Sie sind auf Seite 1von 370

EDYCJA KOMPUTEROWA: WWW.ZRODLA.HISTORYCZNE.PRV.PL MAIL: HISTORIAN@Z.

PL

MMIII

[WSTP1]

Czcigodnym panom i ojcom, kanonikom witej katedry lubeckiej, wyraa niegodny suga kocioa w Bozowie, Helmold, dobrowolne zapewnienie nalenego posuszestwa. Dugo rozwaaem nad tym, jakiego mam si podj dziea, by odda cze winn z tytuu mego suebnego stanowiska swojej matce, witej katedrze lubeckiej. Wszake nie przyszo mi na myl nic stosowniejszego, ni ku jej chwale opisa nawrcenie si sowiaskiego ludu, przedstawi, czyja arliwa dziaalno, ktrych krlw i ktrych misjonarzy, najpierw wprowadzia w te strony wiar Chrystusow, a potem j odnowia. Do tego wysiku skonia mnie ch naladowania dawniejszych pisarzy: wielu z nich wyrzeko si caej wrzawy spraw ziemskich dla zaspokojenia trawicej ich chci pisania, dlatego, by mc w cichym spokoju przez rozmylania znale drog mdroci2, ktr cenili wyej ni czyste zoto 3 i wszelkie klejnoty. Oni rwnie kierowali ca swoPrzedmowa Helmolda zachowaa si tylko w rkpsie kanclerza Distelmeiera, wykorzystanym w edycji Reinecciusa. 2 Ks. Przysw 4, 11. 3 Por. Proroctwo Daniela 10, 5.
1

j dociekliwo ku niewidzialnym sprawom Boym, a chcc si zbliy do najgbszych tajemnic, podejmowali si niejednokrotnie mozow przekraczajcych ich siy. Inni znowu, ktrych zamierzenia nie szy tak daleko, pozostajc w granicach swoich moliwoci, mimo swej prostoty powikszyli rwnie zasoby wiadomoci utrwalonych na pimie. Zaczynajc od stworzenia wiata opowiadali wiele o krlach i prorokach, o zmiennych kolejach wojen, w wypowiedziach swych skadali hod cnotom, pitnowali za bdy. Albowiem w niezmierzonych ciemnociach tego padou jeeli zabraknie wiata ksig, wszystko zakrywa noc. Naley wic ostro skarci niedbalstwo wspczesnych, ktrzy widzc, ile to zjawisk odbywa si dzi z niezbadanych wyrokw boskich4 jak dziao si niegdy zmusili do milczenia struny swej wymowy, oddajc si uudnym marnociom tego wiata. Ja wszake sdz, e mog dedykowa stronice niniejszego dziea ku chwale tych wszystkich, ktrzy w rnych stuleciach dodali blasku krainie Sowian bd zbrojn rk, bd goszeniem sowa Boego, bd te nierzadko przelaniem krwi. Chway ich nie naley przemilcza, poniewa po zniszczeniu kocioa starogardzkiego5 doprowadzili za ask Bo miasto Lubek do takiego stopnia rozkwitu, e ono wanie zajo pierwsze miejsce wrd najwietniejszych miast sowiaskich, tak dziki bogactwom, jak i przywizaniu do wiary witej. Postanowiem przeto wiernie za ask Pana opisa z pominiciem pewnych wydarze to wszystko, co dziao si w naszych czasach, czego dowiedziaem si
4 5

Por. Ks. Psalmw 35, 7: iudicia tua abyssus multa. Mowa o wydarzeniach 1066 r., por. c. 2224.

z informacji sdziwych mw albo te czego byem naocznym wiadkiem, i to tym obszerniej, im wicej materiau do opisu dostarcza wielko zdarze zachodzcych w naszych czasach. Do pracy tej skonia mnie nie tyle wasna miao, ile namowy mojego nauczyciela, czcigodnego biskupa Gerolda6, ktry pierwszy doda blasku kocioowi lubeckiemu ustanawiajc stolic biskupi i wprowadzajc ksiy.
Gerold bp starogardzki 1154-1163. Przenis stolic biskupi ze Starogardu do Lubeki (c. 89). Podane przez Helmolda pobudki, ktre skoniy go do napisania kroniki: wzr dawnych pisarzy, obowizek opisania zasug misjonarzy oraz namowa przeoonego, maj charakter topiczny wystpuj w wielu zabytkach redniowiecznych. Zob. L. A r b u s o w, Colores rhetorici, 2 wyd. (H. Peter), Gttingen 1963, s. 97103; G. S i m o n, Untersuchungen zur Topik der Widmungsbriefe mittelalterlicher Geschichtsschreiber bis zum Ende des 12. Jahrhunderts, Archiv fr Diplomatik, Schriftgeschichte, Siegel- und Wappenkunde 4(1958), s. 52-119, 5/6 (1959), s. 73-153.
6

ROZPOCZYNA SI KRONIKA SOWIAN CZCIGODNEGO PROBOSZCZA HELMOLDA

KSIGA I O podziale Sowian. Rozdzia I O miecie Wineta. Rozdzia II W jaki sposb Karol nawrci Sasw na wiar [chrzecijask]. Rozdzia III. O podziale krlestwa. Rozdzia IV. O podry witego Anskara do Szwecji. Rozdzia V. O nawrceniu Rugian. Rozdzia VI. Przeladowanie [chrzecijan przez] Normanw. Rozdzia VII. Najazd Wgrw. Rozdzia VIII. Nawrcenie Haralda. Rozdzia IX. O ksiciu Hermanie. Rozdzia X. O arcybiskupie Adalbercie. Rozdzia XI. O biskupie Markonie. Rozdzia XII. O biskupie Wagonie. Rozdzia XIII. O podstpie Billuga. Rozdzia XIV. O krlu duskim Swenie. Rozdzia XV. W jaki sposb Sowianie porzucili wiar [wit]. Rozdzia XVI.
Poniszy wykaz rozdziaw nie pochodzi od Helmolda. Znajduje si on tylko w rkpsach kopenhaskich (w starszym z nich wpisany rk z XIV lub XV w.) i w editio princeps. Tytuw podanych w nawiasach kwadratowych brak w rkpsach kopenhaskich, podaje si je za editio princeps.
1

O biskupie Unwanie. Rozdzia XVII. O biskupie Bennonie. Rozdzia XVIII. O przeladowaniu [chrzecijan przez] Gotszalka. Rozdzia XIX. O wierze Gotszalka. Rozdzia XX. O walce Tolan. Rozdzia XXI. O buncie Sowian. Rozdzia XXII. Mczestwo witego biskupa Jana. Rozdzia XXIII. Pierwsze oderwanie si Sowian od wiary [witej]. Rozdzia XXIV. O Krucie. Rozdzia XXV. O mierci Budiwoja. Rozdzia XXVI. O budowie Harzburga. Rozdzia XXVII. O publicznej skrusze krla Henryka. Rozdzia XXVIII. [O ndznej mierci ksicia szwabskiego Rudolfa. Rozdzia XXIX]. [Jak cesarz Henryk wypdzi papiea z Rzymu. Rozdzia XXX]. O licie mnicha Piotra. Rozdzia XXXI. Strcenie cesarza Henryka. Rozdzia XXXII. [Wybr syna przeciwko ojcu. Rozdzia XXXIII]. O mierci Kruta. Rozdzia XXXIV. O mierci hrabiego Gotfryda. Rozdzia XXXV. O klsce Rugian. Rozdzia XXXVI. O zwycistwie Mciwoja. Rozdzia XXXVII. Wyprawa Sowian na ziemi Rugian. Rozdzia XXXVIII. Klska Rzymian. Rozdzia XXXIX. O bitwie pod Welfesholz. Rozdzia XL. Wybr Lotara. Rozdzia XLI. O biskupie Wicelinie. Rozdzia XLII. O zgonie proboszcza Ludolfa. Rozdzia XLIII.

O proboszczu Tetmarze. Rozdzia XLIV. [O podry Wicelina do Francji. Rozdzia XLV]. Przybycie Wicelina do Sowiaszczyzny. Rozdzia XLVI. O pokucie Nordalbingw. Rozdzia XLVII. O witopeku. Rozdzia XLVIII. O Kanucie. Rozdzia XLIX. O Mikoaju. Rozdzia L. O Eryku. Rozdzia LI. O obrzdach Sowian. Rozdzia LII. O budowie Segebergu. Rozdzia LIII. mier cesarza Lotara. Rozdzia LIV. Przeladowanie [chrzecijan przez] Przybysawa. Rozdzia LV. mier ksicia Henryka. Rozdzia LVI. Budowa miasta Lubeki. Rozdzia LVII. [O przeniesieniu klasztoru z Segebergu do Kuzeliny. Rozdzia LVIII]. O witym Bernardzie, opacie z Clairvaux. RozdziaLIX. O krlach Konradzie i Ludwiku. Rozdzia LX. Zdobycie Lizbony. Rozdzia LXI. O Niklocie. Rozdzia LXII. Spalenie okrtw. Rozdzia LXIII. O kapanie Gerlachu. Rozdzia LXIV. O obleniu Dymina. Rozdzia LXV. O godzie. Rozdzia LXVI. O mierci Edelera. Rozdzia LXVII. O ksiciu Henryku. Rozdzia LXVIII. O arcybiskupie Hartwigu. Rozdzia LXIX. O hrabim Adolfie. Rozdzia LXX. O Niklocie. Rozdzia LXXI. O krlu Konradzie. Rozdzia LXXII.

mier proboszcza Tetmara. Rozdzia LXXIII O pogrzebie tego. Rozdzia LXXIV. O chorobie biskupa Wicelina. Rozdzia LXXV. [O targu w Lubece. Rozdzia LXXVI]. O biskupie Ewermodzie. Rozdzia LXXVII. Zgon Wicelina. Rozdzia LXXVIII. W jaki sposb Wicelin przywrci wzrok niewidomej. Rozdzia LXXIX 2. O biskupie starogardzkim Geroldzie. Rozdzia LXXX. Konsekracja cesarza Fryderyka. Rozdzia LXXXI. O powieszeniu mieszkacw Werony. Rozdzia LXXXII. Pojednanie si biskupw Hartwiga i Gerolda. Rozdzia LXXXIII. Nawrcenie Przybysawa. Rozdzia LXXXIV. O mierci Kanuta. Rozdzia LXXXV. O budowie Lwenstadt. Rozdzia LXXXVI. Oblenie Mediolaczykw. Rozdzia LXXXVII. mier Niklota. Rozdzia LXXXVIII. O Albrechcie Niedwiedziu. Rozdzia LXXXIX. Przeniesienie biskupstwa starogardzkiego. Rozdzia XC. Rozam midzy Aleksandrem a Wiktorem. Rozdzia XCI. O dziesicinie Holzatw. Rozdzia XCII. Niewola Wercisawa. Rozdzia XCIII. Powicenie Neumnster. Rozdzia XCIV. Zgon biskupa Gerolda. Rozdzia XCV.
Tego tytuu brak w editio princeps i w wydaniu Lappenberga, co sprawia, e numery dalszych rozdziaw s o jeden wysze u Schmeidlera, Stooba i w niniejszej edycji ni u Lappenberga,
2

ROZPOCZYNA SI KRONIKA SOWIAN CZCIGODNEGO PROBOSZCZA HELMOLDA

1. O PODZIALE SOWIAN Uwaam za godne trudu poda we wstpie tego opowiadania w zwizym zarysie historycznym pewne szczegy o ziemiach Sowian, ich naturze i obyczajach1, przedstawi, w jakie byli uwikani bdy przed ask nawrcenia, aby obraz ogromu choroby tym bardziej uwidoczni ask boskiego lekarstwa. Mnogie s ludy Sowian zajmujce wybrzee Morza Batyckiego 2-. Zatoka tego morza skierowana jest od oceanu zachodniego ku wschodowi. Nazywa si ono Batyckim dlatego, e na ksztat pasa 3 rozpociePor. Adam II 20 (17): non ab re arbitramur, si de natura et gentibus Sclavaniae historico aliquid dicemus compendio. 2 Fragment skompilowany z dziea Adama IV 10 (por. II 19 [16]), II 19 (16) (por. IV 12), schollen 14 (15), II 21 (18). Od siebie Helmold doda wiadomo, i Polacy granicz z Prusami od pnocy", z Czechami od poudnia" oraz e z tej strony granicz jeszcze z Morawianami (niesusznie zidentyfikowanymi z Karyntyjczykami) i Serbami Poabskimi. Nazwy Morawian (Marahi) i Serbw (Sorabi) znalaz jednak rwnie u Adama (schol. 17 (18) i 18 /19/). 3 ac. balteus pas. Nazwa Batyku pojawia si po raz pierwszy u Adama z Bremy (IV 10). Etymologia Adama /Hel1

ra si dugim szlakiem przez kraje scytyjskie 4 a do Grecji5. To samo morze nazywa si rwnie Barbarzyskim albo Morzem Scytyjskim od barbarzyskich ludw, ktre oblewa. Wok tego morza siedz mnogie ludy; mianowicie Duczycy i Szwedzi, ktrych nazywamy Normanami, zajmuj wybrzee pnocne i wszystkie wyspy. Poudniowe za wybrzee zamieszkuj ludy Sowian; pierwszymi z nich s Rusowie; dalej id Polanie majcy od pnocy Prusw, od poudnia Czechw oraz tych, ktrzy nazywaj si Morawami albo Karyntami i Sorabami. Gdyby jeszcze dorzuci do Sowiaszczyzny Wgry6, jak tego (niektrzy daj, poniewa ani obyczajami, ani jmolda jest oczywicie etymologi uczon" i bdn. Co do nie rozstrzygnitej dotd w nauce kwestii znaczenia tej nazwy zob. H. L u d a t, Ostsee und Mare Balticum, Zeitschr. d. Gesellsch. f. Schleswig-Holstein. Gesch. 76 (1952), s. 1 - 23 (por. rec. G. Labudy, Rocznik Gdaski 14, 1955, s. 512-514), 2 wyd. w: H. L u d a t, Deutsch-slawische Frhzeit und modernes polnisches Geschichtsbewusstsein. Ausgewhlte Aufstze. Kln-Wien 1969, s. 222 - 245, oraz uwagi s. 351 - 354; J. S v e n u n g, Belt und Baltisch Ostseische Namenstudien mit besonderer Rcksicht auf Adam von Bremen, Uppsala Universitets Aarskrift 4, 1953; T. Lehr-Spawiski, W. Kowalenko, SSS I 84. Znakomit analiz geografii Adama z Bremy i rozbir tych jej czci, ktre dotycz Batyku, Europy rodkowej, wschodniej oraz Sowiaszczyzny da L. Koczy, Sklawania Adama Bremeskiego, Sl. Occ. 12(1934), s. 181-253. 4 Pod tym antycznym terminem wydaje si ukrywa u Adama i Helmolda Skandynawia i Sowiaszczyzna Wschodnia. 5 Czyli Cesarstwa Bizantyjskiego. 6 Wgrw czsto identyfikowano w redniowieczu ze Sowianami. Por. B. Kurbiswna, Dziejopisarstwo wielkopolskie XIII i XIV w., Warszawa 1959, s. 192, 201 - 203.

zykiem od Sowian si nie rni -2, obszar jzyka sowiaskiego do tego stopnia wzronie, e zaledwie daje si oszacowa. Wszystkie te narody poza Prusami zdobi znami Chrystusa 7. Od dawna ju bowiem Ru naley do krajw wierzcych. 8- Ru za nazywa si u Duczykw Ostrogard 9 , a to z tego powodu, e pooona na wschodzie obfituje we wszelkiego rodzaju bogactwa. Ta sama kraina mieni si rwnie Chunigard, poniewa tam pierwotnie miay si znajdowa siedziby Hunw. Jej stolic jest Kijw -8. Nie wiadomo mi zupenie, przez ktrych misjonarzy zostali Rusowie nawrceni na wiar wit. Jedno jest wszake pewne, a mianowicie e jak si wydaje w swych obrzdach naladuj raczej Grekw ni acinnikw. Albowiem Morze Ruskie 10 stanowi krtki pomost do Grecji. Prusowie jeszcze nie poznali wiary, wszake z natury wykazuj wiele zalet11: s wyjtkowo ludzcy wobec blinich znajdujcych si w cikiej sytuacji, bowiem wyjedaj na ratunek tych, ktrzy gin na morzu albo doznaj krzywd ze strony piratw; takim udzielaj oni pomocy. Za nic maj zoto i srebro, w obfitoci posiadaj obce futra, ktrych zapach wywouje mierteln trucizn pychy na naszym wiecie. Oni za, zaprawd, uwaaj je za nawz, ku naszemu, jak sdz, potpieniu, bowiem marzymy o kuPor. Adam IV 16 (W innym kontekcie). Adam, schol. 120 (116), II 22 (19). 9 Waciwe znaczenie nazwy Kraj Wschodu" (G. Labuda, SSS III 548). 10 Zapewne Morze Czarne. 11 Charakterystyka Prusw niemal dosownie za Adamem IV 18.
8 7

niej szubie jako o szczycie szczliwoci. Dlatego za weniane szaty, ktre nazywamy faldones, daj oni w zamian takie kosztowne skry kunie. Mona wiele godnego pochway powiedzie o obyczajach tego ludu, gdyby tylko wyznawali jedyn wiar Chrystusow; tymczasem jej misjonarzy oni nieludzko przeladuj. U nich to mczesk koron ozdobi swoje czoo sawny biskup czeski Wojciech 12. A po dzi dzie, gdy kto znajdzie si wrd nich, pozwalaj mu na pen wsplnot ycia ze sob, odmawiajc jednak dostpu do lasw i rde. Ich bowiem zdaniem pojawienie si tam chrzecijan powoduje ich zbezczeszczenie. Karmi si misem bydlcym; mleko i krew tych zwierzt suy im za napj, i to nawet tego rodzaju, e podobno nim si upijaj. Ludzie ci maj niebieskie oczy, czerwon twarz i dugie wosy. Nadto dostp do nich jest niemoliwy z powodu bagien i nikogo nie chc uzna spord siebie za wadc-11. Nard wgierski odznacza si kiedy wyjtkow si i dzielnoci w boju, tak e nawet sia postrach w cesarstwie rzymskim. Albowiem po upadku Hunw i Duczykw da si we znaki trzeci najazd Wgrw, ktrzy pustosz i niszcz wszystkie ssiednie kraje. Zgromadziwszy za olbrzymie wojska zbrojn rk zawadnli Bawari i Szwabi. Oprcz tego spustoszyli obszary przylege do Renu, wreszcie ogniem i mieczem zniszczyli Saksoni a do Morza Brytyjskiego 13. Ile wysiku musieli uy cesarzowie, ile
Okoo 957 - 997, bp praski 982. Patron archidiecezji gnienieskiej. Zob. Pimiennictwo czasw Bolesawa Chrobrego, opra. J. Karwasiska, Warszawa 1966, s. 5 nn., 25 nn., 89 nn. 13 Czyli Pnocnego.
12

strat poniosy chrzecijaskie wojska, by ich okiezna i podporzdkowa prawom boskim 14, to wiadomo jest wszystkim [i] o tym gosz znane powszechnie historie. Karyntyjczycy granicz z Bawarami, s oddani subie Boej; nie ma te ludu bardziej od nich zacnego i bardziej oddanego czci Boej i odnoszcego si z szacunkiem do kapanw. Czechy maj krla i wojownicze rycerstwo; peno u nich kociow, a lud oddany jest praktykom religijnym. Czechy dziel si na dwa biskupstwa, praskie i oomunieckie. 15Polska stanowi wielk krain Sowian; graniczy ona, jak mwi, z pastwem ruskim -15. Dzieli si za na osiem biskupstw. Niegdy miaa Polska krla, obecnie rzdz w niej ksita. I ona, jak Czechy, jest podporzdkowana majestatowi cesarskiemu, skadajc mu trybut. Rodzaj broni i sposb wojowania jest taki sam u Polakw i Czechw. Wezwani na wypraw wojenn Polacy s mni w bitwie, ale niezwykle okrutni w grabieach i mordach. Nie oszczdzaj ani klasztorw, ani kociow, ani cmentarzy. Tote nie inaczej daj si wplta w wojny prowadzone przez innych, jak pod warunkiem, e dozwoli si im na rabunek mienia, pozostajcego pod opiek miejsc witych. Std to take si zdarza, e z powodu dzy upu odnosz si do zaprzyjanionych z sob jak do wrogw; z tego to wzgldu w wy O tym najedzie wgierskim (912-915) opowie Helmold za Adamem szerzej w c. 8. 15 Adam IV 13. Helmold znacznie rozszerza lakoniczn wzmiank Adama o Polsce. rde tych dodatkowych informacji nie da si ustali.
14

jtkowych tylko razach przywouje si ich na pomoc w wojennej potrzebie. Niech powysze o Czechach i Polakach oraz innych Sowianach wschodnich wystarczy [czytelnikowi]. 2. O MIECIE WINETA Tam, gdzie kocz si dzierawy Polski, dochodzi si 16dio obszernej krainy Sowian, tych mianowicie, ktrych staroytno nazywaa Wandalami, obecnie za zowi si Winitami albo Winulami17. Pierwszymi z nich s Pomorzanie, ktrych siedziby rozcigaj si a do Odry. Odra za jest najbogatsz rzek krainy sowiaskiej, a wypywa z wntrza lasu Morawian, ktrzy mieszkaj na wschd od Czech, gdzie te i aba ma swj pocztek. [rda tych rzek] le bardzo blisko siebie, z tym jedynie, e zwracaj si swym biegiem w inne strony. aba bowiem pync na zachd w grnym biegu opywa Czechw z Sorabami, w biegu rodkowym oddziela Sowian od Sasw, w dolnym za diecezj hambursk od breAdam II 21 (18), schol. 14 (15), II 22 (19) (gwny zrb materiau), schol. 17 (18), z pewnymi dodatkami Helmolda. 17 Adam II 21 (18). Identyfikacja Sowian z germaskimi Wandalami pojawia si w redniowieczu niejednokrotnie. Mistrz Wincenty Kadubek zwie Wandalw bezporednio z Polakami poprzez ogniwa porednie w postaci rzekomej aciskiej nazwy Wisy-Wandalus oraz imienia legendarnej krlowej Wandy (MPH II 258). Winitowie (Wendowie) nazwa, ktr Niemcy okrelali Sowian zachodnich. Winulowie to jej forma uboczna, znana tylko z dziea Adama/Helmolda. Formy Winithi Adam nie zna. O nazwach Sowian por. J. Otrbski, Sowianie rozwizanie odwiecznej zagadki ich nazw, Pozna 1947; H. owmiaski, Pocztki Polski, t. II, Warszawa 1963, s. 9 nn.
16

meskiej, po czym zwycisko wpada do Morza Brytyjskiego 18. Druga rzeka, to jest Odra, kierujc si na pnoc przepywa przez rodkowe dzierawy Winulw dzielc Pomorzan od Wieletw. U jej ujcia do Morza Batyckiego leao niegdy 19 wietne miasto Wineta20, ktre stanowio synny port dla mieszkajcych wok barbarzycw i Grekw. Poniewa o tym miecie mwi si rzeczy nadzwyczajne i zgoa niewiarygodne, na jego pochwa z chci powiemy co godnego wzmianki. Z pewnoci byo 21 to najwiksze miasto ze wszystkich, ktre s w Europie. Zamieszkuj je Sowianie pomieszani z innymi ludami, Grekami i barbarzycami. Albowiem i przybysze sascy otrzymali take prawo zamieszkiwania tame, wszake pod warunkiem, e w czasie swego pobytu nie wolno im wyznawa publicznie chrzecijastwa. Wszyscy bowiem mieszkacy tego miasta a do jego zagady22 yli w pogastwie; poza tym zreszt co do obyczajw i gocinnoci nie znalazby ludu bardziej zacnego i askawego. Miasto owo obfitowao w produkty wszystkich krajw, nie zbywao mu te wyszukanych rozrywek. 23- To arcybogate miasto ktry z krlw duskich podobno otoczy wielk flot i doszcztnie zniszczy. Dotd zachowaZob. przyp. 13. quondam fuit dodatek Helmolda. 20 Adam II 22 (19). W oryg.: Iumneta. Wiadomo o tajemniczej zaginionej Winecie u ujcia Odry (o nazwie zob. G. L a b u d a, Fragmenty, II 184 - 90), pojawia si po raz pierwszy u Adama z Bremy. Do caoksztatu legendy zob. R. Kiersnowski, Legenda Winety, Krakw 1950, oraz popularne ujcie K. B a h i j a, Ostatnia tajemnica zatopionych bogw, Warszawa 1971. 21 Adam pisze o Winecie w czasie teraniejszym: est. 22 usque ad excidium eiusdem urbis dodatek Helmolda.
19 18

y si jeszcze pozostaoci po owym starym miecie -23. ywio Neptuna wystpuje tam w trzech odmianach. Wysp bowiem opywaj trzy prdy, jeden z nich ma by cakiem zielony, drugi biaawy, trzeci za sroy si wiecznie w szalonym ruchu burzliwych fal -16. 24Istniej jeszcze inne ludy sowiaskie, ktre yj midzy Odr a ab 25- i dugim klinem rozpocieraj si na poudnie -25, jako to Herulowie albo Heweldowie 26, ktrzy mieszkaj koo rzeki Haweli i Doszy 27, Lubuszanie28, Wilinowie 29, Stodoranie 30 oraz wiele innych. 31- Poza powolnym biegiem Odry i za rnymi ludami pomorskimi rozciga si na zachodzie kraina Winulw, tych mianowicie, ktrzy nazywaj si Tolanami, czyli32 Redarami -31. Najbardziej
Dodatek Helmolda. Por. Adam, schol. 56(57). Ustp oparty gwnie na Adamie II 21 (18) i schol. 16 (17) z pewnymi uzupenieniami Helmolda. 25 Dodatek Helmolda. 26 Niemiecka forma Heweldowie (IX w.: Hehfeldi) oznacza Hawelan (Stodoran). Identyfikacja z germaskimi Herulami bezzasadna. 27 Niem.: Dosse, prawy dopyw Haweli. 28 ac.: Leubuzi plemi wymienione tylko przez Adama/ Helmolda. Zob. R. Kiersnowski, Lubuszanie, SSS III 101. 29 Zapewne Wolinianie mieszkacy wyspy Wolin u ujcia Odry. 30 Druga, niewtpliwie rodzima nazwa Hawelan, niesusznie przez Adama/Helmolda uwaanych za odrbny lud. Por. J. Strzelczyk, Stodoranie, SSS V (w druku). 31 Dodatek Helmolda. 32 Nie czyli", lecz oraz", jak to zreszt wynika z nieco dalszego tekstu. Tolanie (mniej poprawnie: Doanie) i Redarowie to odrbne plemiona wieleckie. Do dziejw Wieletw/ Lucicw poza literatur ogln zob.: W. Brske, Untersuchungen zur Geschichte des Lutizenbundes, Mnster/Kln
24 23

znanym ich miastem Retra 33, siedziba kultu pogaskiego. Zbudowano tam wityni wielk dla demonw, z ktrych najwaniejszy jest Radogost34. Posg jego ozdobiony jest zotem, oe za purpur. Miasto owo ma dziewi bram, otoczonych zewszd gbokim jeziorem; drewniany most umoliwia przejcie, wszake dostp na dozwolony jest tylko dla skadajcych ofiary albo tych, ktrzy oczekuj odpowiedzi wyroczni. Nastpnie dochodzi si do Czrezpienian i Chyan, ktrych od Tolan i Redarw oddziela rzeka Piana i miasto Dymin. Chyanie i Czrezpienianie mieszkaj z tej strony Piany, za Tolanie i Redarowie z tamtej. Cztery te ludy dla swego mstwa nazywaj si Wieletami albo Lucicami. Za nimi id Glinianie i Warnowie, nastpnie Obodryci35, a miastem ich jest
1955; M. Hellmann, Grundzge der Verfassungsstruktur der Liutizen, w: Siedlung und Verfassung der Slawen zwischen Elbe, Saale und Oder, Giessen 1960, s. 103-113; W. H. Fritze, Beobachtungen zu Entstehung und Wesen des Lutizenbundes, Jahrbuch fr die Geschichte Mittel- und Ostdeutschlands 7(1958) s. 1 - 38; Z. Suowski, O syntez dziejw Wieletw-Lucicw, Roczn. Hist. 24 (1958), s. 113 - 144; tene, Geneza i upadek pastwa Wieletw-Lucicw, Kwart. Hist. 70(1963), s. 325-40. 33 Inaczej Radogoszcz. Nie zidentyfikowane sanktuarium Wieletw. Wedug najnowszej hipotezy (J. Herrmann, Feldberg, Rethra und das Problem der wilzischen Hhenburgen, Slavia Antiqua 16 (1969), s. 33 - 69) pooone nad Jeziorem Luciskim. Por. J. Strzelczyk, Radogoszcz, SSS IV 450-451. 34 Inaczej Swaroyc (Thietmar VI 23 - 25). Por. B. Grott, Swaroyc i jego witynia, Mwi wieki 1971, nr 7, s. 29 - 31. 35 w wszym znaczeniu tego sowa. Do szerszego Zwizku Obodryckiego naleeli poza waciwymi Obodrytami Warno-

Mechlin. Bliej ku nam mieszkaj Poabianie 36, miastem ich jest Racibrz. 37- Std idzie si przez rzek Trawn do naszej krainy wagrskiej -37. Miastem tej krainy by niegdy 38 nadmorski Starogard -24 39. 40Na Morzu Batyckim znajduj si take wyspy zamieszkane przez Sowian; jedna z tych nazywa si Imbra 41 . Ley ona naprzeciwko Wagrii, i to tak blisko, e mona j widzie ze Starogardu. Druga wyspa o wiele wiksza 42 ley naprzeciwko Wieletw; zamieszkuj j Ranowie zwani te Rugianami43, bardzo
wie, Poabianie i Wagrowie oraz mniejsze plemiona w rodzaju Bytycw i Smolecw, a by moe rwnie i Glinian (zob. c. 37). Do dziejw Obodrytw poza pracami W. Bogusawskiego, K. Wachowskiego i G. Labudy zob.: W. H. Fritze, Probleme der abodritischen Stammes- und Reichsverfassung und ihrer Entwicklung vom Stammesstaat zur Herrschaftsstaat, w: Siedlung und Verfassung der Slawen zwischen Elbe, Saale und Oder, Giessen 1960, s. 141-219; R. Marciniak, Ustrj polityczny zwizku obodryckiego do polowy XI w., Materiay Zachodniopomorskie 12(1966), wyd. 1968, s. 481 - 546. 36 W wszym znaczeniu tego sowa. Por. J. Strzelczyk, Poabianie, SSS IV 209-210. 37 Dodatek Helmolda. 38 quondam fuit dodatek Helmolda. 39 Starogard wagryjski. W oryg. tutaj i gdzie indziej: Aldenburg i podobnie. Por. J. Strzelczyk, Starogard wagryjski miasto, SSS V (w druku). 40 Adam IV 18, schol. 121 (117). 41 Imbra lub Wembrza, niem. Fehmarn. Por. W. Kowalenko, SSS II 257-258. 42 lange maior dodatek Helmolda. 43 O Rugianach Heknold bdzie relacjonowa obszernie w dalszych czciach swego dziea (c. 6, 36, 38, 52, 108, 110). O spornej nazwie tego ludu: T. M i l e w s k i, Pierwotne nazwy wyspy Rugii i sowiaskich jej mieszkacw, Sl. Occ. 9 (1930), s. 292 - 306. Dzieje niepodlegej Rugii przedstawi

dzielny szczep sowiaski, on jeden majcy krla. Nie godzi si zaatwia adnej sprawy publicznej bez zasignicia ich opinii; do tego stopnia siej oni groz dziki swej zayoci z bstwami czy raczej demonami, ktrych czcz z wikszym oddaniem ni inni -40. To s plemiona Winulw rozsypane po krainach, ziemiach i morskich wyspach. Cay ten lud oddany jest bawochwalstwu, przebywa stale w ruchu i podry, uprawia piractwo godzce z jednej strony w Duczykw, z drugiej w Sasw. Dlatego ju nieraz i na wszelkie sposoby wielcy cesarze i kapani zadawali sobie trudu, by owe buntownicze i niewierne szczepy przywie w jaki sposb do uznania imienia Boego i aski wiary witej. 3. W JAKI SPOSB KAROL NAWRCI SASW NA WIAR [CHRZECIJASK] Spord wszystkich gorliwych krzewicieli wiary chrzecijaskiej, ktrzy za zasugi dla swej wiary osignli chwalebne pierwszestwo, byszczy zawsze najsawniejszy Karol44, m, ktrego wszyscy dziejopisowie powinni obsypywa pochwaami. Jego powinno si stawia na czele tych, ktrzy trudzili si dla Boga w krainach pnocy. On bowiem poskromi mieczem wyjtkowo dzikie i buntownicze plemi Sasw i podporzdkowa prawom chrzecijastwa.
ostatnio J. Osigowski, Pocztki sowiaskiej Rugii do roku 1168 (zagadnienia etniczne i polityczne), Materiay Zachodniopomorskie 13 (1967), wyd. 1969, s. 239 - 287, oraz w pracy popularnej: Wyspa sowiaskich bogw, Warszawa 1971. 44 Karol Wielki, 768 krl Frankw, 800 cesarz, zm. 814.

45-

Sasowie za i 46 Turyngowie, zarwno jak i inne ludy w pobliu Renu mieszkajce, pozostaj, jak czytamy, z dawien dawna w stosunku trybutarnym do Frankw. Z nimi to, gdy odpadli od pastwa Frankw, Pepin 47, rodzic Karola, zacz wojn, ktr zakoczy wszake z wikszym powodzeniem jego syn. Dugi czas toczya si wojna przeciwko Sasom. Trwaa ona przez lat trzydzieci trzy48, a prowadzono j z wielk zacitoci z obydwch stron, jednakowo z wikszymi stratami po stronie Sasw ni Frankw. Moga bya ona nawet wczeniej si skoczy, gdyby nie upr Sasw, ktrzy woleli strzec wolnoci z broni w rku49 i dokonywa spustosze w ziemiach Frankw a do Renu. aden prawie rok nie by wolny od bitew, wreszcie, jak czytamy, Sasi ponieli tak ogromn klsk, e z tych, ktrzy zamieszkuj oba brzegi aby, dziesi tysicy mczyzn wraz z kobietami i dziemi przeniesionych zostao do Francji. Rok w by rokiem trzydziestym trzecim dugotrwaej wojny saskiej50; u dziejopisw Frankw uchodzi on za pamitny, by za on trzydziestym sidmym panowania cesarza Karola; w owym roku Widukind, podegacz buntu, zoywszy sw wadz tyrask podporzdkowa si cesarstwu i ochrzci si wraz
Ustp skomponowany z fragmentw kroniki Adama I 8(9), 11(12), 14(15). 46 W wydaniu Schmeidlera: lub (vel) Turyngowie". Emendacja na podstawie innych rkopisw. 47 Pepin zwany Maym, 751 - 768 krl Frankw, pierwszy z Karolingw na tronie frankijskim. 48 Od 772 do 804 r. 49 libertatem armis tueri malentes dodatek Helmolda. 50 804.
45

z innymi monymi saskimi51. Wwczas dopiero Saksonia staa si prowincj [cesarstwa] -45. Osignwszy to zwycistwo wojenne najdzielniejszy Karol zaufa nie sobie, lecz Bogu, Panu hufcw, przypisujc swoje sukcesy jego askawej pomocy. Kierujc si rozsdkiem postanowi te zwolni Sasw od wszelkiego trybutu i obdarowa ich wolnoci, chocia oni na to zupenie nie zasugiwali. Powodowany wzgldem na zapat niebiesk [dba bowiem], aby czasem przecieni wiadczeniami lub daninami nie dali si skoni do buntu lub nie powrcili do bdw pogastwa. 52- Wreszcie taki im krl stawi warunek a oni si na zgodzili aby wyrzekszy si wiary w demony przyjli sakramenty wiary chrzecijaskiej a stali si trybutariuszami i poddanymi Pana Boga oraz aby zgodnie z wymogami prawa skadali kapanom dziesiciny ze wszystkich swoich zwierzt, podw rolnych jak i swego poywienia. W ten sposb poczeni z Frankami utworzyliby z nimi jeden lud. Saksonia za dzieli si na osiem biskupstw 53,
W rzeczywistoci Widiukind przyj chrzest w 785, a nie w 804r. 52 Adam I 9(10), 12(13), 11(12). 53 Pierwszym z nich byo biskupstwo misyjne dla okrgw Wigmodii i Fryzji (do ujcia rzeki Ems) zaoone w 787 r. W latach 804 - 805 powstay biskupstwa w Mnster, Osnabrck i Bremie (metropolia koloska) oraz Paderborn (metropolia moguncka). W czasach Ludwika Pobonego (814 - 840) powstay kolejne biskupstwa saskie: Hildesheim, Verden i Halberstadt (metropolia moguncka), oraz Hamburg. Adam z Bremy (I 11 [12]) pisze, i owych 8 biskupstw podlegao arcybiskupom mogunckiemu i koloskiemu", podczas gdy Helmold wyrazi si bardziej oglnie: poddana za bya najgodniejszym pasterzom". O pocztkach organizacji kocielnej na ziemiach saskich zob. A. Hauck, KG III 371-424.
51

poddana za bya najgodniejszym pasterzom -52, ktrzy byli w stanie nawrci na wiar wit proste umysy sowem i przykadem. O uposaenie ich doczesne stara si cesarz wspaniaomylnie i bardzo hojnie. Dokonano wic w Saksonii dziea zaoenia nowej winnicy; umocniono j peni si. Lecz i proci Fryzowie54 przyjli w owym czasie ask wiary chrzecijaskiej. Wtedy wic otwara si droga dla szerzycieli Sowa Boego za ab. Szli przeto szybcy zwiastunowie gosi ewangeli pokoju na wszystkie obszary pnocy 55. 56- W tym czasie, gdy rwnie ludy sowiaskie podporzdkowane zostay wadzy Frankw, mia Karol poruczy zarzd Hamburga, miasta Albingw pnocnych57, gdzie zbudowa katedr, pewnemu witemu mowi, przewidzianemu przez niego na biskupa, snujc plany, by owa katedra hamburska staa si metropoli dla wszystkich ludw Sowian i Duczykw. W zrealizowaniu tej myli przeszkodziy cesarzowi Karolowi zarwno mier ksidza Heridaga, jak i pochaniajce go ustawiczne wojny. w bowiem niezwyciony wadca, ktry podbi wszystkie krlestwa Europy 58, przedsiwzi, jak wie gosi, ostatni wojn z DuczyLud germaski nad dolnym Renem. Apostoem Fryzw by w. Willibrord. 55 Ostatnie zdania s czciowo samodzielnymi dodatkami Helmolda, czasami za swobodn parafraz Adama I 12 (13), 11 (12). 56 Adam I 14 (15) (16). 57 Nordalbingowie jedno z plemion saskich z siedzibami na pnoc od dolnej aby. 58 Licentia poetica. Imperium Karola Wielkiego obejmowao jedynie wielki blok terytorialny od Pirenejw (z Marchi Hiszpask na pd. pogrzu) po ab i pn. Itali.
54

kami. Albowiem ci Duczycy jak i inne ludy, mieszkajce poza Dani, zwani s przez historykw frankijsikich Normanami. Ich to krl Gotfryd59 narzuciwszy ju dawniej trybut Fryzom, Nordalbingom, Obodrytom i innym ludom sowiaskim, zagrozi wojn samemu Karolowi. Ten konflikt w bardzo powanym stopniu opni zamierzenia cesarza co do Hamburga. Wreszcie, gdy zrzdzeniem niebios nastpia bezdzietna mier Gotfryda, wstpi na tron jego brat stryjeczny Hemming, ktry prdko zawar pokj z cesarzem i uzna rzek Ejdor za granic swego pastwa -56. Wkrtce potem Karol zszed z tego wiata. By to m najzacniejszy i pierwszy zarwno w sprawach boskich, jak i ludzkich; zasuy wic on na wyniesienie z krla na cesarza Frankw. 60- Albowiem godno cesarska, ktra 61przez wiele stuleci kwita w sposb godny pochway -61 poczwszy od Konstantyna 62 w Grecji, mianowicie w miecie KonstantynoLata panowania nie znane (ok. 800 r.). W tym miejscu w starszym z rkpsw kopenhaskich znajduje si pniejszy (z ok. 1470} dopisek: Hic primo error dicencium Thetmarcos a tempore Karuli Magni nullius dominia mansipatos. Pisarz kodeksu starannie zaznacza w tekcie kroniki miejsca wiadczce o podlegoci Ditmarszw, co pozostaje w zwizku z planami zdobywczymi krla Chrystiana I duskiego (1449 - 1481) (wadajcego te Szlezwikiem i Holsztynem od 1460 r.) wobec nich. 60 Wedug Vita Willehadi, s. 5 (MGH SS II 381) z dodatkami Helmolda. 61 Dodatki Helmolda. 62 Konstantyn Wielki, cesarz rzymski 306 - 337, przenis w 330 r. stolic cesarstwa do Konstantynopola. W 395 r. nastpi podzia cesarstwa na cz wschodni i zachodni. Cz zachodni zajy w V - VI w. ludy barbarzyskie.
59

polu, gdy zabrako tam mw pokolenia krlewskiego, jak wiadomo, 61- upadla do tego stopnia, e pastwo, ktremu w pierwszym okresie jego rozwoju wystarczali zaledwie trzej rwnoczenie rzdzcy konsulowie wzgldnie dyktatorowie albo nawet cesarzowie -61, w kocu dostao si w rce kobiety 63. 61Gdy wic zewszd przeciw cesarstwu podnieli si buntownicy, gdy prawie wszystkie krlestwa Europy odpady od cesarstwa i sama macierz wiata, Rzym, znalaza si wskutek napadu ssiadw w cikim pooeniu, a brakowao jej obrocy 64, spodobao si Stolicy Apostolskiej -61 zwoa uroczyste zebranie witych ludzi, 61- ktrzy mieli si naradzi wsplnie nad potrzebami oglnymi -61. Wtedy gosami wszystkich [i] za ogln zgod znakomity krl Frankw, Karol, wyrniony zosta koron cesarstwa rzymskiego, a to dlatego, i wiedziano, e nie ma on w wiecie sobie rwnego ani zasugami jako krzewiciela wiary chrzecijaskiej, ani saw, ani potg, ani te liczb zwyciskich wojen. W taki przeto sposb godno cesarza przeniesiona zostaa z Grecji do Francji-60. 4. O PODZIALE KRLESTWA Gdy wic krl Frankw i cesarz Rzymian Karol przenis si z obfitym plonem dobrych uczynkw do wiecznoci, wstpi po nim na tron syn jego Ludwik 65. Ten zgodny we wszystkich zamierzeniach
Cesarzowej Ireny (797 - 802). Przedstawienie oglnikowe i niecise. Stolicy Apostolskiej zagraali Longobardowie z pnocnej Italii. Sojusz papieskofrankijski mia najwyraniej charakter polityczny. 65 Ludwik Pobony (814-840).
64 63

z ojcem, tak samo jak ojciec otacza t sam szczodrobliwoci sub domu Boego i cae duchowiestwo i przeznacza skarby cesarstwa na upikszanie i uwietnianie Kocioa. Czyni za to w takim stopniu, e biskupw, ktrzy s ksitami niebieskimi, gdy sprawuj rzd dusz, mianowa rwnie ksitami krlestwa. 66- Gdy tene dowiedzia si o zamiarach swego ojca co do Hamburga, zasign natychmiast rady mdrych ludzi i kaza wywici na arcybiskupa hamburskiego bardzo pobonego ma, Anskara67, ktrego kiedy wysa jako misjonarza do Duczykw i Szwedw. Ustanowi te owo miasto metropoli dla wszystkich ludw pnocnych -66, by w ten sposb posannictwo Sowa Boego silniej krzewio si wrd barbarzyskich narodw. Tak te si stao. Albowiem dziki gorliwoci pasterzy katedry hamburskiej rozszerzyo si 68 Sowo Boe na wszystkie ludy Sowian, Duczykw i Normanw; tak stopi si w ld pnocy od aru Sowa Boego. Przez wiele dni i lat przy najwikszym wysiku doktorw pracowano w znoju nad tymi ludami. Taka bowiem bya mnogo ich bdw i [taka] trudno wytpienia krzewicego si jak las bawochwalstwa, e pracy tej nie dao si dokona od razu, a z duym tylko wysikiem. Rwnie rozmaite burze wojenne szalejce po caym kraju po mierci najpoboniejszego Ludwika znacznie opniy chrystianizacj ludw. Po jego zejciu z tego padou rozpoczy si wojny domowe, a to z tego powodu, e czterech jego synw walczyo
66 67

Adam I 16(18), 15(17). Arcybp hamburski 831 - 865, zob. H a u c k, KG II 698 -706. 68 disseminatum por. Ks. Rodzaju 9, 19 (oraz 10, 18).

o wadz zwierzchni. 69- Mnogie niesnaski powstay midzy brami i [doszo do] strasznej wojny, w ktrej, jak to dziejopisowie stwierdzaj, zniszczono wszystkie ludy Frankw. Wreszcie za porednictwem papiea Sergiusza70 umierzono zamieszki, a krlestwo podzielono na cztery czci71 i to w ten sposb, e najstarszy z braci Lotar posiad wraz z Itali Rzym oraz Lotaryngi z Burgundi, Ludwik Ren z Germani, Karol Gali, a Pepin Akwitani -69. 5. O PODRY WITEGO ANSKARA DO SZWECJI. W tych burzliwych czasach, gdy niezgoda wrd braci pocigna za sob zawieruch wojenn i osabienie podzielonego cesarstwa, dogodno chwili skonia wielu do buntu. Wrd nich na pierwszym miejscu i w sposb szczeglny wystpiy ludy Duczykw, rozporzdzajce niezwyk potg si ludzkich i broni. Duczycy wpierw podporzdkowali sobie Sowian jak i 72- Fryzw nakadajc na nich trybut73; nastpnie z flot pirack podpynwszy Renem obleAdam I 22 (24). Sergiusz II (844 - 847). Porednictwo jego w traktacie w Verdim (zob. nastpny przyp.) wyniko z mylnego zrozumienia przez. Adama z Bremy relacji Annales Fuldenses. 71 Adam: trzy. Traktatem w Verdim (843 r.) utworzono istotnie tylko 3 dzielnice: centraln Lotara (Italia, Lotaryngia, Burgundi wraz z pniejszymi Niderlandami), zachodni Karola ysego i wschodni Ludwika Niemieckiego. Wspomniany Pepin to Pepin II (838 - 864), syn Pepina I (zob. przyp. 47). 72 Adam I 21 (23). 73 O podporzdkowaniu przez Duczykw Sowian w tym czasie milcz inne rda. Najazd na Fryzj nastpi w latach 836 - 837. Hamburg zniszczono w 845 r.
70 69

gli Koloni, a przez ab Hamburg i doszcztnie zniszczyli. Synne miasto, nowo zbudowany gmach kocioa w caoci zostay zniszczone poarem -72, przy tym nawet i prowincja Nordalbingw 74 i cokolwiek leao nad brzegiem rzeki, zostao zupione przez barbarzycw. Saksoni ogarno przeraenie. Arcybiskup hamburski, wity Anskar i inni misjonarze wysani do krainy sowiaskiej czy skierowani do Danii zostali na skutek ostrych przeladowa wypdzeni ze swych siedzib i rozproszeni na wsze strony. 75- Ludwik przeto, 76- ktremu jak wyej powiedziano przydzielono Germani -76, podobny we wszystkim do swego sawnego rodziciela, tak co do imienia, jak i pobonoci, usiowa podnie upade biskupstwo hamburskie i dlatego stolec biskupi bremeski, ktry by wwczas osierocony przez mier pasterza 77, przyczy do Kocioa hamburskiego, by w ten sposb powstaa jedna diecezja w miejsce dwch. Poniewa za oba miasta wskutek napadw pirackich naraone byy na ustawiczne niebezpieczestwa, wydawao si wskazane wzbogaci jedno z nich i obdarzy go uposaeniem drugiego. Po otrzymaniu od Stolicy Apostolskiej bulli w tej sprawie zrealizowano to wszystko, co w sercu pobony wadca zamierzy. Zczono wic diecezj bremesk z hamW rkpsie kopenhaskim dopisek (ok. 1470): hic patet secundo suppressio Thetmarcorum (zob. przyp. 59). 75 Na podstawie Vita Anskarii Rimberta, c. 16, 17, 23, 24, z dodatkami Helmolda. (MGH SS II 700-701, 707-710; ed. W. Trillmich, R. Buchner, s. 50 - 52, 72 - 82). 76 Dodatek Helmolda. 77 Bp bremeski Luderyk zm. 847 lub 848 (H a u c k, KG II 811: 24 VIII 845).
74

bursk, obie za dostay si pod rzdy w. Anskara 78; w ten sposb staa si jedna owczarnia i jeden pasterz 79. 80Po niedugim wszak czasie, gdy zacieko Duczykw nieco si umierzya, Hamburg zacz podnosi si na nowo z ruin 81, a ludy Nordalbingw powrciy do swoich siedzib -80. Take biskup Anskar w roli posa cesarskiego czsto udawa si do krla duskiego 82, gdzie dziaa zrcznie z poytkiem dla obu krlestw i dla utrwalenia pokoju. Osign te wiele aski od krla i zawiza z nim przyja, aczkolwiek [ten] by poganinem; zawdzicza to za zaufaniu wzbudzanemu swoj powag -75. 83- Jemu te krl da upowanienie do zaoenia kociow w Szlezwiku i Ripen84; przedtem za ju poleci, by nie robiono trudnoci osobom pragncym przyj chrzest i y wedug obyczajw chrzecijaskich. Niezwocznie te wysano tame kapanw w celu urzeczywistnienia tych zamysw. Gdy za aska Doa rosa z wolna wrd ludu duskiego, zapaa wspomniany biskup pragnieniem nawrcenia Szwedw. Wyruszywszy w t cik drog, osobicie prosi krla duRok 848 lub 849. Wspomniana przez Helmolda bulla wystawiona zostaa dopiero w 864 r. przez papiea Mikoaja I. Jej tre Helmold zna wycznie z dziea Rimberta. 79 Ewang. w. Jana 10, 16. 80 Dodatek Helmolda. 81 Por. Dzieje Apost. 15, 16. 82 Horyka I (827 - 854). 83 Ustp swobodnie skomponowany z dziea Adama I 25 (27), 29 (31), 26 (28) i Vita Anskarii c. 24, 25. 84 Ripen, obecnie Ribe miasto duskie na wybrzeu Morza Pnocnego, naprzeciw Szlezwiku. Na budow kocioa w Ripen zgodzi si w rzeczywistoci dopiero Horyk II (854 -przed 873), a nie, jak informuje mylnie Helmold za Adamem (I 29[31]), Horyk I.
78

skiego o listy polecajce i posa; uda si w drog 85- z wielu [towarzyszami] -85 i przyby na okrcie do Birki86, 87naczelnego miasta Szwecji. Tam zosta przyjty z wielk radoci i znalaz poparcie u wiernych, ktrych pozyska dla Chrystusa niegdy, przed otrzymaniem stolicy biskupiej, gdy skierowa si do tego kraju jako misjonarz87; otrzyma te od krla zezwolenie, by chtni mogli swobodnie przyjmowa wiar chrzecijask. Potem posawszy do Szwecji biskupa 88 i kapanw, ktrzy w jego zastpstwie mieli dba o sub Bo i zbawienie ludu, oraz zachciwszy niektre osoby do wytrwania w wierze, powrci do wasnej siedziby-83. Od tego czasu ziarno Sowa Boego rzucone wrd Duczykw i Szwedw zaczo wydawa obfite owoce. Chocia bowiem wrd tych ludw pojawio si jeszcze potem wielu tyranw, ktrzy dopuszczali si okruciestw nie tylko wzgldem wspziomkw chrzecijan, lecz nawet wobec obcych narodw, wszake naley wiedzie, e chrzecijastwo po pierwszym okresie swego istnienia umocnio si zarwno w Danii, jak i Szwecji do tego stopnia, e nigdy ju w caoci nie zostao zniweczone, mimo e chwiao si czasami pod nawa przeladowa 89.
Dodatek Helmolda. Osada handlowa nad jeziorem Mlar. Por. L. Leciejewicz, J. ak, Birka, SSS I 118 - 119. 87 Dodatek Helmolda. 88 Erimberta. Por. Vita Anskarii c. 25. 89 W ostatnich zdaniach tego rozdziau Helmold opiera si na ywocie w. Anskara (c. 34) i odbiega od Adama (I 61 [63]), ktry donosi, e w Szwecji na pewien czas chrzecijastwo pniej zaniko, natomiast w Danii (I 52 [54]) nigdy ju nie zdoano go zupenie wykorzeni.
86 85

6. O NAWRCENIU RUGIAN Wrd wszystkich ludw pnocnych jedynie kraina Sowian pozostaa bardziej oporna od innych i nieskonna do przyjcia wiary. Jak za wyej powiedziano90, jest wiele ludw sowiaskich. Z nich ci, ktrzy zowi si Winulami, czyli Winitami, w wikszej czci nale do diecezji hamburskiej. 91- Albowiem oprcz godnoci siedziby metropolitalnej dla wszystkich ludw i krlestw pnocy ma siedziba hamburska swe okrelone granice, mianowicie najdalsz cz Saksonii, ktra ley z tamtej strony aby,92- a zowie si Nordalbingi -92. Obejmuje ona trzy narody: Ddtmarszw, Holzatw i Szturmarw-91. Std biegnie granica do Winitw, mianowicie tych, 91- ktrzy zowi si Wgrami, Obodrytami, Chyanami, Czrezpienianami, a do rzeki Piany i miasrta Dymina. Tam jest kres diecezji hamburskiej -91. Nie naley si wic dziwi, e najgodniejsi kapani i gosiciele ewangelii, Anskar, Rimbert93 i szsty z rzdu, Unni94, wszyscy wyrniajcy si niezwyk gorliwoci w nawracaniu pogan, nie troszczyli si o zbawienie Sowian, tak e ani sami, ani przez podwadnych sobie kapanw nie zebrali adnego owocu. Taki stan, jak sdz, spowodowa nie dajcy si przezwyciy upr tego ludu a nie niedbalstwo misjonac. 1. Ustpy skomponowane, po czci dosownie, z Adama II 18 (15), II 17 (15), II 21 (18), schol. 70 (72) por. IV 13. 92 Dodatek Helmolda. W rkpsie kopenhaskim dopisek z ok. 1470: hic habes intellectum (zob. przyp. 59). 93 Arcybp hamburski 865 - 888. 94 Arcybp hamburski 919 - 936 (H a u c k, KG III 1005: 918 -936).
91 90

rzy, ktrych serca paay tak chci nawrcenia pogan, e nie szczdzili ani majtku, ani ycia. Tradycja bowiem starodawna gosi, e w czasach Ludwika II wyszli z Korbei95 mnisi odznaczajcy si witoci, ktrzy pragnc zbawienia Sowian narazili si na niebezpieczestwo i zaryzykowali swoje ycie dla posannictwa Sowa Boego. Przewdrowawszy wiele krain sowiaskich przyszli oni do tego plemienia, ktre nazywa si Ranami albo Rugianami, a ktre mieszka w sercu morza. Tam mieci si ognisko bdw i znajduje si siedziba bawochwalstwa. Misjonarze peni zapau goszc Sowo Boe zjednali sobie ca wysp i zaoyli tame kaplic ku czci Pana i Zbawcy naszego Jezusa Chrystusa jak i ku wspomnieniu w. Wita, ktry jest patronem Korbei. Skoro za za wol Bo w zmienionej sytuacji Ranowie odpadli od wiary, wypdzili natychmiast kapanw oraz wiernych Chrystusa i zamienili religi na bawochwalstwo. Albowiem witemu Witowi, ktrego my uznajemy za mczennika i sug Chrystusowego, oddaj oni cze bosk, stawiajc wyej stworzenie od Stwrcy. Nie ma te pod socem barbarzycw, ktrzy by wiksz odczuwali odraz do chrzecijan i kapanw ni oni. Chepi si za samym imieniem witego Wita, ktremu nawet powicili wspania wityni z posgiem; przypisuj mu przede wszystkim pierwsze miejsce w rzdzie bstw. Z wszystkich te krajw sowiaskich przychodz tam [ludzie] z zapytaniami do wyroczni i pyn roczne opaty na ofiary. Nawet kupcom, ktrzy by przypadkiem do nich przybyli, nie pozwalaj na
Nowa Korbea klasztor benedyktyski nad Wezer w Saksonii.
95

rozpoczcie handlu, zanim bstwu nie ofiaruj czego cenniejszego ze swoich towarw; wtedy te dopiero wolno wystawi towary publicznie na targu. Kapana swego czcz nie mniej ni krla. Od tego to czasu, gdy odpadli od wiary witej, wspomniane bawochwalstwo utrzymuje si u Ranw a do dnia dzisiejszego 96. 7. PRZELADOWANIE [CHRZECIJAN PRZEZ] NORMANW Zaprawd, w nawrceniu na wiar wit ludw sowiaskich jak i innych plemion od samego pocztku powan przeszkod stanowia owa burza wojen, ktra sroya si prawie na caym wiecie97 w nastpstwie awanturniczych wypraw Normanw. Zreszt wojsko normaskie skadao si ze zbieraniny najdzielniejszych Duczykw. Szwedw i Norwegw. Oni to, znajdujc si wanie pod jedn wadz, podporzdkowali sobie trybutarnie najpierw Sowian, ktrzy posiadali swe siedziby w ich zasigu, potem dawali si we znaki innym ssiednim pastwom, zarwno na ldzie, jak i na morzu. Do ich powodzenia w niemaym stopniu przyczyni si w podzia cesarstwa rzymskiego, ktre jak wyej powiedziaLegenda o dziewitowiecznej chrystianizacji Rugii i o przeksztaceniu si czci w. Wita w pogaski kult witowita powstaa dopiero w XII w. i bya wyrazem aspiracji politycznych klasztoru nowokorbejskiego. Por. J. O s i g o w s k i, Pocztki sowiaskiej Rugii (por. przyp. 43), s. 254 nn. Ostatnie zdanie Helmolda dowodzi, e sowa te pisa przed 1168 r., to jest przed zdobyciem Arkony przez Duczykw (por. c. 108). 97 Por. Wergiliusz, Eneida, X 569: Sic toto Aeneas desaevit in aequore victor, oraz Georgiki I 511: saevit toto Mars impius orbe.
96

no98 ulego najpierw wyczerpaniu przez wojny wewntrzne po czasach Starszego Ludwika, a potem podzielio si na cztery czci i byo rzdzone przez tylu drobnych krlw. 99- Wiadomo mianowicie, e w owym czasie Normanowie wpadajc przez Loar spalili Tours, przez Sekwan obiegli Pary; wiadomo te, e krl Karol100 wiedziony strachem nada im na siedzib ziemi, ktra znalazszy si w posiadaniu Normanw przyja nazw Normandii101. Nastpnie Lotaryngia zostaa przez nich spustoszona 102, a Fryzja podbita. Nasz za Ludwik, mianowicie krl Germanii, tak powcign Normanw, zarwno traktatami, jak i wojnami, e chocia ca Francj spustoszyli, jego pastwu zupenie nie dali si we znaki. Po jego mierci
rzdzia dzika, nieokieznana barbaria.

Albowiem Czesi, Serbowie, Susowie 103 i inni Sowianie, ktrych on sobie trybutarnie podporzdkowa, 104strzsnli wtedy jarzmo niewoli -104. Wwczas to rwnie Saksonia zostaa spustoszona przez Duczykw, czyli Normanw, a ksi Brun zosta zabity wraz z dwunastoma hrabiami, za biskupom Teodorykowi i Markwardowi obcito czonki105. NaC. 4. Adam I 28 (30), 38 (40). 100 Karol ysy, krl zachodniofrankijski 843 - 877. 101 ktra ... Normandii" dodatek Helmolda. 102 850. 103 Plemi serbskie w pobliu ujcia Sali do aby. 104 Dodatek Helmolda. 105 Zarwno do powstania Sowian, jak i najazdu Normanw (pozostajcych pomidzy sob by moe w zwizku przyczynowym) doszo w 880 r. Brun ksi Saksonii 866 - 880.
99 98

stpnie Fryzja zostaa spustoszona, a miasto Utrecht wycite w pie. W tym to czasie piraci spalili Koloni i Trewir, z paacu akwizgraskiego urzdzili sobie stajni dla koni. Z obawy przed barbarzycami Moguncja zacza opasywa si murami -99. Modziutki Karol, syn Ludwika 106 , powracajc w owym czasie z Rzymu z wielkim wojskiem, osaczy Normanw nad rzek Moz 107. Zacieniajc piercie oblenia coraz bardziej, wreszcie pitnastego dnia skoni ich do poddania si. Dostawszy w swe rce tyranw duskich nie wywar na nich surowej zemsty, jak to wypadao zrobi wobec nieprzyjaci Boga, lecz na dugotrwa klsk i cik zgub Kocioa oszczdzi bezbonych przyjwszy od nich przysig i zawarszy z nimi przymierze. Pozwoli te hojnie obdarowanym przez siebie odej. Atoli oni, kpic z niedostwa krla modzieniaszka, skoro tylko wydostali si na zgubn wolno, znowu skupieni w jedn armi zadali takie klski, e okruciestwo ich przeszo wszelkie granice. 108- C wicej [o tych wydarzeniach mwi]? Powalono miasta z ich mieszkacami i biskupw wraz z ca owczarni rwnoczenie pogrzebano, podpalono wspaniae witynie wraz z tumem wiernych-108. Z tego to powodu na sejmie postawiono
Teodoryk bp Minden 853 - 880. Markward bp Hildesheimu 866 880. Bitwa ta odbia si szerokim echem w pniejszej literaturze niemieckiej, por. J. Strzelczyk, Mczennicy ebstorfscy dzieje ksztatowania si jednej legendy zachodniosowiaskiej, Sl. Occ. 28/29 (1971), s. 225 - 261. 106 Karol III Gruby, krl niemiecki 876 - 888. 107 Moza (Mass), dopyw Renu. Do opisanych tu wydarze doszo w 882 r. 108 prawie dosownie z Adama I 38 (40).

Karola w stan oskarenia i dla gupoty jego 109- zoono z tronu, przy czym za nastpc przybra Arnulfa, swego bratanka -109. Ten zebrawszy wojsko wkroczy w dzierawy 110- Duczykw i w wielu cikich wojnach prawie doszcztnie ich zniweczy. Wojn przy tym kieroway niebiosa; zaprawd bowiem, na sto tysicy pogan polegych w bitwie znaleziono zwoki zaledwie jednego chrzecijanina. W ten sposb usunito dokuczliw plag Normanw, a Pan pomci si za krew sug swoich lejc si ju od lat siedemdziesiciu -110. To wszystko111 dziao si w czasach arcybiskupa Adelgara112, ktry by nastpc w. Rimberta i trzecim pasterzem po w. Anskarze. 113Po mierci Adelgara wstpi na stolec biskupi Hoger114, po nim za Reinward115. Na tronie za krlewskim po Arnulfie zasiad Ludwik Dzieci 116. Na tym Ludwiku koczy si rd Wielkiego Karola. w, w krtkim czasie usunity z tronu, mia za swego nastpc ksicia Frankw Konrada -113 117.
Adam I 40 (42). Arnulf krl niemiecki 887 - 899. Adam II 47 (49). Zwycistwo Arnulfa koo Lwen nad Dyle w 891 r. 111 W rkpsie kopenhaskim dopisek z XV w.: Arnulfus imperator longa infirmitate tabefactus nulla medicine [arte] potuit iuvari, quoniam [raczej: quin] a pediculis consumeretur (wiadomo z trzynastowiecznej kroniki Marcina z Opawy). 112 Lub Adalgara (arcybp hamburski 889 /H a u c k, KG II 817: 888/ 909). 113 Skrt relacji Adama I 50 /52/ (koniec) 53 /55/ (pocz.). 114 Arcybp hamburski 909 - 916 (Haue k, KG II 817: 911 -917). 115 Lub Reginward, arcybp hamburski, zm. 1 X 918 po niecaym roku rzdw (H a u c k, KG III 1005). 116 Krl niemiecki 900-911. 117 Konrad I, ksi Frankonii, 911 - 918 krl niemiecki.
110 109

8. NAJAZD WGRW A za rzdw Konrada dokonali Wgrzy dokuczliwego najazdu 118. Spustoszyli oni nie tylko nasz Saksoni i inne prowincje z tej strony Renu, lecz nawet za Renem lece kraje, Lotaryngi i Francj 119. Wtedy to barbarzycy palili kocioy, amali krzye i szydzili z nich, kapanw mczyli przed otarzami, a kler pomieszany z ludem albo zabijali, albo uprowadzali w niewol. Siady tej wciekoci przetrway a do naszych czasw. Rwnie Duczycy korzystajc z pomocy Sowian pustosz najpierw Nordalbingw 120, nastpnie Sasw zaabskich 121, napawaj te Saksoni wielkim przeraeniem. U Duczykw w tym czasie krlowa Worm 122, jaka okrutna, e si tak wyra, glista, czowiek wyjtkowo wrogo usposobiony do chrzecijan. On to usiowa wytpi chrzecijastwo zaprowadzone w Danii, kapanw wypdzi ze swych granic, wielu za z nich pozbawi w okrutny sposb ycia. Atoli krl Henryk, syn Konrada 123, ju
Z wyjtkiem pierwszego zdania cay ten rozdzia zosta niemal dosownie przepisany z dziea Adama I 53 (55), 55 (57) - 62 (64), II 1. 119 Najazd 912-915. 120 W rkpsie kopenhaskim dopisek z XV w.: Hic patet tercio idem (zob. przyp. 59). 121 Zaabskich" z punktu widzenia Helmolda, to jest mieszkajcych na poudnie od dolnej aby. Dla Adama z Bremy zaabskimi" Sasami byli Nordalbingowie, 122 Gorm II Stary 899 - 936 (?) jednoczyciel Danii i zaoyciel najstarszej dynastii krlewskiej. Gra sw. niem. Wurm robak. 123 Henryk I z saskiej dynastii Ludolfingw, 919-936 krl niemiecki. Zob. G. L a b u d a, Henryk I, SSS II 201. Syn Konrada" to bdny dodatek Helmolda. Henryk I by synem ksicia saskiego Ottona (zm. 912).
118

od dziecistwa peen bojani Boej i ca wiar pokadajcy w Jego miosierdziu, odnis nad Wgrami wietne zwycistwa 124, za Czechw i Serbw, ujarzmionych ju przez innych krlw, jak i reszt ludw sowiaskich, rozgromi w jednej bitwie tak strasznie, e reszta ich a pozostao ich zaledwie niewielu obiecaa z wasnej woli krlowi trybut, a Bogu przyjcie chrztu 125. Nastpnie z wojskiem wkroczy do Danii i przerazi krla Worma pierwszym atakiem do tego stopnia, e ten obieca wykona otrzymane rozkazy i pokornie baga o pokj. W ten sposb zwyciski krl Henryk ustali granice krlestwa w miejscowoci Szlezwik, ktra teraz nazywa si Haithabu; tam te ustanowi margrabiego i poleci zaoy koloni sask 126. Wtedy to witobliwy arcybiskup Unni, ktry wstpi na katedr po Reinwardzie, widzc, e dziki miosierdziu Boskiemu i mstwu krla Henryka zamano cakowicie upr Duczykw i Sowian, a tym
Najwaniejsze 15 III 933. Bitwa pod czynem 4 IX 929. Wbrew opinii Adama i Helmolda w bitwie tej nie brali udziau Czesi ani Serbowie. Dokadny opis bitwy u Widukinda (Rerum gestarum Saxonicarum libri III), I 36. Niekompletny przekad tej relacji: G. L a b u d a, Sowiaszczyzna pierwotna. Wybr tekstw, Warszawa 1954, s. 284 - 287. Serbw, a dokadnie jedno z ich plemion Gomaczw, pokona Henryk I ju w 928 r. W tyme roku zaj podstpem gwny grd Stodoran Brenne. Po zwycistwie pod czynem Henryk I ruszy na Czechw i zmusi ich do pacenia trybutu. Por. G. L a b u d a, Fragmenty, I 251 nn.; Die Slawen in Deutschland, Berlin 1970, s. 272 nn. 126 Wyprawy przeciw Danii odby Henryk I w latach 931 i 934.
125 124

samym drzwi wiary otworzyy si dla pogan na ocie 127, postanowi osobicie przemierzy cay obszar swej diecezji. Tak wic w towarzystwie wielu zakonnikw przyby do Duczykw, gdzie wwczas panowa okrutny Worm. Jego co prawda nie zdoa ugi wskutek wrodzonej mu dzikoci, lecz nawrci jego syna Haralda128 i uczyni takim wyznawc Chrystusa, e ten cho jeszcze sam sakramentu chrztu nie przyj obieca wyznawa publicznie chrzecijastwo, ktre ojciec jego mia w najwikszej nienawici. Ustanowiwszy wic kapanw w poszczeglnych kocioach Danii, wity Boy mia poleci Haraldowi mnog rzesz wiernych. Korzystajc te z jego pomocy i w towarzystwie jego ludzi dotar do wntrza wszystkich wysp duskich, goszc sowo Boe i umacniajc w wierze tych wiernych, ktrych tam znalaz w niewoli. Nastpnie idc w lad wielkiego kaznodziei, Anskara, podrujc po Morzu Batyckim nie bez mozou dotar do Birki, 129- gwnego miasta Szwecji129 , dokd to od mierci witego Anskara nikt z nauczycieli nie omieli si przyby przez lat siedemdziesit, z jednym wyjtkiem, jak czytamy, Rimberta. Birka za jest bardzo sawnym miastem Gotw 130, pooonym w rodku Szwecji; oblewa j jedna zatoka Morza Batyckiego tworzc podany port, dokd zwykle przybywaj uroczycie wszystkie okrty DuPor. Dzieje Apost. 14, 27. Pniejszy krl Harald Sinozby ok. 936 (945) przed 988 (986?). Zob. G. L a b u d a, Harald Gormsson, SSS II 195 -196. 129 Dodatek Helmolda. 130 Czyli Szwedw.
128 127

czykw, Norwegw, Sowian i Sembw 131, jak rwnie innych ludw Scytii w celu zaatwienia rozmaitych spraw handlowych. W tym wic porcie wyldowa wyznawca Boy; wystpi on z wezwaniem do ludw z mocy niezwykego dla nich posannictwa. Chocia Szwedzi i Goci z powodu rozmaitych niebezpieczestw, ktre niosy z sob owe czasy, i z powodu okrutnej surowoci krlw zupenie zapomnieli o religii chrzecijaskiej, wszake za ask i przyczyn Bo zostali ponownie przywoani do wiary witej przez witego ojca Unna. Wypeniwszy wic zadanie swego posannictwa, gdy ju ewangelista Boy gotowa si do powrotu, zmoony chorob zoy brzemi strudzonego ciaa pod Birk. Umar za roku Paskiego Wcielenia 936 osignwszy dobre miejsce w wycigu yciowym. Na stolec arcybiskupi wstpi po nim czcigodny Adeldag 132. 9. NAWRCENIE HARALDA Zdarzyo si, e w tym rwnie roku zszed z tego wiata cesarz 133 Henryk, a na tron wyniesiony zosta syn jego Otton, z przydomkiem Wielki134. Gdy ten obj rzdy, 135dozna wielu zniewag ze strony
Mieszkacw Sambii, czyli Prusw (por. Adam IV 18: Sembi vel Pruzzi). 132 Lub Adaldag, arcybp hamburski 936 (Hauck, KG III 1005: 937)-988. 133 Niecile Henryk I nie by cesarzem. 134 Otton I Wielki, 936 krl niemiecki, 962 cesarz rzymski, zm. 973. Zob. G. L a b u d a, Otto I, SSS III 560 - 561. 135 Z wyjtkiem samego pocztku rozdzia oparty niemal dosownie na dziele Adama II 3-5.
131

swych braci136. Take krl duski137, ktry 138- by trybutariuszem -138 jego ojca, zrzuci jarzmo niewoli i 138schwyci za bro w celu zdobycia wolnoci -138. Najpierw zamordowa margrabiego Szlezwiku prowincja ta nosi drugie imi Haithabu jak te i posw Ottona, niweczc doszcztnie ca koloni Sasw, ktra si tam znajdowaa. 139Rwnie Sowianie dc do zmiany pooenia odwayli si zbuntowa siejc postrach w ssiednich dzierawach Sasw -139. Przeto krl Otton, skoro tylko z pomoc Bo wyzwoli si z puapek stawianych mu przez braci, wymierzy sd i 140 sprawiedliwo swemu ludowi . Nastpnie podporzdkowawszy swojej wadzy prawie wszystkie krlestwa, ktre odpady po mierci Karola, podnis bro na Duczykw. A przekroczywszy z wojskiem granice Danii, cignce si przy Szlezwiku, spldrowa ogniem i mieczem ca krain a do samego morza, ktre dzieli Normanw od Duczykw. Morze to od zwycistwa krla zwie si a po dzie dzisiejszy Ottensund. W drodze powrotnej wyda mu bitw pod Szlezwikiem krl Harald. Walczono w niej z obu stron dzielnie, Sasi wszake odnieli zwycistwo, a Duczycy uciekajc schronili si na okrty. Wreszcie odpowiedTankmara i Henryka, wystpujcych z pretensjami do tronu. Pierwszy z nich poleg w 938, z Henrykiem Otton I pojedna si w 941. 137 Harald Sinozby. 138 Dodatki Helmolda. 139 Dodatek Helmolda. Autor ma na myli pierwsze powstanie Sowian poabskich 936 - 950. Por. G. L a b u d a, Fragmenty, I 270 nn. 140 Por. II Ks. Samuela 8, 15.
136

nio korzystne warunki skoniy Haralda do pokoju 141. Podda si wic Ottonowi, a przyjmujc ode krlestwo w lenno zoy przyrzeczenie zaprowadzenia w Danii chrzecijastwa. Zaraz te sam Harald da si 'ochrzci wraz z swoj on Gunhild i malekim synkiem; jego to nasz krl trzyma do chrztu witego i nada mu imiona Sweina-Ottona 142. W tym czasie caa Dania przyja wiar wit, a podzielono j na trzy biskupstwa podporzdkowane metropolii hamburskiej 143. Pierwszy przeto witobliwy Adeldag wywica biskupw dla Danii; od tego czasu katedra hamburska zacza mie sufraganie. Za tymi pocztkami miosierdzia Boskiego poszed, jak wida, tak pomylny rozwj, e od owego czasu a do dni dzisiejszych kocioy duskie zgarnwszy rozmaite ludy pnocy zbieraj obfite owoce. Zaatwiwszy te sprawy w Danii w sposb waciwy, najmniejszy Otton skierowa swe wojska w celu podbicia buntowniczych Sowian. Ojciec jego poskromi ich w jednej wielkiej bitwie, on za nastpnie z takim mstwem rozgromi, e obiecali zwycizcy trybut i zapewnili o swej gotowoci przyjcia chrzecijastwa w zamian za pozostawienie im ycia i ojczyzny 144. Przyj te chrzest cay lud pogaski i po raz pierwszy zbudowano wwczas kocioy w Sowiaszczynie O przebiegu tych zdarze pisa bd dokadniej na waciwym miejscu -135 145 .
Zapewne w 948 r. Przyszy krl Swen I Widobrody (986[?] - 1014). 143 W Szlezwiku, Ripen i Aarhus. 144 Mowa o powstaniu Serbw, Obodorytw i Stodoran (zob. przyp. 139). Do wybuchu buntu przyczynio si wiaroomne postpowanie margrabiego Marchii Wschodniej Gerona. 145 C. 12 i 14.
142 141

16. O KSICIU HERMANIE 146 Nastpnie, gdy opromienionego saw zwycizcy krla Ottona wezwano do Italii w celu wyzwolenia Stolicy Apostolskiej, odby on, jak powiadaj, narad nad tym, komu powierzy zastpstwo dla wymierzenia sprawiedliwoci w tych stronach, ktre ssiaduj z barbarzycami. Saksonia bowiem od czasw Karola z powodu dawnych buntw tego ludu nie miaa ksicia, lecz tylko samego cesarza. 147- Aeby wic w nieobecnoci krla Duczycy albo Sowianie nie pokusili si o zmian w istniejcym ukadzie stosunkw-147, krl nakoniony koniecznoci mianowa zrazu swym nastpc w zarzdzie Saksoni Hermana 148. Uznaem za konieczne nieco wspomnie o tym mu i jego potomstwie, 149- poniewa w naszych czasach znaczenie jego powanie wzroso -149. Czowiek w, urodzony z ubogich rodzicw, pocztkowo, jak mwi, zadowala si siedmiu anami i tylu poddanymi odziedziczonymi po rodzicach. Nastpnie, jako e mia bystry umys i ujmujc powierzchowno, gdy na skutek lojalnoci i skromnoci okazywanej zarwno wobec swych panw, jak i sobie rwnych poznano si na nim w paacu, doszed do zayych stosunkw z samym krlem. Ten, obserwujc jego skrztn pracowito, przyj go w poczet sug, a nastpnie mianoprawie cay rozdzia za Adamem II 8 (7)-11 (9), ostatnie p zdania za Adamem II 2 (koniec). 147 Dodatek Helmolda. 148 Herman Billung, 937 legat krlewski, 953 margrabia na granicy z Obodrytami, ok. 961 - 973 ksi saski. Por. G. L a b u d a, Billungowie, SSS I 117-118. 149 Dodatek Helmolda, ktry ma na myli Henryka Lwa i Albrechta Niedwiedzia.
146

wa piastunem swych synw, prdko wszake w miar powodze powierza mu urzdy hrabiego. Na stanowiskach tych spisywa si dzielnie; podobno gdy jego wasnych poddanych zaskarono do sdu o kradzie, wszystkich ich skaza na kar mierci. Nowoci takiego postpku sta si wwczas drogi ludowi, a nastpnie pozyska najwiksze powaanie w paacu. Gdy za w nagrod zasug otrzyma ksistwo Saksonii, rzdnie i sprawiedliwie administrowa tym krajem i a do mierci stawa gorliwie w obronie witych kociow. Temu wic mowi najpoboniejszy krl powierzy namiestnictwo w tej krainie, po czym uda si do Italii. Tutaj odby synod z biskupami i nakaza zoy z tronu papiea Jana z przydomkiem Oktawian 150, oskaronego o wiele wystpkw; a stao si to w jego nieobecnoci, albowiem papie szuka w ucieczce ochrony przed sdem. Na jego miejsce poleci krl wywici przeoonego archiwum Leona. Przez niego to wkrtce zosta koronowany, a lud rzymski obwoa go cesarzem i Augustem w dwudziestym smym roku jego panowania; od koronacji Karola w Rzymie upyny 153 lata. W tym okresie przebywa cesarz z synem pi lat w Italii, pokona w wojnie synw Berengara 151, a Rzymowi przywrci
Jan XII, 955 - 964. W lad za Adamem z Bremy Helmold przedstawia okolicznoci koronacji cesarskiej Ottona I niecile. Koronacji dokona nie Leon VIII (963 - 5), lecz Oktawian Jan XII w 962 r., a nie 963, jak wynikaoby z rachuby naszych kronikarzy. Rwnie od koronacji Karola Wielkiego miny nie 153, a 162 lata. 151 Berengar II krl woski 950 - 961. Ottona I wezwaa do Italii krlowa-wdowa (po krlu Lotarze II z Prowansji)
150

dawn wolno. 152- Potem wrci cesarz do ojczyzny i cay swj wysiek skierowa ku nawracaniu pogan, przede wszystkim za Sowian -152. W tej dziaalnoci powodzio mu si doskonale za spraw Boga i przy jego pomocy, wspierajcej we wszystkim prawic najpoboniejszego krla. 11. O ARCYBISKUPIE ADALBERCIE
153-

Ujarzmiwszy i nawrciwszy na wiar chrzecijask ludy sowiaskie Wielki Otton zaoy miasto Magdeburg nad brzegami aby154. Ustanawiajc je metropoli Sowian, kaza tame wywici na arcybiskupa ma najwitobliwszego Adalberta 155. w pierwszy biskup wywicony dla Magdeburga zarzdza sprycie diecezj przez lat dwanacie. Swoimi kazaniami nawrci te wiele osiadych tam plemion sowiaskich. Wywicony zosta w trzydziestym pitym roku rzdw cesarza 156, a byo to sto trzydzieci siedem lat po wywiceniu w. Anskara. Arcybiskupstwu za magdeburskiemu podporzdkowano ca Sowiaszczyzn a do rzeki Piany 157. BiAdelajda. Otton oeni si z Adelajd i w 951 r. koronowa si na krla Longobardw. 152 Dodatek Helmolda. 153 Prawie dosownie za Adamem II 15 (13), 16 (14). 154 W istocie nie chodzio o zaoenie miasta Magdeburga, istniejcego ju na pocztku IX w., lecz o fundacj arcybiskupstwa magdeburskiego w 968 r. Por. G. L a b u d a, Magdeburg, SSS III 151 - 153. 155 Pierwszy arcybp magdeburski 968 - 981. Por. S. Chmie1ewski, Adalbert, SSS I 3. 156 Obliczenie bdne (936 + 35 = 971). 157 Na Pomorzu Zaodrzaskim. Wpada do Zalewu Szczeciskiego. Nazw t nosi rwnie jedna z trzech cienin czcych Zalew Szczeciski z Batykiem.

skupstw-sufraganii byo pi, z tych Merseburg i ytyce leay nad rzek Sal, Minia nad ab, Brandenburg za i Hawelberg bardziej wewntrz kraju 158. Szstym za biskupstwem sowiaskim jest Starogard -153 159. To biskupstwo, jak poprzednie postanowi cesarz najpierw podporzdkowa arcybiskupstwu magdeburskiemu; jednak domaga si pniej jego zwrotu arcybiskup hamburski Adeldag 160, poniewa wedug dawnych przywilejw cesarskich zostao ono podporzdkowane jego diecezji. 12. O BISKUPIE MARKONIE Aldenburg161, ktry po sowiasku nazywa si Starigard, to znaczy stare miasto", pooony jest w ziemi Wgrw, w zachodniej stronie Morza Batyckiego, a stanowi on najbardziej wysunity punkt Sowiaszczyzny. Miasto to i kraj zamieszkiwali ongi bardzo dzielni mowie, bowiem przebywajc na kresach caej Sowiaszczyzny mieli za ssiadw ludy duskie i saskie, std przede wszystkim wystaTrzy pierwsze z wymienionych biskupstw sufraganii metropolii magdeburskiej zostay zaoone rwnoczenie z ni w 968 r., Brandenburg (Brenne) i Hawelberg ufundowa Otton I ju w 948 i 946 r. 159 Zagadnienie czasu fundacji (948 czy 968) i najstarsze dzieje biskupstwa starogardzkiego s nader sporne. Por. nastpne rozdziay oraz artyku J. Strzelczyka, Starogard wagryjski biskupstwo, SSS V (W druku). 160 Por. przyp. 132. 161 Do pocztku tego rozdziau por. Adam, schol. 15 (16) i 29. Zasadniczo jednak rozdziay 12-14 i 18 s samodzielnym osigniciem Helmolda, opierajcego si gwnie na miejscowej starogardzkiej tradycji ustnej.
158

wieni byli na wszelkie zawieruchy wojenne, wywoywane albo przez nich samych, albo wzniecane przez innych. Podobno rzdzili u nich tacy krlowie, ktrzy wadali ca krain Obodrytw i Chyan, a nawet innych, dalej siedzcych ludw. Gdy wic cay kraj Sowian, jak wyej powiedziano162, zosta podbity i opanowany, rwnie miasto Starogard nawrcio si na wiar wit, a liczba wiernych bya w nim znaczna. Temu to miastu da najdostojniejszy cesarz163 jako biskupa czcigodnego ma Markona, poddajc pod jego wadz cay kraj Obodrytw a do rzeki Piany i miasta Dymina 164. Oprcz tego powierzy jego trosce gone miasto Szlezwik, ktre nosi te drugie miano Haithabu 165. W tym bowiem, czasie Szlezwik z przylegajc prowincj, ktra si rozciga od jeziora Schlei166 a do rzeki Ejdory, podlega cesarstwu rzymskiemu; a posiada on wielkie przestrzenie yznej ziemi, aczkolwiek w wikszoci opustoszaej z tego powodu, e lec midzy oceanem a Morzem Batyckim kraj ten ponosi musia czste klski wskutek najazdw. Skoro za dziki miosierdziu Boemu i mstwu Wielkiego Ottona w ziemi tej zapanowa wszdzie zupeny spokj, pustkowie wagryjskie i kraje
C. 9. Otton I. 164 Marko, rzekomy pierwszy bp starogardzki, znany jest tylko Helmoldowi. U Adama (II 26 [23]) nazwany jest on (Merka) tylko bpem w Danii. Przedstawienie stanu dyskusji nad pocztkami biskupstwa starogardzkiego w artykule wymienionym w przyp. 159. 165 Osada handlowa Haithabu (zob. S. J a s n o s z, L. Leciejewicz, Haithabu, SSS II 183) znajdowaa si w latach 934 - 983 (w przyblieniu) pod zwierzchnictwem niemieckim. 166 obecnie wska zatoka Batyku.
163 162

Szlezwiku zaczy si zaludnia, tak e Wkrtce nie byo skrawka ziemi, ktry by nie rzuca si w oczy wystpujcymi miastami, wsiami i mnogimi klasztorami. Do dzi utrzymuje si wiele ladw owego osadnictwa, szczeglnie w lesie, ktry cignie si od miasta Ltjenburg167 poprzez dugie poacie a do Szlezwiku. Rozlege i niemal niedostpne jego pustkowie wrd nieprzebytych gstwin lenych zdradzaj bruzdy, ktre niegdy oddzielay poszczeglne pola. Take ksztaty miast albo grodw zdradzaj dawny ukad waw. Rwnie groble usypane na wielu rzekach dla spitrzenia wody potrzebnej do napdzania mynw pokazuj, e cay w las zamieszkany by ongi przez Sasw. Jak powiedziaem, pierwszym gospodarzem tej nowej winnicy by biskup Markon, ktry w witym rdle chrztu witego obmy ludy Wgrw i Obodrytw. Po jego zgonie Szlezwik zaszczycony zosta osobnym biskupem. Stolec bowiem starogardzki otrzyma w zarzd czcigodny m Ekward 168, ktry pozyska wielu Sowian dla Pana. wicenia za otrzyma od witego Adeldaga, arcybiskupa hamburskiego. Rosa przeto rzesza wiernych, nic te przez cay okres rzdw Ottona nie sprzeciwiao si nowemu Kocioowi. Jak wiemy, byo trzech cesarzy o tym imieniu, a wszystkich oywia rwny zapa w nawracaniu Sowian. I napeni si kraj Wgrw, Obodrytw i Chyan kocioami i kapanami, zakonnikami i Bogu powiconymi dziewicami. Katedra staroMiasto w Wagrii na zach. od Starogardu. Wedug Adama (II 16 [14]) by pierwszym bpem starogardzkim po podporzdkowaniu go metropolii magdeburskiej (968 973).
168 167

gardzka zostaa powicona w uroczysto Jana Chrzciciela169, a zajmowaa ona zaszczytne stanowisko kocioa metropolitalnego. Za katedra meklemburska zostaa zaoona pod wezwaniem ksicia apostow Piotra; zwizany z ni by klasztor eski, Biskupi starogardzcy bardzo powaali naczelnikw sowiaskich, a to dlatego, e dziki hojnoci wielkiego wadcy Ottona nagromadzili oni wiele dbr doczesnych, z ktrych mogli obficie czerpa dla czynienia nada i jednania sobie przychylnoci ludu. Z caej tej ziemi Wgrw i Obodrytw skadano corocznie biskupowi trybut, ktry zaliczano za dziesicin, a mianowicie z kadego puga uiszczano mierzyc ziarna i 40 pczkw lnu jak i 12 sztuk czystego srebra; do tego dochodzi jeden pieniek jako opata dla poborcy 170. Pug za sowiaski orze para wow albo jeden ko 171. O miastach za i folwarkach jak te i liczbie dworw nalecych do biskupa nie bdziemy w tym dziele pisa, poniewa dawne rzeczy poszy w zapomnienie, a oto wszystko si nowe stao 172.
24 VI. Poza t dziesicin sowiask" nowe biskupstwo otrzymao skromne uposaenie ziemskie (por. c. 14, 18). Dalsze dzieje uposaenia biskupstwa starogardzkiego mona ledzi w oparciu o te same rozdziay oraz c. 70, 77, 84, 88, 92. 171 Klasyczna wiadomo o pugu" jako sowiaskiej mierze powierzchni pl uprawnych i zarazem jednostce podatkowej (por. c. 14 i 88). Por. A. Subrtova-Petranova, Stare aratrumpluh jako usedlostni jednotka, Casopis Spolenosti Pfatel Staroitnosti 64 (1956), nr 1, s. 22-28; J. Szewczyk, Wka. Pojcie i termin na tle innych redniowiecznych jednostek pomiaru ziemi, Prace Geograf. nr 67, Warszawa 1968, s. 28 nn. 172 II List do Koryntian 5, 17.
170 169

