The Journal of Academic Social Science Studies

International Journal of Social Science Volume 5 Issue 6, p. 287-302, December 2012

FRANSIZ HTLLNDEN TRKYE CUMHURYETNE ULUSULUK AKIMI

NATIONALISM MOVEMENT FROM FRENCH REVOLUTION TO TURKISH REPUBLIC

Nesrin Atc KANBEROLU

Abstract
The nationalism movement, influenced the whole world from the French Revolution, has changed due to the time and conditions and modernized by setting into nation equals to goverment concept in time. In the early years of the French Revolution, the Ottoman Empire was keen to stay away from the nationalism current as possible because of a lot of different nation under its structure. Instead of nationalism, the basis of the goverment enterprise "Nation System" had been worked to continue. However, failure to obviate of nationalism movement lead goverment to look for another searches and in the period of Sultan II. Abdulhamit ummahism was adopted against nationalism. Enver, Cemal and Talat Pashas who believed the policies of Sultan II. Abdulhamit swept the goverment into demolition , were adopted Turanism in conjuction with nationalism after they conquered the throne of Sultan II. Abdulhamit. This current continued its existence until Ataturk's nationalism current wihtin borders. Ataturk was referring to all people, who live within same borders, as a nation. But the death of Atatrk in 1938, the right to go to a 2nd world war, German sympathy of Turkey as a former ally and the belief of the Germans victory of the war led to form racist tendencies in the goverment. In this paper, evolution of the nationalism concept has been witnessed from the beginning of the French revolution to the 1946s Turkey.

Keywords: Nationalism, French Revolution, Turkey z

Fransz htilalinden bu yana tm dnyay etkisi altna alm olan ulusuluk akm zaman ve koullara gre ekil deitirmi ve zamanla devlet eittir ulus kavramna brnerek modernletirilmitir.

Fransz htillinden Trkiye Cumhuriyetine Ulusuluk Akm

288

Osmanl Devleti, Fransz htilali'nin ilk yllarnda, bnyesinde farkl pek ok milleti barndrd iin milliyetilik akmndan olabildii kadar uzak durmaya gayret etmitir. Milliyetilik yerine devletin kurulu temeli olan "Millet Sistemi"ni srdrmeye almtr. Ancak "ulusuluk" akmnn nnn alnamamas devleti baka araylara yneltmi ve Sultan II. Abdlhamit Dnemi'nde, "ulusuluk" akmna kart olarak "mmetilik" akm benimsenmitir. Sultan Abdlhamit'in politikalarnn devleti yok etmeye srklediini dnen Enver, Cemal ve Talat Paa'lar Sultan II. Abdlhamit'i tahtndan edip de ynetimi ele geirince "ulusuluk" akm ile balantl ekilde "turanclk" akm benimsenmitir. Atatrk'n snrlar ii "ulusuluk" akmna kadar da varln srdrmtr. Atatrk ise ulus derken ayn snrlar iinde yaayan insanlarn tamamn kast ediyordu. Fakat Atatrk'n 1938'de lmesi, dnyann II. bir savaa doru gitmesi, Trkiye'nin -eski mttefik olan - Alman sempatisi ve Almanlarn kazanacana duyulan inan, devlet iinde rk eilimlerin filizlenmesine neden olmutur. Bu makalede tm bu sre ve Fransz htilalinden 1946 Trkiyesine ulusuluk kavramnn nasl ekil deitirdii incelenmitir.

