kalkan gl kiilerle didimeleridir. ki yzllk, banazlk, para ve mevk hrs, bo hayal cokular vb. onlarn alaylarna nian tahtas olacaklardr. Karagz ile Kavukluda da, her eyden nce saduyuya ve geree deer veren halk adamnn boyutlarn buluruz. Karagz'n karsndaki Hacivat idare-i maslahat, iki yzl, herkesin nabzna gre erbet vermesini bilen kiidir. Karagz ise i gerei syleme gcn hibir zaman yitirmez. nk bir kar yoktur; korkusuz ve sakncaszdr; kendi tabiatnn -yani insanolunun- zayf, arpk, aksak ynlerini sergilemekten ekinmez; ona yergi ve tenkit gcn veren de kendine dahi taknmaktan korkmad bu tarafsz tutumudur .

17. yzyldan bu yana var olan, Tiyatrocu Tiyatro olarak da nitelendirilebilecek karagz; ortaoyunu,
meddah ve kylerde oyun kartma geleneinden yola klarak oluturulan ky seyirlik oyunlarmzla birlikte, zellikle estetiiyle ada tiyatromuzu besleyen nemli kaynaklardan biri olmutur. Karagz Estetii (Ak Biim ve Soyutlama)

Osmanl toplum yapsnn ve gnlk yaamnn bir panoramasn sunan Karagz, estetik adan Ak
Biim-Gstermeci Tiyatro'nun biimsel yntemleriyle bu ierii harmanlar. Bata sralanma ve tekrar motifi olmak zere paralardan oluan yaps, iki boyutlu tip kiiletirmesi, mzik ve dansla kesintiye uratlan durumlar, sramal zaman ve uzam, ironik ve yergisel gldr, grotesk ve fantastik olann sonsuz ve zengin olurluk alan, oyunsuluk-tiyatrallik, ya da her eyin varsaymsal bir deer tamas, oyuncu seyirci organik ba ve btn bu elerle yaratlan elence atmosferi gibi zellikler Karagz'n Ak Biim'de sunulan bir tiyatro olduunun gstergeleridir.

Oetin And geleneksel tiyatromuzla Ak Biim arasndaki slup benzerliini aklarken Wlfflin'e atfta
bulunarak, sanat yaptlarnda var olan birbirine kart iki nemli biimden sz eder: Kapal Biim veya Tektonik Yap ve Ak Biim veya Atektonik Yap; Wlfflin'e gre kapal biimle az ya da ok lde tektonik aralarla sanat eseri kendi iinde snrlanm bir grne sokulmutur. Bu grn eserin her yerinde kendi kendini anlamlandrmaktadr. Bunun tam kart olan ak biim ise kendini aarak ileriyi gsterip, snrlanmam olarak etkili gce sahiptir . Tektonik(Kapal) ve Atektonik(Ak) kartlna bal alt ve yan kartlklar da olduunu ekleyen And, bu kartlklardan birinin Merkezcil Yap'yla, Merkezka Yap kartl olduunu belirtir; Merkezcil sanat eseri saptanm bir merkezden geliir. Bu odak noktas veya eksenden ayrlan her hareket noktas yeniden mknatsla ekilmi gibi ayn yere dnmeyi gerektirir. Merkezkada ise eserin unsurlar merkez noktasndan srekli darya kamaktadr. Gene bu kartlklarla ilgili olarak eserin evre izgisinin entikli, sramal, ili dl, girinti knt gstereni de dnlebilir .

Merkezcil ve merkezka yap beraberinde duraan ve gelimeli slup kartln, bu kartlk da

ayrma ve birleme kartln getirir. Merkezka-Duraan-Ayrma ya dayanan slupta sanat yaptn paralara ayrr, Merkezcil-Gelimeli-Birleik yapda da sanat paralar birletirir ve bu ilem akcla, gelimeye neden olur. Bu kart yapsal zellikler Aristocu Dram (Merkezcil-Gelimeli-Birleik), Kar Aristocu Dram (Merkezka-Duraan-Ayrma) anlaylar bakmndan da deerlendirilebilir. Karagz'e de yansyan atektonik (Ak Biim) yap tektonik olanla karlatrldnda zetle unlar sylemek mmkndr: Ak biimde ounlukla blnme snrsz, paralanm, kendi tesini gsterir bir zellik tar. Bu da aksiyonun paralardan olumas, ya da Kar Aristocu Dram' olduu gibi episodik bir yap ya da gevek dokunmu bir doku anlamna gelir. Blnmenin kendi tesini gstermesi de, var olandan yola klarak toplumsal bir durumu, ya da ilikileri gstermesi ve kiinin tasavvur gcne olanak salayan varsaymsal bir deer tamas demektir. Ak biimde aksiyon, kapal biimde olduu gibi tek ve dz bir izgide kapatlm deildir. Bir ok olay yan yana bulunur ve bunlar kendi ilerinde az veya ok

sreklilikten yoksundurlar. Kapal biimdeki yer ve zaman birliine karn, ak biimde yer ve zaman okluuyla birlikte sramalar da vardr. Ak biimde aksiyon srekli bitie doru gitmez, kimi kez kesilerek, belli bir gelimeyi izlemeden, ayn deerdekileri sralayarak yrr. Bu sralanma ve tekrarlanma sonsuz bir ember, dairesel bir yapy beraberinde getirir. Dolaysyla kapal biimdeki oyunun finaliyle tamamlanan btnleme noktas oyunun iine dalr. Bazen bata, bazen ortada, kimi zaman da sondadr btnleme noktas. Birbiri stne ylan sahnelerin ya da durumlarn toparlanmas sahnede olur.