13. O BISKUPIE WAGONIE


173-

W roku. wic trzydziestym smym krlestwa a jedenastym cesarstwa wielki wadca Otton, pogromca wszystkich ludw pnocy, przenis si szczliwie do Pana i pochowany zosta w swoim miecie Magdeburgu 174 . Po nim zosta nastpc syn jego, rodkowy Otton, ktry przez 10 lat zarzdza sprycie cesarstwem175. Ten po pobiciu krlw [zachodnio] frankijskich, Lotara i Karola176, przenis natychmiast wojn do Kalabrii 177, gdzie kolejno odnoszc zwycistwa i ponoszc klski w walkach z Saracenami178 i Grekami zmar w Rzymie. Po nim nastpi na krlestwo trzeci Otton 179 w wieku chopicym; ozdobi on bero silnymi a sprawiedliwymi rzdami przez lat osiemnacie. W tyme czasie ksi saski Herman przyj na ou mierci za spadkobierc syna swego Bennona 180, ktry pozostawi po sobie pami dobrego i dzielnego,
Niemal dosownie za Adamem II 24 (21), z tym, e Adam oznacza rok wedug pontyfikatu arcybpa Adaldaga, podczas gdy Helmold liczy lata rzdw Ottona I (wedug Adama I 62 (64), II 2. 10 [9]). 174 973. 175 Otton II krl niemiecki 973-983, cesarz 967 (za ycia ojca). Por. G. L a b u d a, Otto II, SSS III 561 - 562. 176 Lotar, krl pastwa zachodniofrankijskiego (Francja) 954 - 986. Karol jego brat, pretendent do korony po mierci Lotara. Wojna pomidzy Ottonem II a wadcami Francji toczya si o Lotaryngi w latach 976 - 980. 177 Prowincja w pd. Italii. 178 Czyli Arabami, ktrzy w 976 r. napadli na pd. Wochy, bdce pod wadz Bizancjum (std Grecy"). 179 Otton III, urodzony 980, krl niemiecki 983-1002, cesarz 996. Por. G. L a b u d a, SSS III 562 - 563. 180 Bernard I ksi saski 973-1011.
173

wszake z wyjtkiem tego, e wyrodzi si od ojca i uciska lud zdzierstwami -173. W Starogardzie po mierci Ekwarda nastpi Wagon 181. Ten y w najwikszej zgodzie ze Sowianami. Mia za podobno pikn siostr, ktrej zapragn naczelnik obodrycki Billug 182. Gdy za zwraca si on czsto w tej sprawie do biskupa, niektrzy z domownikw biskupa odrzucali jego prob uywajc nieostronie obelywych sw. Mwili mianowicie, e niewaciw jest rzecz wydawa bardzo pikn dziewczyn za nieokrzesanego prostaka. Billug udawa, e tej obrazy nie zauwaa, a miotany dz nie przestawa ponawia swoich prb. Biskup za obawiajc si, by nie powstaa std dla nowego kocioa jaka szkoda, przychylnie skoni si ku jego probie i da mu sw siostr za on. Z ni spodzi crk
Wagon lub Wegon bp starogardzki 973 ok 983. Wydarzenia opisane w tym fragmencie, jak i same postacie Billuga i jego rodziny, s bardzo sporne i znane tylko Helmoldowi. Adam z Bremy (schol. 27 [30]) wspomina o nie wymienionym z imienia ksiciu sowiaskim (obodryckim?), ktremu ksi saski Bernard odmwi w obelywy sposb swej wnuczki za on, co byoby jakoby bezporedni przyczyn wielkiego powstania Sowian w 983 r. Por. G. L a b u d a, Fragmenty, I 229 nn. Helmold nieco dalej (c. 16) wydarzenia te czy z osob ksicia Mciwoja (por. G. Labuda, Mciwj, SSS III 326 - 327). Billug nie wydaje si by postaci historyczn (por. G. Labuda, Billug, SSS I 117). Jego syn Mcisaw moe by postaci historyczn albo kontaminacj z innym Mcisawem, znanym z relacji Thietmara (VIII 5) i wypdzonym z kraju w wyniku rewolucji pogaskiej 1018 r. (G. L a b u d a, Mcisaw, SSS III 325). Zdaniem H. S t o o b a (s. 73, przyp. 6) imi Billug (Billung) mogo by chrzestnym imieniem Mciwoja. Do epizodu zob. te: J e g o r o v, Die Kolonisation, I 26, 52 nn., Schmeid1er, Ueber die Glaubwrdigkeit, s. 339.
182 181

imieniem Hodika, ktr biskup, jej wuj, odda do klasztoru panien; a poniewa znaa Pismo wite, uczyni j opatk zakonnic, ktre przebyway w Mechlinie, zanim jeszcze dosza do lat sprawnych183. Brat jej Mcisaw184 patrza na to z przykroci, powodowany nienawici, cho ukrywan, do chrzecijastwa, jak i obaw, by dziki temu przykadowi w obcy obyczaj nie zadomowi si w tych stronach. Wyrzuca zatem ojcu czsto, e jakby pozbawiony rozumu lubuje si w bezwartociowych nowociach i nie waha si uwacza rodzimym prawom: raz bowiem wzi za on Niemk, a nastpnie zamkn sw crk w klasztorze. Gdy wic podjudza ojca czsto tymi sowy, w rzeczywicie zacz z wolna myle o odrzuceniu polubionej ony i o zmianie orientacji politycznej. Od tych zamierze powcigna go jednak obawa, bowiem pocztki wielkich rzeczy s zawsze trudne 183 , a sia Sasw napeniaa wprost przeraeniem. Nieuchronnym bowiem nastpstwem odepchnicia siostry biskupa i wzgardzenia boskimi przykazaniami byaby natychmiastowa wojna. 14. O PODSTPIE BILLUGA Pewnego dnia wypado biskupowi wizytowa miasto Obodrytw Mechlin. Do tego miejsca popieszy te Billug z najznakomitszymi, pozornie po to, by go
Anachronizm, gdy w czasach bpa Wagona nie byo jeszcze w Mechlinie adnego klasztoru. 184 w tekcie: Missizla. 185 Sowa semper sint difficiles s zdaniem komentatorw reminiscencj Owidiusza, Remedia amoris, v. 120: Difficiles aditus impetus omnis habet.
183

przyj z oddaniem. Wspomniany naczelnik obodrycki zwraca si wobec wszystkich w te sowa do biskupa zajtego publicznymi sprawami: Ojcze czcigodny, wielk odczuwam wdziczno dla Twej pobonoci; nie sdz, bym kiedykolwiek mg si w wystarczajcy sposb odwzajemni. Nie chc tu wspomina o dobrodziejstwach, ktre mi osobicie wywiadczye, poniewa jest ich tyle i wymagaj wyczerpujcego omwienia. Chciabym wszake poruszy spraw powszechnych dobrodziejstw wywiadczonych caemu krajowi. Albowiem troska Twoja o budow kociow i zbawienie dusz jest znana wszystkim. Z drugiej strony nie jest rzecz niewiadom, jak wielkie opory ksit miaa do zamania twoja zapobiegliwo, bymy teraz mogli y w pokoju i spokoju w ich askawoci. Jeliby od nas tego zadano, bez namysu zoymy siebie i cae nasze mienie w ofierze dla twej czci. Nie waham si wszake przedstawi tobie drobnej proby: nie zawstydzaj oblicza mego 186. Istnieje u Obodrytw danina na rzecz biskupa, ktr liczy si za dziesicin, a mianowicie z kadego zaprzgu punego, skadajcego si z dwu wow albo z jednego konia, uiszcza si mierzyc ziarna, 40 pczkw lnu, jak i 12 pienikw dobrej monety; poza tym jeden pieniek, ktry naley si poborcy 187. Prosz ci, pozwl mi go cign jako posag dla twojej siostrzenicy, a mojej crki. By za nie wydawao si, e moja proba zmierza ku twemu uszczerbkowi i zmniejszeniu daniny, dodaj do twoich posiadoci w okrgach poszczeglnych miast lecych w kraju obodryckim wsie, ktre
186 187

I Ks. Krlewska 2, 16 i 2, 20. Por. c. 12.

sam sobie wybierzesz, wyjwszy te, ktre ju przeszy do uposaenia dziki nadaniu cesarza". Biskup nie podejrzewajc podstpu ukrytego w piknych sowach tego arcychytrego czowieka i sdzc, e zamiana ta nie wyjdzie mu na ze, niezwocznie przychyli si do jego proby. Sam wic przyj wsie o duej powierzchni, danin za, o ktrej wyej wspomniaem, przekaza szwagrowi, by j cign na rzecz swej crki. Potem przez pewien czas pozosta jeszcze u Obodrytw, rozdzieli kolonistom rol do uprawy i urzdziwszy wszystko wrci do ziemi Wgrw. Tam bowiem mia pobyt dogodniejszy i bezpieczniejszy. Sowianie bowiem z natury s wiaroomni i zoliwi, naley si ich zatem strzec. Oprcz innych dworw posiada biskup dwa znaczniejsze, w ktrych czsto przebywa, jeden we wsi lecej przy drodze publicznej, zwie si ona Bosau 188, drugi za nad rzek Trawn, w miejscowoci, ktra nazywa si Nezenna189, gdzie bya te kapliczka i ogrzewany dom murowany. Jego to fundamenty ja w modym wieku widziaem, poniewa cigny si niedaleko od podna gry, ktr staroytni nazywali Eilberch, obecnie za z powodu znajdujcego si tam grodu zwie si ona Segeberg 190. Po duszym czasie, gdy biskup Wago zajty gdzie
Miejsce dziaalnoci duszpasterskiej Helmolda. Gnezenna? = Gnissau. Por. W. Bogusawski, Dzieje, III, 324. Zdaniem W. Ohnesorge, Ausbreitung, s. 50 nn., R. Trautmanna, Die Elb- und Ostseeslavischen Ortsnamen, cz. I, Berlin 1948, s. 7 i H. Stooba (s. 77, przyp. 3) chodzi o miejscowo Warder na pn.-wsch. od Segebergu. 190 Grd ten zosta wzniesiony z rozkazu cesarza Lotara III (por. c. 53). Wskazwka do biografii Helmolda.
189 188

indziej rzadziej odwiedza ziemi Obodrytw, korzystajc z dogodnej sytuacji wspomniany Billug wraz z synem Mcisawem powoli wyjawi swj podstp, ktry powzi przeciw swemu panu i pasterzowi. Zacz mianowicie skrycie rabowa i niszczy dobra biskupie, ktre mu biskup poruczy w opiek jako swemu wasalowi i krewnemu, oraz nasya swoich poddanych, ktrzy wykradali kolonistom konie i inne mienie. Usiowania jego bowiem zmierzay tak daleko, by pozbawi biskupa jego majtkw, jako to zrobi przedtem z dziesicinami, a to w tym celu, by po poraeniu gowy tym atwiej doprowadzi do zniweczenia sub Bo. Wreszcie biskup przyby do kraju Obodrytw i przeprowadziwszy dochodzenie dowiedzia si od kolonistw najdokadniej, za czyimi to poduszczeniami wydarzaj si takie rabunki w jego majtkach. Ogarno go przeto oburzenie nie tylko wskutek zdumienia, ale i przeraenia, co dziwi nie moe. Spostrzeg bowiem, e najsroszymi jego przeciwnikami s ludzie, ktrych poczytywa za najlepszych przyjaci, a przeczuwajc odpadnicie nowej winnicy, przeywa w duszy wiele waha191. Uciekajc si do rodkw, ktre w tym pooeniu wydaway si wzgldnie bezpieczne, prbowa uleczy z wolna postpujc chorob przekonywajcymi sowy i rozmaitymi rodzajami pochlebstw zaczai gaska szwagra, by odstpi od zamierze i nie pozwala zbjcom na grabienie mienia kocielnego; e cignie na siebie jeli si nie opamita nie tylko obraz Bosk, lecz i gniew majestatu cesarskiego. Billug na te zarzuty wymyla sobie nowe
multum cepit fluctuare animo (por. Wergiliusz, Eneida, X 680: animo fluctuare).
191

wybiegi i tumaczy si, e nigdy nie dopuciby si takiego szalbierstwa wobec swego ojca i pana, dla ktrego odczuwa zawsze szczegln mio. Jeli za przytrafio si co zego, przydarzyo si to wskutek rabunkowych napadw zbjcw, ktrzy przybywaj od Ranw i Wieletw, a nie szczdz nawet swoich; e on przyoy si wszelkimi siami do powcignicia ich. atwo wic przekona prostolinijnego ma i odcign od powzitej opinii. Gdy za po otrzymaniu zadouczynienia biskup odjecha, owi natychmiast zamali obietnic i wrcili do poprzednich otrostw; wsie ju nie tylko rabowali, ale i palili, poza tym zagrozili mierci wszystkim kolonistom osiedlonym w majtkach biskupich, jeli natychmiast nie opuszcz folwarkw. W ten sposb dobra te prdko opustoszay. Do tych nieszcz doczyo si to jeszcze, e w Billug zerwa maestwo i odesa siostr biskupa. Ten fakt by szczeglnym powodem dziaa nieprzyjacielskich, pooenie kocioa poczo te z wolna si pogarsza. Nie byo wic monoci poprawy stanu nowego kocioa, poniewa Otton Wielki ju dawno nie y, a Otton Drugi i Trzeci zajci byli wojnami w Italii. Sowianie przeto dufni w korzystn sytuacj zaczli si opiera coraz wicej nie tylko przykazaniom Boskim, ale i prawom cesarskim. Zdawao si jedynie, e tylko saski ksi Benno utrzymuje jaki cho niky cie wadzy. Ze wzgldu na niego Sowianie wstrzymywali si z napadami, nie wyrzekli si te wiary chrzecijaskiej ani nie chwycili za bro. Po mierci Wagona na katedr biskupi wstpi

Eziko 192. Ten otrzyma wicenia od w. Adaldaga, arcybiskupa hamburskiego. Jak si dowiedzielimy, przed zniszczeniem kocioa starogardzkiego byo czterech biskupw, mianowicie Marko, 193- Ekward, Wago, Eziko; za ich to czasw Sowianie trwali w wierze witej. W caej Sowiaszczynie wznoszono kocioy i zbudowano wiele klasztorw mskich i eskich powiconych subie Bogu -193. wiadkiem tego jest mistrz Adam, ktry opisa w bardzo wymownym tekcie dzieje biskupw kocioa hamburskiego, on te z okazji wzmianki o podziale Sowiaszczyzny na osiemnacie okrgw stwierdza, e z wyjtkiem trzech plemion wszystkie zostay nawrcone na wiar wit 194. 15. O KRLU DUSKIM SWENIE W tym samym czasie 195- najbardziej chrzecijaski krl Polakw, Bolesaw196, pozostajc w przymierzu z Ottonem III podporzdkowa sobie trybuEziko bp starogardzki ok. 983 - 988? (zob. H a u c k, KG III 1006). 193 Adam II 26 (24). 194 Adam z Bremy (1. c.) jako swego informatora wymienia w tym miejscu krla duskiego Swena Estridsena. 195 Adam II schol. 24 (25) i II 26 (24). Od Helmolda pochodzi objanienie: [ksitami] Sowian, ktrzy nazywaj si Winulami lub Winitami" (por. c. 1). 196 Bolesaw I Chrobry 992 -1025. Wiadomo za Adamem II schol. 24 (25) daleka od cisoci. Bolesaw nie podporzdkowa sobie caej Sowiaszczyzny Poabskiej, lecz tylko uyce i Milsko (sankcja w pokoju budziszyskim 1018 r.). Dokonao si to nie w sojuszu z Ottonem III, lecz po jego mierci, w wyniku dugotrwaej wojny z Henrykiem II. Nie podporzdkowa sobie te Chrobry ani Rusi Kijowskiej, mi192

tarnie ca Sowiaszczyzn, lec z tamtej strony Odry, jak rwnie Ru i Prusw, ktrzy zamczyli biskupa Wojciecha. Szcztki jego przenis wwczas Bolesaw do Polski. Ksitami Sowian, nazywajcych si Winulami albo Winitami, byli w owym czasie Mcisaw, Nakon i Sederyk 197; pod ich panowaniem utrzyma si trway pokj, a Sowianie pacili trybut -195. Nie naley jednak pomija faktu, e w Mcisaw, ksi obodrycki, otwarcie wyznawa Chrystusa, cho potajemnie go przeladowa; zabra on swoj siostr Hodik, powicon Bogu dziewic, z klasztoru panien znajdujcego si w Mechlinie i odda w kazirodcze maestwo niejakiemu Bolisawowi; inne za zakonnice, ktre tam zasta, odda za ony swoim rycerzom albo przenis do ziemi Wieletw wzgldnie Ranw. W ten sposb wspomniany klasztor zupenie opustosza198. 199W owym to czasie za dopuszczeniem boskim z powodu grzechw ludzkich zakcono spokj
mo dwch wypraw (1013 i 1018) i przejciowego zajcia Kijowa (Polsce przypady wwczas jedynie Grody Czerwieskie), ani Prus, gdzie w 997 r. ponis mczesk mier w. Wojciech. 197 Mcisaw, identyczny z synem rzekomego Billuga (por. przyp. 182). Nakon, wczeniejszy od Mcisawa (jego dziad?), wymieniony przez Widukinda (III 50) w 955 r., i przez Ibrahima ibn Jakuba kilkanacie lat pniej jako jeden z czterech krlw" sowiaskich (por. G. L a b u d a, Nakon, SSS III 348). Sederyk, posta tajemnicza (ksi wagryjski?), zdaniem niektrych uczonych pochodzenia skandynawskiego (W. Trillmich: Sigtrygg), zdaniem Labudy nordycka posta imienia Mcidrg (G. L a b u d a, Dynastia obodrzycka, SSS I 415 - 416). 198 Por. przyp. 183. 199 Adam II 27 (25).

u Duczykw i Sowian 200, a zawistny czowiek obsia kkolem nieprzyjani pikne pole 201, na ktrym bujnie krzewi si kwiat boskiej nauki. Mianowicie u Duczykw Sweinotto202, syn najbardziej chrzecijaskiego krla Haralda, ogarnity duchem szataskim knu wiele podstpw przeciwko swemu ojcu, starajc si pozbawi go tronu jako zniedoniaego starca-199, jak rwnie wytpi zupenie z krainy duskiej dzieo boskiej winnicy. Harald za bdcy pocztkowo poganinem, jak to wyej powiedziano 203, nastpnie dziki naukom wielkiego ojca kocioa, Unni, nawrcony na wiar chrzecijask, tak wykaza gorliwo wobec Pana, e wrd krlw duskich nie byo ju nigdy rwnego jemu. 204- On bowiem przywid daleki obszar pnocy do boskiej nauki i uwietni cay kraj budujc kocioy i osadzajc kapanw204 . Troskliwo tego to ma o Boskie sprawy bya zaprawd niezwyka, a wyrnia si te i w wieckiej mdroci. Wrd tych bowiem spraw, ktre, jak si wydaje, nale do zarzdu krajem, celowa do tego stopnia 204, e ustanawia prawa i ustawy, ze wzgldu na powag autora przestrzegane gorliwie do dzi dnia nie tylko przez Duczykw, ale i Sasw -204. Za podniet wic tych, ktrzy nie chcieli suy Bogu i y pod rzdami pokoju, 205- Duczycy jednomylnie wyrzekli si chrzecijastwa i biorc za
200 201

Adam mwi tu tylko o Duczykach. Por. Ewang. w. Mateusza 13, 25. 202 Swen I Widobrody (por. przyp. 142). 203 C. 9. 204 Por. Adam II 28 (26). 205 Adam II 27 (25).

wadc bezbonego Swena wypowiedzieli wojn jego ojcu Haraldowi. Ten, cho ju od pocztkw panowania stale pokada nadziej w Bogu, wwczas w szczeglnym stopniu poleci Bogu rozstrzygnicie sporu, bolejc nie tyle nad grocym mu niebezpieczestwem, ile nad przestpstwem syna -205 i przeladowaniem Kocioa. Widzc za, e buntu nie da si umierzy bez walki, chwyci acz niechtnie za bro przy poparciu tych, ktrzy pragnli zachowa nietknit wiar Panu i swemu krlowi. 206Przyszo zatem do wojny. W tym starciu zwycione zostao stronnictwo Haralda, wielu zgino, wielu zostao rannych. Sam za Harald, raniony ciko, uszed z szeregw, a wsiadszy na okrt schroni si do bardzo sawnego miasta Sowian nazywajcego si Wineta 207. Tam wbrew swoim oczekiwaniom bowiem byli to barbarzycy przyjto go askawie; po paru dniach wszake utraciwszy siy wskutek odniesionej rany wyzion ducha wyznajc Chrystusa -206. Dziki temu zaliczy go mona nie tylko do grona krlw godnych krlestwa niebieskiego, lecz take do sawnych mczennikw. 208- Rzdzi za przez lat pidziesit. Po jego mierci Swen zawadn krlestwem i pocz sroy si w swym okruciestwie przeladujc straszliwie chrzecijan -208. Powstali wic wszyscy bezboni w krainie pnocy209 radujc si, e teraz pole stoi otworem dla ich zoci, mianowicie dla wojen i zamieszek. Zaczli te dawa si we znaki s206 207

Adam II 27 (25), 28 (26). Zob. c. 2. 208 Adam II 28 (26), 29 (27). 209 Por. I Ks. Machabejska 9, 23.

siednim krainom, zarwno na morzu, jak i na ldzie. Najpierw wic zebrali flot i pync najkrtsz drog przez Morze Brytyjskie przybili do brzegw aby, gdzie wpadli niespodziewanie na spokojnych i nic nie przeczuwajcych mieszkacw i 210- spustoszyli wybrzee [ziemi] Hadeln 211 i ca ziemi Sasw, lec po obu brzegach rzeki, a wreszcie przybyli do Stade, miejscowoci bdcej dogodnym portem dla pyncych w d aby. Na rych wie o tych smutnych wydarzeniach hrabiowie Zygfryd i Teodoryk 212 oraz inni panowie, do ktrych naleaa troska o bezpieczestwo kraju, ruszyli na barbarzycw, cho nie byo ich wielu, jako e czas nagli213. Zaskoczyli te nieprzyjaci we wspomnianym porcie Stade. Zawrza gwatowny bj, w ktrym Duczycy wzili gr, a mni Sasi starci zostali niemal w zupenoci214. Obaj hrabiowie oraz inni szlachetni [panowie] i rycerze, ktrzy nie zginli w rzezi zostali zwizani, skuci w kajdany i zawleczeni na okrty. Wszake hrabia Zygfryd przy pomocy pewnego rybaka zbieg noc i w ten sposb wydosta si z niewoli. Barbarzycy wpadli z tego powodu we wcieko, odrbali rce i nogi oraz poobcinali nosy wszystkim wielmoom, ktrych mieli skutych, i tak okaleczonych porzucili na wp ywych na ziemi. Nastpnie zrabowali bezkarnie reszt kraju. Drugi oddzia piratw, ktry podpyn WezeAdam II 31 (29), 32 (30). Kraj pomidzy doln ab a doln Wezer. 212 Hr. Zygfryd ze Stade (zm. 1037). Wspomina o nich Thietmar IV 23 - 25. 213 Adam nic nie mwi o braku czasu. 214 994.
211 210

r, spustoszy cay brzeg tej rzeki a do Lesum, nastpnie przyby z wielk rzesz jecw do trzsawisk Glindesmor 215 . Gdy tam pewnego schwytanego rycerza saskiego wzili za przewodnika, ten wyprowadzi ich na niedostpne bagna. Tam atwo rozbili ich wyczerpanych dugim wysikiem Sasi, idcy za nimi w pocigu; a zgino ich okoo dwudziestu tysicy. Imi za rycerza, ktry wprowadzi ich na bezdroa, byo Heriward; cieszy si te on wieczn saw u Sasw-210. 16. W JAKI SPOSB SOWIANIE PORZUCILI WIAR [WIT] Okoo tego czasu 216- upyn tysiczny pierwszy rok wcielenia Sowa; wwczas to najdzielniejszy cesarz Otton III, gdy ju po raz trzeci wszed zwycisko do Rzymu, zaskoczony przedwczesn mierci wyzion ducha -216. Po nim wstpi na tron pobony Henryk217, odznaczajcy si sprawiedliwoci i witoci, ten sam co podkrelam ktry zaoy biskupstwo w Bambergu218 i okazywa nadzwyczajn szczodrobliwo wzgldem Kocioa i suby Boej. Atoli w dziesitym roku jego panowania zmar ksi saski Benno 219, m odznaczajcy si wszelkimi zaletami i dzielny obroca kociow. Dziedzicem tego
Lesum, miejscowo w pobliu Bremy. Glindesmor, obecnie Glinster Moor, w pobliu Glinstedt. 216 Adam II 42 (40). Otton III zmar 24 I 1002, nie zdoawszy poskromi zbuntowanego Rzymu. 217 Henryk II ksi bawarski 995, krl niemiecki 1002, cesarz 1014, zmar 1024. Zob. G. L a b u d a, Henryk II, SSS II 201 - 202. 218 1007. 219 Czyli Bernard I (zob. przyp. 180).
215

ksistwa zosta syn jego Bernard 220, ale nie dopisywao mu szczcie tak jak jego ojcu. 221- Od tej bowiem chwili, w ktrej zosta ksiciem, niezgoda i zamieszanie w tym kraju nie koczyy si nigdy. Ksi bowiem odway si podnie bunt przeciw cesarzowi Henrykowi, podjudza te przeciwko niemu ca Saksoni. Nastpnie powsta przeciwko Chrystusowi i wszystkie kocioy w Saksonii napeni strachem i zamieszaniem, 222- a zwaszcza te, ktre we wspomnianym buncie nie chciay i na pasku jego zoliwoci 222-. Do tych nieszcz doczyo si jeszcze nastpujce: ksi w, nie pamitajc zupenie o yczliwoci, jak okazywali Sowianom jego dziadek i ojciec, powodowany chciwoci, w tak okrutny sposb gnbi lud Winulw, e doprowadziwszy ich do ndzy zmusi do powrotu na wiar pogask. W owym to czasie Sowianami zawadnli margrabia Teodoryk i ksi Bernard; 222- pierwszy z nich zaj wschodni, drugi zachodni cz kraju -222. Ich niegodziwo sprawia, e Sowianie czuli si zmuszeni do odstpstwa od wiary -221. Ludy bowiem pogaskie, dotd nie umocnione w wierze, ktre kiedy najlepsi ksita traktowali z wielk agodnoci, miarkujc surowo wobec tych, do ktrych zbawienia dyli, przeladowali tak okrutnie, e 223- wreszcie poczuy si zmuszone wyzwoli si z wizw niewoli i z broni w rku broni wolnoci. Ksitami Winulw byli Mciwj i Mcidrg; pod
Bernard II ksi saski 1011-1059. Por. Adam II 48 (46) i schol. 28 (31). 222 Dodatki Helmolda. 223 Por. Adam II 42 (40) i schol. 27 (30). Imi ksicia sowiaskiego Mciwoja stanowi dodatek Helmolda (przyp. 182).
221 220

ich przewodem wybucho powstanie. Istnieje od dawna rozpowszechnione podanie, e tene Mciwj prosi o oddanie mu za on siostrzenic ksicia Bernarda, co w mu obieca. Wtedy ksi Winulw, chcc si okaza godny maeskiego zwizku, pody z ksiciem do Italii z tysicem jedcw; tam zginli oni prawie wszyscy. Gdy za powrci z wyprawy i zada obiecanej mu dziewczyny, margrabia Teodoryk unicestwi jego zamiar owiadczajc mu, e krewnej ksicej nie naley dawa za on psu! -223 Gdy to w usysza, oddali si mocno wzburzony. Skoro za ksi zmieni zdanie i posa za nim gocw z wiadomoci, e osign moe upragnione maestwo, w podobno takiej udzieli odpowiedzi: Zaiste, wypada szlachetn siostrzenic wielkiego ksicia odda w maestwo znakomitemu mowi, nie za psu. Za oddan usug wielkiej doznajemy aski, e ju uznaje si nas za psw, a nie za ludzi. Jeli wic tylko pies jest silny, poksa srodze swego wroga". Rzekszy to powrci do Sowiaszczyzny, przede wszystkim za poszed do miasta Retry, ktre ley w ziemi Lucicw224. Zwoa te wszystkich Sowian zamieszkaych na wschodzie, opowiedzia im o doznanej obeldze i stwierdzi, e Sowianie w jzyku saskim zw si psami. Atoli oni mu rzekli: Susznie cierpisz, poniewa gardzie225 swoimi wspplemiecami, a uwielbiae Sasw, lud wiaroomny i chciwy. Zaprzysi wic nam, e ich opucisz, a wtedy staniemy z tob". Zoy im te rzeczywicie przysig.
Por. przyp. 33. Por. Ks. Rodzaju 42, 21: Merita haec patimur, quia peccavimus.
225 224

Gdy za ksi Bernard uzna, e zaszy po temu przyczyny, by chwyci za bro przeciwko cesarzowi226, Sowianie korzystajc z okazji zgromadzili wojsko, 227spustoszyli wpierw ca Nordalbingi, nastpnie przemierzajc reszt Sowiaszczyzny popalili wszystkie kocioy i zrwnali je z ziemi. Kapanw za i inne sugi Boe zabijali stosujc wymylne tortury, nie pozostawiajc za sob adnego ladu chrzecijastwa. W tym czasie i pniej z Hamburga uprowadzono w niewol wielu z duchowiestwa i mieszczan, jeszWydarzenia te rozgryway si od lata 1019 do pocztku 1020 r. (G. L a b u d a, Fragmenty, I 230) i absolutnie nie odpowiadaj skrajnie przez Helmolda w dodatku powikanej chronologii powsta sowiaskich X i XI w. 227 Opowiadanie o powstaniu Sowian skomponowane z dziea Adama II 42 (40) 45 (43) i schol. 31 (32) i 30 (28). W wietle bada G. L a b u d y (Fragmenty, I, 224 nn.), ani Adam, ani idcy w lad za nim i niekiedy go amplifikujcy Helmold nic nie wiedz o wielkim powstaniu Wieletw w 983 r. Powstanie Obodrytw pod wodz Mciwoja i Mcidroga wybucho w 990 r. Szczegy o zniewaeniu Mciwoja przez ksicia Bernarda I oraz o margrabim Teodoryku zostay przez Helmolda sztucznie powizane z owym powstaniem. Jeszcze Adam, schol. 27 (30), nie dostrzega zwizku pomidzy postpkiem ksicia Bernarda a wybuchem powstania Sowian. Rwnie jednak zdanie sugerujce zwizek powstania z buntem ksicia Bernarda (II) przeciw cesarzowi, ktry to bunt naley odnie do lat 1019 - 1020, stanowi dowolny i bdny domys Helmolda. Podobnie naley odrzuci wskazwki chronologiczne Adama / Helmolda, jakoby opisane wydarzenia rozegray si w ostatnich latach pontyfikatu arcybiskupa Libencjusza Starszego, pod ksiciem Bernardem, synem Bennona", to jest w latach 1011-1013. Ani margrabiego Teodoryka, ani ksicia Mciwoja dawno ju nie byo wwczas na wiecie. Co do Mciwoja zob. G. L a b u d a, SSS III, 326-27.
226

cze wicej ich zgino z powodu nienawici do chrzecijastwa. Starcy sowiascy, ktrzy zachowali w pamici cae dzieje barbarzycw, stwierdzaj fakt228, e w miecie Starogardzie mieszkao bardzo wielu chrzecijan. Szedziesiciu kapanw wystawiono na urgowisko, reszt za pozabijano jak bydo. Najstarszy z nich, proboszcz tej miejscowoci, mia na imi Oddar. On i pozostali poddani zostali takim mczarniom: po rozciciu mieczem skry na gowie w ksztacie krzya, obnaono kademu mzg. Nastpnie ze zwizanymi z tyu rkoma wleczono wyznawcw Boga po miastach sowiaskich, pki nie pomarli. Tak to stawszy si widowiskiem anioom i ludziom 229 porodku drogi oddali zwyciskiego ducha. Mwi si o wielu tego rodzaju okruciestwach dokonanych wwczas w rozmaitych stronach Sowiaszczyzny i Nordalbingii; uchodz one wszake wobec braku wiadectw pisanych za bajki. Za liczba mczennikw w Sowiaszczynie bya tak dua, e zaledwie mogaby ich jedna ksiga obj. Tak wic wszyscy Sowianie mieszkajcy midzy ab a Odr, przez lat siedemdziesit i wicej wyznajcy wiar chrzecijask, mianowicie przez cay czas rzdw Ottonw, oddzielili si w ten sposb od ciaa Chrystusa i Kocioa, z ktrym przedtem byli zczeni. O, zaprawd, tajne wyroki Boskie nad ludmi. Bg nad kim chce, lituje si, a kogo chce,
Charakterystyczne odstpstwo Helmolda od relacji Adama. Podczas gdy u Adama (II 43 [41]) czytamy: Narravit nobis diu memorandus rex Danorum et qui omnes barbarorum gestas res in memoria tenuit ac [si] scriptae essent, Helmold mwi o starcach sowiaskich". 229 I List do Koryntian 4, 9.
228

zatwardza 230. Z podziwem patrzymy na jego potg i widzimy, jak odpadli do pogastwa ci, ktrzy przedtem uwierzyli, a nawrcili si do Chrystusa inni, ktrzy wydawali si ostatni. w wic Sdzia mocny, sprawiedliwy i cierpliwy 231, ktry niegdy zniszczy siedem plemion Kanaan na oczach Izraela 232, a zachowa jedynie obcych, by na nich dowiadczy Izraela 233, w, mwi, zechcia utwierdzi skromn liczb pogan, by ukara nasz przewrotno. Dziao si to w ostatnich latach pontyfikatu arcybiskupa Libencjusza Starego234, pod ksiciem Bernardem, synem Bennona, ktry da si ciko we znaki ludowi Sowian. Za margrabia Sowian, Teodoryk235, 236- odznaczajcy si takime okruciestwem i tak zachannoci jak poprzedni -236, zosta zrzucony z urzdu i pozbawiony wielkiego majtku, a bdc prebendarzem w Magdeburgu zgin nieszczsn mierci, tak jak na to zasuy. Ksi Sowian Mciwj, 236- powodowany skruch, w ostatnich latach swego ycia powrci do Boga -236. Gdy za nie chcia porzuci chrzecijastwa, wypdzono go z ojczyzny; schroni si wtedy do Bardw237, gdzie zestarza si jako wierzcy -227.
List do Rzymian 9, 18. Ks. Psalmw 7, 12. 232 Por. Dzieje Apost. 13, 19. 233 Por. Ks. Sdziw 3, 4. 234 Arcybp hambursko-bremeski 988-1013. 235 Teodoryk (Dytryk), 965 - 985 margrabia Marchii Pnocnej (zob. H. Modrzewska, SSS I 433), a nie jak sdzi Stoob (s. 89, przyp. 16) Teodoryk II z Wettynu, margrabia teje marchii 1032 1034. 236 Dodatki Helmolda. 237 W tzw. Bardengau W pobliu Lneburga i Bardowiku, na lewym brzegu dolnej aby.
231 230

17. O BISKUPIE UNWANIE Po mierci Ezikona w Starogardzie 238- nasta Volkward, po nim za Reginbert239. Z nich pierwszy, to jest Volkward, wypdzony w czasie przeladowa ze Sowiaszczyzny, uda si do Norwegii, gdzie zdoby wielu dla Boga, a potem z radoci wrci do Bremy -238. W metropolii za hamburskiej po Adaldagu, ktry pierwszy w Starogardzie wywici biskupw, stolec obj Libencjusz, m odznaczajcy si witoci 240. To za jego czasw Sowianie odpadli od wiary241. 242- Po nim nastpi Unwan pochodzcy z bardzo znakomitego rodu, nadto zamony, hojny i wszystkim yczliwy, szczeglnie za przychylny dla duchowiestwa -242. W tym wic czasie, kiedy ksi Bernard wraz ze swoimi stronnikami zbuntowa si przeciwko cesarzowi Henrykowi243, a odnosi si surowo i wrogo wobec wszystkich kociow saskich, szczeglnie za tych, ktre nie chciay lekkomylnie naruszy obowizku wiernoci wzgldem majestatu cesarskiego, 244- gwatowno tego to ma zama podobno w arcybiskup Unwan swoj wielkodusznoci, tak e dziki mdroci i hojnoci biskupa da si w ksi we wszystkim skoni do askawoci wobec kocioa,
Por. Adam II 46 (44). Biskupi starogardzcy: po 988 ok. 992 i ok. 992 - 1013 (1014). (Zob. Hauck, KG III 1006). 240 Por. przyp. 234. 241 Dwa ostatnie zdania nawizuj swobodnie do Adama II 16 (14), 26 (24), 45 (43). 242 Por. Adam II 48 (46). Unwan arcybp hamburski 1013 -1029. 243 Zob. przyp. 226. 244 Por. Adam II 48 (46), 49 (47).
239 238

ktremu przedtem by przeciwny. Idc za rad biskupa buntowniczy ksi ugi si wreszcie pod 245 Scalchisburgiem przed cesarzem Henrykiem, skadajc poddaczo donie. Wnet take za sprzyjaniem Unwana narzuci Sowianom trybut oraz zapewni pokj Nordalbingom i metropolii hamburskiej. W celu odnowienia jej czcigodny metropolita odbudowa podobno zniszczone przez Sowian miasto i koci, a rwnoczenie ze swoich mskich zgromadze [zakonnych] wybra po trzech braci, tak e w sumie byo ich dwunastu, ktrzy prowadzili w Hamburgu ycie zgodne z regu kanoniczn z zadaniem odwodzenia ludu od bdw pogastwa. Po mierci Reginberta wywici dla Sowiaszczyzny ma roztropnego Bennona 246, ktry wybrany z braci hamburskiego kocioa prowadzi wielce owocn prac misyjn wrd sowiaskiego ludu-244. 18. O BISKUPIE BENNONIE Benno, m wielkiej arliwoci, pragnc podnie z ruin stolec starogardzki247, zacz si stara o posiadoci i dochody, ktre przeznaczy by biskupstwu przy jego fundacji Otton Wielki. Wszake poniewa od czasu zniszczenia kocioa starogardzkiego pierwotne uposaenie i darowizny wielkich ksit
Hausberg nad Wezer, pow. Minden. Bennon lub Bernard bp starogardzki 1013/4-1023, wypdzony W 1018 r., przedtem zapewne w kapitule magdeburskiej, gdy w Hamburgu w latach 983 -1020 nie byo kapituy (W. Trillmich, koment. do Kroniki Adama, s. 287, przyp. 192). Zob. H a u c k, KG III 1006. 247 cupiens diruta Alderiburgensis sedis reedificare. Por. Dzieje Apost. 15, 16: Et diruta eius reaedificabo.
246 245

poszy w niepami i dostay si w rce Sowian, wspomniany biskup poskary si w obecnoci ksicia Bernarda na to, e Wagrowie i Obodryci jak i inne ludy sowiaskie wzbraniaj si uiszcza nalene mu wiadczenia. Dlatego to wezwano ksit Winulw na wiec, a gdy ich zapytano, dlaczego odmawiaj biskupowi prawnie mu nalenej dziesiciny zboowej, zaczli tumaczy si rozlicznymi obcieniami podatkowymi; mwili, e wypadnie im raczej opuci kraj, anieli znosi jeszcze wiksze ciary. Widzc, e nie da si wskrzesi uprawnie Kocioa w takiej postaci, w jakiej istniay w czasach Wielkiego Ottona, ksi uciek si do prb; w nastpstwie ich uzyska tyle zaledwie, e w caej ziemi Obodrytw paci si bdzie z kadego domu, bogatego czy biednego, dwa pieniki jako naleno do kiesy biskupiej. Poza tym najbardziej znane folwarki, Bosau i Nezenna, i inne posiadoci w ziemi Wgrw zwrcono biskupowi, by je na nowo wzi pod upraw. Wszake owych majtkw, ktre leay w dalszej Sowiaszczynie, a o ktrych stare podania gosz, e naleay niegdy do biskupstwa starogardzkiego, jako to Derithsewe, Morize i Cuzin z przylegociami248, nie mg biskup Benno w aden sposb otrzyma od ksicia, mimo e czsto ponawia o nie starania. Gdy za spodobao si najpoboniejszemu cesarzowi Henrykowi w celu stwierdzenia zamysw Sowian odby zjazd w grodzie Werben, ktry ley nad
Obecnie Dassow nad jeziorem o tej samej nazwie na wsch. od Lubeki. Villa Murize wystpuje w dokumencie z XII w., miejscowo pooona zapewne nad Jeziorem Morzyckim. Cuzin, Cuscin obecnie Neukloster na wschd od Wismaru lub Quetzin nad Jeziorem Poskim.
248

ab249, stawili si wszyscy ksita Winulw przed oblicze cesarza i zapewnili uroczycie o swym posuszestwie i podlegoci wobec cesarstwa dla dobra pokoju. Gdy tam biskup starogardzki w obecnoci cesarza wznowi star skarg o majtki swej katedry, ksita sowiascy zapytani o posiadoci stanowice wasno biskupi przyznali, e wspomniane grody wraz z ich podgrodziami winny nalee do katedry i biskupa. Poza tym wszyscy Obodryci, Chyanie, Poabianie 250, Wagrowie i inne ludy sowiaskie, mieszkajce w granicach diecezji starogardzkiej, obiecay paci peny czynsz, ktry Otton Wielki wyznaczy tytuem dziesiciny jako dochd kocioa. Obietnica ich wszake pena bya nieszczeroci i faszu. Skoro tylko bowiem cesarz rozwiza wiec i zwrci si w inne strony, w ogle nie dotrzymali obietnicy. Rwnie ksi saski Bernard, dzielny zaiste onierz, lecz ogarnity straszn chciwoci, narzuci na Sowian mieszkajcych w ssiedztwie a podbitych broni albo upokorzonych traktatami tak olbrzymi haracz, e zapomnieli o Bogu i nie odnosili si z yczliwoci do kapanw251. Dlatego to wyznawca Chrystusa, Benno, widzc, e ksita wieccy nie tylko nie wspomagaj go w wykonywaniu jego posannictwa, lecz przeciwnie, do cna mu przeszkadzaj, zniechci si daremnym wysikiem i gdy nie
Zjazd odby si w 1005 r., a nie za rzdw bpa Bennona. Zblienie do Wieletw stanowio istotny element antypolskiej polityki Henryka II. 250 Rkps lubecki ma zamiast Polabi" Polani" (!) 251 ut nec memores Dei nee sacerdotibus ad quicquam essent benivoli. Rkps kanclerza Distelmeiera (ed. Reinecciusa) mia tu lekcj: ut Dei et legis eius immemores etiam sacerdotibus essent infesti.
249

mg znale miejsca, gdzie by jego noga spocza252, przyby do witobliwego ma Bernwarda, biskupa hildesheimskiego253, by przedstawi mu swoje troski i szuka pociechy w zgryzocie. Poniewa w by bardzo agodnym czowiekiem254, przyj do siebie gocia, a kierowany uczuciem ludzkoci, postara si dla znuonego o zajcie i z mienia kocioa zapewni mu utrzymanie w tym celu, by wyruszajc w drog, aby peni swe apostolstwo i wracajc stamtd znajdowa dla siebie bezpieczne miejsce, w ktrym mgby spocz. W tym czasie wspomniany biskup Bernward w majtku, ktry jemu przypad drog spadku, zbudowa wielki koci ku czci witego Michaa archanioa, a nie aowa na, jak to mona widzie, powanych wydatkw. Tam te zgromadzi liczny zastp mnichw dla suby Boej. Kiedy wic budow kocioa doprowadzono do koca zgodnie z yczeniami, w dzie wyznaczony na powicenie budynku zebra si olbrzymi tum. Gdy nasz biskup Benno powica lew stron kocioa, tum ten tak go przygnit i cisn, e w nastpstwie tego po kilku dniach zapada coraz bardziej na zdrowiu, a w kocu umar255. Pochowano go z honorami w pnocnej apsydzie tego kocioa. Nastpc jego by Meinher, ktry otrzyma wicenia od Libencjusza II. Po nim za by Abelin wywicony przez arcybiskupa Alebranda 256.
Ks. Rodzaju 8, 9. 993 - 1022. 254 Por. Ks. Liczb 12, 3: erat enim Moyses vir mitissimus. 255 O tyle niecile, e powicenie kocioa, o ktrym mowa, odbyo si 29 IX 1022, a mier bpa Bennona dopiero 13 VIII 1023. 256 Meinher bp starogardzki 1029/32 - 1035. Abelin 1035 -1043
253 252

19. O PRZELADOWANIU [CHRZECIJAN PRZEZ] GOTSZALKA 257W owych dniach panowa zupeny spokj w Sowiaszczynie, poniewa Konrad 258, 259- ktry nastpi w cesarstwie po pobonym Henryku -259, trapi Winitw czstymi wyprawami. Wszake religia chrzecijaska i suba domu 260 Boego nie wykazyway wwczas wikszego rozkwitu z powodu zachannoci ksicia i Sasw, ktrzy trwonili wszystko nie pozostawiajc nic kocioom i kapanom. Ksitami Sowian byli Onodrog i Gniew, trzecim Udo, zy chrzecijanin 261. Dlatego to z powodu swego okruciestwa przez jakiego zbiega saskiego zosta niespodzianie zabity. Syn jego, imieniem Gotszalk, ksztaci si w szkoach w Lneburgu. Dowiedziawszy si o mierci ojca odstpi od wiary i nauki, a prze(H a u c k: KG III 1006). Libencjusz II arcybp hamburski 10291032. Alebrand 1035-1043. Wedug niektrych rde (np. Annales Hildesheimenses a. 1023) bezporednim nastpc Bennona w Starogardzie by Reinhold (1023 -1030/2?). W przeciwnym wypadku trzeba by przyj kilkuletni wakans stolicy starogardzkiej. Por. S t o o b, s. 95, przyp. 10. 257 Por. Adam II 66 (64), schol. 46 (47), II 71 (69). 258 Konrad II krl niemiecki 1024 - 1039, cesarz 1027. Zob. G. Labuda, Konrad II, SSS II 457 - 459. 259 Dodatek Helmolda. 260 cultus domus (por. II Ks. Kronik 29,35; I Ks. Kronik 23, 28). 261 Ksita obodryccy. Adam II 66 (64) nazywa dwch pierwszych poganami w odrnieniu od Udona, zego chrzecijanina", syna Mciwoja (por. przyp. 227). U Saxa Gramatyka (MGH SS XXIX 65) Udo nosi imi Przybygniewa. Zdaniem H. Stooba (s. 97, przyp. 4) chrzestne imi Udo wskazuje na osob hrabiego ze Stade Ludera-Udona I jako na ojca chrzestnego. Onodrog i Gniew wystpuj ponownie u Adama (II 71 [69]) w towarzystwie tym razem ksicia Racibora (zm. 1043). Por. G. Labuda, Dynastia obodrzycka, SSS I 415-416; tene, Gniew, SSS II 113.

prawiwszy si przez rzek przyby do ludu Winitw. Tutaj zebra mnog liczb zbjw i mszczc ojca-257 spustoszy ca ziemi Nordalbingw262; takiej przy tym dokona rzezi ludu Chrystusowego, e jego okruciestwo przeszo wszelkie granice. Nie pozostao nic w prowincji Holzatw i Szturmarw ani te w kraju tych, ktrzy zw si Ditmarszami263, nic, co by uszo jego rki, prcz najznakomitszych owych twierdz Itzehoe i Bkelnburg264. Tam te udaa si pewna liczba zbrojnych wraz z onami, dziemi i mieniem, ktre ostao si z grabiey. Atoli pewnego dnia, gdy wspomniany ksi niczym rabu grasowa po polach i zarolach, a patrzy na zupenie spustoszony kraj, niegdy peen ludzi i kociow, zadra przed dzieem wasnego okruciestwa i poruszony do gbi serdeczn boleci265 postanowi wreszcie powcign swe rce od niegodziwych uczynkw. Oddaliwszy si wic nieco od towarzyszy, idc jakoby przygotowa zasadzk, niespodziewanie natkn si na pewnego Sasa chrzecijanina. Poniewa tamten ucieka przed nadchodzcym zbrojnym mem, Gotszalk dononym gosem wezwa go do zatrzymania si, poprzysigszy, e mu nie zrobi nic zego. Strwoony czowiek nabra do zaufania, zatrzyma si; wtedy zacz go pyta, kim jest i jakie przynosi wieci. w odpowiedzia: Jestem biednym czowiekiem urodzonym w Holzacji. Ponurych codziennie dowiadujemy
w rkpie kopenhaskim dopisek z ok. 1470: Ecce iam quarto patet (zob. przyp. 59). 263 Holzatowie, Szturmarowie, Ditmarszowie odamy Nordalbingw. 264 Itzehoe nad rzek Str (prawy dopyw dolnej aby). Bkelnburg w pd. czci kraju Ditmarszw. 265 Ks. Rodzaju 6, 6.
262

si rzeczy, gdy w sowiaski ksi imieniem Gotszalk robi wiele za ludowi i ziemi naszej, a pragnienie swego okruciestwa usiuje ugasi nasz krwi. Byby naprawd czas, by Bg Sdzia pomci nasze krzywdy". Na to rzek Gotszalk: Mocno obwiniasz owego ma, ksicia Sowian. Zaiste, wiele zgryzot sprawi ludowi i ziemi waszej w dumny mciciel zamordowanego ojca. Ja jestem tym mem, o ktrym prawisz, a przyszedem, aby pomwi z tob. Bolej bowiem nad tym, e popeniem tyle niegodziwoci wzgldem Boga i czcicieli Chrystusa, i gwatownie pragn powrci do aski tych, ktrym przyznaj wyrzdziem tyle krzywd. Wysuchawszy przeto moich sw wracaj do ludu swego i powiadom go o tym, by skierowali do oznaczonego miejsca mw godnych zaufania, ktrzy by potajemnie prowadzili ze mn rokowania w sprawie zawarcia pokoju i przymierza. Jeli to nastpi, ca t zgraj zbjcw, z ktr utrzymuj stosunki wicej z koniecznoci ni z dobrej woli, wydam w wasze rce". Powiedziawszy to wyznaczy zarazem czas i miejsce spotkania. Gdy wspomniany czowiek przyszed do grodu, w ktrym zebray si niedobitki strwoonych bardzo Sasw, powiadomi on starszych o tym tajnym poselstwie i nakania Wszelkimi sposobami, by posali ludzi na wyznaczone miejsce rozmw. Oni jednak tam nie podyli, obawiajc si wcignicia w zasadzk. Wszake po kilku dniach 266- tene wadca zosta schwytany przez ksicia 267 i jako herszt zoczycw
266 267

Por. Adam II 66 (64) koniec. Saskiego Bernarda II.

wrzucony do wizienia. Poniewa ksi przypuszcza, e w m dzielny i mny w wojnie moe by dla uyteczny, zawar z nim przymierze i obdarzywszy hojnie pozwoli mu odej. w atoli odzyskawszy wolno uda si do krla Duczykw Kanuta 268 i pozosta u niego wiele dni i lat -266, zdobywajc sobie saw przewagami wojennymi w Normandii i w Anglii. Dziki temu te spotka go zaszczyt uzyskania rki cry krlewskiej269. 20. O WIERZE GOTSZALKA Po mierci krla Kanuta powrci Gotszalk 270 do ziemi ojcw swoich, a zastawszy dziedzictwo zajte przez jakich wadcw, postanowi stoczy o nie walk; odnisszy zwycistwo odebra w caoci swe posiadoci wraz z panowaniem 271. Rwnoczenie w celu zdobycia sobie sawy i zaszczytu u Boga skierowa swe wysiki ku temu, by skoni ludy Sowian, ktre
Kanut Wielki, krl Danii 1018-1035, Norwegu od 1028 i Anglii od 1016, syn Swena I Widobrodego i witosawy crki ksicia polskiego Mieszka I. Zob. G. L a b u d a, SSS II 369 - 370. 269 Por. Adam III 19 (18). Wedug Saxa Grammatyka (MGH SS XXIX 67, 71) bya to Siritha lub Sygryda, crka krla duskiego Swena II Estridsena (1047-74 lub 76) Por. W. Dworzaczek, Genealogia, Warszawa 1959, tabl. 38. 270 Por. Adam II 79 (75): post mottem Chnud regis et filiorum eius. Pominicie owych synw" przez Helmolda doprowadzio Stooba do bdnego przekonania, e chodzi nie o Kanuta Wielkiego, ktry zmar w listopadzie 1035, lecz o Kanuta II (zm. 8 VI 1042). Powrt Gotszalka nastpi w 1043 r. 271 W nowszej nauce pastwo Gotszalka uchodzi za pierwsze pastwo wczesnofeudalne u Obodrytw. Por. V. D. K o268

ju zapomniay o przyjtym kiedy chrzecijastwie, do przyjcia aski wiary i do troski o dobro kocioa. I szczcio si dzieo Boe w jego rkach 272 tak bardzo, e nieskoczona mnogo pogan napyna do aski chrztu. I odbudowa w caym kraju Wgrw, Poabian i 273 Obodrytw zniszczone niegdy kocioy, 274- skierowano rwnie do wszystkich krajw woanie o kapanw i gosicieli sowa Boego, ktrzy mieli napoi umysy pogan nauk wiary witej. Cieszyli si przeto wierni275 ze wzrostu nowej winoroli, doszo te do tego, e kraje pene byy kociow, a kocioy kapanw. Rwnie Chyanie, Czrezpienianie i wszelkie ludy mieszkajce wok Piany przyjy ask wiary witej. Jest za Piana rzek, u ktrej ujcia ley miasto Dymin. Tak daleko sigay niegdy granice diecezji starogardzkiej276. Wszystkie wic ludy sowiaskie, nad ktrymi piecza naleaa do starogardzkiej276 katedry, trzymay si gorliwie wiary Chrystusowej dopty, dopki y Gotszalk. Zaprawd m w o wielkiej pobonoci tak paa gorliwoci wzgldem Bor o l i u k, Gosudarstvo Bodriej v pravlenie knjazja Gotsalka (103166), Sl. Occ. 22(1962), s. 165-196; R. Marciniak, Ustrj polityczny (por. przyp. 35); W. Kowalenko, Gotszalk, SSS II 143. Co do akcji chrystianizacyjnej Gotszalka por. artyku J. T. M i l i k a, Chrzecijastwo w pastwie Gotszalka, Antemurale 12 (1968), s. 105 - 114. 272 I Ks. Machabejska 2, 47. 273 w gwnych rkopisach brak et. 274 Gwna cz rozdziau zostaa skomponowana czciowo dosownie, czciowo w parafrazie z Adama III 19 (18) -21 (20) i schol. 70 (72). 275 U Adama (III 21 [20]) cieszy si arcybiskup. 276 Adam mwi (schol. 70 [72] i IV 13) o metropolii hamburskiej. Widoczna tendencyjno Helmolda.

skiej religii, e sam czsto wygasza w kociele do ludu nauki kaznodziejskie; chcia mianowicie wyjani w jzyku sowiaskim te zagadnienia, ktre biskupi i kapani przedstawiali w sposb niezrozumiay. Jest rzecz niewtpliw, e w caej Sowiaszczynie nie pojawia si nigdy osobisto potniejsza i w rwnym stopniu gorliwa w wierze chrzecijaskiej. Zaprawd, gdyby dane mu byo y duej, skoniby wszystkich pogan do chrzecijastwa, skoro ju prawie nawrci jedn trzeci z tych, ktrzy pierwej za dziada jego, Mciwoja, powrcili do pogastwa 277. Wwczas to powstay w poszczeglnych miastach zgromadzenia witych mw yjcych wedug reguy kanoniczej jak rwnie zakony mnichw i mniszek; powiadczaj to ci, ktrzy widzieli niektrych z nich w Lubece, Starogardzie, Raciborzu 278, czynie279 i innych miastach. W Mechlinie za, ktry jest sawnym miastem Obodrytw, byy podobno trzy zgromadzenia sug Boych -274 . 21. O WALCE TOLAN 280 W owych dniach powstao wielkie poruszenie281 we wschodniej czci krainy Sowian, toczcych midzy sob wojn domow 282.
Mowa o rewolucji pogaskiej i interwencji wieleckiej u Obodrytw skierowanej przeciw ksiciu Mciwojowi w 1018 r. 278 Obecnie Ratzeburg w kraju Poabian. 279 Obecnie Lenzen nad ab. 280 Tytu nie usprawiedliwiony, bowiem Tolanie byli tylko jednym z czterech plemion biorcych udzia w wojnie, jak to zreszt wynika z dalszego opowiadania. 281 Por. I ks. Machabejska 13, 44. 282 Wydarzenia te datuje si na 1057 r. Zob. W. Brske,
277

283-

Ci za, ktrzy nazywaj si Lucicami albo Wieletami, skadaj si z czterech plemion. Z nich to, jak wiadomo, Chyanie i Czrezpienianie mieszkaj z tej strony Piany, Redarowie i Tolanie z tamtej. Wrd nich powsta ostry spr o hegemoni-283. Albowiem Redarowie i Tolanie z powodu znacznej staroytnoci swego miasta jak i dla przesawnej wityni, w ktrej si pokazuje wizerunek Radogosta, chcieli dziery wadz naczeln, przypisujc sobie szczeglnie dostojne stanowisko, poniewa odwiedzay ich czsto wszystkie ludy sowiaskie dla uzyskania odpowiedzi wyroczni i skadania corocznych ofiar. Natomiast Czrezpienianie i Chyanie nie chcieli im ulega, owszem, postanowili nawet broni swej wolnoci orem284. 285- Gdy wic wzburzenie z wolna przybierao na sile, doszo w kocu do wojny, w ktrej po bardzo krwawych walkach Redarowie i Tolanie ponieli klsk. Wojn wznawiano potem.
Untersuchungen zur Geschichte des Lutizenbundes, Mnster-Kln 1955, s. 78 - 81. 283 Por. Adam III 22(21), oraz Helmold c. 1. 284 Wedug Adama :z Bremy Czrezpienianie walczyli w pojedynk przeciw trzem pozostaym plemionom Zwizku Wieleckiego. Czrezpienianie i Chyanie z racji nadmorskiego pooenia znacznie bardziej rozwinli si gospodarczo ni konserwatywni Redarowie i Tolanie, std niespodziewanie silny opr. Zwycistwo Redarw byo zwycistwem pyrrusowym; pokonane plemiona podday si ksiciu Gotszalkowi i tym samym odpady od Zwizku. Stanowio to dla niego ogromny cios, cho, jak zobaczymy, w 1066 r. Zwizek potrafi jeszcze doprowadzi do nowej rewolucji pogaskiej u Obodrytw. Zob. K. Wachowski, Sowiaszczyzna zachodnia s. 146-7; W. Brske, o. c. 285 Adam, 1. c.

drugi i trzeci raz, ale te same plemiona ponownie zostay starte przez przeciwnikw -285. Lego wwczas po jednej i drugiej stronie tysice ludzi, a zwycizcami zostali Czrezpienianie i Chyanie, ktrym konieczno narzucia wojn. Redarowie i Tolanie walczcy dla zdobycia sawy 286 ogromnie wstydzili si swego niepowodzenia, 287przeto przywoali na pomoc najdzielniejszego krla Danii288 i saskiego ksicia Bernarda, jak i ksicia obodryckiego 289 Gotszalka, wszystkich z wojskiem. ywili te na wasny koszt w cigu szeciu tygodni 290 t wielk armi -287. Wzmg si wic bj przeciw Czrezpienianom i Chyanom; otoczeni tak przewaajcymi siami nie byli oni w stanie stawi oporu, 291olbrzymia ich lic/ba zostaa wybita [i] wielu ludzi dostao si do niewoli. Ostatecznie za cen pokoju dali pitnacie tysicy grzywien -291. Ksita podzielili midzy siebie pienidze. 291O wierze chrzecijaskiej nie napomknito nawet -291 ani te nie oddano czci Bogu 292, ktry da im w wojnie zwycistwo. Std mona pozna nienasycon chciwo Sasw293, ktrzy chocia si wyrniaj si zbrojn i taktyk wojenn wrd innych ludw graniczcych z barbarzycami, 294- zawsze
Por. Salustiusz, Bellum Iugurthinum, c. 114: pro gloria certare. Adam, 1. c. 288 Swena II Estridsena 1047 - 74 (76). 289 Obodryckiego dodatek Helmolda. 290 Adam: siedmiu tygodni. 291 Adam, 1. c. 292 Por. Dzieje Apost. 12, 23. 293 Por. Adam III 23 (22). 294 Por. Adam II 71 (69). Sowa: dziki wysikom kapanw dodatek Helmolda.
287 286

wszake dbaj wicej o zwikszenie trybutu ni o zdobycie dusz dla Pana. Ju dawno wzmogoby si dziki wysikom kapanw powaanie chrzecijastwa, gdyby nie staa temu na przeszkodzie chciwo Sasw-294. Niech wic sawiony bdzie i wszelk chwa okryty najgodniejszy Gotszalk, ktry mimo swego barbarzyskiego pochodzenia na nowo z penym zapaem mioci przywrci swemu ludowi dar wiary witej i ask chrzecijastwa. Niech za haba okryje wielmow saskich, ktrych mimo urodzenia z przodkw chrzecijaskich i wychowania na onie witej matki Kocioa znajdowano stale jaowymi i prnymi w dziele Boym295. 22. O BUNCIE SOWIAN W tych wic czasach, gdy z miosierdzia Boskiego i dziki zasugom najpoboniejszego ma Gotszalka stanowisko Kocioa [wzmocnio si] i suba Boa zakwita w Sowiaszczynie, podzielono 296- po mierci biskupa Abelina -296 koci starogardzki na trzy biskupstwa297. Wiadomo jednak, e stao si to nie na mocy rozporzdzenia cesarskiego, lecz z pomysu arcybiskupa hamburskiego, wielkiego Adalberta298. w bowiem m dostojny przepotny w krlestwie, cieszy si wzgldami zarwno najWymowna tyrada przeciw prywacie Sasw i ich braku odpowiedzialnoci za zadania Kocioa. 296 Adam III 21 (20). Abelin umar po 1049 r., prawdopodobnie ok. 1062 r. 297 Mechliskie (Meklemburskie), Raciborskie i Starogardzkie. Podzia przeprowadzono zapewne ok. 1055 - 1057. 298 Arcybp hamburski 1043 - 1072.
295

dzielniejszego cesarza Henryka syna Konrada 299, jak i papiea Leona 300, tak e ci we wszystkim zgadzali si z jego wol. Wykonywa on wadz arcybiskupi i peni funkcj legata apostolskiego we wszystkich krlestwach pnocy, mianowicie w Danii, Szwecji i Norwegii. Wszake niezadowolony z tego, 301- chcia jeszcze osign godno patriarchy, a mianowicie w taki sposb, eby w granicach jego diecezji ustanowi dwanacie bisikupstw -301; o nich nie warto opowiada, poniewa mdrym wydaway si one jakimi majaczeniami graniczcymi z szalestwem. Zbierao si wic na jego dworze wielu kapanw i mnichw, a take wielu biskupw. Wygnani ze swych biskupstw, byli oni uczestnikami jego stou. Pragnc uly im w cikiej doli przenis ich w dalekie kraje pogaskie, osadza jednych w siedzibach staych, innym przydziela biskupstwa [jeszcze] nie ustalone. 302- Z nich Ezzona 303 mianowa nastpc Abelina w Starogardzie, pewnego Aristona 304 wracaHenryk III krl niemiecki i cesarz 1039 -1056. Zob. G. Labuda, Henryk III, SSS II 202 - 203. 300 Leon IX 1049 - 1054. 301 Por. Adam III 33 (32). Do tego zagadnienia por. H. L u d a t, Die Patriarchatsidee Adalberts von Bremen und Byzanz, Archiv f. Kulturgeschichte 33 (1952), s. 221 - 246; H. Fuhrmann, Provincia constat duodecim episcopatibus. Zum Patriarchatsplan Erzbischof Adalberts von Hamburg-Bremen, Studia Gratiana 11 (1967) (=Collectanea Stephan Kuttner I), s. 389 - 404. 302 Adam III 21 (20) i schol. 80 (81). 303 Ezon bp starogardzki po 1043 - 1082, 1066 wypdzony z diecezji. Zob. Hauck, KG III 1006. 304 Ariston bp raciborski, wywicony ok. 1055/60, wypdzony z diecezji 1066. Zdaniem Haucka (1. c.) wywicony w latach 1062 1066.
299

jcego z Jerozolimy ustanowi biskupem w Raciborzu, Jana przeznaczy do Mechlina. Tene Jan305 gnany chci pielgrzymowania opuci Szkocj i przyby do Saksonii, a przyjty jak wszyscy askawie przez arcybiskupa, wysany zosta wkrtce do Sowiaszczyzny do Gotszalka. Przebywajc wwczas u niego, jak podaj kroniki, ochrzci wiele tysicy pogan -302. Trway pokj zapanowa w caym krlestwie, bowiem najdzielniejszy cesarz Henryk306 mocn rk powcign Wgrw, Czechw, Sowian i inne pograniczne kraje. Gdy w wadca zszed z tego wiata, spadkobierc jego bera zosta syn jego Henryk dziecko omioletnie 307. 308Natychmiast te wiele zaburze powstao w pastwie, poniewa ksita paali dz konfliktw, a lekcewayli sobie dziecinny wiek monarchy-308. I wystpi kady przeciwko bliniemu swemu 309 i namnoyo si wiele zego na ziemi 310, mianowicie rabunkw, poarw i morderstw.
Jan bp meklemburski, wywicony ok. 1055/1060 (1052), zamordowany 1066; zob. c. 23. 306 Henryk III (zob. przyp. 299). Wojny z Czechami 1040 -1041, z Wgrami 1044- 1045, Lucicami 1045. W 1055 r. wybucha wojna sasko-lucicka, zakoczona wielkim zwycistwem Lucicw pod Przcaw. Por. odmienne przedstawienie u Adama III 32(31). 307 Za Annales S. Disibodi a. 1106 (Helmold cytowa to rdo prawdopodobnie z pamici). W rzeczywistoci Henryk IV (10561106 krl niemiecki, 1084 cesarz) mia dopiero 6-7 lat. Zob. G. Labuda, Henryk IV, SSS II 203 - 204. 308 Por. Adam III 34 (33). 309 Por. Proroctwo Izjasza 3, 5: ad proximum suum; Proroctwo Zachariasza 8, 10. 310 Por. I Ks. Machabejska l, 10.
305

311-

Po krtkim czasie zmar te ksi saski Bernard, ktry sprycie zarzdza sprawami Sowian i Sasw przez lat czterdzieci. Dziedzictwo jego podzielili midzy siebie jego synowie, Ordulf i Herman -311. Zarzd ksistwa obj Ordulf 312, cho daleko mu byo do ojcowskiego mstwa, dowiadczenia wojskowego jak i szczcia. Przeto zaledwie pi lat313 upyno od mierci ojca, a ju Sowianie przygotowuj bunt, zabijajc przede wszystkim Gotszalka 314. 315- Tak wic zgin m pamitny na wsze czasy z powodu przywizania okazywanego Bogu i ksitom, zamordowany przez barbarzycw, ktrych sam chcia nawrci na wiar wit. Bo jeszcze nie jest pena miara nieprawoci Amorejczykw dotychczas 316 ani czas zmiowania nad nimi nie nadszed317. Dlatego konieczn byo rzecz, by nadeszy zgorszenia 318; dziki nim uczciwi stali si jawni319. Ponis za ten drugi Machabeusz mczesk mier w miecie Leontium, ktre te nosi drug nazw czyn, 7 czerwca, i to wraz z ksidzem Epponem, ktry zosta zoony w ofierze na otarzu, jak te i wraz z wielu innymi, tak wieckimi, jak i duchownymi,
Por. Adam III 43 (42). Bernard II umar w 1059 r. Ksi saski 1059 - 1072. 313 Niecile, powinno by: siedem. 314 7 VI 1066. 315 Por. Adam III 50 (49) i schol. 79 (80). Dwa drugorzdne dodatki Helmolda: z powodu przywizania okazywanego Bogu i ksitom" oraz ktre te nosi drug nazw czyn". 316 Ks. Rodzaju 15, 16. 317 Por. Ks. Psalmw 101, 14: quia tempus miserendi eius, quia venit tempus. 318 Por. Ewang. w. Mateusza 18, 7. 319 Por. I List do Koryntian 11, 19.
312 311

ktrzy dla Chrystusa ponieli rozmaite mczarnie. Mnich Answer, a wraz z nim inni zostali ukamienowani w Raciborzu. Dzie ich mczestwa przypada na 15 lipca. Wie gosi, e gdy Answer szed na mk, baga pogan, by wpierw ukamienowali jego towarzyszy, bowiem ba si zaamania tamtych. Po zdobyciu przez nich korony mczeskiej ugi radonie kolana, jak niegdy wity Szczepan -315. 23. MCZESTWO WITEGO BISKUPA JANA Starego biskupa Jana ujtego wraz z innymi chrzecijanami w Magnopolis, czyli Mechlinie, zachowano przy yciu a do chwili triumfu. Za wyznawanie Chrystusa bito go rzgami, nastpnie wodzono przez wiele miast sowiaskich na pomiewisko, a gdy nie da si oderwa od imienia Chrystusa, odrbano mu rce i nogi, wreszcie ciao jego porzucono na ulicy. Odcit gow poganie wbili na dzid i na znak zwycistwa ofiarowali swojemu bogu, Radogostowi. Dziao si to w stolicy Sowian, Retrze, dnia 11 listopada 320. 24. PIERWSZE 321 ODERWANIE SI SOWIAN OD WIARY [WITEJ] 322Crk krla duskiego323 wypuszczono nago wraz z innymi kobietami z miasta Obodrytw Mechlina. T bowiem, jak wyej powiedziano, mia ksi
Rozdzia przejty dosownie z Adama III 51 (50). Editio princeps poprawniej: Trzecie (por. Adam schol. 82 [83]: Haec est Sclavorum tertia negatio, qui primo facti sunt a Karola christiani, secundo ab Ottone, tertio nunc ab Godescalco principe). 322 Prawie cay rozdzia dosownie powtrzony za Adamem III 51 (50) i schol. 81 (82). 323 Zob. przyp. 269.
321 320

Gotszalk za on; z ni te spodzi syna Henryka 324. Z innej za urodzi si Budiwoj325, obaj za przyszli na wiat na zgub Sowian. Sowianie przeto odnisszy zwycistwo spustoszyli ca ziemi hambursk ogniem i mieczem, za prawie wszystkich Szturmarw i Holzatw326 zabito albo uprowadzono w niewol. Grd Hamburg zniszczono doszcztnie, a na pomiewisko naszego Zbawiciela poganie cili nawet krzye. Rwnie w tym samym czasie Szlezwik, ktry nazywa si drugim imieniem Haithabu, bardzo bogate i ludne miasto plemion zaabskich, lece na kracach duskiego krlestwa, zosta przez niespodziewany wypad Sowian w caoci zniszczony. Tak spenio si wobec nas proroctwo, ktre gosi: Boe, przyszli poganie do dziedzictwa twego, splugawili koci twj wity 327 i tak dalej, jak to w sposb proroczy opakuje si zniszczenie miasta Jeruzalem. Sprawc tej klski by podobno Blus oeniony z siostr Gotszalka; skoro powrci on do domu, sam zgin gwatown mierci 328. Tak wic wszyscy Sowianie sprzysigszy si ze sob wrcili z powrotem do pogastwa, zamordowawszy tych wszystkich, ktrzy obstawali przy wierze. Daremnie ksi Ordulf walczy czsto z Sowianami przez dwanacie lat, o ktre przey ojca; adnego nie odnis zwycistwa, lecz wielokrotnie zosta poZob. przyp. 453. W oryginale: Butue. Por. przyp. 331. Dalsze rozdziay uzasadni zowrbn zapowied. 326 Adam z Bremy nie wymienia tu Holzatw. 327 Por. Ks. Psalmw 78, 1. 328 Wzmianka u Adama i u Helmolda jest jedyn wiadomoci o Blusie przywdcy rewolucji pogaskiej 1066 r. u Obodrytw.
325 324

bity przez pogan, tak e nawet swoi z niego szydzili -322. Doszo za do tej zawieruchy w kraju Sowian w roku 1066 wcielenia Paskiego, a smym panowania Henryka IV 329. Stolec starogardzki pozosta odtd nie obsadzony przez osiemdziesit cztery lata 330. 25. O KRUCIE Po mierci zacnego ma i czciciela Boga Gotszalka ksistwo przeszo drog dziedziczenia na syna jego Budiwoja 331. Ci wszake, ktrzy jego ojca zamordowali, bojc si, by syn nie pomci ojcowej mierci, wywoali rozruchy wrd ludu mwic: Nie ten bdzie nami rzdzi, lecz Krut syn Grina332. Jaki bowiem bdziemy mieli poytek z tego, emy zamordowali Gotszalka i zdobyli z broni w rku wolNieciso: rok 1066 nie by smym, a jedenastym panowania tego wadcy. 330 To jest do nominacji na to stanowisko biskupa Wicelina w 1149 r. (zob. c. 69). Na tym rozdziale koczy si pierwsza cz dziea Helmolda, oparta na dziejach Kocioa hamburskiego Adama z Bremy. 331 Ksi obodrycki 1066 - 1074 (75). Zob. G. L a b u d a, Budiwoj, SSS I 172. 332 Ksi obodrycki 1066-1093. Zob. J. Nalepa, Krut, SSS II 532. Niniejszy ustp K. Zernack interpretuje jako dowd istnienia u Obodrytw oglnego wiecu ludnoci jako najwyszego organu wadzy (podobnie jak opowiadanie Helmolda c. 16 o poszukiwaniu przez Mciwoja Obodryckiego w Radogoszczy pomocy przeciwko Sasom miaoby wiadczy o istnieniu analogicznego [zwizkowego] wiecu u Wieletw). Zob. K. Zernack, Die burgstdtischen Volksversammlungen bei den Ost- u. Westslaven. Studien zur verfassungsgeschichtlichen Bedeutung des Vece, Wiesbaden 1967, s. 213, 218 -19. Zob. te c. 34 (opr przeciwko Henrykowi Gotszalkowicowi).
329

no, jeli w bdzie dziedzicem ksistwa? Wicej on da si nam we znaki ni ojciec, a yjc w przymierzu z ludem saskim napeni kraj nowymi cierpieniami". Natychmiast te zawizali sprzysienie i wynieli Kruta na ksistwo, wyczywszy synw Gotszalka, ktrym prawnie naleaa si wadza. Modszy z nich imieniem Henryk uciek do Duczykw, poniewa pochodzi z krlewskiego pokolenia Duczykw 333. Starszy za Budiwoj skierowa si do Bardw 334, szukajc pomocy u ksit saskich, ktrym ojciec jego by zawsze oddany i wierny. Ci te wdzicznoci odpacajc za wywiadczone usugi wypowiedzieli dla niego wojn i po wielokrotnych uciliwych wyprawach przywrcili go na tron335. Wszake stanowisko Budiwoja byo zawsze sabe, a nie mogo si poprawi z tego powodu, e pochodzi z ojca chrzecijanina i by przyjacielem ksit saskich, a tym samym mia w swym spoeczestwie opini zdrajcy wolnoci. Albowiem po owym zwycistwie, dziki ktremu po zamordowaniu Gotszalka wpierw kraj Nordalbingw si zachwia, Sowianie zbrojn rk strzsnli z siebie jarzmo niewoli i z takim uporem usiowali broni swej wolnoci, e woleli mier anieli przybranie imienia chrzecijanina albo pacenie haraczu saskim ksitom. T za hab pozyskali sobie Sasi przez sw nieszczsn
Matka Henryka bya ksiniczk dusk (por. przyp. 269). Zob. przyp. 237. 335 By moe dokonao si to w trakcie kampanii zimowej 1068/69 Henryka IV przeciw Wieletom, w czasie ktrej zniszczono Retr. Zob. W. Brske, Untersuchungen zur Geschichte d. Lutizenbundes, s. 83 nn.
334 333

chciwo 336; bowiem gdy byli jeszcze w peni mocy, wzbili si w dum dziki czstym zwycistwom i zapomnieli, e wojna jest spraw Boga337 i od niego zaley zwycistwo. Co wicej, 338- tak niezwyke naoyli ciary na ludy sowiaskie, ktre bd pobili w wojnie, bd podporzdkowali sobie ukadami, e gorzka konieczno zmusia ich do porzucenia spraw boskich i wydobycia si z niewoli ksit -338. Zapaci za to 339- ksi saski Ordulf; opuszczony przez Boga nie osign adnego zwycistwa przeciwko Sowianom w okresie, o ktry przey ojca -339. Std wic doszo do tego, e synowie Gotszalka, ktrzy pooyli ca sw nadziej w ksiciu, oparli si na lasce trzcinowej zamanej 340. Po mierci Ordulfa obj panowanie syn jego Magnus, urodzony z crki krla duskiego341. Ten od samego pocztku swych rzdw skierowa wszystkie siy i ca wol na poskromienie buntowniczych Sowian, a zachca go jeszcze do tego Budiwoj, syn Gotszalka. Atoli owi Sowianie zaczli jednomylnie stawia opr, opowiadajc si za synem Grina Krutem, ktry dokonywa wrogich aktw342 przeciwko
336

W oryginale (za Adamem 23 [22]): Saxonum avaritia (por. c.

21).

Por. I Ks. Krlewska 17, 47: Dominus; ipsius enim est bellum. Wedug Adama III 23 (22), por. c. 21. 339 Por. Adam III 51 (50). Sowa: opuszczony przez Boga, s dodatkiem Helmolda. 340 Por. Proroctwo Izjasza 36, 6. 341 Magnus ksi saski 1072-95. Matk jego bya Ulfhida crka krla Norwegii (nie Danii!) Olafa II. Por. Adam II 79 (75) i W. Dworzaczek, Genealogia, tabl. 64. 342 qui erat inimicicias exercens. Por. I Ks. Machabejska 7, 26: qui erat inimicicias exercens contra Israel.
338

337

imieniu Chrystusa i powadze ksit. Najpierw wic wypdzili z kraju Budiwoja, niszczc grody, w ktrych znajdowa schronienie. w widzc, e pozbawiono go krlestwa, uciek do ksicia Magnusa, ktry wtedy przypadkiem przebywa w Luneburgu, i przemwi do w te sowa: Wiadomo jest twej wysokoci, o najwikszy z mw, jak wiernie sterowa ojciec mj Gotszalk rzdami kraju sowiaskiego dla czci Boskiej i twojego rodzica, nie omieszkajc niczego, co naleao do suby Boej i wiernoci wzgldem ksit. Rwnie i ja, wspzawodniczc ze swym ojcem w skromnoci, z pen wiar i oddaniem sucham polece ksit, naraajc si na niekoczce si niebezpieczestwa, by zachowa dla siebie czczy niemal tytu, dla was za owoc waciwy. Nikomu nie jest tajne, jak zapat otrzymalimy343 i ja, i ojciec: jego nasi wrogowie pozbawili ycia, mnie za ojczyzny. Wrogowie powiedziabym nie tylko nasi, lecz rwnie twoi. Jeli wic chcesz da wyraz trosce o swoj cze i o zbawienie swoich ludzi, powiniene uy si zbrojnych 344. Przecie znajdujemy si ju na skraju przepaci i naley si pieszy, by wrogowie odnoszc dalsze sukcesy nie nawiedzili kraju Nordalbingw" 345.
Qualis autem merces et me et patrem meum exceperit... Komentatorzy dopatruj si tu zamierzonej imitacji Boecjusza, De consolatione philosophiae, I 4: Sed innocentiam nostram uis exceperit eventus, vides. Por. c. 29 (koniec): Quis igitur finis nos exceperit, videtis. 344 Por. Lukan, Pharsalia, I 348: viribus utendum est. 345 Rkps kopenhaski zawiera tu dopisek z ok. 1470: Quinta [iam] hic ostenditur error omniurn illorum qui dicunt Thetmarchios liberos fuisse a tempore Karuli Magni (zob. przyp. 59).
343

Wysuchawszy tych sw ksi odpowiedzia: Tym razem nie mog osobicie wyruszy w pole, powstrzymuj mnie bowiem powane przeszkody, lecz dam tobie Bardw, Szturmarw, Holzatw i Ditmarszw. Korzystajc z ich pomocy zdoasz przez jaki czas powstrzyma zapdy nieprzyjaci. Jeli okae si to konieczne, i ja do wyprawy si docz moliwie najprdzej". Ksicia powstrzymywa w danym momencie dzie zalubin346. Przybrawszy sobie najdzielniejszych spord Bardw, Budiwoj przeszed ab i wpad do ziemi Wgrw. Rwnoczenie gocy ksicy przebiegali cay kraj Nordalbingw i wzywali gorco lud 347 do niesienia pomocy Budiwojowi, na ktrego napierali wrogowie. Atoli w poszed naprzd z oddziaem wicej ni szeciuset zbrojnych; gdy za zbliy si do grodu Poni348, wbrew oczekiwaniom zasta go otwartym i pozbawionym obrocw. Gdy do niego wszed, jaka Niemka, ktra si tam znalaza, odezwaa si do niego w te sowa: Bierz, co twoja rka tu znalaza, i spiesznie uchod std 349, poniewa jedynie przez podstp zostawiono to miasto otwarte i pozbawione stray. Skoro tylko Sowianie dowiedz si o twoim wejciu, jutro nadejd z wielkim wojZ Zofi crk krla wgierskiego Beli I. lub odby si w 1071 r. Ksicia zatrzymao raczej powstanie feudaw saskich przeciw Henrykowi IV. Wydarzenia opisywane w tym rozdziale rozegray si zapewne w latach 1074-1075. Adam nic nie wie o wydarzeniach w Poni. 347 Por. Ks. Wyjcia 12, 33: Urgebantque...populum... exire. 348 Ponia (Plon) nad Jeziorem Poskim, wany grd Wagrw. Zob. A. W d z k i, Ponia, SSS IV 157. 349 Por. I Ks. Krlewska 20, 38: Festina velociter; II Ks. Krlewska 15, 14: Festinate egredi.
346

skiem i przystpi do oblenia tego miasta". On jednak zlekceway sobie sowa owej kobiety i pozosta przez noc w grodzie. Jest za w grd, jak to jeszcze dzi mona widzie, zewszd otoczony bardzo gbokim jeziorem; dojcie do przychodzcym daje bardzo dugi most. Nastpnego ranka o wicie niekoczce si szeregi Sowian otoczyy miasto, jak to wieczorem przepowiedziano. Postarano si przy tym, by obleni nie znaleli na wyspie adnej odzi, ktr mogliby wydosta si [z puapki]. Przeto Budiwoj wraz z towarzyszami znosi oblenie z wielk trudnoci, cierpic przy tym gd. Wszake najdzielniejsi Holzatowie, Szturmarowie i Ditmarszowie, skoro tylko usyszeli o tym nieszczciu, popieszyli z pomoc, aby uwolni miasto od oblenia. Gdy za przyszli do rzeczki zwcej si Schwale350, ktra dzieli Sowian cd Sasw, wysali naprzd czowieka znajcego jzyk sowiaski. Mia si on wywiedzie, co Sowianie robi i w jaki sposb zamierzaj zdoby miasto. w m wysany przez towarzyszy przyby do wojska sowiaskiego, ktre zalegao wok cae pole351 i przygotowywao rozmaite machiny do oblenia. Ten wic przemwi do nich w te sowa: Co robicie, mowie? Oblegacie miasto i wojw zaprzyjanionych z ksitami i z Sasami? Zaiste, zamiary te nie wyjd wam na dobre. Ksi naczelny oraz inni ksita polecaj wam jak najszybciej odstpi od oblenia. Jeli tego nie zrobicie, wkrtce odczujecie jego zemst". Gdy ci z niepokojem pytali, gdzie jest
350 351

Dopyw rzeki Str w pobliu miasta Neumnster. Por. Ks. Judyty 2, 11: cooperuerunt faciem terrae.

ksi, odpowiedzia im, e znajduje si w pobliu z niezmierzon liczb wojw. Wtedy ksi sowiaski Krut wzi posa na bok, by od niego dowiedzie si caej prawdy. Rzek wic w do niego: Jak mi dasz zapat, jeli ci wyjawi to, o co pytasz, i sprawi, e wedug yczenia swego zawadniesz tym miastem i ludmi, ktrzy si w nim znajduj? Krut obieca mu dwadziecia grzywien. Skoro obietnic przyjto, powiedzia w zdrajca Krutowi i jego towarzyszom: w ksi, ktrego si tak boisz, jeszcze nie przeszed brzegw aby; zatrzymay go powane przeszkody. Jedynie Szturmarowie, Holzatowie i Ditmarszowie wyszli w maej liczbie; ich za atwo jednym sowem wyprowadz w pole i sprawi, e wrc do domu". Powiedziawszy to przeszed przez most i rzek do Budiwoja i jego towarzyszy: Myl o ocaleniu swoim i swoich ludzi, ktrzy s z tob, poniewa Sasi, na ktrych liczye, tym razem nie przyjd ci z pomoc". w tedy speszony odpowiedzia: O, ja nieszczsny, dlaczego moi przyjaciele mnie opucili? Czy w ten sposb najlepsi Sasi opuszczaj tego, ktry baga ich o pomoc, znalazszy si w kopotliwym pooeniu? adnie wyprowadzono w pole mnie, ktry zawsze pokadaem ca nadziej w Sasach, a teraz w ostatniej potrzebie pozostawiono mnie na asce losu". Jemu za w powiedzia: Niezgoda zapanowaa w narodzie, a poniewa jeden wichrzy przeciwko drugiemu, kady powrci do swego domu 352. Innego musisz szuka wyjcia". Tak pogmatwawszy sprawy wspomniany posaniec powrci do swoich, a gdy Sasi w popiechu pytali, jak sprawa stoi, odpowiedzia, co nastpuje:
352

Ewang. w. Jana 7, 53 i inne, podobne miejsca w Biblii.