Anahtar Kelimeler: Ulusuluk, Fransz htilali, Trkiye

1. Giri Teknik olarak ulus kavram ele alndnda ulus ile halkn kastedilmedii, ya da halkn ulus terimini doldurmad grlmektedir. Ulus daha ok ayn rktan olan insanlar ifade etmekle birlikte romantikler ve pek ok devlet iktidar, ulus ile halkn ayn olduunu savunmutur. Bunu da her ulusun iinde yabanc milyonlarca kii barndrp, birbirine zt snflar olmasna ramen toplumda birliin oluuyor olmasna balarlar 1. Genel olarak bakldnda modern toplumlarda halk ile ulusun ayn kavram olarak ele alndna 2 rastlanr ve bu daha ok bu ekilde olmas tercih edildiinden bu ekliyle yorumlanmtr. nk dnya ulus kavramnn ortaya kt gnden 2. Dnya Sava sonuna dek bu kavramn da etkili olduu pek ok kanl savaa tank olmutur. Bu yzden ulus, ilk bata daha ok rk milliyetilii eklinde alglanmasna ramen zamanla ayn snrlar iinde yaayan, ayn gemii ayn tarihi paylaan insanlarn tamamna ulus denilmitir. Enver Paann turan peinde koarken Mustafa Kemalin snrlar ii milliyetilik hedeflemesi birinin hayalperest olup tekinin realist olmasndan te zamann koullarnn ve dnyann deimesinden kaynaklanmaktayd. Bu almada Enver Paa dnemi ulus anlay ile Atatrk dnemi ulus anlayna gemeden evvel ulusuluk akmnn ortaya k, Avrupadaki etkileri ve Avrupada olduu kadar toplumumuzdaki etkilerini grelim. 2. Fransz htilali ve Avrupada Ulusuluk Akm Fransada ihtilalin patlak vermesi ile ortaya kan ulusuluk akm 3, 1797de Fransaya hakim olmaya balayan Napolyon Bonapart ile Fransann olduu kadar Avrupann da kaderine etki etmiti, Avrupann byk devletleri ile savaan Napolyon, saldry, her vakit savunma kavram ile yorumlamak adet olduundan4 girdii topraklarda yaayan milletleri
1 2

Niyazi Berkes, Teokrasi ve Laiklik, stanbul, 1984, s.178 -179 Enis ahin, Atatrkn Milliyetilik lkesi, Cumhuriyetimizin 80. Ylna Armaan, Sakarya nv. Yay., Adapazar, Kasm, 2003, (ss.7-28) s.8 3 Ernest Renan bunu ok daha erken bir tarihe dayandrr. Bat Avrupann IX. Yzylda Karolenj mparatorluunun paralanmas ile uluslara blnm olarak ortaya ktn bu erevede Verdun Anlamasndan itibaren Fransa, Almanya, ngiltere, talya, spanyann ulusal varlk olma yolunda ilerlediini yazar, bkz Taner Timur, Trk Devrimi ve Sonras, 3. bask, 1994, s.264 4 Reinhold Niebuhr, Ahlakl nsan Ahlaksz Toplum, Trk. Sara Akad, II. Bask, Ankara, 2003, s. 107