Yirminci yzyl modern dnya tiyatrosunu etkileyen bu Ak Biim-Gstermeci Tiyatro estetiinin

geleneksel tiyatromuzda, oyuncu-seyirci organik ba, oyunsuluk ve elence atmosferiyle daha da ileri bir noktaya tand sylenebilir; Btn slam lkelerinde belki tek dramatik tr olan hikaye anlatc veya meddah ve bunun benzeri glge oyunu ve bizdeki ortaoyunu bu tanma uymaktadr. slam dnya gr ve k noktas ve amac tamamen baka olmakla birlikte kulland yntem ak biimdir. yle ki ak eser tanmnda daha ileri bir aamaya vararak yalnz eserin yaratc bakmndan deil, fakat eser alglayann (okuyucu, dinleyici, seyirci, gzlemci) da tpk yaratc gibi eseri deitirip yeni bir dzene sokabildiini, ona biim verebildiini ada mzik, plastik sanatlar, edebiyat asndan yaplm denemeler nda gsteren talyan dnr Umberto Eco'nun grlerine uyan ileri bir 'ak biim' anlayna uymakta, yani seyircinin biim vericiliine, ynelticiliine dayanan bir tiyatro yntemine sahiptir .

Karagz estetiini ve Ak Biim-Gstermeci Tiyatro'yla ilikili bir baka kavram da SoyutlamaAbstraktion'dr. Hayal perdesinde iki boyutlu figrlerin canlanmas olarak da tanmlanan Karagz; grnen gerein tesindeki anlam da ieren Kssadan Hisse'nin temelini oluturan; Grnt (SomutYaanan ya da Bilinen Gerek)X D (Soyutlama-te Gerek ya da Esas Gerek) dalizmiyle tam bir soyutlamadr. Aksal, Karagz' anlatrken onun soyut yann; Neydi Karagz? Bence Karagz'n en gzel tanm onun bir baka adndadr: D Oyunu. Seyircisine gerek d bir acun sunar o, bir yky dpedz anlatmaz da, yknn keskin izgilerini belirler. Yapsyla olsun, konuularyla olsun us kurallarnn dndadr. Kiileri de gerek deildir. Soyutlanm kiilerdir, bir baka deyimle tiplerdir .

Soyutlama, adeta bir d oyunu olan Karagz'de perdeden balar ve aydnlatmaya dek uzanr.
Baltacolu bu soyutlamay Tayy Mekn (Mekan Atlarcasna Geme) deyiiyle ifade eder. Karagz perdesinin sonsuz bir olurluk alan sunduunu syleyerek; Bu perde zerinde her eyi kurmak mmkndr. Bir anda her eyi yok etmek de. Bu bir d dnyasdr. D perdesi somut bir perde deil, soyut bir dnyadr der.

Metin And'n da vurgulad Tektonik (Kapal Biim), Atektonik (Ak Biim) kartlnn bir baka
katman olan Soyutlama-Abstraktion ve zdeleme-Einfhlung, doulu ve batl toplumlarn, evreni, dnyay ve gerei kavrama anlaylarndaki farkllktan kaynaklanr. Rasyonalist batl insan; d dnyaya zihinsel adan egemen olduka, ilkel insann i tepisel olarak alglad, Dou felsefesinin de temelini oluturan, Plato ve ardllarnn grlerine de yansyan gerek noktasna gelir. Bilginin btn yolu geildikten sonra bilmenin en son aln yazs olarak Kendiliinden ey duygusunun uyanmas noktasna. Yani Bilmezlik noktasna. Bu yzden; zihinsel bilgisinden tr insan, d dnyann grnleriyle ne denli az dost ve senli benli ise, onu en yksek soyut gzellie gtren g de o derece byk olur .

Doulu toplumlarda bilginin tesindeki, var olanlarn greli olduuna dair i gd onlar, dnyann
karmakl konusunda huzursuzlua ve beraberinde huzur gereksinimine gtrr. Bu gereksinim Sanatta Mutluluk kavramn da beraberinde getirir. Geree benzerlik ve katharsis-arnmann temel elerini oluturan zdeleme ya da kendinden vazgeme duygusunun yerine, tasavvur ve d gcnn temel alnd soyutlama estetii alr. Worringer soyutlamann; zorunlu ve deimez eylere bakarken, insan varlnn genel olarak tesadfiliinden, genel organik varln grnteki varlndan kurtulma i tepisinin bir da vurumu olduunu belirtir. Tunal bu dnceyi; evrende olagelenlerin, her ne kadar bir neden-sonu (Kausal Nexus) ba varm gibi grnse de, tesadfe dayand biiminde yorumlar. Tesadfe dayanan bu gerek de, asal olana ulama yolunda bir engeldir. Bu engelin ortadan kaldrlmas gerekir. Bunun yntemi de, d dnyann nesnelerini, doal balamndan, varln somsuz deiik grnlerinden ekip almak, hayat bandan, yani onlar keyfi olan her eyden temizlemektir. Tesadfi olan; gerein ve gerekliin yaratt zdeleme duygusunun dnda, ayrntlar insann d gcne brakan bir anlaytr. Metin And, Picasso'yla ilgili u anekdotun bu estetik anlay ok iyi zetlediini