Przyszedem do grodu, do ktregocie mnie wysali; dziki Bogu nie ma tam adnego niebezpieczestwa ani adnej obawy oblenia. Co wicej, widziaem Budiwoja i innych z nim, wesoych i siedzcych w spokoju". W taki to sposb opni marsz wojska, by nie szo ono z odsiecz oblonym. M w sta si przeto sprawc zguby Budiwoja i jego towarzyszy. Albowiem natychmiast gdy obleni, wyprowadzeni w pole przez zdrajc, stracili nadziej odsieczy, zaczli dopytywa u wrogw, czyby nie przyjli okupu za darowanie ycia. Owi jednak im odpowiedzieli: Nie przyjmiemy od was ani zota, ani srebra; darujemy wam ycie i zagwarantujemy nietykalno osobist, jak tego sobie yczylicie, jeli wychodzc wydacie nam bro". Usyszawszy to Budiwoj powiedzia do towarzyszy: Mowie, twarde syszymy sowa; mianowicie wychodzc mamy odda bro. Wiem wprawdzie, e gd zmusza nas do szybkiego poddania, wszake gdy zgodnie z przedoonymi warunkami wyjdziemy bez broni, zostaniemy mimo to w dalszym cigu w niebezpieczestwie. Niejednokrotnie bowiem stwierdziem, jak zmienne i niepewne s obietnice Sowian. Dla ratunku wszystkich wydaje mi si wic bardziej wskazane dotychczasow taktyk zwlekania, cho uciliw, ratowa ycie i czeka, czy przypadkiem Bg nie zele nam skdkolwiek pomocy". Temu jednak zdaniu oparli si towarzysze mwic: Przyznajemy wprawdzie, e warunki stawiane nam przez nieprzyjaci s dwuznaczne i pene grozy. Nie mona ich wszake odrzuci, poniewa nie ma innej drogi, by unikn istniejcego niebezpieczestwa. Co nam pomoe zwoka, gdy nie ma ni-

kogo, kto by przerwa oblenie? Srosz za mier przynosi gd ni miecz, lepiej te od razu skoczy ycie ni dugo si mczy". 26. O MIERCI BUDIWOJA Budiwoj wic widzc, e towarzysze obstaj przy opuszczeniu warowni, kaza sobie poda uroczyste szaty, w ktre odziany353 wyszed z towarzyszami. Przechodzili potem przez most po dwch354 zdajc bro i tak zaprowadzono ich przed oblicze Kruta. Gdy tam zebrali si wszyscy, pewna bardzo znakomita kobieta z grodu zwrcia si do Kruta i reszty Sowian z takim wezwaniem: Wytracie mw, ktrzy si poddali, i nie oszczdzajcie ich, poniewa dopucili si najohydniejszych gwatw na waszych onach, ktre zostay wraz z nimi w miecie; zniweczcie w ten sposb swoj hab." 355. Gdy Krut i jego towarzysze usyszeli te sowa, natychmiast rzucili si na nich i wycili ca gromad, mieczem 356. Tak zgin Budiwoj jak rwnie cay kwiat Bardw przed grodem Ponia 357. Dziki temu wzrs Krut na siach i szczcio si dzieo w rkach 358 jego, zdoby te sobie wadz w caej ziemi Sowian. Natomiast starte zostay siy Sasw; i suyli oni Krutowi uiszczajc
Por. Ks. Rut 3, 3: induere cultioribus vestimentis. bini et bini, por. I Ks. Kronik 26, 17. 355 Por. proroctwo Izajasza 4, 1: aufer opprobrium nostrum; Ewang. w. ukasza 1,25 i inne podobne miejsca w Biblii. 356 Por. I KS. Krlewska 15, 8: Omne autem vulgus interfecit in ore gladii. 357 Na podstawie Nekrologu Luneburskiego dat dzienn mierci Budiwoja i jego wojownikw ustalona na 8 VIII. Natomiast data roczna nie jest znana (1071, 1074, 1075?). 358 Por. I Ks. Machabejska 2, 47.
354 353

mu trybut359, a mianowicie caa ziemia Nordalbingw, ktra dzieli si na trzy ludy: Holzatw, Szturmarw i Ditmarszw 360. Wszyscy oni znosili twarde jarzmo, dopki y Krut. I napenia si ziemia361, otrzykami zadajcymi mier i uprowadzajcymi w niewol lud Boy. I poarli ca gb plemiona saskie362. W owych to dniach powstao wicej ni szeset rodzin Holzatw, a przekroczywszy rzek 363 odeszli oni w bardzo dalek drog szukajc sobie odpowiednich siedzib, gdzie unikn by mogli okropnych przeladowa. Udali si w gry Harzu i zatrzymali si tam na stae, jak i ich synowie i wnukowie a do dnia dzisiejszego 364. 27. O BUDOWIE HARZBURGA 365 Nic wic dziwnego, e w narodzie zym i przewrotnym w ziemi strachu i gbokiej pustyni367 zaszy
359

366

Zwrot czsty u Helmolda. Por. Ks. Powtrzonego Prawa 20, 11: serviet tibi sub tributo; II Ks. Krlewska 8, 2 i 6. 360 w rkpsie kopenhaskim dopisek z ok. 1470: Ecce hic habes sexto idem (zob. przyp. 59). 361 Por. Ks. Rodzaju 6, 11 i 13: Repleta est terra iniquitate. 362 Por. Proroctwo Izajasza 9, 12: Et devorabunt Israel toto ore. 363 ab. Por. Ks. Rodzaju 31, 21. 364 Ju Lappenberg powiza z t relacj Helmolda nazw miejscowoci Elbingerode w Harzu, nie wystpujc w rdach przed XII w. 365 Rozdz. 27-33 odbiegaj od cisego tematu i stanowi rodzaj obszernego ekskursu dotyczcego spraw Rzeszy i Kocioa. W rozdz. 27 Helmold wykorzysta po czci dane Annales S. Disibodi, odbiegajc jednak do istotnie od swego rda. 366 Por. List do Filipian 2, 15; Ks. Powtrzonego Prawa 32, 5. 367 Por. Ks. Powtrzonego Prawa 32, 10.

niepomylne wydarzenia, tym wicej, e wwczas w caym kraju szalay burze wojenne. Rzdy bowiem krlestwa, osabione niepomiernie wskutek dziecicego wieku Henryka 368, napotkay nie mniej niebezpieczestw w jego okresie modzieczym. Skoro bowiem wyrosi na ma369 i po usuniciu wychowawcy 370 usamodzielni si, zacz srogo przeladowa cay lud saski. Wreszcie ksistwo Bawarii odebra Ottonowi, poniewa by Sasem 371 , i nada je Welfowi372. Potem w celu opanowania caej Saksoni zbudowa bardzo mocny grd na grzbiecie Harzu, nazwany Harcberg373. Zagniewani z tego powodu ksita sascy zjednoczyli si i zrwnali z ziemi grd zaoony w celu ich ujarzmienia. I umysy Sasw utwierdziy si w niechci do krla. Przewodzili im biskupi magdeburski Wicelo 337 oraz halbersztadzki Bukka375, ksi Otton376, ksi Magnus377, margrabia Udo 378 i wielu innych szlachetnych. Aeby poskromi ich miao, krl nadszed szybko z wojskiem majc
Henryka IV (por. przyp. 307). Por. I List do Koryntian 13, 11: Quando autem factus sum vir. 370 Arcybiskupa hamburskiego Adalberta, ktry zmar w 1072. 371 Otton z Nordheimu, ksi bawarski 1061 -1070 (zm. 1083). 372 Welf I (IV) ksi bawarski 1070, zm. 1101. 373 Obecnie Harzburg. Budowa grodu nastpia okoo 1065/ 1066. Znajdowa si tu dwr krlewski. 374 Lub Werner, arcybp magdeburski 1063 - 1078. 375 Lub Burchard II 1059 - 1088. 376 Z Nordheimu (zob. przyp. 371). 377 Saski 1071 - 1106. 378 Udo II ze Stade, margrabia Marchii Pnocnej 1057 -1082.
369 368

przy swoim boku ksicia szwabskiego Rudolfa 379 i innych znakomitych mw krlestwa. Jednake i Sasi nie zwlekali, lecz mnie przystpili do bitwy; zeszy si te wojska nad rzek Unstrut 380. Gdy ju moment bitwy si zblia, za zgod obu stron postanowiono zawrze dwudniowy rozejm w nadziei, e pokj zagodzi wojn. Przeto Sasi uradowani pokojem natychmiast zdjli z siebie zbroje, rozeszli si po caym polu i rozbili obz oddajc si zaspokajaniu potrzeb osobistych. Okoo godziny dziewitej 381 wywiadowcy krlewscy, widzc, e Sasi s rozbrojeni i rozproszeni po polu oraz e nie podejrzewaj nic zego, donieli spiesznie krlowi, e Sasi przygotowuj si do walki. Wiadomo ta pobudzia do dziaania wojsko krlewskie; przeszo ono rzek w brd, wpado na spokojnych i bezbronnych Sasw i tego dnia pooyo trupem wiele tysicy 382. Gdy wic Sasi zamierzali prowadzi dalej wojn, aby ochroni wolno, ksi szwabski, bdcy dobrym czowiekiem i zwolennikiem pokoju, mylcym przede wszystkim o honorze krlewskim, ale take i ocaleniu Sasw, doprowadzi do tego, e ksita sascy, mianowicie [arcybiskup] magdeburski, Wicelo, [biskup] halbersztadzki Bukka oraz ksita Otto
Ksi szwabski od 1057. W 1077 r. zosta antykrlem przeciw Henrykowi IV. Zm. w 1080. 380 Lewy dopyw Sali. Bitwa rozegraa si w okolicy pomidzy Homburgiem k. Langesalza a Ngelstdt (por. Annales Palidenses a. 1068, MGH SS XVI 70). 381 To jest midzy 14 a 15 wedug naszej rachuby. 382 Do powstania feudaw saskich i turyngijskich przeciw Henrykowi IV doszo W latach 1073 - 1075. Zwycistwo krla nad Unstur 9 VI 1075.
379

i Maignus 383, a take margrabia Udo mieli si odda we wadz krla, wszake na takich warunkach, e nie ponios kary pozbawienia wolnoci ani nie doznaj adnych obrae cielesnych. Atoli natychmiast, skoro tylko Sasi skonieni radami oddali si w moc krla, w poleci ich zamkn pod cis stra, niepomny na wiar swych obietnic. Zasmuci si przeto ksi Rudolf z tego powodu, e nie mg dotrzyma swych obietnic. 28. O PUBLICZNEJ SKRUSZE KRLA HENRYKA384 Wkrtce potem ksita sascy zostali wbrew woli krla uwolnieni z niewoli i powrcili do domw 385; odtd wszake nie dowierzali ju obietnicom krlewskim. Co wicej, przedstawili spraw i zoyli skarg do Stolicy Apostolskiej, do najprzewielebniejszego papiea 386 Grzegorza , na to, e krl, lekcewac praImienia ksicia Magnusa brak w rkpsie lubeckim. W rkpsie kopenhaskim tytu w postaci glosy marginalnej, w lubeckim tytuu brak. 385 1076. Do tego miejsca Helmold posugiwa si Annales S. Disibodi. Odtd zdany by na zawodn tradycj ustn. Wbrew Helmoldowi, ktry napisa wprost post paucos autem dies, niewola zbuntowanych a pokonanych przez krla feudaw znacznie si przecigna. 386 Grzegorz VII (1073-1085). Ten i nastpne rozdz. kroniki bardzo bdnie przedstawiaj to i okolicznoci konfliktu Henryka IV z Grzegorzem VII. Spr o inwestytur (prawo ustanawiania biskupw i opatw) doprowadzi w 1076 r. do zwoania przez krla synodu w Wormacji, ktry zdj papiea z urzdu. W tyme roku podobn uchwa podj synod biskupw woskich w Pawii. Wtedy papie ekskomunikowa Henryka IV, a Niemcy oboy interdyktem. W styczniu 1077 r. krl wyjedna w Canossie zdjcie ekskomuniki.
384 383

wo Boskie, odbiera kocioom Boym ca wolno kanonicznej elekcji w ustanawianiu biskupw i narzuca gwatem biskupw wedug swego upodobania; dalej, e obyczajem Nikolaitw387 uczyni ze swej ony publiczn nierzdnic, zmuszajc j do zaspokajania chuci innych; wysunli te wiele innych zarzutw, ktre uchodz za niewaciwe i ktrych sucha przykro. Z tego powodu pan apostolski powodowany gorliwoci w wymiarze sprawiedliwoci posa do krla legatw i wezwa go na przesuchanie przed Stolic Apostolsk. Ten nie posucha ani pierwszego, ani drugiego wezwania, na ostatnie wreszcie da si skoni radami dworzan, ktrzy obawiali si legalnego zoenia go z tronu, i uda si do Rzymu, gdzie w tych sprawach, ktre mu susznie zarzucano, odda si pod sd pasterza. Podporzdkowa si te zaleceniu, e przez cay rok nie wyjdzie z Rzymu, e nie dosidzie konia, lecz w skromnej szacie odwiedza bdzie progi kociow, modlitwami i postami oddajc godne zadouczynienie skrusze 388. To wszystko stara si krl z pokor wykona. Wszake kardynaowie i nalecy do kurii widzc, jak z obawy przed Stolic Apostolsk dr potgi wieckie i zginaj si ci, ktrzy nosz okrg ziemi389, podsuwaj papieowi myl, by przenis krlestwo na kogo innego, twierdzc, e niegodne jest, by rzPor. Apokalipsa 2, 6 i 14-15. Nikolaici jedna z sekt wczesnochrzecijaskich w Syrii i Azji Mniejszej, prowadzca bardzo rozwize ycie. 388 Por. Ewang. w. Mateusza 3, 8: fructum dignum poenitentiae; Ewang. w. ukasza 3,8. Powysze informacje Helmolda s najzupeniej mylne. 389 Ks. Hioba 9,13.
387

dy sprawowa taki, ktremu dowiedziono publiczne przestpstwa. Gdy nastpca apostolski wywiadywa si, kto by w Niemczech by godny tak wysokiego zaszczytu, wskazano mu ksicia szwabskiego Rudolfa, poniewa by to m dobry, mionik pokoju 390 i bardzo oddany subie Boej i kapanom. Jemu to papie posa zot koron 391- z wyrytym na niej wierszem:
Skaa daa Rzym Piotrowi, tobie papie koron -391.

Wyda te polecenie arcybiskupom mogunckiemu i koloskiemu392 oraz innym biskupom i ksitom, by pomogli stronnictwu Rudolfa i osadzili go na tronie. Ci na wezwanie papiea wybrali Rudolfa na krla393. Doczyli si te do jego stronnictwa Sasi i Szwabi. Inni za ksita i miasta, ktre le nad Renem, nie uznali go krlem, podobnie jak cay lud Frankw, poniewa zoyli przysig Henrykowi, a nie chcieli jej ama. Henryk za dalej przebywa w Rzymie stosujc si do otrzymanych rozkazw, niewiadom zupenie niegodziwoci, ktre przeciw niemu gotowano.
Raz ju (c. 27) Helmold tak okreli Rudolfa ze Szwabii. Brak w rkpsie lubeckim. W oryg. gra sw: Petra dedit Romam Petro, tibi papa coronam. Wiersz ten cytuj rwnie Sigebert z Gembloux (MGH SS VI 364) i Otton z Fryzyngi (Gesta Friderici I 7). [Script. rer. Germ, in usum schol., ed. G. Waitz, Hannover 1884, s. 18]: Roma dedit Petro, Petrus diadema Rudolfo. Por. Ewang. w. Mateusza 16, 18. 392 Nieistniejcy ju rkps kanclerza Distelmeiera (wykorzystany w edycji Reinecciusa) mia zamiast Coloniensi" Trevirensi". 393 13 III 1077. Helmold przecenia rol papiea w elekcji antykrla.
391 390

29. [O NDZNEJ MIERCI KSICIA SZWABSKIEGO RUDOLFA] 394 Powsta wic pewien biskup strasburski395, serdeczny przyjaciel krla Henryka, i spiesznie uda si do Rzymu, gdzie po dugim szukaniu znalaz krla spdzajcego czas na odwiedzaniu grobw witych mczennikw. Uradowany z jego przybycia krl zacz si interesowa losami krlestwa pytajc, czy trwa w pokoju. w poinformowa go o tym, e wybrano nowego monarch i e jest konieczn rzecz, by jak najprdzej wrci do Niemiec w celu pokrzepienia serc przyjaci i powstrzymania zamierze wrogw. Gdy za krl rzek, e bez zezwolenia Stolicy Apostolskiej adn miar nie wyjedzie, w odpowiedzia: Wiedz z ca pewnoci, e cae zo spisku wypyno ze rda rzymskiego wiaroomstwa. Jeli chcesz uj z wizienia, musisz wyj z Rzymu potajemnie". Uszedszy noc krl opuci Itali, a umocniwszy chwilowo sprawy w Longobardii396, przyby do Niemiec. Cieszyy si z nieoczekiwanego powrotu wadcy wszystkie miasta nadreskie i wszyscy jego zwolennicy. Zebra te wojsko wielkie, by podbi Rudolfa; a by z nim w przesawny ksi Gotfryd, ktry pniej wyzwoli Jerozolim397, i wielu moW zachowanych rkpsach tytuu brak (w rkpsie kopenhaskim tylko inicja); przytaczamy go za editio princeps. 395 Werner II, 1065 -1077. 396 Czyli Lombardii. Helmold starannie rozrnia Lombardi" od Italii" (por. c. 80 i 82). 397 Pomyka Helmolda. Gotfryd de Bouillon, 1089 ksi Dolnej Lotaryngii, 1096 przywdca I wyprawy krzyowej i 1099 pierwszy krl jerozolimski, zm. 1100. Take rzeczywisty zwolennik Henryka IV, dziad wymienionego, Gotfryd III, zmar ju w 1076 r.
394

nych. Wojska Sasw i Szwabw natomiast zostay przy Rudolfie. Zwarli si wic wzajemnie obaj krlowie i zwyciona zostaa armia Rudolfa398, zginli te Sasi i Szwabi. Wreszcie Rudolf raniony w praw rk uciek do Merseburga 399 i w obliczu zbliajcej si mierci powiedzia do swoich dworzan 400: Widzicie prawic moj z krwawic ran? Ni przysigaem panu Henrykowi, e nie bd mu szkodzi, ani zmniejsza jego sawy. Jednake rozkaz Stolicy Apostolskiej i dania biskupw skoniy mnie do zamania przysigi i przywaszczenia sobie nienalenego tytuu. Widzicie wic, jaki nas koniec czeka 401: otrzymaem mierteln ran w rk, ktr zamaem wasn przysig. Niech wic ci, ktrzy nas do tego skonili, wiedz, w jaki sposb nami pokierowali, bymy przypadkiem nie dali si zaprowadzi ku zaprzepaszczeniu rwnie i zbawienia wiecznego". Wypowiadajc te sowa, z wielk udrk wyzion ducha. 30. [JAK CESARZ HENRYK WYPDZI PAPIEA Z RZYMU] 402 Wtedy krl Henryk, wzbity w durne powodzeniem, zwoa wielki synod biskupw403, na ktrym kaza zasdzi papiea Grzegorza jako zdrajc krlestwa
398

W bitwie nad rzek Elster 15 X 1080.

399

Miasto nad rzek

Sal. Por. Kronika Frutolfa pod r. 1080 (MGH SS VI 204) oraz Vita Heinrici IV, c. 4 (Script. rer. Germ, in usum schol., ed. alt, Hannover 1876, s. 13 - 15). 401 Por. B o e c j u s z, De consolatione philosophiae, I 4 (jak wyej przyp. 343). 402 Tytuu a nawet odstpu pomidzy rozdziaami brak w rkpsach. Podaj za editio princeps 403 W Brixen, VI 1080 (a wic przed klsk Rudolfa). Na tym synodzie wybrano antypapieem Wiberta, ktry przybra imi Klemensa III (1080 - 1100).
400

i mciciela pokoju kocielnego. Nastpnie zebra wielk armi i przeprawi si do Italii, zaj matk cesarstwa Rzym404, a zabiwszy tam wielu obywateli zmusi do ucieczki Grzegorza; wreszcie, opanowawszy zgodnie ze swym planem miasto i senat, nakaza wywici na papiea biskupa Rawenny Wiberta. Gdy Henryk otrzyma ode bogosawiestwo, lud rzymski odda mu pozdrowienie jako cesarzowi i augustowi405. I stao si to sowo na zasadzk w Izraelu 406, bowiem od owego dnia rozszczepi si Koci Boy tak, jak tego nie byo od dawnych czasw. A ci, ktrzy wydawali si doskonalsi i uchodzili za filary domu Boego 407, przywarli do Grzegorza, reszta za powodowana obaw przed cesarzem albo skoniona chci zdobycia jego aski posza za Wibertem, ktry nosi take imi Klemensa. A trwaa ta schizma lat dwadziecia pi. Po mierci bowiem Grzegorza nastpi Dezydery, po nim Urban, wreszcie Paschalis 408; wszyscy oni oboyli ekskomunik cesarza wraz z jego papieem, a sami znajdowali oparcie u krlw Francji, Sycylii i Hiszpanii; ci bowiem, jak si wydawao, bronili stronnictwa Kocioa powszechnego, Take Sasi, odzyskawszy po klsce siy, wybrali sobie na krla niejakigo Hermana z przydomkiem Clufloch409 i rozpoczli ponownie wojn z cesarzem HenWiosn 1081. Koronacja cesarska Henryka IV w Rzymie odbya si 31 III 1084. 406 Por. I KS. Machabejska 1, 37 - 38: et faciti sunt in laqueum magnum; Proroctwo Izajasza 8, 14. 407 Por. List do Galatw 2, 9; Apokalipsa 3, 12. Por. c. 81. 408 Opat Dezydery, 1085 - 1088 papie Wiktor III. Urban II 1088 1099. Paschalis II 1099 - 1118. 409 Por. niem. Knoblauch czosnek". Herman von Salm,
405 404

rykiem. Gdy za nowy wadca saski po raz drugi odnis zwycistwo i jako zdobywca wchodzi do pewnego grodu, przydarzyo si dziwnym zrzdzeniem Boskim, e brama wyrwawszy si z zawiasw przygniota krla wraz z wielu innymi 410. W ten sposb wczesne zamierzenia Sasw spezy rwnie na niczym, nie starali si te pniej wybra nowego krla ani podnie broni przeciwko cesarzowi Henrykowi, bowiem widzieli, e panowanie jego utrzymuje si za zgod i pozwoleniem Boskim. 31. O LICIE MNICHA PIOTRA W ostatnich dniach Henryka Starszego przydarzyy si rzeczy godne wiadomoci i pamici potomnych. Albowiem pewien Piotr, Hiszpan z pochodzenia, mnich z powoania 411, wszedszy w granice rzymskiego cesarstwa pocz wygasza kazania w caym krlestwie 412 zachcajc ludy do wyprawy na Jerozolihrabia Luksemburga, antykrl 1081 - 1088. Znaczenie podanego przez Helmolda przydomka wyjaniaj Annales Palidenses a. 1082 (MGH SS XVI 70): Heremannus cognomento Allium [glosa: cloveloc], pro eo quod electus Isleven, ubi allium [= czosnek] habundat. 410 Podobnie przedstawia okolicznoci mierci Hermana Vita Heinrici IV, c. 4. W rzeczywistoci zgin on w wojnie feudalnej nad rzek Lahn lub Mozel (H. S t o o b s. 129, przyp. 8). 411 W rzeczywistoci nie z Hiszpanii a z Francji. Chodzi o Piotra z Amiens (lub Piotra Eremit, 1053 - 1115). Swymi kazaniami spowodowa tzw. krucjat biedoty, ktra zakoczya si zupen klsk. Odbya si ona w 1096 r., a wic nie w ostatnich dniach" Henryka IV. W tym rozdziale bezporednim lub porednim rdem Helmolda byy Annales Rosenveldenses (MGH SS XVI 101 nn.). 412 Rkopis lubecki zamiast regno ma mundo (wiecie).

m w celu wyzwolenia witego miasta znajdujcego si w rkach barbarzycw. Przedoy za list, o ktrym zapewnia, e otrzyma go z nieba. W licie tym napisano, e wypeniy si. czasy ludw i e naley wyzwoli miasto, ktre depcz nogi pogan413. Wtedy wadcy wszystkich krajw, biskupi, ksita, naczelnicy, rycerstwo i lud, opaci i mnisi wyprawili si do Jerozolimy pod wodz najdzielniejszego Gotfryda 414 i ufni w pomoc boskiego mstwa zdobyli Nice, Antiochi oraz inne miasta, ktre si znalazy w rkach barbarzycw. Nastpnie ruszajc naprzd wyzwolili z rk barbarzycw wite miasto415. Odtd zakwita w tym miejscu chwaa Paska, a ludy wiata czcz Boga w miejscu, gdzie stay jego nogi416. 32. STRCENIE CESARZA HENRYKA Po tym czasie zmar Wibert noszcy te imi Klemensa i zaagodzi si rozam, a cay Koci powrci do Paschalisa: i staa si jedna owczarnia i jeden pasterz 417. Skoro wic Paschalis umocni si w swym
Por. Ewang. w. ukasza 21, 24: Et Ierusalem calcabitur a gentibus, donec impleantur tempora nationum. 414 Por. przyp. 397. 415 Nicea, miasto w Azji Mniejszej, obecnie Iznik. W rzeczywistoci, mimo oblenia, krzyowcom nie udao si jej zdoby. Antiochia, Wtedy miasto w Syrii, obecnie Antachja w pd. Turcji, zdobyta w 1098. Jerozolima zostaa zdobyta w 1099. Powstae wtedy Krlestwo Jerozolimskie obejmowao Palestyn i pd. Syri. 416 Por. Ks. Psalmw 131, 7. 417 Ewang. w. Jana 10, 16. Klemens III zmar w 1100 r. Po nim panowao jeszcze kolejno 3 antypapiey. Schizma zakoczya si dopiero w 1111 r. abdykacj Sylwestra IV. Na413

pontyfikacie, poleci wszystkim biskupom i wyznawcom katolickiego kocioa rzuci ekskomunik na cesarza. Decyzja ta miaa tak wag, e ksita zebrawszy si na zgromadzeniu powszechnym postanowili odebra Henrykowi diadem i przenie go na jego syna o takim imieniu. Ten za ju od dawna na danie ojca by przeznaczony na wadc 418. Przeto do krla, ktry wanie przebywa na dworze krlewskim w Ingelheim419, udali si wysani przez ksit arcybiskupi moguncki i koloski oraz biskup wormacki 420 i obwiecili mu polecenie otrzymane od ksit421 w tych sowach: Oddaj nam koron, piercie, purpur i inne przedmioty przynalene do koronacji cesarskiej, by przekaza je twemu synowi". Gdy za w zastanawia si nad win, ktra spowodowaa jego strcenie, odpowiedzieli mu w te sowa: Czemu pytasz o sprawy, ktre znasz najlepiej? Pamitasz, jak cay Koci z twego powodu biedzi si przez wiele lat rozdarty najwikszym rozamem, jak to biskupstwa, opactwa i wszystkie urzdy kocielne sprzedajnymi uczynie? Nie dae te adnej moliwoci prawidowego wyboru biskupw, lecz jedynie wzgld na pienidze odgrywa rol. Za
leyt ocen wiarygodnoci tych rozdziaw Helmolda da ju w XIV w. Henryk z Herfordu: vulgariter et mitilogyce in cronicis Sclavorum (Schmeidler, ed., s. 59, przyp. 3). 418 Przyszy Henryk V, koronowany na krla Niemiec jeszcze za ycia ojca w 1093 (1094), panowa 1106- 1125 (1111 cesarz). Zob. G. L a b u d a, Henryk V, SSS II 204. 419 Obecnie Ober- i Nieder-lngelheim nad Renem (pow. Bingen). Do opisanych tu wydarze doszo w grudniu 1105 r. 420 Arcybp moguncki Rutard (1088 [1089] -1109), koloski Fryderyk I (1100 - 31), bp wormacki Adalbert (1070 - 1107). 421 Por. Ks. Jonasza 3, 7: ex ore regis et principum.

te wszystkie i inne sprawy postanowia Stolica Apostolska jak i jednomylne zdanie ksit pozbawi ci nie tylko krlestwa, ale i cznoci z Kocioem". Na to odpowiedzia krl: Zarzucacie mi, e sprzedawalimy godnoci kocielne za pienidze. Czy wam wypada ten zarzut nam stawia? Powiedz przeto, pasterzu moguncki, powiedz, poprzysigszy na imi wiecznego Boga, czego zdylimy albo co otrzymalimy, kiedymy ciebie ustanowili arcybiskupem Moguncji? I ty rwnie, koloski pasterzu, zaklinam ci na twoje sumienie, ce nam da za stolec, na ktrym z naszej szczodrobliwoci siedzisz"? Gdy za owi przyznali, e ani nikt nie proponowa pienidzy, ani nikt ich z tej okazji nie otrzyma, powiedzia krl: Chwaa Bogu, e przynajmniej pod tym wzgldem znaleziono nas sprawiedliwym. Z pewnoci obie te godnoci s najznakomitsze i mogy naszemu skarbowi due przynie dochody. Dalej, rwnie dobrze wiadomo wam, w jaki sposb biskup wormacki zosta przez nas przyjty, na jak godno zosta wysunity, czy kierowalimy si wobec niego saboci, czy daniem zapaty. Godn odpacacie si za nasze dobrodziejstwa podzik!422 Nie bdcie wic, bagam, wspuczestnikami [buntu] wraz z tymi, ktrzy podnieli rk przeciwko swojemu panu i krlowi i zlekcewayli sobie wiar i zoone przysigi. Oto bowiem ju opadamy z si, niewiele te ycia pozostaje nam 423, ktrzymy udrczeni latami i trudami; powstrzymajPor. Iulii Valerii Epitome, ed. J. Zacher, Halle 1867, s. 51: habeo tarnen gratiam condignam rependere his, qui [...]. 423 Por. I Ks. Krlewska 19,7: grandis enim tibi restat via.
422

cie si nieco i nie czycie haniebnego koca mojej chwale. Jeli za ju utrzymujecie, e mam koniecznie ustpi i decyzja ta jest trwaa, trzeba spraw odoy do wyznaczonego terminu sdowego. Jeli sd wyda taki wyrok, wasnymi rkoma oddam koron na rzecz naszego syna. damy wic zwoania powszechnego zjazdu" 424. Gdy za tamci trwali w uporze utrzymujc, e musz stanowczo wypeni zadanie, dla ktrego przyszli, krl oddaliwszy si nieco od nich zasign rady swoich dworzan. Widzc za, e posowie przyszli ze zbrojnym orszakiem, wobec czego nie ma monoci oporu, kaza sobie poda insygnia krlewskie. Odziany w nie zasiad na tronie i w ten sposb przemwi do posw: Te insygnia godnoci cesarskiej nadaa mi hojno wiecznego Krla i zgodna elekcja ksit krlestwa. A Bg mocen jest425, ktry mnie wynis na ten szczyt swoj askawoci. Niech wic sprawi, bym zachowa to, czego mi uyczy, i niech powstrzyma wasze rce od powzitego zamiaru. Wypada bowiem usilnie liczy na piecz Bosk nam, ktrzymy pozbawieni zupenie wojska i broni. Dotd co prawda uwikani w wojny zewntrzne potrafilimy dostatecznie broni si sami i usuwalimy wszelkie nastpstwa najazdw przy boskiej przychylnoci to rad, to mstwem wojennym. Nie przewidywalimy wszake tego wewntrznego za, dlatego mu nie zapobiegalimy. Kt bowiem mg si spodziewa takiej niegodziwoci w wiecie chrzecijaskim, by zaTzw. Hoftag nadworny zjazd urzdnikw i wasali krlewskich w Niemczech. 425 Potens est Deus czste w Biblii (por. II List do Koryntian 9, 8; Ewang. w. ukasza 3, 8).
424

mano przysig wiernoci zoon panujcemu, by syn powstawa przeciwko ojcu, wreszcie, by nie okazywano adnej wdzicznoci za dobrodziejstwa i adnego szacunku dla dostojnoci? Zaprawd, majestat cesarski zachowuje zwykle naleyte opanowanie nawet wobec wrogw, nie odmawia rodkw prawnych, jako to wezwania czy odroczenia osobom, ktre maj by wygnane czy skazane, e je wpierw upomni, anieli ukarze, wpierw wezwie do ulegoci, anieli wyda wyrok skazujcy. Atoli nam wbrew wszelkiej susznoci odmawia si wezwania i przesuchania, a dlatego popenia si bezprawie, bymy nie zostali wysuchani. Kt by spodziewa si tego, e odwrc od nas swe serca najwierniejsi przyjaciele, szczeglnie za biskupi? Na Pana wic, Stwrc wiata, wskazujemy, by obawa przed nim was powstrzymaa, jeli nie powciga was poczucie sprawiedliwoci. Jeli nie boicie si Boga ani utraty dobrej opinii, oto jestemy gotowi; nie jestemy w stanie przeciwstawi si gwatowi, musi wic znosi przemoc ten, kto nie ma monoci stawi oporu". Zaczli wic biskupi okazywa wahanie, co pocz, albowiem pocztki wielkich rzeczy s zawsze trudne. Wreszcie [biskup] moguncki przemwi do swych towarzyszy w te sowa: Jak dugo bdziemy dreli z obawy, towarzysze? Czy nie jest naszym zadaniem wywici krla, a konsekrowanego odzia w szaty krlewskie? Jeli przez postanowienie ksit mona czego udzieli, to czy ich powag nie wolno tego samego odebra? Skoro odzialimy godnego, to czemu nie mamy rozdzia niegodnego"? Natychmiast te przystpili do wykonywania zadania: zbliyli si do krla i zrzucili mu z gowy koron; potem cignli

go z tronu i zdjli ze purpur i inne rzeczy, ktre nale do witego obrzdku koronacyjnego. Wtedy krl zupenie zmieszany powiedzia do nich: Niech to Bg zobaczy i osdzi426, poniewa niegodnie postpujecie ze mn 427. Ja pokutuj za grzechy modoci otrzymujc od Boga wag, na ktrej rwnowa si tak wielka haba i wstyd, jakich, jak wiadomo, nie przey aden z krlw, ktrzy byli przede mn428. Ale i wy nie jestecie wolni od grzechu, skorocie podnieli rk na pana waszego i zamali przysig, ktrcie zoyli. Niech Bg w to wejrzy i niech pomci si na was Bg, mwi, pomsty Pan 429. Obycie nie wstali wicej i nie roli w znaczeniu, obycie nie mieli powodzenia na waszych urzdach i niech waszym udziaem bdzie los tego, ktry zdradzi Chrystusa Pana". A oni zatykajc uszy swoje 430 popdzili do syna, przynieli mu insygnia cesarskie i wynieli na tron krlewski. 33. [WYBR SYNA PRZECIWKO OJCU] 431 Powsta wic syn przeciwko ojcu i wypdzi go z krlestwa. w za uciekajc przed obliczem syna swego przyby do ksistwa, ktre nazywa si Limburg 432, pieszy si jak najbardziej, by uj z rk
Por. I Ks. Kronik 12,17; I Ks. Krlewska 24, 16. Por. Ks. Rodzaju 16,5. 428 Por. I Ks. Krlewska 16, 33. 429 Por. Ks. Psalmw 93,1. 430 Por. Ks. Psalmw 57, 5. 431 W rkpsje kopenhaskim inicja, w lubeckim brak tytuu. Tytu za editio princeps. 432 Na wschd od rzeki Mozy (Maas), obecnie jednoimienne prowincje w Holandii i Belgii.
427 426

czatujcych na jego ycie 433. By za w tej okolicy znakomity ksi, ktrego cesarz, gdy posiada peni wadzy, pozbawi ksistwa Limburg i nada je innemu 434. Zdarzyo si tak, e tene ksi by na polowaniu w pobliu drogi, ktr cesarz przechodzi w towarzystwie dziewiciu mw; zaraz te domyli si w ksi, e cesarz ucieka przed obliczem swego syna, bowiem wie o tym ju si rozesza. Przybrawszy wic sobie rycerzy, konno uda si jak najszybciej w pocig za krlem. Gdy go cesarz zobaczy, sdzi, e to jego wrg; bojc si wic o ycie gosem wielkim435 zada ode aski. w za436 rzek: Nie bardzo, panie, zasugujesz u mnie na przebaczenie, ty, ktry odmwi kiedy mojej probie o ask i ktry mi zabra moje ksistwo". Za to rzek cesarz teraz cierpi 437, poniewa syn mj zbuntowa si przeciwko mnie i pozbawiono mnie wszelkich godnoci". Atoli w ksi, widzc rozpacz krla, ogarnity wspczuciem mwi do niego: Zaprawd naduylicie swojej wadzy wobec mnie, ale Bg o tym dobrze wie, jak bardzo wspczuj z wami. Albowiem dopuszczono si niezmiernej niegodziwoci wobec was; przede wszystkim za doczekalicie si jej ze strony tych, wobec ktrych bylicie zawsze yczliwi i hojni. C si wic wam zdaje? Czy macie jeszcze wrd
Zwrot czsty w Biblii. Por. Proroctwo Jeremiasza 34, 20 - 21: dobo eos... in manus quaerentium animam eorum. 434 Henryk I hrabia Limburski, 1101-1106 ksi Lotaryngii Dolnej, zm. 1119. 435 Por. Ewang. w. Marka 1, 26; Ewang. w. ukasza 8, 28. 436 Zaginiony rkps kanclerza Distelmeiera (wykorzystany przez Reinecciusa) dodawa w tym miejscu poznawszy krla". 437 Podobne wyraenie u Adama z Bremy II 28 (26).
433

ksit kogo, kto by wam uyczy pomocy"? Gdy za cesarz odpowiedzia, e nie wie, poniewa tego jeszcze nie dowiadczy, w powiedzia: Mocen jest Bg 438 przywrci jeszcze wam honor, poniewa niegodziwie postpiono z wami. Czycie wic, co radz: wejdcie do tego miasta i zatroskajcie si o zmczone ciao 439; tymczasem rozelemy [gocw] po wsiach i miastach, aby sprbowa, czy moliwe jest znalezienie gdzie pomocy. By moe poczucie sprawiedliwoci jeszcze cakiem nie opucio serc ludzkich" 440. Niezwocznie te rozesa wok wezwanie do rycerzy i zebra ich okoo omiuset pancernych, po czym zaprowadzi cesarza do wielkiego miasta Kolonii. Wtedy mieszczanie koloscy otworzyli mu bramy. Kiedy dowiedzia si o tym syn, nadszed z wielkim wojskiem i obieg Koloni. Gdy oblenie gwatownie przybrao na sile, cesarz w trosce o miasto wydosta si z niego noc i uciek do Leodium441. Tam przyszli do niego wszyscy mowie, ktrzy zachowali mu wierno i ktrych serca ogarno wspczucie442. Rozejrzawszy si w liczbie stronnikw cesarz zdecydowa si na walk. Gdy za syn go ciga z potn armi, w wyszedszy zabieg mu drog nad rzek Moz. Wwczas cesarz wszystkich ksit i ca si swego wojska
Por. przyp. 425. Por. W e r g i l i u s z, Eneida, III 511, VIII 607. 440 Por. Proroctwo Izajasza 51,6: et iustitia mea non deficiet; Ks. Psalmw 11,2. 441 Obecnie Liege w Belgii. Chronologia wydarze u Helmolda nie jest i tu poprawna. Henryk IV uda si do Leodium w lutym 1106, a oblenie Kolonii rozpoczo si dopiero w lipcu tego roku. 442 Por. I Ks. Samuela 10, 26.
439 438

baga tymi sowy: Jeli Wszechmocny Bg pomoe nam dzisiaj w walce i jeli wemiemy gr w bitwie, oszczdzajcie mi syna mojego 443 i nie zabijajcie go". Na pocztku walki ojciec wzi gr nad synem i zmusi go do ucieczki za most; wielu wtedy zgino od miecza, wicej jeszcze zatono w wodzie. Wszake wojska stary si ponownie, cesarz-senior zosta pokonany, otoczony i ujty444. aosn jest rzecz przedstawia, a bolesn sucha, ile zniewag, ile niegodziwoci znis w wspaniay m w tych dniach. Z jednej strony obrzucali go obelgami przyjaciele, z drugiej nie mniej szydzili z niego wrogowie. Wreszcie, opowiadaj, e wystpi wobec wszystkich jaki czowiek, biedaczyna, cho ksztacony, i rzek: Czowiecze zestarzay w zu, teraz przyszy na ciebie grzechy, ktre przedtem popenia prowadzc sdy niesprawiedliwe, potpiajc niewinnych, a uwalniajc winnych" 445. Gdy obok stojcy ludzie, mianowicie rozsdni, wpadli w gniew, cesarz uspokaja ich tymi sowy: Bagam was, nie gniewajcie si na niego. Mj wasny syn, ktry wyszed z ldwi moich, nastaje na moje ycie. C dopiero obcy? Pozostawcie go w spokoju, niech przeklina446, bo taka jest wola Boska". By za tam biskup
Sowa Krla Dawida (II Ks. Samuela 18,5): Servate mihi puerum Absalom. 444 Por. II Ks. Machabejska 13, 21: comprehensus est et eonclusus. Chodzi o bitw pod Vise 22 III 1106, w ktrej jednak Henryk IV nie dosta si, wbrew Helmoldowi, do synowskiej niewoli. 445 Proroctwo Daniela 13,52-53. 446 II Ks. Samuela 16, 11.
443

Spiry, niegdy bardzo lubiany przez cesarza 447; zbudowa on bowiem w Spirze olbrzymi wityni ku czci Boga Rodzicielki, poza tym wiele dziaa dla upikszenia i rozwoju miasta i biskupstwa. Powiedzia przeto cesarz do swego przyjaciela, biskupa Spiry: Oto straciem wszelk nadziej bdc pozbawiony krlestwa, nic te nie wydaje mi si uyteczniejsze jak wyrzeczenie si rycerskiego zajcia. Daj mi wic prebend w Spirze, bym sta si sug mojej Pani, Bogarodzicy, do ktrej miaem zawsze wielkie naboestwo. Posiadam bowiem wyksztacenie i mog jeszcze by sug przy otarzu". Na to w odpowiedzia: Na Matk Boga, nie uczyni ci tego, o co prosisz". Wtedy cesarz westchn, zala si zami i przemwi do stojcych wok niego: Zlitujcie si, przyjaciele, zlitujcie, gdy Bg sw rk mnie dotkn" 448. Umar atoli cesarz w tym czasie w Leodium449. a ciao jego leao niepochowane w jakiej opuszczonej kaplicy przez lat pi. Tak bowiem surow zemst zapaali ku niemu papie i inni jego przeciwnicy, e nawet zmarego nie pozwolili pochowa. O, wielkie sdy Boe, ktre wypeniy si wobec tak potnego ma! Spodziewa si wszake naley, e ar jego udrki wypali w nim nieczystoci 450 i usun rdz; albowiem ilekro w tym yciu jestemy sdzGebhard bp Spiry (obecnie Speyer w Palatynacie Nadreskim) 1105-1107. Po zwycistwie nad ojcem Henryk V powierzy mu stra nad pojmanym. 448 Ks. Hioba 19, 21. 449 7 VIII 1106. Zob. Kronik Ekkeharda z Aury (MGH SS VI 239) i Annales S. Disibodi a. 1106. 450 Por. Proroctwo Izajasza 1,25: excoquam ad purum scoriam tuam.
447

ni przez Pana, upomnienie otrzymujemy, abymy nie byli potpieni ze wiatem451. Cesarz za by w miar dobry dla kociow, mianowicie dla tych, o ktrych wiedzia, e pozostaj jemu wierne. Natomiast w stosunku do rzymskiego biskupa Grzegorza i innych, ktrzy godzili na jego cze, jak ich nieprzychylnymi wobec siebie znalaz, tak te usiowa odpaci si nieprzyjani. Pchna za go do tego, jak wielu mwi, ostateczna konieczno. Kt bowiem znisby spokojnie choby najmniejszy uszczerbek na swojej czci? Czytamy za, e wielu zgrzeszyo, jednakowo stworzono dla nich moliwo skruchy i pokuty. Przecie gdy Dawid zgrzeszy i pokut odby, pozosta nadal krlem i prorokiem. Natomiast gdy Henryk lea u stp apostow, modli si i aowa za grzechy, upokarza si daremnie i nie znalaz w czasach aski tego, co tamten otrzyma w twardej epoce zakonu. Mogliby wszak rozprawia na ten temat ci, ktrzy na tym si znaj i ktrzy znajd odwag. To jedno trzeba atoli wiedzie, e rzymska stolica jeszcze po dzi dzie paci za ten postpek452. Albowiem od owego czasu ktokolwiek z tego rodu zostaje wadc, stara si wszelkimi siami poniy kocioy, by nie nabray si do buntu przeciw krlom i nie sprawiy tego zamieszania, jakiego dokonay za ich ojcw.
I List do Koryntian 11, 32. Helmold pisa w czasach nowej schizmy W Kociele. W 1159 r. synod biskupw w Pawii, zwoany przez Fryderyka I Barbaross, uzna antypapieem Wiktora IV. Pojednanie midzy cesarzem a papieem Aleksandrem III nastpio dopiero w 1177 r., a ostatecznie schizma zostaa zaegnana dopiero w 1180 r.
452 451

Rzdzi tedy Henryk modszy za swego ojca. panowaa te zgoda midzy pastwem a Kocioem, lecz nie utrzymaa si ona dugo. Albowiem i jemu nie wszystko ukadao si pomylnie przez cae ycie, lecz tak jak ojciec uwika si w sieci zastawione przez Stolic Apostolsk. O tych wydarzeniach opowiemy na waciwym miejscu. Zajwszy si wpierw z koniecznoci zamieszkami, do ktrych doszo w cesarstwie, i rnymi wojnami prowadzonymi przez Sasw, poniewa one to gwnie przyczyniy si do odpadnicia Sowian, wypada nam teraz wrci do ich dziejw, od ktrych tak dugiej dokonalimy dygresji. 34. O MIERCI KRUTA Gdy za Krut, ksi sowiaski i przeladowca imienia Chrystusa, doszed do starczego wieku, stao si, e Henryk, syn Gotszalka, opuci Dani, by powrci do ziemi ojcw swoich 453. Atoli poniewa mu Krut zamkn w caoci dostp, w zebrawszy pewn liczb okrtw duskich i sowiaskich uderzy na Starogard i ca prowincj nadmorsk Sowian i uproPor. Ks. Rodzaju 31,3. Henryk Gotszalkowic ksi obodrycki 1093-1127. Zob. K. Wachowski, Sowiaszczyzna zachodnia, s. 176 nn.; W. H. Fritze, Probleme (por. przyp. 35), s. 170 nn.; W. Kowalenko, SSS II 200-201. Hiperkrytyczny sd C. Schirrena, Beitrge zur Kritik lterer holsteinischer Geschichtsquellen, Leipzig 1876, s. 114 -166, negujcy jakkolwiek rdow warto przekazu Helmolda o Henryku (Slavenheinrich"), zakwestionowa w sposb w peni przekonywajcy F. W i g g e r, Ueber die neueste Kritik des Helmold, Jahrbcher d. Ver. f. mekl. Gesch. u. Altkde. 42 (1877), Anlage D, s. 44 - 52.
453

wadzi z niej ogromny up454. A gdy dokona tego po raz drugi i trzeci, powsta wielkich popoch455 wrd wszystkich Sowian zamieszkujcych wyspy i brzeg morza, tak e nawet sam Krut wbrew oczekiwaniom rozpocz z Henrykiem ukady, zezwoli mu na powrt i nada na pobyt odpowiednie wsie. Nie uczyni tego jednak szczerze. Zamierza bowiem modego, dzielnego i wojowniczego ma pokona podstpem, gdy nie udao mu si osign tego si. Dlatego to od czasu do czasu ledzi jego zamierzenia w czasie starannie 456 przygotowanych uczt i szuka jedynie odpowiedniego miejsca do wcignicia go w puapk. Jednake i tamtemu nie brakowao ani rozsdku, ani sprytu dla ustrzeenia si 457 . Albowiem pani Sawina 458, ona Kruta, czsto go przestrzegaa i uprzedzaa o zgotowanych na zasadzkach. W kocu zniechcona do ma-starca zapragna, jeli to moliwe, wyj za m za Henryka. Przeto za namow teje kobiety Henryk zaprosi Kurta na uczt. A kiedy go naduywszy alkoholu opuszcza w nietrzewym stanie dom, w ktrym ucztowa, pewien Duczyk uderzy go siekier i jednym ciosem odci gow. Potem poj Henryk Sawin za on i otrzyma ksistwo i ziemi. Zaj te grody, ktre przedtem
Por. II KS. Kronik 28, 8: infinitam praedam. Por. Dzieje Apost. 5, 5. 11. 456 Por. Plautus, Menaechmi I 3,25: prandium accurarier. 457 Por. Salustiusz, Catil. 26, 2: Neque illi tarnen ad cavendum dolus aut astutiae deerant. Cytat znany ju Adamowi z Bremy III 49 (48). 458 H. Stoob (s. 142 przyp. 7) dopatruje si w niej crki ksicia Pomorza Gdaskiego witobora, na co miaoby jego Zdaniem wskazywa imi syna Henryka witopek (zob. niej).
455 454

mia w swej wadzy Krut, i zemst odpaci si swoim wrogom459. Uda si rwnie do ksicia Magnusa, poniewa by jego krewnym 460; zosta przeze wysoko wyniesiony 461 i zoy mu przysig wiernoci i poddastwa. Take wyznaczy on ludom Nordalbingw, ktrym Kurt dawa si strasznie we znaki, miejsce spotkania i zawar z nimi bardzo trwae przymierze, ktrego ju adna burza wojenna nie miaa zerwa. Ucieszyli si przeto Holzatowie, Szturmarowie czy inni Saksoczycy graniczcy z Sowianami, e zwali si ich miertelny wrg, ktry wydawa ich na mier, w niewol i na zniweczenie 462, a w miejsce jego pojawi si nowy ksi 463, ktry umiowa zbawienie Izraela464. Suyli mu przeto z caym oddaniem naraajc si wsplnie z nim na rozmaite niebezpieczestwa wojenne, gotowi z nim albo y, albo mnie umrze 465. Gdy wszystkie ludy sowiaskie, a mianowicie te, ktre mieszkay na wschodzie i na poudniu, usyszaPor. Ks. Powtrzonego Prawa 31,42: reddam ultionem hostibus meis. 460 W lad za Schmeidlerem i Stoobem naley stwierdzi, e brak danych do tego pokrewiestwa. Henryk by synem Sygrydy crki krla duskiego Swena II Estridsena, a Magnus synem Wulfhildy crki krla norweskiego Olafa II witego. Zdanie Razumowskiej (s. 268 - 69), jakoby matki obydwu byy siostrami i crkami Swena Estridsena, jest bdne. 461 Por. I Ks. Krlewska 16, 24: et magnificatus est puer Samuel apud Dominum. 462 Por. Ks. Tobiasza 3, 4. 463 Por. Ks. Wyjcia 1, 8. 464 Por. II Ks. Ezdrasza 2,10 i Ks. Estery 13,13. 465 Por. I Ks. Machabejska 4, 35.
459

y, e pojawi si wrd nich ksi, ktry gosi, e naley podda si zakonowi Chrystusa i paci trybut ksitom, rozgniewali si bardzo466, a wol ich opanowaa zgodna myl467 walki z Henrykiem; na jego wic miejsce ustanowili takiego, ktry by stale wrogiem chrzecijan. Zawiadomiono te Henryka o tym, e wyszy wojska Sowian, aby go zniszczy; pchn wic natychmiast gocw, aby przyzwa na pomoc ksicia Magnusa i najdzielniejszych wojw spord Bardw, Holzatw, Szturmarw i Ditmarszw. Wszyscy stawili si prdko i ochoczo. I wtargnli do ziemi Poabian na pole, ktre zowie si miowe, gdzie wojska nieprzyjacielskie rozlay si szeroko po caej ziemi. Gdy za Magnus widzia, e siy Sowian s wielkie, a wojsko zaopatrzone jest w bro, ba si na nich uderzy. Odwleczono wic bitw od poranku a do wieczora468, poniewa posowie starali si nie dopuci do walki przedkadajc warunki rozjemcze, a rwnoczenie ksi czeka na pomoc rycerzy, ktrych przybycia oczekiwa. Oto gdy nadchodzi zachd soca, zwiadowca ksicia obwieci o zblianiu si z dala uzbrojonego rycerstwa. Ujrzawszy ich ksi ucieszy si, rosn serca 469 Sasom; wznisszy te okrzyk rozpoczynaj bj. I zamano szyki Sowian, a rozproszeni w ucieczce legli od ostrza miecza 470. Owo zwyciPor. Proroctwo Daniela 14, 27. una voluntate et eadem sententia. Por. Ks. Jozuego 9, 2: uno animo, eademque sententia. 468 Por. I Ks. Machabejska 9, 13. 469 augescunt animi. Por. Salustiusz, Bellum Iugurth., c. 34, 2. 470 Bitwa na miowym Polu (ob. Schmilau k. Raciborza) rozegraa si w 1093, a nie w 1105 r., jak sdzia cz star467 466

stwo Sasw stao si sawne i godne pamici, poniewa Bg przyszed z pomoc wierzcym w niego i dopuci do zwycienia wielkiej liczby przez ma garstk 471. Ci, ktrych ojcowie brali udzia w wojnie, opowiadaj, e blask zachodzcego soca do tego stopnia olepi zwrconych ku niemu w czasie ataku Sowian, e z powodu wiata niczego nie mogli widzie: Bg zatem Wszechmocny wrogom swoim w drobnej rzeczy stawia najwiksz przeszkod. Od owego dnia wszystkie ludy wschodnich Sowian suyy Henrykowi opacajc mu trybut472, zyska te sobie u ludw sowiaskich gone imi, poniewa odznacza si szlachetn godnoci i trosk o utrwalenie pokoju. Nakaza te ludowi sowiaskiemu, by kady mczyzna uprawia rol swoj i wykonywa roboty uyteczne i stosowne; wytpi te z ziemi rozbjnikw i grasujcych otrzykw 473. I wyszy ludy Nordalbingw z szacw, w ktrych siedzieli zamknici z obawy przed wojnami; i wrci kady do swej wsi i swojej posiadoci474; odbudowano te domy i kocioy zniszczone ju w czasie burz wojennych. Co prawda w caej Sowiaszczynie nie byo wwczas ani kocioa, ani kapana, z wyjtkiem samego
szej historiografii. Por. J. Strzelczyk, miowe Pole, SSS V (w druku). 471 Por. I Ks. Machabejska 3, 18. 472 Chodzi zapewne o Warnw, Obodrytw waciwych, Czrezpienian i Chyan. Ludy poudniowe", rwnie zbuntowane, nie dostay si od razu pod panowanie Henryka, co wynikaoby z dalszej relacji Helmolda (por. c. 37). Ostatnio analiz pastwa Henryka przedstawi H. owmiaski, Pocztki Polski, t. V, Warszawa 1973, s. 299 nn. 473 Por. I Ks. Machabejska 7, 24: viros desertores. 474 Por. Ks. Sdziw 2, 6 i Ewang. w. Jana 7, 53.

miasta, ktre si teraz nazywa Star Lubek475, i to z tego powodu, e Henryk wraz z ca swoj rodzin czciej tam przebywa. 35. O MIERCI HRABIEGO GOTFRYDA Potem umar ksi Saksonii Magnu476, a cesarz nada ksistwo hrabiemu Lotarowi477, poniewa Magnus nie pozostawi syna, lecz same crki. Z tych jedna, imieniem Eilika, wysza za m za hrabiego OttoZaoone by moe przez Gotszalka miasto, pooone przy ujciu rzeki Schwartau do Trawny (Trave), W dolnym biegu tej ostatniej, wysuno si na przeomie XI i XII w. na czoo miast Zwizku Obodryckiego przed Mechlin i Starogard. Por. W. Ohnesorge, Einleitung in die lbische Geschichte, I. Name, Lage u. Alter v. Alt-Lbeck u. Lbeck, Zeitschr. d. Ver. f. Lbeckische Gesch. u. Alt.-kde 10 (1908), s. 1-254; S. Jasnosz, L. Leciejewicz, Lubeka, SSS III 94-95; L. Leciejewicz, Miasta Sowian pnocnopoabskich, WarszawaWrocawKrakw 1968, s. 83 nn. Waciw Lubek zaoono dopiero w 1143 r. Pocigno to za sob upadek Starej Lubeki. Fakt istnienia tylko jednej wityni chrzecijaskiej w kraju Henryka wiadczy z jednej strony o sile miejscowego pogastwa, a z drugiej o pragmatyzmie wadcy i jego trzewoci politycznej. H. D. Kahl zestawi do liczne analogie zachodniosowiaskie (i dalsze), ilustrujce ciekawe zjawisko koegzystencji chrzecijaskiej rodziny panujcej (i jej otoczenia) z pogaskim jeszcze ludem. Szczeglnie wymowna jest paralela przeprowadzona pomidzy Henrykiem Gotszalkowicem a Przybysawem Henrykiem, ksiciem Stodoran (zob. przyp. 479). Zob. H. D. Kahl, Heidnisches Wendentum u. christliche Stammesfrsten, Archiv, f. Kulturgeschichte 44(1962), s. 72-119; tene, Slaven u. Deutsche (zob. przyp. 479), s. 76 - 105, 643 - 657. 476 23 VIII 1106. Na nim wygasa dynastia Billungw. 477 Lotar z Supplinburga, 1106-1125 ksi saski, pniej krl niemiecki i cesarz rzymski (zob. przyp. 558).
475

na478 i urodzia margrabiego Albrechta z przydomkiem Niedwied 479. Druga za crka imieniem Wulfhilda oddana zostaa za on ksiciu Bawarii Katulowi; ta porodzia jemu Henryka Lwa480. Lotar wic otrzyma ksistwo Saksonii, a rzdzi z umiarem zarwno Sowianami, jak Sasami. W owych dniach 481 przydarzyo si, e otrzykowie sowiascy przyszli do Szturmarii w poblie miasta
Otton z Ballenstedt (zm. 1123). Albrecht Niedwied (1100-1170), 1134 margrabia Marchii Pnocnej. W latach 1150-1157 obj po ostatnim ksiciu PrzybysawieHenryku kraj sowiaskich Hawelan/Stodoran. Od tej chwili Marchia Pnocna przeksztaca si w Marchi Brandenbursk. Cigle aktualna monografia O. v. Heinemanna, Albrecht d. Br, Darmstadt 1864; zob. te H. Krabbo, Albrecht d. Br, Forsch, z. Brand, u. Preuss. Gesch. 19 (1906), s. 371 - 390, 20 (1907), s. 218. Do tego epizodu dziejw Poabszczyzny zob. ostatni gruntown monografi H. D. K a h l a, Slawen und Deutsche in der brandenburgischen Geschichte des zwlften Jahrhundert. Die letzten Jahrzehnte des Landes Stodor, Kln-Graz 1964; K. Myliski, Sowiaska Brenna Brandenburg i jej przejcie pod rzdy margrabiw w poowie XII w., Rocznik Lubelski 10 (1967), wyd. 1969, s. 63-102; tene, Zachodniosowiaskie ksistwo Stodoran w XII w. i jego stosunek do Polski [w:] Europa Sowiaszczyzna Polska. Studia ku uczczeniu prof. Kazimierza Tymienieckiego, Pozna 1970, s. 245 - 258, oraz art. J. S t r z e l c z y k a, Stodoranie, SSS V (w druku), w ktrym dalsza literatura. 480 Katul" to ksi bawarski Henryk VI (IX) Czarny 1120-1126. Wymieniony przez Helmolda Henryk Lew to nie waciwy Henryk Lew (ktrego panowaniu powicona jest dua cz Kroniki), lecz jego ojciec Henryk X Pyszny, ksi bawarski 1126-1138, rwnie obdarzony przydomkiem Lwa. Zob. W. Dworzaczek, Genealogia, tabl. 72. 481 Por. Annales Hildesheimenses, a. 1110, Script. rer. Germ, in usum schol., ed. G. W a i t z, Hannover 1878, s. 61 i Annalista Saxo a. 1110 (MGH SS VI 748).
479 478

Hamburga i uprowadzili upy w bydltach, a popdzili te ze sob ludzi. Gdy rozesza si o tym wiadomo, powsta hrabia owego kraju Gotfryd z pewn liczb mieszczan hamburskich i ciga otrzykw. Zdajc za sobie spraw z tego, e jest ich dua liczba, zatrzyma si na krtko, oczekujc nadejcia posikw. Przechodzcy za pewien wieniak, ktrego on i synw uprowadzono, zaja ksicia mwic: Dlaczego drysz, najtchrzliwszy z mw? Masz serce kobiety nie mczyzny! Z pewnoci gdyby widzia, jak uprowadzaj twoj on i synw, jak ja [widziaem] swoich, nie zatrzymaby si. Spiesz si jak najprdzej, uwolnij bracw, jeli nadal chcesz si cieszy w kraju szacunkiem"! Hrabia podburzony tymi sowy rzuci si szybko w pogo za nieprzyjacimi. Atoli oni przygotowali w tyle zasadzk i gdy hrabia przechodzi z niewielk liczb towarzyszy, podnieli si zaczajeni ze swoich miejsc i zabili hrabiego, a wraz z nim okoo dwudziestu mw 482, sami za odeszli ze zdobycz, ktr zrabowali. Ludzie za mieszkajcy w tych stronach idc za nimi znaleli zabitego hrabiego, wszake bez gowy, bowiem Sowianie odcili j i zabrali ze sob. Potem wykupiono j za wielk cen i pochowano w ojczystej ziemi. 36. O KLSCE RUGIAN 483 Oprnione hrabstwo nada ksi Lotar szlachetnemu mowi Adolfowi z Schauenburga484. Midzy hrabi Adolfem a sowiaskim ksiciem Henrykiem
482 483

mier hrabiego holsztyskiego Gotfryda: 2 XI 1110. W rkpsie lubeckim rozdzia nie wyodrbniony. 484 Adolf I hrabia Holsztyski 1110-1127, zob. F. v. As-

panowa pokj. Atoli pewnego dnia, gdy Henryk przebywa w miecie Lubece, niespodziewanie pojawio si wojsko Rugian, czyli Ranw: podpynwszy przez Trawn osaczyli miasto okrtami. Ranowie za, ktrych inni485 nazywaj Runami, s ludem okrutnym, mieszkajcym w sercu morza486. Nade wszystko oddani bawochwalstwu, dzier pierwszestwo wrd wszystkich ludw sowiaskich, posiadaj krla i bardzo sawn wityni 487. Std te z powodu szczeglnej suby boej w teje wityni zajmuj pierwsze miejsce w powaaniu i cho sami nakadaj jarzmo poddastwa na innych, sami adnego jarzma nie znosz z tego prostego powodu, e trudny jest do nich dostp ze wzgldu na waciwoci miejsca. Zmuszaj oni ludy, ktre podbili mieczem, do opacania trybutu na rzecz swej wityni. Powaaj wicej najwyszego kapana ni krla. Wojska kieruj tam, dokd wskae los. Odnisszy zwycistwo znosz zoto i srebro do skarbca swego boga, reszt za upw dziel midzy siebie. Oni wic, powodowani dz wadania, przybyli do Lubeki, chcc niejako obj w posiadanie cay kraj Wgrw i Nordalbingw. Skoro Henryk spostrzeg, e nieoczekiwanie doszo do nieszczsnego oblenia, powiedzia do dowdcw swych oddziaw: Naley myle o ocaleniu siebie samych i ludzi, ktrzy s
p e r n, Beitrge zur altern Geschichte Holsteins, z. I, Hamburg 1849, s. 1 - 16. 485 Np. Adam z Bremy II 22 (19) itd. 486 Por. c. 2. 487 W Arkonie (nazw wymieni Helmold w c. 108 koniec), ktra okoo 1100, po upadku Retry (c. 25), obja rol centrum pogastwa poabskiego. O Rugii zob. te c. 6.

z nami; wydaje mi si konieczne wydostanie si std, aby cign dodatkowe posiki i uwolni w ten sposb jeli to tylko moliwe miasto od oblenia. Bd przeto dzielnym mem488 i krzep na duchu wojw, ktrzy pozostaj w tym miecie, a zachowajcie mi miasto przez cztery dni. Wtedy bowiem, jeli zostan przy yciu489, zjawi si na owej grze". Skoro wydosta si noc z dwoma ludmi, przyby do ziemi Holzatw donoszc im o grocym niebezpieczestwie. Oni za zebrali w jedno miejsce wojsko i udali si z Henrykiem w popiechu ma pole walki, przybywajc w poblie obwarowa zdobywanych przez wroga. Henryk rozmieci towarzyszy w kryjwkach zalecajc im zachowanie ciszy, by przypadkiem wrogowie nie usyszeli gosu ludzi albo renia koni. Potem oderwa si od towarzyszy i jedynie samowtr ze sug 490 przyby na miejsce, ktre by wyznaczy, skd mogli go ujrze z miasta. Dowdca miasta, spostrzegszy jego posta, ktrej chytrze wypatrywa, wskaza j przyjacioom, ktrzy ju podupadli na duchu. Albowiem dotara do nich pogoska, e Henryka schwytali wrogowie tej nocy, w ktrej wyszed z miasta. Henryk zapozna si z niebezpieczn sytuacj swoich i gorliw aktywnoci oblegajcych, po czym powrci do towarzyszy, potajemnie przeprowadzi wojsko wzdu wybrzea morskiego do ujcia Trawny i pojawi si ma drodze, ktr mieli jecha jedcy
Por. I Ks. Samuela 18, 17; II Ks. Samuela 10, 12. Por. Ks. Rodzaju 18, 10. 14 i II Ks. Krlewska 4, 16: vita comite. 490 Por. Sulpicjusz Sewer, Vita Martini, c. 2: uno tantum servo comite contentus.
489 488

sowiascy. Gdy wic Ranowie ujrzeli szeregi schodzce drog do morza, sdzili, e to ich wani jedcy; wyszli przeto z okrtw im naprzeciw z wielk radoci i okrzykami. Atoli owi modlc si gono i piewajc hymny 491 skoczyli z wrzaskiem na wroga i zastraszonego niespodziewanym atakiem popdzili a na okrty. I nastpia wielka klska 492 w wojsku Ranw owego dnia, zginli oni pozabijani pod grodem Lubek; nie mniejsza bya liczba tych, ktrzy w wodzie si potopili, od tych, co zginli od miecza 493. Wykopano wielki grb, do ktrego powrzucano zwoki zabitych, a dla upamitnienia zwycistwa nazwano go i tak si zwie do dnia dzisiejszego Gr Ranw (Raniberg)494. Zostaa te pomnoona rk chrzecijan chwaa Pana Boga495; postanowili te oni, by obchodzi corocznie pierwszy sierpnia na znak i ku pamici tego, e Bg pognbi Ranw w obliczu ludu swego. Skaday wic ludy Ranw trybut
Por. II Ks. Machabejska 12, 37: Et cum hymnis clamorem extollens. 492 Por. I Ks. Samuela 4, 17. 493 Rok opisanej tu przez Helmolda bitwy nie jest znany. Schmeidler opowiedzia si z wahaniem za 1111 r. (Razumowska 1110). Zdaniem Brskego, Stooba i Osigowskiego byo to ok. 1101 r. Co do toposu wicej zgino od wody ni od miecza", do ktrego sprowadza Jegorow niniejszy opis Helmoldowy, odmawiajc mu i tym razem wszelkiej wiarygodnoci, zob. uwagi Schmeidlera, Ueber die Glaubwrdigkeit, s. 360. 494 Por. KS. Rodzaju 35, 20: Erexitque lacob titulum super sepulchrum eius: Hic est titulus monumenti Rachel, usque in praesentem diem. Zdaniem Stooba (s. 151 przyp. 10) Rugen, berg w pobliu Starej Lubeki moe by pamitk po tej bitwie i jej miejscem. 495 . Magntficatusque est dominus. Por. Proroctwo Izajasza 33, 5; II Ks. Samuela 7, 22; Ks. Psalmw 103, 1.
491

Henrykowi, podobnie jak Wagrowie, Poabianie, Obodryci, Chyanie, Czrezpienianie, Lucicy, Pomorzanie i wszystkie ludy sowiaskie, ktre mieszkaj midzy ab a Morzem Batyckim i rozcigaj si na dugiej przestrzeni a do kraju Polakw. Nimi wszystkimi wada Henryk; zosta te nazwany krlem kraju Sowian i Nordalbingw 496 . 37. O ZWYCISTWIE MCIWOJA Gdy wic pewnego razu ludy Brzean i Stodoran, mianowicie te, ktre zamieszkuj Hawelberg i Brenne 497, poczy si buntowa, Henryk uzna za
Rkpsy kopenhaskie pomijaj et. Emendacja konieczna (por. Schmeidler, ed., dodatek na s. 281). Helmold nazywa tu Henryka krlem (rex), pniej przemiennie krlem i ksiciem (princeps). Nie naley si dopatrywa w tej tytulaturze rzeczywistej koronacji, chodzi raczej o zamiar podkrelenia potgi politycznej sowiaskiego wadcy i jego hegemonalnej roli na pnocnym Poabiu, uznawanej przez krla niemieckiego, jak i przez sprzymierzecw Henryka Nordalbingw. Dyskusja w cytowanych ju pracach, przede wszystkim K. Wachowskiego i W. H. Fritzego. 497 Stodoran (Hawelan) wymieni ju Helmold w przegldzie ludw sowiaskich (c. 1). Plemienia Brzean z orodkiem w Hawelbergu nie zna adne inne rdo redniowieczne, w tym rwnie Adam z Bremy. Od nazwy Brzean pochodzi zapewne nazwa kraju Przegnica (Prignitz) na wschd od rodkowej aby. Z innych rde wiadomo, e w 1127 r. (a wic niewiele lat po wydarzeniach opisywanych tu przez Helmolda) panowa w Hawelbergu sowiaski ksi Wirykind, jedyny znany z imienia wadca Brzean. Wypraw Henryka Gotszalkowica na Stodoran i Brzean datuje si w przyblieniu na 1112 r. Datacja Stooba (s. 151 przyp. 13) na ok. 1101 zbyt wczesna. Por. T. Lehr-Spawiski, Brzeanie, SSS I 169; S. Urbaczyk, J. Nalepa, Havelberg, SSS II 196-197.
496

konieczne uy wobec nich broni, by zuchwalstwo dwu szczepw nie stao si dla caego wschodu bodcem do buntu. Pody wic z bardzo zaprzyjanionymi wojami Nordalbingw i maszerujc w ogromnym niebezpieczestwie przez kraj Sowian przyby do Hawelbergu, ktry obieg. Nakaza te caemu ludowi Obodrytw, by zgromadzili si w celu zdobycia miasta; oblenie przecigao si na dni i miesice. W tym czasie doniesiono synowi Henryka, Mciwojowi498, e w pobliu yje jaki szczep, majcy wszelkie bogactwa, a przy tym mieszkacy jego s ludem spokojnym i nie podejrzanym o buntowniczo. Sowianie ci zwali si Linami albo Linogami499. Mciwj zabra z sob dwustu Sasw i trzystu Sowian, samych wyborowych 500 wojw, i nie poradziwszy si ojca wyruszy w drog. Dwa dni przedziera si przez gszcze lene i trudne do przebycia wody, a przede wszystkim, przez olbrzymie bagno, i wpad na beztroski lud yjcy w poczuciu bezpieczestwa501, uprowadzi ode ogromn zdobycz oraz jecw; tak wic w powrotnej drodze szli zwycizcy z wielkimi upaNie znany skdind. Umar zapewne przed ojcem (to znaczy w latach 1112-1127), skoro do walki o dziedzictwo po Henryku wystpili tylko witopeek i Kanut (zob. c. 46, 48). G. L a b u d a, SSS III 327. 499 Glinianie lub Linianie, plemi zachodniosowiaskie na prawym brzegu aby, wystpujce w rdach ju na pocztku IX w. Zob. Z. Suowski, Bethenici et Smeldingon. Przyczynek do krytyki Geografa Bawarskiego [w:] Studia Historica w 35 lecie pracy naukowej Henryka owmiaskiego, Warszawa 1958, s. 49-56; J. Nalepa, Glinianie, SSS II 107; J. Strzelczyk, Przegnica, SSS IV 376 - 7. 500 Omnes electos, por. II Ks. Samuela 6, 1. 501 Podobne sformuowanie w Vita s. Anskarii c. 19.
498

mi. Gdy za w celu przypieszenia powrotu przechodzili przez trudno dostpne trzsawiska, oto mieszkacy ssiednich okolic skupiwszy si do walki wpadaj na nich celem uwolnienia jecw. Ci wic, ktrzy szli z Mciwojem, widzc, e s otoczeni przez olbrzymi mas wrogw i e musz sobie drog mieczem torowa502, dodawali sobie wzajemnie ducha i wytywszy wszystkie siy zniweczyli mieczem cay motoch zabiegajcy im drog. Poza tym uprowadzili z sob jako jeca ich ksicia i przybyli do Henryka i wojska, ktre byo zajte obleniem; cali i zdrowi wraz ze saw zwycistwa przynieli i wielkie zdobycze. Po kilku za dniach Brzeanie i inne buntujce si ludy poprosiy o pokj oraz day zakadnikw zadanych przez Henryka. W ten sposb poskromiwszy buntownikw powrci Henryk do swoich. Rwnie i ludy Nordalbingw powrciy do swoich siedzib. 38. WYPRAWA SOWIAN NA ZIEMIE RUGIAN Po tych wypadkach zdarzyo si, e jeden syn Henryka, imieniem Woldemar 503, zosta zabity przez Ranw. Z tego powodu ojciec powodowany rwnoczenie blem i gniewem przemyliwa nad odwetem. Posa wic gocw do wszystkich krajw sowiaskich w celu cignicia posikw. Zeszli si te wszyscy oywieni t sam wol i zamiarami, mianowicie sucha rozkazw krla i pokona Ranw; a byo ich jak piasku nad brzegiem morza 504. Jednake [i] tych byo
502 503

Por. Salustiusz, Catilina, c. 58, 7: ferro iter aperiundum est. Nie znany skdind. 504 II Ks. Samuela 17, 11; por. I Ks. Krlewska 4, 20.

mu jeszcze mao. Posa wic i po Sasw, mieszkajcych w Szturmarii i Holzacji, powoujc si na ich osobist przyja. I poszli za nim ochoczym sercem505 w liczbie okoo tysica szeciuset. Przeszedszy rzek Trawn cignli przez wielkie Obszary Poabian i Obodrytw, a doszli do rzeki Piany. Przekroczywszy j skierowali si do miasta, ktre zwie si Woogoszcz, u uczonych za nazywa si Iulia Augusta, od zaoyciela miasta Juliusza Cezara506. Tam spotkali Henryka, ktry na nich czeka, i przenocowali rozbijajc obz niedaleko morza. Rano za zwoa Henryk lud na zebranie i przemwi do w te sowa: Mowie, nale si wam stokrotne dziki za to, e okazujc sw yczliwo mnie i niezmienne zaufanie dug odbylicie drog niosc nam pomoc przeciw najsroszemu nieprzyjacielowi. Czsto ju zetknem si z dowodami waszej odwagi507 i dowiadczyem waszej wiernoci, ktra, jak wiadomo, niejednokrotnie przynosia w rozmaitych opaach mnie korzyci, wam za saw. Jednake nic takim nie janieje blaskiem, jak ten wyraz oddania, ktry na zawsze naley zachowa w pamici, ktry te zawsze i ze wszystkich si zasuguje na zapat. Podaj wam do wiadomoci, e Ranowie, do ktrych wanie zmierzamy, wysali do mnie noc gocw proszc o pokj [i] ofiarowujc za to dwiecie grzywien. Nie chc w tej materii podejmoPleno corde, por. I Ks. Machabejska 8, 25. Legend o zaoeniu miasta przez Cezara czono w redniowieczu raczej z Wolinem nad Dziwn ni z Woogoszcz nad Pian. Por. E b o, Vita S. Ottonis episcopi Babenbergensis, II 1, III 1 (ed. J. W i k a r j a k, K. Liman, MPH Series Nova, t. VII/2 Warszawa 1969, s. 52, 92). 507 Por. II KS. Machabejska 13, 18: rex accepto gustu audaciae Iudaeorum.
506 505

wa decyzji bez waszej rady. Jeli postanowicie przyj propozycj, i ja j przyjm; jeli j odrzucicie, i ja to zrobi". Na to odpowiedzieli Sasi mwic: Jest nas, o ksi, naprawd niewielu, ale dni powaania i mstwa uznajemy saw za najwiksz dla nas zapat. Radzisz si wic, czy za dwiecie grzywien przyj do aski Ranw, ktrzy zabili twego syna. Zaiste, odpowiednie to zadouczynienie dla twego wielkiego imienia! Niech ominie nas ta haba, emy kiedykolwiek na podobny fakt wyrazili swoj zgod. Albowiem nie dlatego opucilimy ony i dzieci, nawet rodowe siedziby, aby sta si pomiewiskiem wrogw i zostawi synom swoim wieczn hab 508. Raczej id, jak zamierzae509, przebd morze, skorzystaj z mostu, ktry ci zbudowa wytrawny budowniczy, i po rk na swoich wrogach; zobaczysz, e sawna mier jest najwysz dla nas zapat". Zachcony tymi nawoywaniami ksi zwin obz z owego miejsca i pody w kierunku morza. Wszake tamtejsza cienina morska jest tak wska, e wzrok siga drugiego brzegu; w tym za czasie bya ona cita bardzo mocnym lodem z powodu surowej zimy. Natychmiast te gdy przebyli lasy i zarola oraz doszli do morza, zauwayli rozpocierajce si nad brzegiem morza oddziay Sowian ze wszystkich krajw, rozstawione wedug chorgwi i oddziaw, oczekujce na rozkazy krlewskie. Byo to za bardzo wielkie wojsko 510. Gdy wic z przezornoci i w porzdku trzymali si wszyscy w poszczeglnych od508 509

Obprobrium sempiternum, por. Ks. Psalmw 77, 66. Por. Salustiusz, Bellum Iugurth., 102, 9. 510 Por. I Ks. Machabejska 5, 45; 6, 41; 8, 6.

dziaach, sami dowdcy wystpili, aeby odda cze krlowi i wojskom cudzoziemskim, i pozdrowili je konic oblicza511. Henryk odpowiadajc na ich pozdrowienie i przemawiajc do nich zacz rozpytywa o drog i o to, kto w ataku ma by pierwszy. Gdy za poszczeglni dowdcy si przelicytowywali, odpowiedzieli Sasi nastpujcymi sowy: Wiadomo, e naszym prawem jest, by nas widziano idcych do boju w pierwszym szeregu, natomiast powracajcych w ostatnim. Sdzimy, e tego zwyczaju, przekazanego nam przez ojcw i dotd przestrzeganego, nawet w tym miejscu nie mona lekceway". Do tego ich zdania przychyli si krl. Chocia bowiem dua bya liczba Sowian, wszake Henryk nie mia do nich zaufania, poniewa wszystkich dobrze zna512. Ponisszy wic znaki wojenne Sasi szli na przedzie, reszta oddziaw sowiaskich postpowaa za ich szeregami. I maszerowali cay dzie w lodzie i niegu gbokim, wszake okoo dziewitej [godziny] zjawili si w kraju Rugian. Natychmiast te podpalono wsie w pobliu brzegu lece, Henryk za powiedzia do towarzyszy: Kto z nas pjdzie wywiedzie si, gdzie znajduje si wojsko Ranw? Wydaje mi si bowiem, e widz z daleka wielk mas zmierzajc w naszym kierunku". Wysany potem z kilku Sowianami wywiadowca saski natychmiast wrci, zawiadamiajc, e to wrg nadchodzi. Powiedzia wwczas Henryk do towarzyszy: Pamitajcie, mowie, skd przyszlicie i gdzie si znajdujecie. Oto nakryto st, do ktrego ze spokojnym umysem naPronis vultibus adoraverunt. Na wzr czstego w Biblii wyraenia: proni adoraverunt in terram. 512 Por. Ewang. w. Jana 2, 24.
511

ley przystpi, a skoro nie ma monoci ucieczki, trzeba z jego rozkoszy korzysta. Jestemy przecie zewszd otoczeni morzem, nieprzyjaciele s za nami i przed nami, znika dla nas mono szukania obrony w ucieczce 513. Wzmocnijcie si wic w Panu, Bogu Najwyszym, i bdcie dzielnymi mami, bowiem macie tylko dwa wyjcia: albo zwyciy, albo mnie zgin". Ustawi wic Henryk wojsko w szyku bojowym, sam stan na froncie z najsilniejszymi Sasami. Gdy wic Rugianie ujrzeli bohaterstwo ma, przej ich wielki strach514; posali przeto swego kapana, by rozmawia z nim o pokoju. Zaproponowa on najpierw czterysta grzywien, potem osiemset. Gdy za oburzone wojsko szemrao i pilnie przygotowywao si do ataku, pad w do ng ksicia mwic: Niech si, nie gniewa pan nasz515 na sugi swoje. Oto ziemia, ktr ogarniasz swym wzrokiem: uywaj jej, jak ci si ywnie podoba 516, my wszyscy jestemy w twoim rku; czegokolwiek zadasz, spenimy". W ten sposb osignli pokj za cen czterech tysicy czterystu grzywien. Przyjwszy zakadnikw Henryk wrci do kraju i rozpuci wojownikw do domw. Nastpnie posa ludzi do ziemi Rugian, aeby odebra pienidze, ktre mu obiecano. Obecnie, co prawda, nie ma u Ranw pienidza i nie ma zwyczaju kupowania za pie513 514

Fugae praesidium, por. Ks. Judyty 15, 1. Viri timuerunt timore magno, por. Ks. Jonasza 1, 10. 515 Por. Ks. Rodzaju 31, 35. 516 Por. Ks. Rodzaju 16, 6; I Ks. Machabejska 1, 3; 11, 38, 52.

nidze, ale cokolwiek chcesz na targu naby, kupisz za lniane ptna. Zoto za i srebro, ktre nabyli czy to drog rozbojw i zagarniania ludzi, czy te w jakikolwiek inny sposb, oddaj na ozdoby swoim onom, albo te gromadz w skarbcu swego boga. W celu odwaenia [okupu] postawi im Henryk wag z szal obcion bardzo duym ciarkiem. Gdy za ju wyczerpali skarbiec publiczny i wszystkie prywatne zasoby zota i srebra, zaledwie uicili poow okupu, oszukani, jak sdz, przez wag. Henryk wic, zagniewany, e obiecanej sumy nie uicili w caoci, przygotowa drug wypraw na ziemi Rugian. Przywoa przeto do pomocy ksicia Lotara i najbliszej zimy, w ktrej morze stao si zdatne do przemarszu, wszed na ziemi Rugian z wielkim wojskiem sowiaskim i saskim517. Wszake zaledwie trzy noce tam pozostali, mrz bowiem zela518 i ld zacz taja; w rezultacie nie zaatwiwszy niczego powrcili do domw, przy czym ledwie uniknli niebezpieChronologia obydwu wypraw na Rugi, jak zwykle u Helmolda, jest niepewna. Schmeidler datuje je na lata 1113 - 1114, zauwaa jednak, e wedug samego Helmolda druga wyprawa odbya si najbliszej zimy, w ktrej morze stao si zdatne do przemarszu", a niekoniecznie nastpnej kolejnej zimy. Wachowski (s. 180), Stoob (s. 153 przyp. 1), Razumowska (s. 270) i Osigowski (Pocztki sowiaskiej Rugii, s. 262-3), opierajc si na fakcie udziau ksicia Lotara w wyprawie oraz na wzmiance Helmolda, i druga wyprawa odbya si krtko przed mierci Henryka (22 III 1127, zob. przyp. 519), odnosz relacj do lat 1123 -1125, kiedy to tzw. Annalista Saski oraz Roczniki Korbejskie powiadczaj wyprawy Lotara na Rugi. 518 Por. Horacy, Carmina, I 4, 1 : Solvitur acris hiemps.
517

czestw morza. Odtd ju wicej Sasi nie usiowali wej do kraju Ranw, poniewa Henryk y ju tylko krtki czas; jego mier pooya kres sporowi519. 39. KLSKA RZYMIAN 520 Szalaa wwczas wielka wojna 521 midzy cesarzem Henrykiem a ksiciem Lotarem i Sasami. Albowiem skoro po wypdzeniu ojca, czy raczej po jego mierci, zdoby wadz cesarsk Henryk modszy, spostrzeg, e caa ziemia w zasigu jego oczu znajduje si w spokoju 522, i zada zoenia sobie przysigi przez wszystkich ksit na wypraw do Italii523, pragnc zgodnie ze zwyczajem osign peni cesarskiej godnoci z rk najwyszego kapana. Przeprawiwszy si przez Alpy pody do Rzymu z wielk liczb zbrojnych. Papie za Paschalis [II], usyszawszy o jego wkroczeniu, ucieszy si niesychanie i posa do najbliszych okolic duo duchowiestwa, by tym godniej osobicie przyj krla przybywajcego z wielkim przeDzie mierci Henryka Gotszalkowica: 22 III (1127) powiadcza nekrolog klasztoru w. Michaa w Lneburgu (ed. A. Ch. Wedekind, Braunschweig 1833, w: Noten zu einigen Geschichtsschreibern des deutschen Mittelalters, t. II, Hamburg 1835, s. 22). Wedug kroniki tego klasztoru Henryk, krl Sowian", zosta zamordowany i pochowany w Lneburgu (Chronicon S. Michaelis Luneburgensis, MGH SS XXIII 396). Rok mierci uprawdopodobni W. Brske, Untersuchungen, s. 229 - 235. Zob. H. D. Kahl, Slawen u. Deutsche, s. 328 - 329, 823. 520 W rozdz. 39 i 40 Helmold swobodnie nawizuje do kroniki Ekkeharda z Aury. 521 Por. I Ks. Krlewska 14, 52: Erat autem bellum potens. 522 Por. I Ks. Machabejska 1, 3; 11, 38, 52. 523 Stycze 1110 w Ratyzbonie, kwiecie w Utrechcie.
519

pychem. Przyjty wic zosta z wielk radoci przez duchowiestwo i Miasto. Skoro za nadesza chwila konsekracji, zada papie ode przysigi, e zachowa nieskalanie zasady wiary katolickiej, e szacunkiem otacza bdzie Stolic Apostolsk i e gorliwie broni bdzie interesw kociow. Pyszny krl nie chcia jednak zoy przysigi, twierdzc, e cesarz nie moe nikomu przysiga, e to wanie jemu winni wszyscy skada przysig. Powsta wic spr midzy papieem a krlem, skutkiem czego przerwano dzieo konsekracji. Krlewskie wojsko uzbrojone wpado natychmiast w gniew, rzucio si na duchowiestwo i zrabowao im wite szaty, szalejc jak wilki w zagrodzie z owcami. Gdy ujrzeli to Rzymianie, porwali si do stawiania oporu, poniewa widzieli gwat, zadany klerowi. W ten sposb doszo do boju w paacu witego Piotra, o jakim nie syszano od dawnych lat. Gr za wzio wojsko krlewskie i zmiadyo Rzymian dokonujc strasznej rzezi524, w ktrej nie rozrniano duchowiestwa od posplstwa, a miecz sroy si nad wszystkimi525. Walczy tam kady, kto czu si na siach, dopki miecz nie wypad mu z rk526. I wypeni si dom powicenia 527 zwokami pomordowanych, a ze stosw zmarych popyny rzeki krwi, tak e wody Tybru przybray krwaw barw. Lecz po co zatrzymywa si przy tych wypadkach duej? Papiea i innych, ktrzy uszli rzezi, uprowadzono w niewol. Mgby zatem widzie kardyna524 525

Por. I Ks. Samuela 5, 9. 13 II 1111. 526 Por. II Ks. Samuela 23, 10. 527 Por. Proroctwo Izajasza 64, 11.

w ze sznurami na szyjach wleczonych nago ze zwizanymi z tyu rkami oraz niezliczone masy mieszczan prowadzonych w acuchach. Gdy wic idcy z Rzymu przybyli na miejsce pierwszego postoju, przystpio kilku biskupw i zakonnikw do papiea mwic do niego: Serca nasze wypenia wielki bl, Ojcze przenajwitszy, z powodu takiej zbrodni popenionej wobec ciebie, twego duchowiestwa i mieszczan twojego miasta. Lecz zo to, wywoane przez grzechy nasze, wyrzdzono raczej odruchowo ni z zastanowienia. Posuchaj wic nas i zrb ustpstwo naszemu panu, aby i on ustpi tobie, i dokonaj na nim dziea witego bogosawiestwa". w atoli odpowiedzia im: Co mwicie, ukochani bracia? Czy twierdzicie, e tego niegodziwca, ma krwawego i zdradliwego 528, mam konsekrowa? Zaiste, dokadnie obmy sobie rce dla przyjcia pomazania ten, kto zla otarze boe krwi kapanw a dom powicenia napeni zwokami pomordowanych! Precz ode mnie myl, bym zgodzi si na pomazanie tego, ktry sam zasuy sobie na przeklestwo". Gdy za owi utrzymywali, e winien myle o ocaleniu samego siebie i tych, ktrzy zostali pozbawieni wolnoci, e wic musi przebaga krla, w odpowiedzia nieustraszenie: Nie obawiam si krla, pana waszego. Niech zabija ciao, jeli chce, nie bdzie ju mia potem wicej nic do czynienia 529. Zaiste, powiodo mu si znakomicie z rzezi mieszczan i duchowiestwa, lecz mwi wam w prawdzie 530, e w przyszoci nie osig528 529

Ks. Psalmw 5, 7. Por. Ewang. w. ukasza 12, 4. 530 Tame 4, 25.

nie zwycistwa ani nie zazna spokoju za dni swego ywota, co wicej, nawet syna nie spodzi, ktry by zasiad na jego tronie" 531. Gdy ta wypowied dosza do uszu krla, wpad w straszny gniew i kaza ci na oczach papiea wszystkich uwizionych, aby moe tak zbrodni go przerazi. w za stale udziela im zachty, by z odwag umierali dla sprawiedliwoci, obiecujc im niewidncy wieniec532 ycia wiekuistego. Atoli owi zgodnie rzucili mu si do ng i bagali o zachowanie ycia. Wtedy Ojciec przenajwitszy, zy lejc, wezwa na wiadka tego, ktry wglda w serca ludzkie 533, i owiadczy, e raczej umrze, ni ustpi, jeli w tym nie stanie mu na przeszkodzie uczucie miosierdzia, nalene wszystkim wiernym Chrystusowi. Uczyni wic to, co nakazywaa konieczno, i obieca, e bdzie konsekrowa krla, by doprowadzi do uwolnienia uwizionych. Przeto papie i kardynaowie powrcili do miasta i postpili zgodnie z wol krlewsk, cho posuszestwo to byo wymuszone, i wystawili mu przywilej na wszystko, czego zapragn 534.
Por. Proroctwo Jeremiasza 22, 30. Istotnie na Henryku V wygasa dynastia salicka. 532 Inmarcessibilem coronam, por. I List w. Piotra 5, 4. 533 Por. Ks. Przysw 24, 12. 534 Por. I Ks. Krlewska 11, 37. Koronacja cesarska Henryka V odbya si 13 IV 1111. Wobec braku perspektyw osignicia zwycistwa w toczcym si od czasw Henryka IV sporze o inwestytur doszo pniej do kompromisu pomidzy cesarzem a papieem w konkordacie wormackim 1122 r.
531

40. O BITWIE POD WELFESHOLZ Skoro po wymuszeniu bogosawiestwa cesarz powrci do Niemiec, zebra si w Rzymie synod zoony ze stu dwudziestu ojcw 535. Na nim ostro zaatakowano papiea za to, e wynis do godnoci cesarskiej witokradczego krla, cho ten uwizi najwyszego kapana, sponiewiera kardynaw i przela krew duchowiestwa i mieszczan; co wicej, nada on osobnym przywilejem najniegodniejszemu z wszystkich prawo ustanawiania biskupw, to zatem prawo, ktrego poprzednicy jego bronili jako uprawnienia Kocioa naraajc si nawet na mier i wygnanie. Papie zacz tumaczy si sytuacj przymusow, a take tym, e wyjtkowe niebezpieczestwo zaegna maym kosztem, wreszcie, e inaczej nie mona byo zapobiec rzezi ludnoci i spaleniu Miasta. On, co prawda, zgrzeszy, lecz inni go do tego nakonili; bdzie si wszake stara naprawi t szkod zgodnie z tym, co mu nakae wity Synod. Gdy wic oskarajcy otrzymali zadouczynienie, ostudzio si ich oburzenie. Po ukoczeniu obrad synod uzna wspomniany przywilej za wymuszony, stwierdzi, e raczej nazwa go naley nie prawem, lecz bezprawiem536. Z tego wzgldu postanowili go uniewani przez rzucenie kltwy537, a samemu cesarzowi zakaza wstpu w progi witego kocioa. Wie o tym rozniosa si po caym wiecie, wszyscy te, ktrzy podali zmian, zaczli si buntowa
535 536

Sobr lateraneski 18-21 III 1112. W oryginale gra sw: non privilegium immo pravilegium. 537 Tego zdania brak w rkpsie lubeckim.

pod byle pozorem. Wrd nich znalaz si przede wszystkim w sawny biskup moguncki Adalbert538, ktry sprzymierzy si z bardzo wielu innymi, przede wszystkim za z ksitami saskimi, ktrych skaniaa do oderwania czci konieczno, czci stare nawyki buntw539. Zaprawd, oprcz nowej, wanie wtedy przygotowywanej wojny, cierali si [Sasi] ju uprzednio z najdzielniejszym mem, Henrykiem starszym, dziewi razy. Lecz po c mam zatrzymywa si na wielu wydarzeniach? Cesarz czujc ju, e caa Saksonia od niego odpada, a jad buntu coraz bardziej si szerzy 540, schwyci wpierw gwnego sprawc buntu, biskupa mogunckiego541, nastpnie przeszed przez cay kraj saski siejc straszliw rze, a ksit mordowa lub co najmniej wizi. Wtedy zebrali si z ksit saskich ci, ktrzy zostali przy yciu, mianowicie ksi Lotar, biskup halbersztadzki Reinger542, Fryderyk, hrabia na Arnsbergu543 i wielu szlachetnych; zabiegli oni drog cesarzowi, ponownie wkraczajcemu do Saksonii z wojskiem, w miejscu, ktre nazywa si Welfesholz, i wyprowadzili swoje oddziay przeciwko wojsku krlewskiemu, cho nie dorwnywali mu liczebnie. Walczyo ich bowiem trzech przeciwko piciu. T najgoniejsz za naszych
Adalbert I, 1106 kanclerz Henryka V, arcybp moguncki 1109 1137. 539 Powstanie saskie pod przywdztwem ksicia Lotara rozpoczo si w kocu marca 1112 r. 540 Do tych wydarze por., poza kronik Ekkeharda, Annales Hildesheimenses a. 1115. 541 Grudzie 1112. Biskup przebywa w niewoli 3 lata. 542 Lub Reinhard 1106 (1107)-1123. 543 We wschodniej czci tzw. Sauerlandu, odam hrabiowskiego rodu z Werle. Zm. 1124.
538

czasw bitw stoczono w dniu 1 lutego 544. Sasi wyszli z niej zwycisko, starszy w proch mnego krla. Pad w tej walce Hoger, naczelny dowdca wojsk krlewskich 545; sam urodzony w Saksonii, przeznaczony by na ksistwo Saksonii, gdyby losy potoczyy si pomylnie. Wtedy Sasi, podniesieni na duchu zwycistwem, uwaajc, e rozgniewany cesarz nieatwo popuci tak klsk bezkarnie, umacniaj swoje pooenie na czstych zjazdach, jednaj sobie wybuchajce w kraju bunty przymierzami, cigaj z zewntrz pomocne oddziay, wreszcie, aby biorcy udzia w spisku nie zerwali porozumienia, zaprzysigaj sobie wszyscy uczestnictwo w walce o obron ojczyzny. C mam mwi o biskupie mogunckim, ktry ponad innych sroy si przeciwko cesarzowi546? w bowiem staraniem swoich mieszczan, ktrzy oblegali cesarza w Moguncji, wydosta si z wizienia i przywrcono mu jego stolec biskupi547. Jak wiele przey strasznych zabjstw w wizieniu, wyrazi nie tyle zewntrznym wycieczeniem, ile zacit nienawici. Poniewa sprawowa rwnie funkcje legata apostolskiego na wielu synodach biskupich i innych zgromadzeniach, zwoywanych dla wymierzenia sprawiedliwoci, rzuca na cesarza sowa ekskomuniki. Cesarz doprowadzony tymi poczynaniami do wciekoci przeszed do Lombardii wraz z on sw, Matyld, crk krla angielskiego 548, i posa przedstaBitwa pod Welfesholz (pow. Mansfeld) rozegraa si nie 1 II, lecz 11 II 1115. 545 Hoger (Hoyer) hrabia Mansfeldu. 546 Por. II Ks. Machabejska 7, 39 oraz c. 107. 547 Listopad 1115. 548 Henryka I. lub Henryka V z Matyld odby si w 1114 r. Wyprawa do Lombardii wiosn 1116 r.
544

wicieli do papiea Paschalisa [II], bagajc o zdjcie ekskomuniki. Papie atoli odwleka spraw do posiedzenia witego Synodu i wyznaczy krlowi prawem przewidziany termin, wszake zagodzi tymczasowo surowo 549- kltwy. W tym czasie zmar Paschalis, na ktrego miejsce cesarz postawi jakiego Burdina -549, odrzuciwszy Gelazjusza wybranego papieem kanonicznie 550. Powstao wic ponownie rozdwojenie w Kociele Boym. Gelazjusz bowiem ratowa si ucieczk do krlestwa Frankw551 i pozosta tam a do dnia swej mierci. Zbyt dug byoby rzecz przedstawia szczegowo zamieszki owych czasw; rwnie dzie dzisiejszy nie jest po temu odpowiedni552. Nagli mnie natomiast do powrotu historia Sowian, od ktrej zbyt daleko odbiegem. Wszake nawrcenie ich opnili w znacznym stopniu cesarze noszcy imi Henryka, poniewa zawsze byli przecieni sprawami wewntrznymi. Kto za pragnie czyny ich i koniec owej schizmy penie pozna, niech czyta histori mistrza Ekkeharda553
Brak w drugim rkpsie kopenhaskim. Paschalis II umar w 1118 r. Gelazy II 1118-1119 Burdin (Francuz z pochodzenia) jako antypapie przyj imi Grzegorza VIII (1118-1121). 551 To jest do Francji, a waciwie do Burgundii. 552 Aluzja do wspczesnej Helmoldowi schizmy (por. przyp. 452). 553 Ekkehard z Aura koo Bambergu (zm. ok. 1125), kontynuator Kroniki wiata Frutolfa z Michelsbergu. Dzieo Frutolfa/Ekkeharda byo jedn z najobszerniejszych i najchtniej czytywanych historii uniwersalnych w redniowieczu. Rozdzia ten i poprzedni opieraj si na tej wanie kronice. Zob.: A. Potthast, Bibliotheca historica mediaevi, wyd. 2, t. I, Berlin 1896, s. 400-401; Manitius III.
550 549

21

a mianowicie ksig pit, w ktrej darzy najwyszymi pochwaami Henryka Modszego, opisujc jego dobre czyny, podczas gdy zamilcz zupenie o jego zych postpkach albo je wykada w sposb dla korzystny. Tymczasem, jak sdz, nie naley pomija faktu, e w owych czasach jania m wyrniajcy si witoci, biskup bamberski Otton 554. Ten na zaproszenie i przy pomocy ksicia polskiego Bolesawa 555 przedsiwzi mi Bogu wypraw do ludu sowiaskiego, noszcego nazw Pomorzan, mieszkajcego midzy Odr a Polsk. Gosi te barbarzycom Sowo Boe, a Pan dopomaga i utwierdza mow przez cuda im towarzyszce 556. Tote nawrci si do Pana cay lud w wraz z ksiciem Warcisawem 557, owoc za boskiej chway utrzymuje si tam po dzi dzie.
350 - 361; A. D. v. den B r i n c k e n, Studien zur lateinischen Weltchronistik bis in das Zeitalter Ottos v. Freising, Dsseldorf 1957; O. L. Wajnsztejn, Zapadnojewropiejskaja sriedniewiekowaja istoriografija, Moskwa Leningrad 1964, s. 170-171; W. Wattenbach, R. Holtzmann, Deutschlands Geschichtsquellen im Mittelalter. Die Zeit der Sachsen und Salier, cz. II, z. 3 i 4: Das Zeitalter des Investiturstreits (1050-1125). Neuausgabe, besorgt v. F. J. Schmale, Weimar 1967, s. 491-506. Wydanie: MGH SS VI 33 267. 554 Otton bp Bambergu 1102-1139. Wyprawy misyjne do Pomorzan w latach 1124 i 1128. Por. K. Liman, SSS III 559 - 60. 555 Bolesaw III Krzywousty 1102 - 1138, 556 Ewang. w. Marka 16, 20. 557 Warcisaw I ksi Pomorza Zachodniego ok. 1124 -1136. Najnowszy krtki zarys dziejw polskiej misji na Pomorzu Zachodnim napisa K. lski w Historii Pomorza pod red. G. Labudy, t. I, cz. 2, Pozna 1969, s. 58-61.

