ATATRK NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS HEYKEL ANASANAT DALI

Eda AKDEMR

DADAZM SANAT AKIMININ ANT-ART HAREKET NDEK EXPRESF TUTUMU

YKSEK LSANS TEZ

TEZ YNETCS Yrd.Do. Mustafa BULAT

ERZURUM 2007

TEZ KABUL TUTANAI

SOSYAL BLMLER ENSTTS MDRLNE

Bu alma Heykel Anabilim Dalnda jrimiz tarafndan Yksek Lisan Tezi olarak kabul edilmitir.

Yrd.Do.Dr. Mustafa BULAT Danma/Jri yesi

Yrd.Do.Dr. Yarkn BER Jri yesi

Yrd.Do.Dr. Yunus BERKL Jri yesi

Yukardaki imzalar ad geen retim yelerine aittir. 18/12/2007

Prof. Dr. Vahdettin BAI Enstit Mdr

NDEKLER ZET.......................................................................................................................II ABSTRACT.......................................................................................................... III RESMLER DZN.............................................................................................. IV NSZ .................................................................................................................. V GR ...................................................................................................................... 1 BRNC BLM .................................................................................................. 5 1. SANATSAL VE TOPLUMSAL SRETE DADA OLUUMU...................... 5 1.1. Tarihsel Geliim Olgusu inde Dadaizm .............................................. 5 1.2.Dada Performansnn Oluumu ve Rastlantsallk lkesi ......................... 7 KNC BLM ................................................................................................... 12 2. ANT-ART VE ANT-ART SANATI DADANIN EXPERSF TUTUMU ...... 12 2.1. Dada Hareketlerine Genel Bak ........................................................... 12 2.2. Zrih:..................................................................................................... 16 2.3. Berlin:.................................................................................................... 25 2.4. Kln:...................................................................................................... 31 2.5. Paris:...................................................................................................... 31 2.6. Hollanda: ............................................................................................... 33 2.7. New York Dada ve Marcel Duchamp .................................................. 33 NC BLM .............................................................................................. 48 3. DADA SONRASI (POST-DADA) ................................................................... 48 DRDNC BLM......................................................................................... 51 4. YEN DADA (NEO DADA) HAREKETLER ................................................ 51 BENC BLM................................................................................................ 56 5. AVANGARD BR AKIM OLARAK DADAZM VE GNMZDE AVANGARD SANATILAR ............................................................................... 56 5.1. Dadac Bildiriler ve Dadann Avangard Olarak Ele Alnmas.............. 56 5.2. Gnmzde Avangard Topluluklar ....................................................... 58 SONU ................................................................................................................. 62 KAYNAKA ........................................................................................................ 65

II

ZET YKSEK LSANS TEZ DADAZM SANAT AKIMININ ANT-ART HAREKET NDEK EXPRESF TUTUMU Eda AKDEMR Danman : Yrd. Do. Mustafa BULAT 2007 Sayfa : V+67 Jri : Yrd.Do.Dr. Yunus BERKL Yrd.Do.Dr. Yarkn BER

Dadaizm ald ekten de anlalaca gibi bir akm olarak sanat tarihinde deerlendirilmektedir. Her ne kadar baz eletirmenler ve sanat tarihileri Dadann akm deil bir sanatsal hareket olduunu syleseler de, Dada tez almamda, bir ok ynden akm zelliklerine sahip olmasndan dolay akm olarak adlandrlmakta ve ele alnmaktadr. Dada tarihsel sre iinde ele alndnda postmodernitenin iinde yer ald grlr. Performans gsterilerinde ve ilk almalarnda ftrizmin etkilerini grebiliriz. Anlk ve spontan gelienin ncelii, politik felsefenin gsterilerle izleyicilere sunulmas gibi etkinlikleri Dada'y bu ynde deerlendirmemizde nemli noktalardr. 1910 tarihine kadar zlenimcilerin, Kbistlerin kulland 'sezgisel alg' kavram, rastlantsal olana doru bir temel hazrldr. Sezgisel alg kavramnn 'rastlant' kavram niteliine brndrmesini, resim sanatnda o dnem iin gelitirilmemi ve kuramsal bir boyutta kalm olmasna ramen Dada uygulamalarnda temel baz olarak alnd dnebilinir. Gelip geicilik, paralanma, sreksizlik ve kargaay btnyle benimser. Dada btn bunlar yaparken amalad sanatn yceliinden te akln dnm ya da deformasyonudur. Dadada, kolaj, montaj, asemblaj gibi farkl teknikler grmekteyiz. Bundan da te Dada sanats olan Duchamp hazr-nesneleriyle sanat tarihine kavramsal boyut katmtr. Postmodernizm kavram bylece sarsc, ykc bir ekilde balamtr. Dadadaki anti-art hareketinin ykclkla beraber yeniden yaratma, baka boyut iinde deerlendirerek biim bozmalar ve yeni ifadelerle sanatnn bireysel olarak bakaldr grlmektedir. Dadaistler savan ortasnda bir grup aydn ve sanatlardr. Kendilerine sanat demeyen Dadaclar, sanat ve sava karan toplumun ayn toplum olduunu syleyerek insanlar ikiyzl ve sahtekar olarak adlandrmaktaydlar. Adaclar insanlarn bu kt ynlerini sanatla rttklerini sylemekteydiler.

III

ABSTRACT

MASTER THESIS
THE EXPRESSIONIST ATTITUDE OF DADAISM ART CURRENT IN ANTI-ART MOVEMENT Eda AKDEMR Supervisor: Assist. Prof. Dr. Mustafa BULAT 2007 -Pages: V+67 Jury: Assist. Prof. Dr. Yunus BERKL Assist. Prof. Dr. Yarkn BER Dadaism is evaluated as a trend in art history.Altough some critics and art historians told Data not to be a trend and to be an artistic movement, in this study, because of it has trend features in many ways, its named and evaluated as a trend. When Dada is evaluated in historical process, its seem to be in postmodernism. We can see the effects of futurism both at the beginning and at the performance demonstration. The activities such as the presedence of spontaneous and intellect coming,presenting politic philosophy to spectators with demonstrations, are the important points to evaluating Dada in this way. Till 1910, the intuitional perception concept, which was used by the impressionalists and cubists, is a basic preperation to the coincidental.Altough the intuitional perceptional concept has turned into coincidence concept, in that term in art it hasnt been developed and stayed in a theorical dimension it could be thought to be taken asa a basic base. Temporariness, disruption, transitoriness and disorder are entirely accepted. Dada, while doing all of this,is a returning of mind or deformation farther than the dignity of art which was aimed. In Dada its seem to be used different techniques such as collage,montage,

assemblage. More than this Duchamp, who is a Dada artist has added a conceptional dimension to the art history. In this way the postmodernism concept has started in a conculsive and destructive way. Recreating the anti art movement in Dada with

destructiveness is seem with evaluating in other dimension with destroying shape and rebellion of artist with new expressions. Dadaists are a group of intellectuals and artists in the middle of war. The Dadaists who didnt named themselves as artists, named people as hypocritic and liar as saying it was the same society who create both art and war. The Dadaists said that people has covered their bad sides with art.

IV

RESMLER DZN Resim 1 Resim 2 Resim 3 Resim 4 Resim 5 Resim 6 Resim 7 Resim 8 Resim 9 Resim 10 Resim 11 Resim 12 Resim 13 Resim 14 Resim 15

: Michelangelo, Kutsal Aile. : Marcel Slodki, Aa Bask.Tolstoy 1916 : Marcel Slodki, Aa Bask, 1916 : Marcel Janco, Aa Bask, 1918 : Marcel Janco, Der Komet kapak dzenlemesi : Hans Arp, boyutlu yaptrmaca (kolaj) trnden bir kabartma : George Grosz, John Heartfield, Dada- Merica, Yaptrmaca. : Kurt Schwitters, Merz resimlerinden rnekler, 1920 : Kurt Schwitters, Merz resimlerinden rnekler, 1920 : Francis Picabia, Machine tournez vite, 1916, Milan : Marcel Duchamp, Merdivenden nen plak. : Marcel Duchamp, Standart Stopaj. : Marcel Duchamp, Bekarlarnca Bile Soyulmu Gelin, Byk Cam. : Marcel Duchamp, Etant Donnes : Richard Hulsenberg, Gnmz evlerini bu denli ekici yapan nedir?, Kat zerine yaptrmaca, 1956

Resim 16 Resim 17

: Andy Warhol, Campbells Soup, 1969 : Extramcadelenin Felsefi Dncesini eren Resim

NSZ lkel kabilelerin, maara duvarlarna izdii resimlerden, kurgulardan karlan ssl tokalara, anlalmas g figrlerle dolu by merasimlerinden, kabzas ilemeli kamalara, kilise ikonlarndan, modern toplumlarn pornografik enliklerine kadar koca bir etkinlikler alan, sanatn trevleri olarak deerlendirilmektedir. Acaba bu byle midir? Ya da insan duygularnn her alm sanat olarak nitelendirilebilir mi?1 Bu sorularmzn cevaplarn bulmak amacyla bir ok kaynak ve yaynlarda gezinmenin gerekli olduu aktr. Ancak bu dorultuda sanat denen uzun ve usuz bucaksz yolda bazen bir ok sorumuz yantsz kalrken, bir ou olamasa da yantlarn bulacaktr. Dadaizm, Birinci Dnya Sava yllarnda balam kltrel ve sanatsal bir akmdr. Dada Dnya Savann barbarlna, sanat alanndaki ve gndelik hayattaki entelektel katla bir protesto olmutur. Rastlantsallk ve varolan sanatsal dzenlerin reddedilmesi Dada'nn ana karakteridir.Dadaclarn, geleneksel sanata kar estetik tepkileri, rastlantlara dayal ve kurallarn engelleyiciliinden kurtulmu bir sanatn temelini atmtr. Bu tr bir sanatn estetik varlk ynnden tad ama ve anlamn ne olduunu dnebiliriz. Gerekte, grsel dzen deerlerine sahip olan her eit iaretler dizgesinin bir anlam vardr. Belli bir iletisi olan bu dizgeler bilgi nesnesi ilevini grrler. Dadaclarda nesneye bu bilgiyi ykleyerek sanata readymadei katmlardr. Tez almamda Daday, tarihsel sreciyle, toplumsal devrimler iinde savaa doan tepkisel etkinlikleriyle sundum. Bu aratrmada bana nder olan sevgili hocam Yrd.Do.Dr. Mustafa BULATa yardmlarndan ve yol gsterici ok yeterli

tutumlarndan dolay teekkrlerimi

ERZURUM 2007

Eda AKDEMR

Tolstoy, Lev, Sanat Nedir?, ule Yaynlar, stanbul, 2000, s, 7

GR ...Patlayan bombalar arasnda, "oyuncu" szn ettiim anda, tm gcmle uratm mesleime ve sanata olan btn inancm ok komik, ok aptalca, muhteem biimde yanl, ksacas duruma gre son derece abes, benim, bizim yaantmzla ilgisiz, aa ve gnmze hi uymayan bir ey olarak grnd; yle ki mesleimden duyduum utan, patlayan bombalardan duyduum korkudan daha bykt. 2 Dada, 1916'da Zrih'de domu olan bir sanat akmdr. I.Dnya Sava'nn katliamlarna ve budalalna duyulan nefretten doan bu hareket, ok etkisi yaratan taktiklerle, alay ederek, teknolojik ilerlemeye kr krne balanmann

yzeyselliini, Avrupa toplumunun yozlamasn, sava, toplum, gelenek, din ve sanat gibi tm yerleik deerleri protesto etmekteydi. Dada hareketi, yaratc sanat canlandrma amacyla yeni deneysel ifade formlar bulmak iin aba gstermitir.3 Dada adn verdiimiz anlay, aka ne Ball'un, ne Huelsenbeck'in, ne de Zrih'in yaratt bir akmdr. Bu anlay, sava yznden insanlarn ya en korkun olaylar yurtseverlik gerei kabul etmek ya da bunlar teknolojik, eitsel ve politik ilerlemenin yanltc bir d olduunun kant olarak red etmek sonucu ortaya kmtr.4 Dada savaa sebep verenin insan olmas ve insann gzel sanatlarla yzn rtmesi ve vicdan temizlii salamas dncesinden yola karak sanat sulu bulur. Dadaya gre sanat kirlidir. Var olan yanstmak haricinde yaplan sanatlarda, sanat duygu younluu iinde eserini dier insanlara sunar. Bu dier insanlar iin deildir, sanat kendi hisleriyle oynamaktan zevk alr. Ayn zevk, dier insanlara yansdnda, histeri yaylr. Sanat, bu insani histeriye ortak olmaktan sululuk duyarak kendini dier insanlardan soyutlar ve kendini olmayan, bilinmeyen bir alana tar.

Erwin Piscator, Politik Tiyatro, Metis Yaynlar, stanbul, 1985, s.15. Adil Bilhan Altay, 2002-2003 2. snf desen Fotoraf dB 4 Norbert Lynton, Modern Sanatn yks, ev. Prof. Dr. Cevat apan, Prof. Sadi zi, Remzi Kitabevi, stanbul 1982, s.125.
3

Dada fikrini, en iyi kelimenin kendi anlam anlatr. Dada, oyun andaki ocuklarn bir sopay iki bacann arasna alarak , ata binmi gibi DEH; DEH diye kardklar sesin, sanatlarn akma ad koymak iin kestikleri kelimeleri torbann iine atarak oradan tesadfi ektikleri bir kelimedir. Herhangi bir anlam iermeyen bu kelime dadann temel dncesini ortaya koymaktadr diyebiliriz. Geleneksel sanat yasalarndan ve pozitivist nermelerden bamsz olarak, mantk d ve sama olan ne karan, natralist ve gereki sanat kuramlarnn z, biim ve dil anlaylarn hie sayan 'Dada' akm, bu ynleriyle bir yandan Ftrizm akm ile yaknlk gsterirken, te yandan Gerekstclk'e zemin hazrlamaktadr.5 nsann anlamszlk zerine kurduu mantksal zincir yerine, mantksal ba bulunmayan anlamdlk konmaldr. Dada, sanata kar doann yanndadr. Ancak Dadaistler her ne kadar sanata kar olduklarn, gelenei reddettiklerini ve sadece yozlam bir toplumla alay edip sanata kar km olsalar da, ortaya koyduklar almalarla, ftrizmin grsel alfabesini zenginletirmilerdir. Kural ve

dogmalardan kurtulmak sanaty kendi gereine daha ok yaklatrmtr. ans eseri olarak bilinsizce yaplann etkinlii anlalnca, Dadaistler kendiliinden (spontane) olan planl davranlarla birletirmenin yollarn aramlar; bu sentez sayesinde tipografi sanat, geleneksel kstlamalardan kurtulmutur. Dadann sanat anlaynda, zellikle de Duchamp'n eserlerinde, rastlantsallk olgusu

grlmektedir. Dadaclar ayn zamanda, harf biimlerini Kbizm kavramna uyan fonetik semboller olarak deil, grsel biimler olarak da kullanrlar. Srrealizmin ortaya kmas iin sosyal bir backgraund koulu yoktur. Oysa Dadaizm, sosyal koullar olmadan varolamaz. Srrealizm , mzik dnda sanatn her daln etkilemitir Oysa Dadaizm, sadece topluma yansmtr ve bazen de eylem eklindedir. Sergiden sonra, sergilenmi btn eserlerin topluca imha edilmesi gibi. Ama; mantksal dzene alternatif yaratmak ve mantk d bir dzen oluturmak yoluyla, yeni bir gereklie ulamaktr. Alayc ve aalayc tavryla toplumsal deerleri kknden sarsan Dadaizm, 1912-1922 yllar arasnda; resim, edebiyat, tiyatro ve mzii iine alan sanat dallarna olduu kadar, grafik tasarmn da grsel

http://mimoza.marmara.edu.tr/~avni/dersbelgeligi/desenyazilari/1sayi/adil.html

diline devrimci nitelikler kazandrmtr. 1922'de yeler arasndaki srtmelerin artmas, ykc etkinliklerin bir snfa dayanmas ve ok sayda Dadaistin Srrealizme ynelmesi sonucu, varln srdrecek bir zemin kalmad iin son bulmutur. Ancak Dada, yenilie ve bakaldrya esin kayna olan bir zgrletirme hareketi olarak geerlilii kalmam alkanlklara kar savamas, uzlamaz tutumu ve tutkusu ile bugn bile entelektel ve sanatsal bululara rnek olmaktadr. Dada hareketine ilikin en nemli tartmalardan biri Dadann gerekten de sanat kart (anti-art) olup olmaddr. Bu tartmann sebebi, Dadaist sanatlarn genel olarak, sanat konusunda fazlasyla eletirel olmalardr. Yksek ve gzel olduu dnlen Sanat' reten ve ona tapan toplumla, I. Dnya Sava'na sebep olan toplum, sonuta ayn toplumdur. 1916'da sanat a olmak, Dadaistler iin, katksz ikiyzllk demektir ve Dadaistlere gre Sanat dolayl yoldan da olsa suludur. Dada tarihsel sre iinde ele alndnda postmodernitenin iinde yer ald grlr. Performans gsterilerinde ve ilk almalarnda ftrizmin etkileri grlr. Anlk ve spontan gelienin ncelii, politik felsefenin gsterilerle izleyicilere sunulmas gibi etkinlikleri, Dada'y bu ynde deerlendirmemizde nemli noktalardr. Gelip geicilik, paralanma, sreksizlik ve kargaay btnyle benimser. Dada btn bunlar yaparken amalad sanatn yceliinden te akln dnm ya da deformasyonudur. Bu dnm srecinde yine postmodernite ve dolaysyla Dada iinde popler ve byk yere sahip olan Marcel Ducahamp Dada'ya ready-made (hazr nesne) mantn katmtr. Montaj ve kolaj tekniklerine bavurulmas zamann mekanlatrlmas olarak grlebilir. Bununla beraber ready-madelere 'kar sanat imgeleri olarak' deerlendirmenin tersine 'deerli bir tablo' poplaritesiyle baklmas Duchamp, ready-madelerin saysn snrlamayla bir denge kurma yoluna gtrmtr. Duchamp'n amac ne olursa olsun ready-madelere verdii isimlerle postmodernizm kavramn balatm ve sarsc, ykc bir boyut katmtr. Dadadaki anti-art hareketinin ykclkla beraber yeniden yaratma, baka boyut katarak biim bozmalar ve yeni ifadelerle sanatnn bireysel olarak topluma kar duruu grlmektedir.