belirtir: Picasso'nun balk resmine bakan biri ustaya - bu nasl balk, diye sormu. Picasso'da - o balk deil resim, demi . Yansmalar

"Sahneyi ve seyirciyi her eit byleme (illzyon) eyleminden kurtarmak ve sahnede olan olay
seyreden halk hipnotizma biimlerinden uzak tutmak diye de zetlenebilecek ak biim ve soyutlama estetiinin pek ok yansmalarn Karagz'de bulmak mmkndr. Perdeye yanstlan iki boyutlu tasvirlerle soyut ve dsel bir dnya sunar seyirciye Karagz. Senaryolardaki kiiler ve kiiletirme; yaln ve keskin izgileriyle yine soyutlanm tiplerdir. Karagz'n safl, gerekilii, cahillii, frsatl, Hacivat'n bilgilii, dzencilii, Yahudi'nin kurnazl, yaygaracl, Tiryaki'nin miskinlii, elebi'nin mirasyedicilii, zppelii, Klhan Bey'in zorbal, Kastamonulu Trk'n alglama gl, Zenneler'in dolapl, aftelii, Acem'in palavracl, Laz'n tez canll ve acelecilii gibi tip zellikleriyle perdede yer alan kiiler, ayn zamanda toplumun eitli katmanlarn simgeler. Bu tiplerin tavrlar toplumsal gestuslardr. Bu gestuslar, o kiilerin iinde bulunduu ekonomik-toplumsal-kltrel-etnik koullarnn oluturduu en belirgin zellikleridir. Dolaysyla karikatrize edilmi figr boyutundaki bu tipler, her zaman ayn biimde ve kendilerinden beklenildii gibi davranrlar. nk Karagz'de ama; karakterlerin bandan geen olaylar zerinde deil, tipler ve onlarn ilikileri araclyla, grnrde bir mahallenin gereini sergilerken, soyutlama yoluyla aslnda bir toplumun gereini sergilemektir. Uzam, kimi zaman bir mahalle, kimi zaman bir keba, kimi zaman bir eme ba, kimi zaman da bir kahvehanedir. Yani gndelik yaamda insanlarn bir biimde urad ve topland yerlerdir bunlar.

Kartlk oluturan eksen tipler; Karagz ve Hacivat ayn zamanda halk ve Tanzimat aydn, yeni ve
eski atmasnn bir soyutlamasdr. Karagz ne kadar halksa, Hacivat da o kadar yar aydn diye nitelenebilecek, dzenden yana bir tiptir. Dolaysyla ynetici snfn zelliklerini tamakta ve geleneksel Osmanl tavryla Eski'yi simgelemektedir. Karagz ise halktr. Bu anlamda Yeni'yi temsil eden kart tiptir. Bu yzden Karagz oyunlarndaki apartlarn(seyirciye yneli) byk bir ksm Karagz tarafndan yaplr. Halka yaknlamak, srrn paylamak isteinin, dorudan seyirciye ynelme olarak yansdn belirten Selim Nzhet; Karagz'n halk kendine sndrmak iin meddahlktan tevars ettii bir vastas daha vardr ki, o da dorudan doruya halka hitaptr. Bu suretle seyredenlere srrn sylemi olur. Birisinin, velev hayal olsun, srrn bilmek, daima herkesin houna giden bir eydir .

Tasavvuru seyredene brakan soyutlama estetiinin ve ak biimin Karagz'deki bir nemli yansmas
da Tiyatrosallk-Oyunsuluk'tur. Hayal perdesindeki her ey bir gsteridir ve yapntdan ibarettir. Cevdet Kudret; bu soyutlamann muhayyeleye geni lde yer vermesinden kaynaklandn syler. Boratav; perdeki her eyin itibar bir deer tadna iaret eder: Karagz oyununun en nemli zellii -tpk Ortaoyunu'nda ve seyirlik kyl oyunlarnda olduu gibi- sahnenin itibar bir deer tamasdr. Genel olarak stanbul'un orta halli bir mahallesinde bir meydan, bir sokak ba olarak dnlebilir buras. Perdenin sa tarafnda dekor filan bulunmad halde, Karagz'n evi, solda da Hacivat'n ve baka kiilerinki varm gibi kabul edilir. Karagz hep sa taraftan sahneye girer; teki kiiler sol taraftan. Karagz'n ba ikide bir perdenin sa yukar kesinden grnr: Sahnede konuulanlarn szlerine karmak, kendi kendine bir tuhaf dnce ortaya atmak gibi durumlarda buras Karagz'n penceresi saylr .