289 Nesrin ATICI KANBEROLU

bal olduklar devletlere kar ayaklandrrken kendisinin bu milletlere hrriyet getirdiini sylyordu. Bu esnada Napolyonun Avrupada yol at tahribatlar ortadan kaldrmak, hem de monarik yaplar salam tutabilmek adna 1815de toplanan Viyana Kongresinde, byk devletlerin kendi karlarna gre kararlar almas, nne geilmeye allan ulusuluk akmnn daha da hzlanmasna yol at. nk byk devletler tarafndan yeniden izilen Avrupa haritasna gre milletler ya paralanarak farkl devletlerin snrlar iine sokulmu yahut izilen snrlar iinde eitli milletler bulunmutur5. rnein Polonya, Avusturya - Rusya ve Prusya arasnda bir kez daha paylatrlrken, Avusturya mparatorluu snrlarnda Macar, Polonyal, ek, Hrvat ve Romenler bulunmaktayd. Oysaki Napolyon tarafndan kurdurulan Varova Byk Dkal ile en azndan Polonyallara bamszlk tattrlmt. Bu sebeplerden tr 1830-48 ihtilallerinde milli bamszlk teebbsleri vardr, Macarlar ve Polonyallar bamszlk iin abalam ancak baarl olamam uzun uralardan sonra talya ve Almanya milli birliklerini kurarak bamsz devletler olarak tarih sahnesinde yerlerini almtr 6. Avrupay hzla etkisi altna alan ulusuluk akmnn, snrlar iinde eitli rk, dil ve dinden unsurlar barndran Osmanl Devletini de etkisi altna almas zor olmamt. Osmanl toplumu, inan temellerine gre, bir din ya da mezhebe bal topluluklar anlamnda, eitli milletlere ayrlmt. Bu yzden Osmanl toplum yaps dini, idari, sosyal rgtlenme biimi olarak Millet Sistemine dayanmaktayd. Buna gre Osmanlda toplum, Trk ve dier Mslmanlar ile Hristiyanlar ve dier Mslman olmayanlar(gayr - Mslimler) olmak zere balca iki ana gruba ayrlyordu. Mslman olanlarla olmayanlar da kendi aralarnda eitli mezheplere blnm durumdayd7. Devletin kurucusu, koruyucusu, yneticisi olan Trkler devletin tm ykn tayp haklarndan yararlanrken, Mslman olmayanlar ise Millet Sistemi iinde kendi kltr, din ve mezheplerine gre serbeste yayorlard 8 ancak ulusuluk akm adeta bir virs gibi Avrupa bata olmak zere Osmanlnn Balkan topraklarna da ok gemeden bulat. Bu akmn Balkan topraklarnda etkin hale gelmesi Avusturya ve Rusya faktr ile mmkn olmutur. zellikle Avusturya, sanlann aksine bu konuda Rusyadan ok daha etkiliydi. 1699 Karlofa ve 1718 Pasarofa antlamalarndan sonra Habsburglar mparatorluu Tuna blgesine yerlemi ve bu olay da imparatorluun Balkan ticaretine el atmasna neden olmutu. Bylelikle Balkanlar Avusturya iin bir pazar alan ve hammadde kayna oldu. Ticaretin gelimesi ile Balkanlarda ticaret burjuvazisi ortaya kmaya balad bu durum Balkan ehirlerinde deiiklik yaratt. Osmanlnn tccar olan halk Rumlara imdi Srp - Hrvat ve Bulgarlar da katlyordu. Burjuvazileen yeni bir snfn douu kltrel bir yenilenmeyi de yannda getirdi. Akdeniz blgesinin ve Orta Avrupann nemli ehirlerinde bir takm Balkanl tccar, din adam ve renci gruplar ortaya kt. Kiliseler ve kltr evleri kuruldu. Avrupa aydnlanmasnn etkisi de bu gelimelerden sonra hzlanmaya balayarak, Voltaire, Roussea, Diderot, Herder, Lessing gibi filozoflar Balkan aydnlarca tannd. Avusturya zelikle Balkan Slavlarnn kltr hayatnda ok etkili oldu, Balkan Slavlar , Avusturyadaki Slavlarn yannda bat kltrn ve ulusuluunu rendi9.
5 6

Fahir Armaolu, 20.Yzyl Siyasi Tarihi, 15. bask, stanbul, 2005, s.10 Armaolu, 20. Yzyl, s.10-13 7 Osmanl toplum yapsn, zmrelerini ayrntl grmek iin tablo bkz Ahmet Tabakolu, Trk ktisat Tarihi, 7. Bask, st, 2005, s.164 8 Rifat Uarol, Siyasi Tarih (1789-1999), 5. Bask, st, 2000, s.43 9 lber Ortayl, mparatorluun En Uzun Yzyl, 25. bask, stanbul, 2006, s.71-73