Gnmzde yaanan toplumsal olaylara Dada mantyla bakan sanat ve gruplar ele aldmzda, onlarn da savunduklar felsefe ve dnceleri insanlara aktarmada eitli gsterilerden ve dzenlemelerden faydalandklarn grmekteyiz. Topluma ve toplumun yabanclaan yaamna, sanat duyarllyla yaklaan hafriyat grubunu bu kategoride deerlendirilebilir. Pop kltre alternatif olarak ortaya kan expresif tutumlaryla dikkatleri eken ve ses getiren bu grup ve dahil olan sanatlara nc blmde daha geni bir ekilde yer verilecektir. Dadaizmi konu olarak sememdeki ama, sanatsal ynnden ok, duyarszla kar sanattan syrlarak tepki gstermeleridir. Sanatszl seerken de sanata bir noktada -belki isteyerek belki de istemeyerek- bal kalmalar onlar ilgin ve nc bir akm yapan zelliklerinden biridir. Sanatn kutsallna kar bir kar durutur. Anti-art yaklam iinde ele alnan bu kar durutan kaynaklanmaktadr. Onlar toplumu deitirmeye alan, insanlar farkndala aran bir avu sanat olarak ksa ama etkili bir sreten gemilerdir. Gnmzde, ilerki blmlerde ele alnacak, hafriyat ve daha ok Extramcadele gruplarnda da Dadann izlerinin grldn sylemek ok da yanlm olmaz. Alagelmiin aksine, veya o dnemdeki fikirlere eletirel bak as getiren afiler, sergiler ve video gsterileriyle hafriyat, sanat sokaa tayan Extramcadele de farkndaln farkna vardrmaya almaktadrlar. Dadaist bir tavrla insanlar

BRNC BLM 1. SANATSAL VE TOPLUMSAL SRETE DADA OLUUMU 1.1. Tarihsel Geliim Olgusu inde Dadaizm II. Dnya Sava ve sanat 1914'te balayan mcadelenin lei, gemite yaanmlarla karlatrnca, o kadar rktcdr ki, ona uygun grlen yegne tanmlama 'Byk Sava'tr. Ancak 1939'da patlayan ikinci mcadele, bu sava iki dnya savann birincisi yapar. Savan; askeri, ekonomik, sosyolojik ve psikolojik gibi birok boyutu bulunmaktadr. Savan nedenlerini, kazandrdklarn,

kaybettirdiklerini ve muazzam genilikte bir alan etkileyen sonularn aratrrken, amacmz toplumun sosyolojik yaps ierisinde, iinde bulunduu psikolojik durumu anlamaya almak olacaktr. Dadaclara gre gerek bir sanat, ne savatan ne de sonularndan korkmaz. Sanat savann ta kendisidir. Sanat sava karan deil, karlan sava bitirmek iin savaandr. Dada hakkndaki en nemli tartma, bir sanat akm olup olmaddr. Dadaistlere gre, Dada sanat deil, bilakis sanat kart bir kavramdr. Geleneksel sanatlar estetik kayglar tarken, Dadaistler estetii reddetmekteler ve sanat konusunda olduka eletireldiler. Sanatn arkasnda bir anlam, bir mesaj kaygs vardr; Dadaistler ise yaptklar ilerin bir anlam olmadn, izleyen kii bir anlam buluyorsa bunun tamamen onun problemi olduunu ileri srmektedirler. Sanat duygulara hitap ediyorsa, Dada'nn amacnda, bir eylere kar durmak ve hatta krc olmak yatmaktadr. Bu anlayla kurgulanan asemblajlar, farkl anlamlar yklenerek sergilenen ready-madeler Daday ve Dadaist sanatlar en doru ekilde ifade ederler. Ancak bu yine de modern sanatlara nc olmasna, komitesi ve takipileri ile sonunda kendisinin de bir sanat akm kabul edilmesine engel olamamtr. Dadann felsefesi ne kadar sanat kart fikirleri ierse de; zamanla -Dadaizm- akm olarak nitelenmekten kaamamakla beraber, yaymlanan manifestolarn, onun bir akm olmasn destekleyici etkenlerden olduu ileri srlebilir. Bu akm, dnyann, insanlarn yklndan umutsuzlua dm, hibir eyin salam ve srekli olduuna inanmayan bir felsefi yapdan etkilenir. Birinci Dnya Savann ardndan gelen bountu ve dengesizliin akmdr. Dadac yazarlar, kamuoyunu aknla drmek ve sarsmak istemektedirler. Yaptlarnda allm

estetikilie kar karak, burjuva deerlerinin tiksinliini vurgulamlardr. Yarattklar eylerin tamamen tesadfler sonucu olumas ile zerlerinde uzun uzun uralm, arkalarna fikirler yerletirilmi olmas arasnda hibir farkn olmadn, sonucun deimediini grmlerdir. Yani sanatn "gzel" olduunu dnen toplum ve insanlar ldren toplum birbirinin aynsdr; o halde sanata sayg duymann mant neydi? Dadaistler, yaananlar iin sanatlar da sulamaktalar ve ite bu yzden kendilerini sanat saymamaktalar.6 Gemite toplumsal olaylara baktmzda tarihsel sre ierisinde bak alarnn nasl deitiini ya da farkl bak alarnn gelitiini grmekteyiz. Dada bu bak asn zamana gereksinim duymadan kazanan duyarl kiilerin sorunudur. Evet, sorundur Dada ve Dada felsefesi. Dada, savaa sebep verenin insan olmas, insann gzel sanatlarla yzn rtmesi ve vicdan temizliini salamas dncesinden yola karak sanat sulu bulur. Dadaya gre sanat kirlidir. Var olan yanstmak dnda, yaplan sanatla, sanat duygu younluu iinde, eserini dier insanlara sunar. Bu dier insanlar iin deildir, sanat kendi hisleriyle oynamaktan zevk alr. Ayn zevk, dier insanlara yansdnda, histeri yaylr. Sanat, bu insani histeriye ortak olmaktan sululuk duymaktadr. Tam da bu noktada Daday anti-art hareketi iinde deerlendirmenin yanl olmayaca kansna varlabilir. Bu kocaman ve dnyay saran sava ateinin iinde sanat yapmak, sanat olmak; Dadac felsefeye gre sahtekarlk, ikiyzllk olarak deerlendirilmektedir. 1916 ylnda sanat a olmak onlara gre glntr. Bu duygularn savaa katlmayarak ve bulunduklar ortamlarda davurumcu eylemlerde bulunarak, topluma gstermilerdir. Dada, sanat kart, sanata aykr olduu kadar, felsefi ynyle de bu tutumlarn kantlamlardr. Dada birok yerde e zamanl ancak birbirlerinden bamsz bir ekilde ortaya kmtr. Bu da yaanlan dnem ierisinde sanat yoluyla ve sanatszlkla olaylara katlma, olaylara kar expresif bir tavr taknma olgusunu bize gstermektedir. Sen mutluluun resmini yapabilir misin?; Dadac tavrla soran air Nazm Hikmetin Abidin Dino'ya sorusunun cevabnn ne olduunu bilemesek de, izmeye kalkldnda nce mutluluun anlam zerine bir kavram kargaas yaanaca
6

http://www.istegenc.com.tr/content/gorsel_sanatlar/article.asp?lngarticleid=2319

kesindir. Dadada, sanat kavram zerine kavramsal ve postmodernist bir farkllama grlr. Avrupa ve Amerika'da e zamanl ortaya kan, bu felsefi sanat akmnn iinde yer alan sanatlarn ortak zelliklerinin, yaadklar ortama kar duyarl, bakaldran, belki bu ynyle bir noktada anarizme yaklaan bireyler olduu da grlmektedir. 1.2.Dada Performansnn Oluumu ve Rastlantsallk lkesi 'Akl' ile 'Akln dndakini birlikte dnebilme nermesi, I. Dnya Sava ardndan Dadann iir, resim, heykel ve performans alanlarnda ska rneklerini verdii ve bugnn sanatsal oluumunda etken bir e olarak Daday nceki akmlardan radikal bir ekilde ayran farkl bir tutumdur. zlenimciler, Kbistler, Ftristler gemi kltrle balarn olabildiince kopartarak, salt ne srdkleri fikirler dorultusunda, modernizmin 'yce estetii'ne ulamak gayretinde, mutlak akln gvenirliiyle sanatlarn dogmalatrma eilimindeyken Dada, rasyonel ve irrasyonellii bir arada yrterek sanatta 'zne' aklnn hakimiyetine son vermek zere rastlant, kolaj ve montaj gibi 'irrasyonel' abalar ve kendi kendileriyle alay eden, ciddiye almayan, manifestolarna kar klmas gerektiini belirten 'rasyonel' tutumlaryla deil kendini nemli ve dogma bir akm olarak sunmak, neredeyse ykm mteekkirle karlayacak bir konuma indirger. Dada, tarihsel konumu itibaryla postmodernitenin sz edilmedii bir dnemde oluur. zellikle ilk dnemlerindeki gsteriler ve uygulamalarda ftrist ve nceki akmlarn etkileri grlr; anlk ve spontan gelienin ncelii, seyircinin kkrtlmas ynnde oluturulan politik gsteriler, dnemin teknolojik aralarnn kullanm gibi zellikler, modern bir akm olarak ftrizmin temel zelliklerini bnyesinde barndrr. Gelip geicilik, paralanma, sreksizlik ve kargaay btnyle benimser. Ne var ki Dada, bu barndrmay lksel olann ya da 'yce estetii'nin oluumu iin hedeflemez, tersine aklla oluan bu mutlaklklarn 'dnm, deformasyonu' iin koul olarak yaratr, ama haline ykseltme arasal olana doru indirgenir. Bu aba iinde 'hem diyalektik olarak hem de diyalektie kar dnme' abasn bulabiliriz. Bu da, bir anlamda modernitenin iine dt kmazlar ama ve geniletmeyle ilgili bir tutuma denk gelmektedir.

Dada akmnn kolaj mant etkisi byk oranda grlen ressam ve performans sanats, Rauschenberg zerinden rneklenir. Rauschenberg'i

postmodernist olarak dnmemizi gerekli klan bu admdr. Modernizmde bir retici olarak sanatya atfedilen "ruh" burada gzden karlmaktadr. Yaratlan zne efsanesi, burada yerini daha nceden var olan imgelerin ak yreklilikle mlk edilmesine, alntlanmasna, paralar halinde aktarlmasna, biriktirilmesine ve tekrarlanmasna brakr. Rauschenberg'in resimlerinde kulland kolaj teknii ya da Cage ile oluturduklar performanslardaki temel mantn ncln, Jean Arp, Kurt Schwitters gibi Dada sanatlarnda izlemek mmkndr. Sz konusu mantk tarihsel sreklilik ve bellek duygularnn reddedilmesiyle zneye brakr.7 Modemizm nezdinde Dada'nn montaj ve kolaj tekniklerine bavurmas, 'zamann meknsallatrlmas' ynnde kullanlan bir yntemdir ve bu da modernizmin eletirdii popler kltre zemin hazrlamtr. Marcel Duchamp rnei ise, varlan elikiye delil tekil eder. Postmodernite kuram zerinde sz sahibi olan isimlerden Harvey, zellikle son dnem eserlerini kodlamasyla postmodern bir sanat olarak grlen Duchamp, hazr- nesne (ready-mades) eserlerinin gittike artan poplaritesini nlemek ve balangta kar sanat olarak adlandrlan eserlerin bir mddet sonra 'deerli bir tablo' halini almalaryla bu nesnelerin sanatsal retimini ksar ve bir sre sonrada tamamen sonlandrr. Bu anlamda Dadann kolaj, asemblaj ve 'yeniden retim' sluplarn, Le Corbusier'in 'YannmyKenti' (1924) metninde belirttii gibi "yalnzca anlk bir denge" olarak almak ve bu dengenin "sonsuza kadar ve tekrar kurulmas" gerektii saptamasn, doru tahlil etmek gerekir: Duchamp'n kiiliinde sanatnn etik ve samimi tutumu, olmas gereken 'denge' yi oluturan ve her akm iin kstas olabilecek bir rnektir.8 btnyle buharlamas ve st-anlatlann

oluur'. Modern dnemdeki yabanclaan zne , yerini paralanan

7 8

David Harvey, Postmodernliin Durumu, Metis Yaynlar, stanbul, 1997, s.72. (Ek 6). David Harvey, Age., s.35.

Kolaj ve montaj tekniinin bir baka art zamanl uzants ise yapbozumculuktur. Yapbozumculuk, felsefi bir konum olmaktan ziyade metinler hakknda dnme ve bunlar 'okuma' ya ilikin bir tarzdr; dil, grnt, ses ve tmelinde 'sunulan ey'in okuyucu, seyirci ya da dinleyicinin araclyla ilenmesidir. Yap bozumculuun amac; bunu kabullenerek bir metnin iinde bir bakasn aramak, bir metni bir bakas iinde eritmek ya da bir metni bir bakas iinde ina etmektir. Derrida, yap bozumculuun temel kurucu teorisyenlerinden biri olarak kolaj ve montaj postmodern sylemin birincil biimi olarak grr; ...alntlanan her unsur sylemin srekliliini ya da dorusalln krar ve zorunlu olarak ikili bir okumaya gtrr: parann, kaynakland metinle ilikisi iinde alglanmas; parann, yeni bir btn, farkl bir btnsellik iinde yer ald biimiyle okunmasdr.,9ifadesiyle aklanr. znenin paralanmas ya da hkimiyetinin ortadan kaldrlmas iin kullanlan temel e ise, performans sanatnn da bir anlamda yapsn oluturan rastlant ilkesidir. 'Sre ve oluumun iindeki anlk ve beklenmedik olann, 'o an' gerekleenin 'zamansal, meknsal ve kurgusal' niteliini oluturan ilke, sanatnn otoritesine dayanan bitmi bir sanat nesnesinin gsterimi ya da sunumu (gsterileni) yerine 'katlm, performans ya da oluum' annn tercihidir. 1910 tarihine kadar zlenimcilerin, Kbistlerin kulland 'sezgisel alg' kavram, rastlantsal olana doru bir temel hazrldr. 1911 tarihli Kandiyski'nin 'Sanatta Tinsel Olan zerine' eseri, Burlink'in 'Genel Beeniye Tokat'(1912) da yaynlanan 'Kbizm' makalesi ve zellikle Vladimir Markov'un 'Yeni Yaratn lkeleri' adl yazs, sezgisel, tinsel ve rastlantsal olann sanat biimlendirmesi gereklilii zerine Rus sanat ve Ftristlerinin grlerini yanstr. Markov'un Dou Sanat konusundaki aratrmalarna dayanarak sezgisel alg kavramnn 'rastlant' kavram niteliine brndrmesini, resim sanatnda o dnem iin gelitirilmemi ve

Yapskm ya da yapzm, esas olarak Jacques Derrida tarafndan gelitirilmi olan ve Yapsalclk'n eletirilmesi ve almasyla temellendirilen metin okuma ya da deerlendirme ynteminin addr. Bu yntemin kullanlmasyla yaygnlaan eilime de Yapskmclk denilmektedir. Deconstruction terimi Trkede farkl ekillerde karlanabilir olmakla beraber, yapskmclk, hem yaygn olarak kullanlmakta hem de uygulanan metin okuma yntemine daha uygun grnmektedir. Yapsalc yntemin aksine burada yap'nn ya da metnin merkezsizletirilmesi szkonusudur. Yapy oluturan elerin zmlenip ayn kurgu zerinden -kart amalatekrar kurulmasyla (postmodernite) oluturulur. 9 David Harvey, Age., s.67.

10

kuramsal bir boyutta kalm olmasna ramen, Dada uygulamalarnda temel baz olarak alnd dnebilinir. Grek sanatnda ve onu izleyen Avrupa sanatnda, her ey aklla ortaya konmu, her ey bilimsel olarak temellendirilmitir; eitli dereceler, alttan ste geiler her yerde apak biimde belirtilmitir; ksacas, her ey kurucudur... Michelangelo'nun Kutsal Aile adl tablosunu ele alnp ayrntlara, rnein ellere dikkat edildiinde ( Res1), tablodaki ellerin hepsi birbirine benzedii grlr. Erkein, kadnn ya da ocuun eli olsun, bunlarn her biri anatomi asndan amaz ve kurucu biimde izilmitir Yine VI. yzyl in heykeline bakalm. Burada, kulak da, gz de, ellerin izgileri de anatomiye uygunluk gstermez.

Resim 1: Michelangelo, Kutsal Aile.

11

Bunlar kurucu ve bilimsel deillerdir; ama bilimden syrlm ve gzelliin baka gizli gereksinimlerine boyun emilerdir. Rastlant ilkesi'ni ele alalm... rnein in kylerinde, eitli szler karan birok zille donatlm pagodalar vardr. Btn kye tatl bir mziin yaylmas iin belli belirsiz bir esinti yeter... Bir baka esinti, bir baka ezgiyi balatr... Ve bylece, dzenli olarak srer gider... bu seslerin bilerek seilmesinin yaratamayaca ve rastlantnn rn olan mziksel bileimlerden baka ey deildir..., bir rastlant gzelliidir... Avrupa'nn gznde rastlant, mantksal dnce iin bir uyarlama ve bir k noktasdr sadece; oysa Asya iin, uzak ve kurucu-olmayan bir gzellikler dizisinin ilk basamadr... Katksz haldeki rastlant ilkesi, ruhun, belli bir hedefe bilinli olarak yneltilmi aklsal srelerin sonucu olmad gibi, dnce aygtyla dzenlenmi olmad iin insan elinin bir ilemi de deildir; ama, tam anlamyla kr yabanc etkilerin bir sonucudur. Kolaj, montaj, yeniden retim, rastlant teknikleri, anlk olann deerlendirilmesi ve nemsenmesi 'sabit gsterim sistemlerinin btn yansmalarnn sorgulanmasn' getirirken "zamansalln, "deerlerde ve inanlarda tarihsel srekliliin" ve derinliin yitimini de" bilinli olarak tercih eder. Jameson, ada kltrel retimin byk blmnn 'derinliksizliini', grnmler, yzeyler ve zamana hibir dayankll olmayan 'anlk etkilerini' belirtirken aslnda Dadann ve performans sanatnn zelliklerini sralam olur.10

10

David Harvey, Age., 1997, s.68, 74.

12

KNC BLM 2. ANT-ART VE ANT-ART TUTUMU 2.1. Dada Hareketlerine Genel Bak 1914n byk olay savat. Her yandan bir sr adam hzla ve neeyle silahlanyor, analar-babalar, kadnlar tarafndan cepheye gnderiliyordu. Savan ulusal yaanty glendirip pekitireceinden kuku duyanlar pek azd. Yine de bu kan dkc atmay kapitalist dzenin ve ona bal yntemlerle toplumsal yaplarn baarszlnn bir kant olarak gren baz kimseler de yok deildi. Ksa ve kesin bir ekime olarak balayan sava, yllarca sren utan verici bir krma dnnce, bunlarn says daha da artt.11 Dnya eskiden beri tank olduu felaketler ve kyclk dizisini, 19141918 yllarnda ok daha iddetli yaam, gelenek ahlak ve akl kendilerine siper etmi ikiyzl, sama, kyc bir toplum sz konusudur. Bu toplum uygarlk adna insanl maddi ve manevi adan paralayp ezmekte ve yok etmektedir. Bu ikiyzl toplumda kendilerine ait ikiyzl, tutucu akl banda bir sanat vard. Byle olumsuz zellikteki bir topluma gen kuaklarn kar kmas doal bir tepkidir. Topluma kar kmak, onun gelenek, akl ve ahlakna kar kmak demektir. Dada akm, Alman aktr ve oyun yazar Hugo Ball (18861927) tarafndan Zrihde Cabaret Voltairede 1916da kuruldu. Kurucular arasnda Romanyal air Tristan Tzara, Kaizer ordusundan kaak Alsasl Jean Arp (18871966), Alman airi Richard Huelsenbeck (d. 1892) ve yine Romanyal ressam Marcel Janco (d. 1895) gibi adlar yer alr. Aslnda bu akmn kuruluuna ilikin elikili bilgiler vardr. rnein dada szcnn ilk kez Zrihde 8 ubat 1916 gn Terasse kahvesinde Tristan Tzarann azndan kt,12 8 ubat 1916 gn Dadaclarn toplanma yeri olan Cabaret Voltaire de Alman sanat. Hugo Ball, Hans Arp, Richard Hulsenbeck ve Marcel Janconun yer ald bir toplantda Romanyal air Tzarann Larousse szlnden bir rastlant sonucu bulunan Daday ilan SANATI DADANIN EXPERSF

11 12

Norbert, Lynton, Age., s.123. zdemir, nce, Dada Akmnn Amac ve Serveni Bkz Milliyet Sanat Dergisi 5Aralk 1975 Sa. 161, s.4.