Kkler ve kibar yerler Hacivat tarafna, adr, da, toprak yn gibi yerler Karagz tarafna konur.
Soyutlamaya dayanan byle bir yerletirme, yoruma katkda bulunan bir ironik grnm yaratt gibi gldry de aa kartr. Kimi oyunlardaki Elmada, kavak, bahe, eme vb. gibi dekorlarla aksesuvarlar da gerein kopyas deil, soyutlanm biimleridir. rnein; Ferhat ile irin'de penceresinden atlayan Karagz, evinin nndeki Elmada'na dp aaya yuvarlanr. Da Karagz'n evinden daha kktr. Ama seyirci bunu hi de yadrgamaz ve onu Elmada varsayar. Zaman ve uzam aknn gerek akla rtmeyebildii durumlara Karagz'de ska yer verilir. Serez ile Selanik arasnda olduu sylenen Kanl Kavak gnn birinde Karagz'n evinin nnde ykselir. Oyun boyunca onu, hem Karagz'n evinin nnde grrz, hem de Serez-Selanik yolu zerinde farz ederiz;Ferhad'n Amasya'daki Elma Da', Mecnun'un Arabistan'daki l, hem Amasya'da, hem Arabistan'da, hem de Karagz'n evinin nndedir .

Karagz'n domaca oynanmas ve soyut tipler araclyla bir toplumsal resim izmesi; ak biimin
de temelini oluturan gevek doku ve paral bir yapsal sunumu beraberinde getirir. Karagz senaryolar yalnzca birer kanavadr. Yani seyirci ve Karagz oynatcsnn i ve d koullarna gre deiime urar, uzar, ksalr, yer deitirir. Kanava yalnzca oynann yolunu izen bir taslaktr. Karagz'de paral yapy oluturan drt blm vardr: Giri (Mukaddime), Sylei (Muhavere) Ana Oyun (Fasl) ve Biti. Durumlar oluturan ve ayn zamanda gldry de hizmet eden eitli motifler de bu paral yapya hizmet eder. Bu motifler; bir durumun deiik kiilerle yinelenmesi biiminde ifade edilebilecek Yinelenme, eitli tiplerin ard arda sralanmasna dayanan Sralanma, dnya tiyatrosunda da ska kullanlan ve anlatma zenginlik katan, Karagz'de ise; bir trde dier trlere yer verme biiminde grlen Oyun inde Oyun, kiilerin hayvan ya da baka bir insan klna girmesi, ya da eyaya benzetilmesi, veya yar hayvan yar insan klnda grnmesi biiminde yer alan Kiilerin Deiimi, bir gerein renilmesi iin eitli kiilere sorulmas anlamna gelen Soruturma, ounlukla Karagz ile Hacivat'n i ortakl kurmas biiminde grlen Ortaklk, bir amaca ulamak iin geilen aamalar ieren Yarma, bir eylemin ounlukla Karagz tarafndan gln biimde taklit edilmesiyle yansyan Taklit, zennelerle erkeklerin rtl ilikilerinde kullanlan mlerle Konuma, Karagz'e i, zennelere ev, ya da e arama biiminde grlen Arama, bir yerin gvenliini salamak iin gz kulak olma gibi yansyan Gzetleme, ten Al Koyma, Evlenme, Sevgilileri Birbirine Kavuturma, Byclk-Falclk, Tanmamazlktan Gelme, Yangn gibi motiflerdir.

Karagz'de Mukaddime adn alan giri blm; gstermelik, perde gazeli ve Karagz-Hacivat
bulumasndan oluur. Gstermelik; henz oyun seyretmeye gelmi seyirciyi oyun gereine hazrlamak amacyla, soyutlamaya dayal resimlerin mzik eliinde perdeye yanstlmasdr. Bir dalyan, saksda bir limon aac, gemi, deniz kz, algclar, kediler gibi grntlerden oluur. Nrekenin crlak sesiyle Hacivat sema syleyerek perdeye gelir. Hay Hak! diyerek Tanr'nn adn zikreder ve perde gazeline balar. Hacivat'n Hay ve Hak szcklerini kullanmasnn nedenini kimi uzmanlar; slm dininin taasubuna kar bir savunma olarak yorumlamakla birlikte, karagz oynatcsnn, her gsteride seyirciye mahup olmamas ve baarl bir ekilde gsteriyi tamamlayabilmesi iin Allah'tan yardm istemesi biiminde de yorumlar.