Fransz htillinden Trkiye Cumhuriyetine Ulusuluk Akm

290

Rusyann etkisi ise ticaretten ok dini ve kltrel ilikiler ile oldu. Ruslarn Slavlarla dil ve din benzerlii olmakla beraber Rusyada eitim grmeye giden Slav aydnlar, arln resmi ideolojisinden ziyade Rus aydn evrelerindeki demokrat ve ilerici grlerden etkilenmitir. Slav birlii dncesi genel olarak Srbistan veya Yunanistanda okuyan Bulgar aydnlarda mevcuttu. Slavlar Yunanllardan farkl olarak dardan destek almak yerine kendi zgn rgtlenmeleriyle ulusu eylemlerini srdrdler. Yunan ulusalclk hareketinin ise yurt dnda rgtlenmesinde rol oynayan faktr ticaret vastasyla Yunanlln tm Akdenize yaylm olmas, bat Avrupada da ticaret dolaysyla Yunanl gruplarn bulunmasyd, zaten Yunanllar ticarete erken atldklarndan Balkanlarn ilk burjuvazileen ve Bat Avrupa ile youn ilikiye giren halk olmutur 10. 3. II. Merutiyetten Mustafa Kemale Kadar Osmanl Devletinde Ulusuluk Osmanlnn ana unsurlarna dnp bakldnda Trklk akmnn henz siyasal bir kimlik tamamakla birlikte ttihat ve Terakkiden ok daha evvel 1860 larda belirmeye balad grlr. Ahmet Vefik, Sleyman, Mustafa Celalettin Paalar Trklerin dili ve kkeni konusunda zgnlk savlar ileri sryorlard. Mustafa Celaleddin Paa Les Turcs ancivens et moderns isimli kitab yazp Trkle dikkat ekerken11, Ahmet Vefik Paa12 ilk Osmanl parlamentosuna bakanlk ettii srada(1877-78) Suriyeli Hristiyan mebuslara ynelerek aklnz varsa en ksa zamanda Trke reniniz 13demi, Mehmet Emin ise bu dnem Trklnn ilgin niteliini ulus, milliyet, din ve rk elerini zde tuttuu ben bir Trkm, dinim cinsim uludur14 trnden szlerle ortaya koymutu15. Halbuki ok deil 50 yl ncesinde Trk ismi bir hakaret olarak alglanyordu 16. Bundan sebep 1802de Parise giden
10 11

Ortayl, mparatorluun Yzyl, s.73-74 Yusuf Akuraya gre Mustafa Celaleddin Paa kitabn 1869da Abdlazize sunmu, Trklk akm da byle balamt bkz Toktam Ate, Trk Devrim Tarihi, 8. basm, Der Yaynlar, s.78 12 Ziya Gkalp iindeki Trklk aknn domasnda Ahmed Vefik Paa ile Sleyman Paann etkili olduunu syler : Daha on be yanda iken Ahmed Vefik Paann Lehce -i Osmanisi ile Sleyman Paann Tarih-i Alemi bende Trklk temayllerini dourmutu bkz Ulu demir, Yllarn inden, Ankara, 1976, s.361 13 Ortayl, mparatorluun Yzyl,s. 70-71 14 Yllar sonra (14 Eyll 1931) bir sohbeti srasnda Atatrk de bu iirin kendisini ok etkilediini anlatmt: air Mehmet Emin Yurdakulun, ilk defa Manastr Askeri dadisinde renci iken okuduum Ben bir Trkm, dinim, cinsim uludur msrasyla balayan manzumesinde, bana milli benliimin gururunu tattran ilk anlatm bulmutum bkz Utkan Kocatrk, Atatrkn Fikir ve Dnceleri, Ankara, 1999, s.203-204 , ayn Mehmet Emin yllar sonra Trkiye Cumhuriyeti kurulduunda Halk Hkmeti ve Halklk isimli eserinde Halk Hkmeti baln atp Byk Gazi ve Mncimize diye balad yazsnn sonunda hr bir cemiyette hr bir ferd, umumun saadetinin yaknda ferdi bir saadet, yeni ve iyi tekil edilmi bir millet iinde hr ve mesud bir hemehri, ite ey aziz karda, senin yeni hkmetinin gayesi Biz istersek mefkurenin kanadnn glgesinde Asrlar vndren dehamz parlatrz. Medeniyet yurdu olan u zengin ark lkesinde Hr ve mesud bir memleket, bir Trk ili yaratrz (bkz ayn. yay. Dursun Ali Akbulut, Saltanattan Ulusal Egemenlie, stanbul, 2006, s.223) diyerek izgisinden hi dn vermeden, Atann da sevdii bir isim olarak Trkl ycelten iirler yazmaya devam etmitir. 15 Niyazi Berkes, Trk Dnnde Bat Sorunu, Ankara, 1975,s.2 22-223 ; Bernard Lewis, Modern Trkiyenin Douu, Ankara, 1991, s.341 ; Baskn Oran, Atatrk Milliyetilii,3. basm, Ankara, 1993, s. 53 16 Hac Ang, eserinde bunu hakaret olarak alglamaktan te devletin sahibi olduklar vasfn dile getirememek adna olduunu anlatr neden her aznlk kendini ayr bir ulus olarak grp kimliini ekinmeden dile getirirken biz Trk olduumuzu gizler olmu, kendimizi Mslman ya da Osmanl olarak tantyorduk diye sorar ve nk der bir kere bu ynde eitilmemitik. Tarihimiz ancak