13

ettii13; ve yine bu akmn 1915 ylnda Raoul Hausmann tarafndan ortaya konduu14 belirtilmektedir. Bu akm ortaya kmadan nceleri Marcel Duchamp, Pariste balayp New-Yorkta gelitirdii Ready-Made leriyle, geleneksel sanata kar olan dncelerini ortaya koymu ve daha sonralar bu dnceler, New York Dada hareketlerine kaynaklk etmitir.15 Dadann kendisini tmyle bir sanat akm olarak deil, ayn zamanda bir devrim hareketi olarak grmesinin nedeni ite budur. Bir eye kar kmann en etkin yollarndan biri onu glnletirmektir. Etkileyen gl tepki doru orantldr. Sanatlar alarnn iddet samalna, denetimsiz ve iirsel bir samalkla cevap verecekler, kendilerini kirleten toplum ve dnyann yzne tkrecekler, akln karsna aklszl, kurulu dzenin karsna dzensizlii, szde ciddiyetin karsna mizah, sahte ar balln karsna skandal karacaklard.16 Dada Hareketleri XX. Yzyl avangardnn yolculuundaki aamalar izleyen yaznsal ve sanatsal okullardan, ncelikle doumuna neden olan koullar bakmndan ayrlr. Gerekten de gzlerini, 1916ya doru, svire ve Amerikada e zamanl olarak ve bu iki kkensel dal arasnda herhangi bir iletiimin varl kesinlikle ortaya konabilmeksizin, dnyaya almtr.17 Zrihteki balangcndan bu yana geen sre iinde, Dadacln yks eitlilik gsterir. nceleri bir grup lgnn kabare iletmesi olarak grlen bu hareketin ksa srede ulusal bir nitelie kavutuu ve 19151920 yllar arasnda New-Yorkta; 19181923 yllar arasnda Berlinde; 19191922 yllar arasnda Pariste yaygnlat bilinmektedir. Douraca sonular bakmndan Dada hareketlerini Bat Avrupa sanatnda nemli bir yeri ve bugne dek sregelen etkileri vardr. Gerekte onun felsefi ierik tayan anlamn gnmz sanatndaki uzantlarndan kavramak ve modern dncede oluturduu almlar bu perspektifle zmlemek gerekmektedir. Nitekim Dadacln, u anda var olan, yaayan bir dnce olduuna inanlmaktadr. Sanatn
Kaya, zsezgin Plastik Sanatlarda Dada Akm Bkz. Milliyet Sanat Dergisi 5 Aralk 1975 Hans, Richter, Dada, Art and Anti-Art, Thames and Hudson London 1970 s. 11 15 Adem, Gen, Antropi (Entropy) ve Nedensizlik Asndan Dadac Sanat Hareketlerinin zmlenmesine likin Bir Yntem Aratrmas, Doktora Tezi, zmir, 1983, s, 69. 16 nce, Age., s.3. 17 Eda, Akdemir, Anarist Bir Akm; Dadaizm , Yksek Lisans Seminer almas, Erzurum, 2006, s.5.
14 13

14

sokaa tatn savunan bir ka grup gnmzde mevcuttur. Dadacln Zrihte ortaya kmas bir rastlant deildir. Zrih kenti, Birinci Dnya Savanda mlteciler iin snakt. 1916 ylnda Zrih (svire)de yaayan gen sanatlarn birou bu savaa bir anlam veremiyorlard. Tristan Tzara 1950 ylnda yapt bir radyo konumasnda Dadann douuyla ilgili u aklamay yapmtr: Dadann nasl doduunu anlamak iin, bir yandan, Birinci Dnya sava srasnda bir eit hapishane olan svirede yaayan bir gen ruh halini, te yandan da, o an sanat ve edebiyatnn dnsel dzeyini gz nne getirmek gerekir. Hi kukusuz sava bitecekti, zaten daha bakalarn da grdk, daha sonra Ama 19161917 yllarnda, sava sanki demir atm, hi bitmeyecekmi gibi geliyordu ve gittike tutarsz ve gerek d bir boyut kazanyordu. renme ve isyanlarmzn kayna bu oldu. Savaa kesinlikle karydk ama, topik bir barln tuzaklarna da dmemitik. Kklerini skmedike, nedenlerini ortadan kaldrmadka, savan ortadan

kaldrlamayacan biliyorduk. Alabildiine bykt yaama sabrszlmz, o oranda da ada denen uygarln tm grnlerinden nefret ediyorduk; tm dayanaklarndan, mantndan, dilinden. Bakaldrmz gln ve samann tm estetik deerleri alt-st ettii biimler kazanyordu Unutmamak gerekir ki, saldrgan bir duygusallk insana ait tm deerleri maskeliyor, yksek dzey savnda olan tm sanat alanna yerleiyor ve kentsoylu snfn gcn simgeliyordu18 Dadann samal, sava dayana olarak gsterilen her eye kar bir silah gibidir. nsanln sahip olduu en kutsal deerler adna yaplan savalarn ve anlamsz katliamlarn kapitalist burjuva mantndan ve onun arpk dzeninden, kar evrelerinden, dnyay paylama tutkusundan kaynaklandnn bilincine varan sanat ve dn adamlarnn ldr Dada. Hugo Ball Bizim kabaremiz bir jesttir, burada konuulan her dil sylenen her ark, en azndan, bu iren zamann bizdeki saygy skp almay baaramadn ifade eder19 derken, bu ln samalnda gizli olan muhalefet ruhunu dile getirmektedir. Cabaret Voltairedeki hibir anlam
18 19

Gen, Age., s.72. Gen, Age., s.73

15

karlamayan bu samalklarda, Avrupada dnen insanlarn isel birikimlerinin boyutlarn kestirmek olasdr. ounlukla zengin ailelerden gelen bu gen sanatlar, sanatsal ve ahlaki nedenlerle eyleri var olan dzenine; bu dzene hizmet eden edebiyat ve sanat biimlerine, ieriklerine kar geldiler. Bu devrim, o sralarda Zrihte yaayan Leninin: Davurumculuk, Kbizm, Ftrizm ve zlenimcilik gibi sonu izm (cilik-culuk)lerle biten tm sanatsal yaratlarn en yksek sanatsal dehann ifadesi olduuna inanmyorum. Ben onlar anlamyorum, onlar da bana zevk vermiyor., gibi aklamalarndan da anlald gibi yeni bir anlatm yolunun aratrlmasna yol aan bir devrimdir. Leninin burada kantlad ey ancak, sanatnn kendi zamannn ilerisindeki ilevini, toplum eletirisindeki ilevini anlamaddr; bu ilev, klasik ltlere gre gzel olmayan yaptlar araclyla yerine getirilmitir. Onun gzden kard udur: Bu izmler bir bakma, yeni sanatn evriminde ortaya kan devrelerdir, zevk vermeye ynelik izmler deil, sanat gerek yaama daha iyi uyarlamak, geree yneltmek giriimleridir. Eric Auerbachn dedii gibi, dehet verici bir sanat faaliyeti, sanat yaptndan GZELin ifadesinden baka bir ey karamayan insanlardan ok ondan iliklerine kadar korkup ona lanet okuyan insanlar tarafndan daha iyi anlalr. Korkuya kaplan insan, bir eit frisson nouveau ( Yeni Titreme ) sz edemeyip bravo diye baramayaca gibi sanaty zgnlnden tr kutlayamayacaktr.20 Dadaclar sama, karmakark dnyann anlamszln, sava boyunca sregelen lgnlklar ve mevcut ahlak anlaynn neden olduu toplumsal alkantlar sergilemek iin bir ara olarak kullandlar. nsan varln her eyden stn tutan bu yaam biiminin nerdii ya da savunduu bir ideoloji yoktu. Eylem halindeki gereklere tanklk ettii iin, Dadann ykc eylemi zaman zaman devrimci bir ideolojiye balanan Gerekstcle dnt.21 Richard Huelsenbeckin Dada Alman bolevizmidir. Biimindeki

aklamalar her ne kadar gln, ahmaklk ve samalk olarak grnrse de, o dnemde belli bir zaman sreci iin doru ve anlamldr. Almanlarda bir devrimi maskaralatrma gelenei ve yetenei vardr; yani, devrim aleyhinde konumakla geen sre iinde gericiler yreklenip g kazanrlar. 1848 ve 1918 de durum byle
20 21

Gen, Age., s.74. nce, Age., s.4.

16

idi retim srelerinde temel deiiklikler olmakszn toplumsal dzenin gerekten deimesinin imknsz olduunun kavranamamasnn Almanyadaki ar sol Dadac Bolevistlerin en belirleyici nitelikleridir. Almanyada bireyst deerleri yadsyan kktencilerin nclndeki gecikmi hareketlerinin (19191922) gerek Dada hareketleriyle uyumad iddias geerlidir. Kapp Darbesine kar ayaklanma gibi olumlu hareketlerin Dadacln felsefesine ters dmedii ve bu hareketlerde Alman dadaclar ile dier Dadaistler arasnda siyasal ynden bir fark olmad grlr.22 Dada'nn dnya leindeki fkrmas baat nemde bir fenomen oluturur, nk burada, u ya da bu mahfele kar deil, ama, Birinci Dnya Sava banda hl evrensel llerde kabul grdklerince, sanat ve yaznn genel kavramlarna kar temelli bir bakaldrnn sz konusu olduuna tanklk eder.23 Savatan ok uzun bir sre ncesinden hazrlanm olmakla birlikte, Dada patlayc gcn sava olgusundan alacaktr. Zira bar zamannda, sonuta var olan toplumsal denge tarafndan kabul edilmi bir avangard iinde az ya da ok olaanlkla ynlendirilmi entelektel ykclk kalkmalar, izin verilmi snrlarn dna yaylmak ve komu eilimleri ilhak etmek zere, atmalarn yol at altst olular kendi hesaplarna kullanacaklard. Bu sre Zrih'te Dada Hareketi'nin douuna eilindiinde ok ak bir ekilde grlr.24 2.2. Zrih: Birinci dnya savann balamasndan sonra 1915 ylnda svire'ye gelen bir alman tiyatro ynetmeni (air ve yazar), Zrih'in kenar mahallelerinden biri saylan Niederdorf'la Meiereidiye anlan meyhanenin sahibiyle tanr. Hugo Ball adl bu ok ynl sanat adamnn Zrih kentinde eitli sanat faaliyetlerinin ve tartmalarn yaplaca bir kabere ileticisi olmak ve bu yolla, eitli avrupa lkelerinden svire'ye gelen gen ozan, mzisyen, ressamlarla iliki kurup bireyst gerek ve deer yarglarna kar uluslar aras bir muhalefet cephesi oluturmak gibi byk tasarmlar vardr. Kabare iletmek dncesi Meierei'in sahibi Herr Epraim'e ilgin gelmitir. Hugo'nun teklifini kabul ederek ona, meyhanesinin bir eit gece
22 23

Gen, Age., s.77. Enis Batur, Moderinzin yks, YKY, stanbul, 1997, s.303. 24 Batur, Age., s.304.

17

kulb olarak iletilmesi iin gereken koullar salar. Hugo Ball byk bir cokuyla harekete geer: Hans Arp'la tanarak tasarlamakta olduu uluslar aras sanat merkezinin izlencesini tartr; 1 ubat 1916 da Caberet Voltaire diye adlandrlan bu gece kulbn iletmeye atktan sonra youn bir basn kampanyasna giriir. Zrih gazetelerine ilanlar verir. Caberet Voltaire afileri ve el ilanlar datlr. Hugo Ball, 15 Mays 1916 da konuya ilikin olarak ilk dada yayn organnda yle diyor: Caberet Voltaire'yi kurduum sralarda, svire'de benim gibi dnen ve yalnz zgrln tadn karan deil zgrln kantlamaktan mutluluk duyan genlerin var olmas gerektiinden emindim. Meierei'n sahibi Herr Epraim'e, gece kulb amak istediimi ve kendi yerini bana vermesini rica ettim. Burada sergilenmek zere tandm baz sanatlardan desen, resim ve bask resim (gravr) istedim. Dost Zrih basna giderek Uluslar aras bir kabare oluacak, harika eyler yapacaz, duyun dedim. Bana resimler verdiler ve ilanlarm yaynladlar. 5 ubat'ta bir kabare dzenledik. MademoiselleHennings ve Mademciselle Leconte, Fransz ve Danimarka arklar sylediler. Romanyal Tristan Tzara Romanya iirleri okudu. Bir balalayka orkestras halk danslar ald. Afii tasarlayan bay M.Slodki'den ve sergilenmek zere bana kendi almalarndan ve Picasso'dan rnekler veren O. van Rees'tan, Artur Segall'dan resim toplayan Bay Hans Arp'tan byk yardm ve tevik grdm. Tristan Tzara, Mercel Janco, Max Oppenheimer gibi baylar kabareye katlmay kabul edip tm giriimleri desteklediler. Bir Rus gecesi dzenledik ve daha sonra bir Fransz gecesi dzenledik. 26 ubat da Richard Huelsenbeck Berlin'den geldi ve 30 Mart ta ok etkileyici baz zenci mzii aldk. (oujours avec la grosse caisse: boum boum boumdrabatja mo gere drabatja mo bonooooooo-). Bu gsteride Bay Laban ok heyecanl grnyordu. Bay Tristan Tzara, dnyada ilk kez yaplan ve Tzara, Huelsenbeck ve Janco'nun yer ald e zamansal iir gsterilerini balatt. Beinci ve altnc sayfalardaki kendi ezamansal iirlerinden baka Henri Barzun ve Fernand Diveoire'nin iirlerini dinledik. Bu dergiyi Fransa, talya ve Rusya'daki

arkadalarmzn desteiyle yaynlyoruz. Amac, sava ve ulusuluk snrlarn aarak, dier idealler iin yaayan birka zgrlk insann Caberet Voltaire deki

18

ve buraya gsterilen ilgiyi halka duyurmaktr. Gsteri Zrih'te sergilenecek ve dada adn tayacaktr. Dada Dada Dada.25 Zrih, 15 Mays 1916 Dada hareketi, yaklak tm Avrupa lkelerinden rejim kart aydnlarn nderliini yapt bir hareketti; savaa kar olmalar, bu aydnlar birletiren en nemli zellikleri idi. Birer pasifist olan bu aydnlar, kendi devletleriyle ak bir atma iinde idiler; bu durum, Almanya olsun, Fransa ya da Romanya olsun, her yerde ayn idi. Bu gruplarn gazetecilik ya da sanat alanndaki almalar, sava baladktan sonra uygulanan ok daha sk bir denetimle neredeyse

olanakszlatrld; bu aydnlardan ou, askere arlma tehlikesiyle kar karya idiler. Birok aydn, snmac olarak baka lkelere giderek, kendi lkelerindeki zorluklardan uzaklatlar. Bylece svire; zellikle Zrih, Avrupa lkelerinden gelen snmac aydnlarn toplandklar merkez olmutu. Daha 1914'te oraya Bakunin gibi birok tannm anarist yerlemiti. Lenin de, Zrih'de "Cabaret Voltaire" lokalinin bulunduu Spiegelgasse'de yayordu. lk dadac gsterilerinin izleyicileri bu snmaclard.Kabare izlencelerine etkin olarak katlanlar yine Hugo Ball (18861927), Emmy Hennigs (1885-1948), Tristan Tzara (1896-1963), Richard

Huelsenbeck (1892-1974), Walter Serner (1889- ....), Hans Arp (1887-1986) ve Marcel Janco (do. 1895) gibi snmaclard; Rus mzikiler konserler veriyorlar, snmac ressamlar dada etkinlikleri iin afi hazrlyorlar ve dada yaynlar iin resim yapyorlard.26 svire, merkezi konumu yannda, tarafszl dolaysyla snmaclarn geldikleri lkelerin makamlar tarafndan izlenmelerine olanak vermemesiyle de ideal bir snma lkesi idi; snma hakk ve basn zgrl, gazetecilik almalar iin elverili bir ortam salyordu. Dadaclarn svireli yerli izleyicilerle hemen hemen hi ilikisi yoktu; iinde yaadklar snmaclar ortam, kapal bir bohem yaamnn btn zelliklerini tayordu. Kbizmin balca temsilcileri olan Picasso
25 26

Richter, Age., s. 13-14. Dada ve Gerekstclk Dergisi. (Yayn tarihi verilmemitir.)

19

ve Braque bu snmaclar tarafndan zellikle beeniliyorlard, talya'daki ftristler ile de yakn iliki iinde idiler. Marinetti'nin "zgrletiren Szckle" bildirgesi, Zrihli snmaclarn tiyatroya zg bir beceri ile okuduklar ezamanl iirlerin kuramsal temelini oluturuyordu.27 Hugo Ball, hakl olarak, hareketin ncs ve ilk aylarda ayakta kalmasn salayan biri olarak grlyordu, daha sonra birka ay iin Zrih'ten ayrld zaman da bu konumunu srdrmt. Ball, daha nce, Berlin'de davurumcular evresinde bulunmutu; Mnih'te dramaturg ve ynetmen olarak almt, Kurt Pinthus'la birlikte ada tiyatroya adamak istedikleri ve bir tr halk sahnesi niteliini tayacak kendi tiyatrolarn tasarlyorlard. Tasary parasal sorunlar nedeniyle

gerekletiremediler. Ball, Berlin'de Frang Pfernfert'in kuruluundan beri radikal sol ve anarist izgide yer alan Aktion adl sava kart dergisinin yaz ilerinde alyordu. Ball'n anarist evrelerle de ilikisi vard ve youn olarak Gustav Landauer, Mihayl Bakunin ve Kropotkin'in yazlarn okuyordu. 1917'de Bakunin'in Anarist Tz adl kitabn evirdi ve bir "Bakunin Sekisinin karlmas almalarna katld. Bu yllarda sanat aydnlarn byk ounluu anarizme ilgi duyuyordu. Yazar aydnlar, kuramsal sosyalizmi hemen hemen tmyle anaristlerin yazlar araclyla alnlyorlard. Anarizmin aydnlarn ilgisini eken yn, kktenci bir biimde dncenin odak noktas yaplan ve bireyin gelimesinde snr tanmayan zgrlk kavram idi. Hugo Ball, Mnih'te bulunduu gnlerde kendi kktenci iirlerinin de yer ald Revolution adl bir anarist dergisinin yaynclar arasnda yer alyordu. Derginin ilkeleri, Erich Mhsam'n bir almasnda yazya dklm ve tmyle Dada'nn kurulu bildirgesinde de yer alan devrimci anlay dile getirmekteydi. Mhsam yle diyordu: "Devrim, bir durumun ayakta kalma koullar ortadan kalktnda gndeme gelir (...). Ykmak ve kurmak, devrim asndan zde kavramlardr. Tm ykc istek, ayn zamanda yeniden kurma istei demektir (Bakunin). Devrimin birka tr unlardr: Zorbaca cinayetleri, egemen bir gcn egemenliine son verilmesi, bir dinin ortaya kmas, eski (geleneksel ve sanatsal) kurallarn ortadan kaldrlmas, bir sanat yaptnn yaratlmas, cinsel ilikinin
27

Gen, Age., s.85.