41. WYBR LOTARA W roku 1126 wcielenia Sowa zmar w Utrechcie cesarz Henryk, a na tron krlewski wstpi ksi saski Lotar 558. Wszake Frankowie, oburzeni, e Sas obj tron, usiowali innego wynie na krla, mianowicie Konrada, kuzyna cesarza Henryka 559. Gr jednak wzia strona, ktra trzymaa z Lotarem. Uda si on do Rzymu, gdzie rkoma papiea Innocentego 560 pomazany zosta na cesarza. Dziki staraniom papiea Konrad do tego stopnia zosta przychylnie nastawiony do Lotara, e odda si w jego wadz. Sta si te dla Lotara, ktry nazywa si rwnie Lotariuszem 561, z wroga najwikszym przyjacielem. Za dni cesarza Lotara zaczo si pojawia nowe wiato 562, co prawda nie tyle w granicach Saksonii, ile w caym krlestwie, mianowicie spokj, dobrobyt i zgoda midzy wadz wieck a duchown. Nawet
Henryk V zmar 23 V 1125, a nie 1126. Lotar z Supplinburga ksi saski (por. przyp. 477), 1125-1137 krl niemiecki, 1133 cesarz. Zob. G. L a b u d a, Lotar, SSS III 88-90, oraz dwugos: B. Schmeidler, Kaiser Lothar und der Beginn der Kolonisation des Ostens, Zeitschr. des Vereins f. Lbeckische Geschichte 15(1913), s. 156 nn.; A. Hofmeister, Kaiser Lothar und die grosse Kolonisationsbewegung des 12. Jahrhunderts. Die Aufrichtung der deutschen Herrschaft in Wagrien, Zeitschr. d. Gesellsch. f. Schleswig-Holstein. Geschichte 43(1913), s. 353-371. 559 Konrad ksi Frankonii 1115 -1138, pniejszy krl (11381152) jako Konrad III z rodu Hohenstaufw, by wnukiem (przez matk) Henryka IV. Antykrlem by w latach 1127-1135. 560 Innocenty II 1130 - 1143. Koronacja cesarska Lotara odbya si 4 VI 1133. 561 Helmold uywa dolnoniemieckiej formy Luderus. 562 Por. Ks. Estery 8, 16: Iudaeis autem nova lux oriri visa est.
558

i Sowianie czynili, co do pokoju naley563; take sowiaskie krlewi 564 Henryk odnosi si z ca yczliwoci do hrabiego Adolfa i ssiadujcych ludw Nordalbingw. Za owych dni nie byo ani kocioa, ani kapana w caym plemieniu Lucicw, Obodrytw albo Wgrw, poza samym grodem Lubek, poniewa tam zwykle przebywa Henryk z najblisz rodzin 565. W tym czasie powsta pewien kapan imieniem Wicelin 566. Ten przyby do krla Sowian do Lubeki i prosi o pozwolenie goszenia sowa Boego w granicach jego wadztwa. Kim by ten m i jak wysokim cieszy si powaaniem, o tym pamitaj ci, ktEwang. w. ukasza 14, 32. Regulus raz tylko jeden w odniesieniu do Henryka Gotszalkowica. 565 Por. c. 34 (pod koniec). Zob. te relacj Annales Pegavienses a. 1115 (MGH SS XVI 252): Ultra Albiam illis temporibus rarus invenicbatur Christianus. 566 Pniejszy bp starogardzki 1149-1154. Do Lubeki przyby jesieni 1126. Opowiadanie o Wiceline stanowi osobny wtek w dziele Helmolda. Zob. c. 42 - 47, 53, 55, 57, 58, 66, 69 - 71, 73 - 79. Literatura specjalna do Wicelina: C. Schirren, Beitrge, s. 1-48, 233245; tene, ber Vicelins Priesterweihe, Forschungen zur deutschen Geschichte 17 (1877), s. 376 - 389; K. Hhlbaum, Vicelin und seine Biographen, tame, s. 209 - 229; C. Schirren, Alte und neue Quellen zur Geschichte Vicelins, Zeitschr. f. Schleswig-Holstein. Geschichte 8 (1878), s. 297 - 328; A. B h m e r, Vicelin. Ein Beitrag zur Kritik Helmolds und die lteren Urkunden von Neumnster und Segeberg (Diss. Rostock), Wismar 1887; R. Haupt, Nachrichten ber Vicelin den Apostel der Wagern und seine Kirchenbauten, Tbingen 1913; W. B i e r e y e, Zur Geschichte des Kirchenerbauers Vizelin, Zeitschr. d. Gesellsch. f. Schleswig-Holstein. Geschichte 59 (1930), s. 258 - 284. Zob. te: A. H a u c k, KG IV 622 nn., 638 nn., A. Kamphausen (przyp. 699) i W. L a m m e r s (przyp. 728).
564 563

rzy jeszcze yj; lecz by to nie zataro si w pamici potomnoci, uwaam za waciwe wczy w to opowiadanie, poniewa zesany on zosta dla zbawienia tego ludu, by czyni proste cieki Bogu567 wrd plemienia zepsutego i przewrotnego 568. 42. O BISKUPIE WICELINIE Wicelin urodzi si w biskupstwie Minden, we wsi stanowicej wasno Rzeszy, a noszcej nazw Quernhamele 569; ley ona nad brzegiem Wezery. Pochodzi za z rodzicw, ktrych raczej zdobiy cne obyczaje anieli szlachetno ciaa i krwi. Podstawy wiedzy otrzyma u miejscowych kanonikw, potem wszake zaniedbano go prawie a do wieku mskiego, poniewa osierocia ju w latach modzieczych; a jak to zwykle w tym wieku bywa, prowadzi ycie lekkie i hulaszcze. Wreszcie, pozbawiony ojczystego domu, skierowa swe kroki do niedaleko pooonego grodu, ktry nosi nazw Everstein 570. Tam szlachetna pani, matka hrabiego Konrada 571, zlitowaa si nad opuszczonym modziecem, utrzymywaa go przez pewien czas i opiekowaa si z tak serdecznoci, e kapan grodu, ktry to widzia, sta si zazdrosny i szuka tylko okazji, by go z grodu usun 572. Pewnego wic
Por. Proroctwo Izajasza 40, 3 (oraz Ewang. w. Mateusza 3, 3; Ewang. w. Marka 1, 3; Ewang. w. ukasza 3, 4). 568 Ks. Powtrzonego Prawa 40, 3; List do Filipian 2, 15. 569 Obecnie Hameln. 570 Zamek na wzgrzu zwanym obecnie Gr Zamkow (Burgberg) na prawym brzegu rodkowej Wezery, koo Holzminden. 571 Matylda, matka Konrada hr. Everstein (wystpuje w rdach w latach 1113 - 1127). 572 Por. Ks. Powtrzonego Prawa 22, 14: quaesivitque occasiones, quibus dimittat eam.
567

dnia w obecnoci wielu wiadkw zapyta Wicelina, co czyta oddany do szk. Gdy w poda, e czyta Achilleid Stacjusza 573, wwczas zapyta go, jaka jest tre Stacjusza. Gdy ten odpowiedzia, e nie wie, kapan zwrci si do otoczenia z bardzo kliwymi sowy mwic: A ja sdziem, e ten modzieniec wieo przybywajcy ze szk co przedstawia, tymczasem rozczarowaem si cakowicie. On bowiem nie umie nic". Lecz poniewa napisano: Sowa mdrych s jako ocienie i jako gwodzie gboko wbite 574, na skutek sw drwicych skromny modzieniec do tego stopnia czu si dotknity, e natychmiast gwatownie opuci grd nawet bez sowa poegnania, topic si we zach i ponc ze wstydu, tak e trudno by w to uwierzy. Syszaem go wielokrotnie, gdy mwi, e przez wypowied owego kapana zwrcio si na miosierdzie Boskie. Odszed wic do Paderborn 575, gdzie wwczas kwity nauki pod szlachetnym mistrzem Hartmannem. Razem z nim jada i korzysta z jego towarzystwa; przez wiele lat studiowa z takim zapaem, z tak wielk gorliwoci, e nieatwo przyszoby to opisa. Czsto bowiem jakby
mozolc si umysem W jakich zawodach opanowa swj rozum poprzez sztuk.

Nie odcigay go od stawianych zamierze ani zabawy, ani rozkosze, lecz albo czyta, albo dyktowa,
Stacjusz Publiusz Papiniusz (zm. ok. 95), autor poematw Tebaida" i Achilleida", cieszcych si popularnoci w redniowieczu. 574 Ks. Eklezjastesa 12, 11. 575 Miasto w Westfalii.
573

albo pisa576. Oprcz tego sta si gorliwym opiekunem chru; sdzi bowiem, pocignity kiekujc w nim pobonoci, e
sodk a rwnoczenie zbon jest rzecz suy Panu.

Znakomity za mistrz widzc, e ucze i towarzysz pracuje ponad siy, czsto mwi do niego:
Wicelinie, zbyt szybko dziaasz, pracuj z umiarem, albowiem jeszcze do na to czasu, by mg bardzo wielu rzeczy si nauczy.

On za nie przejmujc si tymi sowy odpowiada:


Oto ja pamitam o tym, e zbyt pno przyoyem si do ksig; naley si spieszy, gdy modo i czas na to pozwalaj 577.

Da za Pan owemu mowi zdolnoci i pojtny umys578, tak e przers swoich towarzyszy i w krtkim czasie stal si pomocnikiem mistrza w prowadzeniu szkoy. Wyprzedza wic towarzyszy w pracowitoci 579, nauczajc ich tak wiedz, jak przykadem. W czasie modw uprasza pomocy wszystkich witych, przede wszystkim za witego Mikoaja, ktrego opiece szczeglniej si poleci. To naboestwo wywodzi si si u niego std, e pewnego razu majc zamiar obchodzi rocznic urodzin tego witego
Por. Pawe Diakon, Historia Romana, VII 10: quin legeret scriberet declamaret. 577 Do sw patitur dum tempes et etas Manitius III 496 przyrwnuje fragment z Pieni Horacego (II 3, 15), natomiast Schmeidler (ed., s. 283 - 284) jeszcze blisz, ale pniejsz od Helmolda analogi z I poowy XIII w. 578 Por. Ks. Wyjcia 36, 1; I Ks. Krlewska 3, 9. 579 Por. List do Rzymian 12, 8.
576

zwoa towarzyszy do kaplicy witej Brygidy. Gdy za uroczycie odprawiono naboestwa wieczorne i poranne, niektrzy usyszeli gosy anielskie piewajce 580 responsorium wedug zwyczajw duchownych: wity Mikoaj odnis ju triumf. Uradowa si wic Wicelin z powodu cudu, a wskutek radoci naboestwo jego wzroso. 43. O ZGONIE PROBOSZCZA LUDOLFA Zreszt wspomnianemu Wicelinowi, gdy uczy si suby Boej, dodawao znakomitego bodca dla zdobycia cnoty owo gone nazwisko jego wuja Ludolfa, proboszcza z Fuhlen 581. Do tego to ma najwyszej witoci i wielkiego spowiednika przychodzi lud okoliczny wyznajc grzechy swoje i pragnc zapobiec przyszemu gniewowi582 Boga przez ask pokuty. Do niego chodzi i Wicelin czsto wzywany, pragnc zmy wasne grzechy przez spowied. Widzia przy tym w kapanie prost natur, czysto ycia, a przede wszystkim hojno w jamunach i sposb postpowania, ktry nie ponia si do adnej rozwizoci. Gdy wic ten czcigodny kapan, podeszy ju wiekiem, lecz jeszcze w peni si ducha, zoony zosta mierteln chorob, kaza przywoa wszystkich kapanw i kilku zakonnikw. A skoro otrzyma sakrament ostatniego namaszczenia, poskary si, e pozbawiono go obecnoci jego najukochaszych przyjaCz liturgii kocielnej, gdy jedna osoba w chrze recytuje lub piewa ustp z Pisma w., a pozostae jej odpowiadaj. 581 W pobliu Wezery (pow. Rinteln). 582 Por. Ewang. w. Mateusza 3, 7-8; Ewang. w. ukasza 3, 7 - 8.
580

ci, Rotolfa, kanonika hildesheimskiego 583, i Wicelina. Tymczasem niezwocznie po wypowiedzeniu yczenia obaj niespodziewanie si zjawili, natrafiajc na moment, w ktrym w m przez Boga umiowany z wielk arliwoci oczekiwa godziny swego zgonu. Pozna ich i przyj z serdeczn wdzicznoci 584. Ostatniej wic nocy rozmawia modlc si do Boga, a gdy ju wit nadchodzi, nakaza diakonowi czyta sobie mk Pask. Gdy tej si z uwag przysuchiwa, nagle zwrci si do diakona ze sowy: Przynie mi szybko wiatyk zbawienia, albowiem nadesza godzina wdrwki". Natychmiast te wprowadzono go w oywcze misteria; potem powiedzia do obecnych: Patrzcie, nadchodz ci, ktrzy mnie poprowadz, oto przybywaj gocy Pana mojego, podniecie mnie z oa". Gdy ci stali oniemiali rzek: Dlaczego drycie, mowie? Czy nie widzicie, e przyszli wszyscy posacy mego Boga?" Natychmiast te dusza jego oderwaa si od ciaa 585. Gdy rankiem zeszo si wielu, aby pogrzeba tak wielkiego ma, powsta spr o miejsce na jego grb: lud chcia wprawdzie, by pochowa go w kociele, wszake rodzina zmarego zgodnie z jego wol zamierzaa pochowa go na cmentarzu. W tym samym czasie ofiaruje si hosti zbaW 1126 r. uda si wraz z Wicelinem w celach misyjnych do Wagrii (zob. c. 46). Zamordowany w Lubece w 1147 (zob. c. 63). 584 Zob. Dzieje Apost. 24, 3; List do Filipian 4, 6; I List do Tymoteusza 4, 4. 585 Na opis mierci Ludolfa wpyw wywar (S c h m e i d l e r, ed., s. XVI, przyp. 14 i s. 284) ustp z Dialogw papiea Grzegorza I Wielkiego (IV 12), zapewne za porednictwem Legenda aurea. Por. w. Grzegorz Wielki, Dialogi, tum. W. Szodrski, Pisma starochrzecijaskich pisarzy, t. II, Warszawa 1969, s. 166 - 167.
583

wienia za jego dusz; gdy za pewien Teodoryk586, ktry dotd yje jeszcze, znuony odprawianiem wigilii przy zmarym rzuci si na oe, ujrza ma o powanym wygldzie, ktry si do niego zblia i mwi: Jak dugo pisz? Wsta i ka pochowa kapana tam, gdzie sobie yczy lud". Z zarzdzenia wic Boga pragnienie ludu wzio gr; pochowano go te wrd murw kocioa, ktremu wiernie przez tyle lat suy. 44. O PROBOSZCZU TETMARZE 587 Po mierci wuja Wicelin tak dugo pozosta w kociele w Paderborn, a nie wezwano go do Bremy, gdzie mia zaj si szkoami w charakterze nauczyciela 588. By za w kierowaniu szko mem odpowiednim, opiekowa si chrem i wychowywa modzie w uprzejmoci i zacnoci. Wreszcie uczniw, ktrych przedtem cechoway szorstkie obyczaje, czyni wyksztaconymi i oddanymi subie Boej i pracy w chrze. Z tego to powodu lubi go biskup Fryderyk 589 jak i inni, ktrzy czy to przez stanowisko, czy
Zapewne identyczny z zakonnikiem tego imienia w Hgersdorf (por. c. 74). 587 Wystpuje jako dziekan (decanus) w latach 1139-1142 w Bremie, nastpnie zrezygnowa z tej funkcji i uda si za Wicelinem do Neumnster. Wreszcie znalaz si w Hgersdorf. Zob. c. 58. 588 Ten okres ycia Wicelina powiadczony jest dokumentami z lat 1118 i 1123, w ktrych Wicelin, nazwany kanonikiem, przesya klasztorowi Abdinghof (Paderborn) relikwie i ywoty w. Willehada, Anskara i Rimberta. Dokument arcybpa Fryderyka I (por. nastpny przypis) sprzed 1122/3 nazywa go scholastykiem (S t o o b, s. 175, przyp. 2). 589 Fryderyk I arcybp hambursko-bremeski 1104-1123.
586

te dziki charakterowi zajmowali poczesne miejsca w kociele. Tym jedynie wydawa si uciliwy, ktrzy zaniedbujc obowizki kocielne i lekcewac karno duchowiestwa mieli zwyczaj pi po karczmach, wczy si po domach i ulicach i bra udzia w pochych rozrywkach, a zatem tym wszystkim, ktrzy si obawiali z jego strony zarzutw z powodu nieodpowiedniego trybu ycia. Dlatego to starali si czsto dokucza mu ubliajcymi i zoliwymi wypowiedziami. Pozostao to jednak bez wpywu na jego wysiki w doskonaleniu si, nie dawa te adnych podstaw do oszczerstw swoim wspzawodnikom, chyba o tyle tylko, e nie zachowa umiaru w karaniu modziey chost. Std to wielu uczniw ucieko darzc go mianem okrutnika. Atoli wszyscy silniejsi duchem, ktrzy wytrzymali jarzmo jego dyscypliny, osignli wielkie wyniki; z jednej bowiem strony powikszyli zasoby wiedzy i rozsdku, z drugiej udziaem ich stay si zaszczyty i godnoci 590. W tym czasie szkoli si u niego bardzo uzdolniony modzieniec imieniem Tetmar; jego najczcigodniejsza matka tej nocy, w ktrej miaa dzieci pocz, miaa widzenie, jakby wchona w swoje ono zoty krzy ozdobiony klejnotami. Zaiste, wspaniaa to wskazwka, e przyszy potomek promieniowa bdzie blaskiem witoci. Skoro wic dziecko ujrzao wiato dzienne, matka jego, pomna wyroczni, skierowaa go do suby Boej i nauki Pisma witego. Lecz gdy
Zdaniem Schmeidlera (ed., s. 283) lune nawizanie do sformuowania Juliusza Waleriusza. Por. Iulius Valerius Alexander Polemus, Res gestae Alexandri Macedonis, ed. B. Kubler, Leipzig 1888.
590

go pocztkowo zaniedbano, poniewa poziom szkoy w Bremie podupad, zdarzyo si, e zjawi si mistrz Wicelin, ktrego mianowano przeoonym szkoy. Mody Tetmar oddany jego opiece sta si mu uczniem i towarzyszem. 45. [O PODRY WICELINA DO FRANCJI] 591 Po upywie wic bardzo wielu lat mistrz Wicelin rozwaywszy postpy i liczb swych uczniw powzi myl udania si do Francji w celu pogbienia studiw; baga te Boga w modlitwach, by kierowa jego zamysami592. Gdy wic te swoje plany rozwaa 593, pewnego dnia przystpi do niego Adalbert, prepozyt katedralny 594, mwic: Dlaczego ukrywasz przed przyjacielem i krewnym to, co nosisz w sercu"? Gdy zagadnity natarczywie dopytywa si, o co mu chodzi, tamten da tak odpowied: Wiem dobrze, e przygotowujesz swj wyjazd do Francji, a nie chcesz, by ktokolwiek o tym wiedzia. Bd wic przekonany, e drog twoj kieruje Pan 595. Noc bowiem widziaem we nie siebie stojcego przed otaW rkpsach kopenhaskich i lubeckim rozdzia niewyodrbniony. Tytu za editio princeps. 592 Por. Ks. Przysw 16, 3: et dirigentur cogitationes tuae. 593 W oryg.: Haec eo animo volutante. Schmeidler (ed., s. 283) powouje tu passus z ywotu Aleksandra Wielkiego Juliusza Waleriusza (por. przyp. 590), s. 33: Quae etiam tunc animo voluntans. 594 Zdaniem Schmeidlera identyczny z prepozytem katedry bremeskiej Athelbertem z 1142 r.; przypuszczenie Razumowskiej (s. 272), i chodzi o przyszego arcybpa hamburskiego Adalberta (Adalberona, 1123-1148), jest niesuszne. 595 Por. Ks. Judyty 12, 8.
591

rzem Pana i modlcego si gorliwie do Boga. Wtedy obraz witej Boga Rodzicielki, ktry wanie jest umieszczony w otarzu, przemwi do mnie w te sowa: Id i zwiastuj mowi, ktry ley przed drzwiami, e wolno mu uda si, gdzie zechce". Usuchaem wic nakazu wadczyni i przystpujc do drzwi znalazem ciebie pogronego w modach. Powiadomiem ci, o czym byem pouczony; usyszae to i ucieszye si. Majc wic pozwolenie, udaj si, dokd pragniesz". Zachcony t Bo wskazwk porzuci szko, cho nie bez alu biskupa i przeoonych kocioa, dla ktrych brak takiego ma stanowi du przykro. Zabra wic ze sob zacnego modzieca Tetmara i pody do Francji, gdzie zapisa si na wykady czcigodnych mistrzw Radulfa i Anzelma, ktrzy wtedy zajmowali si szczeglnie wyjanianiem Pisma witego 596. U nich te cieszy si szacunkiem z powodu niecodziennej dzy wiedzy i trybu ycia zasugujcego na pochwa. Unika bowiem zupenie zagadnie jaowych i polemiki sownej, ktre nie buduj, lecz raczej wprowadzaj zamieszanie597; natomiast zwrci si do tych problemw, ktre daj poywk trzewemu umysowi i umoliwiaj ksztacenie charakteru. Wreszcie, skoro przyswoi sobie nasienie sowa Boego, duch jego do tego stopnia wzmocni si, e ju wwczas powodowany mioci
Wyjazd Wicelina i Tetmara do Francji datuje si na lata 1122/1123, a powrt ze studiw na 1126. Bracia Anzelm i Radulf prowadzili w Laon synn szko teologiczn. Anzelm jednak zmar w 1117 r., to jest przed przybyciem Wicelina. 597 Por. List do Tytusa 3, 9; I List do Tymoteusza 1, 4; II List do Tymoteusza 2, 23; I List do Koryntian 10, 23.
596

ku Bogu nosi si z zamiarami wstpienia na drog surowszego ycia, a mianowicie przez zrezygnowanie ze spoywania misa i naoenie na ciao wosienicy, by w ten sposb odda si bardziej subie Boej. Dotd bowiem by akolit 598, a od wyszych wice wstrzymywaa go obawa przed zmysowoci modzieczego wieku. Gdy wic dojrzalszy wiek i cige praktykowanie wstrzemiliwoci doday mowi mocy, spdziwszy na nauce trzy lata postanowi wrci do ojczyzny i da si wywici na kapana. Zdarzyo si za, e wanie w owym czasie umiowany jego ucze Tetmar zachorowa. Poniewa obawia si mierci, z wielkim paczem baga wraz z Ezechiaszem599 Pana i prosi o przeduenie ycia ze wzgldu na zasugi, jakie mia u Boga jego mistrz. Gdy Wicelin wznis mody, chwaa Bogu, Tetmar podnis si ze saboci. Potem wrcili do ojczyzny, wszake oddzielili si od siebie. w czcigodny Tetmar osign godno kanonika katedry bremeskiej. Atoli mistrz Wicelin odmwi przyjcia proponowanej mu stalli, poniewa zrzdzeniem Boskim przeznaczony by do innego dziea 600. 46. PRZYBYCIE WICELINA DO SOWIASZCZYZNY W tyme przeto roku, w ktrym powrci z Francji, uda si do najczcigodniejszego arcybiskupa magdeburskiego Norberta 601, by korzysta z jego towaNajwyszy z czterech niszych stopni wice kapaskich. Ezechiasz, krl judejski. Zob. II Ks. Krlewska 20, 3; Proroctwo Izajasza 38, 3. 600 Wicelin by ju przed 1123 r. kanonikiem w Bremie, o czym Helmold wida nie wiedzia. 601 1126- 1134.
599 598

rzystwa i zasuy sobie na zaszczyt godnoci kapaskiej. Bezzwocznie zapragn gorco powici si pewnym zadaniom, w czym mgby owocnie pracowa dla Kocioa. Wtedy to dosza do wie o ksiciu 602 Sowian Henryku, a mianowicie o tym, jak w. poskromiwszy pogaskie plemiona, pragn [dziaa dla] powikszenia suby domu Boego. Poniewa czu, e jest powoany przez Boga do goszenia Ewangelii, przystpi Wicelin do czcigodnego arcybiskupa hamburskiego Adalberona, ktry przypadkiem przebywa w Bremie, i odsoni przed nim zamierzenia swego serca. Ten niemao si ucieszy, pochwali jego zamiary i zleci mu 603 posannictwo goszenia sowa Boego wrd ludw sowiaskich, prowadzenia w jego zastpstwie pracy kaznodziejskiej604 i wytpienia bawochwalstwa. Natychmiast te [Wicelin] uda si w drog do kraju Sowian w towarzystwie czcigodnych kapanw, Rudolfa z Hildesheim 605 i Ludolfa, kanonika z Verden, ktrzy si powicili dzieu tej suby606. Znaleli oni w miecie Lubece ksicia Henryka. Przystpili wic do proszc, by pozwoli na goszenie imienia Pana. Ten wynis bez wahania wobec swojego ludu najgodniejszych mw do wielkich zaszczytw i nada im koci w Lubece, gdzie
Po principis pisarz kodeksu lubeckiego dopisa w glosie marginalnej: sive reguli. 603 W dokumencie z 1141 r. arcybp Adalberon/Adalbert stwierdzi: Vicelinum praepositum [...] ad locum capitalem Slaviae, Lubike videlicet, direxi (S t o o b, s. 181 przyp. 3). 604 Wyrazw predicandi et brak w zachowanych rkpsach. Emendacja na podstawie wydania Reinecciusa, posugujcego si rkpsem kanclerza Distelmeiera. 605 Zob. c. 43. 606 Por. List do Efezjan 4,12.
602

by mogli znale bezpieczne oparcie 607, zatrzyma si i peni dzieo boskiego posannictwa. Zaatwiwszy te sprawy, jak naleao, wrcili do Saksonii, by uporzdkowa swoje sprawy prywatne i przygotowa si do podry w kraj Sowian. Wszake niespodziewanie wielki smutek przeszy ich serca. Rozesza si bowiem szybko nowina, e krl sowiaski Henryk zszed z tego wiata608. W tej sytuacji ich pobone plany ulegy przeto odroczeniu. Synowie bowiem Henryka, witopek i Kanut, ktrzy objli wadz po nim, przez wewntrzne wojny takie wywoali zamieszanie, e stracili zarwno spokj dawniejszy, jak i daniny z tych krajw, ktre zdoby ich ojciec wojujc mnie 609. 47. O POKUCIE NORDALBINGW Okoo tego czasu arcybiskup Adalberon przekroczy ab, by dokona wizytacji Hamburga i kraju Nordalbingw. Tak przyby do miasta Meldorf 610 w otoczeniu czcigodnego kapana Wicelina. Istniej trzy plemiona Nordalbingw: Szturmarowie, Holzatowie i Ditmarszowie. Nie rni si one przy tym bardzo ani ubiorem, ani jzykiem, yj wedug praw saskich611, uywaj imienia chrzecijan z tym jedynie, e z powodu ssiedztwa barbarzycw nauczyli si kradziey i rozbojw. Przestrzegaj
Por. Owidiusz, Heroldes, VII 89: tuta statione. Zob. c. 38 koniec. 609 Zob. c. 48. 610 W Holsztynie. Wizytacja odbya si w 1127 r. 611 Por. Adam z Bremy II 17 (15) i Zwierciado Saskie III 64 3 (Der Sachsenspiegel [Landrecht] ..., ed. J. W e i s k e, Wyd. 10, Leipzig 1919, s. 117), oraz Helmold, c. 6.
608 607

zasady gocinnoci. Aeby zdoby sobie popularno u Holzatw, trzeba kra i robi podarunki. Kto za nie umie rabowa, uchodzi za sabego i niesawnego. Gdy wic arcybiskup znalaz si w Meldorf, przybyli do niego mieszczanie z Faldery612 proszc go, by da im kapana. Okrg za Faldery graniczy z Holzacj, i to od tej strony, ktra dotyka Sowian. Natychmiast wic arcybiskup zwrci si do ksidza Wicelina mwic: Jeli masz zamiar pracowa w Sowiaszczynie, id z tymi ludmi i obejmij ich koci, poniewa ley on na granicy obydwch krajw. Tak wic bdzie on stanowi dla ciebie, wyprawiajcego si do Sowian, punkt oparcia i baz wypadow". Gdy ten odpowiedzia, e pjdzie za t rad, rzek arcybiskup do mw z Faldery: Chcecie, bym wam da kapana roztropnego i zdolnego"? Gdy ci odpowiedzieli, e koniecznie tego pragn i daj, chwyci kapana za rce, poruczy go bardzo potnemu mowi, niejakiemu Markradowi613, oraz innym z Faldery, polecajc im, by traktowali go z naleytym jego stanowisku szacunkiem. Gdy przyszli614 ju na miejsce przeznaczenia, rozejrza si Wicelin w otoczeniu, stwierdzi, e odstraszajce pole zieje pustk i jaowym wrzosoPniej, po zaoeniu w niej klasztoru (por. c. 93), zacza nosi nazw Neumnster. 613 Zm. 1169. Zob. c. 87. Wiadomo o nim, e pochodzi z monego rodu Ammonidw, posiadajcego dobra w pobliu granicy sowiaskiej, i piastowa w Holsztynie funkcj dowdcy pospolitego ruszenia (Overboden) oraz przewodniczy sdowi. Zob. Stoob, s. 183 przyp. 4; F. von Aspern, Beitrge zur altern Geschichte Holsteins, z. 1, Hamburg 1849, s. 31 - 38. 614 Rkpsy lubecki i spokrewniony z nim wiedeski, a za nimi dawniejsze edycje do Lappenberga wcznie maj lekcj przyszed" (Wicelin).
612

wiskiem, a mieszkacy prostacy i nie okrzesani znali z religii tylko imi Chrystusa. Panuje bowiem u nich wieloraki kult gajw i rde oraz inne zabobony. Osiedlajc si porodku narodu zego i przewrotnego 615, na miejscu strachu i gbokiej pustyni616, tym usilniej poleca si boskiej Opatrznoci, im wicej ludzkiej pozbawiony by pociechy. Dopuci za Bg, e pozyska sobie wzgldy617 tego ludu. Natychmiast bowiem, skoro tylko zacz gosi chwa Boga i szczliwo przyszego ycia jak i zmartwychwstanie cia, wieo nie znanej dotd nauki przenikna cudownie surowy lud, pierzchy te ciemnoci grzechw pod dziaaniem promieniejcej aski Boej. Tak e pozostaje wprost nie do wiary, jakie tumy ludzi skorzystay w tych dniach z sakramentu pokuty; rozbrzmiewa te gos kaznodziejski Wicelina w caym kraju Nordalbingw. Z pobon gorliwoci zacz on odwiedza okoliczne kocioy, udzielajc ludowi zbawczych nauk 618, kierujc na praw drog bdzcych oraz jednajc odstpcw. Poza tym niszczy gaje wite i wszystkie zabobonne praktyki. Gdy przeto rozesza si wie o jego witoci, przyszo do niego wielu tak z duchowiestwa, jak i ze stanu wieckiego, wrd nich za na pierwszym miejscu wyrniali si czcigodni kapani Ludolf, Eppo, Ludmund, Volkward 619; poza nimi byo wielu innych,
List do Filipian 2,15. Ks. Powtrzonego Prawa 32,10. 617 Por. Ks. Tobiasza 1, 13: dedit illi Deus gratiam in conspectu ...regis, oraz Proroctwo Daniela 1, 9. 618 Por. Ks. Tobiasza 1, 15: monita salutis dabat eis. 619 Ludolf prepozyt klasztoru w Kuzalinie (Segeberg), por. niej c. 54 - 55, 75, 94. Eppo przeor, pniej prepozyt w Neu616 615

z ktrych pewna liczba ju nie yje, niektrzy wszake a po dzi utrzymali si przy yciu 620. Ci wic zwizali si witymi lubami, postanawiajc prowadzi ycie bezenne, trwa na modlitwach i pocie, wiczy si w uczynkach miosierdzia, nawiedza chorych, karmi akncych621 i troszczy si tak o wasne zbawienie, jak i swoich blinich. Przede wszystkim za zanosili gorliwe mody do Boga o nawrcenie Sowian, by jak najszybciej otworzy im drzwi wiary witej 622. Wszake dugo Bg nie wysuchiwa ich modw: bo jeszcze nie jest pena miara nieprawoci Amorejczykw dotychczas623 ani nie nadszed czas zmiowania624 nad nimi. 48. O WITOPEKU 625 Ot synowie Henryka rozniecili wojn domow przysparzajc nowych trosk ludom Nordalbingw. Starszy witopek, chcc sam panowa, wyrzdzi bratu swemu Kanutowi626 wiele krzywd, wreszcie
mnster, zm. 1163, por. c. 73 n. Ludmund, pniej prepozyt w Kevenna (Zeven), por. c. 54. Volkward, por. c. 58, 78 (o jego mierci w 1154). 620 Por. I List do Koryntian 15, 6. 621 Po tych sowach rkps wiedeski dodaje: atque sub professione regule beatissimi patris Augustini. Drugi z rkpsw kopenhaskich ma czciowo uszkodzon glos marginaln: ...professione regule beati Augustini. 622 Por. Dzieje Apost. 14, 26. 623 Ks. Rodzaju 15,16. 624 Ks. Psalmw 101, 14. Dwa ostatnie cytaty biblijne Helmold przytoczy ju w c. 22. 625 Rkps lubecki ma tutaj tytu: De Kanuto rege Danorum (por. nastpny rozdz.). 626 Kanut zgin jeszcze w 1127 (?) (por. niej). witopek panowa zapewne do 1129 r.

przywoawszy sobie na pomoc Holzatw obieg go w grodzie Poni. Atoli Kanut zakaza swym towarzyszom rzuca oszczepami do oblegajcych i siadszy na blankach murw przemwi do caego wojska w te sowa: Wysuchajcie, prosz, sw moich, najlepsi mowie, ktrzycie przyszli z Holzacji. Jaka, pytam, jest przyczyna tego, e powstajecie przeciwko przyjacielowi swojemu? Czy nie jestem bratem witopeka? Czy nie jestem spodzony z tego ojca Henryka i z mocy prawa wspspadkobierc ojcowskiej wadzy? Dlaczego wic brat mj usiuje wyzu mnie z ojcowizny? Nie paajcie nieuzasadnionym oburzeniem 627 przeciwko mnie, lecz wrcie na drog rozsdku 628 i skocie mego brata, by odda mi cz, ktra mi z prawa przynaley". Usyszawszy te sowa oblegajcy zagodnieli629 i postanowili da posuch mowi dajcemu sprawiedliwoci. Za swoim porednictwem pojednali braci i dokonali pomidzy nich podziau kraju. Jednake wkrtce potem zabito Kanuta w miecie Ltjenburg 630, a witopek sam zagarn wadz. Przywoawszy na pomoc hrabiego 631 Adolfa wraz z Holzatami i Szturmarami skierowa wypraw do kraju Obodrytw i obieg miasto, ktre si nazywa Orle 632. Zawadnwszy nim cign
Lune nawizanie do Ks. Jozuego 7,3 (por. Ewang. w. ukasza 7, 6). 628 Por. Pror. Daniela 13, 49. 829 Por. Dzieje Apost. 27,36: Animaequiores autem facti omnes. 630 Zob. przyp. 167. 631 Holsztyskiego (por. pocz. c. 36). 632 Niem.: Werle lub Wurle; w miejscu obecnej wsi Wyck pomidzy miejscowociami Schwaan a Btzow. Zob. Z. Zagrski, A. Wdzki, Orle, SSS III 543.
627

dalej a do miasta Chyan i oblega je przez pi tygodni. Wreszcie zdobywszy miasto633 i wziwszy zakadnikw witopek powrci do Lubeki. Rwnie Nordalbingowie wrcili do swoich siedzib. Wicelin widzc przeto, e sowiaski ksi w sposb ludzki odnosi si do chrzecijan, przystpi do niego i ponowi prob skierowan ju do jego ojca. A skoro zyska sobie ask ksicia, posa do miasta Lubeki czcigodnych kapanw, Ludolfa i Volkwarda, ktrzy mieli zatroszczy si o zbawienie ludu. Zostali oni przyjci yczliwie przez kupcw, ktrych niema koloni cigna do owej miejscowoci wzbudzajca zaufanie prawo ksicia. Mieszkali w kociele pooonym na pagrku, ktry ley poza miastem, za rzek 634. Wszake niewiele upyno czasu, a oto Rugianie uderzyli na pozbawione okrtw miasto i zburzyli przedmiecie wraz z grodem. Jednakowo gdy barbarzycy wpadli jednymi drzwiami do kocioa, sawni kapani uszli drugimi i znaleli ratunek w bliskim lesie, wreszcie schronili si w porcie Faldera. Wkrtce potem bardzo bogaty Holzat Dazon 635 zabi podstpnie witopeka. Po witopeku pozosta syn imieniem Zwinike. Jednake i jego zabito pod miastem Artlenburg, lecym z tamtej strony aby 636.
O jakim miecie Chyan mowa, trudno powiedzie. Zdaniem W. Bogusawskiego, Dzieje, III 553, chodzi o miejscowo Chyyn (?), Kcy, obecnie Ketzin k. Rostoku, u ujcia Warnawy. Zob. G. Labuda, Kcy, SSS II 400-1. 634 Trawn. 635 W dokumencie Henryka Lwa z 1149 r. wystpuje jaki Vergotus filius Dasonis de Enigge (= Innien k. Nortorfu, Schmeidler). 636 Zwinike Zwenko, Swiatosaw, Zwanko, Swinik (?), zdaniem niektrych uczonych zdrobnienie skandynawskiego
633

Wygaso wic pokolenie Henryka w pastwie Sowian, a mianowicie ze mierci synw i wnukw. Przepowiedzia to ju tene ksi, nie wiem jak wyroczni pouczony, e rd jego bardzo prdko wyganie. 49. O KANUCIE Potem wadza nad Sowianami przesza w rce najszlachetniejszego ksicia Kanuta, syna Eryka, krla Duczykw637. Poniewa najpotniejszy krl Eryk zoy lubowanie na wypraw do Jerozolimy 638, zleci krlestwo jak rwnie i syna Kanuta bratu swemu Mikoajowi, odebrawszy ode przysig, e gdyby nie wrci, wyda krlestwo jego synowi po osigniciu przeze penoletnoci. Gdy wic mier zabraa krla wracajcego z Jerozolimy, Mikoaj, chocia urodzony z naonicy, otrzyma krlestwo duskie 639, poniewa Kanut by jeszcze dzieciciem. Jednake i Mikoaj mia syna imieniem Magnus 640. Choimienia Swen, zosta zamordowany ok. 1129 w Artlenburgu nad ab przez tamtejszego hrabiego Zygfryda. Por. Albert ze Stade a. 1144 (MGH SS XVI 326). 637 Kanut Laward (Laward = Hlaford = pan, ang.: lord), syn krla duskiego Eryka I (1095-1103), 1115 ksi Szlezwiku, 1128 krl Obodrytw, zm. 1131. Zob. S. M. S z a c h e r s k a, Rola klasztorw duskich w ekspansji Danii na Pomorzu Zachodnim u schyku XII w., Wrocaw 1968, s. 69-79: Kanut Lavard jako patron ekspansji duskiej na ziemie sowiaskie. 638 1102/3. W jej trakcie zmar 10 VII na Cyprze. 639 Mikoaj (Niels), najmodszy syn Swena II Estridsena, 11041134 krl Danii. 640 Magnus, 1129 krl Szwecji, 1134 wspregent Danii, zm. 1134 (oeniony nota bene z Ryks crk Bolesawa Krzywoustego).

way si przeto te dwie latorole po krlewsku i z przepychem641 na przysze zawieruchy wojenne i zgub Duczykw. Skoro Kanut zacz dorasta, bojc si, e atwo moe zgin przez zamach stryja, przedosta si do cesarza Lotara 642 i pozosta u niego przez wiele dni i lat, traktowany z penymi honorami, jak wypadao ze wzgldu na krlewsk godno. Potem wrci do ojczyzny, gdzie stryj przyj go yczliwie i obdarzy krlestwem caej Danii643. Wtedy lubujcy pokj m zacz zaprowadza ad w kraju i usuwa ze zoczycw644. Szczeglnie za wywiadcza dobrodziejstwa mieszkacom Szlezwiku. Pewnego razu przydarzyo si, e przypadkiem schwytano rozbjnikw na wrzosowisku lecym midzy Schlei i Ejdor i przyprowadzono przed oblicze Kanuta. Gdy za skaza ich na powieszenie, jeden z nich pragnc uratowa ycie owiadczy, e jest jego krewnym, poniewa pochodzi z rodu krlewskiego Duczykw. Na to mu Kanut powiedzia: Byoby nieadnie, gdyby nasz krewniak zgin mierci prostakw, wyPor. Juliusza Waleriusza ywot Aleksandra Wielkiego (zob. przyp. 590). s. 12: Post vero regalius et competentius alebatur. 642 Wwczas jeszcze ksicia saskiego. 643 Rkpsy maj Daciae, ktry to termin, oznaczajcy pocztkowo obszar staroytnych Dakw (mniej wicej dzisiejsza Rumunia), w redniowieczu uywany by zamiennie z Dani. Zob. B. Kurbiswna, Dziejopisarstwo wielkopolskie, s. 148. W rzeczywistoci Kanut Laward obj rzdy jedynie w poudniowej czci Jutlandii (Szlezwik). Zob. W. Czapliski, K. Grski, Historia Danii, Wrocaw 1965, s. 52 nn. 644 Viros desertores (por. I Ks. Machabejska 7,24). Por. c. 34.
641

pada nam uwietni mu zgon". I nakaza uroczycie powiesi go na maszcie okrtu. W tych dniach zawadna nim myl, e po mierci Henryka i zagadzie jego synw ksistwo Sowian pozostaje bez wadcy 645. Uda si wic do cesarza Lotara i kupi za du sum pienin krlestwo Obodrytw, a mianowicie ca wadz, ktr posiada Henryk. I woy mu cesarz koron na gow, by zosta krlem Obodrytw, i przyj go za lennika 646. Potem przyszed Kanut do ziemi Wgrw i zaj gr, ktra si z dawna nazywa Alberg 647, postawi
Matka Henryka Gotszalkowica bya, jak pamitamy, dusk ksiniczk, std zapewne pretensje Kanuta Lawarda. 646 Sprawa koronacji krlewskiej (1128?) Kanuta Lawarda nie przedstawia si jasno. Przewaa w nauce pogld, e ujawnione przez traktat hagiograficzny Vita altera Kanuti ducis, lekcja 4 i 5 (MGH SS XXIX 14) wyjanienie zoone przez Kanuta stryjowi odpowiada prawdzie. Oskarony przez Mikoaja o przywaszczenie sobie tytuu krlewskiego, mia Kanut odpowiedzie: nie uwaam si za winnego przywaszczenia sobie tytuu krla. Sawi bowiem nie miaa krla. Mojej wadzy powierzona, nie nazywaa mnie krlem. Zwyczajowo bowiem dla okrelenia ju to czyjej godnoci, ju to z uszanowania zwyka kadego nazywa knese. To sowo jednak Duczycy, mylnie je tumaczc, uwaaj za tytu krlewski" (przekad w: G. L a b u d a, Sowiaszczyzna pierwotna. Wybr tekstw, Warszawa 1954, s. 181 -182). Chodzioby wic w gruncie rzeczy, podobnie jak w wypadku Henryka Gotszalkowica (por. c. 36 koniec), o prestiowe, nieinstytucjonalne wywyszenie wadcy Obodrytw. Zob. G. L a b u d a, Rozprzestrzenianie si tytuu krla" wrd Sowian [w:] Wieki rednie. Prace ofiarowane Tadeuszowi Manteufflowi w 60 rocznic urodzin, Warszawa 1962, zwaszcza s. 75. 647 Zob. c. 14, przyp. 190 i c. 53.
645

tam szaasy, pragnc w tym miejscu pobudowa grodek. Zjedna te sobie w ziemi Holzatw wszystkich dzielnych mw 648, z ktrymi urzdza wypady do ziemi Sowian, zabijajc i kadc trupem wszystkich, ktrzy stawiali opr. Uprowadzi rwnie w niewol bratanka Henryka Przybysawa oraz starost ziemi Obodrytw, Niklota 649, i uwizi w Szlezwiku zakuwajc ich w elazne kajdany 650, by czuli, czym jest podlego 651, skoro zostan wykupieni za pienidze i zakadnikw. W czasie do czstych wypraw do ziemi Wgrw trafia on do Faldery, gdzie zaprzyjani si z Wicelinem i wszystkimi, ktrzy tam przebywali, i obieca im dobrodziejstwa w wypadku, gdy Bg pokieruje pomylnie jego sprawami w Sowiaszczynie. Przyby te do Lubeki i kaza powici koci zbudowany przez Henryka, w obecnoci czciPor. I Ks. Samuela 14,52. W celu okrelenia pokrewiestwa Przybysawa z Henrykiem Gotszalkowicem Helmold uywa terminu fratruelis, tzn. brat stryjeczny lub cioteczny, czyli kuzyn. Nic nie wiadomo jednak o rodzestwie Gotszalka, mona wic zgodzi si z koniektur dopatrujc si w wymienionym pokrewiestwie bratanka. 649 Wynikaoby z tego, e Przybysaw (por. c. 84) by synem Budiwoja (Butue, por. przyp. 331). Po mierci Kanuta Lawarda Przybysaw i Niklot powrcili do kraju i podzielili go pomidzy siebie (por. c. 52). Niklot nie pochodzi, jak si wydaje, z rodu panujcego u Obodrytw do 1129 r., sta si natomiast protoplast rodu panujcego u Obodrytw, a pniej w Meklemburgii a do 1918 r. Zob. G. L a b u d a, Niklot, SSS III 397 - 398; tene, Przybysaw, SSS IV 398; W. Fritze, Niklot, w: Geschichte in Gestalten, t. 3 (Fischerlexikon, 39), Frankfurt a. M. 1963, s. 221 223. 650 Por. Ks. Psalmw 149, 8. 651 Por. I Ks. Machabejska 10,20: II Ks. Machabejska 9, 25.
648

godnego kapana Ludolfa i innych duchownych, ktrych skierowano do tego miejsca z Faldery. W tym czasie zmar hrabia Adolf652. Mia on dwch synw. Z nich starszy, Hrtung, wojowniczy m, mia posi hrabstwo, podczas gdy modszego. Adolfa, oddano w nauki. Zdarzyo si za, e cesarz Lotar wymaszerowa z wielk wypraw do Czech 653. Gdy tam zgin Hrtung wraz z wielu szlachetnymi, Adolf otrzyma wadz hrabiego w ziemi Nordalbingw654. By to za m roztropny i bardzo obrotny w sprawach boskich i ludzkich. Oprcz biegej znajomoci jzyka aciskiego i niemieckiego wada te jzykiem sowiaskim. 50. O MIKOAJU Okoo tego czasu 655 przydarzyo si, e krl Obodrytw Kanut przyby do Szlezwiku, by ze swoim stryjem Mikoajem odby wiec dworski. Gdy za lud zebra si na zgromadzeniu, a krl starszy siedzia na tronie odziany w insygnia krlewskie 656, Kanut zasiad naprzeciwko niego rwnie z koron krlestwa Obodrytw na gowie, a by otoczony oddziaem stray przybocznej. A gdy stryj zobaczy bratanka w krlewskim przepychu, przy czym ani nie
Rok mierci hrabiego Holsztyskiego Adolfa I nie jest znany. Schmeidler i Stoob z wahaniem przyjmuj rok 1130, Razumowska cofa dat do 1127. Data dzienna: 13 XI. 653 W lutym 1126. 654 Adolf II hr. Holsztyski do 1164. Przy wyrazie Nordalbingorum rkps kopenhaski zawiera dopisek: Ecce iam septimo patet idem (zob. przyp. 59). 655 Koniec 1130. 656 Por. I Ks. Krlewska 22,10.
652

wsta przed nim, ani zgodnie ze zwyczajem nie da mu pocaunku, ukrywajc zo zbliy si do niego, by mu pocaunkiem odda pozdrowienie. Kanut wyszed mu naprzeciw, wszake zatrzyma si w poowie drogi. W ten sposb zrwna si ze stryjem we wszystkim, tak co do miejsca, jak i godnoci. Dziki temu zachowaniu si Kanut cign na siebie mierteln nienawi. Albowiem syn Mikoaja, Magnus, obecny wraz z matk przy tej ceremonii, tak zagorza [do niego] nienawici, e tego wprost nie da si opowiedzie. Matka 657 za mwia mu: Czy nie widzisz, e twj brat stryjeczny wzi bero i ju krluje? Uwaaj go za wroga pastwa, poniewa jeszcze za ycia twego ojca nie obawia si uzurpowa sobie imienia krlewskiego. Jeli nadal bdziesz lekce sobie way t spraw i nie zabijesz go, wiedz, e pozbawi ci on i ycia, i krlestwa658". Podjudzony przeto tymi sowy zacz knu zdrad, by zabi Kanuta. Gdy to krl Mikoaj zauway, zwoa wszystkich ksit krlestwa podejmujc si pogodzenia wrogich sobie modziecw. Niezgoda skoczya si porozumieniem, z obydwu stron zaprzysione przymierze. Atoli ukady te Kanut szanowa, natomiast Magnus wypeni je myl o zgubie. Natychmiast bowiem po umocowaniu porozumienia zacz ledzi zamierzenia Kanuta, przy czym doszed do wniosku, e nie ywi on wobec niego adnych podejrze. Poprosi wic Magnus Kanuta o spotkanie si. Kanutowi ona 659
Magorzata (zm. 1130), crka krla Szwecji Inge I. Do nastpnych zda por. czciowo odmienn wersj wypadkw z Vita altera Kanuti ducis, przedstawion w przyp. 646. 659 Ingeborga crka Mcisawa I ksicia nowogrodzkiego i wielkiego ksicia kijowskiego.
658 657

odradza wyjazd z obawy przed zasadzk, zaniepokojona rwnoczenie snem, ktry miaa ubiegej nocy. Wszake m nie da si zatrzyma sowami, lecz jak mwiono uda si na miejsce spotkania w towarzystwie czterech tylko mw. Z tylu mami zjawia si i Magnus i objwszy kuzyna cauje go, po czym siadaj, by rozpocz rozmowy. Jednake niezwocznie zasadzeni przez Magnusa ludzie wybiegaj ze swoich kryjwek, rzucaj si na Kanuta i zabijaj go 660, po czym zwoki jego wiartuj, sycc sw dz okruciestw nawet nad zmarym. Od owego dnia rozmnoyy si zamieszki i wojny wewntrzne w Danii, o czym powiemy pokrtce w nastpnych rozdziaach, poniewa dotkny one bardzo prowincj Nordalbingw. Gdy bowiem cesarz Lotar wraz z on Ryks 661 usyszeli t ponur nowin, zasmucili si bardzo, poniewa zgin m zwizany jak najcilejsz przyjani z cesarstwem. Przyby wic cesarz z potnym wojskiem662 w poblie miasta Szlezwik, do owego gonego szaca Dinewerch 663, by pomci aosn mier najlepszego ma Kanuta. Zaszed mu drog Magnus z niezliczonym wojskiem Duczykw, by broni swego kraju. Wszake przeraony mstwem niemieckiego onierza osign dla siebie bezkarno u cesarza dajc mu mas zota i skadajc hod.
7 I 1131. Crk Henryka hr. z Nordheimu (zm. 1141). 662 Sierpiewrzesie 1131. Wedug Rocznikw z Erfurtu wojsko cesarskie byo nieliczne (sex tantum ... milibus) (MGH Script. rer. Germ. [42], 1899, s. 37). 663 Lub Danevirke, umocnienia obronne u nasady Pwyspu Jutlandzkiego, zbudowane na pocztku IX w. Zob. L. Leciejewicz, Danevirke, SSS I 326.
661 660

51. O ERYKU 664 Brat wic Kanuta Eryk665, urodzony z naonicy, widzc, e ochd gniew cesarza, zacz zbroi si, aby pomci bratersk krew. Przemierzy ldy i morza, gromadzc du liczb Duczykw pomstujcych z powodu haniebnej mierci Kanuta. Przybra sobie tytu krlewski i zacz czstymi napadami niepokoi Magnusa; wszake zosta pokonany i zmuszony do ucieczki. Dlatego to zyska sobie przydomek Eryk Hasenvoth, to jest Zajcza Noga, z powodu ustawicznego uciekania. Wreszcie wypdzony z Danii zbiega do miasta Szlezwik. Mieszkacy za jego, pamitni dobrodziejstw wywiadczonych im przez Kanuta, przyjli go, gotowi za niego ponie mier i zagad. Z tego powodu Mikoaj i syn jego Magnus polecili caemu ludowi Danii zebra si w celu oblegania Szlezwiku. Oblenie to przecigno si duszy czas 666. Wreszcie jezioro owo, ktre rozciga si przy miecie, pokryo si lodem, a tym samym umoliwio przejcie; zaatakowano wic miasto od ldu i morza. Wtedy szlezwiczanie wysali posw do hrabiego Adolfa ofiarujc mu sto grzywien, by z ludem Nordalbingw przyszed miastu z odsiecz. Jednake i Magnus tyle ofiarowa, by hrabia wstrzyma si od dziaa wojennych. W tej sytuacji nie wiedzc, co czyni, hrabia zasign rady starszych kraju. Owi za doradzili mu, aby udzieli pomocy miastu, poW rkpsie lubeckim brak odstpu midzy rozdziaami. Eryk II Emune, krl Danii 1134-1137. Helmold uywa formy: Hericus. 666 1131/2. Por. Adam z Bremy II 48 (46): crevit in immensum.
665 664

niewa czsto nabywali stamtd towary. Przeto hrabia Adolf zebra wojsko i przekroczy rzek Ejdor, po czym uzna za wskazane poczeka pewien czas, a si zbierze cae wojsko, i wwczas dopiero z nalen ostronoci wkroczy do nieprzyjacielskiego kraju. Jednake lud dny upw nie da si powstrzyma; zgromadzeni z takim popiechem rzucili si do przodu, e podczas gdy pierwsi dochodzili ju do lasu Thievela 667, ostatni zaledwie dosigali rzeki Ejdory. Magnus dowiedziawszy si o nadejciu hrabiego wybra ze swoich onierzy tysic opancerzonych, wyszed naprzeciwko wojska, ktre przybyo z Holzacji, i stoczy z nim bitw. Hrabia zosta zmuszony do ucieczki, a Nordalbingowie ponieli bardzo dotkliw klsk. Hrabia i wszyscy, ktrzy uciekli z szeregu, powrcili przez rzek Ejdor, dziki czemu ocaleli. Magnus za po osigniciu zwycistwa powrci do oblenia, ale daremny by to moz. Albowiem ani nie opanowa miasta, ani nie zawadn wrogim wojskiem. Kiedy bowiem lody puciy, wyrwa si Eryk z oblenia i przyby do morskiej krainy Skonu 668, alc si wszdzie na mier niewinnego brata i na wasne nieszczcie. Skoro Magnus dowiedzia si, e Eryk znowu si pojawi, z nastaniem lata wyprawi si na Skonie z wielk flot. Wtedy Eryk zaszed mu drog w otoczeniu niewielkiej liczby mieszkacw. Albowiem sami Skonowie stawili opr wszystkim Duczykom. Gdy wic Magnus witego dnia ZieloObecnie Jageier Gehlz. Od ujcia Ejdory w Rendsburgu do wsi Jagel w Kropper Heide jest ok. 20 km. 668 Poudniowa cz Pwyspu Skandynawskiego, naleca w redniowieczu do Danii, obecnie cz Szwecji.
667

nych wit669 spieszy si z przygotowaniem do uderzenia, powiedzieli do czcigodni biskupi: Oddaj cze Bogu niebieskiemu, uwi tak uroczysty dzie 670, spocznij dzi, a walk stoczysz jutro. Ten jednak zlekceway napomnienia i rozpocz bitw. Wywid i Eryk wojsko swoje i zajecha mu z wielk moc671. Pad te Magnus owego dnia, a wszystkie szeregi Duczykw spotkaa ze strony mw skoskich klska i cakowita zagada. I sta si Eryk przez to zwycistwo sawny, i otrzyma nowy przydomek; nazwano go mianowicie Eryk Emun, to jest godny pamici. Potem starszy krl Mikoaj uszed na okrcie i przyby do Szlezwiku, gdzie jednak zosta zabity przez mieszczan, aby zjedna przychylno zwycizcy672. Pomci wic Pan krew Kanuta, ktrego zabi Magnus amic zoone przez siebie przysigi. I panowa Eryk w Danii i spodzi z naonicy Thunny syna imieniem Swen673. Ale i Kanut mia szlachetnego syna Waldemara674. Magnus spodzi rwnie Kanuta 675. Tacy pozostali potomkowie krlewscy ludom duskim, przez nich to miay by utrzymywane w pogotowiu, by przypadkiem nie odwyky od boju i nie wzbiy si w pych. Albowiem Duczycy syn tylko z wojen domowych.
4 VI 1134. Por. II Ks. Machabejska 15, 1 - 2. 671 Por. I Ks. Machabejska 11,15. 672 25 VI 1134. 673 Pniejszy krl Danii Swen III (V) Grathe 1147 - 1157. 874 Pniejszy krl Danii Waldemar I Wielki 1157-1182 (zob. c. 85). 675 W przyszoci rywal Swena II i wspregent Danii Kanut III (V)1154-1157.
670 669

52. O OBRZDACH SOWIAN Gdy wic krl Obodrytw Kanut z przydomkiem Laward zmar, wstpili na jego miejsce Przybyslaw i Niklot676. Podzielili oni pastwo na dwie czci, jeden mianowicie rzdzi krajem Wgrw i Poabian, drugi Obodrytw. Obaj byli strasznymi bestiami, bardzo wrogo usposobieni wzgldem chrzecijan. Odradza si w owych dniach po caej Sowiaszczynie wieloraki kult bawanw i praktyki zabobonne. Albowiem oprcz [witych] gajw i niebot677, w ktre obfitoway pola i miasta, najpierwszymi i najwaniejszymi byli Prowe678, bg ziemi starogardzkiej, Siwa679, bogini Poabian 680, i Radogost, bg ziemi Obodrytw 681. Tym bstwom powiceni byli kapaPor. c. 49. Podzia, o ktrym mowa, nastpi w 1131 r. Lucos atque penates. J. Paposki tumaczy (s. 125): Prcz bowiem gajw i bogw domowych". 678 Nie istniejcy ju rkps szczeciski (wykorzystany W edycji Bangerta) mia form: Prone. 679 Odmianki rkopimienne: Siwe (rkps lubecki), Silue (rkps wiedeski), Synna (rkps szczeciski, ed. Bangerta). 680 Za Polaborum rkpsy kopenhaskie dodaj: id est Raceburgensium. 681 Helmold trzykrotnie wspomina o Prowem (c. 52, 69, 84). Zdaniem A. Brcknera i S. Urbaczyka Helmold wzi nazw sdu (prawo) za imi boga. Istotnie, Helmold informuje, e w gaju dbowym powiconym Prowemu co poniedziaek odbyway si sdy. Zob. S. Urbaczyk, Prowe, SSS IV 368. Siwa = ywi? Jan Dugosz (Roczniki czyli kroniki sawnego Krlestwa Polskiego, Ks. I, Warszawa 1961, s. 166) pisze, e Polacy w czasach pogaskich czcili m. in. boga ycia" ywi, by moe odpowiadajcego bstwu o podobnej nazwie u Helmolda. Radogost wydaje si by drugim imieniem naczelnego bstwa Zwizku Wieleckiego Swaroyca, czczonego w Retrze/Radogoszczy (por. Helmold c. 2, 21). Wynikaoby z tego
677 676

ni, dla nich urzdzano ofiarne uczty, jak te i oddawano w wieloraki sposb cze. Mianowicie kapan stosownie do wskazwek losu zapowiada uroczystoci na cze bogw, po czym schodz si mowie i kobiety z dziemi; zabijaj na ofiar swoim bogom woy i owce, niektrzy nawet chrzecijan, goszc, e bogowie ich lubuj si w chrzecijaskiej krwi682. Po zabiciu ofiarnego zwierzcia kapan kosztuje jego krwi, by sta si wraliwszym na wieszcze natchnienie. Panuje bowiem powszechna opinia, e atwiej zwabia si bogw krwi. Gdy za dopeni si ofiary zgodnie ze zwyczajem, lud zaczyna ucztowa i bawi si. Panuje za wrd Sowian dziwaczny zabobon: w czasie uczt i pijatyk podaj sobie w koo czasz, w ktr imieniem boga dobra i za skadaj sowa nie powiem powicenia, lecz przeklestwa 683. Wierz bowiem, e losem pomylnym kieruje dobry bg, wrogim za bg zy. Dlatego to owego zego boga nazywaj w swoim jzyku Diabem, czyli Czarnebogiem, to znaczy bogiem czarnym684. Wrd za
miejsca, e kult Swaroyca/Radogosta zadomowi si w XII w. rwnie u Obodrytw (w wyniku rewolucji pogaskiej 1066 r.?). Do mitologii pogaskich Sowian, zwaszcza poabskich, zob.: A. Brckner, Mitologia sowiaska, Krakw 1918; E. Wien e c k e, Untersuchungen zur Religion der Westslaven, Leipzig 1940; S. Urbaczyk, Religia pogaskich Sowian, Krakw 1947; T. Trbaczkiewicz-Oziemska, Rola kapanw pogaskich w yciu plemion Sowian poabskich, [w:] Na granicach archeologii (=Acta Archaeol. Lodziensia, 17), d 1968, s. 137-143. 682 Por. Adam z Bremy IV 27. 683 Non consecracionis, sed execracionis czsty w rdach redniowiecznych zwrot na okrelenie praktyk pogaskich. 684 Diabol sive Zcerneboch (rkpsy kopenhaskie: Zcerne-

wielorakich bstw Sowian wybija si nad innymi bg ziemi Rugian, witowit685, mianowicie jako skuteczny w wyroczniach; w porwnaniu z nim innych uwaali oni tylko za pbogw. Std wic zwykle co roku skadaj w darze na jego cze ofiar z chrzecijanina, na ktrego wskae los. Tam te kierowano skadane ze wszystkich krajw sumy przeznaczone na ofiary. Ze szczeglnym za szacunkiem odnosz si do suby przy bstwie: bowiem ani nie zezwalaj na zoenie przysigi686 ani te nie dopuszczaj do bezczeszczenia wityni czy te profanacji nawet wobec wrogw. Oprcz tego Sowianie odznaczaj si wrodzonym sobie okruciestwem, ktrego nie mog nigdy nasyci, wobec czego niepokoj ziemie nadgraniczne zarwno od strony ldu, jak i morza. Trudno jest nawet zda spraw z tego, jak okrutn mier zadawali chrzecijanom: jednym wypuszczali wntrznoci wbijajc na pal, innych przybijali do krzya szydzc ze znaku naszego Odkupienia. Wedug ich bowiem zdania najwikszych zbrodniarzy naley krzyowa. Tych za, ktrych zachowaj przy yciu w nadziei pieninego okupu, takimi torturami mcz, tak silnie wizami krpuj, e wprost nie do wiary.
both). Manichejskie rozrnienie boga dobra i boga za obce byo Sowianom. Stwierdzenia Helmolda naley chyba tumaczy projekcj wierze chrzecijaskich na kult pogaskich Sowian. Czarnebogowi pniejsi pisarze dorobili przez analogi Biaoboga boga dobra. Zob. S. Urbaczyk, Pseudobstwa, SSS IV 405 406. 685 Por. c. 6 i 108. Imi bstwa Rugian w oryg.: Zuantevith (odmianki rkopimienne: Zvantevich, Zuentevich, Zuanteuit). 686 Por. c. 84.

53. O BUDOWIE SEGEBERGU Gdy wic sawny cesarz Lotar i najczcigodniejsza jego ona Ryksa caym sercem oddawali si subie Boej, przyszed do cesarza bawicego w Bardowiku687 kapan Chrystusowy Wicelin i podda mu myl, by zatroszczy si o zbawienie ludu sowiaskiego zgodnie z otrzyman od Nieba wadz. Oprcz tego poda mu do wiadomoci, e w kraju Wgrw znajduje si odpowiednia gra, na ktrej mona zbudowa grd krlewski, by strzeg kraju. Albowiem take krl Obodrytw Kanut zaj niegdy t gr, lecz stojce tam zaog wojsko zostao ujte688 przez wpuszczonych noc otrzykw. Podegna za do tego starszy Adolf689, ktry obawia si, by Kanut porsszy w siy nie da si we znaki. Cesarz wic wysucha roztropnej rady kapana i wysa waciwych mw, majcych zbada przydatno gry na zamierzony cel 690. Gdy ci potwierdzili ten fakt, przekroczy cesarz rzek i przyby do ziemi Sowian na okrelone miejsce 691. Poleci rwnie caemu ludowi Nordalbingw 692, by popieszyli na odbudow grodu. Jednake i ksita sowiascy693 stawili si posusznie u cesarza penicy sub 694; smucili si jednak
Cesarz przebywa tam po 24 IV 1134. Wrzesiepadziernik 1130. 689 Hr. Holsztyski Adolf I (zob. przyp. 484). 690 W ludziach tych wielu uczonych (np. Stoob, s. 199 przyp. 3) dopatruje si grnikw z Goslaru i ladu rodzinnej tradycji przekazanej przez Helmolda. 691 Przed 16 V 1134. 692 Rkps kopenhaski swoim zwyczajem zawiera na marginesie dopisek: Ecce iam octavo patet (zob. przyp. 59). 693 Przybysaw wagryjski i Niklot obodrycki. 694 Por. Ks. Psalmw 106, 23.
688 687

bardzo, czuli bowiem, e potajemnie gotuje si dla nich ucinienie. Rzek wic jeden z ksit sowiaskich do drugiego: Czy widzisz t siln budowl, wystajc ponad wszystko? Ot ja wr tobie, e grd ten stanie si jarzmem dla caej ziemi. Robic bowiem std wypady opanuj najpierw Poni, nastpnie Starogard i Lubek, potem przekrocz Trawn i dostan w moc sw Racibrz i ca ziemi Poabian. Rwnie ziemia Obodrytw nie ujdzie ich rk695". Na to w odpowiedzia: Kt nam to zo zgotowa albo kto krlowi zdradzi istnienie owego pagra? 696". Jemu znowu ksi odpowiedzia: Widzisz tego ysego czowieczka stojcego obok krla? w sprowadzi na nas cale to zo 697". Doprowadzono wic do koca budow grodu, obsadzono liczn zaog i nazwano go Segeberg 698. Pozostawi te krl w nim swego zaufanego Hermana, ktry mia sta na czele grodu. Niezadowolony jednak z tego zarzdzi zbudowanie nowego kocioa o stp teje gry699, przeznaczajc na utrzymanie
Zwrot czsty w Biblii, por. Proroctwo Jeremiasza 38, 23: non effugies manus eorum. 696 wiersz rytmiczny: Quis nobis malum hoc paravit, aut regi mantem hunc quis prodidit? S t o o b (s. 201 przyp. 7) domyla si echa jakiej pieni epickiej. 697 Por. I Ks. Krlewska 9, 9: idcirco induxit Dominus super eos omne malum hoc, oraz II Ks. Ezdrasza 13,18. Mowa o Wicelinie. 698 Czyli Gra Zwycistwa". Twierdz t wzniesiono na grze Alberg (zob. c. 14, 49). 699 Resztki tego kocioa zbudowanego z kamienia polnego w latach 1134-1137 zachoway si we wschodniej cianie chru miejscowego kocioa. Zob. A. Kamphausen, Die Baudenkmler der deutschen Kolonisation in Ostholstein und die Anfnge der nordeuropischen Backsteinar695

suby Boej i wynagrodzenie dla braci, ktrzy mieli si tam zebra, sze czy nawet wicej wsi. Zgodnie ze zwyczajem zostao to umocnione przywilejami700. Nastpnie zarzd tego kocioa powierzy ksidzu Wicelinowi, by tym gorliwiej stara si o wzniesienie budynkw i cignicie ludzi, ktrzy mieli tam zamieszka. Podobnie postpi z kocioem lubeckim polecajc Przybysawowi pod groz utraty swojej aski, by pen moc suy wspomnianemu kapanowi albo jego zastpcy. Postanowi te, jak to sam owiadczy, e cay lud sowiaski zdobdzie dla Boskiej wiary, a ze sugi Chrystusa uczyni wielkiego biskupa. 54. MIER CESARZA LOTARA Po dokonaniu tego cesarz uporzdkowa sprawy Sowian jak i Sasw i nada ksistwo saskie swojemu ziciowi, ksiciu bawarskiemu Henrykowi701, ktrego zabra ze sob udajc si na drug wypraw do Woch702. W tym czasie ksidz Wicelin dba o pochitektur, Neumnster 1938, s. 50 nn., il. 11; Stoob, s. 201 przyp. 9. 700 Helmold ma na myli przywileje cesarza Lotara III z ok. 1134 i Konrada III z 1139 dla Segebergu. Tre ich znamy jedynie ze sfaszowanego przekazu proboszcza Sydona z Neumnster z ok. 1195. Zob. Schelswig-Holstein-Lauenburgische Regesten und Urkunden, t. I, nr 73, 74; Stoob, s. 201 przyp. 10; K. Jordan, Die Anfnge des Stiftes Segeberg, Zeitschr. d. Gesellsch. f. SchelswigHolstein. Geschichte 74 - 75 (1951), s. 59 - 94. 701 Henryk Weif X Pyszny ksi bawarski 1126 -1138, 1137 saski. 702 Sierpie 1136. Henryk bawarski otrzyma ksistwo saskie dopiero na ou mierci Lotara III (zm. 3 XII 1137).

wierzone sobie posannictwo, przywoywa osoby odpowiednie do goszenia ewangelii, ku robocie posugowania703. Z nich czcigodnych Ludolfa, Hermana i Brunona ustanowi kapanami w Lubece, Ludmunda z reszt pozostawi w Segebergu 704. Zasiano wic 705 dziki miosierdziu Boemu i zasugom cesarza Lotara ziarno nowej uprawy w Sowiaszczynie. Lecz oddajcym si subie Boej nie s obce udrki706, tak i ojcowie nowego kocioa ponieli olbrzymie straty. Albowiem dobry cesarz, ktry dowid troski o nawracanie pogan, po zawadniciu Rzymem wraz z Itali i wypdzeniu Rogera Sycylijskiego z Apulii707, gdy si ju gotowa do powrotu, przedwczenie zmar. Na wie o tym nastpi rozkad wszystkich wadz 708 cesarstwa, a potga Sasw, ktr tak wielki wadca uwietni, upada, jak si wydawao, cakowicie. Take w Sowiaszczynie zachwiay si stosunki kocielne. Natychmiast bowiem po przeniesieList do Efezjan 4, 12. O Ludolfie i Ludmundze zob. c. 47 - 48, 75. O Hermanie, pniej prepozycie w Neumnster i Brunonie, potem kanoniku starogardzkim zob. c. 94. 705 Rkpsy: lubecki, szczeciski i wczesne edycje maj zamiast iactumque lekcj factumque, co nie zmienia sensu zdania. 706 Por. Ks. Eklezjastesa 2, 1: accedens ad serwitutem Dei... praepare animam tuam ad tentationem. 707 Roger II z dynastii normaskiej, krl Sycylii 1130 -1154, zawadn rwnie Apuli i Kalabri. Lotar przyby w 1136 r. na pomoc papieowi. Po mierci Lotara Roger II ponownie zawadn Apuli. 708 Omnes potestates imperii. Wyrazu potestates uywa Helmold, wzorem biblijnym, zamiast principes. Por. np. Ewang. w. ukasza 12, 11; List do Rzymian 13,1; List do Tytusa 3, 1.
704 703

niu ciaa zmarego cesarza do Saksonii i pochowaniu w Ltter 709 powstay niesnaski midzy ziciem krlewskim Henrykiem a margrabi Albrechtem 710: obaj bowiem wspubiegali si o ksistwo Saksonii. Krl za Konrad711, wyniesiony na tron krlewski, stara si utwierdzi Albrechta w posiadaniu ksistwa, a jako przyczyn podawa, i niesusznie jest, by jaki ksi dziery w swym rku dwa ksistwa. Henryk bowiem domaga si dwch ksistw, Bawarii i Saksonii. Prowadzili wic wojn domow ci dwaj ksita, synowie dwch sistr 712; i poruszya si caa 713 Saksonia. Albrecht, zajwszy si grd Luneburg z miastami Bardowik i Brem, zawadn Saksoni zachodni. Rwnie kraje Nordalbingw714 doczono do jego dzielnicy. Z tego powodu wypdzono z kraju hrabiego Adolfa, poniewa nie chcia naruszy wiernoci zaprzysionej cesarzowej Ryksie i jej ziciowi. Jego za hrabstwo, miasta i lenna otrzyma Henryk z Badwide 715 z askawoci Albrechta. Wzi te we wadz grd Segeberg, a to po mierci Hermana716 i wypdzeniu innych, ktrych cesarz narzuci.
Knigslutter k. Helmstedt. Albrecht Niedwied (por. przyp. 479) w latach 1138 - 1142 piastowa godno ksicia Saksonii. 711 Konrad III (por. przyp. 559). 712 Henryk Pyszny by synem Wulfhildy, Albrecht Niedwied Eiliki, crek ostatniego ksicia saskiego z dynastii Billungw Magnusa. 713 Por. np. Ewang. w. Mateusza 21, 10; Proroctwo Jeremiasza 8,16. 714 Dopisek w rkpsie kopenhaskim: Ecce iam nono patet idem (zob. przyp. 59). 715 Hrabia Holsztyski, zm. ok. 1164. Badwide, obecnie Bod w pobliu Lneburga. 716 Por. c. 53.
710 709

55. PRZELADOWANIE [CHRZECIJAN PRZEZ] PRZYBYSAWA

7I8

Eneida, VII 608: est saevi formidine Martis. Holder-Eggera i przejt przez Schmeidlera i Stooba. Lappenberg proponowa: forinsecus esset, Rkpsy kopenhaskie i lubecki oraz starsze wydania maj lekcj: fortunatus esset.