Perde gazelleri ise; yaamn ironik ve grotesk anlamn, geiciliini; D(Yaam)XGerek(lm)

ikilemini tasavvuf asndan yorumlayan tam bir soyutlamadr. Perde gazellerinde grnenin aldatclndan yola klarak tasavvur gcnden sz edilir. Esas gerek ise grnenin tesindedir. Dnyaya bu grn penceresinden bakanlarca; nasl ki doadaki her ey Tanr'nn bir grntsyse, perdeye yansyanlar da grntnn grntsdr. Bu grntleri ve olanlar kavramak yoluyla asl geree ulalabilir. Cevdet Kudret'in Trke'sini syledii u perde gazelinde de grld gibi: Perdenin bir grn bir hayal glgesidir; perde varlk alemini seyretmee bir misaldir. - Perdeyi icat eden de imdi bir hayal glgesidir; perde imdiki zamann gelecek zamana bir orandr. -Yani: imdiki zaman gelecek iin bir ldr. -Eer perdenin ruhu olan meale olmazsa; perde olgun kiilerin (Ermilerin) -gerei- grmesine bir engeldir. -Perde, irfan meclisinde kurulup aydnlatlrsa (onun) mumunun Tanrsal gzelliin grnmesini salar. -Ey, Hsn! Biz de bu gece Karagz seyredelim; perde dnya halini seyretmee misaldir. bu dncenin eitlemelerini btn perde gazellerinde bulmak mmkndr.

Glge oyunu ve hayal perdesinin bir soyutlama, bir grnt olduu dncesi Bektalikle de
ilikilendirilebilir. nk perde gazellerinde Bektaler ve Bektalikten ska sz edilir. Karagz oyunlarndaki gldrr ve ak-sak mizah zerinde de etkisi olduu sylenebilir. Bektalik yolunun temsilcileri; eyh, pr, mrd, vel, eren, ermi, baba, dede gibi szcklere, trenlerde postlarda oturan ve on iki imam temsil eden on iki babadan hareketle on iki rakamna, tarkata girebilmek iin gerekli olan; erat, tarkat, hakkat ve marfet sembollerine ve btn bunlarn hedefi olan; muhabbet(sevgi), hrmet(sayg), msamaha(hogr) anlayna perde gazellerinde bolca yer verilir. Bir ok perde gazelinde; Reit Ali Baba, Mehmet Ali Hilmi Dede gibi Bekta ozanlar adlaryla anlr.

Perde gazelinden sonra Hacivat uyakl bir nesirle yalvarp secdeye kapandktan sonra kendine bir
arkada arar. Yar bana bir elence! cmle kalbyla tegannye balar. Genellikle Hacivat'n grltpatrtsndan rahatsz olan Karagz (seyirciye gre sadan) perdeye iner ve Hacivat'la dvr. Hacivat kaar, Karagz yere serilir Bir tekerleme syler. Karagz'den beklenmeyecek biimde Farsa ve uydurma

szcklerden oluan bu tekerlemeyle ironik gldr de aa kar ayn zamanda.

Giri'in ardndan Karagz ile Hacivat arsnda geen Muhavere-Sylei blm gelir. Olay dizisinden
arnm, ene yarna dayanan bu blm yanl ve ters anlamalar, mecaz, cinas, kinaye, nkte, ses ve sz tekrarlar, tekerlemeler gibi dilin kullanmndan kaynaklanan gldrme eleriyle doludur. Muhaverenin amac; Karagz ve Hacivat gibi iki kart tipin zelliklerini, gerek ses, gerek yaratl ve yetime bakmndan farkl yanlarn tantmaktr. Muhavereler birka gei muhaveresi dnda, fasllardan bamsz blmlerdir. Yaplan aratrmalara gre muhavere konularnn 60 kadar olduu sylenir. Karagz muhavereleri oynatcnn becerisine ve ustalna gre uzayp ksalabilir, eitlendirilip zenginletirilebilir, gncelletirilebilir.

Paral yapy oluturan bir blm de Fasl denilen oyunun kendisidir. eitli tiplerin, yinelenen
durumlar iinde ard arda perdeye gelerek bir durum sergilemesi esasna dayanr. Ramazan elenceleri kapsamnda gsterilen Karagz'n, oru ayna uygun olarak 28 fasldan oluan klasik bir oyun daarc olduu belirtilir. Fasl konularnn kaynaklarnn, gerek ve yapnt olmak zere ikiye ayrlabileceini belirten Metin And bu konularn ieriini; gerek olanlar alarnn olaylarn grmek, gelenek ve trelerini, gnlk yaayn, eitli eilimlerini yanstmaktadr. Bu oyunlarda imparatorluun iinde yaayan eitli kiiler, eitli toplumsal katlar arasndaki ayrmlar, dil ve anlay kartlklar sergilenir diye ifade eder.

Fasllardaki ortak tema ise; ounlukla yoksulluk, isizlik, cehalet ve ahlki yozlamadr. Sokollu bu
temalarn ilenmesinin gerekesi konusunda; Karagz imgesiyle yansyan isizlik, yoksulluk ve bilgisizlik, toplumu kemiren en byk sorun olan zorbalk ve dzen bozukluuyla skca ilintilidir. Btn Karagz oyunlarnda, perdeye yanstlan mahallenin renkli yaants altnda bir zorbalk ve hakszlk rmann akt duyulur aklamasn yapar.

Biti; oyunu bitiren ksa bir blmdr. Karagz yanllar iin af diler ve gelecek oyunun adn
bildirerek perdeden ekilir.