291 Nesrin ATICI KANBEROLU

Halet Efendi kendisine Trk elisi diye hitap edilmesinden alnm grnerek amma bu defa sanyorum ki inallah istedikleri Trk elisine yani cahil kylye- dmediler17 diyerek kendini savunma gerei duymutur. lgintir ki Trklk akm da batdan kaynaklanmt. O sralarda Fransa bata olmak zere Avrupa lkelerinde, dier dou lkelerine olduu kadar Trklerin dil ve sanatna da ilgi artm, Trkiyede yaplan dokumalar, hallar, kilimler, iniler, demir ve marangozluk ileri Avrupa konaklarnn salonlarn ssler olmutu. Sadece bununla yetinmeyen Avrupada Trkoloji de gelimeye balayarak Trklerin eski bir ulus olduu, byk devlet ve uygarlklar kurduu ortaya konuyordu 18. Bu durum Osmanl Trklerinden evvel Rus topraklarndaki Trkleri etkileyecekti. Bu srada Avrupadaki ulusuluk akmlarnn siyasi neticelerini byk bir endie ile izleyen Osmanl, ulusuluk akmlar karsnda Osmanl unsurlarnn nasl bir arada tutulabilecei sorusuna cevap olarak Gen Osmanllar tarafndan ortaya atlan Osmanllk fikrini benimsedi. Halkn tamamna ayn hak ve yetkilerin verilmesini savunan akm I. Merutiyet ile Kanun-i Esasinin ilan edilmesinde etkili olmutu ancak Berlin Antlamas ile zayflayan dce nk Berlin Kongresi sonrasnda Osmanl Devleti Slav tebaasnn ounu kaybetmi, Makedonyadaki etnik gruplamalar atma noktasna ulam, Arap vilayetlerinde de etnik kprdanmalar balam, Dou Anadolu ve ukurova blgelerinde Ermeni ulusalcl harekete gemiti19- Balkan Savalar ile etkisini kaybetmiti bu yzden yeni bir dnce olarak mmetilik fikri ilenmeye baland. slam milliyetilii ile Osmanl devletinin tm slam unsurlarn elinde tutacana inanan slamclara gre : Dini slamla merref btn akvam, hibir kavmiyet fark gzetmeksizin merkezi muallay hilafet ve halife-i ruyi zemin etrafnda geni bir slam camias tekil ederler. Bir gn gelecektir ki hakaik-i slamiye Mslmanla kar gelen delaletlere bir defa daha galebe alacakAlemmul mahiyette hakikatlerle insani snftan bir takm hissiyat, hem rk nazariyesine ait hurafeleri hem milliyet hodkamln devirerek yerlerine kendisi kaim olacaktrslam beynelmileliyeti en mkemmel ve en nihai ekildi20 II. Abdlhamid dneminde devletin resmi politikas haline gelen slamclk Mehmet Akif, Cemaleddin Afgani, Sait Halim Paa gibi isimler tarafndan savunuluyordu ancak I. Dnya Savann ardndan bu politikann da Osmanl unsurlarn bir arada tutmaya yetmedii grlmtr. Ayn dnemde Trklk dncesi de vard ancak II. Abdlhamit mmetilik politikasn benimsedii iin Trklk dncesinden rahatszd 21. Trklk fikri, II. Merutiyetle ciddi ekilde gndeme geldi, fikir Rusyada ortaya kan narodnik (halklk) akmnn Osmanlya yansmas ile Osmanl aydnlar arasnda yerini buldu. Osmanlya Bulgar aydnlar, Hseyinzade Ali gibi Rus Trkleri, ve sosyalist eilimli Ermeni aydnlar vastasyla gelen akm henz tam manasyla Trk milliyetilii fikrini