20

gerekletirilmesi. Devrimle eanlaml olan kimi szckler: "Tanr, ar derecede cinsel istek, cokunluk, kargaa. Gelin kargaa iinde yaayalm."28 Dada hareketinin balangcnda her eyden nce aydnlarn bu bakaldrs vardr. Bu hareketin estetii ve zellikle tiyatro niteliindeki eylemci biimi, aydnlarn szkonusu tutumlarnn derin izlerini tamaktadr. 1915'de ei Emmy Hennigs'le birlikte Almanya'y terk etmi olan Ball iin Cabaret Voltaire'in kurulmas, yaamnn karmak bir evresinin sonu anlamna geliyordu; Ball, lokalin al gn ile ilgili unlar sylemiti; " Lokal tmyle dolmu biroklar yer bulamamt. Saat 6'ya doru almalarn hzla srd ve ftrist afilerin yaptrld bir anda koltuklar altnda anta ve resim bulunan, d grnleri asndan Doululara benzettiimiz drt kiilik bir delegasyon girdi ieriye. Girer girmez selamlamak amacyla birok kez eilmelerinden alak gnll olduklar belli oluyordu. Kendilerini tanttlar: ressam Marcel Janco, Tristan Tzara, George Janco da adn unuttuum drdnc bir bey idiler. Rastlant sonucu H. Arp ve orada bulunuyordu ve pek fazla szce gerek kalmadan anlatk. Hemen sonra Janco'nun eli ak bamelekleri dier gzel resimler yannda yerini almt ve Tzara daha ayn akam sempatik bir biimde pantolonunun cebinden kard eski biemle yazlm olan dizelerini okudu. Marcel Janco, sava baladktan sonra Romanya'da kam ve svire'de i aramakta olan ve ayn dncede olan insanlarla iliki kurmaya alan Romanyal bir ressamd. Janco, kabarenin alanlar arasna katld ve Emmy Hennigs gibi dada hareketinin ekirdek kadrosundaki kiilerden birisi idi. Aabask niteliindeki Dadac grafiklerde, gerek aacn yapsal

zelliklerinin imgeye yansmas gerekse oymada kullanlan baklarn oluturduu imgelerin ya da el hareketlerinin ritmik dalgalanmalarna bal olarak negatif ve pozitif alanlar arasnda, iki ve boyutlu gerilim izlenimi ortaya kmaktadr. Bu bask trlerinde, sert ve geometrik biimlerin varolmay nedeniyle, iki boyutlu dzlemde
28

ortaya

kan

gerilim,

tasarm

dzleminin

her

yanna

kolayca

Brauneck M., "Edebi bo kafalarn dnyay dzeltme kuramlarna kar. Yaz ve resimde Dadaclktan yana..." (Dadaclk Bildirgesi, 1918)

21

dalabilmektedir.

Ayrca aacn elyaf zellikleri nedeniyle deiik izgiler ve

kesik ritmlerin olumasna yer vemeyen bu teknikte, birbirlerine benzer izgilerin bulunduu alanlarla pozitif alanlar arasndaki itme ve ekme izlenimi bal bana bir gerilim ortaya koymaktadr. (Res- 2, 3, 4 ve 5 )29 Tristan Tzara, Zrih'teki en nemli dada temsilcilerinden biri olmutu; o da Janco gibi Romanyal idi. Tzara, felsefe okumak iin svire'ye gelmi olan bir yazn adam idi; talya'daki ftristlerle ok iyi ilikileri vard ve kabarenin izlencelerinin ouna bildirileriyle katlyordu. Daha sonra Paris'teki dada hareketini kurdu. Hans Arp, daha 1916'da tannm bir heykeltrat. Paris'te Picasso'nun evresinde bulunmutu. Savan bandan beri dada etkinliklerine katlan ei Sophie Taeuber ile birlikte svire'de yayordu. Arp da dier Dadac sanatlar gibi kendi yaratt daday dahada ileri giderek paralamtr. Bunun rneklerini sanatnn kolajlarnda grebiliriz (Bkz. Resim 12). Hans Arpn bu yaptn resim ya da kabartma olarak nitelemek olas deildir; Sanat bu yaptn boyal tahta dzenlemelerden oluturmutur.

29

Gen, Age., s.237.

22

Resim 2: Marcel Slodki, Aa Bask, Tolstoy, 1916

Resim 3: Marcel Slodki, Aa Bask, 1916

Resim 4: Marcel Janco, Aa Bask, 1918

Resim 5: Marcel Janco, Der Komet kapak dzenlemesi

23

Resim 6: Hans Arp, boyutlu yaptrmaca (kolaj) trnden bir kabartma Bu kiiler yaklak bir hafta birlikte altlar ve sonra kabarenin izlencisine belirleyici bir yn veren yeni bir ye daha katld gruba: Bu yeni ye, Ball'n Pfemfert'in evresinde tand ve Zrih'e ard Berlinli tp rencisi Richard Huelsenbeck idi. Huelsenbeck, Berlin'deki sol sosyalist evrelerindeki kktenci gazetecilerden biri idi. Wilhelm Almanya'sna kar Zrih'tekilerde grlmeyen bir nefret duygusu besliyordu. Sava dneminde askerlik hizmetini kiisel yaam planlarnn bozulmas olarak gren dier yelere karn, Huelsenberk politik inancndan dolay savaa kar idi. Huelsenbeck, dadaclarn gsterilerinde daha

24

saldrgan bir tutum taknmalarna ve dada'nn topluma kendi grlerini duyuran ara olan bildirilerin yazlmasna nayak oldu. Nisan 1916'da, grup bir kez daha byme gsterdi. Die Aktion dergisinde yazlar yazan Berlinli deneysel filmcilerden Hans Richter (18881978), "Son Kurtulu" adl metniyle en ilgin dada bildirilerinden birine imza atm olan Avusturyal Walter Serer, son olarak da ressam ve grafiki Christian Schad (1894 1980) ile sveli ressam ve film yapmcs Viking Eggeling (18801925) gruba sonradan katlanlard. 14 Nisan 1916'da Zrih'teki Waag lonca merkezinde dadann ilk byk toplants gerekletirildi. Bu yeni binaya tanm olan Cabaret Voltaire'in daha nceki izlenceleri, bu son etkinlikle karlatrldnda bir tr hazrlk almas olarak grlebilir. 29 Mart 1917'de Zrih'te DADA adl galeri ald; 1 Temmuz 1917'de DADA adl derginin ilk says karld. Bunun dnda bir de "Collection DADA" vard. Bu ad altnda grubun btn yazlar yaymlanyordu. Daha Mays 1916'da DADA-Almanach Cabaret Voltaire yaymlanmt. Richard Huelsenbeck, Zrih'te toplanm olan sanatlarla birlikte yaam olmann verdii duyguyla dada hareketinin bu evresini Dada Eine literariche Dokumentation (Dada, Edebi Bir Belge) adl kitabnda yle yorumlamaktadr: "Dadacl sonu grlmeyen bir belirsizlik durumunda kendi ilerinde karmaay yaayan gen insanlar grubu olarak tanmlayabilirim. Szkonusu insanlar bu durumu bir sulu, meslekten birer devrimci, kktendinci kiiler, yalnzca sanatlar olarak deil, nce insan olarak yayorlard. Ben bunu, i kuralszln her dadacnn salt bir zorunluluk ve kendi kkeni, kiisel gemii ve gelenei, karakter geliiminin yn ile karlkl etkileim iinde gelimesi olarak anlyorum. Dadaclar zel bir duyarlla sahip olduklar iin karmaann yaknln gren ve onu amaya alan insanlard. Onlar politik amalar olmayan anarist, yasalar inemeyen yar gl, inanc ve dindarl koruyan alaya insan, sanatsz sanat insan idiler. Birey ya da grup olarak dadaclar,

25

savan dnyay yerinden oynatt, ama ykmn boyutlarnn grlmesini engelleyen derin bir uykunun egemen olduu bir zamanda, yarna aklclk olarak nitelendirmek istediim olguyu anlamlard." Bu giriimde artk bir anlam gremedii iin Hugo Ball (daha 1916 sonlarnda) ilk olarak gruptan ayrld. Arkadalarnn srar zerine Ball 1917'de ksa bir sre iin bir kez Galeri DADA'nn ynetimini stlendi. Sonunda (1917'de) Bern'e gitti ve orada 1919'a dek Freie Zeitung'da gazeteci olarak alt. Ball'n bundan sonraki yaamnda ilgisinin odak noktasn oluturan dinsel gizemcilik belirleyici bir rol oynamtr. 1918'de sava sona erdiinde Zrih grubu tmyle dald. Bu gruptan ayrlanlarn katldktan en nemli giriimler Richard Huelsebeck'in kurmu olduu Dada-Berlin ve ou gerekstclk hareketine katlm olan Paris'teki dada grubu idi.30 2.3. Berlin: Dada-Berlin birok ynden Dada-Zrih'ten deiik bir geliim gstermitir. Bunun nedenini Berlin'deki deiik koullarda, kentin zel yerel ve politik olanaklarnda ve ayrca Berlin grubunun zel yapsnda aramak gerekir. Richard Huelsenbeck 1917 sonlarnda Zrih'ten Berlin'e geldiinde orada dada hareketinin gelimesini kolaylatran iki kurulu bulunuyordu. Bunlardan biri, Wieland Herzfelde ynetimindeki Malik Yaynevi tarafndan yaymlanan Neue Jugend adl derginin evresinde bulunan kiilerdi; yaynevinde alan en nemli kiiler Harfelde'nin kardei John Hartfield (18911968) ve Georg Grosz (18931963) idi, ikinci kurulu ise, Franz June (18881963), onun yaynevi ve kard Frei Strasse adl dergi idi. Huelsenbeck, Raoul Hausmann (18861970) ve Johannes Baader (18751955) yannda. Malik Yaynevinde alan kiiler, Berlin-Dada hareketinin ekirdek kadrosunu oluturuyordu. Malik Yaynevini ve bu yaynevinde alan yazarlar dada hareketine yaknlatran neden unlard:

30

Brauneck, Agm., (Dadaclk Bildirgesinden.)

26

1. Savaa kar etkin bir tutum taknmalar. Malik Yaynevinde alanlarn ou Pfemfert'in evresinde bulunan kiilerdi; ayrca Huelsenbeck, Ball, Hennigs, Serner ve Richter gibi Zrih'teki dada grubunun birok Alman yesi Aktion adl dergide yazyorlard. 2. Wieland Herzfelde'nin yayn hakk, datm ve yaynevinin parasal sorunlarnda sansrden ve burjuva kamuoyunun denetiminden kurtulmak amacyla bavurduu zekice ve hile dolu taktikler. Ve; 3. Neue Jugend'in gvenlik glerini kkrtmaya ynelik ve gereken ilgiyi toplayan sava kart gsteriler. Malik grubunu Zrih-Dada grubundan kesin hatlarla ayran e, Malik grubunun politik almalarnda disiplinli ve tutarl olmalar idi. Bu tutumun nedeni, genel olarak sanat aydnlar Zrih lokalindeki snmaclardan daha deiik bir deerlendirmeye zorlayan Berlin'in politik durumu idi. Malik grubu sanatlarndan George Grosz ve John Heartfieldin

tasarladklar Dada-Merica (Res-7 ) eitli bildirileri grsel ileti elerini ieren bir afi niteliini tar. Ancak, gerek mekan ve zaman koordinatlarndan soyutlanm bu grsel ileti elerini bir anda alglamak olanakszdr. Tipografik imgelerle fotoraf grntleri arasndaki ilikisizliin yaratt nedensizlik ve yadsma duygusu, Dadamericann antropik niteliini artrarak onun algsal btnln paralamaktadr. Bu yaptta zihinsel iletielerinin negatif alanlarla birlikte yaratt gerilim, yaptn grsel kuvvet izgilerini, kesik ritmler halindeki yapsn desteklemekte ve bu yolla iddetli bir saldr duygusu ortaya koymaktadr. Dada-mericada bildirilen ak hz, arpkln dinamii, diyagonal izgilerin ortaya koyduu devinim belli blgelerde younlamakta birtakm geometrik birimler olarak yapt iinde dzen adacklar yaratmaktadr. Dada grubu ilk kez, 12 Nisan 1918 tarihinde, Berlin kamuoyu ile tant. Huelsenbeck bir giriimde bulunmutu. Huelsenbeck, Berlin'deki bir galeride, davurumcularn byk bir beeni ile izledikleri ve zellikle talyan ftristlerini desteklemi olan air Theodor Daubler'in konumac olarak katld bir gece dzenlemiti. Zrih'tek uygulamalara uygun olarak bu gecenin izlencesinde de ok

27

deiik konulara yer verilmiti. Huelsenbeck'in dada konumalar yannda, her eyden nce davurumcu iirler okundu.

Resim 7: George Grosz, John Heartfield, Dada- Merica, Yaptrmaca Huelsenbeck bu toplantlardan biri ile ilgili unlar sylemiti: "Hausmann, Grosz, Jung ve ben kontluk salonunda ilk byk dada gecesinin dzenledik (...). Ben, henz yeterince insann ldrlmediini anlattm bir giri bildirisini okuyordum. Polis konumay engellemek istedi, ocuklar alyordu, erkekler ayaklarn yere vurarak grlt yapyordu. Grosz, sergideki resimler zerine kk tuvaletini yapyordu. Her ey karmakt ve dolaysyla son derece dadac bir olay sz konusu

28

idi." Bu ilk evre toplantlarnn hepsinde burjuva sanat ve kltr geleneine kar gsterilen tepki egemendi.31 Dadann Hanover temsilcisi Kurt Schwittersdir. (18871948 ). Schwitters, Dresden Akademisinde okudu. Bir sre Kandiskynin etkisinde kalan sanat daha sonralar Dadaclara katld. 1920de Merz sloganyla bir dizi etkinlikler dzenledi. Daha sonralar ayn adla bir dergi kard. Yal boya almalarnn yannda, yaptrmaca (kolaj) tekniiyle ve artk malzemeyle tamamlad dadac yaptlarna Merzbau adn koydu (Res-8,9) Schwitters ok gl bir tasarmc ve reklam sanatsyd. Almanyada Gnter Wagner in reklamlarn yapyor ve bu arada birok dadac sanatnn yaptlarn pazarlyordu. Davetiye, posta kart, pankart ve her trl propaganda afilerini basyor ve bunlar Merz Ekleri olarak yaynlyordu. 1923 ylnda Akademide renci iken yapt bir almasna, yaptrmaca trnden eklemeler yaparak posta kart olarak dzenlemi ve zerine Ich libe dr, Anna (I love your, / seviyoum senin, Anna ) yazarak yaynlamtr. Bu posta kartlarnn birinde ayrca u yazlar okunmaktadr. Baumaister ve Moholy (Moholy Nagy ) buradayd. Blmmer imdi Hanoverde, Yours merzially. Kurt Schwitters 32

31 32

Gen, Age., s.95. Gen, Age., s. 99.

29

Resim 8, 9: Kurt Schwitters, Merz resimlerinden rnekler, 1920

30

Kln'den gelerek Berlin'deki dada grubuna katlan Johannes Baader (1875 1955), ok gemeden bu grup iinde nemli bir konum elde etmiti. lk toplantlardan ksa sre sonra bir dizi dadac yaynlar, dergiler ve yllklar yaymland. En nemli dergiler hepsi de 1919 ylnda yayn yaamna giren Jedermann sein eigener Fussball, Der Dada, Die Pleite, Der Gegne ve Der blutige Ernst adl dergilerdi. Huelsenbeck, 1920 ylnda nemli uluslararas Dada almalarn yer ald ilk DADA - Almanach' kard; yine 1920'de Hueselbeck'in kaleme ald En avant Dada adl ilk dada tarihi yaymland. Berlin-Dada etkinliklerinin nemli doruk noktalarndan biri, 1920'de Dr. Otto Burchard sanatevi salonlarnda alan "lk Uluslararas Dada Fuar" idi. Bu sergi nedeniyle devlet gleri dadaclara kar sert tepki gsterdiler. Sergide, devlet glerini son derece sert bir biimde eletiren ve savatan ve sava sonras yoksulluktan devleti sorumlu tutan Grosz, Heartfield, Hausmann, Otto Dix ve Rus avangart sanatlarn resimleri vard. Hausmann dnda sergide resmi bulunan btn sanatlar yarglandlar. Bu sergi ile ilgili bir gazetede aadaki haber yer almt: "Sergi salonunun tavannda ii doldurulmu, omuzlarnda subay rtbesi ve beresinin altnda domuz maskesi bulunan bir asker asl idi; duvarda siyah ketenle doldurulmu ve baca ile kollar olmayan bir kadn vcudu duruyordu, bu kadnn memelerine paslanm bir bak ile krk bir atal dikilmiti. Bir omuzunda elektrikli bir zil, dier omuzunda da ispirto oca vard. Kadn vcudunun arka tarafndan demirden bir ha vard. Bunlar dnda askeri yetkililerin karikatrlerinin yer ald ve zerinde "Tanr, bizimle" tmcesi bulunan ak bir dosya yer alyordu. (...) Tavanda asl askerle ilgili yle bir nota yer verilmiti: Bu sanat yaptn anlamak iin iyice doyurulmu bir maymunla 12 saat eitim yaplmal ve tam tehizat Tempelhof alannda koulmal. Oturumdan nce dada lideri Baader, dadacln kltr iin zararl oluumlara kar koymay grev bildiini ve bunun da ancak Almanya'da eksiklii duyulan mizahla yaplabileceini sylemiti." Berlin etkinliklerinden sonra dada grubu da benzer konulan ileyen turneler dzenledi; bunlar Ocak 1920'de Leipzig'e, Mart'ta Prag ve Karsbad'a, daha nce de Dresden'e yaplan turnelerdi.

31

2.4. Kln: Klnde, Max Ernst, Johannes Theodor Baargeld ve Hans Arp 1920de antiburjuva hassasiyetlerine odakl ve olduka tartmal, byk bir Dada Sergisi dzenlediler. 2.5. Paris: Fransz avantgard, Tristan Tzara ile iletiim halinde, Zrihteki Dada aktiviteleriyle beraber hareket etti. Tzara ile Guillaume Apollinaire, Andre Breton, Max Jacob mektuplar, iirleri ve dergileri mbadele ettiler. Pariste Dada, 1920de dalgaland fakat bir noktada birletiler. Tzaradan etkilenen Paris Dadas daha sonra manifestolar yaynlad, demonstrasyonlar dzenledi, gsteriler sergiledi ve birok dergi kardlar. Dadann Paristeki ilk halka ak sanat aktivitesi 1921 ylnda Salon des Independantsda gerekleti. Jean Crotti, Dadaya ilikin bir ok almasn Explicatif bal altnda sergilendi. Paris Dada ierisinde inceleyeceimiz ressam Picabiann fkeli nihilizmi her trl deerlere kardr. Ancak almalarna baklrsa, (resim-kolaj ve iir ) belli bir dzenden yanadrlar; almalar belli bir dzeni ierir; z ve biiminin aratrld, kimi sanat kayglarnn gz nne alndn sezebiliriz. Picabia ve dier dada sanatlarnn nihilizmi snrlyd. Sanatsal coku ve mizahlar bir eyi yaratmadan baka bir eyi yok etmeye elvermiyordu. Picabiann alayc makine grntleri sanatnn makinist dnemine ait yaptlardr. (Res-10) Picabia, eserlerinde de, kafasnda tad ve ortaya att dnceleri savunuyor: inde, fikirler ynlerini deitirebilsinler diye kafa yuvarlaktr, Picabiann bir szdr. Picabiann sanatn ve sanat karakterini bulgucu, teorisyen, anarist ve ekilci olarak tanmlayabiliriz. Sanata ynelik tm temel bilgileri, yaymc olarak kard DADA dergilerinin znde de vardr. Dnce iin yeni ynler ve tezler retip sonra da bunlar bizzat rten bir kiilie sahiptir. Hibir zaman mevcutla yetinmeyen, srekli kendini ve sanatn yenileyen bir sanat ve dnrdr. Gnmzde Picabiann eserlerine ilginin arttn gryoruz. Bu ilginin k noktasn, onun, eserlerinde ortaya att Sanatta yeni bir gelime var mdr?