71719Zapewnltm38.TordifcsPWguz,Lbyh-kjSGI.OgniemzostarwFKBVAORH

719

ze swoimi zniszczy grd z caym otoczeniem. Kapani wszake ukryli si w trzcinach i znaleli schronienie w Falderze. Przeto czcigodnego ksidza Wicelina i innych misjonarzy ogarn wielki smutek z tego powodu, e nowy szczep 720 uwid w samym zarodku. Oddawali si wic surowym postom i spdzali czas na gorliwych modach w kociele w Falderze. Nie da si wcale opisa, jak surowoci, jakim umiarkowaniem, w spoywaniu pokarmw i jak doskonaoci caego trybu ycia janiao w swych pocztkach721 owo kolegium Faldery. Da przeto im Bg ask przywracania do zdrowia722 zgodnie z obietnic: chorych leczy, wypdza ze duchy723. C bowiem mam mwi o optanych724? Dom by tak peen optanych, ktrzy zeszli si z daleka, e bracia nie mogli znale chwili odpoczynku: skaryli si bowiem krzykiem725, e na skutek obecnoci witych mw zapala si w nich ogie. Ale kt zaszedszy tam nie zosta za ask Bo wyzwolony od zego?
Por. Ks. Psalmw 143, 12. Zdaniem S t o o b a Helmold celowo akcentuje pierwotn witobliwo grupy zakonnej w Falderze, by w ten sposb porednio nagani pniejsze stanowisko konwentu neumunsterskiego, nieprzychylne biskupstwu starogardzkolubeckiemu (zob. c. 80). 722 Por. I List do Koryntian 12, 9. 723 Por. Ewang. w. Mateusza 10, 8. 724 De arrepticiis. Termin: Proroctwo Jeremiasza 29, 26; Augustyn, O Pastwie Boym, II 4 (Stoob). 725 Przed clamantes w rkpsach znajduje si luka, mogca obejmowa kilka wyrazw. Schmeidler (ed., s. 108 przyp. 1) domyla si sw: propter demones, powoujc si na Chronicon Holtzatiae c. 14 (MGH SS XXI 261), zawierajce przejtki z Helmolda.
721 720

Zdarzyo si w tych dniach, e jaka dziewica imieniem Ymme, drczona przez demona, zostaa przyprowadzona przed ksidza Wicelina. Gdy ten wielokrotnie powtrzy pytanie, dlaczego tak czyste naczynie omieli si splugawi sam sprawca zepsucia, w wyranym gosem odpowiedzia: Poniewa po raz trzeci mnie obrazia". W czym pyta Wicelin obrazia ona ciebie?" Poniewa rzecze przeszkodzia mi w mojej dziaalnoci. Dwa razy bowiem posaem zodziejw, by wamali si do domu, lecz ona siedziaa przy ognisku i odstraszya ich swoimi krzykami. Teraz take jadc w poselstwie ksicia naszego do Danii spotkaem j w drodze, a chcc si zemci za to, e mi po raz trzeci stoi na przeszkodzie, zstpiem na ni". Lecz gdy m Boy wypowiedzia przeciwko niemu sowa zaklcia, w rzecze: Dlaczego wypdzasz mnie, ktry jest gotw wyj dobrowolnie? Pjd ju do najbliszej wsi, by zobaczy swych towarzyszy, ktrzy si tam ukrywaj. Takie bowiem otrzymaem rozkazy, zanim wyrusz do Danii". Rzecze mu Wicelin: Jakie ty nosisz imi i kim s twoi towarzysze albo z kim mieszkaj?" Ja odrzek zw si Rufin, a towarzyszy moich, o ktrych pytasz, jest tutaj dwch, jeden u Rothesta, drugi u jakiej kobiety w teje wsi. Tych wic dzi odwiedz, jutro za, zanim dzwon kocielny zadzwoni prim, tu powrc, by si poegna, a potem dopiero udam si do Danii". Mwic to wyszed, a dziewczyna zostaa zwolniona od mki i udrk. Wtedy kaza j kapan pokrzepi i przyprowadzi nazajutrz przed pierwsz jutrzni ponownie do kocioa. Gdy j rodzice rankiem nastpnego dnia przywiedli do kocioa, zanim weszli na prg, zadzwonio-

no na prim i dziewczyna znowu zacza doznawa udrk. Wszake dobry pasterz 726 nie pierwej przesta si o ni troszczy, a nie odszed w duch wypdzony moc Boga wszechpotnego. To za, co opowiedzia by o Rothecie, potwierdzi dalszy rozwj wypadkw 727. Albowiem optany bardzo silnie przez zoliwego ducha wkrtce powiesi si728. Rwnie w Danii po zabjstwie Eryka 729 wybucho wielkie zamieszanie, i to do tego stopnia, e uwidaczniao si z oczywistoci, i wielki szatan nawiedzi kraj ku uciemieniu owego ludu. Kt bowiem nie wie, e wojny, zawieruchy, zarazy i inne plagi wrogie rodzajowi ludzkiemu s jego dzieem? 56. MIER KSICIA HENRYKA Jak w Danii, tak i w Saksonii sroyy si rozmaite nieszczcia wojenne, a mianowicie wewntrzne walki wielkich ksit, Henryka Lwa 730 i Albrechta, toczcych spr o ksistwo Saksonii. Ponad wszystko jednak siaa niepokj sowiaska wcieko 731; z powodu zajcia uwagi Sasw wewntrznymi sprawami, jakoby po zerwaniu wdzida, nawiedzali kraj Holzatw niszczc go do tego stopnia, e okolica Faldery zostaa ju obrcona prawie w pustkowie przez codzienne morderstwa i rabunki wsi. Wrd tych udrk
Por. Ewang. w. Jana 10,11. Por. Ks. Rodzaju 41, 13. 728 Do tej historii zob. W. L a m m e r s, Vizelin als Exorzist [w:] Festschrift H. Aubin zum 80. Geburtstag, t. II, Wiesbaden 1965, s. 652 - 673. 729 Eryk II zosta zamordowany 18 IX 1137. 730 Chodzi o Henryka Pysznego (por. c. 35). 731 Slavicus juror.
727 726

ksidz Wicelin napomina lud, by pokada nadziej [w Bogu] 732, by odmawia litani w pocie i ze skruch w sercu, poniewa nadeszy dni cierpie 733. Przeto Henryk, ktry zawiadywa hrabstwem, m nie lubicy spokoju i dzielny we wadaniu broni, zebra skrycie wojska z Holzatw i Szturmarw i wszed zimow por do kraju sowiaskiego 734. Uderzy on na tych Sowian, ktrzy mieszkali najbliej, wbici jak og w oczy 735 Sasw; i pobi ich zadajc wielk klsk736, a mianowicie opanowa ziemi posk, lutjenbursk, starogardzk 737 i cay kraj, ktry rozpoczyna si od rzeki Schwale, a zamyka Morzem Batyckim i rzek Trawn. Wszystkie te ziemie spustoszyli przez jeden wypad, zabierajc upy i palc. Ostay si jedynie miasta, ktre, otoczone waami i palisadami, wymagay duszego wysiku oblenia. Najbliszego lata Holzatowie, dodajc sobie wzajemnie otuchy, nie czekajc na hrabiego 738, podsunli si pod grd Poni i dziki Boskiej pomocy wbrew nadziei opanowali to miejsce, cho byo silniejsze od innych. Sowian za, ktrzy si tam znajdowali, wycili w pie. Tak wic toczyli w tym roku nader uyteczn wojn i przez czste wypady pustoszyli ziemi Sowian. Dokonali wobec Sowian tego, co
W Bogu brak w rkpsach kopenhaskich i lubeckim. Koniektura Schorckla. 733 Por. List do Efezjan 5,16. 734 1138- 1139. 735 Ks. Jozuego 23,13. 736 Por. I Ks. Samuela 23, 5. 737 lad wsplnot terytorialnych typu opolnego w obrbie plemienia Wgrw? 738 A wic zapewne pod przywdztwem Markrada (zob. C. 47).
732

tamci zamierzali im zrobi, mianowicie zamienili caa ich ziemi w pustyni739. Okazj za dla Holzatw stanowia owa wojna zaabska Sasw, poniewa daa im mono wywarcia zemsty na Sowianach bez niczyjego sprzeciwu. Albowiem ksita zwykle bior w obron Sowian, aby zapewni sobie wikszy trybut. Skoro wic zi krla Lotara Henryk, przy poparciu wiekry, cesarzowej Ryksy, otrzyma ksistwo i wypdzi swego kuzyna Albrechta z Saksonii 740, hrabia Adolf powrci na swoje hrabstwo. Henryk z Badwide widzc za, e nie moe si utrzyma, podpali grd Segeberg i dobrze umocniony zamek Hamburg, ktry matka hrabiego Adolfa zaopatrzya w mury, aby stay si ochron dla miasta przed atakami barbarzycw 741. T wic budowl i cokolwiek znaczniejszego starszy Adolf postawi, zniszczy Henryk przedsibiorc ucieczk. Po tych zdarzeniach Henryk Lew zacz zbroi si przeciwko krlowi Konradowi i poprowadzi na wojsko do Turyngii, do miejsca, ktre zowie si Creuzburg 742. Bj wszake odwleczono przez zawarcie rozejmu, po czym ksi powrci do Saksonii i w niedugim czasie zmar. Ksistwo Saksonii otrzyPor. Ks. Rodzaju 47, 19; Ks. Wyjcia 23, 29. Por. Annalista Saxo a. 1139 (MGH SS VI 776-7). 741 Wedug Alberta ze Stade (MGH SS XVI, a. 1139) budow zamku hamburskiego naleaoby datowa na ok. 1124 r. w relacji Helmolda S t o o b (s. 209 przyp. 8) dopatrzy si wiadectwa, i budowa cigna si jeszcze po mierci hr. Adolfa I, ktra prawdopodobnie nastpia ok. 1130. W 1888 r. odkryto fundamenty tej budowli w pn.-wsch. naroniku wczesnego ratusza. 742 Nad rzek Werr. Por. Annales Magdeburgenses a. 1139 (MGH SS XVI 186).
740 739

ma teraz syn jego, Henryk Lew, bdcy wwczas malekim jeszcze dzieckiem 743. Wtedy pani Gertruda, matka chopca, oddaa kraj Wgrw Henrykowi z Badwide, za co otrzymaa ode pienidze. Chciaa bowiem przysporzy trudnoci744 hrabiemu Adolfowi, poniewa go nie lubia 745. Skoro za ta pani wysza za m za ksicia Henryka brata krla Konrada, i przez to odsuna si od spraw ksistwa 746, przyszed hrabia Adolf do modego ksicia i jego doradcw, by uregulowa spraw ziemi Wgrw. Zaatwi te j po swej myli zarwno dziki temu, e za nim przemawiaa suszno, jak te i dlatego, e rozporzdza wiksz sum pienin. W ten sposb zaagodzono spory toczce si midzy Adolfem a Henrykiem: Adolf zawadn grodem Segeberg i ca ziemi Wgrw, w zamian za to otrzyma Henryk Racibrz i ziemi Poabian747.
Henryk XII Welf, waciwy Henryk Lew, ktrego pierwsze dziesiciolecie panowania opisuje Helmold w dalszej czci kroniki. Urodzony 1129, 1142 ksi saski, 1154 bawarski, 1180 pozbawiony ksistw, zmar 1189. Zob. K. Jordan, Heinrich d. Lwe u. die ostdeutsche Kolonisation, Deutsches Archiv f. Landes- u. Volksforschung 2 (1938), s. 784-799; tene, Die Bistumsgrndungen Heinrichs des Lwen. Untersuchungen zur Geschichte der ostdeutschen Kolonisation, Leipzig 1939, przedruk 1952; G. Labuda, Henryk Lew, SSS II 204 - 6. 744 Por. List do Filipian 1, 17: existimantes pressuram se suscitare. 745 Por. I Ks. Samuela 20, 17; II Ks. Samuela 12, 25. 746 W 1142 r. wyszla za Henryka II zw. Jasomirgott, 1143-1156 ksicia bawarskiego, 1156-1177 austriackiego. Ksi ten krl Konrad III byli przyrodnimi brami przez matk Agnieszk, crk cesarza Henryka IV. Gertruda zm. 18 IV 1143. 747 Ugoda dosza do skutku po mierci Gertrudy.
743

57. BUDOWA MIASTA LUBEKI Gdy wic w ten sposb sprawy urzdzono, Adolf rozpocz odbudow grodu Segeberg i opasa go murem 748 . Poniewa za ziemia bya opustoszaa, wysa ludzi na wszystkie strony, mianowicie do Flandrii i Holandii, Utrechtu, Westfalii i Fryzji z wezwaniem, by ktokolwiek odczuwa gd ziemi, przybywa wra z rodzin, a otrzyma duo ziemi bardzo dobrej, yznej 749, obfitujcej w ryby i miso, a ponadto bogatej w niezmierzone pastwiska. Powiedzia te Holzatom i Szturmarom: Czy wy nie podbilicie ziemi Sowian i nie nabylicie jej przez mier waszych braci i krewnych? Dlaczego wia macie przychodzi jako ostatni 750 w celu objcia jej? Bdcie pierwszymi i wdrujcie do podanej ziemi751, osiedlajcie si na niej i korzystajcie z jej powabw, bowiem wam si nale jej dobrodziejstwa, gdy wy wydarlicie j z rk nieprzyjaci". Na wezwanie to powstaa niezliczona rzesza z rnych narodw; zabrawszy rodziny wraz z mieniem przybyli do kraju Wgrw, do hrabiego Adolfa, by obj w posiadanie ziemi, ktr im obieca752. Pierwsi Holzatowie otrzymali siedziby w miejscach zupenie bezpiecznych na zachd od Segeberg, koo rzeki Trawny, take pola Zuentineveld 753 oraz wszystko, co si rozciga od rzeki SchwaWydarzenia opisane w tym rozdz. odnosz si do 1143 r. Terram spaciosam (por. Ks. Wyjcia 3, 8). 750 Por. II Ks. Samuela 19, 11: Cur venitis novissimi. 751 Terram desiderabilem zwrot czsty w Biblii (np. Ks. Psalmw 105, 24). 752 Por. Ks. Powtrzonego Prawa 9, 28; 19, 8. 753 Nazwa niemiecka: Burnhovede (obecnie Bornhved)
749 748

le754 a do Agrimesov 754 i Jeziora Poskiego. Okrg darguski756 objli Westfalczycy, utyski757 Holendrzy, Ssel758 zamieszkali Fryzowie. Opodal leca ziemia poska pozostaa wwczas opustoszaa. Za Starogard i Lutjenburg 759 oraz inne ziemie pooone nad morzem da hrabia do uprawy Sowianom, zobowizujc ich do pacenia mu czynszu 760. Potem przyszed hrabia Adolf do miejsca, ktre nazywa si Bucu, i znalaz tam wa opustoszonego grodu, zbudowanego przez Kurta, wroga Boga, i bardzo obszern wysp otoczon dwiema rzekami761.
na pd.-zach. od Wielkiego Jeziora Poskiego. Zob. J. Strzelczyk, wiciana, SSS V (w druku). 754 Por. przyp. 350. 755 Por. Adam z Bremy II 15: Agrimeshov. Obecnie Grimmeisberg, wzgrze w poowie drogi pomidzy Neumnster a Jeziorem Poskim. 756 Na wschd od Segebergu, obecnie Warder i Ahrensbk (Stoob). Miejscowoci Dargun na tym terytorium nie odnaleziono. Z Dargunem w ziemi Czrezpienian identyfikowa jej nie mona. 757 W rejonie miejscowoci Uty (Eutin) na wschd od Jeziora Poskiego. 758 Na pd.-wsch. od Utynia, w pobliu Zatoki Lubeckiej. 759 Zob. przyp. 167. Sowianom pozostawiono wic pnocny skrawek Wagrii. 760 Por. Ks. Sdziw 1, 30. 35. 761 Nowa, zaoona w 1143 r. niemiecka Lubeka, pooona bya okoo 4 km na pd. od Starej (sowiaskiej) Lubeki (por. przyp. 475). Dawna nazwa tej nowej osady brzmiaa Buk lub Bukw. Ciekawe, e w XIV w. wiedziano o tym jeszcze w Polsce: anonimowy interpolator Kroniki Wielkopolskiej wymieni nazw Bukowiec, ktry teraz zwie si Lubek" (Kronika Wielkopolska, tum. K. Abgarowicz, wyd. B. Krbis, Warszawa 1965, s. 49). Nazwa Lubeki rwnie jest pochodzenia sowiaskiego, zob. S. Urbaczyk, SSS III 94.

Albowiem z jednej strony opywa j Trawna, z drugiej Wochnica 762, obie za maj wybrzea bagniste i niedostpne. Z tej za strony, z ktrej cignie si sucha droga, znajduje si wskie wzgrze pooone pod waem grodu. Gdy wic roztropny m przyjrza si i dogodnoci miejsca, i znakomitej przystani, zacz tam budowa miasto, ktre nazwa Lubek, poniewa nie leao ono daleko od starego portu i miasta, zbudowanych niegdy przez ksicia Henryka. Wysa te posw do ksicia Obodrytw Niklota, by zawrze z nim przyja; zjedna te sobie wszystkich znamienitszych upominkami, i to do tego stopnia, e wszyscy starali si i mu na rk zaprowadzajc spokj w jego ziemi. Pustkowia kraju Wgrw zostay wic zamieszkane i rosa liczba jego mieszkacw 763. Rwnie ksidz Wicelin na prob i za wstawiennictwem hrabiego przej ponownie ziemi, ktr mu ju kiedy podarowa cesarz Lotar w celu zbudowania klasztoru i utrzymania sug Boych naprzeciwko grodu Segeberg. 58. [O PRZENIESIENIU KLASZTORU Z SEGEBERGU DO KUZALINY] 754 Wszake z powodu bliskoci targowiska i wrzawy, jaka panuje w grodzie, wydawao si im, e najdogodniej bdzie zaoy klasztor w najbliszej wsi, ktra po sowiasku zwie si Kuzalina, po niemiecku
Niem.: Wakenitz, dopyw Trawny. Por. Dzieje Apost. 6, 7: multiplicabatur numerus discipulorum. 764 Tytu wedug editio princeps. W rkpsach kopenhaskich i lubeckim brak odstpu midzy rozdziaami.
763 762

za Hgersdorf765. Posa wic tam czcigodnego kapana Volkwarda766 z przedsibiorczymi mami, ktrzy mieli zatroszczy si o postawienie oratorium i budynkw klasztornych. Nastpnie zbudowano koci parafialny u podna gry dla potrzeb duszpasterskich. W owych dniach najszlachetniejszy m Tetmar, byy ucze ksidza Wicelina i towarzysz jego studiw we Francji767, pozostawi swoj prebend i dekani w Bremie i zwiza si z kolegium w Falderze. By to czowiek, ktry gardzi sprawami tego wiata, wybra dobrowolnie ubstwo dc do najwyszej doskonaoci w yciu duchowym. wito jego, ktr naley sawi ponad wszystko, osigna taki stopie pokory i mioci, e jakby widzia anioa wrd ludzi, umiejcego wspczu sabociom innych, lecz kuszonego we wszystkim 768. Skierowano go potem wraz z innymi brami do Hgersdorf, czyli Kuzaliny; by pociech i ostoj dla wieo osadzonych zakonnikw. Za ksidz Wicelin troskliwie opiekowa si powierzonym sobie modym kocioem i wszystkimi siami stara si o pobudowanie kociow w odpowiednich miejscach769, dostarczajc im z Faldery tak kapanw, jak i potrzebnego sprztu liturgicznego.
2,5 km na zach. od Trawny. Przeniesienie musiao nastpi w latach 1140 -1143. Helmold znajdowa si wtedy w Brunszwiku. W rzeczywistoci przeniesienie spowodowane byo niebezpieczestwem sowiaskim (Stoob). Odmianki rkopimienne niewyjanionej nazwy sowiaskiej: Cuzalina, Cuzelina, zcuzelina, ziuzelina, Cuzilina. 766 Zob. c. 47. 767 Przybycie Tetmara do Faldery (Neumnster) datuje si na koniec 1142 lub pocztek 1143 (por. c. 44, 73). 768 List do Hebrajczykw 4, 15. 769 Uwaa si, e oprcz Segebergu Wicelin zaoy ko765

59. O WITYM BERNARDZIE, OPACIE Z CLAIRVAUX W owych to czasach zaszy nowe zdarzenia, ktre zdumiay cay wiat. Za czasw pontyfikatu ojca witego Eugeniusza 770, gdy sterem krlestwa kierowa Konrad III, zasyn opat z Clairvaux Bernard771. Rozgos o jego cudach przynis mu tak saw, e z caego wiata zbiegay si do niego tumy ludzi, ktrzy pragnli widzie zdziaane przez niego cuda. w przeto wyszedszy z kraju przyby na ziemi niemieck, na synny sejm do Frankfurtu, gdzie wanie wwczas zebra si krl Konrad na uroczysto z du liczb ksit772. Gdy za wity m zajmowa si gorliwie uzdrawianiem chorych w imi Paskie w kociele, w obecnoci krla i najwyszych osobistoci, wrd olbrzymiego tumu nie byo wiadomo, na co kto cierpia albo komu naleao przyj z pomoc. By tam obecny rwnie nasz hrabia Adolf773, ktry pragn dokadniej pozna wielko ma wyros za spraw Bo.
cioy w Bornhved, Oldesloe, Lubece i Bozowie (S t o o b). Zob. K. Schmlt z, Die Begrndung und Entwicklung der kirchlichen Organisation Mecklenburgs im Mittelalter, Jahrbcher d. Ver. f. Mecklenb. Gesch. u. Alt.-kde 72 (1907), s. 85 nn. 770 Eugeniusz III, 1145 - 1153. 771 1091-1153, pocztkowo burgundzki rycerz, 1113 mnich w Citeaux, od 1115 opat nowo zaoonego klasztoru w Clairvaux, jeden z najwybitniejszych dziaaczy i pisarzy stulecia. 772 Helmold czy tu kilka wydarze w jedno. W grudniu 1146 Bernard i Konrad III spotkali si we Frankfurcie. Dnia 27 XII Konrad podj decyzj o udaniu si na wypraw krzyow. W marcu 1147 Sejm Rzeszy we Frankfurcie zarzdzi krucjat (S t o o b). 773 Na Sejmie wiosn 1147.

Wwczas to przyprowadzono mu chopca lepego i kulawego, co do ktrego kalectwa nie mogo by adnych wtpliwoci. Wtedy bystry hrabia powzi myl, czyby nie podda witoci Bernarda prbie, ktra by wykazaa si na tym chopcu. Spostrzegszy jego niedowierzanie, jak gdyby za natchnieniem Boskim, m Boy poszuka na nie lekarstwa. Cho do innych tylko sowem si zwraca, wbrew zwyczajowi chopca kaza do siebie przyprowadzi. Gdy za mu go podano, wzi go na rce i przez dusze dotykanie przywrci wzrok; nastpnie wyprostowawszy mu zgite kolano kaza mu biec a do stopni po to, by da publicznie dowd odzyskania wzroku i monoci ruchu. w wity, pouczony nie wiem jakimi niebiaskimi wskazwkami, zacz wzywa ksit oraz rzesze wiernych, by udali si do Jerozolimy celem podboju i chrystianizacji barbarzyskich narodw wschodu, 774 poniewa, jak mwi, zbliaj si czasy , w ktrych moc ludw [pogaskich] winna wej [do Krlestwa Boego] i w ten sposb cay Izrael stanie si wolny 775. Na sowa wzywajcego natychmiast, co wprost niewiarygodne, wielka rzesza ludzi zoya lub pjcia na t wypraw. Wrd nich pierwszymi i najwaniejszymi byli krl Konrad, ksi Szwabii Fryderyk, ktry pniej zosta krlem776, ksi Welf777 z biskupami i ksitami oraz du liczb szlachetnych i nieszlachetnych jak i posplstwa w iloci przePor. Ewang. w. ukasza 21, 8 i Dzieje Apost. 7,17. List do Rzymian 11, 25 - 26. 776 Fryderyk Barbarossa, zob. c. 72. 777 Welf VI ksi Spoleto 1152, zm. 1191 (Stoob), a nie Henryk Lew, jak sdzi Razumowska.
775 774

wyszajcej mono szacunku778. C mam powiedzie o wojsku niemieckim, skoro krl Paryan, Ludwik779 i cay kwiat francuskiego rycerstwa do tego samego dyli celu? Ani za naszych czasw nie widziano, ani od wiekw nie syszano 780, eby zeszo si tak wielkie wojsko, szeregi, powiem, wprost olbrzymie 781. Naznaczyli si oni znakiem krzya na szatach i zbroi. Wydawao si za wodzom wyprawy, e cz naley skierowa na wschd, cz do Hiszpanii, cz za trzeci do Sowian, ktrzy mieszkaj obok nas. 60. O KRLACH KONDRADZIE I LUDWIKU Pierwsza wic grupa krzyowcw, ktra bya take najwiksza, udaa si drog ldow z krlem niemieckim Konradem i krlem francuskim Ludwikiem, i z najznaczniejszymi ksitami obojga krlestw. Przesza ona przez krlestwo Wgier, a dosza w poblie granic Grecji782. Wwczas posali przedstawicieli do krla Grecji783, aby da im prawo przemarszu i pozwoli na zakup ywnoci w czasie przechodu przez jego ziemi. w za niepomiernie si przerazi, wszake postanowi wyrazi zgod pod warunkiem, e wstrzymaj si od gwatw. Odpowiedzieli mu, e
Por. Ks. Liczb 3, 46: qui excedunt numerum; Ks. Powtrzonego Prawa 25, 3. 779 Ludwik VII krl Francji 1137 - 1180. 780 Por. Ewang. w. Jana 9, 32. 781 proroctwo Ezechiela 37, 10; exercitus grandis nimis. 782 Czyli Cesarstwa Bizantyjskiego. Wyprawa wyruszya w maju 1147. 783 Manuel I Komnenos, cesarz bizantyjski 1143-1180. Dwukrotnie (por. c. 101) nazwany przez Helmolda krlem.
778

nie ywi adnych wojowniczych zamiarw 784, poniewa wanie w celu rozszerzenia granic pokoju przedsiwzili t dobrowoln pielgrzymk. Zgodnie z ich yczeniami da wic im krl Grecji prawo przejcia i nabywania towarw bez ogranicze, gdziekolwiek by obozowali. Wszelako w tych dniach ujrzano w wojsku mnstwo zowieszczych znakw wskazujcych na przysz klsk. Z nich za najwaniejszy by taki: pewnego wieczora bardzo gsta mga zakrya obz; gdy za ta ustpowaa, wszystkie namioty i cokolwiek znajdowao si pod goym niebem wydawao si do tego stopnia zbryzgane krwi, jakby owa chmura przyniosa deszcz krwi. Gdy to zobaczy krl i inni ksita, wysnuli std wniosek, e czekaj ich bardzo wielkie trudy i niebezpieczestwo ycia. Domys ten nie okaza si faszywy. Albowiem wkrtce potem przybyli w grskie okolice. Gdy znaleli bardzo dogodn dolin, bo znajdoway si tam ki i przepywa potok, wytyczyli miejsce na obz na pochyoci zbocza gry785. Nastpnie zwierzta juczne z wozami o zaprzgach dwu- i czterozwierzcych, na ktrych przewoono ywno i juki onierskie, jak rwnie olbrzymi liczb byda przeznaczonego na miso spdzono na rodek doliny, bowiem znajdowaa si tam woda i mona byo je wypasa. Za zblianiem si nocy usyszano na szczycie gry huk grzmotw i oskot burzy. A nagle w rodku nocy, nie wiem, czy to z oberwania chmur, czy z innej przyczyny, rzeka wezbraa strasznie i w jednej chwili spukaa i zabraa do morza, cokolwiek z ludzi i bydlt znajdowao si w niszej czci doliny. Tak
784 785

Se nihil inquietudinis moliri (por. Ks. Judyty 14, 9). 7/8 IX 1147 koo Chrobacha.

wic pierwsz strat ponieli wojownicy owej wyprawy krzyowej. Reszta, ktra usza katastrofie, podya dalej w rozpoczt drog i przeszedszy Grecj przybya do krlewskiego miasta Konstantynopola. Przez kilka dni wojsko tu wypoczywao, potem przybyo do zatoki morskiej, ktra w jzyku ludu zwie si Ramieniem witego Jerzego786. Tu zaopatrzy ich krl Grecji w okrty w celu przetransportowania wojska, rwnoczenie korzystajc z usug pisarzy, ktrzy mieli mu donie, jaka bya liczba onierzy. Dowiedziawszy si jej z raportu, ciko westchn i powiedzia: Dlaczego, Panie Boe, wyprowadzie mnogi ten lud z siedzib jego? Zaprawd potrzebuj ramienia Twego mstwa787, by ponownie ujrzeli upragnion ziemi 788, chc powiedzie, ziemi rodzinn 789". Przeprawiwszy si przez morze, krl Francji Ludwik skierowa si do Jerozolimy, jednak straci cae wojsko w walkach z barbarzycami 790. C powiedzie o krlu niemieckim i tych, ktrzy byli razem z nim? Wszyscy zginli z godu i pragnienia przede wszystkim dlatego, e pose krla greckiego wywid ich podstpnie na olbrzymi pustyni, a mia zaprowadzi do granic Persji. Do tego stopnia bowiem wyczerpa ich gd i pragnienie, e nadcigajcym wroBrachium Sancti Georgii, czyli Hellespont koo Sestos Abydos. Czsto tak nazywano rwnie Propontyd (morze Marmara) i Bosfor. 787 Ks. Psalmw 88,11. 788 Terram desiderabilem, por. Ks. Psalmw 105, 24; Proroctwo Jeremiasza 3, 19; Proroctwo Malachiasza 3, 12. 789 Zwrot czsty w Biblii. 790 Ludwik VII powrci wiosn 1149 r. na Sycyli.
786

gom dobrowolnie nadstawiali karki791. Krl i grupa silniejszych, ktrzy uszli rzezi, uciekli z powrotem do Grecji. O sdy niebios! Taka to bya ogromna klska armii i takie niezrozumiae nieszczcie, e dzi jeszcze opakuje si zami tych, ktrzy [w tej wyprawie] wzili udzia. 61. ZDOBYCIE LIZBONY Druga za armia, mianowicie flota, ktra zebraa si w Kolonii i innych miastach nadreskich, poza tym na brzegach rzeki Wezery, zacza pyn przez olbrzymie przestrzenie oceanu, a przybya do Brytanii. Tam naprawiono w cigu kilku dni statki i caa flota wraz z niema liczb Anglw i Brytw, ktrzy si przyczyli, nastawia agle w kierunku na Hiszpani. Potem przybia do najznakomitszego miasta portugalskiego w Galacji, by odda cze witemu Jakubowi792. Krl wic Galicji793 ucieszy si z przybycia pielgrzymw i prosi, by jeli dla Boga ruszyli na wypraw wojenn, udzielili mu wpierw pomocy przeciwko Lizbonie, ktrej mieszkacy794 niepokoili kraje chrzecijaskie. Speniajc jego yczenie udali si do Lizbony z wielk liczb okrtw; take krl drog ldow przyprowadzi silne wojsko. W ten
Por. Sulpicjusz Sewer, Vita Martini, c. 15: nudam cervicem percussori praebuit. 792 Galacja, obecnie prowincja Galicja w pn.-zach. Hiszpanii. Wyldowanie krzyowcw na Pwyspie Pirenejskim nastpio 23 V 1147. Najpierw krzyowcy przybyli do Compostelli (sanktuarium w. Jakuba), nastpnie do Oporto (Portucale). 793 Alfons I 1139-1185. 794 Rkpsy maj niegramatyczn form: contra Lacebonam, qui fines Christianos inuietabant. Starsze edycje dopuszczay koniektur: Lacebonam et eins incolas qui...
791

sposb oblono miasto od strony ldu i morza. Upyno wic duo czasu na obleniu miasta. W kocu miasto zdobyto 795 i wypdzono barbarzycw; wwczas krl Galacji prosi pielgrzymw, by mu wydali puste miasto, rozdzieliwszy uprzednio midzy siebie wsplne upy. Powstaa tam kolonia chrzecijaska utrzymujca si a do dnia dzisiejszego. Jedyna to rzecz, ktra powioda si pomylnie z caego zamierzenia przedsiwzitego przez pielgrzymie wojska 796. 62. O NIKLOCIE Trzecia armia krzyowcw zoya luby podjcia wyprawy na ludy Sowian, przede wszystkim na ludy Obodrytw i Lucicw, ktrzy z nami granicz, by pomci mier i zagad, ktr przynieli wyznawcom Chrystusa, szczeglnie za Duczykom. Przeoonymi tej wyprawy byli biskup hamburski Adalberon797 i wszyscy biskupi sascy, oprcz tego mo24 X 1147. Wyprawa krzyowa 1147 r. bya epizodem wielowiekowego podboju na Pwyspie Pirenejskim (tzw. rekonkwisty), w wyniku ktrego .zostay odebrane muzumanom ich zdobycze terytorialne z VIII w. 796 Por. Ks. Rodzaju 2,2: ab universo opere quod patrarat. Adam z Bremy II 68(66): Quod solum ex operibus eins prospere cessit. 797 Zob. przyp. 594. Do krucjaty 1147 na Sowian zob.: N. Gracjanskij, Kriestowyj pochd 1147 g. protiw Slawjan i jego rezultaty, Woprosy Istorii 1946, z. 2-3, s. 91-105 (rec.: G. Labuda, Sl. Oce. 19, 1948, s. 479-82); J. Schultze, Der Wendenkreuzzug 1147 und die Adelsgeschlechter in Prignitz und Rhingebiet, Jahrbuch f. die Geschichte Mittel- u. Ostdeutschlands 2 (1953), s. 95 - 124, 2 wyd. w tego Forschungen zur brandenburgischen und preussischen Geschichte, Berlin 1964, s. 41-69; W. Brske, Untersuchungen, s. 107 - 12; H. D. K a h l, Zum Ergebnis
795

dociany ksi Henryk798, ksi Konrad z Zhringen799, margrabia Albrecht z Salzwedel 800 i Konrad z Wettynu801. Skoro Niklot dowiedzia si, e wkrtce zbierze si wojsko, by go zniszczy, zwoa cay swj lud i zacz budowa grd Dubin 802, ktry mia by schronieniem dla ludu w czasie potrzeby803. Skierowa te posw do hrabiego Adolfa, przypominajc mu o przymierzu, ktre zawarli804. Rwnoczenie prosi o mono porozmawiania z nim i zasignicia jego rady. Gdy za hrabia odmwi twierdzc, e byby to z jego strony krok nieostrony, mogcy obrazi ksit, w poleci posom, by mu powiedzieli, co nastpuje: Zaprawd, postanowiem by okiem twoim i uchem w ziemi Sowian, ktr zacze zamieszkiwa, aby nie dozna przykroci od tych Sowian, ktrzy posiadali niegdy ziemi Wgrw, a teraz uskaraj si na to, e niesusznie podes Wendenkreuzzugs von 1147, Wichmann-Jahrbuch f. Kirchengeschichte im Bistum Berlin 11 - 12 (1957/8), s. 99 - 120, 2 wyd. [w:] Heidenmission und Kreuzzugsgedanke in der deutschen Ostpolitik des Mittelalters, hg. v. H. B e u m a n n, Darmstadt 1963, s. 255-316; M. Unger, Bernhard von Clairvaux und der Slawenkreuzzug 1147, Zeitschrift f. Geschichtswissenschaft 7(1959), s. 80-90; H. D. Kahl, Slawen und Deutsche, s. 189 - 235, 724 - 756. 798 Henryk Lew. 799 Konrad I z Zhringen (w Badenii) 1122 - 1152. 800 Albrecht Niedwied. Salzwedel miasto w Starej Marchii. 801 Margrabia Mini 1123-1156 i uyc 1136-1156, zm. 1157. Zob. G. L a b u d a, SSS II 459. 802 Grd pomidzy pnocnym kracem Jeziora Skwierzyskiego (Schweriner See), a Batykiem w kraju Obodrytw. Zob. H. Chopocka, Dubin, SSS I 395. 803 Por. Mdro Syracha (Eklezjastyk) 8, 12; 29, 2. 804 Por. c. 57.

zbawiono ich ziemi ojcw 805. Dlaczego wic wyrzekasz si przyjaciela w czasie potrzeby 805? Czy nie dowiadcza si przyjaciela w biedzie? Dotd powcigaem race Sowian, by tobie nie wyrzdzay szkody, teraz za zamierzam cofn rk i zostawi ciebie wasnym siom, poniewa wzgardzie swoim przyjacielem, nie pamitajc o przymierzu i w czasie potrzeby odmwie mi osobistego spotkania si z tob". Na to odpowiedzieli posowie hrabiego do Niklota; e pan nasz tym razem nie chce mwi z tob, przeszkod w tym, jak wiesz, stanowi konieczno. Zachowaj wic do niego zaufanie i pozosta wierny naszemu panu, a gdyby zauway, e przeciw niemu Sowianie tajnie gotuj wojn, przestrze go". I obieca to Niklot. Powiedzia wic hrabia do mieszkacw swej ziemi: Pilnujcie waszych trzd i mienia, aby przypadkiem nie zagarnli ich zodzieje lub rabusie; moim za zadaniem bdzie troska o bezpieczestwo publiczne, abycie nie padli ofiar jakiego nagego napadu nieprzyjacielskiego". Sdzi bowiem m roztropny, e przez swe rozsdne posunicie zapobiegnie szkodom wynikym z niespodziewanych wojen. Jednakowo rzeczy potoczyy si inaczej. 63. SPALENIE OKRTW Albowiem Niklot widzia, e zaprzysiona wyprawa jest nieodwoalna; w tajemnicy wic przygotowa okrty wojenne i przepynwszy przez morze przybi z flot u uj Trawny, by spustoszy caa ziemi Wgrw, zanim wojska saskie wpadn w jego
805

Por. I Ks. Machabejska 15, 33, 34.

dzierawy. Posia te wieczorem goca do Segebergu, poniewa obieca hrabiemu, e go przestrzee; poselstwo wszake byo daremne, hrabiego bowiem nie byo, nie byo te czasu na gromadzenie wojska. O wicie wic dnia, w ktrym si obchodzi mk witych Jana i Pawa 806, wpyna flota sowiaska do ujcia Trawny. Wtedy kilku obywateli lubeckich usyszawszy wrzaw wojska zakrzykno na mieszczan mwic: Usyszelimy bardzo gone krzyki jak gdyby nadchodzcego tumu807, ale nie wiemy, co to moe by". Posali wic gocw do miasta i na targowisko, by zawiadomi ich o grocym niebezpieczestwie. Jednake lud spojony wielk iloci trunku808 nie mg wsta z oa ani opuci okrtw, przeto otoczeni przez wrogw stracili okrty zaadowane towarami, ktre podpalono. Tego dnia zabito tam trzystu, a moe wicej mw. Kapan i mnich Rudolf809, gdy bieg do ogrodu, schwytany przez barbarzycw, zosta tysic razy raniony. Nastpnie ci, ktrzy znajdowali si w grodzie, w cigu dwch dni znieli najsurowsze oblenie. Dwa za oddziay jedcw grasujce po caej ziemi Wgrw zniszczyy wszystko, co znaleli na podgrodziu mia26 VI 1147. Por. Proroctwo Ezechiela 1, 24: cum ambularent quasi sonus erat multitudinis. 808 Sowa spojony" (temulentus) brak w podstawowych rkpsach. Starsze wydania i Lappenberg wprowadziy koniektur: ebrius. Schmeidler zwrci uwag na c. 34 (w opisie okolicznoci mierci Kruta), gdzie uyty podobny zwrot: quem multa pocione temulentum. Temulentus" uywa w tym miejscu te korzystajcy z Helmolda H. Korner w XVI w. 809 Por. c. 43.
807 803

sta Segeberg. Niszczcy ogie strawi 810 okrg, ktry nazywa si Dargun811, oraz kraj poniej Trawny uprawiany przez Westfalw, Holendrw i inne zagraniczne ludy. Napastnicy dokonali te rzezi dzielnych mw, ktrzy usiowali stawi im opr z broni w rku, a ony ich i synw uprowadzili w niewol. Oszczdzali natomiast Holzatw, ktrzy mieszkaj poza Trawn na zachd od Segebergu; zatrzymali si na polach miejscowoci Kuzalina i nie odwayli si dalej postpi. Nie spustoszyli rwnie Sowianie wsi, ktre le na terenach Zuentinevelde i rozcigaj si od rzeki Schwale a do rzeki Agrimesov i Jeziora Poskiego, ani te nie tknli niczego z mienia tamtejszych mieszkacw. Mwiono wtedy powszechnie, e to nieszczsne zniszczenie wywoali niektrzy Holzatowie powodowani nienawici do przybyszw, ktrych hrabia cign z daleka celem uprawy ziemi. Std zatem jedynie Holzatowie nie zostali objci powszechn strat. Jednake i miasto Uty ocalao dziki swym umocnieniom. 64. O KAPANIE GERLACHU Opowiem tu rzecz godn pamici potomnych. Sowianie swobodnie grabili ziemi Wgrw, w kocu przybyli do krainy Ssel812, chcc zniszczy koloni Fryzw, ktra si tam znajdowaa. Liczb jej szacowano na czterysta czy nawet wicej mw. Wszake w chwili nadejcia Sowian zaledwie stu mw znalazo si w maym oszacowaniu, podczas gdy re810 811

Por. KS. Sdziw 20,48: vorax flamma consumpsit. Por. przyp. 756. Tame objanienie dalszych nazw. 812 Por. przyp. 758.

szta wrcia do ojczyzny w celu zaatwienia spraw majtku, ktry tam zostawia. Nieprzyjaciele spalili wszystko, co byo zewntrz szacw, po czym zagrozili znajdujcym si wewntrz obwarowa strasznym niebezpieczestwem. Przez cay bowiem dzie atakowao ich uporczywie trzy tysice Sowian, ktrzy uwaali swe zwycistwo za niewtpliwe; obleni natomiast starali si ratowa ycie przecigajc walk. Skoro jednak Sowianie ujrzeli, e nie odnios zwycistwa bez upywu krwi813, obiecuj Fryzom ycie i nietykalno osobist, jeli wyszedszy z obwarowa oddadz bro. Zaczli wic niektrzy z oblonych domaga si poddania w celu uratowania ycia. Do nich zwrci si najmniejszy kapan z przygan mwic te sowa: Czeg wy chcecie si dopuci? Czy sdzicie, e przez poddanie si okupicie swoje ycie albo e barbarzycy dochowaj wiary? Mylicie si, rodacy, niemdre jest wasze przekonanie. Czy nie wiecie, e dla Sowian z caej masy przybyszw nie ma ludu bardziej znienawidzonego ni Fryzowie? Zaiste, cuchnie im nasza wo 814. Dlaczego wic tracicie swoje ycie spieszc dobrowolnie na zagad? Zaklinam was przez Pana, Stworzyciela wiata, dla ktrego nietrudno wybawi przez niewielu 815, abycie jeszcze nieco na prb narazili swoje siy i zwarli si w boju z wrogiem. Jak dugo bowiem znajdujemy si otoczeni tym waem, wadamy naszymi rkoma i broni, ywimy ustawicznie nadziej utrzymania ycia; bezbronnym za oprcz
Por. Salustiusz, Catilina, c. 61: incruentam victoriam. Por. Ks. Wyjcia 5,21. 815 Por. I Ks. Samuela 14, 6: non est Domino difficile salvare vel in multis vel in paucis.
814 813

mierci haniebnej nie pozostanie nic. Miecze zatem wasze, ktrych tamci dobrowolnie si domagaj, zanurzcie pierwej w ich szpiku i bdcie mcicielami swej krwi. Niech posmakuj waszego mstwa, niech nie odejd odnisszy bezkrwawe zwycistwo"816. I mwic to da im przykad wielkiej odwagi, a przesadziwszy bram z jednym tylko mem przepdzi szeregi wrogw i wasn rk powali olbrzymi liczb Sowian. Co wicej, nawet oka pozbawiony i z przebitym brzuchem nie zaprzesta boju, okazujc jak bosk si, tak ducha, jak i ciaa. Zaprawd, nie lepiej wcale walczyli niegdy owi znani synowie Serui817 albo Machabejczycy jak w kapan Gerlach i tych niewielu mw w grodzie Ssel i bronili obwarowa przed raka niszczycieli818. Gdy to usysza hrabia, zebra wojsko, by stoczy walk ze Sowianami i wyrzuci ich z ziemi. Na wie o tych przygotowaniach Sowianie powrcili na okrty i odeszli z du liczb jecw oraz rnorodnym upem zrabowanym w ziemi Wgrw. 65. O OBLENIU DYMINA 819 W tym czasie szerzy si pogoska 820 po caej Saksonii i Westfalii, e Sowianie dokonali wypadu rozPor. przyp. 813. Joab, Abiszaj i Asahel, wnukowie biblijnego krla Dawida (zob. II Ks. Samuela 2,18). Machabejczycy, Machabeusze, rd wadcw staroytnej Judei, synny z bohaterskiej walki o niepodlego. 818 Por. I Ks. Samuela 14,48. 819 Wbrew tytuowi, Helmold opisuje tu tylko oblenie Dubina. 820 Fama volat (por. Wergiliusza, Eneida, III 21, VII 392, VIII 554).
817 816

poczynajc pierwsi wojn. Spieszya wic caa armia, ta znaczona godem krzya, by wej na ziemi Sowian i ukara ich niegodziwoci821. Podzielono wojsko i oblono dwie twierdze, Dubin i Dymin, i przygotowano wiele machin wojennych 822. Przybyo take wojsko Duczykw i doczyo si do tego oddziau, ktry oblega Dubin. W ten sposb oblenie wzmogo si. Jednego wic dnia obleni widzc, e wojsko Duczykw jest bardziej opieszae oni bowiem s mni w domu, natomiast niewojowniczy 823 w polu dokonali nagego wypadu i zabili wielu z nich, a ze zwok ich zrobili nawz dla ziemi824. Nie mona za byo przyj im z pomoc z powodu lecego midzy nimi stawu. Z tego powodu rozgoryczone wojsko tym uporczywiej prowadzio oblenie. Mwili za wasale naszego ksicia i margrabiego Albrechta do siebie: Czy ziemia, ktr pustoszymy, nie jest nasz ziemi, a lud, ktry zwalczamy, czy nie jest naszym ludem? Dlaczeg wic zachowujemy si jak nieprzyjaciele nas samych i jak marnotrawcy wasnych dochodw? Czy strata ta nie odbije si na panach naszych?" Zaczli wic od owego dnia wywoywa w wojsku opory i agodzi oblenie godzc si na wielokrotne rozejmy. Ile razy boPor. Ks. Psalmw 36, 1: neque zelaveris facientes iniquitatem. Et fecerunt contra eas machinas multas (por. I Ks. Machabejska 11, 20). Rkpsy maj: eos. 823 Rkps lubecki zamiast imbelles ma in bellis. Niepochlebna wzmianka o Duczykach rwnie w c. 51 (koniec). 824 Et posuerunt eos crassitudinem terrae. Por. Ks. Psalmw 140,7: sicut crassitudo terrae erupta est super terram.
822 821

wiem zwyciono w spotkaniu Sowian, tylekro powstrzymywano wojsko, by nie cigao uciekajcych i nie zawadno grodem. W kocu, gdy naszych owadn ju przesyt walk, zawarto tak umow, e Sowianie przyjm wiar chrzecijask 825 i zwolni Duczykw, ktrych mieli w niewoli. Wielu wic z nich przyjo pozornie chrzest, a z niewoli zwolniono wszystkich starcw i niezdatnych, zatrzymujc pozostaych, ktrych krzepki wiek czyni zdolnymi do pracy. Tak wic wielka owa wyprawa skoczya si nikym wynikiem. Zaraz te potem okazali si Sowianie jeszcze gorszymi, albowiem ani nie zachowali chrztu, ani nie powstrzymywali si od upienia Duczykw. 66. O GODZIE Hrabia za nasz przywrci naruszon przyja i zawar pokj z Niklotem oraz z innymi wschodnimi Sowianami. W zupenoci jednak nie dowierza im z tego powodu, e poprzednio zamali przymierze i spustoszyli straszliwie jego ziemie. Zacz przeto pociesza swj lud, u ktrego nieprzyjaciel dokona spustosze, proszc go, by nie ulega przeciwnociom; pamita winien o tym, e ludziom kresowym 826 wypada okaza duo wytrwaoci i hojnie przelewa sw krew. W wykupywaniu za jecw okaza si bardzo gorliwy. C powiem o kapanie Chrystusa, Wicelinie? W tym nieszczciu, w ktrym sza barbarzycw wielu dotkn, a brak zboa pocign za sob gd,
825 826

Por. Annales Palidenses a. 1147 (MGH SS XVI 82). W oryg.: marcomanni.

przypomnia z ca stanowczoci wszystkim, ktrzy byli w Falderze i Kuzalinie, by pamitali o biednych. Do tego dziea miosierdzia nadawa si nadzwyczajnie m boy, Tetmar, rozdzielajcy i szafujcy biednym, zarzdca wierny i roztropny 827, wszdzie litociwy, wszdzie hojny. Dla jego chway za mao jest, tego, co mwi 828. Zaiste, serce kapana pene miosierdzia paao najsodszym zapachem; leay te przed drzwiami klasztoru rzesze ubogich oczekujcych jamuny z rk boego ma. Tak bardzo m ten hojno sw posun, e zgromadzeniu temu grozio doprowadzenie do ndzy. Rzdcy wic zamykali drzwi spichlerza, by klasztor nie ponis strat. C czyni wwczas m boy? Nie mg znie woania biednych, a nie mia pod rk niczego, co by mg da. Zacz wic litociwy m pilnie krzta si i obchodzi stodoy, by chytrze wypatrze dostp; odnalazszy tajne wejcie postpowa jak zodziej, rozdajc codziennie biednym, ile tylko mg. Zupenie wiarygodne osoby informoway nas o tym, e w owych dniach spiarnie po oprnieniu ze zboa. napenia si ponownie w cudowny sposb. Potwierdzeniem tego faktu jest dzieo Eliasza i Elizeusza 829. Bez wtpienia nikt dotd nie moe rwna si z nim ani pod wzgldem mstwa, ani co do liczby dokonanych cudw.
Ks. Psalmw 111,9; II List do Koryntian 9,9: Dispersit, dedit pauperibus. Ewang. w. Mateusza 24, 45; Ewang. w. ukasza 12, 42: fidelis ... et prudens. 828 Por. Adam z Bremy II 69 (67): Ad landem beati viri parum est omne uod dicimus. 829 Prorocy biblijni, por. I Ks. Krlewska 17, 11-16; II Ks. Krlewska 4, 1 - 7.
827

67. O MIERCI EDELERA Upyno potem nieco czasu, w ktrym ziemi Wgrw dano odetchn po minionej klsce. A oto nowe wojny nadcigny od pnocy: doday one ble do blu 830, rany do ran. Po zabiciu Eryka, ktry nosi przydomek Emun 831, pozostay trzy latorole krlewskie, mianowicie Swen syn tego Eryka, Waldemar syn Kanuta i Kanut syn Magnusa. Poniewa byli oni jeszcze dziemi, za rad Duczykw dano im za opiekuna jakiego Eryka z przydomkiem Spache832; opiekowa si on krlestwem i krlewskim potomstwem. M w miowa pokj i z duym pobaaniem 833 zawiadywa powierzonym sobie krlestwem, jedynie za mao stawia oporu napadom Sowian. Rabunki bowiem Sowian wzmogy si w tym czasie znacznie ponad zwyk miar. Eryk, czujc nadchodzcy dzie swego zgonu, zwoa trzech krlewskich modzieniaszkw i zasignwszy rady monych wyznaczy krlem Swena, za Waldemarowi i Kanutowi nakaza zadowoli si sched ojcowsk. Urzdziwszy tak spraw nastpstwa zmar834. Krtko jednak potem Kanut, syn Magnusa, amic zarzdzenie swego opiekuna usiowa wydrze krlestwo i rozpocz ze Swenem dugotrwa wojn. Waldemar za popiera Swena. I poruszya si wszystka 835 Dania, ujrzano te wielkie znaki na pnocnej stronie nieba: jakPor. Proroctwo Jeremiasza 45, 3. 18 IX 1137. Zob. c. 51. 832 Eryk Spache (w oryg.: Spac) = Eryk (III) Lam (Jagni), siostrzeniec Eryka II Emuna, 1137-1146 (1147?), krl Danii, a nie namiestnik. 833 Cum tranquillitate (por. Ks. Mdroci 12, 18). 834 27 VIII 1146. 835 Por. Ewang. w. Mateusza 21, 10.
831 830

by rodzaj pochodni ognistych i odbicie jak gdyby czerwieniejcej krwi ludzkiej. I nie zawiody owe znaki. Kt bowiem nie wie o rzezi dokonanej w tej wojnie? Obaj wic krlowie wspubiegali si o to, by przycign do siebie naszego hrabiego836; posali wic do niego posw, ktrzy przynieli wiele darw, a obiecali jeszcze wicej. Hrabia postawi na Kanuta i po odbyciu narady zoy mu hod. Ten krok rozgniewa Swena. Zebra wic wojsko, wpad do ziemi Wgrw, podpali Starogard i spustoszy ca krain nadmorsk, a odchodzc stamtd spali podgrodzie Segebergu; cokolwiek te znajdowao si w jego otoczeniu, pochon aroczny pomie. Sprawc tego nieszczcia by niejaki Edeler pochodzcy z Dithmarschen, ktry wspierany pienidzmi Duczykw zjedna sobie 837 wszystkich dzielnych Holzatw. Zostawszy wodzem z ramienia krla chcia hrabiego wypdzi z kraju i ziemi jego wczy do krlestwa Duczykw. Gdy wiadomo ta dosza do hrabiego, uda si do ksicia 838 z prob o ochron. Nie mg bowiem nawet bezpiecznie przebywa w Holzacji, poniewa wzrosa tam liczba ludzi Edelera, ktrzy czaili si na jego ycie 839. Ktokolwiek chcia by wasalem Edelera, przychodzi do po dar w postaci paszcza, tarczy czy konia; zdemoralizowany tego rodzaju darami kraj napelni si 840 buntownikami. Poleci przeto ksi caemu ludowi Holzatw i SzturHosztyskiego (Adolfa II). Por. I Ks. Samuela 14, 52. 838 Saskiego (Henryka Lwa). 839 Por. Ks. Powtrzonego Prawa 19, 11: I Ks. Samuela 24, 12; 28,9. 840 Por. Ks. Rodzaju 6, 11. 13: Repleta est terra iniquitate
837 836

marw, by jeli gdziekolwiek znajd si wasale Edelera, albo wypowiedzieli mu stosunek lenny, albo opucili kraj. I tak si te stao. Cay lud poprzysig stan na rozkaz ksicia i sucha swojego hrabiego. W owym czasie sprzymierzyli si z hrabi wszyscy mowie Holzacji, a buntownicy albo zostali przywrceni do aski, albo wypdzeni z kraju. Posa wic hrabia posw do Kanuta z wezwaniem, by jak najspieszniej przyby z wojskiem w celu zdawienia Swena. Temu te [Swenowi] zabieg hrabia drog z czterema tysicami zbrojnego wojska w pobliu Szlezwiku841. Wrogowie rozbili obozy z dala od siebie. Przebywa za Swen w miecie Szlezwik z niema liczb wojownikw. Gdy Edeler bdcy naczelnym wodzem wojska Swena spostrzeg, e niebezpieczestwo si wzmogo i nadeszo wiele wojska, by ich oblega, uda si w podstpnych zamiarach do Kanuta, rozda pienidze pomidzy dowdcw wojska i uprowadzi z sob modocianego, a przeto niedowiadczonego Kanuta oraz skoni go do powrotu do domu bez wiedzy hrabiego Adolfa i rozpuci wszystko wojsko kadego na swoje miejsce 842. Zawar te rozejm i zapewni, e bez wojny przywrci Duczykom spokj. Dokonawszy tego wszystkiego swobodnie powrci Edeler do Szlezwiku, by rankiem stoczy walk z hrabi i byskawicznie go pobi. Tego wieczora kto z zaufanych hrabiego przebywa w Szlezwiku. Wyczuwajc, co si tam w tajemnicy przygotowuje, przepyn z popiechem jezioro i przybywajc do obozu powiedzia do hrabieWojna pomidzy Adolfem II Holsztyskim a krlem Swenem toczya si albo w 1149, albo w 1150 (1151) r. 842 I Ks. Machabejska 11,38.
841

go; Oszukano ci, hrabio, oszukano i doprowadzono do zguby. Kanut bowiem i jego wojsko, ktrym na pomoc przyszede, powrcili do swego kraju, a ty zostae tutaj sam. O wicie za przyjdzie Edeler, by stoczy z tob bj". Hrabia zdumiony takim niewiarygodnym 843 szalbierstwem powiedzia do swoich: Poniewa znalelimy si na pustkowiu 844, a konie nasze s wygodzone, wskazane bdzie std odej i poszuka sobie miejsca dogodnego na obz". Poczuo wic wojsko, e duch hrabiego zachwia si na skutek niepomylnej wiadomoci. Zwinli przeto obz z miejsca, ktre nazywa si Cuningis-Ho845, i skierowali si ku Ejdorze. Z takim za popiechem pdzili, e gdy hrabia przyszed nad Ejdor, z czterech tysicy zbrojnych znalazo si z nim zaledwie czterystu. Do nich skierowa hrabia sowa zachty: Chocia prny strach pdzi braci i przyjaci naszych, niewiadomych pooenia, mnie si wydaje uyteczne tutaj zatrzyma si do obrony ziemi naszej, a nie dowiemy si czego pewnego od wysanych gocw, a mianowicie, co zamierzaj nasi wrogowie". Natychmiast te posa gocw, ktrzy mieli przynie prawdziwe wiadomoci. Gdy tych w Szlezwiku schwytano i wrzucono do wizienia, powiedzia Edeler do krla i pana swego: Ju teraz naley si
W oryg.: supra uam credi potest (por. Salustiusz, Catil., c. 5). Kropper Heide na pld. od Schlei (Stoob). W oryg.: in medio miricae. Mirica" wyraz uyty kilkakrotnie przez Helmolda (c. 19, 47, 49, 67), w znaczeniu pustkowia (Heide"), oznacza waciwie rolin tamaryszek (Tamarix gallica) (M a n i t i u s, III 497). 845 Rkps lubecki: ennlngis ho. Miejsce nie zidentyfikowane w Szlezwiku.
844 843

spieszy i pj z wojskiem, poniewa jest bardzo moliwe, e w hrabia cakowicie opuszczony wpadnie w nasze rce; pobiwszy go pjdziemy do jego ziemi i zupimy j do woli846". I odeszli z silnym oddziaem. Hrabia za zagniewany, e gocy nie powrcili zgodnie z poleceniem, posa innych gocw, ktrzy zobaczywszy wroga popiesznie mu o tym donieli. w za, chocia w duchu martwi si znikom liczb swoich, powodowany mstwem zdecydowa si stoczy bj i powiedzia do towarzyszy: Oto nadszed czas, towarzysze, w ktrym naley dowie, kto jest mem miaym i penym dzielnoci i zechce pj naprzeciw niebezpieczestwu. Niejednokrotnie wspziomkowie robili mi obraliwe zarzuty, jakobym mia serce kobiece i tchrzliwe, jakobym niebezpieczestwa wojenne zaegnywa raczej jzykiem ni rk. Zaiste, dziaaem jednak cakiem rozsdnie, jeli mona byo zapobiec wojnom bez rozlewu krwi. Obecnie za, poniewa ogrom niebezpieczestwa wymaga czynu rk, godzi si okaza, czy mam, jak mwicie, kobiece usposobienie. Atoli raczej ujrzycie, za boskim zrzdzeniem, e mam mskie serce. Bd wszake spokojniejszy na duchu, jeli wasza wola bdzie zgodna z moj, jeli zoycie wraz ze mn przysig, e staniecie w obronie ojczyzny. W tym bowiem miejscu skaniaj nas do walki zarwno obawa przed haniebn ucieczk, jak pewno cakowitej zagady ojczyzny". Gdy tak przemwi hrabia, ucieszyli si jego towarzysze i zobowizali si uroczyst przysig, e bd stali mocno w obronie wasnej i w obronie ojczyzny.
846

Por. Ks. Rodzaju 16, 6.

Poleci wic hrabia zburzy most i postawi strae w miejscach, gdzie mona byo przej rzek w brd. Przyby jednak goniec, ktry zawiadomi, e nieprzyjaciel przeprawia si w pobliu wsi, ktra nazywa si Schlp847. Odprawiwszy wic mody do Boga hrabia spieszy si, by zmierzy si z tymi, ktrzy si ju przeprawili, zanim przejdzie cae wojsko. Natychmiast gdy si zwarli, hrabiego strcono z konia, lecz ochronio go dwch rycerzy, ktrzy go podnieli i posadzili ponownie na konia. I rozpocza si zacita walka848, a zwycistwo przechylao si raz w t, raz w ow stron, a kto z ludzi hrabiego krzykn, by godzi silnie w kolana koni, ktrych dosiadali nieprzyjaciele. Stao si te, e z upadkiem koni rwnie zwalili si opancerzeni jedcy i starci zostali mieczami naszych wspziomkw. Tak pad Edeler, a inni szlachetnie urodzeni zostali albo zabici, albo ujci. Gdy zobaczy to krl, znajdujcy si wraz z towarzyszami z drugiej strony rzeki, zacz ucieka do Szlezwiku. Rwnie i hrabia powrci ze saw zwycizcy, majc znakomitych jecw, ktrych okup zmniejszy w pewnym stopniu ciar jego dugw. Troszczy si odtd szczeglnie o swoj ziemi. Jeli bowiem rozesza si jaka wie o rozruchach wszcztych czy to ze strony Duczykw, czy te Sowian, natychmiast posya wojsko do stosownych punktw 849, mianowicie do Travemnde 850 albo nad Ejdor. Rozkazw jego suchay ludy Holzatw,
847 848

Na lewym brzegu Ejdory, w d od Rendsburga (S t o o b). Por. II Ks. Machabejska 10, 29. 849 Por. tame 8, 31. 850 Przedmiecie Lubeki.

Szturmarw i Markomanw. Wedug utartego zwyczaju Markomanami nazywaj si ludy zewszd zebrane, ktre zamieszkuj marchi. W ziemi za Sowian jest wiele marchii, z ktrych nie najmniejsz jest nasz kraj Wgrw, majcy mw dzielnych i zaprawionych w boju w wojnach z Duczykami i Sowianami851. Nad tymi wszystkimi hrabia peni funkcj hrabstwa. Wymierza on rwnie sprawiedliwo swemu ludowi852 agodzc spory i wyzwalajc uciemionych z rk monych 853. Szczegln yczliwo okazywa wzgldem duchowiestwa [i] nie dopuszcza do tego, by ktokolwiek zniewaa duchownych sowem lub czynem854. Wiele za trudu woy w poskramianie buntw Holzatw. Lud to bowiem by wolny i zawzity, lud nieokrzesany i nieujarzrniony, odmawiajcy dwigania jarzma pokoju855. Jednake przewaga umysu hrabiego zwyciya ich i pokaza im moc swego ducha. Zrcznym bowiem postpowaniem pocign ich tak dalece, e podprowadzi owe dzikie nieujarzmione osy pod wdzido. Niech patrzy, kto chce, na zmienione oblicze ludu owego, na tych mianowicie,
ktrzy zwykli byli niegdy okrywa srogie gowy maszkarami i zakada potrzaski856, Por. c. 66 i 87. Helmold przeciwstawia wieo opanowane kraje nadgraniczne starym dzielnicom niemieckim. 852 Por. II Ks. Samuela 8, 15; I Ks. Kronik 18,14. 853 Por. Proroctwo Jeremiasza 31,11. 854 Por. Adam z Bremy II 69 (67) i niej, c. 95. 855 Do nieprzychylnej opinii Holzatw Helmolda. 856 qui soliti quondam fuerant sevum caput abdere larvis et depredandis tendere decipulas.
851

skrycie kra, czego nie mogli zrabowa. Niech patrzy, powiadam, jak zmienili swe obyczaje i jak swe kroki skierowali na drog pokoju. Czy nie jest to odmiana w prawicy Najwyszego 857? Potem pojedna si hrabia z krlem duskim Swenem. Ten bowiem, odnisszy wielokrotnie zwycistwo, wypdzi Kanuta z ziemi858 i zmusi, by ten wypdzony z Saksonii prowadzi ywot wygnaca u gonego arcybiskupa Hartwiga 859, ktry pochodzi ze znakomitego rodu [i] syn z olbrzymich dbr. 68. O KSICIU HENRYKU W owych dniach modzieczy nasz ksi poj za on pani Klemencj, crk ksicia Zhringen Konrada 860, i zacz panowa nad ca ziemi sowiask, a jego potga z wolna rosa i przybieraa na znaczeniu. Ilekro bowiem zaczepili go Sowianie, gromi ich wojenn rk; przeto za ycie i ojczyzn dawali mu, czegokolwiek by wymaga. W rozmaitych za wyprawach, ktrych dokonywa dotd jako modzieniec na Sowiaszczyzn, nie wspominano nigdy o chrystianizacji, lecz tylko o pienidzach. Nadal bowiem skadali oni ofiary861 demonom a nie Bogu i dokonywali upieskich napadw na ziemi dusk.
Por. Ks. Psalmw 76,11. 1150. 859 Arcybp hamburski Hartwig I z rodu Stade 1148 - 1168. 860 lub odby si w 1148 r. Maestwo zostao jako niekanoniczne rozwizane w 1162. Zhringen zob. przyp. 799. 861 Por. II Ks. Krlewska 12, 3; 14, 4.
858 857

69. O ARCYBISKUPIE HARTWIGU Arcybiskup hamburski Hartwig widzc, e pokj panuje w Sowiaszczynie, postanowi odbudowa stolice biskupie, ktre niegdy zniszczy sza barbarzyski w krajach sowiaskich, a mianowicie w Starogardzie, Raciborzu i Mechlinie. Ze stolic tych starogardzk ufundowa najpierw Otton Wielki, podporzdkowujc jej Poabian i Obodrytw, od granic. Holzatw a do rzeki Piany i miasta Dymina. Jako pierwszego pasterza starogardzkiego ustanowi Markona. Po nim drugim by Ekward, trzecim Wago, czwartym Eziko, pitym Volkward, szstym Reinbert, sidmym Benno, smym Meinher, dziewitym Abelin, a dziesitym Ezzo. Za jego czasw pojawi si w hamburskim kociele wielki Adalbert. Ten z wdrownych biskupw, ktrych mia przy swoim stole, ustanowi Jana biskupem w Mechlinie, Aristona w Raciborzu. W ten sposb biskupi stolec starogardzki podzieli si na trzy biskupstwa862. Skoro wic potem za dopustem Boym z powodu grzechw ludzkich zniweczono chrzecijastwo w Sowiaszczynie, wspomniane stolice byy nie obsadzone przez osiemdziesit cztery lata a do czasw biskupa Hartwiga. Ten wyrnia si wietnoci swego pochodzenia, mianowicie podwjnym tytuem ksicym. Stara si on z wielk gorliwoci o odzyskanie sufraganii biskupich caej Danii, Norwegii i Szwecji, o ktrych od dawna wiadomo, e niegdy naleay do kocioa hamburskiego. Gdy jednak przez swoje starania i hojne podarunki nic nie osign ani u papiea, ani u cesarza, by nie pozosta w ogle bez su862

Por. c. 11-18, 22.

fraganii, przedsiwzi wskrzeszenie biskupstw sowiaskich, ju pierwej wniwecz obrconych. Przywoa wic czcigodnego kapana Wicelina i wywici go na biskupa starogardzkiego863, cho ten by ju podeszy w leciech864, a przebywa u Holzatw od lat trzydziestu 865. Nastpnie w Mechlinie ustanowi ksidza Emmeharda. Obaj zostali konsekrowani w Rossevelde 866 i posani do krajw ubstwa i godu, tam, gdzie bya siedziba szatana i miejsce zamieszkania wszelkich duchw nieczystych 867. Stao si to za bez zasignicia rady ksicia i naszego hrabiego. Std wic przyja, ktra kwita midzy ksidzem Wicelinem a hrabi, ulega odtd zachwianiu; do tego bowiem czasu szanowa go jak ojca. Hrabia cign te wszystkie dziesiciny z owego roku, majce przypa nowemu biskupowi, i nie pozostawi z nich nawet najmniejszych resztek868. Wtedy biskup uda si do ksicia proszc go o przebaczenie i zosta przeze przyjty z wielk czci i uszanowaniem. I powiedzia ksi do niego: Zaprawd, suszne byoby, o biskupie, abym was nie pozdrawia ani nie przyjmowa, poniewa godno t przyje bez mojej wiedzy. Ja bowiem powinienem kierowa tymi sprawami, zwaszcza w tej ziemi, ktr ojcowie moi przy pomocy Boskiej tarcz i mie25 IX 1149, por. c. 78. Por. II Ks. Machabejska 6,18. 865 W rzeczywistoci Wicelin przebywa w Wagrii od 1126 r., to znaczy, e do chwili jeko konsekracji miny 22 lub 23 lata. 866 Harsefeld w pow. Stade fundacja hrabiw ze Stade, z ktrych wywodzi si arcybp Hartwig. 867 Por. Apokalipsa 2, 13; 18, 2. 868 Por. Ks. Jozuego 10, 28. Zwrot czsty w Biblii.
864 863

czem zdobyli i zostawili mnie w dziedziczne dziernie. Poniewa jednak witobliwo wasza ju od dawna bya mi znana, a rwnie przodkowie moi dowiadczyli od pocztku waszej wiernoci, postanowiem zapomnie o tej zniewadze i pen powag poprze wasz nominacj, wszake pod tym warunkiem, e przyjmiesz inwestytur biskupi z mych rk. Z tym bowiem zastrzeeniem mog wasze sprawy otrzyma dalszy swj bieg". I wydaa si ta wypowied biskupowi twarda, jako e niezgodna bya ze zwyczajem. Nadawaniem bowiem inwestytury biskupom jest przywilejem jedynie wadzy cesarskiej869. Pewien za wasal ksicia, Henryk z Witha 870, m potny i rycerski, a przy tym przyjaciel biskupa, rzek do niego: Rbcie, co dla was jest uyteczne; zblicie si do naszego pana i czycie wol jego po to, by zostay zbudowane kocioy w Sowiaszczynie i by suba domu Boego871 znajdowaa si w waszych rkach. W przeciwnym razie wasz trud zejdzie na marne, poniewa ani cesarz, ani arcybiskup nie bd mogli popiera sprawy wobec oporu mojego pana. Bg bowiem darowa mu t ca ziemi. C za wielkiego da od was mj pan, co by byo albo niedozwolone, albo wstyd przynoszce? Czy nie jest rzecz atw i dajc wielkie plony, by pan mj wzi rdk i da j w rce wasze na
Tak przewidywa konkordat wormacki z 1122 r., ktry wybr dostojnika kocielnego pozostawia Kocioowi (kapitule i Stolicy Apostolskiej), a inwestytur wieck (tzn. uposaenie) cesarzowi. 870 Nie "z Wettin" jak chce Razumowska. Ministeria (rycerz suebny) Henryka Lwa, wystpujcy w dokumentach do 1162 r. 871 Por. I Ks. Kronik 23, 28; II Ks. Kronik 29, 35.
868

znak inwestytury? Macie sta si wasalem ksicia, cieszc si powaaniem wrd pogaskich ludw, do ktrych si udajecie, by je nawraca. Prosi przeto biskup, by mu dano czas do namysu nad t propozycj. Puszczony spokojnie przyby do Bardowiku, gdzie go dotkna miertelna choroba, wskutek czego przez par dni musia si tam zatrzyma. Zosta bowiem sparaliowany. W tym stanie znajdujc si, mozoli si a do kresu ycia. Gdy za choroba w pewnym stopniu ustpia, zosta przewieziony do Faldery powozem, lecz na dugi czas choroba uczynia go niezdolnym do suby Boej. Do ciaru bowiem wieku doczya si jeszcze cisza choroba. Gdy za mu Bg ponownie si uyczy, uda si do Bremy, by naradzi si z arcybiskupem i jego duchowiestwem nad propozycj przedstawion mu przez ksicia. Wszyscy oni jednomylnie sprzeciwili si jej mwic: Wiemy zaprawd, o czcigodny pasterzu, e witobliwoci waszej najlepiej wiadomo, jak na t propozycj naley odpowiedzie. Poniewa jednak przybye, by zasign naszej rady, pokrtce powiemy, co o tym mylimy. W tej materii naley zway po pierwsze, e do inwestytury biskupw upowaniona jest jedynie wadza cesarska, ktra sama jest wzniosa i po Bogu wybija si na pierwsze miejsce wrd synw ludzkich. Zaszczyt ten cesarze osignli nie bez licznych ofiar. Zreszt najgodniejsi cesarze, nie powodowani lekkomylnoci, postarali si o to, by zwa si panami biskupw, lecz zrwnowayli t ujm obdarzajc Koci najwikszymi bogactwami krlestwa. Nimi Koci przeobficie zaopatrzony, udostojniony zaszczytami, ju nie uwaa za rzecz niegodziw tego, e na czas krtki podlega

czyjej wadzy872, ani nie oblewa si rumiecem z tego powodu, e ukon skada przed jednym, tyra, dziki ktremu moe wada wielu. Gdzie bowiem ksi albo margrabia, gdzie w krlestwie wadza, choby nawet silna, ktra by zgodnie ze zwyczajami lennymi nie podaa rk biskupom, a doznawszy odmowy, nie naprzykrzaa si w por i nie w por 873? Ubiegaj si na wycigi o to, by sta si lennikami Kocioa i korzysta z jego beneficjw. Czy wic wy bdziecie niweczy to zaszczytne stanowisko i ama prawa wydane przez wielkie powagi? Czy oddacie temu ksiciu wasze hodownicze donie, by za tym przykadem stali si niewolnikami ksit ci, ktrzy byli ich panami? Nie przystoi to waszemu wiekowi, ozdobionemu nalenym szacunkiem, by przez was rozpoczy si naduycia w domu Pana. Niech daleko od was pozostanie taki zarzut! Jeliby za zo ksicia miaa spa na was w sposb zbyt gwatowny, czy nie korzystniej jest ponie strat na majtku ni na honorze? Niech zagarniaj, jeli chc, dziesiciny, niech uniemoliwiaj wam wejcie do diecezji waszej, jeli taka ich wola: zniesiecie wszystkie ucienia. Macie z pewnoci dom w Falderze, ktry na ten okres zapewni pobyt 874, a dobrze jest czeka w milczeniu zbawienia, od Boga 875. Tymi i podobnymi sowy odcignli go od spenieTo znaczy: w wiecie doczesnym. Oportune inportune (por. II List do Tymoteusza 4,2). 874 In qua tuta Interim staczane consistere possitis (por. Owidiusz, Heroides, VII 89: tuta statione). Por. c. 46. 875 Lamentacje Jeremiasza 3, 26.
873 872

ni ycze ksicia. Jednakowo rada ta przysporzya nowej latoroli wiele trudnoci. Ilekro bowiem nasz biskup przystpowa do ksicia, by porozmawia z nim o sprawach Kocioa, odpowiada w, e gotw jest speni wszystko, czego wymaga poytek Kocioa, jeli wpierw odda mu si naleny honor, w przeciwnym za razie daremne jest pyn przeciw prdowi rzecznemu 876. Pokorny za biskup atwo daby si nakoni do tego, by w interesie Kocioa uczyni zado doczesnej pysze ksicia, gdyby nie sprzeciwili si temu arcybiskup i inni duchowni bremescy. Albowiem oni dni sawy i syci bogactw nagromadzonych przez dojrza organizacj kocieln sdzili, e ten krok uwaczaby ich honorowi, i troszczyli si nie tyle o owoce, ile o liczb sufraganii biskupich. Okazao si to za w ten sposb, e w dobrach faldereskiego kocioa wyrzdzi arcybiskup naszemu biskupowi wiele strat, odejmujc i odrywajc pewne majtki i nie pozwalajc spokojnie pozosta w siedzibie, ktr sam mu wyznaczy. Mgby wic widzie ma o wielkim niegdy imieniu, cieszcego si wolnoci i rozporzdzajcego sob bez ogranicze, po przyjciu godnoci biskupiej jakby skrpowanego jakimi wizami i proszcego u wszystkich. Czowiek bowiem, ktremu ufal877, odstrczy go od drogi rozsdku i pokoju 878, by mianowicie nie poczyni krokw, przez ktre Koci mgby obfite wydawa owoce. Robi wic to, na co pozwalay okolicznoci: wizytowa kocioy swej diecezji, udziela ludowi zbaPor. Mdro Syracha (Eklezjastyk) 4, 32. Por. Ks. Psalmw 40, 10: Etenim homo pacis suae, in quo speravi. Mowa oczywicie o arcybiskupie. 878 Por. Ks. Psalmw 13,3: viam pacis.
877 876

wiennych napomnie 879, uycza im zgodnie ze swoim urzdem pociech duchowych, cho sam nie korzysta z ich dbr wieckich 880. Albowiem hrabia nie zwaa na [jego] prawa do dziesiciny. Powicone zostao w tym czasie oratorium w Kuzalinie, ktra nazywa si rwnie Hgersdorf. Rwnie powicono wwczas koci w Bornhved. Przyby take do nowego miasta, ktre nazywa si Lubeka, by pokrzepi na duchu jego mieszkacw, i powici tam otarz Panu Bogu881. W dalszej drodze wizytowa Starogard, gdzie niegdy znajdowaa si siedziba biskupia, i zosta przyjty przez barbarzyskich mieszkacw owej ziemi, ktrych bogiem by Prowe 882. Kapan za, ktry przewodzi bawochwalczemu ich kultowi, mia na imi Mike. A ksi tego kraju zwa si Rochel; pochodzi on z rodu Kruta, a by najwikszym bawochwalc i rozbjnikiem. Zacz wic biskup Boy kierowa barbarzycw na drog prawdy, ktr jest Chrystus 883, wzywajc ich, by pozostawiwszy swoje bawany spieszyli do ani odrodzenia 884. Mao wszake Sowian przyjo wiar wit, poniewa panowaa wielka opieszao 885, a serca ksit nie byy jeszcze skonne 886 do poskromienia si serc buntowPor. Ks. Tobiasza 1, 15: monita salutis. 880 POR. I List do Koryntian 9,11: Si nos vobis spiritualia seminavirnus, magnum est, si nos carnalia vestra metamus? 881 Rkps wiedeski dodaje: in ecclesia sancti Johannis Baptiste in harena. 882 Por. c. 52. 883 Por. I List w. Jana 5, 6; II List w. Piotra 2,2. 884 List do Tytusa 3, 5. 885 Por. I Ks. Krlewska 17,17. 886 Por. I Ks. Krlewska 8, 58: inclinet corda nostra; Ks. Psalmw 118, 36.
879

nikw. Da za biskup drwalom pienidze na koszta sanktuarium i poczto budowa gmach w pobliu starego miasta, dokd ludzie z caego kraju przychodzili w niedziel na targ 887. 70. O HRABIM ADOLFIE W tym czasie zgromadzi ksi wojsko 888, by pj do Bawarii i domaga si ksistwa, ktre zaj by jego ojczym, brat krla Konrada889. Biskup, pan nasz 890, przyby wic do niego, do Luneburga, proszc jak zwykle o popieranie swego biskupstwa. W odpowiedzi na to rzek ksi: Dokonam tego, do czego mnie wzywacie, jeli zechcecie liczy si z nami". Na to odrzek mu biskup: Gotw jestem dla Tego, ktry si poniy dla nas 891, odda siebie na wasno ktremu z twoich wasali, a c dopiero wam, ktremu Bg uyczy szczeglniejszego wrd ksit stanowiska, zarwno pod wzgldem pochodzenia, jak i mocy". Rzekszy to uczyni, co konieczno nakazywaa, a mianowicie przyj z rk ksicia biskupstwo za porednictwem gazki. Ujty tym ksi 892 powiada: Poniewa widzimy, e jestecie posuszni naszej woli, wypada i nam wobec waszej witobliwoci odnosi si z nalenym szacunkiem i dotd przychylnoci odpowiada na proby. Wszake poniewa obecnie wyruszamy na wypraw wojenPor. c. 83. Koniec 1150. 889 Henryk II Jasomirgott (por. przyp. 746) zaj Bawari w 1143 i rzdzi ni do 1156. 890 Wicelin. 891 Por. List do Filipian 2, 8, oraz c. 88. 892 Aenimequior autem factus dux; zob. przyp. 629.
888 887

na, a urzdzenie waszych spraw wymaga duszego czasu, dajemy wam tymczasem wie Bozw893, ktrej dalicie, wraz z jej przynalenoci Dulzaniza, bycie zbudowali sobie dom w rodku waszej ziemi i mogli oczekiwa naszego powrotu. A wwczas przy pomocy Boskiej zastanowimy si, jak urzdzi wasze sprawy". Prosi te hrabiego Adolfa, by wyrazi zgod na nadanie894. Odpowiedzia mu wtedy hrabia: Skoro pan mj skoni si do zbonego aktu, wypada nam wspdziaa z jego wol i w miar monoci go popiera. Mienie wic, ktre pan mj nada biskupowi, i ja nadaj. Ponadto ustpuj poow dziesicin, by przeszy na uytek biskupa, nie z obowizku, lecz z askawoci ku wam, dlatego e sprawy biskupstwa jeszcze nie s urzdzone". Powierzy wic ksi bezpieczestwo nad ziemi Sowian i Nordalbingw naszemu hrabiemu i uoywszy po myli stosunki w Saksonii uda si z wojskiem w celu odzyskania ksistwa Bawarii895. Wszake ksina, pani Klemencja, pozostaa w Luneburgu, a hrabia by najznamienitsz postaci w domu ksicia i gorliwym w subie ksinej; on te by jej gwnym doradc. Z tego powodu szanowali go ksita sowiascy, najwicej za krlowie Danii, ktrzy wyczerpani wojn domow wspzawodniczyli w zdobywaniu jego wzgldw za pomoc podarkw. Kanut bowiem, ktry na wygnaniu przebywa u arcybiskupa 896, zebra w Saksonii wojsko najemne i powrci
Nad Jeziorem Poskim. Dulzaniza (*Dolnica, *dolgyj dugi") nie zidentyfikowana. 894 Wagria podlegaa Henrykowi Lwu tylko porednio, jako seniorowi hrabiego Adolfa. 895 1151. 896 Hamburskiego Hartwiga.
893

do Danii; a poczyli si z nim prawie wszyscy897 mieszkacy Jutlandii. Dowiedziawszy si o tym, Swen cign wojska morskie i przeprawiwszy je morzem przyby do miasta Viborg. Krlowie stoczyli bitw, w ktrej rozproszyy si wojska saskie i rozgromione zostay cakowicie. Kanut rzuci si do ucieczki i przyby do Saksonii. Po krtkim czasie znowu wrci do Danii i zosta przyjty przez Fryzw, ktrzy mieszkali w Jutlandii898; przyby te Swen i stoczy z nim bitw, a pobitego zmusi do ucieczki do Saksonii899. W czasie jego czstych podry przez ziemi Holzatw hrabia nasz okaza si wzgldem niego bardzo askawy, udzielajc mu przewodu i wywiadczajc inne uprzejmoci. Rzdy za w Danii sprawowa Swen ze skrajnym okruciestwem, a los darzy go zawsze najwikszymi zwycistwami. Szaleczym wypadom Sowian mniejszy stawia opr, zapltany w wojn domow. Wszake, jak wie gosi, w pewnym momencie zada im straszliw klsk w Zelandii 900.
Por. I Ks. Machabejska 2, 43; 3, 41. Czyli przez Fryzw Pnocnych, zamieszkujcych zachodni cz Jutlandii (Nordfriesiand). 899 1152. W maju tego roku Swen przyj Dani z rk cesarza Fryderyka I w charakterze lenna. 900 1153 (f). Por. Saxo Grammatyk, Gesta Danorum, ks. XIV (MGH SS XXIX 93 n.). Zelandia jedna z wysp duskich. Dziaalno korsarska Sowian nad Batykiem ma du literatur. Podstawow jest monografia J. Steenstrupa Venderne og de Danske for Valdemar den Stores tid, Kobenhavn 1900; zob. te K. Pieradzka, Walki Sowian na Batyku w X - XII w., Warszawa 1953 (ujcie obszerne, lecz nie bez bdw); G. L a b u d a, Fragmenty, II (zwaszcza 107-259); K. lski, Sowianie zachodni na Batyku w VII - XIII w., Gdask 1969.
898 897

71. O NIKLOCIE W nieobecnoci ksicia przyby ksi ziemi Obodrytw, Niklot, do pani ksinej Klemencji do Lneburga i poskary si przed jej obliczem i przed przyjacimi ksicia, e Chyanie i Czrezpienianie zaczynaj si buntowa i wzbraniaj si paci zwyky trybut. Wyznaczono wic hrabiego Adolfa i ludy Holzatw i Szturmarw, by udzielili pomocy Niklotowi i powcignli bunt krnbrnych plemion. Wyprawi si te hrabia z przeszo dwoma tysicami wybranych. Niklot za zacign wojsko z Obodrytw i wyprawili si razem do ziemi Chyan i Czrezpienian; i przeszli przez ziemi 901 nieprzyjacielsk, niszczc wszystko ogniem i mieczem. Zburzyli rwnie synn wityni z bawanami i z caym pogaskim kultem 902. Gdy za tubylcy widzieli, e brak im si do stawiania oporu, wykupili si ogromn sum pienin; rwnie zalege daniny zapacili z nawizk. Wtedy Niklot, cieszc si ze zwycistwa, zoy hrabiemu najserdeczniejsze dziki i towarzyszy mu w powrotnej drodze a do granic swojego terytorium, troszczc si gorliwie o jego wojsko. Od tego dnia umocnia si przyja midzy hrabi a Niklotem. Odbywali te czstokro spotkania w Lubece lub w Travemnde, radzc o pomylnoci obydwu krajw.
Por. II Ks. Krlewska 17,5: pervagatusque est omnem terram. Nie chodzi tu o Retr Radogoszcz, lec na ziemi Redarw, lecz o jakie nieznane bliej sanktuarium, moe wityni Jarowita w Woogoszczy, jak sdzi Razumowska (?). Wyprawa Niklota i posikujcego go Adolfa II na Chyan i Czrezpienian przypada na rok 1151.
902 901

Zapanowa wic pokj w ziemi Wgrw, a z aski Boej nowa sadzonka stopniowo wzrastaa. Rwnie handel w Lubece rozrasta si z dnia na dzie i powikszaa si licz'ba okrtw handlowych. Biskup Wicelin zacz zamieszkiwa wysp 903, ktra nazywa si Bozw, mieszka za pod bukiem, dopki nie wybudowano chat, w ktrych mg si pomieci. Zacz za tam budowa koci w imi Pana i ku uczczeniu w. Piotra ksicia apostow. Narzdzia domowe i wszystko, co potrzebne do uprawy roli, sprowadzi biskup z Kuzaliny i z Faldery. Pocztkowo za rozwj biskupstwa by bardzo mierny, poniewa hrabia skdind najyczliwszy dla samego biskupa okaza si mniej dobry. 72. O KRLU KONRADZIE Gdy za dziao si to w kraju Sowian, ksi nasz przebywa w Szwabii, gdzie stara si zwojowa swego ojczyma; ale brako mu si. Albowiem tamtemu pomaga brat krl, ktry utrzymywa, e byoby niesprawiedliwe, gdyby kto dziery dwa ksistwa. Gdy wic margrabia Albrecht904 i wielu innych ksit dowiedzieli si, e ksi nie odnis sukcesw i jest prawie otoczony przez nieprzyjaci, wysali poselstwo do krla, aby ten jak najspieszniej przyby z wojskiem do Saksonii, by oblec Brunszwik i uciska stronnikw ksicia. Rozoy wic krl strae po caej Szwabii, by czasem ksi si nie wymkn, a sam uda si do Goslaru, aby zaj Brunszwik i wszystkie grody ksicia. Zblia si wanie wity
903 904

Obecnie jest to pwysep. Albrecht Niedwied.

dzie Boego Narodzenia905. Ksi widzc, e krl ywi wzgldem niego ze zamiary i e odcito mu mono odwrotu ze Szwabii, kaza zawiadomi wszystkich swoich przyjaci, tak wolnych, jak i suebnych, by zeszli si do pewnego miasta; zamiarem jego byo spdzenie wsplnie z nimi uroczystoci. Kaza za wezwanie to rozgosi jak najszerzej wrd ludu. Potem przybra sobie trzech najwierniejszych mw, przebra si pewnego wieczora i wymknwszy si z miasta uda si noc w podr, przeszed przez rodek zasadzek wroga i wreszcie pitego dnia zjawi si w Brunszwiku. Stronnicy jego, poprzednio smutkiem przytoczeni, nabrali nieoczekiwanej nadziei. Wojska za krla zbliay si do Brunszwiku. Rozbiy si za obozem w miejscowoci, ktra nazywa si Heiningen906. Wwczas przyby posaniec, ktry zawiadomi krla, e ksi pojawi si w Brunszwiku. Upewniwszy si o tym, krl zrezygnowa z dalszego marszu. Powrci wic do Goslaru i tak wniwecz obrciy si podjte przez niego zamiary. I obroni si ksi przed otaczajcymi go ksitami907, ktrzy zasadzali si na jego ycie908, i utrzyma ksistwo Saksonii. Odtd rs na siach z dnia na dzie. Jednake ksistwa Bawarii w dalszym cigu nie mg odzyska, jak dugo y krl Konrad. Gdy ten wkrtce potem zmar909, wstpi na tron
25 XII 1151. Nad rzek Oker koo Hildesheimu. 907 Henryk Lew ostatni z niemieckich ksit szczepowych, to u Helmolda zawsze dux; pozostali ksita to principes. 908 Por. I Ks. Samuela 24, 12; 28, 9. 909 15 II 1152.
906 905

bratanek jego Fryderyk 910. Albowiem krl Konrad mia wielu braci; wrd nich pierwszymi byli ksi Bawarii Henryk 911 i ksi Szwabii Fryderyk 912, ktrego syn o tym samym imieniu postawiony zosta na czele krlestwa. Roku wic Wcielenia Sowa 1151913 panowa krl Fryderyk, pierwszy tego imienia 914; i podniesiono tron jego ponad tron krlw, ktrzy wadali przed nim915 dugie lata. Rs on w mdro i mstwo ponad wszystkich mieszkacw ziemi916. Makta jego bya siostr ojca naszego ksicia 917. 73. MIER PROBOSZCZA TETMARA Okoo tego czasu zamordowany zosta hrabia Herman w twierdzy Winzenburg 918, m potny i posiadajcy wielkie bogactwa. I zaczy si spory midzy naszym ksiciem a margrabi Albrechtem o jego groFryderyk I (III) Rudobrody (Barbarossa), 1147-1150 ksi Szwabii, 1952 krl niemiecki, 1155 cesarz rzymski, zm. 1190. Zob. G. L a b u d a, SSS II 74 - 75. 911 Brat przyrodni (por. przyp. 746). 912 Fryderyk II 1105- 1147. 913 Data o rok za wczesna. Fryderyk I wybrany zosta na krla 4 III 1152. 914 Zdaniem Schmeidlera (ed., s. XXV) i S t o o b a (s. 254 i przyp. d.) sowa huius nominis primus nie pochodz od samego Helmolda, lecz stanowi trzynastowieczn interpolacj. Jest to moliwe, ale niekonieczne. 915 Por. I Ks. Krlewska 16, 33. Zwrot czsty w Biblii. 916 Ks. Judyty 2, 18. 917 Judyta, crka Henryka IX ksicia Bawarii (ok. 1100 -po 1130). 918 29 I 1152. Winzenburg ley pomidzy Alfeld a Gandersheim (Stoob).
910

dy i majtki. W celu ich umierzenia wyznaczy krl zjazd w miecie saskim Merseburgu i przykaza ksitom uroczycie si zjawi 919. Wysa take poselstwo wzywajce yjcych w niezgodzie krlw duskich, by sprawiedliwie rozstrzygn toczcy si midzy nimi spr. Wtedy Kanut, ktrego jak wyej powiedziano po raz trzeci wypdzono z Danii, przyby do naszego ksicia, proszc, by raczy mu da glejt i zapewni poparcie na wiecu. Nastpnie arcybiskup przyprowadzi krla Swena; mia za w swoim otoczeniu wielu ludzi duchownych i zacnych, a wrd nich biskupa Wicelina. I odbyto synny wiec w Merseburgu, na ktrym ksita duscy pojednali si, tak e Swena koronowano na krla, [a] inni zostali jego wasalami. Nie dao si natomiast umierzy sporu midzy ksiciem a margrabi z tego powodu, e dumni ksita lekcewayli sobie upomnienia niedawno kreowanego krla. Nakania przeto arcybiskup biskupa Wicelina, by [ponownie] przyj inwestytur z rk krlewskich; wszake nie mia on na wzgldzie interesu Kocioa, ale kierowa si nienawici do ksicia. Atoli Wicelin nie poszed za jego rad, sdzc, e cignie na siebie nieubagan niech ksicia. W tym bowiem kraju jedynie miarodajna jest wadza ksicia. Rozwizano wiec, po czym biskup Wicelin powrci do swojej diecezji. Nie zasta on ju najwitszego ma Tetmara przy yciu. Ten fakt napeni go niezmiernie wielkim smutkiem. w bowiem wyjtkowo agodny m, ktrego wszyscy winni czci otacza, nie mia w swoim czasie rwnego sobie. By krtko
919

18 V 1152.

i zwile co powiedzie o jego yciu 920, podam, e ju przed poczciem zosta matce cudownie objawiony i od samej koyski przeznaczony do suby przy otarzu. Nastpnie poruczono go dobremu nauczycielowi, u ktrego jako najlepszy ucze wytrwa w karnoci a do lat mskich; by jego uczniem w Bremie a towarzyszem we Francji, znosi jarzmo swego nauczyciela z cierpliwoci wedug owych sw Jeremiasza: Dobrze jest mowi, gdy nosi jarzmo od modoci swojej 921". Po powrocie z Francji922, poniewa Wicelin poszed do Sowiaszczyzny, pozbawiony wychowawcy, pozostawiony zosta samemu sobie. Niech bremeczycy powiedz, jakim by w Bremie kierownikiem szk, jakim na dekanii. Ogranicz si do tej jedynie wzmianki, e po jego odejciu Brema opakiwaa utrat wiata jej Kocioa. Przeniesiony wic do Faldery, spragniony lepszego ycia923, sprawi swoj obecnoci wielk rado924 Wicelinowi. Ale i wszyscy, ktrzy zamieszkiwali owo ustronie strachu i gbokiej pustyni925, przybrali jakie nowe oblicze po przybyciu tak wielkiego gocia. Po kilku latach, gdy Bg poszerzy granice Kocioa, posano go do Kuzaliny, ktra te nazywa si Hgersdorf, gdzie przynosi wielk pociech mieszkacom nowej siedziby. Jecom bowiem i pozbawionym mienia z tak wielk gorliwoci udziela pomocy, e warto jego darw grozia przekroczeniem moliwoci niezasobnego jeszPor. Proroctwo Daniela 7,1: summatimque perstringens. Zob. c. 44, 45, 58, 66. 921 Lamentacje Jeremiasza 3,27. 922 a Francja tylko w rkpsie lubeckim. 923 To znaczy: doskonalszego w sensie duchowym. 924 Podobne sformuowanie w Vita s. Anskarii, c. 14. 925 Ks. Powtrzonego Prawa 32,10.
920

cze wwczas domu boego. Wrd modlitwy lub czytania zwrcony by zawsze w kierunku drzwi, nasuchujc, kiedy zapuka do nich z prob biedny 926. Otacza go szacunkiem hrabia Adolf, poniewa wyrzuca mu jego przewiny ani nie oszczdza go, gdy grzeszy. Twardo serca, ktr hrabia okaza wzgldem biskupa, w czcigodny kapan potrafi zmikczy agodnym przemawianiem927, ale wszelkie lekarstwo potniejsza choroba przezwyciya. Wiele uczyni hrabia stosujc si do jego rad, wiedzc, e w jest mem sprawiedliwym i witym. Po upywie dziesiciu lat928 od chwili przybycia do tego kraju Tetmar ciko zaniemg w czasie, gdy biskup by nieobecny, udawszy si do Merseburga. Gdy za konfratrzy zbliyli si do oa chorego i starali si w nim wzbudzi nadziej powrotu do zdrowia, w przeczc temu mwi: Nie obiecujcie mi, kochani bracia, przeduenia obecnego ycia; nie zasmucajcie tego rodzaju sowy ducha mojego, dcego do ojczyzny ze znoju pielgrzymowania. Oto upywa dziesi lat od chwili, gdy prosiem Boga, bym mg prowadzi ycie swoje w tym stanie zakonnym 929 , i zostaem wysuchany; teraz wreszcie naley modli si o spokj po trudach; a wierz w zwyk askawo Bosk, e i tej proby nie bd wypowiada daremnie". Nastpnie zwikszyy si ble trzewi, ale mimo osabienia ciaa moc wewntrzna [tego] czowieka nie malaa. Speniy si wic owe sowa Salomona: MocRkpsy: quando veniret egenus pulsans et pulsans. Editio princeps i wszystkie pniejsze edycje emenduj: pulsans et petens. 927 W oryg.: adhibitis emplastris emollire sategit. 928 Por. c. 44, 58. 929 Kanonikw regularnych w. Augustyna.
926

na jest jako mier mio, rzeki i wiatry nie mogy ugasi jej 930. W umierajcym ya mio, ktra w wyczerpanym ciele krzepia uczucia, darzca braci pociech w smutku, rad w sytuacjach niepewnych, budujca obyczaje i wraajca w serca przyjaci jakie ostatnie niezatarte lady poegnania. Pamita rwnie o najukochaszym ojcu swoim, Wicelinie, modli si gboko, by Bg kierowa jego losami, przy czym wielokrotnie wyraa dziki, poniewa przez niego otwara mu si droga zbawienia i nadzieja na Krlestwo Niebieskie. Do chorego przybyli w braterskiej trosce przeor kocioa faldereskiego Eppo i kapan Bruno, a po zbadaniu go udzielili mu ostatniego witego namaszczenia. Przyj je z powag i obdarzony uczestnictwem yciodajnego Ciaa Paskiego trwa bez przerwy na dzikczynieniach. W nocy za, w ktrej wypada wigilia Zielonych wit, tj. 17 maja 931 , czujny w modlitwach z baganiami zwraca si do aniow i wzywa pomocy wszystkich witych. I nawet ducha oddajc porusza jzykiem, odmawiajc mody i wyznajc chwa Bosk. O, jak godny by w kapan, jak mia Bogu jego dusza! Szczliw nazwabym j wrd zawodw, lecz szczliwsz w dojciu do celu, bowiem po krtkim okresie znoju zasuya sobie u Boga na saw wieczn; a u ludzi zapewnia sobie uczucie witej pamici. 74. O POGRZEBIE TEGO Zgon tego szlachetnego kapana ju dawno przedtem przepowiada brat Lutbert, ktry doczesn sub wojenn zamieni na sub Bogu i ze sug Bo930 931

Niezbyt cisy cytat z Pieni nad Pieniami 8, 6-7. 1152.

ym Tetmarem pielgnowa biednych znajdujcych si w szpitalu. Gdy ten pewnego razu by w Falderze, okazywa twarz smutniejsz ni zwykle 932 i zalan zami. Zapytany o przyczyn zmartwienia odpowiedzia, e ma powd do smutku, poniewa wkrtce pozbawiony zostanie towarzystwa najukochaszego ojca. Wyjawi przy tym, e pouczenie to otrzyma od Boga nie we nie, lecz na jawie. Wkrtce te po proroczym sowie nastpi nagy zgon kapana. Bracia take, ktrych gbokie przywizanie do zmarego skonio do paczu, odzyskali siy, czerpic nadziej i krzepic dusze pociech, pomni wyroczni. Skoro wic w Falderze dowiedziono si o jego zgonie, natychmiast przysano gocw, aby przenieli zwoki, bowiem w przed mierci z naciskiem o to prosi. O tym jednak nie mona byo przekona czcigodnych braci Teodoryka 933, Ludolfa, Lutberta i innych, ktrzy tam przebywli. Mwili oni, e wol wszyscy raczej umrze, ni da si pozbawi takiego zastawu, ktry bdzie i zaszczytem, i pociech dla nowo zaoonego kocioa w Wagrii. Gdy wic z Segebergu i z ssiednich osiedli gromadziy si tumy wiernych, wrd jkw ubogich, zawodzcych z powodu jego straty, powierzono wite ciao ziemi. Niech wic w witych swoich sawiony bdzie Bg, ktry stworzy w tym mu godnego siebie kapana, powoanego w kocu do wiecznej szczliwoci. Wy za, ojcowie Lubeckiej Rzeczypospolitej934, korzystajcie
Por. Sulpicjusz Sewer, Vita Martini, c. 2: puer ... solito tristior, vultu loquentis pariter et dolentis. 933 Zapewne pniejszy proboszcz w Segebergu (od 1164) (Stoob, s. 261, przyp. 14). 934 Prawo miejskie Lubeka otrzymaa w 1170 r., a miastem cesarskim zostaa dopiero w 1226 r. Nie wiadomo, czy
932

z szczodrej aski zbawienia u Pana, jeli takiego ma godnie czci bdziecie, stawiajc go na czele tych, ktrzy zniszczony wasz 935 Koci wynieli na nowe szczyty. 75. O CHOROBIE BISKUPA WICELINA Po mierci przesawnego kapana Tetmara biskup Wicelin powrci ze zjazdu w Merseburgu, nie osignwszy mimo swych wysikw adnych wynikw z powodu biernego stanowiska ksit. Albowiem arcybiskup i ksi, ktrzy dzieryli w swych rkach wszystkie sprawy tej ziemi, nie mogli dokona adnych aktw miych Bogu z powodu wzajemnej zawici i nienawici. Spierali si obaj o to, do kogo naley kraj albo do czyjej waciwoci naley ustanawianie biskupw; pilnowali te bacznie tego, by aden z nich nie ustpi drugiemu. Rwnie i hrabia Adolf, cho pod wielu wzgldami godzien pochway, nie powica caej swej energii sprawom biskupim. Do tego niekorzystnego pooenia naszego biskupa doszo jeszcze wiksze zmartwienie, mianowicie zgon Tetmara: jak dugo y ten, wszystkie palce kwestie wydaway si atwiejsze do zniesienia. Z dnia na dzie napenia si gorycz duch jego [Wicelina], szuka pociechy i nie znajdowa jej nigdzie 936. Po upywie paru dni od powrotu ze zjazdu przyby do Bozowa, gdzie zaczai budowa dom i koci,
Helmold zwraca si w tym miejscu do czonkw rady miejskiej lub patrycjuszy Lubeki (S c h m e i d l e r), czy do kanonikw katedralnych adresatw swego dziea (S t o o b). 935 vestrue tylko w zaginionym rkpsie szczeciskim. Rkpsy kopenhaskie, lubecki i starsze wydania maj: nostre. 936 Por. Ks. Psalmw 68, 21. Zwrot czsty w Biblii.

a zgromadziwszy tam lud gosi mu sowa zbawienia. Tote w okolicznych osiedlach z wolna pojawiali si chrzecijanie, ale yli w wielkiej obawie z powodu zasadzek robionych przez otrzykw. Albowiem grodu Poni jeszcze nie odbudowano937. Biskup wic odprawia wite misteria, a skadajc ostatni ofiar Bogu pokoni si twarz do ziemi938 przed otarzem Pana, bagajc wszechmocnego Boga, aby jego wiara szerzya si tak w tym miejscu, jak i w caej Sowiaszczynie. Ludziom niedawno osiadym wrd innych sw zachty przepowiada wielokrotnie, e wkrtce suba Boa w Sowiaszczynie znacznie wzronie, i wzywa, by nie upadali na duchu, lecz dowiedli mocnego hartu w oczekiwaniu lepszych czasw. Potem poegna si z czcigodnym kapanem Brunonem i innymi, ktrych postawi na czele tego miejsca, wzmocni rce ich 939 w Panu i powrci do Faldery, gdzie po siedmiu dniach dosiga go rka Paska 940. Mianowicie do tego stopnia tknity zosta paraliem, e jego rka, noga i cay prawy bok stay si bezwadne. Co za ze wszystkiego wydawao si szczeglnie godne litoci, pozbawiony zosta mocy posugiwania si jzykiem. Widok ten zmiesza wszystkich, ktrzy widzieli, jak czowiek o wyjtkowym darze wymowy, wielki nauczyciel, ktry wypowiada z atwoci sowa witego napomnienia i broni prawdy, nagle pozbawiony zosta mowy i wadzy nad czonkami i sta si niezdatny do niczego 941.
937 938

Zniszczony w 1139. Por. c. 56. Ks. Rodzaju 19, 1; 33, 3. 939 Por. I Ks. Samuela 23, 16; Proroctwo Izajasza 35,3. 940 Correptus est virga Dei. 941 Por. II Ks. Machabejska 7,5.