Trklerin Anadoluya gelii ile balatlyordu. Bu tarihte yalnz slam tarihine dayandrlyordu Sonra Trkm dersek Trk olmayan unsurlarn devletten kopup gideceini sanyorduk bu yzden de Trk szcnden kendimiz ekinir korkar olmutuk bkz Hac Ang, Atatrk lkeleri ve Trk Devrimi, 4. bask, Ankara, 1985, s.50 17 Lewis, Modern Trkiyenin Douu, s.330-331 18 Oran, Atatrk Milliyetilii, s.53 19 lber Ortayl, Osmanl mparatorluunda Alman Nfuzu, 9. bask, st, 2006, s.148 20 Peyami Safa, Trk nklabna Baklar, Ankara, 1988, s.36 21 Ate, Trk Devrim Tarihi, s.78 - 79

Fransz htillinden Trkiye Cumhuriyetine Ulusuluk Akm

292

oluturmamsa da Trk halk esine dikkatleri ekiyordu 22 . Zaten imparatorluun bat topraklar da elden gidiyordu o halde neden Trk ve Mslman olan douya yzlerini dnmesinlerdi? Bylece henz Trk milliyetiliinden evvel snrlar tesi Trklk yani Turanclk gndeme geldi. Bu anlayla 1908in Aralk aynda Trk Dernei kurularak 23 Trklk hareketi rgtlendi. Necip Asm ile Velet elebi tarafndan kurulan dernekte Ahmet Mithat, Yusuf Akura, Fuat Rauf, Rza Tevfik, Ahmet Hikmet gibi isimler yer ald. Hatta Martin Hartmann, Gordlevsky, Dr. Karacson gibi Trkologlar da dernee yeydi 24. 1911 itibariyle Trk Dernei isimli dergiyi de karmaya balayan dernek 1912ye kadar toplam 7 dergi kararak Trkl savunan youn almalar yaptlarsa da dernek bir mddet sonra canlln yitirmeye balaynca, yelerinin ou da 1911de kurulan Trk Yurdu Cemiyetine intikal etti. Mehmet Eminin abalar sonucu kurulan cemiyet Trk Ocann kuruluyor olmas hasebiyle fazla yaamam ancak ksa sren yaantsnda dergi karmaktan da geri kalmamt bylelikle 24 terin-i sani 1327(1911) tarihinde Trk Yurdu dergisini kard 25. Trklerin birbiriyle tanarak, znt ve sevinlerini paylama, ilim, fen, iktisat ve milli kltrde ilerleyebilmek adna sade bir dil ile yazlan yazlar ieren 26 Trk dnyasnda da byk ilgi gren derginin Rus topraklarna girmesi arlk Rusyas tarafndan yasakland nk Trk dergilerde Kazan fabrikatrleri, Bak milyonerlerinin baarlar da anlatlrken, adlar genellikle Hac ile balayp -iyef ya da iyof ile biten bu milyonerlerin baars, Trkln yapt sayld27. 