32

sorusunun ciddi olarak sanat tarihileri tarafndan sorgulanmas oluturuyor.33 Dadann Parisde glenmesine neden olan etkenlerden biri, hi kukusuz, Paris dndaki sanatlarn Parisde sregelen sanat etkinliklerine katlmalardr.

Resim 10: Francis Picabia, Machine tournez vite, 1916, Milan Zrih NewYork ve Berlindeki dada hareketleri zlmeye ve gerilmeye balaynca, Dada, Parisdeki ilerici yazn akmlarnn etkisiyle burada yeniden boy vermeye balad. Ancak resim sanatlarn konumu yazarlardan ok farklyd. Ressamlar yazarlarn bu metafiziksel bakaldrlarna katlmakla birlikte ressamlarn kulland malzeme (grsel gereler) kendi doalar gerei olarak byle bir bakaldrya ters dmekteydi. Byle bir bakaldr, resim sanats iin tm renk ve biimlerin yadsnmas anlamna geliyordu. Geleneksel bir yarat ve iletiim arac olarak renklerin ve genelde grsel elerin yadsnmas, resim sanatnda ya da heykelde baka bir iletiim aracnn keyfiyle gerekleebilirdi. Gerekte Marcel Ducamp, bir dadac olarak bu zorunluluun ayrmna varm ve renk, biim gibi plastik deerlerin yerini alacak szsel alan, kavramsal iletiimi bulgulamt; deiik gereksinmeler iin kullanlan, fabrika yapm gere artklarn ek gerelerle birletirerek onlarn ilevsel gerekliini paralam, anlamszlatrmt.
33

http://www.kozmopolit.com/Cumhuriyet/060603/filizcakirphilipp.html

33

2.6. Hollanda: Hollandada Dada hareketi, De Stijl hareketini kuran ve ayn adl dergiyi yaynlayan Theo van Doesburgun evresinde gelimitir. Van Doesburg, temel olarak iir zerinde younlat ve Hugo Ball, Hans Arp ve Kurt Schwitters gibi tannm Dada sanatlarnn iirlerini De Stijlde yaynlad. Van Doesburg, Schwitters ile beraber Da Dada Kampanyasn 1923 ylnda dzenledi. Burada, Van Doesburg, Dada ile ilgili bir bror hazrlad; Schwitters iirlerini okudu; Vilmos Huszar danseden, mekanik bir oyuncak bebei sergiledi ve Nelly Van Doesburg, piyanoda avantgard kompozisyonlar ald. Van Doesburg, IK Bonset takma adyla De stijl dergisinde Dada iiri yazd. Ayrca IK Bonset ile birlikte ksa sreli bir Da Dada dergisi olan Mecanoyu yaynlad.34 2.7. New York Dada ve Marcel Duchamp New York'da Marcel Duchamp, Man Ray ve Francis Picabia Dadaizmin ncln yapmlardr. (Fotoraf Alfred Stieglitz Camera Work'de ve 391 dergisi evresinde modern sanatn ve Dada'nn ncln New York'da yapt belirtilmiti.) New York'un Armony semtinde Lexington Ave'de yaplan

"International Exhibition of Modern Art" (Uluslararas Modern Sanat sergisi) sergisinde, hibireyden haberi olmayan seyircilere ve daha da b i l gi s i z olan basna birdenbire Kbizm, Expresyonizm, Fturizm vs. biiminde tamamen yeni olan bir sanat dncesi s u n u l d u . 35 Marcel Duchamp'n herhangi bir vesileyle bu serginin sansasyonu olan, Nu descendant les escaliers 2 (merdivenden inen plak no. 2 (Res11), Barcelona'da kbist sergide byk ilgi ve hayranlk uyandrr. 1913'ten itibaren allmam tuval ve desen ilerini brakr ve zgr b i r dizge gelitirme amacyla f i z i k , uzam, zaman/drdnc boyut almalarna balar. almalarnda boyutlu nesneler, yar bilimsel imgelere ve mekanik bir anlatma dnr. Marcel Duchamp o y l sanat dnyasna kavramsal darbesini indirir ve Bisiklet Tekerlei isimli hazryapmn gerekletirir.36

34 35

http://www.poetikhars.com/wiki/index.php?wiki=Dadaizm Richter, Age., s. 47, 48, 49. 36 Baykam, Age., s. 233.

34

Resim 11: Marcel Duchamp, Merdivenden nen plak. Duchamp "ready made" (hazr yapm)'laryla Amerikan uygarlnn ticaret mitosunu alaya alr.37 Duchamp ready madeleri hakknda aadaki ifadelere yer vermitir. Daha 1913'te, bisiklet tekerleini mutfak taburesine takmak ve onun dnn seyretmek gibi esiz bir dnceye kaplmtm. Birka ay sonra ucuza, bir k akam manzaras satn aldm, ufka biri krmz br sar iki kk tu vurduktan sonra resmi "Eczane" diye adlandrdm. 1915'te New York'ta bir hrdavatdan kar krei satn aldm. stne de "'Kol krlmas olaslna kar" diye yazdm. Sz konusu sunu biimini adlandrmak iin Ready-Made szcn kullanmak ite o sralarda geldi aklma. ok ak seik olarak ortaya koymak istediim bir nokta var; bu readymade'lerin seimini ben k es i n l i k l e estetik n it el i k li herhangi bir byk zevkin etkisiyle zorla benimsemedim. Bu seim, ayn andaki tam bir z ev k l i l i k ya da zevksizlik yokluuyla... Aslnda tam bir uyuukluk olgusuyla uygunluk iinde olan grsel bir kaytszlk tepkisi stnde temellenmiti.

37

Sanat Tarihi Ansiklopedisi, Grsel Yaynlar, 1981, Cilt No. 4, s, 664

35

nemli bir zellik vard: Yeri geldiinde ready-made'in stne yazdm ksa bir tmceydi bu. Sz konusu tmce, tpk bir balk gibi, nesneyi betimleyecek yerde izleyicinin dncesini daha dilsel olan baka blgelere srklemeye yneliktir. Kimi zamanda sunula ilgili grafik nitelikli bir ayrnt ekliyordum: Bunu da, ses yinelemelerine olan dknlm karlamak iin "ready-made added" olarak adlandryordum. Bir baka sefer de, sanat ile ready-made'ler arasnda var olan temel -atky belirgin klmak amacyla bir reciprocal ready-made tasarladm: Tasar Rembrantn bir tablosunu t masas olarak kullanmakt Bu anlatm biimini ayrm gzetmeden yeniden sunmann yaratabilecei tehlikeyi ok erken farketmitim. Bu yzden readymade'tlerin yllk retimini ok az sayda tutmaya karar verdim. Bu dnemde, sanatdan daha ok izleyici iin, sanatn alkanlk yapan bir ila olduunu farketmitim. Ready-made terimini de bu tr bir bulamaya kar korumak istiyordum. Ready-made'in bir baka zellii de benzersiz yannn olmaydr... Bir ready-made'in kopyas ayn mesaj aktarr. Aslnda gnmzdeki ready-made'lerin neredeyse hibiri terimin kabul edilen anlamyla zgn deildir. Egomanyak nitelikli bu konumay bitirirken son bir aklama daha yapmak istiyorum: Sonu olarak, tpk sanatnn kulland boya tplerinin retilmi ve hazr olmas gibi dnyadaki btn tuvallerin de ready-mades aided olduunu sylemek gerekir.38 Duchamp, 1913'te birer metre uzunluunda iplik parasn bir metre ykseklikten bir tuval zerine atarak bu iplikleri, dtkleri dzensiz biimde tual zerine tutturdu ve sonuca " standart stopaj" adn vermitir (Res-12).

38

Marchel, Duchamp, ev. Sema Rfat, Sanat Dnyamz, YKY, 1993, Sa. 53, s.91.

36

Resim 12: Marcel Duchamp, Standart Stopaj. Bylece, yalnz insanlarn iine yarayan ve insanlarn kararlatrd ller, doa glerinin araya girmesiyle yararsz duruma sokulmu oluyordu. Nasl yararsz? Duchamp bu iplikleri, yaptrm olduu bir tahta kutuya, metal metre ls iin gsterilen bir dikkatle yerletirmiti. Daha sonra bu konuda unlar yazyordu; "Bu deney 1913'te raslant sonucu elde edilmi biimleri saptamak ve korumak iin yapld. Ayrca, uzunluk birimi (bir metre), metre nitelii bozulmadan doru bir izgi olmaktan karlp eri izgi biimine sokuldu ve iki nokta arasndaki mesafenin doru izgi olduu kavramnn ' patafizik' bir kukuyla karlanmas saland. 1914'te Duchamp, bitmemi bir figratif resmin ve yapmay tasarlad antsal Byk Cam'n ilk eskizlerinin izlerini tayan eski bir tual kullanarak stopaj a tablosunu yapt. Bu resim standart stopajlarn her birinin kere kullanlmasyla elde edilmi bir demiryolu haritasn andrr. Bu harita, daha sonraki Byk Cam oyununa katlan topluluklarn her yesinin yerini belirlemek iin kullanlmtr. Bylece rastlant sonucu elde edilmi biimler, sanatnn daha sonraki yaptlarnda

37

belirleyici eler olarak kendini gstermitir. 1914'te Duchamp kendi deyimiyle Grsel aldrmazlk anlayyla Paris'ten ald yuvarlak bir ie klfnn (rafn zerine) yaz yazmakla yetindi. Bu hazr yapmlarn, kendisi onlara 'sanat' sfatn verdii anda, artk sanata dntklerini ileri srmtr.39 Dier hazr yapmlarda, bisiklet tekerleinin hafiflii ve zerafetinde hala estetik arayanlar, pisuar karsnda ne diyeceklerini armlardr. New York'un ilk Bamszlar sergisine, Duchamp Fountain (eme) adyla ve R.Mutt imzasyla (pisuarlar reten firmann ad) pisuarn sunmu. inde kendisinin de bulunduu jri bu 'yapt' Duchamp'n tm srarlarna ramen reddedince, sanat sergiden ve jriden ayrlmtr. Duchamp almasna, "Bu almay benim yaptm bilmiyorlard, ama belki de dedikodulardan duymulard. Bamszlar salonunda bu almay reddetmek mmkn deildi, ama yapt rtbas e d i l m i t i . Sergi sresince bir panonun arkasna koydular ve yle braktlar. Sergiden sonra onu bulduk ve ben aldm gtrdm." ifadesiyle aklk getirmektedir. Hazr-yapmlar Duchamp'n, sanat reddediinin ve yaam anlamsz grnn mantki bir sonucudur. Cravan gibi intihar edeceine, Marchel kendini yok etme mecburiyeteni kaldran, baka uzlama yollar bulmutur. Duchamp'a gre yaam, melankolik bir aka, zlmez bir mantkszlktr ama hayat yine de aratrlmaya deerdir. Onun etrafnda olup biten her eye kar duyduu uzaklk ve sorumsuzluk onu bu dnyann tesine, kendini ldrme gereksinimi olmadan da gtrebilmitir. Duchamp kendini evreleyen tm etkinliklerde komiklik ve gereksizlik bulmakta, bu da onun ironik sonular karmasna, kibirli gllerine imkan vermektedir. Kendini beenmilii ise, "olmazsa, tm insanlarn intiharna neden olabilecek" kadar gerekli ve ok insancl, doal bir konudur. Hans Richter, "Descartes'n cogito ego sum'u daha nce olmasayd, onun iin yaratlmas gerekirdi," ifadesini kullanmtr. Sanat, kendi deyimiyle, "Resim'e biraz akl getirmek iin" yola km ve bunu fazlasyla baarmt.40 Sanat kimi zaman bu hazr-yapmlara bir grafik sunu detay eklemekte ve bunun adn "yardm edilmi hazr-yapm" koymaktadr. rnein, Mona Lisa'nn rprodiksiyonuna bir byk ekleyip, altna isim olarak (L.H.O.O..)yu eklemek gibi.
39 40

Mfit, Ercan, Dada ve Gnmze Etkileri, Yksek Lisans Tezi, Eskiehir, 1997, s.93. Richter, Age., s.79'daki yaz ve alnt.

38

Hazr-yapmlarn sanatn tekilliini ve ' orjinal yapt' olma olgusunu da yok etmesi de, Duchamp' fazlasyla mutlu etmektedir. Aslnda tabii ki, ne ie raf nede pisuar allan anlamda birer sanat eseri deildir. Fakat btn bu ciddi ve felsefi sununun getirdii kahkaha, herkeste biraz yanklanma bulabilmektedir. Hepimiz bilimsel gvenimizde bireylerin hep biraz eksik olduunu dnrz. ' Gerek' hibir yerde deildir, kendimizde bile belki yoktur ve bu hazr-yapmlar, zerine tosladmz dnyann boluunun ifadesinden baka birey deildir. Duchamp'n ie raf ' sanat ptr' derken, pisuar, ' sanat bir gz boyama oyunudur' demektedir. Dada, bir yerde, gerein srekli bir paralan ve kayboluu olarak grlebilir. Bunu yaparken de, ansa, doalamaya ve hemen kaybolabilen anlara verdii nem tabii ki ardr. zgrlk, yaamn bir doalama silsilesi olarak alglanmas eklinde grlebilir. Varoluuluk tm duygusallkla ykl elerden kendini arndrmtr. Artk aynaya yalnz bireyin kendisi yansmaktadr. Hazr yapmlar, Ducampn sanat reddediinin ve yaam anlamsz bulmasnn bir sonucudur. O Cravan gibi intihar etmemi, kendini yok etme zorunluluunu ortadan kaldran baka uzla yollar bulmutur. Duchampa gre yaam hznl bir aka, zlemez bir mantkszlkt, ama yine de aratrlmaya deerdir. evresinde olup biten her eye kar duyduu uzaklk ve sorumsuzluk onu bu dnyann tesine (kendini ldrmesine gerek kalmadan da) gtrebilmitir.41 Duchamp almalarnn sanat deil, kar-sanat olduu konusunda ok srarldr. Fakat sanat, kendisinden bu laflardan sonra beklenilenin tam aksine, ansla deil bilimsel glerin deiik etkileimleriyle 'mucize'yi gerekletirmeye almaktadr. Tufan karsnda insanlarn can kurtaran simidi olarak ancak bilime sarlabildiklerini gsterircesine, Duchamp mantkszla ve tufana kar mizah ve glmsemesi ve asrlar sren abayla, garip isimler tayan erotik makinelerini gelitirmitir. rnein "Bekarlarnca bile soyulmu gelin" resminde olduu gibi (Res-13). Aylarca sren bu alma sanatnn New York City'de Upper Broadway'deki atlyesinde yaplmtr. Sanat yaptn b i r kenarna aylarca New York tozunun birikmesini salam, sonra da bunun bi r ksmn silerek arta kalan f i k s a t i f kullanarak lmszletirmitir.

41

Baykam, Age., s.237.

39

Resim 13: Marcel Duchamp, Bekarlarnca Bile Soyulmu Gelin, Byk Cam. 1923'ten itibaren Duchamp'n (Satranca olan ilgisinden dolay) artk resim yapmad dedikodular yaylr. Ancak sanat baz d e i i k yaptlar retmee devam edecektir. Sanat kendini o gnlerde yle aklar: "Resim yalnz grsel veya retinal olmamal. Ayn zamanda beynin gri hcrelerinin ve entellektel deerlere olan ilgimizin de dikkatini ekmeli. Sevdiim herey iin bu byledir. Ben kendimi h i b i r zaman dar olan bir ereveye hapsetmek istemedim ve hep elimden geldii kadar evrensel olmaya altm. te bu yzdendir ki, rnein; satran oynamaya baladm. Kendi iinde satran, vakit geirecek bir oyundur, herkesin oynayabilecei bir oyun. Fakat ben onu ok ciddiye aldm ve onda byk zevkler buldum, nk resim ve satran arasnda byk benzerlikler grdm. Hakikaten de, bir satran oyunu oynadnzda sanki bir ske yapyorsunuz ya da sanki sizin o oyunu kazanmanza veya kaybetmenize neden olacak mekanizmay ina ediyorsunuz. Olayn rekabet ve yarma ynnn pek bir nemi yok, fakat oyunun kendisi ok ama ok plastik ve herhalde beni ekende bu. Gzel olan, ayet 'gzel' kelimesi burada kullanlabilirse, ne piyonlar ne de oyunun biimi. Gzel olan 'hareket'. Bir Calder almasndaki mekanik hareket konusu gibi, satranta ok gzel eyler var, ama bunlar grsel deil; burada gzeli oluturan, eylemin, jestin veya hareketin hayal edilmesinden baka bir ey deil. Yani, her ey insann gri dokularnda, beyin hcrelerinde cereyan

40

ediyor.42 nl Amerikal soyut davurumcu ressam Wilhelm De Kooning ise Duchamp'dan yle sz ediyor: "...sonra da o tek-adaml sanat hareketi var; Marcel Duchamp benim iin bal bana bir modern hareket, nk her sanatnn ne yapmas gerektiini ve ne yapabileceini gndeme getiriyor. Herkes iin, her sanat iin olan ve herkese ak bir akm. Gianfranco Baruchello ve Henry Martin'in yazdklar kitapta da De Kooning'in szlerine benzer b i r pasaj yer alyordu; "Duchamp, her ama her istediinizi yapabilmenize i zi n veriyor. Mhim olan s i z i n bu yaptnz sevmeniz ve bunun sizin iin bir anlam tekil etmesi... Onun ad, bilinmeyen her eyin her yerini gezebilmenize olanak salayan pasaportlardan saysz adette yaratlmasna olanak saladn ileri srmektedir.43 Sanatnn en nl ilerinden biri, Etant Donnes: 1- la chute d'eau, 2- le gaz d'eclairage, yirmi yl byk bir gizlilik iinde yrtt almas lmnden bir yl sonra 1969'da Philadelphia Mzesinde halka alr (Res-14).