Ak Biim-Gstermeci Tiyatro ve onun alt kodlarndan olan Brecht'in epik-diyalektik tiyatrosunda,

yadrgatma teknii olarak kullanlan mzik ve dans; Karagz'de, ak keserek, oyun gereinden yaam gereine dnlmesini salad gibi verdii zevkten ve holanma duygusundan tr oyunu zenginletiren bir estetik edir de. Oyundaki taklitlerin yaamna ve tavrna ilikin ip ular da verir. Oyunlarda klasik Trk muskisinden stanbul trklerine ve halk trklerine dek dnemin popler yaptlarna yer verilir. Mzik tr de; yine her tipin zelliini yanstacak biimde belirlenir.

Gldrnn salad zdelemeyi engelleyen uzak a Karagz'de kullanlan temel yntemlerden

biridir. Halk komedyalarnn alt trlerinden farsn zelliklerini de tayan Karagz'de; gerek hareketten, gerek dilin kendinden ve kullanmndan kaynaklanan gldr, groteskten ironiye, ironiden talamaya bir ok anlatm yolunu kullanr. Bu anlamda Karagz'le Bizans mimuslaryla gldrme yollar asndan da benzeir. Metin And, Herman Reich'n Karagz ile Bizans mimuslar arasnda kurduu koutlua iaret eder. Reich'n ifadesiyle; Mimus'un belirtisi phallus'u, gerek skenderiyeli, gerek Bizansl Mimus'ta buluruz. Phallus'u eski komoidus, phlak, Attelane ve Latin Mimus oyuncular tad gibi Karagz'de tar . And'a gre de; Hacivat'n efendi Trkesi ile Karagz'n halk dili arasndaki kartlktan doan gldrc, tuhaf anlamazlk da Mimos neptia (Mimus samalklar)dan baka bir ey deildir. Atella komedyasnda ve mimus'taki dicteria ve dictabolaria gibi alayl szler, yergiye benzer ak-sak hikayeler ve szck oyunlar vardr. Karagzde grlen gln dolaplar, frldaklar, kandrmacalar, tpk Atellan komedyasndaki gibidir .

Yaamn znde var olan ve insana yansmas bilinalt isteklerin (reme-Cinsellik gibi) iren, irkin
ve kaba biiminde olan, acaip ve doadyla birlikte, sama ve korkutucu olan da iine alan grotesk anlatmdan bolca yararlanr Karagz. Bir yandan iren, irkin ve ak-sak olana yer verirken, bir yandan da olaand ve olaanst olan olaan, gerek stn gerekmi gibi gstererek hem elendirir, hem de onu zenginletirerek, seyircinin gsteriye uzak adan bakmasn salar. Reich'n da; Karagz'le Bizans mimuslar arasndaki benzerlie iaret ederken belirttii satirik-yergisel anlatm ve

gldr, zellikle sansrn belirleyici olduu dnemlerde oyunlarda ironin ardna gizlenir. Aslnda Karagz'n en temel zelliidir yergi. Gnmze ulaan metinlerde ise, yerginin temel zellii olan toplumsal su ve actc eletiri yerini, bireysel kusurlarn eletirisine brakmtr.