3.1. Trk Ocaklar ve Ziya Gkalp 12 Mart 1912de Beyazdda kurulan, bakanlna Ahmet Ferit Tekin getirildii 28 Trk Oca ksa srede kadnlarn ve erkeklerin bir araya gelerek toplantlar dzenledii ve zaman zaman da piyeslere yer verdikleri bir mekan halini ald.1912 ylnda Balkan Savann yenilgiyle sonulanm olmas ocak iinde huzursuzluklara yol aarak ocan milliyeti tutumunun eletirilmesine ve dolaysyla ynetici kadronun deimesine neden olmutu. Bu yzden Ahmet Ferit Tek bakanlktan ayrlarak yerine Hamdullah Suphi 29 gemiti. Trk Oca ilk zamanlar ttihat ve Terakki hkmeti tarafndan ho karlanmayarak kimi zaman sadrazam Talat Paann mdahalesi ile karlamsa da zamanla ocan siyasi iktidara kar olmayp aksine Osmanl Trklerini ilmi, iktisadi ve itimai almalarla ada bir millet seviyesine karma amacnda olduu anlalnca ttihat ve Terakki cemiyeti tarafndan ho grlmeye balanm ancak durumdan yine de tedirgin olduu anlalan hkmet tarafndan da kontrol altna alnmaya allmt30. Ocan kuruluunun 1.ylnda bir nutuk veren Hamdullah Suphi neden Trk Oca gibi bir kurulua ihtiya duyduklarn anlatrken zetle , slamclk ve Osmanlclk akmlarnn lkenin paralanmasn engelleyemediini, Rumelide yaanan
22 23

Berkes, Trk Dnnde,s.233-235 Ate, Trk Devrim Tarihi, s. 79 24 Trk Dernei, AnaBritannica, s.264 25 Trk Yurdu, AnaBritannica, s.276 26 Mehmet Saray, Trk Dnyasnda Dil ve Kltr Birlii, st, 2003, s.72 27 Ancak Niyazi Berkesin de eletirdii gibi bu baarda Rusyann bu insanlara salad imkanlarn var olduu gerei de bir yana atlarak tm baarnn bu insanlardan kaynakland dile getiriliyor ve 23 isim zerinden Trklk siyaseti yaplyordu , bkz Niyazi Berkes, 200 Yldr Neden Bocalyoruz, st, 1965 ; Berkes, Trk Dnndes,71; Oran, Atatrk Milliyetilii, s.55 -56 28 Yenal nal, Ahmet Ferit Tekin Hayat ve Siyasi Faaliyetleri, Tarih Okulu, 2008, say I, (ss.19-47), s.28 29 Timura gre Trk Ocann akl hocas Ziya Gkalp ise rgts de Hamdullah Suphi idi ayrca etkili bir konumaya sahip olduundan bu yn ile ocaa oka insan ekiyordu bu yzden onun ocak stndeki katklar yadsnamayacak kadar bykt bkz Taner Timur, Trk Devrimi, s.266 30 Hasan Ferit Cansever, Trk Ocann Douundaki Sebep ve Saikler, Trk Yurdu, Ekim 1960, 289.say, ikinci cilt(7), (ss. 17-18), s.17