Jak rozbiene byy pogldy u ludzi, jak niepowane opinie wielu, bdcych tylko z imienia zakonnikami, przykro wspomina 942, a c dopiero wypowiada sowy. Opowiadali oni, e Bg go opuci, a nie zwracali uwagi na Pismo wite, ktre mwi Bogosawiony czowiek, ktrego Bg karze 943. Odczuwali za nieugaszony bl wszyscy, ktrzy przebywali w Falderze i Kuzalinie, a najwikszy ci, ktrzy na te ziemie z nim pierwsi przybyli i zestarzeli si z nim pod ciarem dnia i upau 944. Stosowano wobec chorego zabiegi lekarskie, jednak bezskutecznie; widocznie Opatrzno lepsze ywia wobec niego zamiary i blisze zbawienia 945. Rozwizanym by i by z Chrystusem znacznie lepiej 946. Przez dwa i p roku przebywa w ou, nie mogc ani siedzie, ani lee 947. Bracia z oddaniem i gorliwoci zaspokajali potrzeby ciaa, przenosili go rwnie do kocioa. Nie chcia bowiem by pozbawiony mszy witej ani komunii, chyba e pogorszenie stanu zdrowia stano temu na przeszkodzie. Boga za takimi jkami i wewntrznym woaniem serca wzywa, e przygldajcy si temu zaledwie powstrzyma si mogli od paczu. Zarzdza wwczas zakonem przeor owego miejsca, czcigodny Eppo, m wielkich zasug w Chrystusie. Kuzalin za i kocioami, ktre byy w Wagrii, zarzPor. Boecjusz, De consolatione philosophiae, I 4: Qui nunc populi rumores, quam dissonae multiplicesque sententiae, piget reminisci. 943 Ks. Hioba 5, 17. 944 Por. Ewang. w. Mateusza 20, 12. 945 Por. List do Hebrajczykw 6, 9: meliora et vicinora saluti. 946 List do Filipian 1, 23. 947 Drugi atak choroby nastpi wic w czerwcu 1152.
942

dza ksidz Ludolf, ten sam m, ktry niegdy w Lubece wiele si namozoli z powodu ewangelii Chrystusowej 948. Jemu to biskup zleci probostwo Kuzaliny, gdy jeszcze by zdrowy. 76. [O TARGU W LUBECE] 949 Pewnego dnia zagadn ksi hrabiego mwic: Ju przedtem doniesiono nam, e nasze miasto Bardowik z powodu targu Uzbeckiego traci mieszkacw, poniewa wszyscy kupcy tam si przenosz. Na to samo skar si ci, ktrzy s w Lneburgu, e salina nasza zostaa unicestwiona przez salin, ktr zaoylicie w Oldesloe. Prosimy wic, bycie nam dali poow miasta waszego Lubeki i saliny, abymy w ten sposb atwiej znie mogli opustoszenie naszego miasta. W przeciwnym razie wydamy zakaz prowadzenia w przyszoci handlu w Lubece. Nie bdziemy bowiem znosi tego, by przez cudze korzyci rozpado si dziedzictwo ojcw naszych" 950 . Kiedy jednak hrabia da odmown odpowied, sdzc, e tego rodzaju ugoda byaby dla niekorzystna, zakaza odtd ksi odbywania targw w Lubece; nie byo przeto monoci ani czegokolwiek kupi, ani sprzeda poza artykuami ywnociowymi. Nakaza te przywozi towary do Bardowiku w celu wywyszenia swojego miasta.
Proboszcz Hgersdorfu Segebergu 1152-1164 (?), por. c. 47 nn., 54 nn. Zapewne identyczny z kanonikiem werdeskim wymienionym w c. 46 (S t o o b, s. 265, przyp. 11). 949 w rkpsach brak tytuu odstpu pomidzy rozdziaami. Tytu za editio princeps. 950 Por. I Ks. Machabejska 15, 33. 34.
948

Rwnoczenie kaza zamkn rda soli, ktre byy w Oldesloe. Nakaz ten sta si obraz dla naszego hrabiego oraz przeszkod w rozwoju ziemi wagryjskiej. 77. O BISKUPIE EWERMODZIE Nie wydaje si, by i to naleao pomin, e gdy Bg rozszerza granice Kocioa, ustanowiono w Raciborzu biskupem ksidza Ewermoda, proboszcza z Magdeburga 951 . Hrabia Poabian Henryk 952 nada mu wysp w pobliu grodu na zamieszkanie. Oprcz tego odstpi ksiciu trzysta anw, ktre miay stanowi uposaenie biskupstwa 953 . Nastpnie przyzna biskupowi dziesiciny z ziemi, z nich jednak poow przyj w lenno i sta si wasalem biskupa, wyjwszy trzysta anw, ktre z wszystkimi dochodami i dziesicinami nale do biskupa. W zaatwianiu tych spraw bra udzia proboszcz z Kuzaliny ksidz Ludolf. Powiedzia on do hrabiego Henryka w obecnoci naszego hrabiego Adolfa: Poniewa hrabia ziemi poabskiej zacz wywiadcza dobrodziejstwa swojemu biskupowi, wypada, by i nasz hrabia dokona ze swej strony nie mniejszego daru. Wicej nawet mona oczekiwa od niego jako od czowieka wyksztaconego, ktry wie, co si podoba Bogu". Wtedy hrabia nasz, idc za przykadem hrabiego Poabian, ustpi
Biskup 1154- 1178. Henryk z Badwide, zob. przyp. 715. 953 Zob. wykaz dziesicin biskupstwa raciborskiego (Ratzeburger Zehntregister) z ok. 1230 (Mecklenburgisches Urkundenbuch, t. I, Schwerin 1863, nr 375).
952 951

ze swojego lenna trzysta anw, ktre przez rce ksicia 954 przekazano na uposaenie biskupstwa starogardzkiego. 78. ZGON WICELINA Po tych zdarzeniach pojecha nasz ksi do Woch wraz z krlem [udajcym si] w celu koronacji na cesarza 955. W czasie jego nieobecnoci stan zdrowia biskupa Wicelina pogorszy si tak, e zszed z tego wiata. Umar 12 grudnia, roku Sowa Wcielonego 1154. Siedzia za na stolcu biskupim lat pi, tygodni dziewi956. Ciao jego pochowano w kociele w Falderze, i to w obecnoci biskupa raciborskiego, ktry odprawi naboestwo. Zbona pami o dobrym ojcu utrzymywaa si tak w Falderze, jak i Kuzalinie; oznaczono te zarzdcom kocioa, ile miano codziennie dawa jamuny na zbawienie jego duszy. By za w Kuzalinie pewien kapan, imieniem Volkward, zarzdzajcy stoem. Przyby on pierwszy do Faldery wraz z Wicelinem957 i wykaza wielk zrczno w zaatwianiu spraw. Ten wic oszczdny w szafowaniu ponad wszelk konieczn potrzeb, zaniedba dawania jamuny ustanowionej za dusz dobrego pasterza. Wwczas objawi si czcigodny biskup w szatach kapaskich pewnej kobiecie mieszkajcej w okrgu Segeberg i powiedzia do niej: Id i powiedz ksidzu Volkwardowi, e niegodnie wobec mnie postpuje, zagarniajc to, co poboni bracia
954 955

Per manus ducis brak w rkpsach kopenhaskich. Pocztek wyprawy w padzierniku 1154. 956 Wydawcy poprawiaj na 11 tygodni. Por. c. 69. 957 Por. c. 47.

przyznali mi na zbawienie duszy mojej". W odpowiedzi rzeka mu kobieta: Kt, panie, przywrci ci ycie i mow? Czy wie nie rozesza si szeroko, e by przez dugie dni i lata pozbawiony mowy, a w kocu zmare? Skde wic to zjawisko?" w [patrzc na ni] agodnym wzrokiem, pociesza j: Jest tak, jak mwisz, lecz przywrcono mi teraz wspomniane wadze w sposb doskonalszy. Powiadom wic owego kapana, by szybko zwrci to, co zagarn; co wicej, dodaj jeszcze, by odprawi dziewi mszy witych za mnie". Powiedziawszy to odszed. Skoro wic zawiadomiono o tym kapana, poszed do Faldery, by si naradzi w tej sprawie. Zapytany przyzna si do popenienia takiej winy, jak to powiedzia m Boy, i obieca popraw. Chocia za rozmaicie tumaczylimy sobie spraw dziewiciu mszy, ktre miay by odprawiane za niego przez kapana, prawda pozostaa przed nimi zakryta. Jednake przebieg zdarze szybko wyjani niezrozumiae sowo. Tene bowiem kapan y dziewi tygodni po biskupie 958; stao si wic jasne, e liczba mszy wskazywaa na tygodnie [jego ycia]. 79. W JAKI SPOSB WICELIN PRZYWRCI WZROK NIEWIDOMEJ 959 Oddanie skania nas rwnie do wzmianki o tym, jak najsawniejszy m Eppo, z ktrym biskup bardzo si zaprzyjani ze wzgldu na zacno ycia, nieUmar zatem w poowie lutego 1155. Tytu tylko w rkpsach kopenhaskich. W rkpsie lubeckim rozdzia zaznaczono odstpem. Brak odstpu w editio princeps. Lappenberg wczy ten rozdzia do rozdz. 78, co spowodowao rnic w numeracji nastpnych rozdziaw.
959 958

pocieszenie bola z powodu straty ojca. Gdy stan ten trwa przez wiele dni, wspomniany biskup objawi si we nie pewnej czystej i prostej dziewicy i powiedzia: Powiedz bratu naszemu Epponowi, by przesta paka, poniewa jest mi dobrze i al mi jego ez; oto bowiem zy jego nosz w moich szatach". Powiedzia to i pokaza jej szat nienej biaoci, nasiknit zami 960. A c powiem o tym czowieku, dobrze nam znanym, ktrego imienia nie podaj? Uwaam to bowiem za waciwe, poniewa dotd yje on jeszcze 961 i przebywa w Falderze, a nie chce si zdradzi. Ten jeszcze przed upywem trzydziestu dni usysza go we nie mwicego, e spoczywa w pokoju wraz z owym najsynniejszym Bernardem z Clairvaux. Gdy za w powiedzia: Obycie byli w pokoju!", w odrzek: Jestem ju, dziki Bogu, wy za mylelicie, e zmarem; ja za yj i od tej chwili zawsze yem". Zaiste, mie i nie nuce bdzie dla chtnego czytelnika opisanie tego jednego wypadku; dowodzi go wiadectwo wielu, zaszed za na chwa Bo i ku
Wydawca Schmeidler (ed., s. XVII przyp. 1 i s. 284) zestawia ten epizod z fragmentem ywotu w. Jana Jamunika. Mowa w nim o niewiecie, na ktrej proby Bg zesa dwch biskupw, ktrzy wrczyli jej rodzaj pisemnego zawiadczenia o odpuszczeniu grzechw; grzechy owe niewiasta wyznaa uprzednio na pimie witemu, ktry jednak zmar nie zdywszy udzieli jej absolucji; std rozpacz niewiasty. (Vita s. Iohannis Eleemoysnarii auctore Leontio Neapoleos Cyprorum episcopo, interprete Anastasio bibliothecario, Patrologia Latina, t. 73, kol. 381 n. Zob. polski przekad [w:] Jakub de Voragiue, Zota legenda, Warszawa 1955, s. 106). 961 Mona wic wnioskowa, e sowa te napisa Helmold po mierci Eppona (1 V 1163).
960

czci naszego biskupa. W parafii faldereskiej, we wsi, zwcej si Horgene 962, ya pewna matrona imieniem Adelburgis, ktra z powodu prostoty ycia zaliczaa si do bliskich biskupa. Gdy za utracia pniej wzrok, zwyk by czcigodny ojciec czsto j pociesza, zachcajc, by cierpliwie znosia rzg ojcowskiego dowiadczenia i nie zaamaa si w zgryzocie 963, zapewniajc j, e oczy jej zoone zostay w niebie. Zaledwie rok upyn od zgonu biskupa, gdy ujrzaa go kobieta we nie stojcego przy niej i troskliwie pytajcego si o stan jej zdrowia. Odpowiedziaa mu na to: Jakie u mnie zdrowie, gdy w ciemnoci siedz, a wiatoci nie widz 964? Gdzie, panie, twoje sowa pociechy, zgodnie z ktrymi mwie, e moje oczy zoone s w niebie? Ja za wlok ywot w tej ndzy, a zadawniona lepota utrzymuje si dalej". Nie tra zaufania w ask naszego Boga" odpowiada jej. Natychmiast te wycign prawic i nakreli na jej oczach czcigodny znak krzya, udzielajc bogosawiestwa. Rano budzc si kobieta czuje, i rzeczywicie przez wstawiennictwo Boga wraz z ciemnociami nocy znikny i ciemnoci lepoty. Wtedy niewiasta zerwaa si z posania, pada na ziemi 965 i gone wyraaa dziki966, a gardzc przewodnikiem skierowaa swe kroki do kocioa, dajc wszystkim znajomym i przyjacioom pikny
Obecnie Gross- i Klein-Harrie w parafii Neumunster (S t o o b). Por. List do Efezjan 3, 13. 964 Por. Ks. Tobiasza 5, 12. 965 Prona cecidit in terram (por. Ks. Rodzaju 19, 1; 33, 4), zob. np. c. 75. 966 Por. II List do Koryntian 4, 15.
963 962

widok przywrconego wzroku. Nastpnie utkaa wasn rk tkanin dla zasonicia grobu biskupa na dowd i wiadectwo przywrcenia wzroku. Zaprawd, przez tego ma zdziaa Bg jeszcze wiele innych rzeczy, godnych opowiadania, ktre nie zostay zanotowane w tej ksidze 967 .
Niech wic Faldera raduje si chwa wielkiego biskupa. Niech cnoty jego kryje duch, koci za ziemia968.

Wy za, ktrzy siedzicie przy wysokim stole Kocioa lubeckiego, czcijcie tego ma, ma, mwi, ktrego wam przedstawiam w opowiadaniu prostym, a dlatego prawdziwym. A nie bdziecie w stanie jego pomin, poniewa w nowym waszym miecie pierwszy postawi kamie na znak, a rozla oliw na wierzch jego 969. 80. O BISKUPIE STAROGARDZKIM GEROLDZIE Po zgonie biskupa Wicelina bracia z Faldery, z powodu niechci do pracy, nie chcieli duej podporzdkowywa si biskupstwu starogardzkiemu 970 i wybrali sobie na proboszcza witego ma, ksidza Eppona. Wybr bowiem biskupa zosta zastrzeony ksiciu. y za w tym czasie pewien kapan imieniem Gerold, pochodzcy ze Szwabii, z rodzicw nie najPor. Ewang. w. Jana 20, 30. Por. Owidiusz, Ex Ponto, I 2, 60: Ne mea Sarma~ ticum contegat ossa solum. 969 Por. Ks. Rodzaju 28, 18. Aluzja do powicenia otarza przez Wicelina (por, c. 69). 970 W rzeczywistoci Neumnster nigdy nie podlega biskupstwu starogardzkiemu, jedynie za Wicelina istnia rodzaj unii personalnej pomidzy obu instytucjami.
968 967

niszych, bdcy kapelanem ksicym. Znajomoci Boskich ksig do tego stopnia celowa, e nieatwo spotkaby w Saksonii rwnego jemu; w maym ciele wielki duch. By on mistrzem szkoy w Brunszwiku i kanonikiem tego miasta, pozostawa w zayych stosunkach z ksiciem, bowiem prowadzi wstrzemiliwy tryb ycia. Oprcz bowiem czystoci serca971, znanej tylko Bogu, cieszy si opini najczystszego cielenie. Mia przeto zamiar przybra szaty mnisze w miejscu, ktre nazywa si Riddagshausen 972, pod obediencj opata Konrada, z ktrym wizao go zarwno pokrewiestwo, jak i przyja. Na dworze ksicym przebywa raczej ciaem ni duchem. Kiedy wic rozesza si wie, e biskup Wicelin umar, ksina pani973 powiedziaa do ksidza Gerolda: Jeli masz zamiar suenia Bogu, pdzc surowy tryb ycia, podejmij si zadania uytecznego i owocnego, udaj si do Sowiaszczyzny i penij dzieo, ktrym si trudni biskup Wicelin. Czynic to oddasz usugi i sobie, i innym. Wszelki dobry uczynek staje si tym lepszy, im powszechniejsza z niego korzy" 974. Potem pani przyzwaa listownie proboszcza z Kuzaliny Ludolfa i polecajc mu ksidza Gerolda posaa go z nim do ziemi Wgrw w celu wyboru na biskupa. Do yczenia ksicego przyczy si zgodny wybr
Por. Ks. Przysw 22, 11. Klasztor cysterski koo Brunszwiku. 973 Klemencja ona Henryka Lwa (por. przyp. 860). 974 Ostatnia sentencja pochodzi zapewne od Beocjusza, o czym wiadcz sowa Abelarda z Teologii Chrzecijaskiej": Et Boetius: Omne, inquit, bonum cum in commune deducitur, pulchrius elucescit. Schmeidlerowi nie udao si odszuka tego miejsca w pismach Boecjusza, zob. ed., s. XVI, przyp. 12, oraz s. 284.
972 971

duchowiestwa i ludu975. Nie byo wszak wtedy biskupa, ktry by udzieli sakry elektowi. w976 bowiem od pocztku wrogi by ksiciu, wwczas tym bardziej czyha na pit jego977, e ksi by zajty wypraw do Woch. I obwarowa wwczas przeciwko niemu grody biskupie, Stade, Bremervrde, Harburg i Freiburg 978. Za owych dni ksita wschodniej Saksonii i niektrzy bawarscy zapowiedzieli jak mwiono, z myl o spisku zjazd, a wezwany arcybiskup spotka si z nimi w Lesie Czeskim979. Gdy ten potem zamyla o powrocie, zakazali mu ksita udania si do jego diecezji; pozosta wic odczony [od niej] przez cay prawie rok we wschodniej Saksonii. Wyruszy nasz elekt i poszed za nim do Saksonii i odnalaz poszukiwanego w Merseburgu w momencie, gdy ju przygotowywa si do nadania biskupstwa starogardzkiego innej osobie. Albowiem pragn t godnoci wynagrodzi pewnego proboszcza z tych stron, wzgldem siebie dobrze zasuonego; gosi przy tym w wielkich, lecz bezpodstawnych sowach o bogactwach tego biskupstwa. Usyszawszy wic o przybyciu ksidza Gerolda zmiesza si i zacz starania o uniewanienie elekcji, utrzymujc, jakoby koci jeszcze nie by dojrzay i pozbawiony by dotd kanonikw, tym samym wic bez jego pozwolenia nie
Jeli rzeczywicie doszo do wyboru, nastpi on zapewne jeszcze w grudniu 1154 (S to o b). 976 Arcybp hamburski Hartwig. 977 Por. Ks. Rodzaju 3, 15. 978 Chodzi o Freitaurg nad rzek Oste w kraju zwanym Kehdingen. 979 Wrzesie padziernik 1154. Las Czeski lesiste pasmo grskie na granicy Czech i Bawarii.
975

mg dokona wyboru ani powzi adnej decyzji. Atoli nasi zaczli zastawia si tym, e elekcja jest wana, skoro dokonaa si na wniosek ksicia i za zgod duchowiestwa, a pada na osob zdatn. Wtedy arcybiskup powiedzia: Tu nie pora ani miejsce na wyjanienie tych problemw; gdy wrc, zaatwi t spraw kapitua bremeska". Elekt wic widzc, e arcybiskup jest mu przeciwny, odesa proboszcza Ludolfa i tych, ktrzy z nim przybyli, do Wagrii, sam za jak najspieszniej uda si do Szwabii, by poinformowa ksicia przez wasnego goca o swoim pooeniu. W odpowiedzi na to poleci mu ksi, by szybko przyby do Lombardii, jakoby mia pj z nim do Rzymu. Gdy ten wykona polecenie, na granicy Szwabii napadli go rozbjnicy i zabrawszy pienidze przeznaczone na podr ciko zranili go mieczem w czoo. Nie powstrzymao to jednak ma gorcego ducha od kontynuowania zacztej drogi. Przyby wic do Tortony, gdzie by obz krlewski; tam przyj go askawie ksi i jego przyjaciele. Potem krl i wszyscy ksita zdobywali Torton i oblegano miasto przez wiele dni. Wreszcie po zdobyciu miasta 980 [krl] kaza zniszczy jego mury i zrwna z ziemi. Gdy wojsko ruszyo w dalsz podr, kaza ksi naszemu biskupowi towarzyszy mu do Woch981, by go przedstawi papieowi. Posali wic Rzymianie posw do krla w obozie; mieli mu oni oznajmi, e senat i wszyscy obywatele Miasta gotowi s przyj go w uroczystym triumfie,
18 IV 1155. Do problemu rozrniania Lombardii i Italii przez Helmolda zob. jeszcze c. 29 i 82.
981 980

jeli pojawi si zgodnie ze zwyczajem cesarskim. Gdy ten dowiadywa si, w jaki sposb winien si pokaza, owi odpowiedzieli: Gdy krl dla osignicia cesarskiej godnoci przybywa do Rzymu, powinien przyby zgodnie ze swoim zwyczajem, to jest na zotym wozie, ubrany w purpurow szat, pdzi przed wozem wadcw zwycionych i wie zdobyte w wojnach bogactwa podbitych ludw. Poza tym winien odda cze Miastu, ktre jest gow wiata i matk cesarstwa, i da senatowi to, co jest ustalone w edyktach, mianowicie pitnacie 982 tysicy funtw srebra, by przez to zjedna yczliwo senatorw i by zezwolili mu na wjazd triumfalny, aby w ten sposb ten, ktrego wybr ksit uczyni krlem, powag senatu podniesiony zosta na cesarza". Wtedy krl umiechajc si odpowiedzia: Mia obietnica, lecz wysoka cena kupna. Duo dacie, o mowie rzymscy, z wyczerpanego naszego skarbca. Sadz wszake, e szukacie okazji do sporu z nami983, nakadajc nienalene wiadczenia. Rozsdniej wszake postpicie, jeli porzucajc te warunki raczej dowiadczycie naszej przyjani ni broni". Atoli oni uparcie obstawali przy swoim twierdzc, e praw Miasta nie naley w aden sposb niweczy, lecz odda senatowi [to], co mu si zwyczajem naley w przeciwnym razie bramy miasta zostan przed przybywajcymi zamknite 984.
Rkps kanclerza Distelmeiera: dwadziecia. Podobnie kronika Alberta ze Stade (S c h m e i d l e r). 983 Por. II Ks. Krlewska 5,7: quod occasiones quaerat adversum me. 984 W dwch ostatnich zdaniach dwicz zdaniem Schmeidlera (ed., s. 283) echa lektury Juliusza Waleriusza (zob.3 Tmp. 590), s. 81.
982

81. KONSEKRACJA CESARZA FRYDERYKA Usyszawszy to krl wysa w poselstwie najwyszych i najznamienitszych mw i przyzwa papiea Adriana 985 do obozu, by wzi udzia w naradzie. Rzymianie bowiem i papiea pod wieloma wzgldami obrazili. Kiedy wic przyby do obozu, krl z popiechem wybieg mu naprzeciwko, zsiadajcemu z konia przytrzyma strzemi i poprowadzi za rk do namiotu. Gdy tedy zapanowao milczenie, przemwi biskup bamberski986 na rozkaz krla i ksit rzekc 987: Apostolski biskupie, jak ju pierwej z upragnieniem podalimy zaszczytnej obecnoci twojej witobliwoci, tak teraz z radoci j przyjmujemy, dziki czynic Bogu, rozdawcy wszystkich dbr988, ktry nas przeprowadzi i doprowadzi do tego miejsca i uczyni godnymi najwitszej twej obecnoci. Pragniemy wic poda tobie do wiadomoci czcigodny ojcze, e cay ten Koci, zebrany z kresw wiata dla uwietnienia krlestwa, przyprowadzi do twojej dostojnoci swego ksicia, by go wynis na szczyt godnoci cesarskiej, ma wyrniajcego si szlachetnoci rodu, obdarzonego roztropnoci ducha, szczliwego w zwycistwach, oprcz tego wybijajcego si rwnie w tych rzeczach, ktre do Boga nale989, przestrzegajcego prawdziwej wiary, miujcego pokj i prawd, czciciela witego Kocioa, a nade wszystko witego Kocioa Rzymskiego, ktHadrian IV, 1154-1159. Eberhard II, 1146- 1172. 987 Por. Ks. Jonasza 3, 7. 988 Por. T e r t u l i a n, Ad nationes, II 7: Ille [Deus] ...largitor bonorum. 989 Por. Ks. Wyjcia 4, 16; 18, 19.
986 985

ry miuje jako matk, nie zaniedbujc niczego z tego, co tradycja nakazuje odda czci Bogu i ksiciu apostow. Daje temu wiadectwo pokora przed chwil okazana. Albowiem gdy przyby, przyj ci nieustraszony i dotykajc najwitszych stp twoich dokona tego, co suszne 990. Z kolei, panie i ojcze, trzeba, by i ty zdziaa dla niego to, co naley do twoich obowizkw, aby to, czego mu brakuje z peni wadzy cesarskiej, przez ask Boga uzupeni twoim dziaaniem". Na to papie odpowiedzia: To, co mwisz, bracie, to prne sowa. Mwisz, e ksi twj odda nalen cze witemu Piotrowi. Wydaje si jednak, e raczej wity Piotr dozna lekcewaenia z jego strony, bowiem gdy praw rk winien by podtrzyma strzemi, podtrzyma je lew". Gdy to przez tumacza oznajmiono krlowi, pokornie odpowiedzia: Powiedzcie mu, e ta ujma nie bya zamierzona, lecz wynika z niewiadomoci. Nie zwracaem bowiem zbytniej uwagi na sposb podtrzymania strzemion; w bowiem papie, jeli pamitam, jest pierwszy, ktremu taki wyraz szacunku si oddaje". Na to papie odpowiedzia: Jeli z powodu niewiedzy zaniedba rzecz bardzo atw, jak waszym zdaniem zaatwi rzeczy najwaniejsze?" Wtedy krl nieco wzburzony powiedzia: Chciabym dokadniej zna rdo zakorzenienia si tego zwyczaju, czy wynika on z dobrej woli, czy z obowizku? Jeli z dobrej woli, papie nie ma si na co uskara, gdy naruszono form oddania szacunku, istniejc nie z prawa, lecz ze swobodnego uznania. Jeli za twierdzicie, e z tytuu starodawnego usta990

Por. I Ks. Machabejska 7, 12; 11, 33.

nowienia naley si to uszanowanie ksiciu apostow, to jaka jest rnica midzy lewym a prawym strzemieniem, byleby okazano pokor przez ukorzenie si wadcy u stp najwyszego kapana?" Rozprawiano wic dugo i ostro, wreszcie rozeszy si obie strony bez pocaunku pokoju. Ci za, ktrzy uchodzili za filary krlestwa, bojc si, by przypadkiem trud ich nie okaza si daremny, skoro nic nie zaatwiono, skonili krla wielu radami do ponownego wezwania papiea do obozu. Skoro ten powrci, przyj go krl przestrzegajc w peni ceremonii991. Gdy si wszyscy ucieszyli i uradowali ze spotkania, powiedzia do nich papie: Jak dotd, pozostaje jeszcze do wykonania co, co jest obowizkiem waszego 992 wadcy. Niech odzyska dla witego Piotra Apuli, ktr posiad gwatem Wilhelm Sycylijski 993. Gdy tego dokona, moe zjawi si u nas w celu dostpienia koronacji". Odpowiedzieli mu ksita mwic: Ju dugo przebywamy w obozie i brak nam odu, a ty domagasz si, eby dla ciebie odzyska Apuli, a potem dopiero przyby na konsekracj? Twarde to s warunki i przerastajce nasze siy. Czy nie lepiej dokona wpierw dziea konsekracji, by powrt do ojczyzny stan dla nas otworem i bymy nieco odetchnli po znojach; potem powrcimy lepiej uzbrojeni, by wykona to, co nam pozostaje do zrobienia". Gdy Bg, pod ktrym si zginaj, ktrzy nosz okrg 994, zmikDo opisywanych spotka papiea z Fryderykiem I doszo 8 i 10 VI 1155 w obozie w Sutri. 992 Rkpsy kopenhaskie: naszego. 993 Wilhelm I Zy, krl Sycylii 1154 - 1166. 994 Ks. Hioba 9, 13 (por. c. 84).
991

czy apostolskiego nastpc, przychyli si on do dania ksit. Po zawarciu wic zgody zaczli si naradza nad tym, jak wej do Miasta, obchodzc zasadzki Rzymian. W tym czasie przystpi nasz ksi do papiea proszc go, by konsekrowa elekta starogardzkiego. Papie w uprzejmy sposb odmwi: chtnie speniby prob, gdyby to mogo si sta bez uszczerbku praw metropolity. Albowiem arcybiskup hamburski uprzedzi papiea listem proszc go, by wstrzyma si od tej konsekracji, ktra przyniosaby mu ujm. Gdy wic zbliali si do Miasta, krl posa potajemnie noc dziewiciuset pancernych do katedry witego Piotra wraz z wysacami papiea, ktrzy przynieli rozkazy dla stray i wpucili rycerzy tylnymi drzwiami do katedry i zamku. Z nastaniem ranka przyby krl wraz z caym wojskiem, a papie wychodzc mu naprzeciwko na czele orszaku kardynaw przyj go na stopniach kocioa; potem weszli do katedry witego Piotra i przystpili do obrzdu konsekracji. Wszake uzbrojone rycerstwo stao wok wityni i budynkw, strzegc krla, dopki nie dokonay si wite obrzdy. Skoro za dopeniono na nim wspaniaego dziea koronacji 995, wyszed cesarz z murw Miasta, a niezmiernie znuone rycerstwo krzepio si posikiem. W czasie tego posiku Lateraczycy dokonali wypadu; przekroczyli Tyber i wprowadzili zamieszanie wpierw w obozie ksicia, bowiem przylega on do murw. Z krzykiem rzucio si wojsko z obozu do stawienia oporu. I stoczono wielki bj 996 tego dnia. Tam w pierwszych szeregach
995 996

18 VI 1155. Por. I Ks. Samuela 14, 52.

walczy dzielnie nasz ksi. Rzymianie zostali zwycieni i ponieli wielk klsk. Po odniesieniu zwycistwa sawiono imi ksicia ponad wszystkich wojownikw. Papie, chcc go uczci, przesa mu podarunki i da gocowi nastpujc wiadomo: Powiedz mu, e jutro, jeli Bg tak zechce, dam sakr jego elektowi". Ucieszy si ksi z obietnicy. Z nastaniem wic ranka urzdzi papie publiczn uroczysto i konsekrowa nam z wielk chwa biskupa. 82. O POWIESZENIU MIESZKACW WERONY Skoro przywrcono Rzymian do aski papieskiej, armia cesarska skierowaa si w drog powrotn, opucia Itali i przybya do Lombardu 997. Gdy i j przebya, stana przed Weron, gdzie cesarzowi wraz z wojskiem zagrozio powane niebezpieczestwo. Istnieje bowiem przepis nakadajcy na mieszkacw Werony obowizek zbudowania dla cesarza wychodzcego z Lombardii mostu pontonowego na rzece, ktra zowie si Adyga998. Albowiem prd jej, gwatowny jak w rwcym potoku, nie pozwala nikomu przej jej w brd. Skoro tylko wojsko przeszo, natychmiast prd rzeki porwa most, a podajce naprzd wojsko przybyo do wwozu, ktry nazywa si Kluza 999, gdzie wrd niebosinych ska droga zwa si do tego stopnia, e daje przejcie zaledwie dwom ludziom obok siebie idcym. Atoli Weroczycy zajli uprzednio szczyt gry i rzucali pociski, nikomu nie
Pocztek wrzenia 1155. Wpada do Morza Adriatyckiego na pd. od Wenecji. 999 Nad Adyg na wsch. od jeziora Garda, pomidzy Volargne a Ceraino.
998 997

pozwalajc przej. Potem zapytali cesarza, co by zechcia da za ocalenie samego siebie i swoich. Cesarz otoczony zewszd grami i rzek, nie do wiary jak bardzo speszony, wszed do namiotu, zdj obuwie i pad na kolana przed yciodajnym drzewem krzya Paskiego. Natchniony przez Boga, niedugo te znalaz rad. Kaza mianowicie przywoa tych Weroczykw, ktrzy byli z nim, i mwi do nich: Pokacie mi ukryt ciek, ktra prowadzi na szczyt gry, w przeciwnym razie ka wam wyku oczy". Owi tedy przeraeni pokazali mu ukryte wejcia na gr. Natychmiast te najdzielniejsi rycerze wspili si nimi, zaszli nieprzyjaciela od tyu, rozproszyli w potyczce, znakomitszych z nich ujli i zaprowadzili przed oblicze cesarza. Ten kaza ich powiesi. Tak po usuniciu przeszkd wojsko podyo w swoj drog. 83. POJEDNANIE SI BISKUPW HARTWIGA I GEROLDA Potem biskup nasz, utrzymawszy od ksicia pozwolenie, uda si do Szwabii, gdzie zosta z szacunkiem przyjty przez przyjaci i zatrzymany przez kilka dni. Nastpnie skierowa si do Saksonii, przeprawi przez ab i przyby do Wagrii, by podj si pracy, do ktrej zosta przeznaczony. Wreszcie uda si do diecezji, wszake nie znalaz rodkw, z ktrych mgby si utrzyma choby przez jeden miesic. Albowiem zgromadzenie faldereskie po mierci witej pamici biskupa Wicelina, majc rwnoczenie na uwadze i korzyci, i spokj, przenioso si do kocioa w Hamburgu 1000. Atoli proboszcz Ludolf
1000

Por. c. 55 i 80 pocztek.

i bracia z Hogersdorf uwaali za dostateczne, gdy ugoszcz biskupa podczas jego wizytacji. Jedynie uposaenie kocioa w Bozowie dostarczao utrzymania biskupowi, ale byo ono w duym stopniu puste i zaniedbane. Biskup wic, przeprowadziwszy wizytacj i wygosiwszy kazanie do synw kocioa swego, powrci ku abie, by porozmawia z arcybiskupem w Stade. Gdy za arcybiskup powodowany pych dugo zwleka z przyjciem go i robi trudnoci z posuchaniem, powiedzia biskup nasz do opata z Riddagshausen i innych, ktrzy z nim przybyli: Po co tu siedzimy, bracia? Idmy spojrze [temu] czowiekowi w oczy". I bez adnej obawy poszed do ksicia kocioa i przyj pocaunek bez sowa pozdrowienia. Odezwa si do niego nasz biskup w te sowa: Nie odzywacie si do mnie? C przewiniem, e nie zasuguj na pozdrowienie? Jeli taka wasza wola, wybierzmy arbitrw, ktrzy by rozsdzili nasz spr. Jak wiecie, przybyem do Merseburga, daem od was benedykcji, a odmwilicie mi jej. Skoniony wic koniecznoci udaem si do Rzymu, by uzyska od Stolicy Apostolskiej to, czego wycie mi odmwili. Ja wic miabym suszniejsz podstaw do gniewu, skoro stawilicie mnie przed cik koniecznoci udania si w t drog". Na to arcybiskup powiedzia: Jaka to nie dajca si unikn przyczyna pdzia was do Rzymu i skonia do podjcia trudw podry i ponoszenia kosztw? Czy dlatego, e znajdujc si w oddalonym kraju odwlekaem spenienie waszej proby, a nie znajdziemy si w obliczu kocioa naszego?" Odwlekalicie mwi nasz biskup po to, by unicestwi nasz spraw; to bowiem by wyzna prawd swoimi sowami wyranie zdradzili-

cie. Lecz chwaa Bogu, ktry nas w swej subie doprowadzi do celu, przez znojne, co prawda, lecz rado niosce trudy". Wtedy arcybiskup odrzek: Stolica Apostolska wywicajc was na mocy wasnej wadzy, ktrej z pewnoci nie moemy si opiera, dokonaa uytku z uprawnie, ktre nam legalnie przysuguj. Krzywd t zamylia jednak naprawi przez zaznaczenie w licie do nas skierowanym, e przez ten krok nic z podlegoci waszej wobec naszej wadzy nie zostao podwaone". Odpowiada nasz biskup: Wiem, zaprawd, i uznaj, e tak jest, jak mwicie, i dlatego te wanie przybyem, by podporzdkowa si w tym wszystkim, co wam si naley, by nieporozumienia zaniky i by czyni to, co do pokoju naley 1001. Uwaam take za rzecz suszn, bycie zatroszczyli si o zaopatrzenie dla nas, ktrzy uwaamy si za waszych poddanych 1002. Wojujcym bowiem naley si zapata". A powiedziawszy to zawarli z sob przyja, obiecujc jeden drugiemu wzajemn pomoc w potrzebach. Odchodzc std biskup nasz Gerald uda si do Bremy 1003by spotka si z ksiciem. w bowiem, zagniewany na Fryzw, ktrzy nazywaj si Rstringami, przyby do Bremy -1003 pierwszego listopada 1004 i kaza chwyci tych wszystkich, ktrzy przybyli na targ i skonfiskowa ich towar. Kiedy wic ksi zapyta naszego biskupa, w jaki sposb zosta przyjty
Por. Ewang. w. ukasza 14, 32. Ut nobis uae subiecta sunt sentientibus (por. II Ks. Machabejska 9, 25: et scripsi ad eum uae subiecta sunt). 1003 Brak w rkpsie lubeckim (niewtpliwie przeoczenie kopisty). 1004 1155.
1002 1001

przez arcybiskupa, wypowiedzia si o nim dobrze 1005 i usiowa zagodzi nastawienie ksicia wzgldem arcybiskupa. Albowiem zadawniona midzy nimi nieprzyja znalaza w tym czasie mono ujawnienia si, poniewa arcybiskup opuci wypraw wosk i w ten sposb jako amicy przysig sta si winny obrazy majestatu. Dlatego te legat cesarski przyby do Bremy i zaj wszystkie folwarki biskupie, i cokolwiek na nich znalaz, zabra na rzecz skarbu. To samo przydarzyo si biskupowi z Halberstadt Ulrykowi1006. Gdy ksi nasz wrci do Brunszwiku, biskup nasz uda si do niego i obchodzi z nim wito Boego Narodzenia. Nastpnie wrci biskup do Wagrii, zabra ze sob swego brata, opata z Riddagshausen, i poszed do Starogardu, by obchodzi uroczysty dzie Objawienia 1007 w miejscowoci, w ktrej znajduje si katedra. Miasto za byo zupenie opustoszae, nie miao ani murw, ani mieszkacw, lecz tylko malek kaplic, wzniesion tam przez witej pamici Wicelina1008. Tam przy najostrzejszym mrozie, wrd zasp nienych, odprawilimy naboestwo. Ze Sowian nie uczestniczy nikt prcz Przybysawa i kilku osb. Po zakoczeniu witych obrzdw prosi Przybysaw, abymy si skierowali do jego domu, ktry znajdowa
1005

POR. I KS. Samuela

19, 4: Locutus est ... Ionathas de David

bona. Ulryk bp Halberstadtu 1149/1150-1180. 6 I 1156. 1008 Starogard wagryjski wskutek granicznego pooenia i czstych zniszcze wojennych traci w tym czasie na znaczeniu na rzecz (Starej) Lubeki, ktra, jak pamitamy, ju za Henryka Gotszalkowica bya gwnym centrum politycznym Obodrytw.
1007 1006

si w do oddalonej miejscowoci. I przyj nas z wielk yczliwoci, i wyda wspania uczt. Dwadziecia da leao na przygotowanym dla nas stole. Tam na podstawie wasnego dowiadczenia przekonaem si o tym, o czym przedtem syszaem na podstawie pogosek, a mianowicie e aden nard nie przewysza gocinnoci Sowian1009. Wszyscy bowiem jednomylnie i tak ochoczo przyjmuj goci, e nikt nie potrzebuje prosi o gocin. Co bowiem posiadaj dziki uprawie roli, rybowstwu czy polowaniu, w caoci przeznaczaj na dzieo szczodroci, goszc za najdzielniejszego tego, kto jest rozrzutniejszy. Ta ch postawienia si prowadzi wielu do kradziey i rabunkw. Zaiste, te rodzaje przestpstw przebacza si u nich atwo, znajduj bowiem usprawiedliwienie w deniu do gocinnoci. Albowiem wedug zwyczajw sowiaskich co ukradniesz noc, nastpnego dnia winiene rozdzieli midzy goci. Gdyby za kto co si zreszt niezmiernie rzadko zdarza zosta schwytany na odmowie pielgrzymowi gociny, wolno jego dom i majtek strawi poarem; powszechna te panuje zgoda, by takiego nazwa niesawnym i zym, i godnym szyderstwa ze strony wszystkich, kto nie obawia si odmwi gociowi chleba. 84. NAWRCENIE PRZYBYSAWA Pozostalimy owej nocy u ksicia jak i przez dob nastpn. Potem udalimy si do bardziej oddalonych czci Sowiaszczyzny, by korzysta z gociny pewnego monego imieniem Cieszymir, ktry zapro1009

Por. c. 108 koniec.

si nas do siebie. Przydarzyo si za, e w drodze przybylimy do gaju, ktry jest jedyny w tym kraju, caa bowiem okolica jest paska. Tam wrd bardzo starych drzew zobaczylimy wite dby, ktre byy powicone bogu owej ziemi, zwanemu Prowe; otacza je dziedziniec i zwarte opotowanie drewniane, w ktrym znajdoway si dwie bramy. Oprcz bowiem bstw domowych i niebot, w ktre obfitoway poszczeglne miejscowoci, owo miejsce byo witoci dla caego kraju, miao swojego kapana, swoje wita i rozmaite obrzdy ofiarne. Tame co poniedziaek mieszkacy z caego kraju wraz z ksiciem i kapanem gromadzili si, aby wymierza sprawiedliwo. Wejcie do przybytku byo zakazane wszystkim z wyjtkiem kapana i tych, ktrzy pragnli zoy ofiary lub ktrym grozio niebezpieczestwo mierci. Tym bowiem nigdy nie odmawiano azylu. Wobec swoich miejsc witych Sowianie odnosz si z tak czci, e obejcia wityni nie pozwalaj zbezczeci nawet krwi wroga. Z trudnoci tylko dopuszczaj do zoenia przysigi, bowiem przysic u Sowian znaczy prawie tyle, co cign na siebie przeklestwo, poniewa zagniewani bogowie wywieraj zemst 1010. U Sowian istniej rozmaite rodzaje bawochwalstwa, nie wszyscy bowiem zgodnie praktykuj te same zabobonne obrzdki. Jedni stawiaj dziwaczne posgi w wityniach, jak np. wizerunek w Poni, ktry nosi imi Podaga 1011; inne bstwa zamieszkuj
Por. c. 52. Aluzja do rozpowszechnionego w Niemczech zwyczaju przysigania. 1011 Rkps wiedeski: pogaga. Podobnie jak w wypadku Prowego i Siwy (ywii?), wiadomo o bstwie Podaga
1010

lasy i gaje, jak na przykad boek starogardzki Prowe. Takich nie przedstawia si na wizerunkach. Wielu bogw rzebi z dwoma lub trzema czy nawet wicej gowami. Obok za wieloksztatnej rzeszy bokw, ktrymi oywiaj pola i lasy lub przypisuj im smutki i rozkosze, nie przecz, e wierz w jednego boga w niebie, rozkazujcego pozostaym; w najpotniejszy troszczy si tylko o sprawy niebiaskie, inni za penicy w posuszestwie przydzielone im zadania pochodz z jego krwi i w tym kady z nich jest znamienitszy, im bliszy jest owemu bogu bogw. Gdymy za przyszli do owego gaju1012, miejsca nieczystego, napomnia nas biskup, bymy odwanie zabrali si do zniszczenia wspomnianego gaju. Sam zeskoczy z konia i strzaska ozdobne wysady bram. Potem wszedszy do przybytku zebralimy cae ogrodzenie przybytku na jedno miejsce wok witych drzew i z kupy drewna uczynilimy stos do palenia, cho nie bez obaw, by nas przypadkiem mieszkacy nie zaskoczyli i nie obrzucili kamieniami1013. Ale Bg nas ochroni. Potem skierowalimy si do domu gocinnego, gdzie Cieszymir przyj nas z wielkim przepychem. Ale puchary sowiaskie nie byy nam sodkie ani mie, poniewa widzielimy kajdany i rozmaite narzdzia tortur, ktrymi drczono chrzecijan przywiedzionych z Danii. Ujrzelimy tam kapanw Pana wycieczonych dugotrwaym przebywaprzekaza tylko Helmold. Zob. o tym bstwie (by moe identycznym z Pogod Jana Dugosza): S. Urbaczyk, SSS IV 166. 1012 8 I 1156. 1013 Wyrazu kamieniami" brak w zachowanych rkopisach. Koniektura na podstawie editio princeps.

niem w wizieniu; nie by w stanie pomc im biskup ani si, ani przez wstawiennictwo. W najblisz niedziel 1014 zgromadzi si cay lud z kraju na targu lubeckim; przyby tam rwnie biskup i wygosi do ludu kazanie z wezwaniem, by wyrzekszy si swych bokw czcili jedynego Boga, ktry jest w niebiesiech1015, a przyjwszy ask chrztu, by wyrzekli si zych czynw, mianowicie upienia i zabijania chrzecijan. Gdy skoczy kazanie do ludu, Przybysaw za przyzwoleniem innych powiedzia: Sowa twoje, czcigodny biskupie, s sowami Boga i waciwe dla naszego zbawienia. W jaki jednak sposb wejdziemy na t drog, uwikani w takim ogromie za? By mg zrozumie nasze utrapienie, wysuchaj cierpliwie moich sw; lud bowiem, na ktry patrzysz, jest twoim ludem, suszn zatem jest rzecz, bymy tobie przedstawili nasze cikie pooenie. Nastpnie twoj rzecz bdzie wspczu nam. Wasi bowiem ksita z tak surowoci nas upi, e z powodu danin i najtwardszego poddastwa nam lepsza jest mier nili ywot1016. Oto tego roku my, mieszkacy tego malekiego skrawka kraju, zapacilimy ksiciu owe tysic grzywien, dalej hrabiemu tyle set, a jeszcze nie wywizalimy si ze wszystkiego, lecz uciska si nas codziennie i krzywdzi a do cakowitego wyniszczenia. W jaki wic sposb znajdziemy czas na t now religi, by budowa kocioy i przyjmowa chrzest my, ktrym codziennie si zapowiada usunicie z ziemi? Gdyby
1014 1015

15 I 1156? Por. Ewang. w. Mateusza 6, 9. 1016 Por. Ks. Jonasza 4, 3; Mdro Syracha (Eklezjastyk) 30, 17.

chocia bya okolica, do ktrej moglibymy zbiec. Oto gdy przechodzimy Trawn, czeka nas tam podobna klska, gdy kierujemy si do rzeki Piany, spotyka ona nas rwnie. C wic pozostaje nam innego, jak opuci ziemi, uda si na morze i zamieszka w gbinach 1017? Gdzie jest nasza wina, jeli wypdzeni z ojczyzny siejemy niepokj na morzu i wymuszamy rodki do ycia od Duczykw i kupcw eglujcych po morzach? Czy nie jest to wina ksit, ktrzy nas popychaj do tego?" Na to biskup odpowiedzia: Nie dziw, e ksita nasi dopuszczali si dotd naduy wzgldem waszego narodu. S oni bowiem mniemania, e nie bardzo dopuszczaj si przestpstw, gdy niszcz bawany i tpi tych, ktrzy s bez Boga. Raczej wic ucieknijcie si do wiary chrzecijaskiej i poddajcie waszemu Stwrcy, pod ktrym si zginaj, ktrzy nosz okrg 1018. Czy Sasi i inne ludy, ktre nosz miano chrzecijan, nie pdz spokojnego ywota, zadowoleni ze swoich uprawnie? Wy za jestecie jedyni, ktrzy rni si religi od wszystkich, na skutek czego jestecie skazani na grabienie przez wszystkich". Na to Przybysaw: Jeli ksiciu panu i tobie podoba si, bymy wyznawali t sam religi co hrabia, dajcie nam prawa Sasw co do gruntw i wiadcze, a chtnie zostaniemy chrzecijanami, bdziemy budowa kocioy i dawa swoje dziesiciny". Potem uda si biskup nasz Gerold do ksicia na zjazd caego kraju, wyznaczony do Artlenburga. Na wezwanie przybyli tam i ksita sowiascy na
1017 1018

Por. Ks. Psalmw 138, 8-9. Ks. Hioba 9, 13 (por. c. 81).

okres zjazdu 1019. Wwczas za zacht biskupa wygosi ksi do Sowian przemwienie w sprawie przyjcia chrzecijastwa. Odpowiedzia mu ksi obodrycki Niklot: Niech Bg, ktry jest w niebiosach, bdzie twoim Bogiem, ty za zosta bogiem naszym, a dosy nam 1020. Czcij ty jego, a my bdziemy czcili ciebie" 1021. Ksi jednak przerwa mu te bluniercze sowa. Dla rozwoju za biskupstwa i kocioa nic wicej wwczas nie uczyniono, poniewa ksi nasz 1022 niedawno powrci z Woch i cakowicie odda si poszukiwaniu nowych rde dochodu, skarb bowiem by pusty i prny 1023. Gdy wic ksi wrci do Brunszwiku, uda si za nim biskup i pozosta u niego przez wiele dni1024. Powiedzia te do ksicia: Oto ju cay rok przebywam na waszym dworze i jestem dla was ciarem. Wszake gdy wracam do Wagrii, znajduj si bez rodkw utrzymania 1025. Dlaczego wic naoye na mnie ciar tytuu biskupiego i urzdu? O wiele lepiej miaem przedtem ni teraz". Na te sowa ksi
Luty/marzec (?) 1156. Por. Ewang. w. Jana 14, 8. 1021 Bya to z jednej strony prba odmowy konwersji, z drugiej ch zademonstrowania ulegoci wobec Henryka Lwa. 1022 Sw dux noster brak w editio princeps, czyby wic pisarz rkpsu kanclerza Distelmeiera mia na myli bpa Gerolda? 1023 Ks. Rodzaju 1, 2. Gwnym motywem zjazdu w Artlenburgu byy wic zapewne, jak przypuszcza S t o o b, usiowania Henryka Lwa narzucenia trybutu Sowianom. 1024 Por. I Ks. Machabejska 11, 40. 1025 W oryg. dosadniej: non habeo quod manducem. Por. Ewang. w. Mateusza 15, 32.
1020 1019

przyzwa hrabiego Adolfa i uczyni liczb 1026 z nim w sprawie trzystu anw, ktre zostay nadane w uposaeniu biskupstwu1027. Wtedy hrabia wyznaczy biskupowi w posiadanie Uty i Gummal1028 wraz z przylegociami. Ponadto doda do folwarku, ktry nazywa si Bozw, dwie wsie, Hutzfeld i Wbs 1029. W Starogardzie da mu take do odpowiedni nieruchomo, przylegajc do targu. I rzek hrabia: Niech idzie biskup do Wagrii i przy pomocy skrztnych mw kae oszacowa te posiadoci. Ile zabraknie do liczby trzystu anw, ja uzupeni; natomiast nadwyka przypadnie mnie". Przyby wic tam biskup, obejrza posiadoci, a zasignwszy informacji u chopw doszed do wniosku, e wspomniane wioski obejmuj zaledwie sto anw. Dlatego to hrabia kaza mierzy powierzchni miar krtk, nieznan naszym mieszkacom, poza tym kaza wymierzy t sam miar bagna i lasy 1030, przez co sprawi, e liczba pl okazaa si bardzo wysoka. Gdy rzecz dostaa si przed ksicia, rzek on, e w stosunku do biskupa naley stosowa miar odpowiadajc zwyczajom tej ziemi, natomiast nie naley wymierza bagien i gstszych lasw. Wiele wic trudw woono w starania o te posiadoci,
Por. Ewang. w. Mateusza 25, 19: et posuit rationem cum eis. Por. c. 77. 1028 W oryg.: Gammale. Od XVI w. opustoszaa wie nad Jeziorem Utyskim (Eutiner See). 1029 Obie wsie w obecnej parafii Bozw. 1030 Por. II Ks. Samuela 8, 2: mensus est eos funiculo; Proroctwo Amosa 7, 17. O anie jako o mierze powierzchni zob.: G. Labuda, SSS III 113, A. Gilewicz, tame 209-211.
1027 1026

ale ani ksi, ani biskup nie mogli ich uzyska a do dnia dzisiejszego. Te za majtki, o ktrych wspomniaem, otrzyma biskup Gerold, nalegajc codziennie na ksit, w czas, nie w czas 1031 , by wykrzesa iskr powagi biskupiej w Wagrii. I zaoy miasto i targ Uty oraz zbudowa sobie tam dom. Poniewa za w biskupstwie starogardzkim nie byo adnego zgromadzenia duchownych oprcz tego, ktre si znajdowao w Kuzalinie (nazywa si ona drugim imieniem Hgersdorf), za zgod ksicia kaza je przenie do Segebergu, miejsca pierwotnej fundacji, aby w czasie uroczystoci, kiedy biskupowi wypada wystpi przed ludem, mia orszak z duchowiestwa1032. Co prawda, wydawao si to proboszczowi Ludolfowi i braciom niewygodne z powodu gwaru na targu, jednak ustpili wobec stanowiska starszych; nie wypadao bowiem sprzeciwia si biskupowi. I zbudowa tam biskup dom. Std idc dalej przyszed do arcybiskupa, ktremu take wywiadczy wiele usug, spodziewajc si, e mu zwrci klasztor w Falderze, ktry, jak wiadomo, jego poprzednik zaoy i mia w posiadaniu. Arcybiskup troszczcy si o interesy swojego Kocioa zwodzi go jednak chytrymi obietnicami, raz obiecywa, to znw odwleka, zyskujc na czasie 1033. Poleci za najczcigodniejszemu proboszczowi Epponowi, by nie uchyla si cakiem od popierania tego nowego kocioa, lecz by udziela po1031 1032

Por. II List do Tymoteusza 4, 2: opportune importune. Por. c. 58. Powrt do Segebergu zapewne ok. 1157. 1033 Por. List do Kolosan 4, 5; List do Efezjan 5, 16.

mocy biskupowi tak w ludziach, jak i innymi sposobami. Z tego powodu biskup nasz przyzwa z Faldery ksidza Brunona w bowiem po mierci Wicelina wyjecha ze Sowiaszczyzny 1034 i przenis go do Starogardu, by troszczy si o zbawienie owego ludu. Zaprawd, dziki Boskiej zachcie zapala si w do tego dziea. W wizji bowiem nocnej widzia w rkach swoich puszk liturgiczn, z jej pokrywy wyrosa nowa kwitnca latorol; wzmocniwszy si wyrosa ona w silne drzewo. Tak te stao si zgodnie z przeczuciem. Natychmiast bowiem po przyjciu do Starogardu zabra si do dziea Boego z wielkim zapaem i wezwa lud sowiaski do laski odrodzenia, wyrbujc wite gaje i niweczc witokradcze obrzdy. A poniewa grd i miasto, gdzie kiedy znajdowaa si katedra i stolica biskupia, byy opuszczone, otrzyma od hrabiego pozwolenie na zaoenie kolonii Sasw, przez co kapan znajdzie poparcie u ludu, ktrego zna i jzyk, i obyczaje. I stao si to rzeczywicie niema pomoc dla nowego kocioa. Mianowicie zbudowany zosta okazay koci w Starogardzie; zaopatrzono go obficie w ksigi, dzwony i inne paramenty. W ten sposb wznowiono cze domu1035 Boego w porodku narodu zego i przewrotnego1036, w roku jakoby dziewidziesitym po zagadzie pierwszego kocioa, co zdarzyo si
1034 1035

Por. c.75 w latach 1152 - 1154 by duchownym w Bozowie. Por. II Ks. Kronik 29, 35; I Ks. Kronik 23, 28. 1036 List do Filipian 2, 15.

po zamordowaniu pobonego ksicia Gotszalka1037. I dokona biskup Gerold powicenia kocioa ku czci witego Jana Chrzciciela w obecnoci penych arliwoci szlachetnego hrabiego Adolfa i pani Matyldy, jego najpoboniejszej ony. I poleci hrabia ludowi Sowian, by przynosili swoich zmarych celem pogrzebania ich na cmentarzu kocielnym i by schodzili si w dni uroczyste do kocioa w celu wysuchania sowa Boego. Im te kapan Boy Bruno stosownie do powierzonego sobie posannictwa w sposb naleny suy sowem Boym, majc kazania spisane w jzyku sowiaskim; wygasza je w odpowiedniej porze ludowi. I zakazano odtd Sowianom przysiga na drzewa, rda i kamienie, a podejrzanych o dokonanie przestpstw doprowadzali oni do kapana, by podda ich badaniu przez prb elaza lub lemieszw 1038. W owym czasie Sowianie przybili jakiego Duczyka do krzya. Gdy o tym donis kapan Bruno hrabiemu, w wytoczy zoczycom spraw i ukara pieninie. Znis te ten rodzaj mczarni w kraju. A skoro biskup Gerold stwierdzi, e w Starogardzie pooono dobre fundamenty, podsun hrabiemu myl, by wznie koci w okrgu, ktry nazywa si Ssel1039. I posano tam z klasztoru faldereA wic ok. 1156. Chodzi o koci pooony poza murami samego grodu, dostpny dla ogu wiernych. 1038 Tzw. sd boy niedczna cz wczesnej niemieckiej procedury sdowej. Niekonsekwencja Helmolda, skoro nieco wczeniej (na pocztku tego samego rozdziau) mwi o niechci Sowian do przysigania. 1039 Zdaniem Stooba koci, o ktrym mowa, zaoono wwczas (ok. 1158-1160) w miejscowoci Altenkrempe.
1037

skiego kapana Deilaw 1040, ktrego duch pragn znojw i niebezpieczestw w goszeniu ewangelii. Wysany przyby wic do jaskini rozbjnikw1041, do Sowian, ktrzy mieszkaj obok rzeki Crempine 1042. Znajdowao si za tam zwyczajne legowisko piratw. Wrd nich mieszka kapan, suc Panu w godzie i w pragnieniu, i w nagoci1043. Po tych zdarzeniach wydawao si waciwe zbudowa kocioy w Ltjenburgu i Ratekau 1044. Udali si tam hrabia z biskupem i wyznaczyli miejsce na pobudowanie kociow. Roso wic dzieo Boe w kraju Wgrw, a hrabia i biskup suyli sobie wzajemnie pomoc. Okoo tego czasu odbudowa hrabia grd Poni 1045 i zaoy tam miasto i targ. Sowianie za, ktrzy mieszkali w ssiednich miejscowociach, wywdrowali, a przybyli Sasi i tam zamieszkali. Powoli zupenie zabrako w kraju Sowian. Jednake i na terytorium Poabian zwikszya si liczba kociow dziki staraniom biskupa Ewermoda i hrabiego Henryka z Raciborza 1046. Co prawda,
W kadym razie w samym Susel koci istnia ju przed 1180 r. 1040 Rkpsy: deilanum (kopenhaskie, lubecki, dawne wyd.), Alanum (kancl. Distelmeiera). Versus de Vita Vicelini (v. 202): Deilaph. Chronicon Sclavicum (c. 25): Deylawyn. 1041 Proroctwo Jeremiasza 7, 11 oraz w ewangeliach. 1042 Ob. Kremper Au. 1043 KS. Powtrzonego Prawa 28, 48. 1044 W pobliu Lubeki. Lutjenburg by wybrany jako koci misyjny na terenie rezerwatu sowiaskiego" (por. c. 57). Ratekau jako koci dla kolonistw (S t o o b). 1045 Zburzony 1139 (por. c. 56, 75). 1046 Henryk z Badwide (por. c. 54). Organizacja parafialna w kraju Poabian wprowadzona ok. 1164.

nie byli jeszcze w stanie uniemoliwi Sowianom grabiey; w dalszym cigu przepywali oni morze i niszczyli ziemi Duczykw; nie oderwali si te od grzechw 1047 ojcw swoich. 85. O MIERCI KANUTA Duczycy wyczerpani cig wojn domow nie mieli ju wcale si do prowadzenia wojen zewntrznych. Albowiem krl Duczykw Swen, umocniwszy si w krlestwie zarwno dziki pomylnie odniesionym zwycistwom, jak i dziki poparciu wadzy cesarskiej 1048, w okrutny sposb obchodzi si ze swym ludem, z powodu czego zemst paccy Bg nie uwieczy pomylnoci jego ostatnich krokw. Gdy wspkonkurent jego Kanut widzia, jak lud szemrze przeciwko Swenowi, zawezwa do siebie Waldemara, ktry by bratem stryjecznym i stronnikiem Swena, i zjedna go sobie, dajc mu za on sw siostr 1049. Upewniwszy si co do jego pomocy, wznowi knowania przeciwko Swenowi. Gdy wic krl Swen znajdowa si w Zelandii, Kanut i Walemar przybyli niespodziewanie z wojskiem, by go pobi 1050. w za z powodu swego okruciestwa zosta opuszczony przez wszystkich; nie majc przeto si do
Zwrot czsty w Biblii (por. II Ks. Krlewska 13, 6; 14, 24). W 1152 (por. c. 73). 1049 Zofi crk Wodzimierza, ksicia Wielkiego Nowogrodu. Poniewa matk Zofii bya Ryksa Piastwna (crka Bolesawa Krzywoustego), wdowa po krlu Szwecji i Danii Magnusie (zob. przyp. 640), przeto Zofia bya przyrodni siostr Kanuta III (V). 1050 Lato 1154.
1048 1047

stoczenia bitwy, uciek z on i rodzin na morze i popyn do Starogardu. Gdy dowiedzia si o tym hrabia Adolf, gwatownie przerazi si, a mianowicie tym, e najpotniejszy m, ktry trzyma wdzido na paszczach ludw 1051 pnocy, nagle zosta strcony. Hrabia okaza mu wiele uprzejmoci, gdy Swen pragn przejecha przez jego ziemi. w za skierowa si do Saksonii, do swego tecia Konrada, margrabiego Wettynu, i pozosta tam prawie dwa lata 1052. W owym czasie ksi nasz Henryk przyby na zjazd ratyzboski, by przyj ksistwo Bawarii1053. Albowiem cesarz Fryderyk ksistwo to odebra swojemu stryjowi i zwrci naszemu ksiciu, stwierdziwszy, e wierne mu odda usugi w wyprawie woskiej i w innych sprawach pastwowych. Nadano mu te nowy tytu: Henryk Lew, ksi Bawarii i Saksonii. Gdy wic sprawy zostay zaatwione po myli i ksi wraca ze zjazdu, wwczas przystpili do niego ksita sascy 1054 proszc, by udzieli Swenowi pomocy i wprowadzi ponownie do jego krlestwa. Swen obieca przy tym ksiciu olbrzymi sum pienin. Zebra wic ksi nasz due wojsko i zimow por wprowadzi Swena do Danii1055. Natychmiast otwary mu bramy miasta Szlezwik i Ripen.
Por. Proroctwo Izajasza 30, 28. Zwrot czsty w Biblii. ona Swena, Adelajda, bya crk Konrada z Wettynu, margrabiego Mini i uyc. 1053 17 IX 1156. Henryk II Jasomirgott otrzyma odszkodowanie w postaci Austrii. 1054 Gwnym promotorem aktywnej akcji na pnocy by arcybp Hartwig I, liczcy na moliwo restytucji prymatu swej metropolii nad biskupstwami Skandynawii. 1055 Zim 1156-1157.
1052 1051

Dalej jednak przedsiwzicie ich nie miao powodzenia. Albowiem cho Swen. bardzo czsto chepi si przed ksiciem, e Duczycy dobrowolnie przyjm go przychodzcego z wojskiem, zapowied jego nie spenia si. Nie byo bowiem nikogo w caym kraju Duczykw, kto by go przyjmowa albo wyszed mu naprzeciw. w wic czujc, e losy s mu przeciwne i e wszyscy go unikaj, powiedzia do ksicia: Prny jest mj znj1056, lepiej zawrmy. Jaki bowiem z tego dla nas poytek, gdy spustoszymy ziemi i zupimy niewinnych? Nie mamy za monoci zmierzy si z nieprzyjacielem, poniewa ucieka od nas i udaje si na morze". Przyjli wic zakadnikw od dwu miast i wyszli z Danii. Wtedy Swen posuy si innym planem: postanowi przej do Sowian. A korzystajc z gocinnoci 1057 hrabiego w Lubece, przyszed do Niklota, ksicia Obodrytw. Ksi te poleci Sowianom w Starogardzie i w ziemi Obodrytw, by pomagali Swenowi. utrzymawszy kilka okrtw przyby bez przeszkd na wysp Laaland, gdzie znalaz mieszkacw uradowanych jego nadejciem, poniewa od pocztku pozostali mu wierni. Stamtd poszed do Fionii i przyczy j sobie. Stamtd uda si na inne mniejsze wyspy i dziki darom i obietnicom przyczy wiele z nich do siebie; strzeg si przy tym zasadzek i ubezpiecza w obwarowanych silnie miejscach 1058. Gdy si o tym dowiedzieli Kanut i Waldemar, przybyli z wojskiem, by pobi Swena i wypCassus est labor noster; por. Juliusz Waleriusz (zob. przyp. 590), s. 95: cassum laborem. 1057 Por. Ks. Sdziw 18, 3: utentesque illius diversorio. 1058 Por. I Ks. Samuela 23,14.
1056

dzi go z ziemi. w jednak umocni si na Laaland, przygotowany do oporu; rwnoczenie wspomagao go bezpieczne pooenie. Przeto za porednictwem biskupa z Ripen Eliasza i ksit z obu stron niezgoda zamienia si w zgod, [a] krlestwo podzielono na trzy czci. Waldemarowi przydzielono Jutlandi, Kanutowi Zelandi, Swenowi Skonie; ostatni kraj wyrnia si mami i broni. Inne mniejsze wyspy podzielili midzy siebie stosownie do tego, jak komu wypado. Aeby za umowy nie zostay zniweczone, umocniono je przysig. Po tych zdarzeniach Kanut i Waldemar urzdzili wspania uczt w Zelandii, w miecie, ktre nazywa si Roskilda, i zaprosili swego krewnego, Swena, by odda mu cze, umoliwi mu odpoczynek i pocieszy go za wszystkie cierpienia, wyrzdzone w dniach nieprzyjani i wojny1059. Atoli w z wrodzonego sobie okruciestwa gdy siad do uczty i ujrza krlw wspbiesiadnikw, bez obaw i nie ywicych adnych podejrze, zacz przemyliwa o zgotowaniu zasadzki w odpowiednim miejscu. Trzeciego dnia uczty wic, gdy ju zapady ciemnoci nocy, na znak dany przez Swena dobyto mieczy; atakujcy rzucaj si na krlw niczego nie podejrzewajcych i przeszywaj nagle Kanuta 1060. Atoli gdy morderca wymierzy cios w gow Waldemara, w gwatownie odskoczy, zgasi wiato i przy Boskiej pomocy wymkn si w ciemnociach, odnisszy jedn tylko ran. Uciek tedy do Jutlandii i poruszy ca Dani. Wtedy Swen cign wojsko z Zelandii i innych wysp i przeprawi si do Jutlandii, by pokona Wal1059 1060

Zwrot czsty w Biblii (por. Ks. Hioba 28, 23). 9 VIII 1157.

demara. Wszake w wy prowadzi wojsko i zabiegi mu drog z du si 1061; niedaleko Viborga stoczono bitw, [w ktrej] zosta zabity tego dnia Swen jak rwnie wszyscy jego mowie 1062. Krlestwo Danii obj przeto Waldemar i sta si siewc pokoju i jego synem 1063. Tak skoczyy si walki wewntrzne, ktre przez wiele lat toczyy Dani. Waldemar zawar przyja z hrabi Adolfem i czci go tak, jak to robili krlowie, ktrzy byli przed nim 1064. 86. O BUDOWIE LWENSTADT W owych dniach poar strawi miasto Lubek 1065. Posali wic kupcy i inni mieszkacy miasta poselstwo do ksicia, by mu powiedzie: Ju od dawna z waszego rozkazu zabroniono odbywania targu w Lubece. Mymy za dotd pozostali w tym miecie, majc nadziej na odzyskanie targu z aski waszego dobrodziejstwa; poza tym budynki nasze, ktremy wystawili wielkim kosztem, nie pozwalay nam odej. Teraz za po poarze domw prnym wydaje si zadaniem dokonywa odbudowy w miejscu, w ktrym nie zezwala si na targ. Pozwl wic nam zbudowa miasto w miejscu, ktre si tobie spodoba". Prosi wic ksi hrabiego Adolfa, by mu ustpi port i wysp w Lubece. Tego jednak nie chcia tene uczyni. Wtedy zaoy ksi nowe miasto nad rzek
1061 1062

Por. I Ks. Machabejska 11,15. 23 X 1157; por. I Ks. Samuela 31, 6. 1063 Por. Ewang. w. ukasza 10, 6: filius pacis. 1064 Por. I Ks. Machabejska 11,26. 1065 Jesie 1157.

Wochnic, niedaleko Lubeki, w ziemi raciborskiej, i zacz je budowa i umacnia. I nazwa miasto od swego imienia Lwenstad", to znaczy miasto Lwa 1066. Wszake poniewa owo miejsce byo mniej odpowiednie i jako port, i jako miejsce obronne, a dostpne byo tylko dla maych okrtw, ksi ponownie zwrci si do hrabiego Adolfa w sprawie wyspy i portu w Lubece, obiecujc mu wiele, jeliby speni jego yczenie. 1067- Wreszcie hrabia da si przekona, zrobi to, co nakazywaa konieczno, i zrezygnowa na jego rzecz zarwno z grodu, jak i z wyspy. Na rozkaz ksicia -1067 powrcili kupcy z radoci, opuciwszy niedogodne nowe miasto, i zaczli odbudowywa kocioy i mury miejskie. I posa ksi posw do miast i krlestw pnocy, do Danii, Szwecji, Norwegii i Rusi1068, zapewniajc im pokj i gwarantujc swobodny dojazd i handel z jego miastem Lubek. I ustanowi tam monet, komor celn oraz udzieli bardzo szerokiego prawa miejskiego. Od tego czasu miasto rozwijao si pomylnie i powikszya si znacznie liczba jego mieszkacw 1069.
pocztek 1158. Dokadne pooenie na pd.-wsch. od Lubeki jest sporne (S t o o b). 1067 W starszym rkpsie kopenhaskim sowa te stanowi glos marginaln. 1068 Rkpsy maj lekcj: Ruciam, rkps kanclerza Distelmeiera: Russiam. Wydania Schorckla i Reinecciusa: Rugiam do Rugii". 1069 Por. Dzieje Apost. 6, 7, W tyme 1158 r., o czym Helmold nie wspomina, doszo do wyprawy Henryka Lwa przeciw Obodrytom, podczas ktrej zapewne Niklot dosta si na pewien czas do niewoli. Por. Annales Palidenses (MGH SS XVI 90). Aluzj do owej niewoli zawiera c. 98.
1066

87. OBLENIE MEDIOLACZYKW Mniej wicej w tyme czasie zwoa najdzielniejszy cesarz Fryderyk wszystkich ksit saskich do oblegania miasta Mediolanu 1070. Musia wic ksi nasz wzi peny udzia w zadaniach natury publicznej. Dlatego to zacz godzi niesnaski panujce wewntrz ksistwa, przez co roztropnie zapobiega temu, by w nieobecnoci ksit i innych znamienitych nie powstay jakie zamieszki. Wysa wic posw i wezwa krla Duczykw Waldemara na spotkanie i zawar z nim przyja 1071. Prosi wwczas krl ksicia, by zawar dla niego pokj ze Sowianami, ktrzy bez przerwy niszczyli jego krlestwo; obieca mu za to wicej ni tysic grzywien srebra. Z tego powodu kaza ksi Sowianom, mianowicie Niklotowi i innym, zgosi si u siebie, wwczas zwiza ich nakazem i przysig, by przestrzegali pokoju, tak z Duczykami, jak i Sasami, a do jego powrotu. By za ukady byy dotrzymane, kaza wszystkie okrty pirackie Sowian przywie do Lubeki i pokaza swemu przedstawicielowi. Atoli owi, powodowani zwyk sobie zuchwaoci, liczc si z bliskoci wyprawy woskiej, przedstawili tylko niewiele okrtw, i to bardzo starych, podczas gdy reszt, ktra bya zdatna do wojny, chytrze zatrzymali. Hrabia wic za porednictwem starszych ziemi Wgrw, mianowicie Markrada 1072 i Hornona, wezwa Niklota i zada od niego po dobroci, by zachowa wierno wobec jego kraju. Czego ten wiernie dopeni. Uregulowawszy w ten sposb sprawy uda si ksiHelmold opisuje drugie oblenie miasta, trwajce od 1159 do 1162 r. 1071 Kwiecie maj 1159. 1072 Zob. c. 47.
1070

e do Lombardii z tysicem, jak mwi, pancerzy, majc w swym orszaku hrabiego Adolfa i wielu szlachetnych z Bawarii i Saksonii. I przybyli do wojska krlewskiego, oblegajcego fortec, ktra zwie si Crema1073, a przynaley do Mediolaczykw i jest dobrze obwarowana. I pozostali prawie przez cay rok przy zdobywaniu twierdzy, i sprawili wiele machin wojennych1074 oraz miotaczy ognia. Gdy w kocu zdoby cesarz twierdz 1075, skierowa swe wojsko do Mediolanu, ksi za za jego pozwoleniem powrci do Saksonii. Atoli hrabia, uproszony, poszed do Anglii ze swym krewnym ksidzem Rainaldem, elektem koloskim, ktry peni funkcje poselskie do krla angielskiego 1076. I zasmucili si, tak kler, jak i lud naszego kraju, z powodu dugotrwaej nieobecnoci dobrego opiekuna. Albowiem Sowianie starogardzcy i meklemburscy, pozostawieni sami sobie na skutek nieobecnoci ksit, zamali pokj w ziemi Duczykw. Draa wic nasza ziemia przed gniewem krla duskiego. Atoli biskup nasz Gerold, tak osobicie, jak i przez posw, stara si zaagodzi gniew krlewski, zyskujc na czasie przez odwlekanie odwetu a do przybycia ksicia i innych monych. Po powrocie wic ksicia i hrabiego wyznaczono
W oryg.: Crimme (crunine, crumne). Chodzi o twierdz pooon pomidzy Mediolanem, Bresci i Kremon. Wojska saskie stany pod Crem 20 VII 1159. 1074 Por. I Ks. Machabejska 11, 20. 1075 26 I 1160. 1076 Waciwie nie do Anglii, lecz do Normandii, gdzie wwczas przebywa krl angielski Henryk II. Rainald to arcybp Kolonii (1159 - 1167) i kanclerz Fryderyka I Rainald von Dassel.
1073

zjazd krajowy wszystkich mieszkacw prowincji granicznych, tak Niemcw, jak Sowian, w miejscowoci, ktra nazywa si Barfrde 1077. Rwnie krl Duczykw Waldemar przyby a do Artlenburga, by poskary si ksiciu na wszystkie klski, jakie mu sprawili Sowianie, dopuszczajc si przekroczenia publicznego zakazu. Sowianie za bali si stawi przed ksiciem, bdc wiadomi swej winy. Dlatego ksi uzna ich za banitw i nakaza wszystkim swoim [ludziom], by w czasie niw byli gotowi do wyprawy. Wtenczas Niklot widzc, e ksi ywi wrogie wobec niego zamiary, postanowi uprzedzi go przez wypad do Lubeki; posa wic tam synw swoich, by przygotowa zasadzk. W tym za czasie mieszka w Lubece pewien czcigodny kapan imieniem Atelo. Jego dom sta w pobliu mostu, ktry przechodzi przez rzek Wochnic ku poudniowi. Ten przypadkiem kaza wykopa bardzo dugi rw, by skierowa tdy potok, ktry pyn zbyt daleko. Przygotowujca zasadzk grupa Sowian spieszc si, by opanowa most, trafia na przeszkod w postaci rowu i pobdzia szukajc przejcia. Gdy to ujrzeli domownicy wspomnianego kapana, zaczli woa dononym gosem, a przestraszony kapan zabieg im mnie drog z przeciwnej strony. Wojsko za byo na rodku mostu i prawie ju zbliao si do bramy, lecz kapan, zesany byskawicznie przez Boga, podnis most przy pomocy acucha i w ten sposb zapobieg przygotowanemu ukradkiem niebezpieczestwu. Gdy o tym dowiedzia si ksi, postawi tam stra wojskow.
Koniec lipca (?) 1160. Barfrde 10 km od Artlenburga, na pd. brzegu aby.
1077

88. MIER NIKLOTA Potem najecha ksi Henryk ziemi sowiask z siln armi i spustoszy j ogniem i mieczem1078. Gdy Niklot widzia potg ksicia, podpali wszystkie swoje grody, mianowicie Iw1079, Mechlin, Skwierzyn i Dubin, zapobiegajc z gry niebezpieczestwu oblenia. Jeden jedyny grd sobie zatrzyma, mianowicie Orle, pooony nad rzek Warnaw w pobliu ziemi Chyan 1080. Stamtd robili codziennie wypady i szpiegowali wojsko ksicia i zabijali z zasadzek nieostronie wczcych si. Pewnego wic dnia, kiedy wojsko przebywao w pobliu Mechlina, synowie Niklota, Przybysaw i Wercisaw, urzdzili wypad, aby wyrzdzi szkody, i zabili niektrych spord tych, ktrzy wyszli z obozw w celu zaopatrzenia si w zboe. Dzielniejsi z wojska rzucili si za nimi w pocig i ujli wielu z nich, a ksi kaza ich powiesi. Synowie za Niklota, straciwszy konie i najdzielniejszych ludzi, przybyli do ojca. Rzek on do nich: Zaprawd, sdziem, e wykarmiem mw; ale oni bardziej [s] skorzy do ucieczki ni kobiety. Wyjd wic ja sam i stwierdz, czy nie zdoam dokona wikszych rzeczy". I wyszed z oddziaem doborowych, i urzdzi zasadzk w kryjwkach w pobliu wojska. Wtedy wyszli chopcy z obozu, aby zdoby pasz, i znaleli si w pobliu zasadzek. Nastpnie przybyli rycerze przemieszani ze sugami w liczbie okoo szedziesiciu, wszyscy odziani w pancerze ukryte pod odzie. Nie dostrzeg tego
1078 1079

Jesie 1160. 15 km na pn.-wsch. od Wyszomierza (Wismaru). 1080 Zob. przyp. 632.