Resim14: Marcel Duchamp, Etant Donnes

42 43

Ercan, Age., s.96. Ercan, Age., s.96. "Etant Donnes: 1 -la chute d'eau, 2-le gaz d'eclairage: 1-elale, 2-Gaz ya

41

Bu evresel yapt, 2.42 m. boyunda, 177.8m derinliindedir ve bir kapyla onun anahtar deliinden baklan grntsnden olumaktadr. Delikten bakldnda bacaklar ak, vajinas tral, elinde gaz lambas tutan bir kzn, elale ve ormanms grnt iinde yat grlmektedir. Etant Donnes'nin (veriler bunlar olduuna gre) son yapt oluu ve belki de tavr olarak hep bitirilmemi veya ne zaman bittii belli olmayan iler brakmasnn yannda, bu almann bitmi ve lmyle tam olarak tamamlanabilmi olmas, yaamda braklan eylerin de ounlukla lm kapy aldnda bitmemi olarak braklmas ile balantl. Ve Etant Donnes kavramn bugn sanat dnyasnda ister istemez Duchamp'n kendisine uyguluyoruz. Yani bu gn yaplan, sylenen bir ok sanatsal yapt veya faaliyetin grnmez, perde arkas kahraman Duchamp: nk hafiliin, uarln, kavramsalln kaps olan Duchamp'nn bloke ettii yollarn anahtar yine Duchamp tarafndan kilitl eri amak zere sanat dnyasna sunulmu. S a n a t n gelimesi zerine kendisine s o r u l a r yneltildiinde "hibir f i k r i m yok, nk zaten ben kendi kendime s a n a t n ne gibi bir deeri olabileceini sorarm. Sanat b i r insan buluudur ve i n s a n l a r olmasayd, sanat da olmazd. Btn insan bulularnn illa bir deeri yoktur. Sanatn bir biyolojik kayna yoktur. Bu zevkle ilgili bir konudur." biiminde aklk getirir. Ona gre hibir are veya sorun zme yoktur. nk h i b i r sorun yoktur. Her olaya getirdii inanlmaz sade, apolitik ve basit bak asna ramen (sayesinde) inanlmaz byk bir alan kaplar Duchamp. Ancak kaplad ve kanatlarnn, pelerininin etkisi altna ald sanat t ari h i n e o, tabii, allm gzlerle bakmyor: "Grebildiim kadar sanat tarihi bir dnemden mzelere arta kalan oluyor. Ama bu da o dnemin en iyi ileri olduu anlamna gelmez, hatta muhakkak bunlar o dnemin en vasat ileridir. nk kitleler onlar saklamay hibir zaman istemedi." Bu kaybolan eyler de gzel bir kadnn resmi ya da taze bir istiridye taba veya insann hayatta geici olarak sevdii bir ok deiik ey olabilir. Yani Duchamp'a gre esas bu gibi eylerin mzelere konulabilmesi lazmdr, btn bu yaamdan alnan uar tatlarn. Duchamp, Cabanne'm "artistik adan kltrl olmay istemez miydiniz?" sorusuna, u mehur cevabn veriyor: "Belki, ama bu ok vasat bir arzu. almak isterdim, ama esasnda ben ok tembelim. Ben almaktan ok yaamay ve nefes almay seviyorum. Zannetmiyorum ki, ileride, yaptm ilerin herhangi bir sosyal nemi olsun. Dolaysyla olaya yle bakabilirsiniz; Benim

42

sanatm, yaama sanatdr. Her saniye, her nefes, hibir yerde ne grsel ne de dnsel olarak kaytl kalmayan bir almadr.44 Gianfranco Bruchello ve Henry Martin yazlarnda gnmz sanatna al yolunu Duchamp'a balarlar; Post-Modernizm btn bu kark, birbiriyle balantsz ve elikili dnceleri grmek ve sonra bunlarla beraber yaama, yani imkansz baarmak. Sizi dnyadaki btn korkun eylerde, btn aznlklarn yaama kaynaklarndan uzaklatrp sistematik olarak imha ediliinden haberdar eden de bu sper geni bilgi dnyas. Dnyann gerekte var olan ya da mmkn olan tm eitlilikleri ve ayrmlar bize ayn anda acmasz ama evkatli, gizli; ancak bizim varlmz arayan her eye hazr klan dev bir medya gsterisinin paralar haline gelmektedir. Bu ok aprak, youn ve kompleks yeni dnemi bize Marcel Duchamp ama benzemektedir. Bu dnemi amasnn nedeni de, bizim politik ykknlktan kahkahalara kadar gidebilen her trl mantk d etki sayesinde, elikilerle beraber ayn anda yaayan deneysel bireyler olarak yalnz, uzun yolculuk tasarlamamza imkan salayacak bir cesaret vermek istemesidir... Duchamp, elikilerle beraber yaamak ve onlar konu almak isteyen ilk byk gnlldr. Dier herkes iin dnlmesi bile imkansz olan eyleri yapan birileri daima kar... Daima baz cesaretli insanlar ister yalnzlk dncelerinden, ister orjinal olma arzusundan, ister baka baz acayip nedenlerden, kendilerinden baka hikimsenin onayn alma konforuna erimeyen ekillerde kendilerini ifade ederler. te galiba Duchamp bu kiilerden biridir. 45 Marchel Duchamp, hibir ekilde ortaya yeni bir sanat deeri atmak istememitir. Belki herkesi sanat klmak istemitir ama esas amalad, "Sanat denilen", adeta dini bir deer kazanm olan bir eyin kutsalln ykmak olmutur. Madem ki endstri, karsna mimesisi ondan ok daha iyi uygulanan bir g ve teknik olarak kmtr, o zaman o gne kadar tanrsal bir grnty Modern sanat ve daha nceki gerekletirmeler bilimsel grnlerine gereince bal gibidir. Baka bir deyile sanatsal "dil" yeni eyler anlatt halde, ayn kalmaktadr. Sanatn anlamn koruyarak yeni bir dili konumann olanakllnn anlalmasn Duchamp'n "hazr-yapm" salamtr, hazr yapmla birlikte sanatn ilgisi dilin
Robert, Motherwell, "Introduction" Pierre Cabanne, 1987, s.67-72, Bilgi Olarak Sanat, Olgu Olarak Sanat Yeni Ontoloji, Plastik Sanatlar Dernei Yayn Dizisi 4 (a+A) stanbul 1992, s.85 ve 86'daki yaz ve alnt. 45 Ercan, Age., s.27.
44

43

biiminde deil ne dediindedir. Hazr yapmla sanat, artk bir biim sorunu olmaktan kp, bir ilev sorunu olmutur. Bu dnm ''kavramsal" sanatn balangcn belirlemitir. "Dahi" olarak grlen sanat artk yoktur. Duchamp'da grdmz, "sanat"nn lmdr. Genie artk makinedir. Artk deerli olan, bir ey yapmak deil, bir eyi dnebilmektir. Bylece Duchamp sanat tamamen kavramsal bir yne ekmeye almtr. Bunu yaparken de endstrinin karsna hazr-yapm karmtr.46 Daday aratrken sanatsal olan iin deil, aksine sanat olmann tesinde sanatszlk iin alan sanatlar gryoruz. Kavramsallk, dnsellik boyutunu asl ama olarak seen sanatlar bu ynde aratrmalara gitmilerdir. Onlar iin asl nemli olann sanat deil, bakaldr kar-hareket, belki de bir anlamda davurum ve bununla beraber tepkisel devinimlerdir. Marcel Duchampn ready madeleri, raslatsal aratrmalar ve bunlar sunu ekillerinde de gryoruz ki; ama sanatnn toplumdaki yeri, toplumsal olaylara tepkisi ve bak asnn sanat yardmyla insanlarn dikkatini ekmektir. Bir anlamda belki de onlar sarsmak, kendilerine getirmektir. Modern sanat ve daha nceki gerekletirmeler bilimsel grnlerine gereince bal gibidir. Baka bir deyile sanatsal "dil", yeni eyler anlatt halde, ayn kalmaktadr. Sanatn anlamn koruyarak yeni bir dili konumann olanakllnn anlalmasn, Duchamp'n "hazr-yapm" salam ve hazr yapmla birlikte sanatn ilgisi, dilin biimine deil, ne dediinedir. Hazr yapmla sanat, artk bir biim sorunu olmaktan kp, bir ilev sorunu olmutur. Bu dnmn ''kavramsal" sanatn balangcn belirledii grlr. Duchamp'dan sonra sanat btnyle kavramsaldr. Duchamp'dan sonraki sanatlarn deeri, soru yneltmelerinin deiikliklerine uyarak daha ok ya da daha az nemlidir, sanat kendini gerekletirmeleriyle llebilir. Bu da sanatn buluuna ekledikleri ya da, baka bir deyile, yaptlarna girimeden nce var olmayan demektir. Sanatlar sanat kendiliini, sanatn cinsine gre yeni nermelerden ilerlerken sorun haline koyarlar. Buna ulamak iin, bize kadar gelen sanat diliyle, sanatsal nermelerin formlletirilmesinin yalnzca bir tarz vardr.

46

ada Dnce ve Sanat, Unesco/ AIAP Trkiye Ulusal Komitesi, Plastik Sanatlar Dernei Yayn Sa.1, 1991, kinci Basm 1993, s.19, 20.

Dizisi

44

okluk "sanat nesnesinin" (zellikle Duchamp'a gnderme yaparak) "sanat nesnesi" olarak, yalnzca, sanatlarn "niyetleri-dnleri" gncelliini

kaybettiinde bir geciktirme aygt gibi kabul edildii kesinleir. Aratrmaya dayanmayan bir dnceden ortaya kan byle bir uslamlama, zorunlu iliki olmayan olgular birliini dzenlemektedir. Estetik, kavramsal gr asndan, sanata yabancdr. Ayn zamanda herhangi bir fizik nesne "sanat nesnesi"ne dnebilir. Yani estetik adan ho olarak v.b. kabul edilebilir. Ama, bunun nesnenin sanatsal balama giriiyle, bu balam iinde "ileyiiyle gelebilecek her trl kt kullanm iermesinden ve stne dmeler ya da biletler " yaptrlan tablolardan bahseder: ...Dadaclarn byle yollarla ulatklar hedef, yaratlarn atmosferini acmasz bir biimde ykmaktr; bylece, bu yaratlarn stne retimin aralaryla bir yeniden-retimin utan damgas baslm olur. Arp'n bir resmi ya da August Stramm'n bir iiri karsnda, Derain'in bir resmi ya da Rilke'nin bir iiri karsnda olduu gibi bir younlamaya, tutum almaya gidebilmek, olanakszdr. Burjuvann yozlama srecinde toplumd bir akma dnm olan derin dnme eyleminin karsna, toplumsal tutumun bir deikesi niteliiyle dncelerin datlmas eylemi kar. Gerekten de Dadaist aklamalar, sanat yaptn bir

skandaln odak noktas yapmakla, dikkatleri olduka kktenci bir tutumla baka ynlere ekmeyi baarmlardr. Dadaclara gre sanat yaptnn her eyden nce tek bir istemi, kamunun fkesini uyandrma istemini karlamas gerekiyordu. Daha nce insan aran bir grnm ya da ikna edici bir ton niteliinde olan sanat yapt, Dadaclarda bir mermiye dnr. zleyiciye arpar. Dokunsal bir nitelik kazanr. 47 Dadaclarn sanat eserlerinin 'Aura'sn , klt imgenin temel bir nitelii olan gerekte yaklalamazln krmas ve bunu dokunsal bir boyuta indirgeme abas, kltr reticisinin otoritesini sorgulamaya ve st-anlatlann egemenliine son vermeye ynelik bir tutum olarak anlalabilir. Bylece eski kltr tketicisinin, ilkel bir Afrika yerlisinin bir beyaz adam ya da uak karsndaki tapnma, korkma, yaklaamama ya da itaat etme durumuna sahip konumu, zaman iinde sorgulama, mdahale etme, oluumu tamamlama ya da bozma gibi 'sanatsal olann' oluturulmasna ynelik 'mdahaleler' zincirine doru geniler.
47

Gen, Age., s.66.

45

Her sanat akmnn kendisinden nce gelen akmlarla kanlmaz olan ilikisi, Dadann sylem olarak Ftrizmi eletiren ve benzer pratik de gitmeyen izgisine ramen ilerleyen dnemlerinde, zellikle de 'Berlin Dada'da Ftrizmin agresif, direk ve provokasyon eilimli slubunu manifestolarda ve gsterilerde kullanr. Dinamizm, sentetik ve simltane eler almalarda benzer ifade aralardr. Yapda var olan benzer tutumlarn zellikle 'Zrih ve New York Dada'da belirli bir program eliinde gelimemesi, Dadann ftrizmden ve kendisinden nce gelen akmlardan farklln ortaya koyan bir gstergedir. Ftrizm sz geen "Aura'nn " bir uzakln, ne denli yaknnda bulunursa bulunsun, bir defaya zg grn" diye tanmlanmas, sanat eserinin klt deerinin uzamsal-zamansalndan baka birey deildir. Uzak, kaygsyla kullanma eilimindeyken Dadann tm programlara kar olan yaps temel sylemini oluturur. lerideki dnemlerinde Berlin, New York, Paris zerinden devam eden 'farkl' etkinlikleri ve Srrealizm, Fluxus, Oluumlar, Performans, Pop ve Kavramsal sanat gibi pek ok akma temel olmasyla Dada, 'tek slup' sraryla ksa dnemli olan pek ok sanatsal akma karn 'Dadann tek programnn programszlk' olmas zellii ve bunun belirli bir sanatsal zgrlk ortamlar oluturmasyla gnmzde de etkisini byk oranda korur.48 Dnya Savann sebep olduu ykm, belirsizlik ve endie, akmn sanatlarn 'eylerin' varolan dzenine, bu dzene hizmet eden edebiyat ve sanat biimlerine, ieriklerine, ahlaksal olana, teknolojik gelimeler ve bunlarn kullanm amalarna kukuyla bakmalarn ve bu dorultuda, Bat tarihine egemen olan rasyonel dnce yapsn ve onu temsil eden kurumlar sorgulama srecine yneltir. lk manifestolarnda yer alan grler, 'rasyonel akla' bal olan her eyin toptan inkarn gndeme getirir: "...artk ressam, edebiyat, heykelci, mziki, din, cumhuriyeti, kalc, smrgeci, anarist, sosyalist, Bolevik, politikac,...vatan istemiyoruz, btn bu aptallklar yeter olsun artk; ama hi, hi, hibir ey istemiyoruz"49 Dadann oluumundaki basitlik ve 'hibir ey ama hibir ey' anlatma istei, 'Dada' kelimesinin seilmesinde de grldne daha nce deyinmitik. Szlk anlam itibariyle Franszca: 'oyuncak at', Almanca: 'hoakal, d yakamdan', Romence: 'onaylama
48 49

Walter, Benjamin, Pasajlar, YKY, stanbul, 1995, s.71. Gen, Age., s.73, 89.

46

nlemleri; evet, haklsnz, tamamen katlyorum' gibi ok anlaml bir kelimenin akma denk den anlam, Ballun Zrich' de ilk Dada suaresinde belirttii zere "sadece bir kelime" olmasdr. zellikle Dada metinlerinde ve iirlerinde grlen kelimelerin fonetik, kurmaca ve anlamsz yapsallklar, kelime ya da cmle iindeki tekrarl vurgulanan 'Dada' kelimesi iinde geerlidir: 'Dada' kelimesi, sabit bir anlam gstergesine sahip olmayan, fonetik ve yaznsal olarak tekrarl vurgudan oluan, bnyesinde ok kltrll ve anlamlln yan sra hibir kltr ve anlama sahip olmamay barndrmasyla, ztlk, karklk (kaos), anlamszlk, rasyonel ve irrasyonel olan bir arada bulundurma zellikleriyle, genel ama ve slup hakknda aklamalar ierir.50 Kendisinden nce gelen modern akmlarn temelde toplum zerindeki ilevsizlii ve sylemlerini dogmalatrma eilimleri, Dadann manifestolarnda ve gsterilerinde ska eletiriye maruz kalr. Buna gre radikal bir syleme, deiim isteine ve Dadann da paylat 'eski kltrn ykm' nerisine ramen ftrizmin 'yeni kltr inas sylemi, arac olarak 'an' mantk, dil ve duygusunu kullanr; tpk Rnesans, Romantizm, Kbizm ve kendisinden nce gelen pek ok akmn ve dnemin kulland kendi 'asal' zellikleri gibi. Bu anlamda nerilen 'yeni ina' fikirlerinin, vitrinin n cephesini elden geirmekten pek de farkl olmad, nemli olann vitrini oluturan 'rasyonel dnce' yapsna odaklanmak olduu gerei "savaa kesinlikle karydk ama, topik bir barln tuzaklarna da dmemitik. Kklerini skmedike, nedenlerini ortadan kaldrmadka, savan ortadan kaldrlamayacan biliyorduk..." szleriyle, Dadann en nemli isimlerinden Tristan Tzara tarafndan belirtilir. Kendinden nce oluan akmlarn birbirinden farkl ama temelde 'rasyonalite' zerine kurulu 'slup okluklar' yerine baka trl 'bir dnme ve bilin yaps' aray, Dadann I. Dnya Savann kmasyla "tedirgin ve mutsuz bir kuan kendi ayla hesaplamasn zorunlu klan" srecidir.51 Dadada genel sylem, bu sknt ve aray zerine temellendirilir. Dada ncesi akmlarda grlen yerel, milliyeti ya da tek uluslu oluumlar, belli snrlamalar da beraberinde getirmitir. rnein Ftrizmin talya kanad, ierik olarak parlak fikirlere sahip olsa da ynelimini talyan milliyetilii zerinden kurup
50 51

Ercan, Age., s. 24. Gen, Age., s.72.

47

evrensellik niteliine tam olarak sahip olamyor keza Rus Ftrizm hareketi Rus ideolojileri ile oluturulan konstrktivizm paralelinde gelimi, Kbizm ise yapsnda spanyol, Fransz, Rus gibi farkl uyruktan kiileri barndrmasna ramen Paris odakl bir Avrupa merkeziyetiliini yanstmaktadr. Dadann ok uluslu -kimlikli oluumu ve ehir olarak Zrich'in seilmesi; bir anlamda ulussuzluk, kimliksizlik ya da aitsizlik gibi postmodern sylemlerin erken oluumudur. Sanatn milliyeti bir politikaya alet edilmemesi ve salt Avrupa merkezli dnceleri yanstmamas; Dadann evrensellik zelliini oluturan kstaslarn banda gelir. Berlin ve Hanover'daki ilerleyen dnem yapllarnda milliyeti bir sylem hakim olsa da zellikle New York ile devam eden evrensellik sylemi, 1960 sonras ok uluslu politik protesto stili, yuppi kltr, gerilla tiyatro ve aznlk gsterileri gibi oluumlarda etkindir.