Metin AND, Geleneksel Trk Tiyatrosu, Bilgi Yaynevi, I.B. Mays 1969, Ankara, s: 107-108-110. Selim Nzhet GEREK, Trk Temaas, Kanaat Kitabevi, 1942, stanbul, s: 45. Sabri Esat SYAVUGL, Karagz, 1941, stanbul, s: 32...34. Muhittin SEVLEN(Hayal Kk Ali), Karagz Oyunlar, T.C. Milli Eitim Bakanl Yaynlar, 1969, stanbul, s: 20. Muhittin Sevilen, A.g.e., s: 20. Selim Nzhet GEREK, A.g.e., s: 55...58. Metin AND, A.g.e., s: 127. Sabri Esat SYAVUGL, stanbul'da Karagz,Karagz'de stanbul, CHP Yaynlar, Eminn Halkevi, 1938, s: 10. Metin AND, A.g.e., s: 309. Metin AND, Karagz z Be z Trk'tr, Tercman Gazetesi, (6 Kasm 1971). smayl Hakk BALTACIOLU, Karagz, Teknii ve Estetii, Trk Dili Dergisi, C: XX, Say: 215, (1 Austos 1969), s: 621-622. Tahir ALANGU, Kelolan Masallarnn Nitelikleri, Trkiye Folkloru El Kitab, Adam Yaynlar, I.B. 1983, stanbul, s: 385. Pertev Naili BORATAV, A.g.e., s: 214-215. Metin AND, Tiyatroda Ak Biim ve Trk Tiyatrosu Bakmndan nemi, Tiyatro Aratrmalar Dergisi, A.. DTCF, Tiyatro Aratrmalar Enstits, Yl: 1970, Say: 1, s: 19. Heinrich WOLFFLIN, Principles of Art History, Dover Publication, 6. Bask, s: 124 ve sonras. Metin AND, A.g.e., s: 21. Umberto ECO, Opera Aperta, Milano 1962. Metin AND, A.g.e., s: 31. Metin AND, Geleneksel Trk Tiyatrosu, Bilgi Yaynevi, I.B. Mays 1969, Ankara, s: 243...245. Sabahattin Kudret AKSAL, Tiyatro stne, Trk Dili Dergisis, Say: 313, Ekim: 1977, s:291. smayl Hakk BALTACIOLU, Karagz, Teknii ve Estetii, Trk Dili Dergisi, Say: 215, Austos 1969, s: 623. Wilhelm WORRINGER, Soyutlama ve zdeleyim, ev.: smail TUNALI, Remzi Kitabevi, 1985, stanbul, s: 19. Wilhelm WORRINGER, A.g.e., s: 31. smail TUNALI, Estetik Beeni, Say Yaynlar, I.B. 1983, stanbul, s: 117. Metin AND, Cumhuriyet'in 70. Yldnmnde Kimliini Bulamam Trk Tiyatrosu, Tiyatro Aratrmalar Dergisi, A.. DTCF-Tiyatro Blm Yaynlar, Yl: 1993, Say: 10, s: 6. zdemir NUTKU, Yaayan Tiyatro, ada Yaynlar, 1976, stanbul, s: 245. Selim Nzhet GEREK, Trk Temaas, Kanaat Kitabevi, 1942, stanbul, s: 76. Cevdet KUDRET, Karagz, C: I, Bilgi Yaynevi, II.B. 1995, Ankara, s: 35. Pertev Naili BORATAV, A.g.e., s: 205. Nurhan TEKEREK, A.g.e., s: 33. Pertev Naili BORATAV, A.g.e., s: 205. nver ORAL, Perde Gazelleri, T.C. Kltr Bakanl Yaynlar, 1996, Ankara, s: 25. Nurettin SEVN, Trk Glge Oyunu, Milli Eitim Bakanl Yaynlar, 1968, stanbul, s: 22. Muhittin SEVLEN (Hayal Kk Ali) nin Karagz Adl Kitabna Nihad Sami BAHARLI'nn Yazd nsz, Milli Eitim Bakanl Yaynlar, 1969, stanbul, s: 3. Cevdet KUDRET, Karagz-eme Oyunu, C.II, Bilgi Yaynlar, I.B. Temmuz 1962, Ankara, s: 12. Cevdet KUDRET, Karagz-Ahlk Oyunu ve Aalk Oyunu Perde gazelleri, C: I, Bilgi Yaynevi, II.B. Aralk 1992, Ankara, s: 141, 97-98. Cevdet KUDRET, A.g.e., s: 20. Cevdet KUDRET, A.g.e., s: 22. Metin AND, A.g.e., s: 249. Sevin SOKOLLU, Trk Tiyatrosu'nda Komedyann Evrimi, T.C. Kltr Bakanl Yaynlar, 1979, Ankara, s: 97. Metin AND, A.g.e., s: 308. Metin AND, A.g.e., s: 308.