Niklot, wpad midzy nich na bardzo szybkim koniu, chcc ktrego przebi. Jednake wcznia dotara do pancerza i odskoczya po daremnym ciosie. Gdy wtedy Niklot chcia powrci do swoich, zosta nagle otoczony i zabity, nie doczekawszy si pomocy z niczyjej strony 1081. Rozpoznano jego gow i zaniesiono do obozu; wielu zdumiewao si, e tak wielki m za wol Bo pad sam jeden spord wszystkich swoich. Wtedy synowie jego, dowiedziawszy si o mierci ojca, podpalili Orle i zaszyli si w lasach, rodziny za swoje przenieli na okrty. Ksi wic spustoszy cay kraj i zacz budowa Skwierzyn i obwarowywa grd. I postawi tam na czele niejakiego Guncelina, ma szlachetnego pochodzenia i wojowniczego 1082, wraz z zaog. Potem synowie Niklota powrcili do aski ksicej. I da im ksi Orle wraz z ca ziemi. Nastpnie rozda ziemi Obodrytw we wadanie midzy swoich rycerzy. I osadzi w grodzie Cuscin 1083 pewnego Ludolfa, wjta z Brunszwlku. W Malechowie pozostawi Ludolfa z Peine 1084, Skwierzyn i Iw poruczy Guncelinowi. Mechlin za da jakiemu szlachetnemu ze Schathen, Henrykowi1085, ktry take z Flandrii
Sierpie 1160. Podobnie opisuje okolicznoci mierci Niklota Saxo Grammatyk XIV 25, 8 (ed. J. O l r i k, H. R a e d e r, Kopenhaga 1931, s. 428). 1082 Guncelin z Hagen hrabia Skwierzyna 1158-1185, przedtem ministeria Henryka Lwa, pochodzcy z Brunszwickiego, protoplasta hrabiw skwierzyskich. 1083 Quetzin (?), por. przyp. 248. 1084 Obaj Ludolfowie byli ministeriaami wystpujcymi w dokumentach w latach 1162-1168. 1085 Hrabia Henryk von Schathen, powiadczony w 1163 (Stoob).
1081

przyprowadzi moc ludzi i osadzi w samym Mechlinie oraz w caym okrgu miasta. A biskupem ziemi Obodrytw ustanowi ksidza Bernona, ktry po mierci Emmeharda stan na czele kocioa meklemburskiego 1086. Wasn bowiem nazw Magnopolis jest Meklemburg. I zapisa na uposaenie kocioa meklemburskiego trzysta anw, jak to byo dawniej z kocioami raciborskim i starogardzkim1087. Na prob skierowan do cesarza otrzyma od niego wadz ustanawiania biskupstw, nadawania ich i zatwierdzania w caej ziemi Sowian, ktr albo on sam, albo przodkowie jego podbili swoim puklerzem lub osignli prawem wojennym. Dlatego wezwa biskupa starogardzkiego Gerolda, biskupa raciborskiego Ewermoda i biskupa meklemburskiego Bernona, by przyjli od niego swoje godnoci i zwizali si z nim przez zoenie hodu, jak to jest w zwyczaju wobec cesarza. Chocia oni uznali ten wymg za bardzo uciliwy, wszake ustpili dla tego, ktry si poniy dla nas 1088, jak i z tej przyczyny, by nowiutki koci nie ponis przez odmow straty. Nada im ksi przywileje na ich posiadoci, dochody i sdownictwo 1089. I poleci ksi Sowianom, ktrzy
Bp Emmehard (por. c. 69) zm. 1155. Berno, dotd mnich w Amelunxborn W Brunszwickiem, zosta mianowany bpem meklemburskim przez Henryka Lwa w nieznanym bliej czasie, w kadym razie przed 1160, i rzdzi diecezj do 1191 (1192). Zob. F. Wigger, Berno, der erste Bischoff von Schwerin und Mecklenburg zu dessen Zeit, Jahrbcher des Vereins f. meklenb. Geschichte u. Alterthumskunde 28 (1863), s. 3-278. 1087 Por. c. 77 i 84. 1088 Por. List do Filipian 2, 8 (zob. c. 70). 1089 Dopiero w 1169 (Stoob).
1086

pozostali w ziemi Wgrw, Poabian, Obodrytw i Chyan, by uiszczali takie wiadczenia na rzecz biskupa, jakie si skada u Polan i Pomorzan, to jest z puga trzy miary yta i dwanacie pienikw obiegowej monety. Miara za w jzyku sowiaskim nazywa si korzec 1090. Za pug sowiaski uprawia si dwoma woami i tylu komi1091. I wzrs dochd z dziesicin w ziemi Sowian, poniewa napywali ze swoich ziem Niemcy, by uprawia ziemi rozleg 1092, urodzajn w zboa, bogat yznymi pastwiskami, obfitujc w ryb, miso i wszelakie dobra. 89. O ALBRECHCIE NIEDWIEDZIU W owym czasie wschodni Sowiaszczyzn dziery margrabia Albrecht, ktry nosi przydomek Niedwied; rwnie dziki Boskiej yczliwoci powodzio mu si nadzwyczajnie w cigu jego ycia. Podbi bowiem pod swoje jarzmo ca ziemi Brzean, Stodoran i wiele ludw zamieszkujcych midzy Hawel a Lab oraz okiezna buntownicze wrd nich ywioy1093. W kocu, poniewa Sowianie powoli opuszczali tereny, rozpocz werbunek w Utrechcie i Nadrenii, nastpnie u tych, ktrzy mieszkaj przy oceanie i znosz przeciwnoci od naway morskiej,
W oryg.: curitce. Miara objtoci cia sypkich o nieznanej wartoci. Jedyny wyraz sowiaski (poza onomastyk) w kronice Helmolda. 1091 Chyba bd Helmolda lub kopisty. Powinno by: dwoma woami lub jednym koniem. Por. c. 12, 14. 1092 Por. Ks. Wyjcia 3, 8. 1093 Zob. przyp. 479. Helmold nie zajmuje si w sposb systematyczny dziejami Sowian poabskich spoza krgu wagryjskoobodryckiego.
1090

mianowicie Holendrw, Zelandyjczykw oraz Flandryjczykw, i przeprowadzi od nich bardzo wiele ludu1094, i kaza im zamieszka w miastach i grodach sowiaskich. I wzmocniy si na skutek przyjcia kolonistw biskupstwa brandenburskie i hawelberskie1095, poniewa pomnoya si liczba kociow i wzrs znacznie dochd z dziesicin. Rwnie i poudniowy brzeg aby zaczli w tym czasie zamieszkiwa przybysze holenderscy: zasiedlili oni poczwszy od miasta Salzwedel cay kraj bagnisty jak i nadajc si pod upraw ziemi, ktra nazywa si Balsamerlande i Marscinerlande 1096, take bardzo wiele miast i grodw a do Lasu Czeskiego. Co prawda, mwi si, e ziemie te zamieszkiwali niegdy Sasi, mianowicie w czasach Ottonw, jakby to mg widzie po starych groblach, ktre zostay usypane nad brzegami aby w bagnistej ziemi Balsamw; gdy gr wzili Sowianie, Sasi zostali zabici, a ziemia objta przez Sowian i utrzymana przez nich a do
Zwrot czsty w Biblii (por. Ks. Jozuego 11, 4). Por. II Ks. Kronik 13, 18: et vehementissime confortati sunt filii Iudae, eo quod sperassent. 1096 W pniejszej tzw. Starej Marchii. Balsamerlande to Biaa Ziemia (zob. T. Lehr-Spawiski, J. Nalepa, SSS I 111), czyli niemiecki okrg Belxem w pobliu Stendalu. Zob. W. H e s s l e r, Mitteldeutsche Gaue des frhen u. hohen Mittelalters, Berlin 1957, s. 3941, 115. Sowiask etymologi nazwy zakwestionowa ostatnio (w sposb niezbyt przekonywajcy) M. B a t h e, Belxem ein Gau- und Flussname? Wissensch. Zeitschr. d. Humboldt Univ. zu Berlin, GSR 16 (1967), z. 5, s. 629638. Marscinerlande (rkpsy kopenhaskie: marscic[er]ilande, warscitirlande) to bagnista okolica Wische" nad ab, pomidzy Werben a Arneburgiem. Zob. J. Strzelczyk, Stara Marchia, SSS V (w druku).
1095 1094

naszych czasw 1097. Teraz za, poniewa Bg szczodrze obdarzy naszego ksicia i innych monych powodzeniem i zwycistwem, Sowianie wszdzie zostali starci i wypdzeni, a przyprowadzono od granic oceanu nard mocny i niezliczony 1098, ktry otrzyma terytoria Sowian, pobudowa miasta i kocioy i wzrs w bogactwa ponad wszelkie oczekiwania. 90. PRZENIESIENIE BISKUPSTWA STAROGARDZKIEGO Okoo tego czasu 1099 prosi biskup Gerold ksicia, by przenis stolic biskupi, ktr od dawna by Starogard, do Lubeki, poniewa miasto to byo ludniejsze, lepiej umocnione i w ogle pod kadym wzgldem dogodniejsze. Poniewa myl ta spodobaa si ksiciu, ustalili dzie, w ktrym mieli si zej w Lubece, by urzdzi sprawy kocioa i biskupstwa. Wyznaczy te ksi miejsce, w ktrym miano zaoy oratorium pod wezwaniem macierzystego koPrba wyjanienia obecnoci Sowian na lewym brzegu aby ich podbojami w okresie wielkiego powstania Sowian poabskich w kocu X w. W rzeczywistoci Sowianie zamieszkiwali ju od wczesnego redniowiecza Star Marchi i na pnoc od niej pooony tzw. Hanowerski Wendland. Zob. J. Strzelczyk, Drzewianie poabscy, Slavia Antiqua 15 (1968), s. 61 - 216. 1098 Por. Proroctwo Joela 1,6. Zagadnienie osadnictwa holenderskiego na obszarach dawniej sowiaskich ma swoj bogat literatur, z ktrej w zwizku z relacj Helmolda wymienibym: T. Rudolph, Die niederlndischen Kolonien der Altmark im 12. Jh. Eine quellenkritische Untersuchung, Berlin 1889; H. Teuchert, Die Sprachreste der niederlndischen Siedlungen des 12. Jahrhunderts, Neumnster 1944. 1099 Jesie 1160.
1097

cioa, oraz miejsce na klasztory; tame ustanowili prebendy dla dwunastu duchownych yjcych na mod kanoniczn. Trzynasta za przynaley do proboszcza. I da biskup na utrzymanie braci okrelone dziesiciny i tyle z dochodw ciganych od Sowian, ile starczyo na utrzymanie prebend. Za hrabia Adolf zrezygnowa z dochodowych wsi w pobliu Lubeki 1100; ksi przeznaczy je natychmiast na uytek braci; rwnie z ca wyznaczy kademu z braci dwie grzywny monety lubeckiej; ponadto dokona innych jeszcze nada, ktre s zapisane w przywilejach przechowywanych w kociele lubeckim. I ustanowili tam proboszczem ksidza Etelona, o ktrym wzmianka pochwalna znajduje si wyej1101. 91. ROZAM MIDZY ALEKSANDREM A WIKTOREM Okoo tego czasu1102, po mierci papiea Adriana 1103, powstaa schizma w Kociele Boym midzy Aleksandrem, ktry take nazywa si Roland1104, a Wiktorem, ktry nosi take imi Oktawian1105. Gdy cesarz oblega Mediolan, przyby do niego Wiktor, do obozu, ktry znajdowa si pod Pawi, i cesarz go uzna. Na zwoanym synodzie 1106 uznali go
Rok 1163. Chodzi o wsie: Bussau *Byszewo, *Byszw), Genin (* Janin) i Lankow (*kw) (S t o o b). 1101 C. 87, gdzie imi kapana podano w formie Atelo. 1102 Por. I Ks. Samuela 1,20. 1103 Hadrian IV zm. 1 IX 1159. 1104 Aleksander III, przedtem Roland Bandinelli, papie 11591181. 1105 Antypapie Wiktor IV 1159 - 1164. 1106 Pierwszy synod w Pawii odby si 5-12 II 1160. Obecny na nim by nie arcybp moguncki Konrad I (1161 -1165), lecz raczej jego poprzednik Arnold (zamordowany
1100

take elekci: koloski Rainald i moguncki Konrad, i wszyscy, ktrzy bali si cesarza albo chcieli pozyska sobie jego wzgldy. Aleksandra za uzna Koci jerozolimski i antiocheski, prcz tego caa Francja, Anglia, Hiszpania, Dania i wszystkie krlestwa, ktre znajduj si gdziekolwiek na ziemi. Ponadto przystpi do niego cay zakon cysterski, do ktrego naley wielu arcybiskupw i biskupw, wicej ni siedmiuset opatw oraz niezliczona rzesza mnichw. Oni to corocznie odbywaj zjazd w Citeaux i rozstrzygaj o tym, co jest korzystne. Ich wpyw przemony najbardziej podnis znaczenie Aleksandra. Zagniewany z tego powodu cesarz wyda nakaz 1107, by wszyscy mnisi zakonu cysterskiego, ktrzy przebywali w jego krlestwie, albo opowiedzieli si za Wiktorem, albo zostali wypdzeni z krlestwa. Zaprawd, trudno jest poda, ilu ojcw, jaka liczba mnichw opuciwszy swoje siedziby przeniosa si do Francji. Rwnie bardzo wielu biskupw odznaczajcych si witobliwoci w Lombardii i w caym krlestwie zostao gwatem wypdzonych ze swych siedzib przez wadc, a na ich miejsce postawiono innych. A po upywie piciu albo wicej lat oblenia cesarz opanowa Mediolan, wypdzi z niego mieszkacw, zburzy wyniose wiee, a mury miasta zrwna z ziemi i pozostawi miasto pustk 1108. Wtedy wzbio
24 VI 1160). Konrad bra natomiast udzia w drugim synodzie w 1162 r. (S t o o b). 1107 1162 lub 1164 na Sejmie Rzeszy w Wurzburgu. 1108 Zwrot czsty w Biblii, por. Proroctwo Jeremiasza 2,15; 10,22; 50,3. Zdobycie Mediolanu 26 III 1162. Waciwe oblenie trwao tylko 1 rok (S t o o b).

si zbytni pych jego serce 1109 i dray wszystkie krlestwa ziemi na wie o jego imieniu 1110. Wysa on poselstwo do krla Francji Ludwika 1111, by zeszed si z nim do Laony, lecej w ziemi Burgundw nad rzek Arar 1112, w celu przywrcenia jednoci Kocioa. Zgodzi si na to krl Francji. Oprcz tego posa wysannikw do krla Danii, do krla Wgier i do krla Czech1113, by stawili si wyznaczonego dnia; ponadto poleci wszystkim arcybiskupom i najwyszym wadzom krlestwa swego i wszystkim zakonnikom, by si uroczycie zjawili. Wszyscy wic oczekiwali wielkich rzeczy1114 od tak wspaniaego zjazdu, na ktrym mieli si zjecha obaj papiee i tylu krlw. Wtedy udali si rwnoczenie do wyznaczonej na zjazd miejscowoci Waldemar z biskupami Danii, arcybiskup Hartwig, biskup Gerold i hrabia Adolf z wielu szlachetnymi z Saksonii. Ksi za znajdujcy si w Bawarii przyby inn drog. Skoro za krl francuski Ludwik, ktrego przybycia szczeglnie oczekiwano, dowiedzia si, e cesarz zblia si z du liczb uzbrojonego wojska, waha si z nim spotka. Wszake utrzymawszy gwarancj przysigi przyby na miejsce zjazdu wyznaczonego
Por. II Ks. Kronik 26,16; 32,25 i Ks. Judyty 1,7. Por. Ks. Estery 9,4. 1111 Ludwika VII 1137-1180 1112 St. Jean de Losne nad rzek Sane. Por. Chronica regia Coloniensis (Script. rer. Germ, in usum schol. [18], ed. G. Waitz, Hannover 1880) pod r. 1162, Saxo Grammatyk XIV (MGH SS XXIX 114 n.). 1113 Waldemara I duskiego, Stefana II wgierskiego 1161 -1173, Wadysawa II czeskiego 1140 - 1173. 1114 Por. Sulpicjusz Sewer, Vita Martini, c. 23: grandis omnium ad hanc professionem exspectatio.
1110 1109

dnia, to jest na cicie witego Jana Chrzciciela1115, i ukaza si na rodku mostu, zatrzymujc si tam od godziny trzeciej do godziny dziewitej. Ale cesarz jeszcze nie nadszed. Krl Francji wzi to za dobr wrb, umy w rzece rce na wiadectwo jako ten, ktry dotrzyma danego przyrzeczenia, i uda si tego wieczora z powrotem do Dijon. Gdy noc przyby cesarz i dowiedzia si, e krl francuski odszed, posa znakomite osobistoci, by go ponownie przywoa. Chocia w nie mg poda adnej przyczyny, ktra by uzasadniaa jego krok, radowa si, e i wiary dotrzyma, i uszed podejrzanej rki cesarza. Wielu bowiem opowiadao, e cesarz chcia go przechytrzy i dlatego wbrew postanowieniom umowy przyby uzbrojony. Chytro zostaa jednak wykpiona chytroci 1116. Francuzi bowiem, bardziej pomysowi, osignli rozsdkiem to, co wydawao si niemoliwe do zdobycia zbrojnie. Wtedy cesarz gwatownie zagniewany opuci zjazd zamierzajc wypowiedzie Francuzom wojn. Papie Aleksander wzrasta odtd w sile i nabiera coraz wikszego znaczenia. Ksi Henryk pody do Bawarii, a zaatwiwszy tam swoje sprawy powrci do Saksonii. 92. O DZIESICINIE HOLZATW W owych dniach panowa pokj w caej Sowiaszczynie, a grody, ktre ksi posiad prawem wojny w ziemi Obodrytw, zaczli zamieszkiwa przybysze, ktrzy przyszli do kraju, by posi ziemi.
29 VIII 1162. Zwrot, czsto powtarzany w redniowieczu, pochodzi z tzw. Disticha Catonis, I 26: sie ars deluditur arte.
1116 1115

Naczelnikiem tej ziemi by za Guncelin, m dzielny i przyjaciel ksicia. Take Henryk, hrabia Raciborza lecego w ziemi Polabian, przyprowadzi moc ludzi z Westfalii, by zamieszkali ziemi Poabian i ziemi ich rozdzieli losem, sznurem pomiaru1117. I pobudowali kocioy, i oddawali dziesicin swych podw dla suby domu 1118 Boego. Przeto zakorzenio si dzieo Boe w czasach Henryka w ziemi poabskiej, lecz w czasach syna jego Bernarda peniej ono wyroso1119. Atoli Holzatowie, ktrzy po wypdzeniu Sowian zamieszkiwali ziemi Wgrw, oddani byli co prawda sprawie budowania kociow i okazywaniu gocinnoci, wszake okazali si opornymi w oddawaniu nalenych dziesicin zgodnie z przykazaniem Boskim. wiadczyli za miary malekie, i to sze z puga. Jak utrzymywali, zezwolono im na zmniejszony wymiar dziesiciny, gdy jeszcze przebywali w ziemi rodzinnej 1120 ze wzgldu na ssiedztwo barbarzycw i na czasy wojenne 1121. Ziemia za, z ktrej wyszli Holzatowie, naley do biskupstwa hamburskiego i jest najblisza ziemi Wgrw. Gdy wic biskup Gerold widzia, e Poabianie i Obodryci, ktrzy znajdowali si wpord pieca ognia paajcego1122, uiszKs. Psalmw 77,55. Por. I Ks. Kronik 23, 28; II Ks. Kronik 29, 35. 1119 Henryk z Badwide (por. przyp. 715). Bernard I, zm. 1194/1195 (por. c. 101). 1120 Por. Ks. Eodzaju 11,28; Proroctwo Ezechiela 29,14. 1121 Przypowieci Salomona 3,8. Helmold wiadomie przeciwstawia umiarkowany wymiar dziesiciny Holzatw wiadczeniom uiszczanym przez Sowian (c. 12 i 88). 1122 Proroctwo Daniela 3,23. Aluzja do pogastwa, w jakim pozostawali Sowianie.
1118 1117

czaj swoje dziesiciny w naleytej wysokoci, poleci domaga si od swoich rwnie duych wiadcze. Zasign wic rady hrabiego Adolfa i usiowa skoni buntownicze umysy Holzatw listem pasterskim. Do kocioa wic w Bornhved zwie si on take drugim imieniem Zventineveld1123 gdzie mieszka Markrad, starszy ziemi i drugi znaczeniem po hrabim, i przebywaa caa moc Holzatw, posa list treci nastpujcej1124: Gerold, z Boej aski biskup kocioa lubeckiego, wszystkim parafianom przynalenym do kocioa w Bornhved [przesya] pozdrowienia i nalen mio. Poniewa z woli Boej zostao mi powierzone szafarstwo askami kocielnymi i poniewa peni nad wami urzd Boskiego posannictwa, konieczn jest rzecz, bym was usiowa doprowadzi od dobrego do lepszego i bym mozoli si z najwikszym wysikiem, by was odcign od tych rzeczy, ktre id na przekr zbawieniu dusz waszych. Zaprawd, dziki czyni Bogu za to, e wielu z was odznacza si cnotami, e gwoli Boga oddani jestecie gocinnoci i innym dzieom miosierdzia, e jestecie bardzo gorliwi w suchaniu sowa Paskiego, a w budowaniu kociow szczeglnie troskliwi, zgodnie te z nakazami prawa czyste, Bogu mie wiedziecie ycie. Przestrzeganie tych wszystkich nakazw nie przysporzy wam jednak adnych korzyci, jeli zaniedbujecie inne przykazania, albowiem jest napisane: A ktokolwiek
Por. przyp. 753. Jedyny dokument cytowany in extenso przez Helmolda. O stosunku naszego kronikarza do dokumentw zob. uwagi Jegorowa, Die Kolonisation, I 10-17.
1124 1123

by w jednym upad, stal si winien wszystkiego 1125 Jest bowiem przykazaniem boskim: daj mi dziesiciny ze wszystkiego, aby tobie dobrze si. dziao i by dugo y1126. Stosowali si do tego przykazania patriarchowie, mianowicie Abraham, Izaak i Jakub, i wszyscy, ktrzy w wierze stali si synami Abrahama 1127, przez co osignli chwa i nagrod wieczn. Rwnie apostoowie i mowie apostolscy, ten sam przepis przejwszy z ust Boych, wydali i przekazali potomnoci, by go przestrzegaa pod grob kltwy. Gdy zatem jest niewtpliwe, e jest to Boskie przykazanie, zatwierdzone powag witych ojcw, jest obowizkiem naszego urzdu, by w was moj prac uzupeni przez ask Bo to, czego warn nie dostaje dla waszego zbawienia. Przeto napominamy i zaklinamy was wszystkich w Panu, bycie ochoczym sercem, jak posuszni synowie 1128, dali posuch mnie, ktremu poruczono ojcowsk opiek nad wami, i wiadczyli dziesiciny, jak to Bg ustanowi, a wadza apostolska umocnia nakazem w celu powikszenia chway Boej i dla wykonania pieczy nad biednymi, abycie nie zgubili swego majtku doczesnego a rwnoczenie duszy na wieki przez zagarnicie Bogu tego, co mu si naley. Bdcie zdrowi". Gdy to buntowniczy lud usysza, z szemraniem owiadczy, e nigdy nie zniy karku pod tak niewolnicze jarzmo, przez ktre cae prawie pokolenie chrzecijan miaoby podlega uciskowi biskupw. Prcz tego dorzucili, nie bardzo odbiegajc od praw1125 1126

List w. Jakuba 2,10. Por. Ks. Rodzaju 14,20 i Ks. Powtrzonego Prawa 22,7. 1127 Por. Ewang. w. Jana 8, 37, 39. 1128 Quasi filii obedientiac (por. I List w. Piotra 1,14).

dy, e wszystkie prawie dziesiciny obrcone zostay na zbytek osb wieckich. Z tego powodu przesa biskup t wypowied ksiciu. w wszake pod utrat swej aski poleci wszystkim Holzatom z ziemi Wgrw, by pacili biskupowi dziesiciny w caoci, jak to robi ludno w kraju Poabian i Obodrytw, ktre dopiero od niedawna s uprawiane, a wiksza nad nimi wisi groza wojny 1129. Na rozkaz ten uparci Holzatowie odpowiedzieli, e nigdy nie bd dawali takich dziesicin, jakich ich ojcowie nie dawali, e wol raczej podpali wasne domy, wyj z kraju, anieli znosi jarzmo takiej niewoli. Prcz tego zamierzali zamordowa biskupa wraz z hrabi i ca grup kolonistw, ktrzy uiszczali dziesiciny w prawem przepisanej wysokoci, zostawi kraj w pomieniach i uciec do kraju Duczykw. Usiowania zbrodniczych zamierze 1130 zniweczy jednak odnowiony ukad naszego ksicia i krla duskiego. Postanowiono za w nim, e nikt nie przyjmie cudzego zbiega. Dlatego Holzatowie przymuszeni koniecznoci zawarli z biskupem w obecnoci ksicia tak umow, e zwiksz wiadczenia dziesicinne i paci bd z anu sze miar yta i osiem owsa, i to powiem tej miary, ktra w jzyku ludu nazywa si hemmete 1131. By za nastpcy na stolcu biskupim przypadkiem nie zadali
Por. Waleriusz Flakkus, Argonautica, III v. 390: pulsare formidine; Owidiusz, Tristia, III 10, 67: formidine belli. 1130 Owidiusz, Przemiany, XV 578: molimina rerum. 1131 Dolnosaskie Himpten (zob. F. von Aspern, Beitrge zur lteen Geschichte Holsteins, z. 1, Hamburg 1849, s. 147 -150). Do ugody doszo zim 1162/1163.
1129

nowych ciarw, prosili Holzatowie o umocnienie umowy pieczci ksicia i biskupa. Gdy za pisarze wedug zwyczaju kancelarii zadali grzywny zota, nieuczony lud odstpi i umowa nie zostaa ostatecznie zawarta. Teje umowie, ktra wyszaby niezwykle na korzy Kocioowi, stana na przeszkodzie i szybka mier biskupa1132, i groca straszliwa burza wojen. 93. NIEWOLA WERCISAWA 1133 Synowie za Niklota, Przybysaw i Wercisaw, niezadowoleni z pobytu w kraju Chyan i Czrezpienian, myleli o ponownym zawadniciu ziemi Obodrytw, ktr im ksi zabra prawem wojny. Dowiedziawszy si o ich knowaniach Guncelin ze Skwierzyna, namiestnik ziemi Obodrytw, donis o nich ksiciu. Ten ponownie odpaci im nieask i gniewem1134 i przyby z wielkim wojskiem do kraju Sowian por zimow 1135. Wszake ci zamknli si w miecie Orle i obwarowali grd przeciwko atakom oblegajcych. I posa ksi naprzd Guncelina i co dzielniejszych, by od razu rozpocz oblenie, co miao zapobiec wymkniciu si Sowian; sam za co prdzej pomaszerowa z reszt wojska dalej. I oblono warowni, w ktrej znajdowa si Wercisaw, syn Niklota, i wielu znakomitych, a ponadto moc pospolitego tumu 1136 . Atoli starszy wiekiem Przybysaw przedosta si
Por. c. 95. Rozdz. nie wyodrbniony w rkpsie lubeckim. 1134 W oryg.: At Ule posuit eos rursus in indignacionem et iram (por. Ks. Psalmw 77,49 i inne miejsca w Biblii). 1135 Stycze-luty 1163. 1136 Por. Ks. Wyjcia 12, 38; Ks. Liczb 11, 4.
1133 1132

z oddziaem konnych do ukrytych gszczw lenych, by uderzy na nieprzewidujcych zasadzek. Ksi za cieszy si 1137 z tego, e Sowianie uporczywie oczekuj go w warowni, a tym samym daj mu mono zagarnicia ich. I powiedzia do modszych z wojska, ktrych gupia ch wojowania skaniaa do wyzywania nieprzyjaci i wzniecania potyczek: Dlaczego podchodzicie pod bramy miasta, co jest zupenie niepotrzebne, i naraacie samych siebie na niebezpieczestwa? Tego rodzaju utarczki nie prowadz do niczego i gro strat. Raczej zostacie w swoich namiotach, 1138- gdzie nieprzyjaciele nie mog was obsypa strzaami -1138, i pilnujcie oblenia, by nikt si nie wymkn. Naszym za zadaniem bdzie z aski Boej, bez wrzawy i wielkiego upywu krwi, zawadn miastem". Natychmiast te poleci z gstego lasu przywlec drzew i przygotowa machiny wojenne, jakie by widzia w Cremie i w Mediolanie. Sporzdzi te bardzo skuteczne machiny; jedn, spojon z bali dla przebijania murw, drug za, ktra bya wysza i wzniesiona na ksztat wiey, wznis w gr ponad grd, aby kierowa do niego strzay i odpdza tych, ktrzy stali na waach. Rzeczywicie od dnia, w ktrym to urzdzenie zostao ustawione, nikt ze Sowian nie way si wysun gow albo pokaza si na waach. W tym samym czasie Wercisaw zosta ciko raniony strza. Pewnego za dnia doniesiono ksiciu, e Przybysaw z oddziaem konnym ukaza si niedaleko obozu.
1137 1138

Por. Ewang. w. Mateusza 2,10: gavisi sunt gaudio magno. Brak w rkpsie lubeckim.

W celu odszukania go posa ksi hrabiego Adolfa z wyborowym oddziaem modych. Chocia 1139 przez cay dzie bkali si po bagnach i lasach, nikogo nie znaleli, wyprowadzeni w pole przez przewodnika, ktry bardziej sprzyja nieprzyjacioom ni naszym. Ksi za poleci ludziom starajcym si o ywno, by tego dnia nigdzie nie wychodzili z obawy przed wpadniciem w rce nieprzyjaciela. Atoli niektrzy Holzatowie jako e s uparci nie przestrzegali zakazu i wyszli, by zaopatrzy si w zboe. Przybysaw pokaza si natychmiast, wpad na niczego si nie spodziewajcych i pooy z nich ze stu mw; pozostali za zbiegli do obozu. Przeto ksi, bardziej jeszcze gniewem poruszony, tym gorliwiej przypiesza oblenie. Ju mury grodu zaczy si chwia, grozi upadkiem i rozpada si od podkopw. Wtedy Wercisaw, straciwszy wszelk nadziej 1140, otrzyma glejt i przyby do obozu hrabiego Adolfa, by zasign u niego rady. Odpowiedzia mu hrabia: Pno zaprawd szukacie rady lekarza, kiedy chory znajduje si w stanie rozpaczliwym1141. Niebezpieczestwa teraz groce winnicie byli przedtem przewidzie. Kt, pytam, da ci rad, by bra na siebie niebezpieczestwo oblenia? Byo to dowodem wielkiego nierozsdku pooy nog w pta 1142, z ktrych
W tym miejscu w starszym z rkpsw kopenhaskich rozpoczyna si luka spowodowana wyrwaniem jednej karty. 1140 Por. Juliusz Waleriusz (zob. przyp. 590) s. 97:Tum ergo Darius omni spe meliore deposita. 1141 Por. Owidiusz, Remedia, amoris, v. 91-92: Sero medicina paratur, Cum mola per longas convaluere moras. Por. te c. 13. 1142 Por. Ks. Hioba 13,27 i 33,11.
1139

nie ma rozwikania ani adnej moliwoci wyjcia. Nie pozostaje wam nic innego jak podda si. Jeli istniej jakie widoki ocalenia, widz je tylko w poddaniu si". Na to mwi Wercisaw 1143: Wstaw si za nami u ksicia, by pozwoli nam podda si bez niebezpieczestwa ycia i ciaa". Wwczas hrabia uda si do ksicia i zwrci si do tych, ktrzy naleeli do rady, wyjawiajc im swoj misj. Owi przeto, odrzucajc zamiary ksicia, dali gwarancj, e ktokolwiek ze Sowian odda si we wadz ksicia, utrzyma si przy yciu i ciele, pod tym wszake warunkiem, e i Przybysaw zaprzestanie dziaa wojennych. Wtedy pod przewodem najjaniejszego hrabiego wyszli z grodu Wercisaw oraz wszyscy znamienici Sowianie i rzucili si do ng ksicia, przy czym kady z nich trzyma nad swoim karkiem miecz 1144. Przyj wic ich ksi i zamkn w wizieniu. Potem poleci ksi, by ktokolwiek z Duczykw znajdowa si w grodzie jako jeniec, odzyska wolno. I wysza ich olbrzymia liczba; yczyli oni ksiciu dononym gosem wszystkiego najlepszego za wyswobodzenie ich z niewoli. Nastpnie ksi kaza strzec grodu i prostego motochu1145, a na czele ich postawi pewnego starego onierza Lubomira, brata Niklota1146. Mia on sta na czele
Kopistom myliy si imiona ksit sowiaskich. Drugi rkps kopenhaski pocztkowo mia: pribizlaus, ktry to wyraz zosta wyskrobany i poprawiony na wertislaus. Rkps lubecki rwnie ma: pribizlauus. 1144 Wedug obyczaju lombardzkiego (S t o o b). 1145 Por. Wergiliusz, Eneida, I 149: ignobile volgus. 1146 Znany tylko z tej relacji Helmolda. Zob. G. L a b u d a, Lubomir, SSS III 100.
1143

kraju, a przy tym uznawa swoj podlego1147. Ksicia za sowiaskiego Wercisawa zawid ksi ze sob do Brunszwiku i sku elaznymi kajdanami 1148, reszt za rozmieci w rozmaitych wizieniach, dopki nie zapac ostatniego grosza 1149. Przez te wydarzenia upokorzone zostay siy Sowian i uznali, e lew, najmocniejszy midzy zwierztami, niczyjego si spotkania nie zlknie 1150. Przybysaw za, ktry by starszy wiekiem, i bystrzejszego rozumu, chcc pomc bratu jecowi, zacz przez posw nagabywa o zamiary ksicia i prosi o to, co do pokoju naley 1151. Gdy za ksi da zakadnikw, by mocna bya wiara przyrzecze, powiedzia Przybysaw: Po c ma pan mj od swego niewolnika da zakadnikw? Czy nie dziery w zamkniciu mego brata i wszystkich znakomitszych Sowian? Niech ich trzyma w miejsce zakadnikw, niech postpi z nimi, jak zechce 1152, gdybymy naruszyli wiar lubowa". Podczas gdy toczyy si pertraktacje przez posw i dawano Przybysawowi nadziej na polepszenie, trwa bardzo krtki okres bez wojny i panowa w Sowiaszczynie pokj od miesica marca a do 1 lutego nastpnego roku1153. Wszystkie grody ksice pozostay nie zaatakowane, mianowicie Malechowo, Cuscin, Skwierzyn, Iw i Mechlin.
1147

Por. I Ks. Machabejska 10,20; II Ks. Machabejska 9,25 (por. c.

49).

1148 1149

Por. KS. Psalmw 149,8 (por. c. 49). Por. Ewang. w. Mateusza 5, 26. 1150 Ks. Przysw 30,30. 1151 Ewang. w. ukasza 14,32. 1152 Por. Ks. Rodzaju 19,8. 1153 1163-1164.

94. POWICENIE NEUMNSTER 1154 W tyme roku biskup kocioa lubeckiego Gerold po wietnych uroczystociach wielkanocnych 1155 zacz niedomaga i lea na ou choroby a do 1 lipca. Modli si te do Boga, by mu przeduy ycie a do powicenia oratorium lubeckiego i by kler wieo zczony wzmg si w swoim stanie. Niedugo te wspomoony przez Boga powrci na pewien czas do zdrowia. Uda si przeto do ksicia, ktry wtedy przyby wanie do Stade, by spotka si z arcybiskupem; i rozprawia z nim o poytkach kocioa lubeckiego. Ksi uradowany jego sowami wezwa go, aby jak najpieszniej powraca do Lubeki, w celu przygotowania rzeczy niezbdnych do powicenia. I prosi ksi arcybiskupa, by uda si z nim razem dla dokonania aktu. Ulegajc jego probie, wyruszy w drog do ziemi Wgrw i w przejedzie powici koci faldereski, ktry, jak wiadomo, zaoy i dziery biskup starogardzki, witej pamici Wicelin. Arcybiskup wywiadczy proboszczowi i braciom tam przebywajcym wiele dobrodziejstw, poleci te, by miejscowo zwaa si odtd Nowym Klasztorem [Neumnster]. Dawniej bowiem nazywaa si Faldera albo Wippendorf. Proboszczem owej instytucji by Herman, ktry kiedy, jeszcze w czasie barbarzyskiego buntu, przeszed cikie chwile w Lubece, gdy poczy si w celu goszenia ewangelii z proboszczem z Segebergu, ksidzem Ludolfem, i proboszczem starogardzkim Brunonem 1156. Ten wic
1154 1155

Rozdzia nie wyodrbniony w rkpsie lubeckim. 24 III 1163. 1156 Por. c. 54,75.

Herman by nastpc w zarzdzie Nowego Klasztoru po czcigodnym mu Epponie, ktrego odznaczajca si witobliwo, czczona ju przedtem przez wszystkich, znalaza swe szczliwe spenienie w dniu 1 maja 1157. Po powiceniu wic, jak powiedziaem poprzednio, Nowego Klasztoru, uda si arcybiskup do Segebergu i tam korzysta z gocinnoci1158 hrabiego Adolfa. Skoro za przyby do Lubeki, przyjli go ksi i biskup wystawnie i przystpili do dziea powicenia 1159. Poszczeglni wywiadczyli 1160 ze swego serca dobrodziejstwa, mianowicie ksi Henryk, biskup Gerold i hrabia Adolf; nadali te posiadoci, renty i dziesiciny na utrzymanie kleru. Gdy za wezwano arcybiskupa, 1161- by darowa Nowy Klasztor biskupowi lubeckiemu, w na to si nie zgodzi. Dokonawszy wic tych czynnoci zgodnie z regu, powrci arcybiskup -1161 do swej siedziby. Ksi za, gdy urzdzi sprawy w Saksonii, uda si do Bawarii, by poskromi buntownikw i czyni sprawiedliwo pokrzywdzonym 1162. 95. ZGON BISKUPA GEROLDA 1163 W tym czasie czcigodny biskup Gerold, czujc, e boleci, ktre zamilky na pewien czas, odnawiaj si z si, postanowi przeprowadzi wizytacj wszystkich kociow swej diecezji1164. Nie domaga si
1157 1158

1163. Usus est diversorio (por. Ks. Sdziw 18, 3). 1159 Lipiec 1163. 1160 Et obtulerunt singuli voluntaria (por. Ks. Wyjcia 35,29). 1161 Brak w rkpsie lubeckim. 1162 Por. Ks. Psalmw 145,7. 1163 Rozdzia nie wyodrbniony w rkpsie lubeckim. 1164 Lipiec - sierpie 1163.

przy tym od nikogo wiadcze, by nie by nikomu ciarem 1165. Wykazywa take ojcowsk trosk wobec swoich synw, nie szczdzi zbawiennych napomnie 1166, powciga bdzcych, godzi skconych i udziela take aski bierzmowania, gdzie to byo potrzebne. W imieniu Pana zakaza odbywania targu w Poni, na ktry uczszczali co niedziela Sowianie i Sasi, a to dlatego, e lud Chrystusowy opuszcza sub Boa i msze wite, a oddawa si tylko handlowi. To wic najbardziej zakorzenione bawochwalstwo wbrew oczekiwaniu wielu zniweczy moc swojego ducha, polecajc, by nikt pod kar wyklcia nie powoa go w przyszoci z powrotem do ycia. Odtd schodzili si ludzie do kociow, by sucha sowa Boego i uczestniczy w witych misteriach. Gdy biskup dokona wic wizytacji caej swej diecezji1167, przyby wreszcie do Lutjenburga z pociech dla tamtejszych mieszkacw; gdy odprawi boskie misteria, a wic jakoby speni zadanie, zacz nagle traci siy 1168. Przeniesiono go do Bozowa, gdzie przez wiele dni lea w ku. Nigdy jednak nie opuci jednego dnia a do swego zgonu, by nie odprawi mszy witej. Wyznam, e nie przypominam sobie, bym widzia czowieka bardziej praktykujcego sub Bo, bardziej pilnego w piewaniu psalmw i godzinek porannych, bardziej agodnego dla duchowiestwa: nie dopuszcza, by nawet sowem ktokolwiek klerowi ubliy. On to pewn wieck osob, ktra ajaa duchownego, kaza bardzo
Por. II List do Koryntian 11,9. Por. Ks. Tobiasza 1,15. 1167 Koniec luki w rkpsie kopenhaskim (por. przyp. 1139). 1168 Por. Sulpicjusz Sewer, Epist. III: uiribus corporis coepit repente destitui.
1166 1165

ostro schosta, dajc innym przykad, aby si nauczyli nie bluni1169. Gdy dowiedzieli si o chorobie dobrego pasterza, przybyli do niego czcigodni mowie: dziekan kocioa lubeckiego Odon i proboszcz z Segebergu Ludolf, z brami obydwu zgromadze. Gdy ci znajdujc si przy ou chorego yczyli mu dugiego ycia, w powiedzia: Dlaczego, o bracia, yczycie mi tego, co jest bezuyteczne. Jak dugo bym y, zawsze mnie oczekuje mier. Niech przeto nastpi teraz to, co i tak musi nastpi. Lepiej jest przezwyciy to, przed czym nikomu nie jest dane uj". O swobodo ducha, nieprzeraona strachem mierci! W czasie rozmowy da nam lektur psalmu: Weseliem si, gdy mi powiedziano: Pjdziemy do domu Paskiego" 1170. Zapytany przez nas na co cierpi, owiadczy, e nie odczuwa adnych blw ni mk, lecz jedynie daje mu si we znaki ubytek si. Gdy za bracia widzieli zbliajcy si koniec, udzielili mu ostatniego witego namaszczenia. W ten sposb zaopatrzony w zbawienne sakramenty, o wicie wraz z ustpieniem ciemnoci nocy zoy ulegajce psuciu cielesne brzemi 1171. Ciao jego przeniesiono do Lubeki, gdzie przez duchowiestwo i mieszczan zostao zaszczytnie pogrzebane w rodku kocioa, ktry sam zaoy. A stolec lubecki pozosta nie obsadzony a do pocztku lutego, poniewa ksi by nieobecny1172, a czekano na jego zdanie.
Por. I List do Tymoteusza 1,20 (oraz Adam z Bremy, schol.53). 1170 Ks. Psalmw 121,1. 1171 13 VIII 1163. 1172 Przebywa w Bawarii.
1169

KSIGA II Wstp do nastpujcego dziea. Rozdzia XCVI. O biskupie Konradzie. Rozdzia XCVII. [O klsce Flamandw. Rozdzia XCVIII] 1. O biskupie Bernonie. Rozdzia IC. Powieszenie Wercisawa. Rozdzia C. Pogrzeb hrabiego Adolfa. Rozdzia CI. Odnowienie Dymina. Rozdzia CII. Zawi ksit z powodu sawy ksicia [Henryka]. Rozdzia CIII. Zupienie bremeczykw. Rozdzia CIV. Wypdzenie biskupa Konrada. Rozdzia CV. Intronizacja papiea Kaliksta. Rozdzia CVI. Ugoda ksit z ksiciem [Henrykiem]. Rozdzia CVII. O witowicie boku Rugian. Rozdzia CVIII. Przemienienie ciaa i krwi. Rozdzia CIX. Pojednanie krla duskiego z ksiciem. Rozdzia CX.
1

W rkpsach brak tytuu, podaj za editio princeps.

96. WSTP DO NASTPUJCEGO DZIEA 1 Wrd dziejopisw rzadko zdarzaj si tacy, ktrzy z pen odpowiedzialnoci traktuj opisywane przez siebie dzieje. Zaiste, odmienne istniej zamierzenia ludzi, czstokro rodz si w zepsutym rdle, natychmiast z samych cech zewntrznych opowiadania dadz si odrni, gdy mianowicie jakby jaki rosncy nadmiar uczu w sercu czowieka nieuzasadniona przychylno albo uprzedzenie kieruje tokiem opowiadania na praw czy na lew stron, nie liczc si z prawdziwoci wtku. Wielu bowiem w trosce o przychylno ludzk okryo si pozorem przyjani i gwoli zaszczytw czy jakiego wynagrodzenia mwio rzeczy mie 2 ludziom, przypisujc czyny godne niegodnym, chwalc tych, ktrym si pochwaa nie naleaa, bogosawic tym, ktrzy na bogosawiestwo nie zasuyli. W przeciwiestwie do tego inni. powodowani nienawici, nie szczdzili zupenie nagan, szukajc okazji do lenia i przeladujc ostro
1 2

W rkpsie lubeckim brak tytuu i odstpu. Por. Proroctwo Izajasza 30,10: loquimini nobis placentia.

jzykiem tych, ktrych nie mogli dosta w swe rce. S to zaiste ci, ktrzy czyni wiato z ciemnoci3 i utrzymuj, e noc jest dniem. Nigdy jednak nie brako wrd pisarzy takich, ktrzy z obawy straty majtku i udrk cielesnych nie mieli publicznie gosi o niegodziwociach ksit. atwiej bowiem przebaczy temu, kto przemilcza prawd z powodu tchrzliwoci ducha i niebezpiecznych czasw, ni temu, kto w nadziei prnego zysku zmyla kamstwo. W przedstawianiu wic dziaa ludzkich, podobnie jak w rzebieniu bardzo delikatnych robt, naley mie zawsze szczere wejrzenie, ktre nie da si odwie od drogi prawdy 4 ani ask, ani nienawici, ani obaw. Poniewa s to rzeczy wielkiego dowiadczenia i najwikszej starannoci, mianowicie kierowa sterem wywodw bez wstrzsw wrd ska przeciwnoci, musz baga tym silniej o przychylno Bo, bym skoro na pene morze wyprowadziem okrt opisu, powodowany raczej jak nieoczekiwan miaoci ni lekkomylnoci przy Boskiej pomocy i zsyaniu pomylnych wiatrw 5 zasuy sobie na doprowadzenie go do brzegu waciwego zakoczenia6. Zreszt ze wzgldu na
Por. tame 5,20, oraz Adam z Bremy III 65 (64): Vae illis, qui malum bonum dicunt (Iz. 5,20), et pereant qui nigrum in candida vertunt (J u w e n a l i s, Satyry, III 30). 4 Por. Ks. Mdroci 5,6; Mdro Syracha (Eklezjastyk) 34,22. 5 Por. Owidiusz, Przemiany, XIII 418: flatuque secundo. 6 Por. Adam z Bremy III 1. Czsty w retoryce redniowiecznej topos okrtu". L. A r b u s o w, Colores rhetorici, wyd. 2, Gttingen 1963, s. 102, dopuszcza w tym miejscu moliwo literackiego wpywu Listw w. Hieronima (XIV 10).
3

pogarszajce si stale stosunki i z powodu zepsutych obyczajw ksit, z bojani przed ludmi atwo mog popeni bd. Wszystkim za zmierzajcym do prawdy bdzie to rdem wielkiej pociechy, e prawda, chocia niekiedy wrd bezbonych rodzi nienawi 7, sama w sobie zostaje nienaruszona bez nagany, podobnie jak chorym oczom nienawistne jest wiato, cho jak wiadomo win ponosi tu nie wiato, lecz choroba oczu. Atoli kady, przygldajc si obliczu wasnemu w zwierciadle 8, nie zwierciadu, lecz sobie samemu przypisze, jeli spostrzee co zepsutego i przeksztaconego. Nastpujce wic dzieko, jak i poprzednie, [powicam] 9 waszej mioci, o czcigodni panowie i bracia, pragnc dla yjcych czci, dla przyszych pokole korzyci ze znajomoci faktw. Jednake spodziewam si, e i ja nie pozostan bez jakiego wynagrodzenia pyncego z modw wielkich mw, ktrzy przypadkiem ksieczk t bd czytali, i nie odmwi mojej probie odmwienia za mnie modlitwy. 97. O BISKUPIE KONRADZIE Henryk Lew, sawny z posiadania dwch ksistw, zaatwiwszy sprawy w Bawarii powrci do Saksonii, [gdzie] przywoa kler lubecki i da im za biskupa ksidza Konrada, opata z Riddagshausen 10, brata rodzonego ksidza biskupa Gerolda. Byo to, co prawda, sprzeczne z zamiarami arcybiskupa Hartwiga i nie
7 8

Por. Terencjusz, Andria, I 1, 41: veritas odium parit. List w. Jakuba 1,23. 9 Brak w rkpsach. Koniektura Schorckla. 10 Luty 1164- 1172.

po myli wszystkich prawie Lubeczan, jednakowo gr wzia wola ksicia, ktremu stawia opr jest rzecz gron. Otrzyma za sakr wit przez rce arcybiskupa Hartwiga w miecie Stade. Odznacza si on oczytaniem, wymow, uprzejmoci, hojnoci, oprcz tego wielu zaletami, ktre dodaj dostojnikowi zaszczytnego poloru. Atoli pikn powierzchowno ma znieksztaca, e si tak wyra, nieuleczalny jaki liszaj, mianowicie zmienno usposobienia i gadatliwo, ktra nigdy nie wytrwaa w tym samym. By on niezgodny sam z sob, nie robi nic po namyle, niepewny w obietnicach, lubicy obcych, przykry dla swoich. W stosunku do kleru, ktry zasta w modziutkim kociele, odnosi si z nadmiern surowoci, poczynajc od pierwszych, ktrzy byli przy katedrze lubeckiej, a do ostatnich 11, ktrzy zamieszkiwali na wsi. Utrzymywa on, e cae mienie kapanw naley do niego; uwaa ich nie za braci, lecz za sugi. Jeli przypadkiem ktrego z braci pragn usun, nie pozywa go w sposb prawem przepisany, nie czeka na waciwy czas i miejsce, nie sucha wyroku kapituy, lecz wedug swego widzimisi kogo chcia obciy, albo zawiesza w urzdowaniu, albo usuwa z kocioa. Upomniany przez ksicia nie sta si agodniejszy, lecz odwrci si od ksicia i sprzymierzy si z arcybiskupem, by zczywszy siy atwiej mogli pokona wszystkich, ktrzy stawiliby im opr. Za owych dni, kiedy to Konrad zosta dopiero wyniesiony na najwyszy stopie kapastwa, gdy jeszcze przebywa u arcybiskupa w miecie Harburg,
Por. Ewang. w. Mateusza 20,8. O krytycznym nastawieniu Helmolda do biskupa Konrada zob. wstp.
11

ktre ley nad brzegiem aby, dnia 17 lutego powstaa olbrzymia burza wiatrw, nawanica, jasno byskawic i trzask piorunw, ktra to burza w wielu miejscach spalia wiele budynkw albo je zawalia; ponadto powsta taki wylew morza, o jakim nie syszano od czasw staroytnych: woda zalaa cay brzeg Fryzji, Hadeln i cae bagniste dorzecze aby i Wezery i wszystkich rzek, ktre wpywaj do oceanu. Zatopio si wiele tysicy ludzi i niezliczona ilo 12 byda. Ilu bogaczy, ilu monych siedziao jeszcze wieczorem i opywao w rozkosze, wolni od bojani przed ziem13, a nagl katastrofa14 pogrya ich wrd fal15. 98. [O KLSCE FLAMANDW] 16 Tego dnia, kiedy to nadmorskie krainy dotkna tak straszna klska, doszo do wielkiej rzezi w miecie sowiaskim Mechlinie. Wercisaw bowiem, modszy syn Niklota, wiziony w Brunszwiku, przesa podobno przez gocw swemu bratu Przybysawowi nastpujce sowa: Oto ja zostaem uwiziony na wieki, a ty sobie to lekcewaysz? Zbud si, zadaj sobie trudu i dziaaj jak mczyzna; wymu z orem w rku, czego nie moesz osign pokojem. Czy nie przypominasz sobie, e gdy ojciec nasz Niklot
Zwrot czsty w Biblii, por. Ks. Hioba 9,10. O katastrofie 1164 r., w ktrej wyniku raptownie powikszya si zatoka Zuiderzec, donosz liczne rda niemieckie (S t o o b). 13 Ks. Przysw 1,33. 14 Ks. Przysw 1,27: repentina calamitas. 15 Por. Ks. Wyjcia 14,27. 16 w rkpsach brak tytuu i odstpu. Tytu De strage Flamingorum za editio princeps.
12

by wiziony w Lneburgu 17, nie mg si wykupi ani baganiami, ani pienidzmi? A skoro zagrzani mstwem chwycilimy za bro, palilimy i niszczylimy miasta, czy nie zosta uwolniony?" Gdy Przybysaw to usysza, zebra potajemnie wojsko i przyby znienacka do Mechlina. A wanie nie byo wtedy na miejscu dowdcy grodu, Henryka z Schathen, przeto lud znajdujcy si w grodzie by bez dowdcy. Przybysaw zbliy si wic i przemwi do mw, ktrzy byli w warowni: Mowie, gwat wielki zadano tak mnie, jak i memu ludowi, wypdzono nas bowiem z naszej ziemi rodzinnej18 i pozbawiono nas dziedzictwa ojcw naszych 19. Wy za dopenilicie miary tej krzywdy, albowiem naszlicie nasze granice i zagarnlicie miasta i wsie, ktre prawem dziedzicznym nam si nale. Dajemy wic wam do wyboru: ycie lub mier!20 Jeli zechcecie otworzy nam warowni i odda nalen nam ziemi, wyprowadzimy was spokojnie wraz z onami, dziemi i caym dobytkiem. Jeli kto ze Sowian cokolwiek zabierze z rzeczy waszych, ja wam zwrc w podwjnej wysokoci. Gdybycie nie chcieli wyj, lecz bdziecie uparcie tego miasta broni, przysigam wam, e ja, jeli nam Bg pobogosawi i zele zwycistwo, wymorduj was wszystkich ostrzem miecza". Na te sowa Flamandowie zaczli rzuca strzay i zadawa im rany. Atoli sowiaskie wojsko, i liczniejsze, i lepiej uzbrojone, wdziera si w gwatownej
1158? Por. c. 86. Por. Ks. Rodzaju 11,28 i 24,7. 19 Por. I Ks. Machabejska 15,33 - 34. 20 Por. Ks. Powtrzonego Prawa 30,19: proposuerim vobis vitam et mortem.
18 17

walce na warowni i morduje wszystkich znajdujcych si w niej mczyzn21, nie zostawiajc z przybyszw nikogo22. Ich ony i dzieci uprowadzili ze sob w niewol, a grd podpalili. Potem zwrcili wzrok 23 na grd Iw, by i jego zniszczy. Guncelin jednak, wasal ksicia i przeoony nad ziemi Obodrytw, dowiedziawszy si, od grupy wywiadowcw, e Sowianie wyruszyli, ubieg ich z ma grup wojownikw, by broni miasta. Tymczasem Przybysaw po spustoszeniu Mechlina pomaszerowa z najdzielniejszymi przed wojskiem, by rozpocz oblenie od razu, aby przypadkiem nikt nie uciek. Gdy to usysza Guncelin, rzek do swoich: Zrbmy szybki wypad i stoczmy z nim walk, zanim nadejdzie reszta wojska. Zmczeni s oni bowiem walk i rzezi, ktre sprawili dzisiaj". Na to odpowiedzieli mu jego ludzie: Byoby krokiem nierozwanym wyj z miasta, bowiem natychmiast po naszym wyjciu Sowianie, ktrzy s wewntrz tego miasta i pozornie trzymaj nasz stron, zamkn za nami bramy miasta, od ktrego bdziemy w ten sposb odcici, a miasto wpadnie w rce Sowian". Zdanie to nie podobao si 24 Guncelinowi i jego mom. Zwoa wic wszystkich Niemcw przebywajcych w miecie i rzek do nich w obecnoci Sowian, ktrzy znajdowali si w miecie, a ktrych zdrady si obawiano: Doniesiono mi, e Sowianie
Por. I Ks. Krlewska 11,15. Por. I Ks. Machabejska 7,46: Non est relictus ex eis nec unus; II Ks. Krlewska 10,14. 23 Por. II Ks. Krlewska 20,2: converterunt faciem; II Ks. Kronik 6,3: convertit faciem. 24 Por. I Ks. Samuela 8,6; II Ks. Samuela 11,27.
22 21

pozostajcy z nami wewntrz miasta zoyli przysig Przybysawowi, e wydadz nas i miasto. Posuchajcie wic, mowie rodacy, ktrzy jestecie przeznaczeni na mier i zagad: skoro tylko spostrzeecie zdrad, rzucie si ku bramom i podpalcie zabudowania miasta25, i spalcie tych wiaroomnych wraz z onami i dziemi. Niech pomr razem z nami i niech nie zostanie adne przy yciu, by si nie chepili z naszej zagady". Gdy to Sowianie usyszeli, przerazili si i nie mieli przystpi do dziea, ktre zamierzali. Z nastaniem wieczora nadeszo cae wojsko Sowian przed grd Iw. Przybysaw przemwi do Sowian, ktrzy si tam znajdowali, w te sowa: Znan jest wam wszystkim rzecz, jakich klsk i udrk dozna nasz nard przez gwat wobec nas stosujc potg ksicia. Zagarn on nam dziedziny ojcw naszych26 i osadzi na nich wszystkich obcych, mianowicie Flamandw i Holendrw, Sasw i Westfalczykw oraz inne ludy. T krzywd trapi si mj ojciec a do mierci; rwnie brat mj z tej samej przyczyny zosta na zawsze wtrcony do wizienia i poza mn nie pozosta nikt, kto by myla o dobru naszego narodu 27 albo chcia go podwign z upadku. Zajrzyjcie wic do serc waszych, mowie stanowicy reszt sowiaskiego plemienia, nabierzcie odwagi i wydajcie mi to miasto jak i mw, ktrzy je niesusznie zajli, bym pomci si na nich, tak jak pomciem si na tych, ktrzy wtargnli do Mechlina". I pocz wzywa ich do speW oryg.: menia urbis, to jest umocnienia drewniano-ziemne (S t o o b). 26 I Ks. Machabejska 15,33 - 34. 27 Por. tame 14,4: et quaesivit bona genti suae.
25

nienia obietnicy. Atoli oni przejci obaw odmwili mu. Odstpili wic Sowianie dalej od grodu, poniewa zapadaa noc i naleao rozbi obz. Ci Sowianie widzc, e Guncelin wraz z tymi, co z nim byli, s dzielnymi i wojowniczymi mami oraz e nie zdobd grodu bez olbrzymich strat, odstpili o wicie od oblenia i powrcili do swoich siedzib 28. Guncelin za jakby gownia wyrwana z ognia29 opuci Iw, zostawiwszy tam zaog, by pilnowaa Sowian, i uda si do Skwierzyna; z niespodziewanego jego przybycia ucieszyli si mieszkacy miasta. Dnia bowiem poprzedniego rozesza si pogoska, jakoby Guncelin sam wraz ze swoimi ludmi30 zosta zabity. 99. O BISKUPIE BERNONIE Pitego wic dnia po zniszczeniu Mechlina wyszed czcigodny biskup Berno 31 wraz z kilku duchownymi ze Skwierzyna, by pogrzeba pomordowanych, odziany w liturgiczne szaty, w ktrych odprawia si msze wit. I zbudowa otarz w porodku zabitych, zoy za nich Panu Bogu zbawienn ofiar 32 ze smutkiem i dreniem33. Gdy zblia si do koca witej ofiary, wyskoczyli z zasadzki Sowianie chcc zabi biskupa i tych, ktrzy byli z nim. Atoli nagle pojawi si zesany przez Boga niejaki Reichard z Salzwedel wraz z wojownikami. Ten dowiedziawszy si,
28 29

18 II 1164. Por. Proroctwo Zachariasza 3,2. 30 Por. I Ks. Samuela 31,6. 31 O Bernonie zob. ks. I, przyp. 1086. 32 Por. II Ks. Machabejska 3,32. 33 Por. Ks. Tobiasza 2,5.

e Guncelin jest oblony w Iowie, ruszy mu na pomoc i maszerujc znalaz si przypadkiem pod Mechlinem w momencie, gdy biskup wraz ze swoimi znalaz si w niebezpieczestwie ycia. Sowianie, przeraeni jego przybyciem, zbiegli, a ocalony biskup dokoczy zbonego obrzdku i pochowa prawie siedemdziesit cia pomordowanych, a potem wrci do Skwierzyna. 34 W niedugi czas potem Przybysaw zebra znowu oddzia Sowian i przyby do Malechowa i Cuscin, i przemwi do mieszkacw miasta w takie oto sowa: Wiem, zaprawd, e jestecie dzielnymi i szlachetnymi mami, suchajcymi rozkazw wielkiego ksicia, waszego pana. Chc wam doradzi to, co jest dla was poyteczne. Wydajcie mi grd, ktry niegdy nalea do mojego ojca, a teraz z mocy dziedzictwa naley do mnie, a ja wam pozwol przej swobodnie a do brzegw aby. Jeliby kto zabra cokolwiek z waszych rzeczy przemoc, zwrc wam w dwjnasb. Jeli t tak korzystn propozycj odrzucicie, bd musia znowu sprbowa szczcia i zaatakowa was. Pamitajcie wszake o tym, co si stao z mieszkacami Mechlina, ktrzy wzgardzili warunkami pokojowymi i na swoj zgub wywoali mj atak". Wtedy zaoga wojskowa widzc beznadziejno walki, poniewa nieprzyjaci byo duo, a si wspierajcych mao 35, uzyskaa swobodny wymarsz poza granice Sowiaszczyzny, a Przybysaw zaj zamek.
Odtd a do sowa fervebat w rozdz. 105 (por. przyp. 117) luka w starszym rkpsie kopenhaskim (brak kilku kart kodeksu). 35 Por. Ewang. w. Mateusza 9,37: Messis quidem multa, operarii autem pauci.
34

100. POWIESZENIE WERCISAWA Gdy ksi Henryk Lew dowiedzia si, e sytuacja w Sowiaszczynie staa si niepewna, zasmuci si w sercu i posa tymczasowo silny oddzia do Skwierzyna, by go broni. Poleci te hrabiemu Adolfowi i przedniejszym w Holzacji pj do Iowa w celu obrony grodu. Nastpnie zgromadzi wielkie wojsko i wezwa na pomoc swego krewnego Albrechta, margrabiego Sowiaszczyzny wschodniej, i wszystkich najdzielniejszych caej Saksonii, by wzi odwet na Sowianach za zo, ktre wyrzdzili. Przyprowadzi rwnie krla duskiego Waldemara z flot, by dawa si im we znaki i na ldzie, i na morzu36. Hrabia Adolf przyprowadzi ksiciu cay lud Nordalbingw i spotka si z nim koo Malechowa. Skoro ksi przeszed ab i wkroczy w granice Sowian, kaza powiesi ksicia sowiaskiego Wercisawa w pobliu miasta Malechowa; na t mier narazi go brat jego Przybysaw, poniewa zama dan przez siebie obietnic pokoju. Ksi wyda rozkaz hrabiemu Adolfowi przez goca: Wyrusz z Holzatami, Szturmarami i caym ludem, ktry jest z tob, i maszeruj przed ksiciem a do miejscowoci, ktra nazywa si Verchen 37. To samo zrobi Guncelin, przeoony nad ziemi Obodrytw, Reinold hrabia Dithmarschen i Chrystian hrabia Oldenburga, lecego w Ammerlandzie w ziemi Fryzw38. Wszyscy oni pjd z tob naprzd z oddziaami wojska, ktre jest pod ich rozkazami". Wtedy wszed hrabia Adolf z inCzerwiec - lipiec 1164. Nad Pian. 38 Ammerland bagnisty kraj pooony w pobliu Oldenburga na zach. od dolnej Wezery.
37 36

nymi rycerzami, ktrzy byli razem z nim powoani zgodnie z rozkazem ksicia, i przybyli do miejscowoci, ktra si nazywa Verchen, a jest odlega od miasta Dymina prawie o dwie mile, i tam rozbili obz. Henryk Lew za oraz inni ksita, ktrzy zatrzymali si w miejscowoci nazywajcej si Malechw, po kilku dniach mieli zamiar pj w lady pierwszych z reszt wojska [oraz] z komi dwigajcymi prowianty w iloci wystarczajcej dla wojska39. Cae za wojsko sowiaskie zamkno si w Dyminie. Znajdowali si tam ich ksita, Kazimierz i Bogusaw, wadcy pomorscy40, a z nimi sprawca buntu Przybysaw. Posali oni gocw do hrabiego, chcc za jego porednictwem uzyska pokj, obiecali przy tym da trzy tysice grzywien. To znowu wysali innych, obiecujc dwa tysice. Oferta ta nie podobaa si 41 hrabiemu Adolfowi i powiedzia do swoich: Jakie jest wasze zdanie, mdrzy mowie? Ci, ktrzy wczoraj obiecali trzy tysice grzywien, teraz proponuj dwa tysice. Oferty takie nie zmierzaj do pokoju, lecz do wywoania wojny". Wobec tego Sowianie posali noc szpiegw, aby zbada stan wojska. Sowianie za starogardzcy byli razem z hrabi Adolfem, ale przemyliwali zdrad, bowiem cokolwiek dziao si w wojsku, przekazywali przez szpiegw wrogom. Markrad zatem, starszy ziemi Holzatw, oraz inni, ktrzy dowiedzieli si o tych konszachtach 42, zwrcili si do hrabiego Adolfa w te
Quae exercitui sufficerent copiose (por. Ks. Judyty 2,8). Kazimierz I ksi dymiski (zm. 1180), Bogusaw I ksi szczeciski (zm. 1187). 41 Por. przyp. 24. 42 Verbum absconditum (por. Ewang. w. ukasza 18,34). O Markradzie zob. ks. I, przyp. 613.
40 39

sowa: Mamy cakiem pewne wiadomoci, e nieprzyjaciele nasi przygotowuj si do wojny. Co wicej, nasi dziaaj zbyt ospale, nie wykazuj naleytej pilnoci ani penic strae dzienne, ani w czasie czat nocnych. Zatroskaj si wic o lud, by ksi by dobrego zdania o tobie". Atoli hrabia i pozostali szlachetnie urodzeni zlekcewayli sobie te sowa mwic: Pokj i bezpieczestwo" 43, bowiem mstwo Sowian wygaso". Nie dostawao wic czujnoci w wojsku. Gdy przeto ksi zwleka z nadejciem, zabrako wojsku ywnoci; wybrano wic giermkw, ktrzy mieli pj do wojska ksicego po ywno. Kiedy ci o wiecie wyruszyli w drog, oto przy wejciu na pagrek zjawiy si oddziay Sowian w wielkiej liczbie konnych i pieszych44. Spostrzegszy ich cofnli si giermkowie i wielkim krzykiem45 zbudzili ze snu wojsko. W przeciwnym razie wszyscy znaleliby mier w czasie snu. Wtedy sawni i waleczni mowie Adolf i Reinold z ma grup Holzatw i Ditmarszw, ktrzy obudzeni ze snu przypadkiem wczeniej si stawili, zabiegli drog przy zejciu z pagrka i zamali pierwszy szereg Sowian, i wpdzili ich w rodek bagien46. W lad
Por. I List do Tesaloniczan 5, 3: Cum enim dixerint: pax et securitas. 44 6. VII. 1164. (data dzienna ustalona na podstawie nekrologw). Podobnie jak Helmold opisuj t bitw: Annales Palidenses (MGH SS XVI 93), Albert ze Stade (tame 345), Annales Egmundenses (tame s. 463), Saxo Grammatyk (MGH SS XXIX 115 n). 45 Por. List do Hebrajczykw 5, 7. 46 Por. I Ks. Samuela 7, 11: percusserunt eos usque ad locum.
43

za nimi wpad drugi oddzia Sowian jak lawina47; mier znalaz hrabia Adolf i hrabia Reinold, polegli take najdzielniejsi. Sowianie zawadnli przeto obozem Sasw i zagarnli jako up wszystko, co znalazo si w obozie. Tymczasem Guncelin i Chrystian, a z nimi wicej ni trzystu rycerzy zgromadzonych w jednym miejscu, trzymali si z dala od bitwy, nie wiedzc, co pocz. Zaiste, straszn byo rzecz zderzy si z tak wielkim wojskiem w chwili, gdy wszyscy towarzysze byli bd zabici, bd rozproszeni w ucieczce. Zdarzyo si wic, e jaki oddzia Sowian zbliy si do pewnego namiotu, gdzie byo wielu pachokw i moc koni. Gdy Sowianie natarli na nich mnie, by ich pobi, pachokowie gromkim gosem zwrcili si do swych panw, ktrych wielu stao w pobliu: Dlaczego stoicie, o najdzielniejsi rycerze, i dlaczego nie przyjdziecie swoim sugom z pomoc? Rzeczywicie postpujecie w sposb haniebny". Ci zachceni krzykiem swoich sug rzucili si na nieprzyjaci i walczc jakby w lepym szale wyzwolili swoich pachokw. Nastpnie wdarli si mnie do obozu; trudno jest opisa, ile zadali ciosw, jakie dokonali rzezi ludzi, dopki nie rozproszyli owych zwyciskich szeregw Sowian i odzyskali utracony obz. Nastpnie pomiesza Bg umysy Sowian 48 i padli z rk najlepszych rycerzy. Usyszeli to Sasowie, ktrzy znajdowali si w kryjwkach; wyszli z nich i odzyskawszy odwag dzielnie zwarli si z wrogiem i pobili go
Operuit instar montium (por. Proroctwo Ozeasza 10, 8: dicent montibus: Operite nos"). 48 Por. Proroctwo Izajasza 19, 14: miscuit in medio eius spiritum vertiginis.
47

zadajc straszliw klsk 49, tak e napenio si pole stosami trupw. Ksi za przyszed z popiechem, by swoim by obron. Gdy zobaczy zagad dokonan na jego ludzie 50 oraz e zgin hrabia Adolf i niektrzy inni najdzielniejsi, zala si zami. Jednake bl jego agodzio walne zwycistwo i straszna rze Sowian, ktrych liczb szacowano na dwa i p tysica. Poleci potem ksi poci na kawaki ciao hrabiego Adolfa, wygotowa je i zabalsamowa 51, by mona je przewie i pogrzeba w grobowcu rodzinnym. I spenio si proroctwo, ktre wygasza w przeddzie swej mierci, bardzo czsto powtarzajc strof: Serce me w ogniu oczycie, i nie znalazo si nic zego 52. Sowianie wic, ktrzy uszli miecza, przybyli do Dymina i spaliwszy w bardzo potny grd udali si w gb krainy pomorskiej, uciekajc przed obliczem ksicia. Nastpnego dnia 53 przyszed ksi z caym wojskiem do Dymina i znalaz spalony grd; zostawi tam cz wojska, ktre miao zburzy wa i zrwna go z ziemi oraz suy za ochron dla rannych, ktrzy potrzebowali pielgnacji. Sam za z reszt wojska uda si na spotkanie krla Waldemara. Nastpnie wyruszyli razem w celu spustoszenia krainy pomorskiej wzdu i wszerz i przybyli do miejscowoci, ktra nazywa si Stolpe54. Tam ju kiedy Kazimierz i Bogusaw zaoyli opactwo ku pamici ojca swego Warcisawa, ktry w tym miejscu zosta zabity i po49 50

Por. Ks. Liczb 11, 33. Por. I Ks. Samuela 4, 17. 51 Opere pigmentarii (por. Ks. Wyjcia 37, 29). 52 Ks. Psalmw 16, 3. 53 7 VII 1164. 54 Stolpe nad Pian, nie Supsk (jak sdzi Razumowska).

chowany55. On by pierwszym z ksit pomorskich, ktry przyj wiar wit z rk witego Ottona, biskupa bamberskiego, i sam zaoy biskupstwo Uznam oraz wprowadzi chrzecijastwo w ziemi pomorskiej 56. Tam wic przyszo wojsko ksicia i nie zastao nikogo, kto by mu stawi opr 57. Sowianie bowiem stale cofali si uciekajc przed ksiciem, nie miejc mu stawi oporu z obawy przed groz jego oblicza. 101. POGRZEB HRABIEGO ADOLFA W owych dniach przyby goniec do ziemi Sowian z nastpujc wiadomoci dla ksicia: ,,Oto pose krla greckiego58 przyby z wielkim orszakiem do Brunszwiku, by pomwi z tob". Chcc udzieli mu posuchania ksi opuci Sowiaszczyzn, zostawiajc wojsko i rezygnujc z wietnych wynikw wyprawy. W przeciwnym bowiem razie z powodu wieo odniesionego zwycistwa i przy sprzyjajcym mu nadzwyczajnie szczciu zniweczyby ca potg Sowian ostatecznie i dokonaby wobec ziemi pomorskiej tego, co zrobi z ziemi obodryck. Caa wic ziemia Obodrytw i kraje ssiednie, ktre nale do krlestwa Obodrytw, zostay zamienione w zupen pustk 59 przez cige wojny, najwicej za przez ostatni.
Warcisaw I, zm. 1147/8. Klasztor w Stolpe zosta zaoony prawdopodobnie w 1153 (S to o b). 56 Biskupstwo nie powstao na Uznamiu, lecz na Wolinie w 1140 r. (w 1176 przeniesione do Kamienia Pomorskiego). Por. c. 40. 57 Zwrot czsty W Biblii, por. I Ks. Machabejska 14, 7. 58 Cesarza Manuela I Komnenosa (por. ks. I przyp. 783). 59 Por. Proroctwo Jeremiasza 50, 13.
55

A dziao si to za ask Bo, ktra stale krzepia prawic najpoboniejszego ksicia. Jeli za jakie ostatnie niedobitki Sowian pozostay, dowiadczay wielkiego godu z powodu braku zboa i spustoszenia pl, i to w takim stopniu, e [Sowianie ci] byli zmuszeni ucieka tumnie do Pomorzan wzgldnie do Duczykw. Ci wszake nie okazujc im adnej litoci sprzedawali ich w niewol Polanom, Serbom i Czechom 60. Skoro wic ksi odchodzc ze Sowiaszczyzny rozpuci wojsko do domw61, przeniesiono zwoki hrabiego Adolfa do Minden i tame uroczycie zostay pochowane. Hrabstwo za dzierya wdowa po nim Matylda wraz z modziutkim synkiem 62. Zmienio si oblicze tej ziemi63, poniewa po odejciu dobrego opiekuna zagroona zostaa cakowicie sprawiedliwo i pokj kociow. Za jego bowiem ycia nie sprawiano klerowi adnej przykroci, nie napotyka te on adnych trudnoci. Do tego stopnia wyrnia si [hrabia] wiar, dobroci, roztropnoci i dojrza rad, e wydawao si, i jest wyposaony we wszelkie cnoty. w jako jeden z bojownikw Pana i pewnoci nie ostatni spdzi z poytkiem dni swego ywota 64, tpic zabobony i bawochwalstwo i dziaNie ulega wtpliwoci znaczna przesada Helmolda w opisie nieszcz sowiaskich. Por. W. Brske, Untersuchungen zur Geschichte des Lutizenbund.es, s. 110-112; W. Vogel, Der Verbleib der wendischen Bevlkerung in der Mark Brandenburg, Berlin 1960, zwaszcza s. 8 - 10. 61 Por. I Ks. Machabejska 11, 38. 62 Adolfem III, ur. ok. 1160, zm. 1225. 63 Por. Proroctwo Daniela 3, 19; 10, 8. 64 In funiculo sortis suae (por. Proroctwo Micheasza 2, 5: Erit tibi mittens funiculum sortis in coetu Domini).
60

aja na rzecz nowej sadzonki, ktra miaa przynie zbawienny owoc. Ostatnio, gdy ukoczy wreszcie bieg dobrej drogi65, doczeka si palmy mczestwa, a niosc chorgwie w obozie Pana, suy obron ojczynie i dochowa wiary ksitom a do mierci. Gdy go poproszono o to, by szuka ocalenia w ucieczce, gwatownie tej probie odmwi; walczc rkoma, a modlc si gono do Boga66, z mioci ku cnocie przyj miertelny cios. Zachceni jego przykadem sawni mowie i dobrzy wasale najlepszego ksicia, mianowicie Guncelin i Bernard 67, z ktrych jeden sta na czele Skwierzyna, drugi Raciborza, rwnie dokonali dobrego dziea w swoim zakresie, wojujc dla Pana, by rozwijaa si suba domu 68 Boego wrd ludu niewiernego i bawochwalczego. 102. ODNOWIENIE DYMINA 69 Przybysaw wic, sprawca buntu, wyzuty z ojcowskiej dziedziny, przebywa u ksit pomorskich, Kazimierza i Bogusawa; rozpoczli wic odbudow Dymina. Stamtd robic czste wypady, Przybysaw najeda z zasadzek krain skwierzysk i raciborsk, uprowadzajc ze sob bogat zdobycz w ludziach
Por. Adam z Bremy I 62(64) za I Listem do Tymoteusza 6, 12 i II Listem do Tymoteusza 4, 7. Zob. c. 8 koniec. 66 Por. II Ks. Machabejska 15, 27. 67 Data mierci poprzednika Bernarda Henryka z Badwide, nie jest znana. Po raz ostatni jest on wiadkiem w wtpliwym dokumencie z 12 VII 1164. Saxo Grammatyk wymienia go wprawdzie jeszcze w 1167, ale wiadectwo Helmolda jest wiarygodniejsze (Stoob). 68 Zwrot czsty w Biblii (por. I Ks. Kronik 23, 28). 69 Brak odstpu w rkpsie lubeckim.
65

i w bydle. ledzc jego wypady, walczyli z nim Guncelin i Bernard rwnie z zasadzek, a staczajc z nim bardzo czsto potyczki, brali nad nim zawsze gr, tak e w kocu Przybysaw straci co dzielniejszych ludzi i konie, wskutek czego nie mg ju wicej nic przedsiwzi. Rzekli wic do niego Kazimierz i Bogusaw: Jeli chcesz zamieszkiwa z nami i korzysta z naszej gocinnoci70, bacz, by nie obraa oczu 71 ludzi ksicych, w przeciwnym razie wydalimy ci z naszego kraju. Ju przedtem poprowadzie nas na wojn, w ktrej ponielimy straszliw klsk, stracilimy ludzi i co lepsze rody; niezadowolony z tego chcesz jeszcze raz cign na nas gniew ksicia?" Tak powstrzymano Przybysawa od jego szaleczych krokw. W ten sposb ponione72 zostay siy73 Sowian; nie wayli si odtd buntowa 74 z obawy przed ksiciem. Ksi utrzymywa rwnie pokj z krlem duskim Waldemarem. W interesie obydwu krajw odbywali oni zjazdy nad Ejdor czy w Lubece75. Da te krl ksiciu wielkie pienidze za to, e zapewni jego
Por. Ks. Sdziw 18, 3. Por. I Ks. Samuela 29, 7: non offendas oculos satraparum. 72 Wyraz Humiliatae (ponione) wyrniony jest w rkpsie lubeckim czerwonym inicjaem. 73 Zamiast vires modszy rkps kopenhaski ma urbes (miasta). 74 Por. Ks. Jozuego 10, 21 i T e r e n c j u s z, Andria, III 2, 25. 75 Do obydwu spotka doszo w 1166 r. (wg Saxa Grammatyka w 1167). Pierwsze z nich doprowadzio do otwartego zerwania, w drugim Waldemar osign pewne korzyci (Stoob).
71 70

granicom pokj od zniszcze ze strony Sowian. Zaczto wic zamieszkiwa wszystkie wyspy na morzu, ktre nale do krlestwa Duczykw; zabrako bowiem piratw, a okrty rozbjnikw zostay zniszczone. Zawarli te ze sob porozumienie krl i ksi, e dzieli si bd trybutami tych ludw, ktre podporzdkuj sobie na ldzie czy morzu. Wzrosa rwnie wadza ksicia ponad wszystkich, ktrzy panowali przed nim; i sta si ksiciem ksit na ziemi76, i podepta karki buntownikw, zniszczy ich warownie wytpi otrzykw dokonujcych zniszcze 77, zaprowadzi pokj w kraju i pobudowa silne twierdze, sta si te wacicielem wielkiego majtku. Oprcz bowiem dziedzin po swych wielkich przodkach, cesarzu Lotarze i jego onie Ryksie, jak i po wielu ksitach Bawarii i Saksonii, przypady mu jeszcze majtki wielu ksit, jako to Hermana z Winzenburga78, Zygfryda z Homburga79, Ottona z Assel80 i innych, ktrych imiona wyszy [mi] z pamici. C mam powiedzie o rozlegych posiadociach arcybiskupa Hartwiga, pochodzcego ze staroytnego rodu Udonw? Otrzyma on w wspaniay grd Stade z wszelkimi przylegociami, z wadz hrabiego po obydwu stronach rzeki aby i z hrabstwem Dithmarschen jeszcze za ycia biskupa81; niektre z nich otrzyma prawem dziedzicznym, inne tytuem len76 77

Por. Apokalipsa 1, 5. Viros desertores (por. I Ks. Machabejska 7, 24). 78 Por. c. 73. 79 Zm. w 1144. 80 Te Adolfa III, powiadczony w rdach do 1170. 81 Arcybiskupa Adalberona, w 1145 r.

na. Pooy te rk na Fryzji i skierowa przeciwko [Fryzom] wojsko; dali mu przeto tytuem okupu wszystko, czego od nich zadano 82. 103. ZAWI KSIT Z POWODU SAWY KSICIA [HENRYKA] Atoli poniewa sawa rodzi nienawi83 i nie, ma nic trwaego w rzeczach ludzkich, pozazdrocili mowi tak wielkiej sawy 84 wszyscy ksita sascy. Poniewa w posiada wielkie bogactwa, cieszy si saw zwycizcy, jania znakomitoci dziki wadaniu dwoma ksistwami, Bawari i Saksoni, wydawa si nie do zniesienia wszystkim ksitom i panom saskim. Wszake rk ksit wstrzymywaa boja przed cesarzem, wskutek czego nie wprowadzili w czyn swoich knowa. Atoli skoro cesarz gotowa czwart wypraw do Italii85 i nadesza odpowiednia pora, dawne sprzysienie wyszo na jaw i stao si sprzysienie silne 86 wszystkich przeciwko jednemu. Wrd czoowych spiskowcw znajdowali si arcybiskup magdeburski Wichman 87 i biskup hildesheimski Herman 88. Po nich szli nastpujcy ksita: landgraf turyngijski Ludwik89, margrabia z Salzwedel
Por. c. 83. Por. Salustiusz, Bellum Iugurth., c. 55: post gloriam invidia sequi; Adam z Bremy III 47 (46). 84 Mdro Syracha (Eklezjastyk) 9, 16. 85 Padziernik 1166. 86 Por. II Ks. Samuela 15, 12. 87 Wichman z Seeburga 1152 - 1192. 88 Herman I 1161-1170. 89 Ludwik II 1140-1172.
83 82

Albrecht z synami90, margrabia z Camburga Otto 91 i jego bracia, palatyn z Somerschenburga Adalbert92. Pomoc suyli im szlachetni panowie: Otto z Assel93, Wedekind z Dasenburga 94 i Chrystian z Oldenburga, lecego w Ammerland95. Ponad nimi wszystkimi wystpi przeciwko ksiciu przepotny w Rainald, arcybiskup koloski i kanclerz cesarstwa96; i cho osobicie nieobecny, bo przebywa w Italii, z ca wszake energi zmierza do obalenia ksicia. Wtedy ksita, ktrzy znajdowali si w Saksonii wschodniej, wraz z landgrafem turyngijskim Ludwikiem obiegli grd ksicy, ktry si nazywa Haldensleben 97, i sprawili przeciw niemu wiele machin wojennych 98. Nastpnie hrabia Ammerlandu Chrystian zebra oddzia Fryzw, zaj Brem i cae jej terytorium, wywoujc wielkie rozruchy 99 w czci zachodniej kraju. Gdy ksi spostrzeg, e wojna zewszd grozi, zaAlbrecht Niedwied mia kilku synw (por. W. Dworzaczek, Genealogia, tabl. 66); nie wiadomo, ktrzy brali udzia wraz z ojcem w kampanii 1166/1167 przeciw Henrykowi Lwu. 91 Otton Bogaty, margrabia Mini z domu Wettynw, 1156-1190. 92 Palatyn (Pfalzgraf) Adalbert (Albrecht), zm. 1180. 93 Por. przyp. 80. 94 Nad rzek Diemel koo Wartburga (S t o o b). 95 Por. przyp. 38. 96 Rainald z Dassel, por. ks. I, przyp. 1076. 97 W tzw. Nordturyngii. Oblenie trwao od grudnia 1166 do wiosny 1167. Drugiego oblenia, jesieni 1167, Helmold nie wspomina (S t o o b). 98 Por. I Ks. Machabejska 11, 20. 99 Por. I Ks. Machabejska 13, 44; Ewang. w. Mateusza 8, 24.
90

cz obwarowywa miasta i grody oraz stawia zaogi wojskowe w odpowiednich miejscach. W owym czasie wadz hrabiego nad Holzacj, Szturmari i Wagri penia wdowa po hrabim Adolfie wraz z nieletnim do tego czasu synkiem 100. Wszake z powodu powstajcej zawieruchy wojennej przyda ksi chopcu opiekuna, ktry mia przewodzi wojsku, mianowicie hrabiego Henryka, urodzonego w Turyngii 101, wuja chopca, ma, ktry nie lubi pokoju, lecz ca dusz oddany by wojnie. Zasignwszy rady swych wasali, przyj on take do aski ksicia sowiaskiego Przybysawa, ktrego przedtem jak to wyej powiedziano w wielu wojnach wyparto z kraju. Zwrci mu te ca ojcowizn, mianowicie ziemi Obodrytw z wyjtkiem Skwierzyna i jego przylegoci102. I zoy Przybysaw ksiciu i jego krewnym przysig wiernoci, zapewniajc, e nie zamie jej odtd przez prowadzenie wojen, lecz stawa bdzie na rozkazy ksicia i stosowa si do ycze jego wasali, nie przedsibiorc adnych wrogich krokw. 104. ZUPIENIE BREMECZYKW Wtedy zgromadzi ksi wielkie wojska i wkroczy do Saksonii wschodniej, by stoczy walk ze swymi nieprzyjacimi wewntrz ich kraju. Gdy ci wic zobaczyli, e przyszed z du si zbrojn 103, nie od100 101

Por. c. 101. Hr. Henryk ze Schwarzburga (zm. 1184). 102 Pocztek 1167. Wtedy zapewne doszo do chrztu Przybysawa. 103 In media terrae, in manu forti zwroty czste w Biblii.