48

NC BLM 3. DADA SONRASI (POST-DADA) Gerekstclk bildirgesinin yaynland 1924 ylndan sonra Dada hareketleri bir akm olarak etkinliini yitirmi ancak Dadac sanatlar doal olarak kendi sanat anlaylar dorultusunda almalarn srdrmlerdir. 1927 ylnda Hans Arp. Strasburgda bir restaurantn dekorasyonu ile ilgili byk bir spari alm ve kars Sophie ile Theo van Doesburgun yardmyla, soyut duvar resimleri (fresko) niteliinde ilgin bir projesini gerekletirmitir. Doesburgun, doal rnein betisi ya da iaretlerini yatay ve dikey dikdrtgenler rneiyle gstermekten kaynaklanan kart-doalc neo-plasticismeiyle Sophienin mekan dzenleme ve paralamalar, bu i mekan dzenlemesinde birbirlerini tamamlamaktayd. Bir anlamda, kartsanatla sanatn kar karya gelip birbirleriyle yzletii bu almann artk Dadaclkla ilgisi yoktuR. Ancak ortaya kan yapt Dadann meyvesidir. Dada sonrasnn en zgn yaptlarndan bir ou, (zellikle deneysel sinema alannda) Hans Richter tarafndan tamamlanmtr. Bkredeki mimarlk mesleine devam eden Marcel Janco, eski bir Dadac olarak, Dada dncesinin uygulama alanlar konusunu ieren Contiporonul adl bir yayn organn karm ve Dadacl uygulamal sanatlarda srdrmtr. Kart-sanatsal (anti-artistic) enerjisini, edebiyat ve resim sanatlarnda daha ll bir biimde kullanmaya balayan Picabia, Pariste sve bale gsterilerinin perde arasnda ynetmenliini Rene Clainin yapt Entraacte adl ksa bir filmi gstermeyi ilgililere teklif eder. Bu filmde ounluu Dadac kiilerden oluan bir cenaze olay ve nde bir deve tarafndan ekilen bir cenaze arabas yer almakta, Man Roy ve Marcel Duchampn satran oynarken ekilmi film kareleri, balerin figrlerinin klasik blmler halinde grld film sekanslar arasnda muhtelif aralklarla gsterilmekteydi. Bu sessiz filmde Francis Picabia, film fon grnts olarak tiyatrodaki seyircilerin mrldanmalarn planlam, ancak filmin nefes kesici arpcl karsnda byk bir sessizlie gmlen salondan bir fslt dahi gelmemitir. Bunun zerine sahneye karak seyircilere Konuun! Konuun! Konuamyorsunuz! diye barm fakat yine de kimseden ses kmamtr.

49

Paris, Berlin Zrih, Kln, Hanover ve New York gibi belli Dada merkezlerinin dnda, Bat Avrupann dier kentlerine yaylan Dada hareketleri bireysel olarak ya da kk gruplar halinde sregelmitir. Bazen Dada merkezleriyle dorudan iliki iinde olan bu hareketler, bazen bamsz, bazen de kendiliinden ortaya kmaktadr. Ftrizmin etkilerinin o zamana dek kuvvetli olduu Sovyet Rusyada Dada eilimleri yeni yeni belirmekteydi. van Puni bo bir tabak tualine yaptrarak oluturduu kimin kahvalts adl Dada nesnesini Berber Dkkan ve Pencere Temizleyicisi gibi almalarn Avrupadaki Dadaclktan bamsz olarak oluturmutur (1918) Tzara, Rus Dadaclarndan sz ederken, Krutchony ve Terentieff gibi Paristekilerin dnda, Dada 41 grubunun kurulduu belirtilir. Berlinde Perevoz Dada adl bir yayn organnn Rus Dadaclar tarafndan karld bilinmektedir. spanyada oluan hareketler, Picabiann Fransada bulunduu 1919 yllarnda etkilidir. J. Salvat ve Pop Socit Poemes en ondes Hertzines balkl bir iir kitabn yaynlamlardr. (J. Bocres Garciann sunu yazsyla) Barselonada 1923 ylnda Andre Breton tarafndan Picabia sergisinin ald sralarda, Dada hcrelerine rastlamak olasyd; Jacques Edwards, Guillermo de Torre, Lasso de la Vega ile Cansino dAssons gibi sanatlar, Dadann kn kabul etmemektedirler.52 talyan airleri (Ungaretti ve Savinio) ve ressamlarndan (Prampolini) bazlar Paris Dada evresinde aktif bir rol oynamlardr. Ftrizmen Chiriconun lkesinde, talyan Dada hareketini gerekletirememilerse de Ftrizm ve Dadacln birbirlerinden ok farkl olduklar ileri srlemez. Boccioni, Dadann birok ynlerini ve eitli malzeme kullanma tekniklerini sezinlemitir (tel, mukavva, tahta paralar vs. gibi malzemelerin zgrce kullanlmas). Her eye karn Tzara, Baccioninin yannda Ftiristlerin ikinci kuanda yer alan Evola, Gantarelli ve Fiozziyi Dadaclarn listesine eklemitir. Macaristanda Lajos Kassak (Mann editr ve Ressam) Dadac tipografik tasarm yaygnlatrm ve bir yl sonra 1927de Yeil Merkep Green Donkey

52

Gen, Age., s.123.

50

grubu sanatlar tarafndan Dada yeni bir tadn karma dnemi yaamtr. Burada Yeni-Dada hareketlerinin dzenleyicisi Oden Palasovskidir. Plasovsky, Dada tarznda halk resitallerinin dzenleyicisidir. Daha nceleri 1918-1922 yllarnda yani Dada dneminde, Sandor Bartann Macar dilinde Mesekes Novellak balkl ksa ykler yaynlad ve bu yklerin Dada tarznda yazld anlalmaktadr. Yugoslavyann Zagrep kentinde de byk bir hareket vardr. 1922 ylnda Tank adl bir dergi bu hareketlerin ncln yapmaktadr. Bu dergi ar ve bakaldr yanlsdr. Bildirgeleri ve sloganlaryla Dadacl kkrtmtr. Byk Dada merkezlerinin dnda bamsz olarak gelien Dadac hareketlerden biri de Hollandada Mecano adl bir derginin evresinde olutuu grlr. Mecano, nl Dadaclardan Theo ve Doesburg tarafndan telif edilmektedir. Doesburg, De Stiyl grubunun etkisinde bir Dadacdr. Yeni Plastiki (Neo Plasticist) ilkelere baldr.53

53

Gen, Age., s.124.

51

DRDNC BLM 4. YEN DADA (NEO DADA) HAREKETLER Yeni-Dadclk 1960lardaki Pop hareketinin sanat tarihiyle olan ilikilerini ortaya koyar. Bu nedenle Yeni-Dadann Pop Sanat akm erevesinde, gerek Dadacln (ready-mades, infantilisne, anti-art, gibi eilimlerin) 1960lardan sonra, deiik toplumsal koullarda, popler kltr ve estetik kayglarla yeniden dirilii olduu ileri srlebilir. te yandan 60l yllarn entelektel ve ahlaki durumu ile bu yllardan krk yl ncesinin entellektel ve ahlaki durumu arasnda bir koutluk vardr; bounalk duygusu (fatalism) ve yaamn reddedilmesi, 1960larda, krk yl nce olduundan daha gl bir biimde vurgulanmtr. ada yaamda giderek artan lgnlklar 60l yllardaki toplu bakaldrlarn kayna olmutur. Makine uygarlnda insan bir yandan, bal olduu hayvanlar evrenindeki igdsel niteliini ykm, dier yandan geleneksel ve toplumsal uyum (social coherence) kavramn yitirmitir. zmn ne olduu yolunda sylenecek bir ey kalmam, ne yapmas gerektiini bilemeyen insan kendisini bunalm iinde bulmutur. Bu karmaa ierisinde pop sanat akmnn ortaya kmasnda rol oynayan sosyo-kltrel etkenlere bakldnda grldnden daha karmak olduu anlalan bu alanda akla ilk gelen Amerikan ticaret kltrnn dizi-retim biiminin btn dnya zerindeki egemenliidir. Ancak Amerikan ticaret kltrndeki patlama ile bu bakmdan ortaya k arasnda dorudan bir ba yoktur. Bu durum olsa olsa Pop iin bir n koul ya da popun yaygnlamasn salayan bir durumdur. (Rnesans sanat iin dini konular ne derece nem tarsa Pop iinde dizi retim nesneleri o derece nem tar.) Bu akmlarn douunda ticaret hayatndaki gelimelerden daha da nemli olan ey, kitle iletiim ve tm haberleme teknolojisindeki patlamalardr. Makinelemi yaamda kk burjuvann ksmen onaylad ksmen de onaylamak zorunda kald bu garip ve fantezi sanata duyulan gereksinim arttka, eski caz mziine, eski filmlere ve kapitalist toplum, kapitalist retim ve pazarlamann aralar olan geleneksel reklam imgelerine kar estetik bir duyarlk, isel bir beeni gelitirilmitir.

52

Yirminci yz yln birinci yarsnda, reklamclk, tipografik kompozisyonlar, fotoraf imgeleri, doalc ve mekanik desenler, bal bana bir plastik e olarak kullanlmtr. Bylece art neuvau akm grafik ve dekoratif sanatlarda belli bir biim oluturmutu. 1917 Devriminden sonra Rusyadaki konstrktivizm (inaclk) hareketlerinde iletiim grafiinin byk atlm yapt bilinmektedir. Yeni-Dada teknolojik uygarln tm ynleriyle yadsnmas asndan zellikle Amerikada olaanst bir ilgi uyandrmtr. Prefabrik yaant ve dnme biimi, Coca-Cola kltrn ve kitle iletiim aralarndaki imgelerin uyandrd ekicilii hedef almas asndan bir Amerikan sanat akm olarak nitelenebilir. Sanatlarn yaptlarnda kullandklar malzemeler Amerakan yaamnn simgeleri durumundadr. Amerikan bayrann kullanlarak yaplan dzenlemeler ne kadar amasz grnse de, aslnda Amerikadaki yksek ve soylu saylan, makineleen yaam biimine kar Dadac bir bakaldr zelliini iermektedir. Aslnda sadece nihiliste meydan okumadan te, ayn zamanda gnlk yaamn bayallklarn sergileyen ve bir toplum eletirisi yapan rnlerdir. Pop sanatlar da, Dadaclar gibi yaptrmaca ve fotomontaj tekniklerini kullanmlardr. Dada yaptrmaca (kolaj)larnda garip bir etki ya da anlamsz bir dnya imgesi yaratmak iin, eitli imgeler, gerek mekan ilikilerinden koparlarak belli bir gruplama (cofigration)ya gidilmektedir. Oysa burada, bu tr satirik etkilere yer verilmemektedir. Pop eilimlerinde yaptrmaca ve fotomontaj imgeleri kendi gerek ierikleriyle sanat yaptna girerler. Yeni-Dada olarak nitelenen bir ok pop yaptnda, Picabia Arp ve dier Dadaclarn almalarnda olduu gibi mekanik imgelere, endstri fotoraflarna ve tantm amacyla tasarlanm grafik tpk basm (reproduction) resimlerine rastlanmaktadr. Dadaclar, popler fotoraf, illstrasyon (tantc isim) ve baskresim imgelemi taklit etmiler ve yaptrmaca-foto-montaj teknikleriyle belli konular betimlemilerdir. Yeni-Dadaclar (Raushenberg, John, Lichtersteir,

Warhol...) ayn teknikleri ve ayn trden popler imgeleri kullanrken Dadaclardan farkl bir amacn peindedirler. Daha nce de deinildii gibi Yeni-Dada ve Pop eilimlerinde, bu tr imgeleri resim malzemesi olarak kullanmnda, zgn motifler, bask imgeleri ve fotoraflarla satirik etkileri, garip ve anlamsz (atk-elikili)

53

dnceleri ortaya koymak gibi Dadac bir hedef gzetilmemitir. Bu imgeler YeniDada ve Pop sanatnda zgn anlam ve ierikleri arptlmadan, artrd kavram ve duygulara gre, resim dzleminde daha etkileyici ve belirgin bir grsellie kavuturularak kullanlmtr. Dada imgeleri Pop Sanat akmnn douunda da nemli bir etken olmulardr. Resim 15 ve 16da, bu imgelerin kullanld pop sanatlarnn almalarndan rnekler gryoruz. Yeni-Dadann Fotoraf-Gerekilii akm kapsamndaki gelimelerine kart olarak, aklk ve sadelikten, yaln geometrik biimlerden duyulan zevki aa vuran Minimalizm, Pop sanat akm gibi, geliimi reklamclk ve endstri rnlerine bal olan akmlardan biridir. Ancak, ticari amalara hizmet etmekten baka bu akm insann tarih boyunca, kat nesnelere kar duyduu saygy yeniden sergilemi ve bu arada farknda olmadmz bir takm grsel paradokslar (alg yanlsamalar v.s.) ortaya koymutur. te yandan Kavramsal-Sanat ve

Heppening diye anlan ve genel olarak kltrel yaam siyasal biimlerle kaynatrmaya ynelik estetik eylem ve gsteriler diye zetlenebilen faaliyetlerin, Zrihdeki Dadaclarn kltrel kabarelerinden farkl, yepyeni bir

Resim 15: Richard Hulsenberg, Gnmz evlerini bu denli ekici yapan nedir?, Kat zerine yaptrmaca, 1956

54

Resim 16: Andy Warhol, Campbells Soup, 1969

sanat formu olarak dnlemeyecei ve bu nedenle Neo-Dada erevesinde incelenmesi zorunluluu ortaya kmaktadr. Yeni-Dada eilimleri, sanat alannda daha nceleri elde edilemeyen zgrln belli yansmalar olarak belli domalarn yklp yok edildii kltrel, siyasal ve estetik faaliyetleriyle, bireyin tikelletirildii permissive (serbest) toplum dzenlerinde giderek yeni alanlara gitmekte ve yeni kavramlar

gelitirmektedir. adalama Sonras tm sanat eilimlerinden tr kolay anlalamayan bu eilimlerin Pop sanat kapsamnda ve ondan sonraki dnemlerinde kesintisiz bir dnm, srekli bir deiim iinde olduklar grlmektedir. Bundan tr bu eilimlere klasik mantk kurallar asndan yaklamak ve onlar daha anlalr duruma getirmek yolunda atlacak her admn zamanla snrl olduunu vurgulamakta yararl olaca kansndaym. Gnmz sanatn anlalr biimde aktarmada bize yardm edecek az kavram vardr. Rnesanstan ya da kesinlikle Romantizmden beri, belli bir sanat akmn anlatabilmek iin elimizde az kavram olmasn, sanki onun anlalmasn engelleyen bir durummu gibi grme alkanl adeta sanatn doasna ilemitir. Bu ynden bu

55

anlalabilirlik salayacak sanata hkmederler, sanat ncelikle bilinenin tekrarna mahkum etmi olurlar. Zaman dnn zor sanatnn, yarnn kolay anlalr hatta gzde sanat olabileceini gstermitir.54

54

Lynton, Age., s.128.

56

BENC BLM 5. AVANGARD BR AKIM OLARAK DADAZM VE GNMZDE AVANGARD SANATILAR 5.1. Dadac Bildiriler ve Dadann Avangard Olarak Ele Alnmas Dadac bildirgeler ve sloganlar, yirminci yzyln balarnda burjuva snfna ve bu snf ayakta tutan ideojilerine; ahlaki, sanatsal ve felsefi st yap kurumlarna kar srekli ve kesin bir ayaklanmay amalamaktadr. Birinci belgesinde Artk ressam, edebiyat, heykelci, mziki, din, cumhuriyeti, kralc, smrgeci, anarist, sosyalist, bolevik, politikac, proleter, demokrat, burjuva, aristokrat, ordu, polis, vatan istemiyoruz, btn bu aptallklar yeter olsun artk; hi ama hibir ey istemiyoruz,55 derken bu ayaklanmaya evrensel bir nitelik ve siyasal bir hiilik yklediini ileri srlebilir. Ancak, daha sonraki bildirge ve sloganlar

incelendiinde, (zellikle Berlin Dada hareketlerinde) Dadacln sadece anarizm ve bireycilik olmad grlr. Bu anarizmin temelinde mutsuz, gvensiz ve tedirgin bir kuan kendi a ile hesaplamasn zorunlu klan artlar gzden kamamaktadr. Birinci Dnya Savann sonlarnda , yaam, dzensiz, uyumsuz, kark birtakm srelerin birleiminden baka trl alglayp idrak edilmesi olanakszd. Bu blk prk yaam iinde kendi karlar uruna dn vermeyen szde iyiliki kuramlardan fayda beklemenin anlamsz olduunu dnmektedirler. Davurumcularn ezilmilik, mutsuzluk edebiyatnn kar olduu eylere, halk altrmaktan baka bir yarar ve ilevi yoktur. Bu nedenle dadac bildirge davurumculua, kendi zamanlarnda etkin olmasna ramen kar kmaktadr. ki dnya sava arasnda trmanan dada, srrealizm gibi avangard giriimler ve kkrtmalar kuramsal polemikler nda, avangardn toplumsal, tarihsel suretini ele alarak aratrlmaktadr. Bu blmde bununla beraber gnmzde avangard olarak deerlendirebilecek sanat ve gruplar iinde bulunan siyasal ve toplumsal srele birlikte irdelenecektir. Daday bulunduu siyasal ve toplumsal sre iinde avangard olarak nitelenirse, Dadann sadece nc bir akm deil ayn zamanda modernizme gei srecinde dnm noktas olduu ileri srlebilinir.
55

Tahsin, Sara, Birinci Dada Bildirgesi; Bkz, a,g,m. Tercme Dergisi, Ocak-Haziran, 1960, s.148

57

Dadaclar,

davurumcularn

ortal

kapkara

gren

bir

toplumun

geleceinden midi kesip i dnyalarna kapanan felsefelerine katlmamlar, sanatlara ayrcalk tanmamann yansra tm sanatlarn toplumsal sorunlara eilmeleri, toplum ierisinde eylemli insan olmalar isteniyordu. nerdikleri sanatn kesin ve belli kalplar yoktur. Ancak sanatn kkeninde olduu gibi yaamsal bir olgu olmas gerektiine inanmaktalar ve bu nedenle yaamla sanat btnletirmeyi amalamaktadrlar. Belli bir snfa hizmet eden mzelerde ve saraylarda egemen snfn ideolojik aygt durumunda olan sanatlarn herhangi bir dogmaya bal btn akmlarn yok edilmesini savunmulardr. Devrimci ve ii hareketlerini

destekliyorlar ve onlarn saflarnda yer alarak burjuva ideolojisinin propagandasn yapan st yap kurumlarn tahrip etmeyi amalamlardr. 1919 ylnda, en ok kullanlan sloganlardan biri yle sralanmaktadr: DADA, devrimci proleteryann yannda yer alyor ve sizi amzn gereksinimleriyle babaa brakyor. Kahrolsun Sanat Kahrolsun burjuva entelektel yanda. Sanat ld, Yaasn Tatlinin Makine Sanat* DADA burjuva dnce dnyasnn istemli bir ykldr.56 Gianfranco Bruchello ve Henry Martin yazlarnda gnmz sanatna al yolunu Duchamp'a balarlar; Post-Modernizm btn bu kark, birbiriyle balantsz ve elikili dnceleri grmek ve sonra bunlarla beraber yaama, yani imkansz
Tatlinin Makine Sanat : Tatlinin makine sanat yirminci yzyl sanat akmlar iinde inaclk (konstrktivizm) bnyesinde incelenmektedir. Genel olarak Antonie Pevsenen ve Naum genbo tarafndan 1917 ylnda ortaya atld kabul edilen bu akmn temeli 1920 ylnda Gereki Bildirge (realist manifesto) ile atlmtr. nac retinin iki ana hedefi vardr bunlardan biri toplumsal dieri de estetiktir. Toplumsal hedef, doal olarak sanatn toplum yararna kullanmn amalar. 56 Gen, Age., s.109-110
*

58

baarmak. Sizi dnyadaki btn korkun eylerde, btn aznlklarn yaama kaynaklarndan uzaklatrp sistematik olarak imha ediliinden haberdar eden de bu sper geni bilgi dnyas. Dnyann gerekte var-olan ya da mmkn olan tm eitlilikleri ve ayrmlar bize ayn anda acmasz ama evkatli, gizli; ancak bizim varlmz arayan her eye hazr klan dev bir medya gsterisinin paralar haline gelmekteler, bu ok aprak, youn ve kompleks yeni dnemi Marcel Duchampn am olduuna tank olunmaktadr. Bu dnemi amasnn nedeni de, politik ykknlktan kahkahalara kadar gidebilen her trl mantk d etki sayesinde, elikilerle beraber ayn anda yaayan deneysel bireyler olarak yalnz, uzun yolculuk tasarlanmasna imkan salayacak bir cesaret vermek istemesidir. Duchamp,

elikilerle beraber yaamak ve onlar konu almak isteyen ilk byk gnlldr. Dier herkes iin dnlmesi bile imkansz olan eyleri yapan birileri daima kar... Daima baz cesaretli insanlar ister yalnzlk dncelerinden, ister orjinal olma arzusundan, ister baka baz garip nedenlerden, kendilerinden baka hi kimsenin onayn alma konforuna erimeyen ekillerde kendilerini ifade ederler. te galiba Duchamp bu kiilerden biridir.57 5.2. Gnmzde Avangard Topluluklar Duchamp ve Dada iinde yer alan sanatlar yaadklar dnem iinde bakalarndan onay beklemeden dierleri iin, imkansz ya da sama eylemler iinde yer almlardr. Gnmzde yaanan yaratclk noktasndaki ksr dngy aan, cesaret isteyen eylemleri ve kendilerine zg yorumlaryla Hafriyat ve

Extramcadele grubunu ele alarak irdelersek; Gemi iin kaif, Bu gn iin ahit, Gelecei nermeyen.58 ...Gelecei onaylayacak bir yaam biimi ve zaman dilimi olmayacan ifade etmek, belki de yarn zgr brakmak olacaktr.