Nurhan TEKEREK, A.g.e., s: 117. Kaynaka: ALANGU Tahir , Kelolan Masallarnn Nitelikleri, Trkiye Folkloru El Kitab, Adam Yaynlar, I.B. 1983, stanbul. AKSAL Sabahattin Kudret , Tiyatro stne, Trk Dili Dergisi, Say: 313, Ekim: 1977. AND Metin, Balangcndan 1983'e Trk Tiyatro Tarihi, letiim Yaynlar, II. B. 1992-94, stanbul. AND Metin , Cumhuriyet'in 70. Yldnmnde Kimliini Bulamam Trk Tiyatrosu, Tiyatro Aratrmalar Dergisi, A.. DTCF-Tiyatro Blm Yaynlar, Yl: 1993, Say: 10. AND Metin, Dnyada ve Bizde Glge Oyunu, Trkiye Bankas Yaynlar, 1977, Ankara. AND Metin, Geleneksel Trk Tiyatrosu, Bilgi Yaynevi, I.B. Mays 1969, Ankara. AND Metin, Karagz ve Ortaoyununda Kiiler ve Kiiletirme, Trk Dili Dergisi, C: 16, Yl: 1997. AND Metin, Karagz z Be z Trk'tr, Tercman Gazetesi, (6 Kasm 1971). AND Metin, Karagz'de Tekerleme ve Perde Gazelleri, Forum Dergisi, C: 20, Say: 235, Yl: 1967. AND Metin, Tiyatroda Ak Biim ve Trk Tiyatrosu Bakmndan nemi, Tiyatro Aratrmalar Dergisi, A.. DTCF, Tiyatro Aratrmalar Enstits, Yl: 1970, Say: 1. AND Metin, Tiyatro Klavuzu, Milliyet Yaynlar, I.B. 1973, stanbul. BALTACIOLU smayl Hakk, Karagz, Teknii ve Estetii, Trk Dili Dergisi, Say: 215, Austos 1969. BORATAV Pertev Naili, 100 Soruda Trk Halk Edebiyat, Gerek Yaynevi, 8.B. 1997, stanbul. BORATAV Pertev Naili, 100 Soruda Trk Folkloru, Gerek Yaynevi, III.B. Ekim 1994, stanbul. Cumhuriyet'in 75. Ylnda Trk Tiyatrosu, Panel, 26/27/28/ Ekim 1998, stanbul Devlet Tiyatrosu, MitosBoyut Yaynlar, I.B. ubat 1999, stanbul. ELEB Evliya, Seyahatname, C.I, 1314, stanbul, s: 654-655. ECO Umberto, Opera Aperta, Milano 1962. GEREK Selim Nzhet , Trk Temaas, Kanaat Kitabevi, 1942, stanbul. GLPINARLI Abdlbaki, 100 Soruda Tasavvuf, Gerek Yaynevi, II.B. Ocak 1985, stanbul. KPRL Fuat, Karagz Muhayyel Bir ahs mdr?, Cumhuriyet Gazetesi, (Austos 1932). KARADA Nurhan, Ky Seyirlik Oyunlar, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 1978, Ankara. KUDRET Cevdet, Karagz, C. I, Bilgi Yaynevi, II.B., Aralk 1992, Ankara. KUDRET Cevdet, Karagz, C.II, Bilgi Yaynlar, I.B. Temmuz 1962, Ankara. KUDRET Cevdet, Karagz, C: III, Bilgi Yaynlar, 1970, Ankara. MUTLU Mustafa, Karagz Oyunlarnda Muski'nin nemi, Karagz Dergisi, Say: 7, Yl: 3, (Kasm 1997). MUTLU Mustafa, Karagz'n Yurt Dndaki izleri, 5. Milletleraras Trk Halk Kltr Kongresi, halk Mzii, oyun, Tiyatro, Elence, Seksiyon Bildirileri, T.C. Kltr Bakanl Yaynlar, 1997, Ankara. MUTLU Mustafa, Karagz, Tiyatro Aratrmalar Dergisi, Trk Tiyatrosu Semineri, Say: 12, Yl: 1995. NUTKU zdemir, Tarihimizden Kltr Manzaralar, Kabalc Yaynevi, 1985, stanbul. NUTKU zdemir, Yaayan Tiyatro, ada Yaynlar, 1976, stanbul. ORAL nver, Perde Gazelleri, T.C. Kltr Bakanl Yaynlar, 1996, Ankara. ORAL nver, Karagz Oynatalm, Geleneksel Trk Tiyatrosu Serisi: 2, 1983, stanbul. ZSEZGN Kaya, Dnyada Ve Bizde Glge Oyunu, Halk Tiyatrosu Dergisi, Say: 7, Yl: 1, (Temmuz 1995). SEKMEN Mustafa, Kurumsallama ve Geleneksel Trk Tiyatrosu, Trkiye Tiyatro Kurultay-Mersin, 16-1617 Kasm 1997, TOBAV Yaynlar, 1998, Ankara. SEVLEN Muhittin(Hayali Kk Ali), Karagz, Nevrekn, Zrlt ve Perde, Halk Tiyatrosu Dergisi, Say: 3, Yl: 1, (Mart 1995). SEVLEN Muhittin(Hayal Kk Ali), Karagz Oyunlar, T.C. Milli Eitim Bakanl Yaynlar, 1969, stanbul. SEVN Nurettin, Trk Glge Oyunu, Milli Eitim Bakanl Yaynlar, 1968, stanbul. SYAVUGL Sabri Esat, Karagz, 1941, stanbul. SYAVUGL Sabri Esat, stanbul'da Karagz, Karagz'de stanbul, CHP Yaynlar, Eminn Halkevi, 1938, stanbul. SOKOLLU Sevin, Trk Tiyatrosu'nda Komedyann Evrimi, T.C. Kltr Bakanl Yaynlar, 1979, Ankara. ENER Sevda, Cumhuriyet'in 75 Ylnda Trk Tiyatrosu, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 1999. AKR Cevat, Mizahn Ana Yurdu Anadolu, ERTOP Konur, Dnce Yazlar Sekisi, T.C. Kltr Bakanl Yaynlar, 1998, Ankara. TANER Haldun, Soyut Tiyatro Bat'dan nce Bizde Vard, Milliyet Gazetesi, (20 Temmuz 1980). TEKEREK Nurhan, Popler Halk Tiyatrosu Geleneimizden ada Oyunlarmza Yansmalar, T.C. Kltr Bakanl Yaynlar, 2001, Ankara.

TECER Ahmet Kudsi, Karagz ve Kuklaya Ait Ksa Notlar, Trk Folklor Aratrmalar Dergisi-Karagz zel Says, C: V, No: 119, Yl: 10, Haziran: 1959. TUNALI smail, Estetik Beeni, Say Yaynlar, I.B. 1983, stanbul. WOLFFLIN Heinrich, Principles of Art History, Dover Publication, 6. Bask, s: 124 ve sonras. WORRINGER Wilhelm, Soyutlama ve zdeleyim, ev.: smail TUNALI, Remzi Kitabevi, 1985, stanbul. YKSEL Ayegl, Cunhuriyet'in 70. Yldnmnde Tiyatromuz, Tiyatro Aratrmalar Dergisi, Say: 10, yl: 1973. YKSEL Ayegl, Modern Trk Tiyatrosu'nda Aray ve Gelimeler, Tiyatro Aratrmalar Dergisi- Trk Tiyatrosu Semineri, Say: 12, Yl: 1995.