wayli si stawi mu czoa. I uczyni wielk porak w ziemi104 nieprzyjacielskiej, i spustoszy j poarami i rabunkami, spldrowa j 105 a do murw Magdeburga. Nastpnie 106 skierowa wojsko do czci zachodniej, by powcign bunt hrabiego Chrystiana, przyby znienacka do Bremy i zaj j. Hrabia Chrystian uciek za do kryjwek w bagnach Fryzji. I wtargn ksi do Bremy, i zupi j. Mieszkacy za jej uciekli w bagna, poniewa dopucili si grzechu przeciwko ksiciu, skadajc przysig Chrystianowi. I skaza ich ksi na banicj, dopki nie zapewnili sobie pokoju dziki wstawiennictwu arcybiskupa za cen tysica i wicej grzywien srebra. Hrabia za Chrystian po kilku dniach zmar107; ustay wiec bunty wywoywane jego knowaniami. Gdy wojna domowa sroya si 108 wszdzie, arcybiskup Hartwig postanowi unikn u siebie zamieszek zbliajcej si wojny. Osiad przeto samotnie w Hamburgu w spokoju109 i odda si cay budowie klasztorw i innym sprawom swego kocioa. Wtedy arcybiskup koloski oraz inni ksita polecili mu listownie, by przypomnia sobie o wszystkich uciemieniach doznanych od ksicia: teraz wreszcie nadszed czas, w ktrym przy pomocy ksit nastrcza si mono odzyskania nalenego mu stanowiska, stanie
Por. I Ks. Machabejska 13, 32. Pervagatus est terram (por. II Ks. Krlewska 17, 5). 106 Latem 1167, gdy z Wichmanem zawar ugod za cen cesji z Haldensieben (S t o o b). 107 Chrystian I z Oldenburga 1148 - 1167. 108 Wyraz Grassantibus wyrniony zosta w rkpsie lubeckim czerwonym inicjaem. 109 Por. Adam z Bremy III 55 (54), oraz Lamentacje Jeremiasza 3,28.
105 104

dla niego otworem miasto Stade i zagrabiona nad nim wadza hrabiego, jeli tylko ksitom udzieli pomocy. Wszake arcybiskup Hartwig, nauczony wielu wypadkami, e ksi Henryk ma powodzenie na wojnie, natomiast lojalno innych ksit jest wtpliwa, gdy ksita ju niejednokrotnie zawiedli go swymi obietnicami, zacz w duchu si waha 110. Pocigaa go co prawda ch odzyskania godnoci, ale odstrczaa go czsto stwierdzana niestao ksit. Tymczasem utrzymywaa si na pozr przyja i mwiono duo o pokoju. Wszelako arcybiskup zacz obwarowywa swoje grody Freiburg i Harburg oraz zaopatrzy je w bro i ywno w iloci, ktra miaa starczy na miesice i lata. 105. WYPDZENIE BISKUPA KONRADA Okoo tego czasu biskup lubecki Konrad przebywa u arcybiskupa, a na naradach gos jego way najwicej. A doniesiono ksiciu, e nie ywi on myli pokojowych 111, lecz knuje zagad ksiciu i dlatego nakania arcybiskupa do przejcia na stron ksit" i zerwania wizw przyjani czcych go z ksiciem. Poniewa ksi chcia si co do tego upewni, wezwa go na zjazd do Artlenburga. Biskup za, chronic si przed gniewem potnego pana, pojecha do Fryzji jakoby w celu wykonania arcybiskupiego poselstwa. Gdy stamtd wreszcie powraca, ksi ponownie wezwa go do siebie. Stawi si przeto w Stade w towarzystwie arcybiskupa i ksidza Bernona,
Fluctuare cepit animo (por. W e r g i l i u s z, Eneida, X 680), por. te c. 14. 111 Ea quae pacis sunt (por. Ewang. w. ukasza 14, 32).
110

pasterza meklemburskiego, by wysucha, czego pragnie. Ksi w rozmowie z nim poruszy te sprawy, o ktrych mu doniesiono, a mianowicie jak to oszczerstwami uwacza jego czci i dawa rady skierowane na jego zgub. Biskup zapewni, e o tych sprawach nic nie wie. Gdy jeszcze wiele sw w tej sprawie zamieniono, ksi chcc wzmocni naruszone wizy przyjani i zjedna sobie cilej biskupa, ktrego niegdy ceni, zacz w sposb przyjacielski domaga si od niego zoenia hodu, ktre to uprawnienie jak si wyej powiedziao 112 nada mu by cesarz, mianowicie w stosunku do tych krajw sowiaskich, ktre posidzie zgodnie z prawem wojny sw tarcz i mieczem, utrzymawszy tak propozycj wielkoduszny m obruszy si, tumaczc, e dochody jego kocioa s skromne, e z tego powodu nigdy nie da ograniczy swej wolnoci i nie podda si niczyjej wadzy. Z drugiej strony ksi obstawa przy tym stanowczo, by albo ustpi ze stanowiska, albo zastosowa si do jego yczenia. Gdy biskup upiera si przy swoim zdaniu113, poleci ksi, by uniemoliwiono mu dostp do diecezji i zajto wszystkie dochody biskupie. Przeto po odjedzie ksicia przemwi arcybiskup do biskupa Konrada w te sowa: Moim zdaniem nie byoby dla was rzecz bezpieczn pozostawa u nas z powodu wasali ksicia, w ktrych otoczeniu si znajdujemy. Troszczcie si wic raczej o nasz godno i swoje ocalenie i udajcie si do arcybiskupa magdeburskiego i ksit, bycie mogli unikn rk swoich wrogw. Ja rwnie za par dni poC. 88 koniec. Cumque fixus in sentientia maueret (por. Wergiliusz, Eneida, II 650: fixusque manebat).
113 112

piesz za wami i pielgrzymowa bd z pielgrzymujcym". Biskup postpi zgodnie z rad arcybiskupa i uda si do arcybiskupa magdeburskiego, u ktrego pozosta blisko dwa lata 114. Stamtd uda si do Francji, gdzie odwiedzi konwent cystersw i pojedna si z papieem Aleksandrem za porednictwem biskupa Pawii, bdcego stronnikiem Aleksandra 115; wyrzucony ze swego stolca, przebywa on bowiem w Clairvaux. Poradzi on biskupowi, by przy nadarzajcej si okazji albo sam uda si do Aleksandra, albo wyprawi do swego zastpc. Gdy te sprawy zaatwi, powrci do Magdeburga; i znalaz tam arcybiskupa hamburskiego Hartwiga, albowiem i on ustpi ze stolca. I pozostali obaj u arcybiskupa magdeburskiego przez duszy czas. Tymczasem rycerze arcybiskupa Hartwiga, ktrzy siedzieli w grodach Harburg i Freiburg, dokonywali czstych wypadw palc i upic posiadoci ksicia. Z tego powodu ksi wysa wojsko i zaj Freiburg; zburzy jego umocnienia i zrwna z ziemi oraz kaza zaj wszystkie dochody biskupie, nie pozostawiajc z nich choby najmniejszej czci116. Jedynie ci, ktrzy byli w grodzie Harburg, utrzymali si a do powrotu arcybiskupa, poniewa miejsce byo dobrze chronione dziki nieprzebytym moczarom. Sroga za burza buntw wrzaa117 po caej Saksonii, bowiem
rzeczywistoci tylko kilka miesicy zim 1167/8 (S t o o b). Syrus (Ysirus) bp lub wikariusz generalny ok. 1160-1166, zapewne identyczny z jakich biskupem Pawii" legatujcym w 1163 do cesarza (Stoob). 116 Por. Ks. Jozuego 10, 28. 117 W poowie sowa fervebat podejmuje po duszej luce (zob. przyp. 34) relacj starszy rkps kopenhaski.
115 114

wszyscy ksita prowadzili walk z ksiciem Henrykiem. I brano w jestwo onierzy, karano ich obcinaniem czonkw, burzono grody i domy, palono miasta. Miasto Goslar przyczyo si do ksit. Ksi Henryk poleci wic strzec drg, by nikt nie dowozi zboa do Goslaru, wskutek czego panowa tam wielki gd 118. 106. INTRONIZACJA PAPIEA KALIKSTA 119 W owym czasie cesarz Fryderyk przebywa w Italii. I umierzyy si bunty w Lombardii przed groza jego mstwa; pokona te wiele ludnych i warownych miast, cign rwnie z Lombardii wicej dochodw, ni pobierali z niej przez dugi okres krlowie-poprzednicy 120. I zwrci swe kroki do Rzymu, by wypdzi Aleksandra, a wynie Kaliksta. Albowiem Paschalis zmar bdc krtko papieem. Podczas gdy cesarz oblega Genu 121, ktra stana po
Por. I Ks. Machabejska 23, 49; et esurierunt valde. Wzmianka o Goslarze, ktrego rola w wydarzeniach bya raczej podrzdna, wskazuje zdaniem komentatorw na blisze zwizki Helmolda z tym miastem lub jego okolic. Zob. wstp. Co do tytulatury principes ksita, dux ksi szczepowy Henryk Lew por. ks. I, przyp. 907. 119 Pomyka Helmolda. Wydarzenia opisywane w tym rozdziale odnosz si do 1167 r., gdy Fryderyk Barbarossa wprowadzi na tron papieski Paschalisa III (1164-1168). Kalikst III zosta papieem dopiero po mierci Paschalisa (20 IX 1168). 120 Zdania Et abusus est Longobardia supra reges qui juerunt ante eum diebus multis (por. I Ks. Krlewska 16, 33: super omnes reges Israel, qui fuerunt ante eum) brak w wydaniach Schorckla i Reinecciusa. 121 Raczej Ancon (maj 1167), gdy Genua opowiedziaa si po stronie cesarza (S t o o b).
118

stronie Aleksandra, wysa naprzd do Rzymu arcybiskupw koloskiego Rainalda i mogunckiego Chrystiana wraz z czci wojska. Przyszli oni do Tuskulum, ktre ley niedaleko Rzymu. Gdy o ich nadejciu dowiedzieli si Rzymianie, wyszli z wielkim wojskiem, by walczy w obronie Aleksandra122. Przeciwko nim wyszed Rainald z niemieckimi wojownikami i maa ich liczba walczya z krociami Rzymian, i wzili nad nimi gr, zabili ich a do dwunastu tysicy i cigali uciekajcych a do bram Miasta. Z powodu zwok zabitych rozszerzya si zaraza w kraju123, a wiele kobiet rzymskich pozostawao przez wiele lat wdowami, albowiem zabrako mczyzn wrd mieszkacw Miasta. W tym samym dniu, w ktrym dziao si to w Rzymie, walczy cesarz z Genueczykami, odnis zwycistwo i zawadn miastem 124. Potem zabra wojsko [i] poszed do Rzymu, gdzie znalaz Rainalda i wojsko, ktre by wprzd wysa, radujce si ze swojego ocalenia i z klski Rzymian. Zachci wic wojsko do zajcia Rzymu i zdobycia katedry witego Piotra, poniewa tam znajdowaa si zaoga rzymska; kaza te podpali bramy kocioa, przez co odpdzi Rzymian od wie swdem i dymem. Zawadn rwnie wityni i napeni gmach zabitymi. I wprowadzi Kaliksta na stolec apostolski, i obchodzi tam uroczysto witego Piotra w Okowach125. Nastpnie
29 V 1167. Corrupta est terra (por. Ks. Rodzaju 6, 11; Ks. Wyjcia 8, 24). 124 Jest to jedyna wiadomo, e Ancona pada tego samego dnia co Rzym. 125 1 VIII 1167.
123 122

skierowa si przeciwko Lateraczykom, by ich zniszczy; ci za za ocalenie ycia i miasta dali mu wszystko, czego od nich zada. Gdy za cesarz zmusi ich do schwytania Aleksandra, nie zdoali tego dokona, poniewa noc ratowa si ucieczk. Od patrycjuszy wzi synw w charakterze zakadnikw 126, by na przyszo wytrwali w niezomnej wiernoci wzgldem Kaliksta. Wszake w lad za tym powodzeniem cesarza przysza naga klska127. Albowiem tak straszna zaraza wtargna nagle do Rzymu, e w cigu paru dni wszyscy prawie zginli. Jak podaj, w miesicu sierpniu wzniosy si w tych stronach chmury przynoszce mr. Na t zaraz zmarli arcybiskup koloski Rainald oraz biskup z Verden Herman128, gwni czonkowie rady. Oprcz nich najszlachetniejszy modzieniaszek, syn krla Konrada, ktry poj za on jedynaczk crk naszego ksicia Henryka 129. Poza tym zmaro w tym czasie wielu biskupw, ksit i panw. Cesarz za z pozostaym wojskiem powrci do Lombardii. Stanwszy tam dowiedzia si o rozruchach w Saksonii. Posa przeto poselstwo 130 i zdoa powstrzyma rodzcy si bunt przez odnowienie ukadw, by zyska na czasie, a sam mie bdzie rce rozwizane od wyprawy woskiej.
Por. I Ks. Machabejska 9, 53; 11, 62. Por. Ks. Przysw 1, 27. 128 14 i 11 VIII 1167. 129 Mowa o ksiciu Fryderyku (IV) szwabskim. Jego lub z Gertrud crk Henryka Lwa (pniejsz krlow dusk, por. c. 110) odby si w 1166. 130 Arcybpa mogunckiego Chrystiana I (1165-83) i ksicia Bertolda z Zhringen.
127 126

W owych dniach ksi Saksonii i Bawarii Henryk wyprawi posw do Anglii. Przywiedli mu oni crk krla angielskiego z mas zota, srebra i z wielkimi bogactwami; ksi poj j za on 131. Rozszed si bowiem, z pierwsz on, pani Klemencj, z powodu przeszkody pokrewiestwa. Mia za z ni crk, ktr odda w maestwo synowi krla Konrada, ktry niedugo y, zaskoczony przedwczesn mierci na wyprawie do Italii, jak to si wyej powiedziao. 107. UGODA KSIT Z KSICIEM [HENRYKIEM] Po upywie krtkiego czasu od tych zdarze Lombardowie widzc, e pady filary krlestwa132 i zabrako siy wojskowej, zawizali jednomylny spisek przeciwko cesarzowi, chcc go zabi. w jednak przejrza podstp, opuci potajemnie Lombardi i powrciwszy do Niemiec wyznaczy zjazd do Bambergu. Zwoa tam wszystkich ksit saskich [i] robi im wyrzuty za naruszenie pokoju, twierdzc, e bunt saski da Lombardczykom mono oderwania si 133. Po wielu odroczeniach dziki roztropnoci oraz mdrej radzie umierzono nieporozumienia istniejce
lub z Matyld crk Henryka II angielskiego odby si 1 II 1168. Rozwd z Klemencj nastpi ju w 1162 (por. ks. I, przyp. 860). 132 Por. II Ks. Samuela 10, 15: Videntes ... Syri, quoniam corruisseni 133 Jeeli Helmold nie myli miejsca zjazdu, zjazd w Bambergu musiaby odby si przed 1 VII 1168, poniewa w tym dniu cesarz rokowa z walczcymi partiami we Frankfurcie. W poowie lipca doszo do ugody w Wrzburgu (S t o o b).
131

midzy ksiciem Henrykiem a ksitami i doprowadzono do pokoju. I ustpili we wszystkim zgodnie z wol ksicia Henryka, i uwolni si on od napaci ksit, nie tracc nic na swojej powadze. Za ksidz arcybiskup hamburski zosta ponownie wezwany na swj stolec, lecz dotknity niemoc po kilku dniach zmar134. Przez mier t wygas stary spr o hrabstwo Stade; odtd posiad je ksi bez wszelkiego sprzeciwu. Za wdaniem si cesarza rwnie biskup lubecki Konrad otrzyma pozwolenie na powrt do swej diecezji, wszake pod tym warunkiem, e zaniecha swego dawnego uporu i odda ksiciu, co mu si naley 135. Gdy powrci na swj stolec i odzyska ask ksic, zmieni si w zupenie innego czowieka136. W swoich cierpieniach bowiem nauczy si wspczu ze swoimi brami by odtd skonniejszy do okazywania miosierdzia. Wszake w dalszym cigu broni duchowiestwa przed napaciami ksit i monych, przede wszystkim za ze strony hrabiego Turyngii Henryka, ktry nie bojc si ni Boga, ni ludzi137 podliwym okiem patrzy na majtki kapanw. Gdy za wszelkie zawieruchy wojenne za spraw Bo ustpiy miejsca pogodnemu pokojowi, jeden Wedekind z Dasenburga nie zastosowa si do pokoju ogoszonego przez ksit138. By bowiem skonny do
11 X 1168. Quae iusta sunt (por. I Ks. Machabejska 7, 12; II Ks. Machabejska 11, 14). 136 Por. I Ks. Samuela 10, 6: mutaberis in virum alium. 137 Por. Ewang. w. ukasza 18, 4: Deum non timeo nec hominem revereor. 138 Por. Ks. Psalmw 27, 3: Qui loquuntur pacem, 84, 9: quoniam loquetur pacem.
135 134

zego od modoci, [a] znajomo rzemiosa wojennego kierowa ku upiestwom; od przedsibrania zych krokw hamowa go tylko ksi, ktry trzyma go silnie w karbach. Raz bowiem zosta schwytany i wrzucony do wizienia; wwczas da zapewnienie 139, e na przyszo powstrzyma si od upiestw i e bdzie cile sucha rozkazw ksicia. Atoli skoro tylko wojna wybucha, niepamitny swego przyrzeczenia sroy si przeciwko ksiciu bardziej ni reszta140. Gdy wic inni dali si nakoni do zawarcia pokoju, ksi obieg tego wciekego dzika 141 w grodzie Dasenburg. Poniewa jednak wysoko gry czynia cae oblenie i si maszyn wojennych bezskutecznymi, posa ksi gocw i przywoa pomysowych ludzi z Rammelsbergu 142; zabrali si do trudnego i niesychanego dziea, a mianowicie przekopali podne gry Dasemberg, po czym badajc wntrze gry znaleli studni, z ktrej mieszkacy grodu czerpali wod. T studni zasypali. Zabrako przeto wody mieszkacom grodu; z tego powodu Wedekind widzia si zmuszony odda si wraz z grodem w rce ksicia. Reszta przeze zwolniona rozbiega si; kady uda si do swojej ojczyzny 143.
139 140

Zapewne w 1157 (Stoob). Por. II KS. Machabejska 7, 39: in hunc super omnes crudelius desaevit. 141 Singularem ferum (por. Ks. Psalmw 79, 14: singularis ferus). 142 Kopalnia srebra koo Goslaru. Do szczeglnej znajomoci tej okolicy przez Helmolda por. c. 105. 143 Por. I Ks. Machabejska 6, 54.

108. O WITOWICIE BOKU RUGIAN W owym czasie 144 zebra krl duski Waldemar wielkie wojsko i du liczb okrtw, by pj do ziemi Rugian w celu podporzdkowania jej sobie. Pomocy udzielili mu ksita pomorscy Kazimierz i Bogusaw, oraz ksi Obodrytw Przybysaw, a to z tej przyczyny, e ksi nakaza Sowianom udzieli pomocy krlowi Duczykw, gdziekolwiek skierowaby on swoje siy w celu ujarzmienia obcych ludw. I szczcio si dzieo w rkach 145 krla Duczykw. Si146 opanowa on ziemi Rugian, ktrzy za swoje ocalenie dali mu wszystko, czego tylko krl zada. Wwczas nakaza on cign w staroytny posg witowita czczony przez wszystkie ludy Sowian i rozkaza zaoy powrz na jego szyi, cign na oczach Sowian pord Wojska, na koniec rozbi na kawaki i wrzuci do ognia. Zniszczy te miejsce wite, niweczc cay jego kult, a bogaty skarbiec zupi. Nakaza te im wyrzec si bdw, w ktrych si urodzili, a w to miejsce przyj sub prawdziwego Boga. Da pienidze na budow kociow zaoono ich wtedy w ziemi rugijskiej dwanacie ustanowi kapanw, ktrzy mieli troszczy si o ycie religijne ludu. Obecni tam byli biskupi Absalon z Roskildy147 i Berno z Mechlina. Ci wspierali krla z najwiksz gorliwoci, by zapoLato 1168. I Ks. Machabejska 2, 47. 146 In manu potenti (por. Ks. Psalmw 135, 12). 147 Pniejszy arcybp Lundu (1177-1201), gwny doradca krlw duskich Waldemara I i Kanuta IV (VI) (zob. G. L a b u d a, Absalon, SSS I 1-2).
145 144

cztkowa sub domu148 Boego wpord narodu zego i przewrotnego 149. Ksiciem rugijskim by wwczas szlachetny m Jaromir 150 . Gdy ten usysza o czci prawdziwego Boga i pozna wiar katolick, przyj szybko chrzest i rozkaza wszystkim swoim poddanym odnowi si wraz z nim przez chrzest wity. Skoro za sam sta si chrzecijaninem, by tak mocny w wierze, jak i niezomny w goszeniu sowa Boego 151, e zdawao si, i Chrystus powoa drugiego Pawa. Ten penic funkcje apostolskie nawrci lud surowy i yjcy w zwierzcej dzikoci, czci przez gorliwe wygaszanie kaza, czci grobami odrywa od wrodzonej im surowoci, nakaniajc do religii przynoszcej nowe ycie 152. Ze wszystkich za ludw sowiaskich, ktre dziel si na kraje i ksistwa, wanie Rugianie byli bardziej zatwardziali od innych, std a do naszych czasw utrzymali si w ciemnociach pogastwa. Pozostali za niedostpni dla wszystkich dziki otaczajcemu ich zewszd morzu. Co prawda ciemna jaka wie gosi153, e syn Karola Ludwik powici niegdy ziemi Rugian witemu Witowi z Korbei, po148

Por. I Ks. Kronik 23, 29. Zwrot czsty u Helmolda, por. np.

c.19. List do Filipian 2, 15. Ksi rugijski do 1217. Por. W. K o w a l e n k o, Jaromir, SSS II 320-321. 151 Por. List do Kolosan 1, 23: in fide fundati et stabiles. 152 Ostatniego akapitu brak w rkpsie lubeckim. 153 Tenuis autem fama commemorat. Por. Wergiliusz, Eneida, VII 646: tenuis famae perlabitur aura; Boecjusz, De consolatione philosophiae, II 7: fama tenuis. Ad rem por. c. 6.
150 149

niewa w zaoy wspomniany klasztor. Stamtd wyszedszy, mieli misjonarze nawrci Rugian, czyli Ranw, na wiar Chrystusow, tam te mieli zaoy oratorium ku czci witego mczennika Wita, ktrego czci kraj ten zosta powicony. Potem wszake, skoro Ranowie, zwani te Rugianami, w zmienionych warunkach odpadli od wiata prawdy, bd ich stal si gorszy od dawnego 154. Albowiem witego Wita, ktrego my uznajemy za sug Boego, Ranowie zaczli czci jako Boga, wystawiwszy olbrzymiej wielkoci posg; i suyli stworzeniu raczej ni Stworzycielowi155. Zabobon ten takiej mocy nabra u Ranw, e witowit, bg ziemi Rugian, zdoby sobie pierwsze miejsce wrd wszystkich bstw sowiaskich. Mia on by dziki zwycistwom najsawniejszy, w wyroczniach najskuteczniejszy. Std wic a do naszych czasw nie tylko ziemia Wgrw, lecz take wszystkie 156 kraje Sowian skaday tam corocznie trybut, uznajc go za boga bogw. Krl w porwnaniu z kapanem nie cieszy si u nich wielkim powaaniem. Ten bowiem bada wyrocznie i wyniki losw. Kapan zaley od skinienia losu, za krl i lud od jego woli. Wrd rnych ofiar kapan skada niekiedy w ofierze chrzecijanina, uzasadniajc to tym, e boPor. Ewang. w. Mateusza 27, 64. List do Rzymian 1, 25. Plastyczny obraz kultu witowita przedstawi Saxo Grammatyk XIV 39, przekad polski w: G. L a b u d a, Sowiaszczyzna pierwotna. Wybr tekstw, Warszawa 1954, s. 231 - 236. 156 Wszystkie" poetycka licencja. Horyzont Helmolda ogranicza si do ziem obodryckich i pnocnowieleckich. Zob. literatur do mitologii poabskiej cytowan w ks. I, przyp. 681.
155 154

gowie szczeglnie lubuj si w tego rodzaju krwi157. Zdarzyo si przed kilku laty, e zebraa si tam wielka liczba kupcw ze wzgldu na poowy ryb. Albowiem w listopadzie, gdy wiatr gwatowniej wieje, owi si tam wiele ledzi. Kupcom zostawia si wolny dostp, byleby uprzednio zapacili bogu tej ziemi nalen da. Znalaz si tam wwczas przypadkiem pewien kapan Pana, Gotszalk z Bardowiku, zaproszony do penienia suby Boej, korzystajc z tak wielkiego zbiegowiska. Ten fakt nie da si ukry przed owym kapanem barbarzyskim; zwoa wic krla i lud oraz owiadczy im, e bogowie s szczeglnie zagniewani i e nie dadz si przejedna inaczej jak krwi kapana, ktry odway si wrd nich peni sub obcemu bogu. W odpowiedzi na to lud barbarzyski peen przygnbienia zwouje gromad kupcw i zwraca si do nich z prob, by wydali kapana celem zoenia go w ofierze dla przebagania 158 bogw. Chrzecijanie wszake wzbraniali si to zrobi, w zamian za niego ofiarowujc w upominku sto grzywien. Tym krokiem jednak nic nie wskrali: Rugianie zaczli grozi przemoc i wypowiedzieli wojn na dzie nastpny. Wwczas kupcy, majc ju pene statki ryb, udali si owej nocy w drog powrotn, a eglujc przy pomylnych wiatrach uchronili siebie i kapana od strasznego niebezpieczestwa. Chocia nienawi imienia Chrystusowego i ognisko zabobonw wiksze byo u Ranw ni u wszystkich [innych] Sowian, odznaczali si jednak wielu
Por. c. 52. Placabilem hostiam (por. Ks. Liczb 5, 8: ut sit placabilis hostia).
158 157

wrodzonymi zaletami. Cechowaa ich w wysokim stopniu gocinno, okazuj te naleny szacunek rodzicom. Nie spotyka si rwnie u nich nigdy ani ubogich, ani ebrakw; skoro bowiem kto u nich staje si niedony wskutek choroby lub staroci, porucza si go spadkobiercy, ktry winien go otacza najtroskliwsz opiek. Albowiem gocinno i troska o rodzicw uchodz u Sowian za pierwsze cnoty. Poza tym ziemia Rugian obfituje w owoce, ryby i dziczyzn. Stolica owego kraju zowie si Arkona. 109. PRZEMIENIENIE CIAA I KRWI Roku wcielenia Sowa 1168 zaczo si dzieo nowej winnicy w kraju Rugian. Pobudowano kocioy, ktre napenia blaskiem obecno kapanw. Skadali oni trybut159 krlowi duskiemu, ktry wzi jako zakadnikw synw monych 160 i zawiz ich z sob do swojego kraju. Dziao si to za w czasie, gdy Sasi prowadzili wojny domowe. Skoro za Pan przywrci pokj, natychmiast ksi wysa posw do krla Duczykw z daniem zakadnikw i poowy trybutu paconego przez Ranw. Albowiem uzgodniono i umocowano przysig, e skoro krl duski zapragnie podbi jakie ludy, ksi udzieli mu pomocy; z drugiej wszake strony za wspudzia w trudzie miaa mu si nalee cz korzyci. Gdy krl odmwi daniu i posowie z niczym wrcili do domu, ksi peen oburzenia zwoa ksit sowiaskich i wezwa ich, by pomcili si na Duczykach.
159 160

Por. ks. I, przyp. 359. Por. I Ks. Machabejska 9, 53, oraz c. 106.

Wezwani powiedzieli: Zjawilimy si161". I usuchali z radoci tego, ktry ich wyprawi. Wwczas odsunito zasuwy i rozwary si bramy162, ktre przedtem zamykay morze, a fala wdara si i zalaa ziemi niosc zniszczenie wielu wyspom duskim i krainom nadmorskim. I wyposaono ponownie statki pirackie, i zajto bogate wyspy w ziemi Duczykw. Po dugim pocie nasycili si Sowianie bogactwami Duczykw, powiedziabym, obroli w tuszcz, utyli i zgrubieli163. Syszaem od innych, e w Mechlinie naliczono w dzie targowy siedmiuset jecw duskich 164 przeznaczonych na sprzeda, gdyby tylko byo do kupujcych. T wielk klsk i zniszczenie poprzedzay pewne znaki. Albowiem gdy pewien kapan z prowincji duskiej, ktra zowie si Alsen, podnis kielich, by wzi hosti, oto ujrza w kielichu rodzaj ciaa i krwi. Gdy z przeraenia przyszed do siebie 165, nie majc odwagi zatrzyma do siebie tego niecodziennego widzenia, uda si do biskupa 166 i tam zgromadzonemu duchowiestwu pokaza kielich. Podczas gdy wielu utrzymywao, e sprawiy to Niebiosa dla utwierdzenia wiary w ludzie, biskup, bdc bystrzejszego umysu, owiadczy, e cikie utrapienie grozi
Por. Proroctwo Barucha 3, 35; Ks. Hioba 38, 35. Et amoti sunt vectes et ostia. Por. Ks. Hioba 38, 10: et posui vectem et ostia. 163 Por. Ks. Powtrzonego Prawa 32, 15: incrassatus, impingnatus, dilatatus. 164 Duskich" brak w rkpsach kopenhaskich. 165 Resumpto spiritu (por. Ks. Judyty 13, 30). 166 Szlezwickiego Fredyryka 1167-1179.
162 161

Kocioowi i e popynie wiele krwi chrzecijaskiej. Ile razy bowiem leje si krew mczennikw, krzyuje si na nowo Chrystusa w jego czonkach. Prorocze znaki nie zawiody. Zaledwie bowiem upyno czternacie dni, przybyo nagle wojsko sowiaskie, zajo ca ow ziemi, zburzyo kocioy, lud wzio do niewoli, a kadego stawiajcego opr zabijao mieczem 167. Dugo milcza krl Duczykw udajc, e nie dostrzega nieszcz swojego ludu. Albowiem krlowie duscy, leniwi i rozpasani wrd cigych uczt, stale nietrzewi, zaledwie czasami odczuwali spadajce nieszczcia 168. Wreszcie krl Danii169 jakby rozbudzony ze snu zgromadzi wojsko i spldrowa niewielk poa kraju Czrezpienian 170. Syn za krlewski imieniem Krzysztof, urodzony z naonicy, uda si z tysicem pancernych, jak podaj, do Starogardu, ktry po dusku nazywa si Brandenhuse171, i spustoszyli jego nadmorskie tereny. Nie wyrzdzili natomiast szkd kocioowi, przy ktrym ustanowiony by kapan Bruno, nie naruszyli te zupenie mienia kapana. Gdy Duczycy wycofywali si, poszli Sowianie za nimi w lad i odbili swoje straty dziePor. Ks. Judyty 2, 16. Por. Proroctwo Izajasza 30, 26. 169 Rkpsy kopenhaskie i Lappenberg: Dacji (por. ks. I, przyp. 643). 170 Por. Saxo Grammatyk XIV 39; Knytlingasaga pod 1171 r. (MGH SS XXIX 315 nn). Ju w 1170 flota duska ruszya na Wolin. W 1171 spustoszono kraj Wgrw i Czrezpienian. 171 Stosownie do tego Saxo Grammatyk nazywa Wagrw Brammesii.
168 167

siciokrotnie. Albowiem Dania po wikszej czci skada si z wysp otoczonych zewszd morzem172, przeto nieatwo ustrzec je przed najazdem piratw. Znajduj si tam bowiem przyldki bardzo odpowiednie na kryjwki dla Sowian; wyruszajc z nich niepostrzeenie napadaj na nie spodziewajcych si zasadzki. Sowianie bowiem s szczeglnie mocni w nagych i nieoczekiwanych najazdach. Dlatego to w ostatnim czasie ten zbjecki zwyczaj u nich do tego stopnia si zadomowi, e porzuciwszy niemal w caoci poytki, jakie daje uprawa roli, skierowali swe siy ku wyprawom morskim. Jedyn przeto pokadali nadziej w okrtach i one stanowiy dla nich jedyne bogactwo. Nie zadaj te sobie wiele trudu w budowaniu domw, lecz plot tylko chaty z wikliny; maj one ich chroni jedynie przed burzami i deszczami. Skoro za tylko wie si rozejdzie o grocej wojnie, ukrywaj wymcone zboe, zoto, srebro i kosztownoci wszelkie w jamach, ony za i dzieci chroni w warowniach lub co najmniej w lasach. Tak wic nieprzyjacielowi nie pozostaje nic do rabowania, jak tylko szaasy, ktrych strat za nic sobie maj. Nie bior te powanie napadw Duczykw, zmierzanie si z nimi traktujc jako rozrywk. Jedynym dla nich postrachem jest ksi, ktry w wikszym stopniu anieli wszyscy jego poprzednicy 173 star siy Sowian, w wikszym nawet anieli w sawny Otton 174; naoy te on wdzida na ich
172 173

Por. Adam z Bremy IV 1. Por. I Ks. Krlewska 14,9; 16,25.30. Por. c. 106. 174 Otton I (por. c. 9).

pyski175 i wodzi, gdzie zechce. Nakazuje pokj, s mu posuszni; wzywa do wojny, odpowiadaj: jestemy gotowi" 176. 110. POJEDNANIE KRLA DUSKIEGO Z KSICIEM Krl duski widzc ogrom klski, ktra spada na jego lud, zrozumia dobrodziejstwo pokoju 177. Posa przeto do najdzielniejszego ksicia posw z prob o wyznaczenie mu przyjacielskiego spotkania nad Ejdor 178. Zjawi si przeto ksi w uproszonym na zjazd miejscu, w dniu w. Jana Chrzciciela. Krl duski popieszy mu naprzeciwko i okaza si skonny do spenienia ycze ksicia. Uzna jego roszczenia do poowy trybutu i zakadnikw, ktrych dali mu Ranowie, rwnie do poowy bogactw ze skarbca wityni; z pokor uczyni te zado wszystkim yczeniom wyraonym przez ksicia. Odnowiono rwnie midzy nimi wizy przyjani, w nastpstwie czego zakazano Sowianom napada w przyszoci na Dani. To porozumienie si wadcw zasmucio oblicza Sowian. Ksi wic wysa swoich posw wraz z posami krla do ziemi Ranw, ktrzy stali si jego trybutariuszami179. Krl za duski prosi ksiPor. Proroctwo Izajasza 30,28; Pror. Ezechiela 29,4; 38,4. Por. przyp. 161. 177 Por. Ks. Rodzaju 49,15: Vidit requiem, quod esset bona. 178 24 VI 1171. Saxo mwi o dwch spotkaniach. Wbrew relacji Helmolda rokowania toczyy si opornie i zakoczyy kompromisem (S t o o b). 179 Por. Ks. Powtrzonego Prawa 20,11; II Ks. Samuela 8,2.6.
176 175

cia, by jego synowi 180, wyznaczonemu ju nastpc, da za on swoj crk, wdow po najszlachetniejszym Fryderyku ksiciu z Rothenburga. Za wstawiennictwem przeto monych ksit zgodzi si na to ksi i wysa swoj crk do Danii. Rado ogromna ogarna 181 wszystkie ludy pnocy, wesele i pokj zapanoway rwnoczenie. Ostry mrz pnocy ustpi miejsca agodnemu powiewowi wiatru poudniowego, ustay dokuczliwe nawanice morza i ucicha gwatowno burz. Zapewniono pokj na drogach prowadzcych z Danii do Sowiaszczyzny [i z powrotem] 182, poruszay si po nich kobiety i dzieci, bowiem usunito przeszkody, a zbjcy nie pojawiali si wicej. Caa ziemia sowiaska poczynajc od Ejdory, ktra stanowi granic pastwa duskiego, ziemia cignca si midzy Morzem Batyckim i ab na wielkich przestrzeniach a do Skwierzyna, niebezpieczna niegdy z powodu napadw zbjeckich i zamieniona w pustkowie, teraz za ask Bo zamienia si jakby w jedn siedzib Sasw. Zakada si tam grody i miasta, mno si kocioy i liczba sug Chrystusowych. Take Przybysaw porzuci dugotrway upr buntownika; widzc, e nie wyjdzie mu na dobre wierzga przeciwko ocieniowi183, siedzia spokojnie, zadowolony z nadanej mu czci, i odbudowa miasta
Pniejszemu Kanutowi IV (VI). Por. przyp. 129. Zwrot czsty w Biblii (por. I Ks. Machabejska 4,58). 182 Brak w zachowanych rkpsach. Koniektura wedug rkpsu kanclerza Distelmeiera (ed. Reinecciusa). 183 Por. Dzieje Apost. 9,5 i 26,14: Darum est tibi contra stimulum calcitrare.
181 180

Mechlin, Iw i Roztok, osadzajc w ich obrbie ludno sowiask. A poniewa rozbjnicy sowiascy niepokoili Niemcw, ktrzy zamieszkiwali Skwierzyn i jego okolice, burgrabia grodu Guncelin, m dzielny i wasal ksicy, poleci swoim, by natychmiast wieszali Sowian schwytanych na bezdroach, jeli nie potrafi prosto wyjani, dlaczego si tam znaleli. W ten sposb Sowianie do pewnego stopnia wstrzymali si od kradziey i rabunkw 184.
W starszym rkpsie kopenhaskim dopisek marginalny z XV w.: Hic est finis cronice Slavorum. Rkps lubecki: finit hiistoria
184

ANEKS I
POEMAT O YCIU WICELINA (Versus de vita Vicelini)

Pikne czyny biskupa ojca Wicelina, Zawara muza w ciasnych tej ksieczki wierszach. Pochwalony niech bdzie Hameln, wie saksoska 1, Co takim go zrodzia, jakim czas okaza. Dzieci wezerskie, w Bremie nauczyciel znany, W modoci przeszed ab, dobrze nami rzdzi, Po mierci za obmywa jego prochy Schwale 2. Gdy tysic sto dwudziesty czwarty rok przemin, Sowo, ktrym si wybi, ju ciaem si stao 3. Kiedy powstao soce wiosenne z pt zimy 4, Nadesza letnia pora gorcego Raka, Bg powid Wicelina, wspaniaego mistrza, Tam, gdzie szatan uprawia swoje niecne sztuki, Ksztacc ludzi w podstpach, rabunkach i dzy Zbrodni, z powodu ktrych ginie wiat bezbony. Wtedy go Adalberon, hambursk siedzib Wadajcy, lekarzem chorych dusz uczyni
V. 3 nn. por. Helmold, c. 42 - 45, 78. W oryg. nazwa rzeki brzmi Hyrundo, co wyniko z podobiestwa nazwy rzeki do nazwy jaskki Schwalbe". 3 Por. Ewang. w. Jana 1, 14. 4 Do nastpnych wierszy por. Helmold c. 41 koniec, 46.
2 1

I ma przewietnego, tego Wicelina, Przenis do Nordalbingw podstpnych i zdradnych, Zabrawszy go ze szkoy bremeskiej5 w nadziei, I ten, co wietnie szkoln prowadzi nauk, M mdry, obyczajny, cichy i pokorny, W sowach stanowczy, biegy w wymowie, pobony, Pod opiek lud majc jemu powierzony, Uczy bdzie bdzcych, opornych przekona, Sam da wzr obyczajw, wspierajc agodne. Ten to m doskonay, taktowny i prawy, Jak biskup Adalberon chcia, przepasa biodra 6, Ufajc Panu, gotw do przejcia przez ab. Przeszedszy rzek wiato przynis poyteczne, Krzewi wiedz lekarstwo zbawcze w jego rkach, Kojc rany olejem, nalewajc wina 7. Tym, o ktrych si troszczy, da nadziej ycia, Do Wippendorf 8 przybywszy zaoy siedzib, Zebra kler i zakonnych braci zwiza prawem, Wzrosa pobono, ktrej daa ksztat nauka. Zmieni miejsce kocioa, jak i sam nazw; Koci skromny z pocztku powikszy wydatnie, I susznie da Nowego od tej chwili miano, A klasztor odpowiedni dla zgodnych mieszkacw Powici Chrystusowi, tak jak swoje ycie. Augustyn im pismami swymi drog wskaza, Sam okreli klerowi regu ich ycia9. Gdy ten, co Wicelina wysa Adalberon Ujrza, jak pikne koci wydaje owoce I jak dzieu mowi wzrasta w boskiej chwale, Wtedy przyby z ochot do powici otarz I bardzo rad z wietnoci nowego klasztoru Zwikszy nadania, hojnie przyzna mu zaszczyty:
Poemat nie wspomina o pobycie Wicelina we Francji, po ktrym dopiero Wicelin uda si do Sowian (por. Helmold c. 45, 46). 6 Czsty zwrot biblijny, por. np. Ks. Przysw 30, 31. 7 Por. Ewang. w. ukasza 10, 34. 8 Wippendorf, czyli Faldera, pniej Neumnster (por. Helmold c. 94). Przybycie Wicelina tame c. 47. 9 Regua kanonikw regularnych w. Augustyna.
5

Da wie z dziesicinami, prawo jurysdykcji10 Nad parafi pierwszemu jej duszpasterzowi, Powierzywszy mu trosk o lud wraz z probostwem. Doda mu te czternacie wsi dobrze zadbanych W parafii, nadto nada owe dziesiciny I wadz nad terenem nie uprawnym jeszcze, Gdzie mogoby w przyszoci jednak co przyrosn. Doczy koci Ichhorst i Bishorst11 z prawami Jurysdykcji, a prawa z parafianinami; Z Wikfletu 12 dziesicin nada jurysdykcj I dziesiciny, ktre wyznacza brzeg Krckau 13; Ichhorst z jurysdykcjami, z parafianinami; Dziesiciny Bredenberg cz Str i Lutesou, Cz Sladen przy Wster z Burgerem zamyka 14. Te dziesiciny hojno rozdaa biskupa I ca dziesicin Bishorstu bagienn Grunty, ktre trud braci bierze pod upraw, Tak jak gdziekolwiek wieniak to czyni dla siebie. Zezwoli te dla sporw uniknicia w razie mierci przeora wybr zarzdzi swobodny,
W oryg. bannus cum parrochianis. Wyraz bannus, bannum w acinie redniowiecznej jest wieloznaczny (zob. Mediae latinitatis lexicon minus, composuit J. F. Niermeyer, z. 1, Leiden 1954, s. 8184; Sownik aciny redniowiecznej w Polsce, pod red. M. P l e z i, t. I, Warszawa 1953 nn., koi. 1036 - 1038). Z kontekstu wynika, e chodzi o jurysdykcj kocieln. Wymienione w tym i nastpnych wierszach nadania zreferowa autor poematu na podstawie wspczesnych dokumentw, por. Hamburgisches Urkundenbuch, ed. J. M. Lappenberg, t. I, Hamburg 1842, nr 153 (1136 r.), 166 (1142 r.), 163 (1141 r.), 159 (1139 r.), 230 (1164 V). Dokadniejsze porwnanie tekstw w komentarzu Schmeidlera. 11 Ichhorst miejscowo nie zidentyfikowana. Schmeidler dopuszcza nastpujce moliwoci lokalizacji: Eckhorst na pd. od Haseldorf (pow. Pinneberg), Breitenberg nad rzek Str lub Horst na pn. od Elmshorn. Bishorst koo Elmshorn. 12 Niegdy bagno i jezioro na pn. od Bishorst. 13 Prawobrzeny dopyw dolnej aby. 14 Bredenberg wzgrze koo Breitenberg nad rzek Str. Rzeka Lutesou nieznana, zdaniem Schmeidlera moe poczenie rzeczek Hrnerau i Bleekenau. Sladen jezioro (Kudensee?). Wster Wster Au, dopyw Str. Burger Burger Au.
10

Aby nad spraw caoci czuwa osobicie I by podlege miejsce zostawi nastpcom, Ktrzy chlubnie hamburskiej przewodz siedzibie. Takie zbone nadania biskup Adalberon, Spisane dokumenty i ujte sprawy Pieczciami umocni, prawem swym utwierdzi. Odtd biskup, ch widzc ojca Wicelina Do nawracania ludzi i dusz ratowania, Postanowi powierzy mu ssiednie ziemie15, By zdoby dla Chrystusa pogan czczcych boki, Jako kapan, co grzechy odpuszcza lub wie, Zasiewa sowa Boe, pomnaa wierzcych. Wtedy Henryk przewodzi Sowianom 16 plemieniu Podlegemu mu zgodnie z narzuconym prawem. Jego namawia poszed mdry nauczyciel, By na poczet niebiaskiej nagrody pozwoli Zburzy boki i suy Bogu Chrystusowi, Wznie kocioy, budowa witynie w krlestwie. A krl Henryk, przyjaciel wiary niekamany, Daje posuch yczliwy stosownym namowom I prawem swym krlewskim w zakresie spraw wiary, Jak przystao, da wadz mu nad tym okrgiem 17: Burzy bawany, bramy rozwiera dla wiary, W imi teje nagina oporniejsze karki, Wznosi kocioy, wszystkich bdzcych naucza. Dla tych czowiek ten cnot wszelk uwicony Zaoy koci w starym miasteczku Bukowie 18, Wysa tam braci z czci msze i swj obowizek Speniajcych: Ludolfa, Bruna i Hermana 19. Za ycia wadcy bracia mogli y w spokoju20,
Jak zauway Schmeidler, najpierw odbya si wyprawa misyjna Wicelina (1125 lub 1126), a nadania arcybiskupie nastpiy pniej (por. daty dokumentw cyt. w przyp. 10). 16 Helmold c. 46. 17 Tego szczegu brak u Helmolda. 18 Pomyka. Wicelin przyby do Starej Lubeki. Bukiem lub Bukowem zwano ssiedni osad sowiask, w miejscu, w ktrym hr. Adolf I zaoy w 1143 r. (Now) Lubek. Por. Helmold c. 57. 19 Zob. Helmold c. 54. Wysani okoo 1136. 20 Pomyka: Henryk Gotszalkowic ju nie y. Por. Helmold c. 38 koniec i ks. I, przyp. 519.
15

Po jego mierci zaraz ze siy si wzmogy I wypdzeni bracia si nie utrzymali. Czcigodny nauczyciel, wstrznity do gbi, Wyprawi si do krla rzymskiego Lotara21, Przedstawi przesze czyny i swoje pragnienie Podjcia si liczniejszych trudw dla Chrystusa, By tylko ten si wszystkim objawi narodom. Zbony cesarz yczliwie przyj i odprawi Go z penymi rkoma, nie zmniejszajc darw, Jakimi go obdarzy krl Sowian poprzednio 22; Doda te inne dary majestat cesarski, Prawo sprzeday ziemi przyznajc tubylcom I dobytku, a jeli zechc, odstpienia Kademu kocioowi, jaki wznis ten ojciec. Nadto Holzaci pord lasw zamieszkali Zyskali t swobod, t sam moliwo. To take doda cesarz do powyszych darw, By ich wieniakw ciki nie gnbi podatek; Na kartach to wypisa, potwierdzi pieczci. Dodaa dla czci wielkiej Chrystusowej matki Cesarska do na prob towarzyszki oa We wsi Segeberg 23 miejsce dogodne dla ojca, By osiedli pod owym grodem nawrconych, Darowujc im grunty poniektrych wiosek 24. Nazwy wiosek wymiemy je s nastpujce: Jest w ich rkach targowa wioska segeberska 25, Osiedle Rizeristorpp, Hgersdorf z Schwisselem, Oba osiedla Moezen razem z Wittenbornem 26
Por. Helmold c. 46 koniec. 47, 53 pocztek. Dokument Lotara III (Hamburgisches Urkundenbuch, t. I, nr 151) nie zawiera wzmianki potwierdzajcej darowizn Henryka Gotszalkowica. 23 Wie Segeberg nie znana skdind. 24 Por. Helmold c. 53 (gdzie nie podano nazw wiosek) i Ks. I, przyp. 700. 25 Por. Helmold c. 58 pocztek. 26 Rizeristorpp (w oryg.: Vicus Rikeri) osada zaginiona w pobliu Segebergu. Tam te naley szuka pozostaych z wymienionych tu miejscowoci. Por. P. Hasse, Schleswig-HolsteinLauenburgische Regesten und Urkunden, t. I, HamburgLeipzig 1886, nr 73.
22 21

I wsie nie uprawiane, ktre mog doda Sobie z ziem opasanych cesarsk granic; Grd Segeberg na wschodzie ich teren wyznacza, Granica z Holzatami jest wiosek granic Zachodni. Krl korzystnie postanowi ziemie Przyzna wic dla spraw boskich rozkwitu dogodne. Potwierdzi to pismami, wzmocni pieczciami. Gdy to cesarz uczyni, ojciec by ju w stanie Ogarn swoj wadz segeberskich braci, Zaoy dom zakonny, zebra w jedno miejsce Tych, co dla nieba byli posuszni regule. Utworzy klasztor 27, dobre zacz zbiera niwo. Przez cae swoje ycie bez przerwy poleca Wszystkim, aby cesarza pomni i krlowej, Tak bracia z Segebergu, jak i z Neumnsteru, Modlili si o ask dla nich, gniew sdziego Odwracajc za dary, ktre dla zakonu Przyznali owym kocioom i wyznawcom Boga. Rzucone ziarno dao wnet plony stokrotne 28, Bo zasiane nad Trawn signo do Piany, Od drobnego strumienia, ktry zwie si Schwale, A do morza skrytego we mgach ku wschodowi Rozcigno gazie, serca wd dosigo 29. Po zaoeniu wity wzrosa wiernych rzesza: Starogard, Sarau, Poni, Bornhved, Bozowo, Schlamersdorf, Ssel, Wensin oraz Oldesloe 30. A potem, po upywie lat dwudziestu piciu, W cigu ktrych szlachetny i sawny Wicelin Wielu znojw si podj, rne cierpia trudy I zaszczepi krwi braci kult Chrystusa Pana, Szlachetny Hartwig rzdzi hamburskim kocioem 31. Ten, by ujrze zupion siedzib biskupi I plemiona pnocne jemu odebrane
Por. Helmold c. 53 koniec, 55 pocztek. Por. Ewang. w. ukasza 8, 8. 29 Autor ma na myli Rugi? 30 Por. Helmold c. 58 i przyp. 769. 31 Hartwig I 1148-1168. Niezupenie 25 lat, skoro dziaalno misyjn Wicelin podj w 1125 lub 1126 r.
28 27

Normanw, Skridewindw 32, Duczykw i Szwedw, Hamburskiego kocioa blask pragnc przywrci 33, Wybada, kto jest godny takiego zadania. Wybr na obrotnego wypad Wicelina, Wyniesionego wwczas do miana biskupa. Siedzib w Starogardzie zaoy na nowo, Mianowany biskupem zosta starogardzkim. Ewermod tron biskupi zaj w Raciborzu 34, Trzecim biskupem zosta Emmehard w Mechlinie. Ci trzej kapani saw zwikszyli Hamburga. Szlachetnie urodzony Hartwig ich wyrni, By jako arcybiskup sam nabra rozgosu, A nastpcy zastali ju sawn siedzib. Tak wic m apostolski, rzeczony Wicelin, Wyniesiony w ten sposb do tronu biskupa, Do szczytu darowane jemu wynis wiato, wiatem dla zakonnego by kleru w kocioach, Dla ludu pobonoci by wiatem i cnoty. Pierwsze owoce swego trudu i wysiku Kler z Segebergu oraz braci z Neumnsteru Wspiera ojcowskim sercem i mioci matki, Matczynym mlekiem karmic i ojcowskim chlebem, Dodajc si duchowych i wzmacniajc ciao. W yciu swym obyczajw by niezwykym wzorem, A odkd bramy wiary yczliwie otwarte Ujrza dla Sowian, ktrych sam wspiera niedawno, wieo zyskanych, dla nich te sta si przykadem, Jak trzeba wzgardzi czczymi bez waha bokami, Wierzy w Chrystusa, ktry krluje na wieki. Wyznaczy kler, by piecz mia nad kocioami, W kocioach powiconych przez siebie umieci Pasterzy, a z klasztoru wasnego przenosi Wszystkich podeszych wiekiem do segeberskiego. Przeoonym by Ludolf tam, zabrany z Bremy Tetmar dziekanem, by te i Rachel serdeczny
32 33

Adam z Bremy IV 24: Scritefini Lapoczycy. Por. Helmold c. 69. 34 Nieco pniej (1154?), por. Helmold c. 77.

Oraz Volkward, flandryjski kapan, zrczny klucznik, I pozostali bracia starsi wraz z modszymi. Ludmundowi przypado zwierzchnictwo nad Zeven, Towarzyszy mu Meinbrand 35, stosowny dla kapan. Std te wzici zostali rozproszeni bracia: Bruno ze Starogardu i Helmold z Bozowa, Deilaw z Ssel, a take Heriold z Bornhvedu, Wreszcie Herman z Bishorstu oraz Ekbrecht z Preetzu36. Takich to mw wybra w kapan, ktrego Na pikne wysa niwo biskup Adalberon, By z nim ziarno rzucali i mnoyli plony. Prawie ju pusty klasztor tak swj blask odzyska: Ojciec duchowny z Fryzji, przeoony Eppon, Tak jak Panu lubowa, pozosta na miejscu; Zosta te Reimbert z Flandrii do nas tu przybyy. Stopniowo si zwikszyy zastpy modziey, Ktra wtajemniczona w reguy zakonu W tym miejscu zaprzestaa ju dalszych wdrwek. Potem, wrd pobonoci gorcej dowodw, Nasz przeoony, czyli biskup Wagryjczykw, I trudem wyczerpany, i sdziwym wiekiem, Zasab i zacz nagle z si mocno opada. O, jake dre musimy przed boskim wyrokiem! Osabego do oa przykua choroba, Pozbawia go mowy, nadwtlia czonki I przez dwa i p roku trzymaa w niemocy. Trwali przy nim w chorobie bracia z Neumunsteru, Usugiwali niczym najdroszemu ojcu 37. A kiedy zgas poddany jakby prbie ognia, w m wspaniay wreszcie z cielesnej powoki Wyzwoli si, a dusz przejy niebiosa. Tak w poowie miesica, ktry zwie si grudzie,
Z wymienionych tu postaci Rachel nie znany skdind, kapan Meinbrand wystpuje w dokumentach Wicelina, pozostali znani z Helmolda. 36 Lokalizacja w Preetz niepewna. W oryg.: Ecbrecht Porokensis. 37 Por. Helmold c. 75.
35

W Idy tego nasz biskup schodzi z tego wiata W roku tysicznym setnym trzy razy dwunastym Z dodatkiem lat do tego dwa razy po dziewi 38, Odkd Bg zstpi z nieba i sta si czowiekiem. W Hamburgu wada wtedy arcybiskup Hartwig, A czcigodnym cesarzem rzymskim by Fryderyk, Ksiciem Henryk, a Adolf holsztyskim by hrabi, Markrad za, syn Ammona, na czele okrgu Sta, sam bdc roztropnym ojczyzny chorym. Przypada wtedy pity rok rzdw kapana, Ktrego starogardzkim nazwano biskupem, Wicelina, pierwszego naszego pasterza, A od jego przybycia mija rok trzydziesty 39. Bracia ciao zoone przed otarzem krzya Czcz w kociele z nalenym zmaremu honorem I licznie dzi zebrani skadaj gorliwie luby Panu, lubujc te pochowanemu. W cnocie go naladowa przeoony Eppon, Sprawujcy ten urzd z trosk o swych ludzi. On to domu Paskiego wykoczy budow, y sze lat zakonowi suc nieustannie, Po szeciu latach zleci trosk Hermanowi, Ktry po nim czternacie lat rzdzi klasztorem I bardzo chlubnie okres zwierzchnictwa wypeni. Za jego czasw Hartwig, w biskup czcigodny, Powici tu wityni i pomnoy dary, Wzmocni wszystko, co nada biskup Adalberon. Potem przeoonego Ludolfa zabraa mier, wic swym zwierzchnikiem bracia z Segebergu Teodoryka z Bremy naznaczyli zgodnie. Gdy przeoony Herman dokona ywota I zowroga mier wszystkich seniorw zabraa, Ciar trudu na barki przejli ci, ktrych Dobra szkoa pasterza Neumnsteru kiedy
Wedug Helmolda c. 78 Wicelin zmar nie w idy (13), lecz 12 XII 1154. 39 Obliczenie przyblione. Wedug danych samego Poematu (v. 8 nn.) 29 lat i koo 6 miesicy. W rzeczywistoci okoo 28 lat.
38

Przygarna w dziecistwie nierozumnych jeszcze, Ksztatowaa sztukami, szlachetn nauk, Ci, ktrych Augustyna regua i rady Wicelina ksztaciy, jak y odpowiednio, By pomni ojcw prawa przeoonych znali, Przejli obyczaje, wzili trudy w spadku I susznie zasuyli na wieczne krlestwo. Siedzib w Starogardzie przez ksicia przysany Obj Gerold Swewijczyk, ktry starogardzkie Dotd biskupstwo pierwszy uczyni lubeckim. Konrad, jego rodzony brat, to stanowisko Po nim zaj, by odda potem Henrykowi40 Przybyemu tam z Flandrii: tych ksi mianowa. Po tych przeoonemu Teodorykowi Z Segebergu Fryderyk da wadz w Lubece 41. Kiedy szlachetny Hartwig dokona ywota, Cesarz posa Baldwina na tron, by panowa42; Ten z kolei rozstawszy si z yciem przekaza Swj tron arcykapaski Zygfrydowi, ktry Przysany z Brandenburga przebywa w Hamburgu 43. Wtedy Henryk z Brunszwiku, bardzo sawny ksi, Wadzy nad swoim ksistwem zosta pozbawiony44, Ster rzdw przej Bernard anhalcki, te hrabia. Jego bratem rodzonym by zarwno tamten Zygfryd z Hamburga, jak i Otton salzwedelski45. Lecz po trzech latach wadzy w biskupiej siedzibie Umiera Zygfryd, godno za przejmuje Hartwig 46. Ten czci boga, co mony teraz i na wieki Kieruje caym wiatem sprawiedliwym rzdem,
Henryk I 1172 (1173) 1182. Poemat pomija biskupa Konrada II, rzdzcego od 1183 i powiadczonego jeszcze 3 I 1185. Teodoryk, 1186-1210. 42 Baldwin, arcybiskup hambursko-bremeski, 1169 - 1178. 43 Zygfryd, biskup brandenburski 1173-1180, arcybiskup hambursko-bremeski 1180 - 1184. 44 Mowa o Henryku Lwie (zob. ks. I, przyp. 743). 45 Wszyscy trzej byli synami Albrechta Niedwiedzia. Bernard III, hr. Anhaltu, ksi saski 1180-1212. Zygfryd (zob. przyp. 43). Otton I margrabia brandenburski 1170- 1184 (1185?) najstarszy z rodzestwa. 46 Hartwig II arcybiskup hambursko-bremeski 1185 - 1207.
41 40

Wynoszc pokornego, strcajc potnych 47, Stojcym na wyynie cnt zapewnia niebo. Zrodzonemu w Uthlede48 jest dana infua Biskupia; sam ze stanu by ministeriaw. Ten przykadajc rki do spraw wielkich 49, potem Okaza si gorliwym bardzo i gotowym W przyczynach rzeczy prawd od faszu odrnia. Postanowi dorobku kocioa nie trwoni, Cesarza i papiea zachowywa wol, Nie zmniejszy, lecz powikszy powierzone dobra 50. On poza tym z bassumskich51 zakonnic niektre Wyrzuci, gdy splamiy zakonnego ycia Cze i zgrzeszyy przeciw zbawczej bezennoci. Niektre nowe zebra, podda je regule I jak si zakonnicom godzi, zamkn w murach. Piecz nad nimi majc przej przeoestwo Tetmar i dwiga w bassumski ciar Klasztorny; sam przeorem by dawniej w Neumnster; Sdzc, e dyscyplina jest dla dusz lekarstwem, Zbudowa bramy, zacz zawiesza podwoje, Przymocowa zasuwy, na klucz wejcia zamkn, By okrutna mier wszedszy w dostpne otwory Nie pozbawia wiata wiecznego niebacznych I by skalanych grzechem z sob nie porwaa. Widzc jego stara3.98owe zakonnice Praw swoich przestrzegay pod czujn opiek, Praw, ktre trzeba w sta3.98zakonnym zachowa , I podporzdkoway si tej dyscyplinie. W roku tysicznym setnym dwa razy czterdziestym Po doda3.u lat pic.u od czasw Chrystusa Boska rka tej witej dokonaa zmiany, Zo odpdzajc, dobro wzmacniajc i czasy Zmieniajc. Tu naley wspomnie Wicelina, Dziki ktremu Boga trzeba czci z szacunkiem.
Por. Ewang. w. ukasza 1, 52. Pow. Geestemnde w pobliu ujcia Wezery. 49 Por. Ks. Przysw 31, 19. 50 Aluzja do przypowieci o talentach (Ewang. w. Mateusza 25, 14 nn; Ewang. w. ukasza 19, 12 nn). 51 Bassum w Hanowerskiem, na pd. od Bremy.
48 47

Bo, jak wida, winnica jemu powierzona Kwitnie do dzi i mnoy z dnia na dzie gazie. Wiedz o tym w Hamburgu, wiedz o tym w Stade, Wie dobrze o tym Brema, gdzie by wykadowc, W Starogardzie i w Poni o tym si rozmawia, W Segebergu si o tym prawi i Lubece, To samo w Raciborzu twierdz i Dyminie, Nie przecz temu wcale mieszkacy Mechlina, Potwierdza t opini i Meldorf, i Szlezwik. Przeoy Jerzy Danielewicz

ANEKS II LIST [PRZEORA] SYDONA (Sidonis epistoa) Ksidzu Gozwinowi, wspbratu i kapanowi z Haseldort, przewodnikowi duchowemu w wtpliwych sprawach sumienia, Sydon, maej trzdki1 w Neumnster suga pokorny. Doszy nas suchy, e pragniesz pozbawi koci w Bishorst tego, co posiad, gdy nie znasz przebiegu przeszych zdarze albo raczej udajesz, e sprawa ta nie jest ci dokadnie znana. Aeby wic t ostatnio wynik, a przez ciebie zagmatwan rzecz podj i lepiej wyjani, potrzeba nowego i bardziej penego wstpu. Wiara chrzecijaska, w ziemi wagryjskiej sigajca swymi pocztkami czasw, gdy wadzy swej nie sprawowa jeszcze czcigodnej pamici arbiskup Liemar2, zburzona przed wielu laty 3, wyranie osaba, a po wypdzeniu wszystkich chrzecijan do znaczenia doszo [tu znw] pogastwo. W kocu poganie zrzuciwszy z siebie jarzmo chrzecijaskiej wiary z wielk zapalczywoci zwrcili si przeciw swym ssiadom chrzecijanom, pustoszc niemal ca nasz ziemi a po Itzehoe 4.
Por. Ewang. w. ukasza 12, 32. Arcybp hambursko-bremeski 1072 - 1101. 3 W 1066 r. 4 Por. Helmold c. 19, gdzie jednak spustoszenia zwizano z wczesnym okresem rzdw Gotszalka.
2 1

Ten burzliwy okres wyjtkowo okrutnego przeladowania trwa a do czasw wspomnianego biskupa i duej jeszcze, a ziemia obrcona zostaa niemal w pustkowie 5, gdy ksita sascy cofnli sw pomoc, jako e niebezpieczn rzecz byo wdawanie si w takie co najmniej ryzykowne przedsiwzicie albo moe raczej dlatego, i trudne i niepewne byo przejcie przez ab w tych ustawicznie niepomylnych okolicznociach. Dlatego to ksidz arcybiskup naradziwszy si ze swymi wsppracownikami obniy mieszkacom tych ziem wysoko wiadczonej dziesiciny i aby ziemia nie staa si pustkowiem 5, przyzwoli, by dziesicina wyniosa sze korcy zboa od puga 6. Poniewa za ich kraina leaa w ssiedztwie ziem nieprzyjaciela i nie byo adnej naturalnej przeszkody, ktra zdoaaby powstrzyma ich niespodziewane napady, ju dla teje samej ulgi mieszkacy poczuliby si bardziej bezpieczni i bardziej skonni do stawiania oporu napastnikom. Po mierci arcybiskupa Liemara na czele stolicy bremeskiej stan biskup Humbert7, po nim biskup Fryderyk 8. Obydwaj pozbawieni byli arcybiskupiego paliusza. Po ich zgonie rzdy obj arcybiskup Adalberon 9, ktry przyj paliusz z rk papiea Innocentego 10. W tym czasie dowiadczy koci bremeski bardzo wielkiej udrki, gdy biskupi z pnocy, ktrzy od czasw witego Anskara i od nastania cesarza Ludwika, syna Karola Wielkiego, byli sufraganami kocioa bremeskiego, uchylili si od obowizujcego ich posuszestwa, za Acer, biskup Lundu 11, zagarnwszy podstpnie paliusz sta si pierwszym arcybiskupem Danii. Kiedy wic ponne stay si ju nadzieje, aby we Wagrii zniweczon dawno wiar chrzecijask mona byo ponownie przywrci, na domiar zego biskupi w Danii przestali uznawa zwierzchni wadz biskupstwa bremeskiego. Chocia arcyCzsty zwrot biblijny, zob. np. Ks. Rodzaju 47, 19. Por. Helmold c. 92, gdzie jednak wspomniany wymiar dziesiciny zwizano z pontyfikatem biskupa Gerolda. 7 1101 - 11C4. 8 1104-1123. 9 1123 - 1148. 10 Innocentego II, 1130-1143. 11 1089-1137, arcybiskup od 1104.
6 5

biskup Adalberon, pozostawa w takim trudnym pooeniu i utrapieniu, ojciec miosierdzia i Bg wszelkiej pociechy12 sprawi, e w kocu znaleziono tak pociech. Znalaz bowiem nieoczekiwanie kapana imieniem Wicelin, stojcego na czele szkoy bremeskiej13, ma wedug serca swego 14. Jego to ducha nagle pobudzi15 Pan, a serce rozpali ogniem swej mioci. Gorejc ni cay lubowa, e Bogu wywiadczy przysug 16: powzi wic miae postanowienie, by przeprawi si przez ab i naraajc si na niebezpieczestwa szerzy sowo ewangelii wrd pogan. Przystpiwszy za do arcybiskupa wyjawi, e serce jego takim ponie zapaem l7. w za stosownymi sowy bardzo zachci go do tego przedsiwzicia. A poleciwszy go boskiej askawoci wyprawi. Ze swego upowanienia wysa go, aby wrd pogan gosi sowo Boe18. Koci, z dawien dawna zwany Wippendorf, a teraz Neumnster 19, wraz z parafi pooon na granicy posiadoci, powierzy mu, aby tam zamieszka. Gdyby za dostrzeg, e za Bo ask wrota wiary stoj otworem, miaby do pogan atwy dostp, a w razie ich napaci moliwo szybkiego odwrotu. Wyznaczy mu pooony nad ab koci w Bishorst wraz z parafi, a mianowicie z wsiami Wlberse i Rotmersvlete 20 i innymi jeszcze, jako e bya to miejscowo oddalona od napadw pogan. Uczyni to dlatego, e gdyby kiedykolwiek ze wzgldu na jak przymusow sytuacj znalaz si on z dala od swych posiadoci, mgby schroni si w bezpiecznym miejscu, gdy miejscowo ta z powodu otaczajcych j bagien bya oglnie niedostpna. Przeto wspomniany wyej czcigodny kapan wsparty przez arcybiskupa tak pomoc, razem z pozyskanymi dla krzewienia
Por. II List do Koryntian 1, 3. Por. Poemat, v. 20. 14 Por. Dzieje Apost. 13, 2,2. 15 Por. I Ks. Kronik 5, 26. 16 Ewang. w. Jana 16, 2. 17 Por. Helmold c. 46. 18 Por. List do Efezjan 3, 8; Dzieje Apost. 8, 4. 19 Por. Poemat v. 34, Helmold c. 94. 20 Nie zidentyfikowane miejscowoci nadabskie wystpuj jako Rotmersflete i Wulbersen w dokumencie arcybpa Adalberona z 1142. Zob. Hamburgisches Urkundenbuch, t. I, nr 166 a, s. 782.
13 12

ewangelii a oddanymi towarzyszami obra wpierw jako sw siedzib Neumnster21. Std przepasawszy biodra22 wyprawia si i powraca, aby pogan przywie na powrt pod jarzmo wiary, i gorliwie a nieustraszenie trudzi si ze swymi wspbrami, by gosi sowo Boe. W caej ziemi wagryjskiej nie znalaz jednak adnego kocioa 23 ani chrzecijan, ktrych stamtd wygnano. Jedynie krl ich imieniem Henryk, chrzecijanin, sprzyja chrzecijanom, gdy swych poddanych, ktrzy powstawali przeciw niemu, podbija przy pomocy chrzecijan i zmusza do ulegoci wzgldem siebie. On to przybywajcego do kapana yczliwie przyj, dobrze si z nim obszed i uczyni zwierzchnikiem kocioa w caym swym pastwie24. Przeto krlewsk powag wsparty pocz wraz ze swymi towarzyszami mnie gosi ewangeli, a za Pana pomoc25 wielu na wiar chrzecijask zdoa nawrci. Trzech kapanw: Ludolfa, Hermana, Brunona, wraz z ich towarzyszami posano do Lubeki26. Poniewa nie napotkali tam nikogo, a kupcy wystawiajcy mieszkacom na sprzeda swe towary zarzucili kotwice blisko grodu Henryka, krla sowiaskiego, w miejscu, gdzie spotykaj si rzeki, a rzeka Schwartau wpywa do Trawny, udali si do nich. A poniewa wewntrz obwaowania grodowego napotkali koci wzniesiony z kamienia, dla tych, ktrzy zawszd tam przybyli, odprawili naboestwo. Kapan Ludmund wraz z oddanymi mu do pomocy towarzyszami posany zosta do Segebergu27. On to tym, ktrzy zewszd tam nadcigali, niemao przysporzy pociechy przez sprawowanie po szaasach mszy. Lecz gdy wkrtce zszed z tego wiata wspomniany wyej krl, poczy si pitrzy przed owym kapanem rozliczne przeciwnoci 28. Mianowicie poganie wypdzaj z tych ziem chrzecijan, za nauczyciele chrzecijaskiej wiary ledwo ratuj si
21 22

Ppr. Helmold c. 46, Poemat v. 34 - 35. Por. Poemat v. 28. 23 Por. Helmold c. 34 koniec, 41. 24 Por. Poemat v. 88 nn. 25 Ewang. w. Marka 16, 20. 26 Por. Helmold c. 48, 54, Poemat v. 97 - 98. 27 Helmold c. 54. 28 Por. Poemat v. 99 - 101.

ucieczk 29. Kapani, ktrych korsarze usiowali w Lubece pozbawi ycia, uniknli zagady ukrywszy si wrd gstych szuwarw, zanurzeni po same uszy w wodzie30. Po odejciu otrzykw uratowali si oni przybywajc do Bishorst. W podobny sposb zosta przyjty w Bishorst kapan Ludmund, uchodzcy z Segeberg wraz ze swymi towarzyszami przed okruciestwem napastnikw; brat Volker, zamordowany przez Sowian nad Trawn, pochowany zosta w Neumnster. Nie sposb zapomnie, e w tym czasie mieszkacy klasztoru w Neumnster w ucieczce poprzez lene ostpy i gaje szukali wrd bagien schronienia przed ostrzem napastliwego miecza. Cae wyposaenie naszego Kocioa w ksigi liturgiczne, w szkatuy z relikwiami i w pozostay sprzt przesano do Bishorst. Miejscowo ta staa si jedynym schronieniem dla tych, ktrzy usiowali uj przed klsk przeladowa. Uratoway si tam wyprawione z Neumnster co bardziej pomocne i bardziej odpowiednie osoby, ktre w stosownej chwili naleao jednak znw wysa na prac misyjn. Lecz ci, ktrzy pozostali w Neumnster, nieustannie modlili si do Boga 31 , by ocali tamtych dla swej suby. W takim to trudnym pooeniu kapan nasz Wicelin uda si do cesarza Lotara 32 . A ukazawszy mu godny poaowania los tej krainy i potrzeb zapewnienia pokoju jej mieszkacom, zaprosi go do obejrzenia wzgrza Segeberg. Ten ogldajc bacznie pooenie wzgrza i miejscowoci uzna, e w tym miejscu moe powsta grd. Otoczy go te wkrtce palisad i osadzi w nim stra grodow33. Aeby za tym wyraniej dowie, e chce wspomaga chrzecijan, e wzmacnia potrzebne siy i dodaje odwagi, by stawiano poganom czoa, postanowi umieci w pobliu grodu zgromadzenie zakonne 34. Jako miejsce zamieszkania wyznaczy puszcz [pooon] na zachd od wzgrza nad Trawn i z tej strony rzeki.
Por. Helmold c. 55. Tame. Porwnanie z Helmoldem wykazuje istotne amplifikacje Sydona dokonane z intencj wykazania powiza Bishorstu z klasztorem neumnsterskim. 31 Dzieje Apost. 12, 5. 32 Por. Poemat v. 102 - 104. 33 Por. Helmold c. 53. 34 Tame.
30 29

przeznaczy rwnie dla sze wsi suebnych, a wszystkie nadane ziemie, uprawne i nieuprawne, potwierdzi swoj pieczci i przywilejem z woli cesarskiej. A kapanowi naszemu, ktry przez arcybiskupa bremeskiego ju wczeniej zosta zatwierdzony na przeoonego Neumnster, zleci staranie o wszystkie sprawy. Odtd sia pogan pocza sabn, a zacza wzrasta liczba wiernych zamieszkujcych te ziemie. Poczto burzy bawany i witynie pogaskie, a wznosi chrzecijaskie kocioy. Jednym sowem, za ycia cesarza Lotara szczcio si dzieo Boe w rkach sucych mu35. Wzniesiono koci w Segebergu36, nadto, aby sprawowa piecz nad mieniem, posano z Neumnster braci do Hgersdorf wraz z ksigami liturgicznymi i ze szkatukami na relikwie, dzwonami i innym sprztem potrzebnym do penienia suby Boej, wraz z komi i woami, z pugami i wozami adownymi oraz z ludmi zdolnymi dalej prowadzi to dzieo. A poniewa wsie poczy si zaludnia, oni sami coraz odwaniej zaczynali gosi sowo Boe i wraz z innymi [mieszkacami] zasiedla ziemi, tame wznosi rozpoczli klasztorne zabudowania, jako e miejsce to, oddalone od grodu i od zgieku tego wiata, wydawao si by bardziej odpowiednie i bardziej ustronne do zachowania spokoju i przestrzegania zakonnego trybu ycia. Posano wic kapanw, aby przewodzili temu klasztorowi: Tetmara, ktry bdc dziekanem kocioa bremeskiego osiad w Neumnster, a take kapana Volkwarda wraz z innymi modszymi spord duchownych i wieckich. Oni to zarwno sowem, jak i dobrym przykadem w stosowny sposb gosili tubylcom zbawienne napomnienia37. Hrabia Adolf, m mdry i dzielny, otrzyma w posiadanie od cesarza Lotara grd Segeberg wraz z okoliczn ziemi wagryjsk38. Sta on na czele Holzacji i Szturmarii39. W niedugi czas pPor. I Ks. Machabejska 2, 47. To i nastpne zdania oparte na relacji Helmolda c. 58, por. Poemat v. 136 - 139, 197. 37 Por. Ks. Tobiasza 1, 15. 38 Powany bd Sydona. Por. Helmold c. 53, 54 koniec, 56 koniec. 39 W oryg.: qui et Holtzacie et Sturmarie presidebat in comitia. Comitia, to aciski termin oznaczajcy wadz, urzd hrabiego (comes). Por. Hilfswrterbuch fr Historiker.
36 35

niej, gdy Sowianie ponownie spostrzegli, e z kadym dniem sabnie ich sia, a kraj ich coraz liczniej zasiedlaj Niemcy, wyznawcy wiary chrzecijaskiej, zaponli gniewem i trzema zagonami, jednego dnia w trzech miejscach: w Lubece, Ssel i w Segebergu, najechali na t ziemi. upic i palc wiele osiedli, niespodziewanym napadem duo ludzi pojmali, a wielu zabili40. W tym samym dniu Sowianie zamordowali nad rzek Trawn brata Elweryka. Std przeniesiono go i pochowano w Neumnster. Ci, ktrzy przebywali w Hogersdorf, ocaleli chronic si w kryjwkach, gdy otrzykowie nie przekroczyli w tym miejscu rzeki Trawny i nie wiedzieli, e przypadkowo znajduje si tam klasztor. Odkd wrcili w swe strony, nie prbowali wicej niepokoi grabieami tych ziem, i dlatego radowano si powszechnie, e Bg przywrci pokj owej krainie. Albowiem odtd Henryk, ksi saski, wnuk cesarza Lotara po crce zacz wzrasta w bogactwa i stawa si coraz silniejszy 41, Sowianie, ujarzmieni zarwno obaw przed nim, jak i dziaalnoci hrabiego Adolfa, stopniowo tracili ochot do dalszego stawiania oporu chrzecijanom. W kocu ksi, ktry naradzi si arcybiskupem Bremy Hartwigiem, nastpc arcybiskupa Adalberona, jak i ci, ktrzy z nim zasiadali, zgodzili si na osob kapana Wicelina, aby jego jako biskupa postawi w Wagrii na czele tej nowej plantacji [Boej]42. Gdy za otrzyma od arcybiskupa bogosawiestwo, wyniesiony zosta do godnoci biskupa w Starogardzie, a wraz z nim wywicono Emmeharda na biskupa w Mechlinie43. Tak to wzmocniony osobistoci koci w Wagrii rozkrzewi si i umocni44 bardzo, a pierwszy dowd czci odzyska koci bremeski, uszczuplony wskutek wyamania si
Mittelater und Neuzeit. Von E. Haberkern und J. F. Wallach, wyd.2, Bern-Mnchen 1964, s. 254, haso: Graf. 40 Por. Helmold c. 63, 64. Mowa o prewencyjnej wyprawie Niklota z 1147 r. 41 Por. Helmold c. 68. 42 Rzekome porozumienie si arcybiskupa i ksicia w sprawie nominacji Wicelina stanowi tendencyjny wymys Sydona. Por. Helmold c. 69, 70. 43 Poemat v. 168 wspomina tu rwnie o Ewermodzie raciborskim. 44 Por. Ks. Wyjcia 1, 20.

biskupw sufraganw z pnocy, dziki osobie biskupa Wicelina. Ci za, ktrzy wspdziaali w poselstwie biskupa Wicelina do pogan, wybrani zostali i ustanowieni pasterzami i strami wrd trzody owieczek46: kapan Ludmund zosta przeoonym mniszek w Zeven, Ludolfa ustanowiono proboszczem w Segebergu. On to z biegiem czasu przenis klasztor z Hgersdorf do grodu46; kapana Brunona postawiono na czele kocioa w Starogardzie, kapana Heriolda w Bornhved, Helmolda, towarzysza naszego i rwienika, w Bozowie, Herman zosta trzecim w kolejnoci prepozytem po biskupie; Eppo, poniewa jako drugi sta porodku midzy nim a biskupem, by pierwszym po biskupie w Neumnster. Takich to ludzi zdoa pozyska ksidz biskup dla swego dziea goszenia ewangelii. Aby za w sposobnym czasie mogli oni wystpi czynnie, a w okresie przeladowania, by zdoali si ocali, umieci ich w Bishorst. A teraz, umiowany bracie, niepomny na to wszystko usiujesz, jak si wydaje, rozdzieli koci, w ktrym tacy to wzroli i wychowani zostali mowie, ktrzy za doczesnego swego ycia dali pocztek kocioowi przez znojny swj trud i krew swoich wspwyznawcw. Rozumni ludzie nie powinni mniema, e arcybiskup Adalberon czynem swym dopuci si wykroczenia, gdy koci w Bishorst wraz z okrelon liczb wsi i prawem jurysdykcji przekaza temu47, ktry z racji swego poselstwa dziaa wrd pogan, zwaszcza e on sam48 przez wiele lat by proboszczem kocioa hamburskiego, a liczba kociow i wsi oraz ich granice byy mu wyjtkowo dobrze znane, gdy koci nasz mia je w swym posiadaniu ju od 70 i wicej lat. Niechaj pan mj arcybiskup Hartwig nie poway si przestpi starych granic ojcw swoich 49 i niechaj nie usiuje niweczy czynu, ktry umocnia odlega ju przeszo. Niechaj nie zdarzy si to, by upodobni si on do kuropatwy, ktra zapomina wysiadywa jaja i nie troszczy [si], by
Por. Poemat v. 190 nn. Por. Helmold c. 84. 47 Wicelinowi. 48 Arcybp Adalberon. Wiadomo o prepozyturze Adalberona w Hamburgu nie potwierdzona w innych rdach. 49 Por. Ks. Przysw 22, 28.
46 45

wylgy si pisklta50. A podobna mu jest wiaroomna Judea 51 dotknita przeklestwem. Raczej niechaj usilnie pragnie upodobni si on do tego, ktry niczym kokosz zechcia gromadzi pisklta swe pod skrzyda52 i broni gniazda swego. Tym gniazdem, ktre niewtpliwie miowa naley i wspomaga, a ktrego nie sposb niszczy, jest Bishorst, gdzie takie dobre wyhodowano pisklta. Oto winnica w Wagrii, Bo zasadzona prawic i wysikiem sug Boych zroszona, gdy Bg da wzrost53, o jak ju rozkwita, o, jaki owoc kwiaty te wyday54! Albowiem arcybiskup Adalberon przez Wicelina kapana, ktrego posa, aby poganom gosi ewangeli 55, od korzenia zasadzi winnic w naszej miejscowoci, ktr obecnie zw Neumnster. Jej to latorol widoczna jest dzi, za ask Bo, w tamtejszym zgromadzeniu yjcym wedug zakonnej reguy; przez niego samego jako przeoonego w urzdzie zatwierdzonego powikszona zostaa liczba klasztorw podlegych kocioowi bremeskiemu, przez niego samego jako wywiconego biskupa po raz pierwszy uzupeniony zosta niedostatek biskupw sufraganw kocioa bremeskiego, przez niego dokonaa si odnowa wiary chrzecijaskiej, ktra na dugo cakowicie zanika w ziemi wagryjskiej. Ta winnica zasadzona w Nemnster przez pomnoenie cnt od samych swych pocztkw zapucia gboko korzenie, a za dziaaniem mocy Boej wydaj owoc w grze56, a do Segebergu rozpucia szeroko pierwsze swe pdy57. Za zrcznym staraniem ksiPor. Proroctwo Jeremiasza 17, 11: Perdix fovet quae non peperit. Przekonanie o tym, e kuropatwa wysiaduje jaja innych ptakw, byo rozpowszechnione w staroytnoci i redniowieczu. Por. w. Ambroy, Hexaemeron, tum. W. Szodrski, Pismo starochrzecijaskich pisarzy, t. IV, Warszawa 1969, s. 192. Sformuowanie Sydona rni si jednak nieco od biblijnego. 51 Por. Proroctwo Jeremiasza 3, 7 - 11. 52 Por. Ewang. w. Mateusza 23, 37. 53 Por. I List do Koryntian 3, 6. 54 Por. Pie nad Pieniami 7, 12. 55 Por. List do Efezjan 3, 8. 56 Por. IV Ks. Krlewska 19, 30; Proroctwo Izajasza 37, 31; Proroctwo Ezechiela 17, 6. 7. 57 Por. Psalm 79, 12.
50

dza biskupa, a przez Ludolfa, pierwszego proboszcza tego kocioa, i wiernego mu pomocnika Tetmara kapana, przyjtych spord maej trzdki58 z Neumnster stworzono w tym miejscu pierwsze podstawy do zamieszkiwania i przebywania tych, ktrzy zgodnie ze wskazaniami zakonnej reguy chcieli tam y wsplnie. Potem za ksidz biskup napomniany przez swe otoczenie zwolni w klasztor od zalenoci wzgldem Neumnster, a piercieniem swym przyznawszy samodzielno potwierdzi to 59 przywilejem oznaczonym wasn pieczci. Osobicie powici kocioy w Segebergu, Hgersdorf, Lubece, Bornhved, Oldesloe, a dla kilku innych wyznaczy jeszcze przed sw mierci miejsce pod budow 60. Kiedy ksidz biskup Wicelin stosownie do swego urzdu rozporzdzi we wszystkich sprawach jak trzeba, po duej trwajcej niedyspozycji fizycznej nagle rozchorowa si, a dugotrwa dolegliwoci osabiony, sdziwy i dni peen 61 , ywota w pokoju dokona. Jego miejsce zaj z ustanowienia ksicia Henryka Gerold, kierownik szkoy w Brunszwiku62, Szwab z pochodzenia. On to przenis siedzib biskupi z Starogardu do Lubeki63. Tam zaoy zgromadzenie kanonikw okrelajc jego prebendy z dochodw biskupich. Natomiast kapan Eppo, ktry poprzednio by miejscowym przeoonym, zosta proboszczem w Neumnster64. Po mierci biskupa Gerolda na stolic biskupi wstpi rodzony jego brat Konrad 65. On to wyprawi si wraz z ksiciem Henrykiem do Jerozolimy, gdzie zmar. Po nim wynis ksi Henryk na stolic biskupi opata z Brunszwiku Henryka 66, ktry wybudowa w Lubece koci pod wezwaniem
Por. przyp. 1. Szczeg nie znany innym rdom. 60 Por. Poemat v. 151 - 153. 61 Por. Ks. Rodzaju 35, 29. 62 Wiadomo o szkole w Brunszwiku za Helmoldem c. 80. 63 Por. Poemat v. 269 - 271. 64 Tame v. 245 - 9. 65 Poemat v. 272 - 273. 66 Poemat v. 273 - 274, gdzie nie ma mowy o uprzedniej godnoci opackiej w Brunszwiku.
59 58

w. Jana Ewangelisty i zgromadzi przy nim zakonn wsplnot 67. Gdy zmar, tame zosta pochowany. Jego nastpc zosta powoany z klasztoru w Segebergu Teodoryk prepozyt, ktrego na stolic biskupi uroczycie wprowadzi cesarz Fryderyk68. Za jego rzdw hrabia Adolf sprowadzi z Lukki mnichw zakonu cystersw na teren biskupstwa lubeckiego69. Przybyych osiedli w puszczy midzy Lubek a Oldesloe nad Trawn w miejscu, gdzie strumyk Heilsaue spywa do Trawny. Drewniany koci, jaki w tej miejscowoci wzniesiono, ksidz biskup Teodoryk powici na cze bogosawionej Marii Dziewicy70, a miejscowo nazwa Reinfeld. Oto winnica Pana Sabaoth, jake ona zakwita w lubeckim biskupstwie, a owoc wydajc jakie pucia latorole swe; a do morza i za morze a do Inflant gazki jej71! Albowiem wpierw pocz j w Starogardzie sadzi biskup Wicelin, nastpnie dziki biskupowi Emmehardowi, ktry wspczenie z nim y, najpierw ku Mechlinowi rozpostara swe gazki, dziki biskupowi Ewermodowi w Raciborzu pocza si rozrasta, a obecnie przesadzona do Inflant wzrasta na pomnoenie czci Boej72. Ci czterej kapani wywiceni w bremeskim kociele oraz ich nastpcy uzupeniaj brak biskupw sufraganw, ktrzy oderwali si na pnocy. Niech pomnoy Pan Bg 73 t liczb i niech powikszy j dziesiciokrotnie 74, niechaj wzrasta i umacnia si 75 koci i postpujc w bojani Paskiej, i napeniajc si pociech Ducha witego76, skd promienia takiego blask i pocztek i skd takiego owocu szlachetna latorol. Amen.
67 68

1177 (por. Arnold z Lubeki, Chron. Slavorum, II 5). Poemat v. 275 - 276. 69 1186. 70 Najpniej w 1197. 71 Por. Psalm 79, 12. 72 Por. List do Kolosan 2, 19. 73 Por. II Ks. Samuela 24, 3. 74 Tame. 75 Por. przyp. 44. 76 Por. Dzieje Apostolskie 9, 31.

Pomnij na sug twego Wicelina biskupa, Boe, w tym, co dobre, a nie wymazuj jego zbonych czynw, ktre uczyni W domu Boga i w obrzdach jego77, ani trudw, jakie usilnie podj w celu odzyskania czci macierzystego swego kocioa bremeskiego.
77

Por. Ks. Nehemiasza (II Ks. Ezdrasza) 13, 14.

Przeoy Kazimierz Liman

WYKAZ SKRTW c. Diss. ed. rozdzia dysertacja (przy tytuach niemieckich) edycja, wydanie, wyda Hauck KG H.Hauck, Kirchengeschichte Deutschlands im

Mittelalter Kwart. Kwartalnik MGH SS Monumenta Germaniae Historica, Scriptores (nastpuje numer tomu i strony) MPH Monumenta Poloniae Historica (nastpuje numer tomu i strony) rec. recenzja rkps rkopis Roczn. Hist. Roczniki Historyczne Schmeidler, ed. Schmeidlera wydanie kroniki Helmolda schol. scholion w kronice Adama z Bremy Sl. Occ. Slavia Occidentalis SSS Sownik Staroytnoci Sowiaskich Stoob, ed. Stooba wydanie i tumaczenie kroniki Helmolda v. wiersz, versus Zeitschr. Zeitschrift

Das könnte Ihnen auch gefallen