57 58

Ercan Age., s, 98 http://www.art-hafriyat.com/

59

Caner Karavit'in bu szlerindeki davurumcu yaklam, Harfiyat'n k felsefesi olarak ele alnabilir. Hafriyat gibi extra mcadele de farkl imgeleri ayn dzlemde buluturarak kendilerine ait ifade biimi oluturmulardr. Dadada ele aldmz sanat kart tutumlarn davurumunu, gnmzde kendi toplumumuz iinde, belki sanat kart olarak deil, ama yaanan samalklara kart dzenlemelerle cevap verildii grlebilir. Dadada kullanlan kolaj,

Extramcadelenin grafik sanatlar tarafndan da kullanlan bir tekniktir. Belki onlar ele almzda ortak gsterebileceimiz tek nokta, dnemlerinde ayr ileri bir bak asna sahip olmalardr. Yine bununla beraber duyarl bir topluluun, olaylara, tutumlara sanat yoluyla farkl bak as kazandrma eylemi iinde olduklarna tank olunmaktadr.. Extramcadele 1997'de balam byk bir projedir. Hayali sipariler zerine alr. Aynen bir grafikerin mterisi iin bir iaret tasarlamas gibi bu grup, toplumsal bask altndaki btn topluluklar iin iaretler tasarlar. Onlarn hayali isteklerine uygun resimler yapar. niversiteye alnmayan trbanl kz da, krte konumas ho karlanmayan adam da, Avrupallama hareketine kar kan slamc da, slamcnn kardevrim arzusundan rahatsz olan ordu ve sol aydn da, Extramcadele'nin hayali mterileridir. Extramcadele'nin hi bir politik dncesi yoktur. Taraf deildir. Olamaz. Extramcadele, srekli dn alarak, rya yurdunu arar. Bu aray kavramsal bir temel oluturmak isteinden ok, dncenin ryasdr. Aynen bir elma resmi ile bir elma yazsnn ancak ryada ayn ey olduklar gibi. Ya da stanbul'a gelen bir yabancnn karlat stanbul tabelas ile gerek stanbul'un birbirlerinden ok farkl eyler olmalarna ramen, ayn ey de olduklar gibi. Extramcadele, birbiri ile ilgisi olmayan eylerin ilikisidir. "Dnyorum" durumundan, "dnlyor" durumuna geme isteidir. Extramcadele, fotoraf, ekil, iaret ve yaznn bitmeyen kavgasdr. Farkl dnyalardan koparlm bu drtl arasnda srekli bir gei, birbirlerine ka vardr. Her biri, dierinin hayaletidir. Dnya ve br dnya ve br br dnya gibi... Extramcadele, farkllardan bir vcut yapar. Birbirlerinin hayaleti

60

olan paralardan bir btn, bir Frankentayn yapar.59 Extramcadele grubunun rettikleri eserlere bakldnda, eski kitaplardan veya tabelalardan alntlar zerine yine baka bir yerden aldklar birka sz ekleyerek kolaj denilebilen ama Dadadaki kolaj almalarndan teknik olarak ayr olan almalar grlr. Extramcadele grubunun internet sitesinde yaynlanan yazsnda anlatt Franketayn benzetmesine rnek olarak sunduu resimi (Res-17) ele alnrsa, farkllklarn resim dzleminde de bir araya getirilmi olduu grlebilir.

Resim

17:

Extramcadelenin

Felsefi

Dncesini

eren

Resim

(http://www.extramucadele.comdan alnmtr.) Trkiye'de toplumsal bellee ilemi ve ulusal kimlii kurmakta belirleyici olmu iki ya da daha fazla grafik eyi stste bindirme, yanyana getirme, kartlatrma gibi oyunsu tekniklerle birbirine ilitirilmi: ulusal kken mitini besleyen haritalar, izelgeler; cumhuriyetin erken dnemindeki dev ve balanm duygusunu halen anakronik biimde empoze eden, ilkokul kitaplarndan alnma cmleler ve izimler; arap ve latin alfabeleri ve dolaysyla toplumun dn ve bugn arasnda sregiden gerilim, yakn tarihin dramatik ve tarihsel anlarna ait
59

http://www.extramucadele.com/default.asp

61

fotoraflar; Kemalist, slamc ve faist ideolojilerin ikonografileri ve gndelik yaama ait ikonlar (kamu daireleri ve irketlerine, siyasal partilere ait logolar, uyar tabelalar vs.)... Bu farkl ve kimi zaman birbiriyle elien figrler ayn dzlem zerine yerletirildiklerinde Extramcadele'ye ironik bir eletirellik kazandran nc bir anlamsal uzam oluturmaktalar.60 Yeni-Dada eilimleri, sanat alannda daha nceleri elde edilemeyen zgrln belli yansmalar olarak belli domalarn yklp yok edildii kltrelsiyasal ve toplum estetik faaliyetleriyle, bireyin tikelletirildii permissive (serbest) giderek yeni alanlara gitmekte ve yeni kavramlar

dzenlerinde

gelitirmektedir. adalama Sonras tm sanat eilimlerinden tr kolay anlalamayan bu eilimlerin Pop sanat kapsamnda ve ondan sonraki dnemlerinde kesintisiz bir dnm, srekli bir deiim iinde olduklar grlmektedir. Bundan tr bu eilimlere klasik mantk kurallar asndan

yaklamak ve onlar daha anlalr duruma getirmek yolunda atlacak her admn zamanla snrl olduunu vurgulamakta, yararl olaca gr ileri srlebilir. Gnmz sanatn anlalr biimde aktarmada bize yardm edecek az kavram vardr. Rnesanstan ya da kesinlikle Romantizmden beri, belli bir sanat akmn anlatabilmek iin elimizde az kavram olmasn, sanki onun anlalmasn engelleyen bir durummu gibi grme alkanl adeta sanatn doasna ilemitir. Bu ynden, bu anlalabilirlik salayacak sanata hkmederler, sanat ncelikle bilinenin tekrarna mahkum etmi olurlar. Zaman, dnn zor sanatnn, yarnn kolay anlalr hatta gzde sanat olabileceini gstermitir.61 Gnmzde, yaadmz evrede, avangard sayabileceimiz topluluklara ve gemite maara duvarlarndaki ilkel kabile resimlerine bakldnda, sanat greceimiz kesindir. ster rastlantsal olsun, ister nedensel olsun veya Duchamp'taki gibi sanat yolculuunun iine, hazr-nesne koyulsun , bir kavram ieriyorsa ya da farkndal fark ettirebiliyorsa 'sanattr!' gr ileri srlebilir. Dadaclar kendilerini ifade ettikleri, ksack dnemde sanat asndan bir devrim, bir dnemetir. Sava iinde sanatszlaan, rastlantsal, deneysel iirler yazan, savaa katlmayarak kkrtc kabareler dzenleyen bir grup 'lgn''n davurumudur Dada.
60 61

http://www.extramucadele.com/default.asp (Erden Kosova iin internet sitesinde yazlan yaz) Lynton, Age., s.128.

62

SONU Bat Avrupa toplumlarnda, feodal dzenden Sanayi Uygarlna gei aamasnda ortaya kan bunalmlar, plastik sanatlarda kkl dnmlere yol amtr. Kapitalist toplumun kurulu srecinde balayan bunalmlar eitli ynleriyle inceleyen toplumbilimciler sanat alanna yansyan bu ayaklanmay, Fransz Devriminin insanlk lks ile kapitalizmin cret klelii arasndaki elikilere balamlardr. Bu nedenle, plastik sanatlarn yakn tarihi asndan 19. yzyldaki toplumsal hareketlere byk bir ayrcalk tanmaktadr. Sanayi proletaryas ve kyl ynlarnn reformist kuramclarla birlikte giritikleri bu hareketlere toplumsal koullardaki dzeni sarsmakla birlikte makinelemenin getirdii, maddi ve sanatsal retim biimini deitirememitir. Gerekte sanata yabanc olmasna karn kapitalizm, ortaya koyduu yeni duygu ve dncelerle, sanatya snrsz kaynaklar yaratm ve sanatn gelimesine yardm etmitir. Sanat kendini zde grmedii bir dnyada, i tedirginliini ifade etmek, benin snrsz zgrlne ulamak istemektedir. Bu nedenle, kurallarn engelleyiciliinden kurtulmak ve kendi ann sanatsal gereksinimlerini karlayamayan Akademiye kar karak, kendi iletiim kalplarn yaratmak zorundadr. On dokuzuncu yzyl, Avrupa toplumlarnn dnya kavrayn deitiren tarihsel sreleri de iermektedir. Bu yzylda, doa ve toplum gereinin alglanmasnda byk atlmlar yaplm, insan dncesinde kkl dnmlere yol aan kuramlar gelitirilmitir. nsan bireyini d dzenin kesin bir aynas durumuna evirmek yolundaki, ya da bilimin deneysel yntemlerinin her alana

uygulanabilecei konusundaki grleriyle Comte, Toplum gereinin yeni bir dnya gryle incelenmesinde Marx, evrim kuramnda Darwin ve insan tanma alanlarndaki psikopatolojik devrimiyle Freud bu tarihsel dnmn ilk admlarn ortaya koymulardr. Dou gereinin yeni bir gzlem ruhu ile alglamasn Barbizanlar denilen bir grup Fransz ressam ve daha sonra izlenimcilerin yaptlarnda bir uyan olarak kendini belli etmitir.

63

Bu dnemlerde gerekliin eitli alardan ele geirilmesi yolunda byk bir aba harcanyordu. Fotorafn gelimesiyle ilk kez, beklenmedik alardan ekilmi grnmlerin gzelliinin fark edildiini daha nceden de vurgulamtk. Bununla beraber fotomekanik bask tekniklerin sanatlarn grsel evresine yeni boyutlar kattn gryoruz. Doay model olarak lkesel bir yetkinlie ulamak isteyen Cezannein konstrktif dnemi Modern sanat gelenekleri asndan bir devrim nitelii tamakta ve bu zelliiyle Cubo-Futurist akmlarn kayna saylmaktadr. Doa taklitiliinden kavram ressamlna geiin ilk belirtileri olarak nitelenen bu noktadan sonra, plastik sanatlarda gerei kopya etmek yerine onu kurmay

amalayan sanat eilimleri modern yaamn dinamizmine kout olarak yaygnlam ve bu alanda eitli kavramlar gelitirilmiti. Sanat, bir kltr felsefesi olarak, varlk kavrayna geni boyutlar katyordu. syanc sanatn, Birinci Dnya Savandan hemen sonra ortaya kmas tesadf deildir. Sanatnn sava karsnda sanatsal bir davurumudur. Sanat artk her eye kar samay lgnl bir silah gibi kullanarak ok uluslu bir harekete girimitir. Bu hareket, svireden sonra, Fransa, Almanya, Amerika, spanya, talya, Rusya, ekoslovakya, Yugoslavya ve Macaristanda ksa sre iinde yaylmtr. Dada lgnl bir dnya savana neden olan ideolojilere ve bu ideolojilere kaynak oluturan ahlaki, sanatsal felsefi st yap kurumlarna kar srekli bir ayaklanmay amalamaktadr. Bu anarizmin temelinde, tedirgin ve mutsuz bir sanat kuann kendi a ile hesaplamasn zorunlu klan toplumsal olgular bulunmaktadr. Dadac sanatn kuku ya da gvensizliin yer ald ileri srlmektedir. Modern aa kuku ile bakan Dadaclar, Modern sanatn geleceini pek parlak grmyorlar ve bu akmlarn zamanla Akademi gibi kendini tekrarlama tehlikesiyle kar karya kalacan kestirebilmektedirler. Bu nedenle, amalar sanat yapmak deil sanat rezil etmektir, bu yolla rettikleri izimler, bask resimleri, yaptrmaca (kolaj) ve fotomontajlar, Dada dncesini yaygnlatran dergilere malzeme olmaktadr. Onlara gre sanatn biimi, ierii ne olursa olsun, sanatnn yapt eye inanmas ve ona sanat demesi nemlidir. Kompozisyonlarn raslant yasalarna gre kurmay ilke olarak benimseyerek, sanatta usun egemenliini ortadan kaldrmak istemilerdir. Belli bir biim ya da ekoln tutsa olmak yerine,

64

srekli olarak kendini yenileyen, kendi iletiim kalplarn srekli olarak kefeden bir grnt dilinin aray iinde yer almlardr. Yaadmz toplumda geliim ve yaratm sreci iinde Dadac felsefenin yeniden ele alp irdelenmesi gerekmektedir. Bu ele alta us ortadan kaldrlmasa da, sanat tekelletirmeden kurtarmak iin, farkl plastik zmlemelere gitme yolu seilebilir.

65

KAYNAKA

AKDEMR Eda, Anarist Bir Akm; Dadaizm, Yksek Lisans Seminer almas, 2006, Erzurum ALTAY Adil Bilhan, 2002-2003 2. snf desen, fotoraf dersi

(http://mimoza.marmara.edu.tr/~avni/dersbelgeligi/desenyazilari/1sa yi/adil.html ) BATUR Enis, Moderinzin yks, YKY, stanbul, 1997 BENJAMIN, W., 1995. Pasajlar Y.K.Y, stanbul BRAUNECK M., "Edebi bo kafalarn dnyay dzeltme kuramlarna kar. yaz ve resimde dadaclktan yana..."(Dadaclk Bildirgesi, 1918) ada Dnce ve Sanat, Unesco/ AIAP Trkiye Ulusal Komitesi, Plastik Sanatlar Dernei Duchamp Marchel, ev. Sema Rfat. Sanat Dnyamz. Yap Kredi Yaynlar, 1993 ERCAN Mfit , Dada ve Gnmze ettkileri, Yksek Lisans Tezi, Eskiehir GEN Adem, Antropi (Entropy) ve nedensizlik Asndan Dadac Sanat Hareketlerinin zmlenmesine likin Bir Yntem Aratrmas Doktora Tezi HARVEY David , Postmodernliin Durumu. (stanbul: Metis Yaynlar, 1997 NCE zdemir ,Dada Akmnn Amac ve Serveni, Milliyet Sanat Dergisi Aralk 1975 KABAK Mehmet, Yarmaml Metal Malzemelerin Heykel Plastiine Katklar, Yksek Lisans Tezi, Mersin, 1998 LYNTON, Norbert Modern Sanatn yks, ev: Prof. Dr. Cevat apan, Prof Sadi zi, Remzi Kitabevi, stanbul, 1991 MOTHERVVELL, Robert, "Introduction" Pierre Cabanne, a.g.e, 1987, s.67-72, Bilgi Olarak Sanat, Olgu Olarak Sanat Yeni Ontoloji, Plastik Sanatlar Dernei Yayn Dizisi 4 (a+A) stanbul 1992, s.85 ve 86'daki yaz ve alnt. MOTHERWELL, Robert, "Introduction" Pierre Cabanne, a.g.e, 1987, s.67-72, Bilgi Olarak Sanat, Olgu Olarak Sanat Yeni Ontoloji, Plastik Sanatlar Dernei Yayn Dizisi 4 (a+A) stanbul, 1992

66

ZSEZGN Kaya, Plastik Sanatlarda Dada Akm, Milliyet Sanat Dergisi, 1975 PSCATOR Erwin, Politik Tiyatro, Metis Yaynlar, stanbul, 1985 RCHTER Hans, Dada, Art and Anti-Art, Thames and Hudson London 1970. Sanat Tarihi Ansiklopedisi, Grsel Yaynlar, 1981, Cilt No. 4, s, 664 SARA Tahsin , Birinci Dada Bildirgesi; Bkz, a,g,m. Tercme Dergisi OcakHaziran 1960 TOLSTOY Lev,Sanat Nedir?,ule Yaynlar, stanbul, 2000 TURAN, Adnan, ada Sanat Felsefesi, Varlk Yay, stanbul, 1974. http://tr.wikipedia.org/wiki/Gerekircilik http://www.art-hafriyat.com/ http://www.extramucadele.com/default.asp http://www.geocities.com/wankeragnostic/irade.htm http://www.istegenc.com.tr/content/gorsel_sanatlar/article.asp?lngarticleid=2319 http://www.poetikhars.com/wiki/index.php?wiki=Dadaizm http://www.radikal.com.tr/ek_haber.php?ek=ktp&haberno=4805

67

ZGEM

1980 ylnda, Artvinin avat ilesinde dodu. lk ve orta renimini avatta tamamlad. Trabzon Affan Kitapolu Lisesinden 1997 ylnda mezun oldu. Atatrk niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Resim blm Erol Kl Atlyesinden mezun olduu 2002 ylnda, Sosyal Bilimler Enstits, Heykel Anasanat Dal,Yksek Lisansa balad. 2007-2008 ylnda Yksek Lisans renimini tamamlad.

Katld Sergiler: 2006-Resim Sergisi Devlet Resim Heykel Galerisi ERZURUM 2006-Heykel Sergisi Devlet Resim Heykel Galerisi ERZURUM 2005-Kadn ve Hogr Karma Resim Sergisi, Atatrk niversitesi Sanat Galerisi, ERZURUM 2002-Atatrk niversitesi, Gzel Sanatlar Fakltesi, Resim Blm, Erol Kl Atlyesi Mezuniyet Sergisi, Atatrk niversitesi Sanat Galerisi , ERZURUM, zgnbask Resim Sergisi, Erzurum SanatMerkezi, ERZURUM 2000-Karma Resim Sergisi, Atatrk niversitesi Sanat Galerisi, ERZURUM 1999-Erol Kl Atlyesi Desen Sergisi, Atatrk niversitesi, G.S.F.Sergi Salonu , ERZURUM 1999-Heykel Sergisi, Atatrk niversitesi, G.S.F. Sergi Salonu, ERZURUM