293 Nesrin ATICI KANBEROLU

facialarn kendilerini dnmeye ynlendirdiini, artk lkenin kurucu unsurlar olan Trklerin de kendilerini dnmeleri, artk birilerinin kendilerine Trklere- de acmalar , Trkn de kendisini sevmesi gereklilii fikrinin ne kmasnn lazm geldiini ifade etmitir. Trk Yurdu dergisinde yaynlanarak tm Trk dnyasna da yaynlanan bu konuma 31, Trk dnyasndan olumlu eletiriler almt. Ancak bata da ifade edildii gibi milliyetilikten te, snrlar tesi bir emperyalizm eklini alp Turanclk olarak adlandrlan ve ttihat Terakkinin de ideolojisi haline gelen politika gereklemesi imkansz bir hayal olarak kald. nk Enver Paa kendini kurtarmak iin ncelikle Rusyay batrp oradaki Trkleri kurtarmalyd 32 ki bunun nasl bir hayal olduu sonrasnda yaanan gelimelerde grld. Her ne kadar Turan fikri iin, 1917de Rus arlnn devrilmesi ile33 - Trk unsurlarn dt boluktan yararlanmak adna harekete geildiyse de Rusya gibi gl bir devletin kendini toparlamas ok uzun srmedi nk Rusya yklmam sadece ynetimi el deitirmiti. Trk Oca, Birinci Dnya Savanda Pan- Trkist bir stratejiye nclk ettiinden igal kuvvetlerinin basksna maruz kald, mtareke dneminde tekrar canlln kazanmsa da zerindeki basklar artnca almalarna geici olarak ara verdi. Milli mcadele baladndaysa yeleri Anadoluya geerek milli mcadeleye katld. Cumhuriyet ilanndan sonra ise yeni rejim iinde yeniden rgtlenerek faaliyetlerini srdrd 34. Yeni kurulan rejimin ulus devleti oluturmaya almas, ocan Trk tutumu, iki taraf ortak noktada birletiriyordu ancak Trk Ocann Trklk adna istedikleri ve eylem alan Atatrkn izdii misak- milli snrlarn amaktayd. Bu durum Atatrk ile Trk Ocann arasn amaya balamt, bu yzden 24 Mart 1931 tarihinde yaynlanan bir genelgeye gre tm ulusu ve Cumhuriyeti gleri bir at altna toplamak iin Trk Ocaklarnn kapatlarak C.H.P. ile birletirilmesi dile getirildi35. Trk Ocaklarnn kapatlmasndan sonra ortaya kan boluu doldurmak iin, halkn ve genliin rgtlenmesini salamak kltr devrimi yapmak adna 1932 ylnda Halkevleri kuruldu 36. Grne gre Trk Ocaklar eylem sahasn misak- milli snrlarnn tesine tard iin kapatlmt ama gerek uydu ki Trk Ocaklar siyasal bir g haline gelip glenmeye balamt37. Halkevlerinde Kemalist ideoloji ve CHP ilkelerinin yaygnlatrlmaya alld da kabul edilirse Trk Ocaklarnn siyasi bir g haline geldii iin kapatlm olmas olduka
31 32

Cansever, Trk Ocann Douu, s.18 Oran, Atatrk Milliyetilii, s.63 33 Tark Zafer Tunaya, Devrim Hareketleri inde Atatrk ve Atatrklk, 3. Bask, 1994, stanbul, s.140 34 Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, c.I, stanbul, 1998, s.465 35 etin Yetkin, Trkiyede Tek Parti Ynetimi (1930-1945), 1985, s.52 36 19 ubat 1932 tarihinde 14 merkezde ( Afyon, Ankara, Bolu, Bursa, anakkale, Denizli, Diyarbakr, Eminn, Eskiehir, zmir, Konya, Malatya, Samsun) halkevi alarak almalarna balad. Bknz. Hasan Tahsin Benli, Ankara Halkevi Al ve lk Yl, Mlkiye, c.XXV, say:227, (ss.223 230) Halkevlerinin Kemalist ideolojiyi ve CHP ilkelerini yaymak amal kurulduu 37 Niyazi Berkesin anlarndan aktarldna gre de Trk Ocaklar anti Kemalist ynde almalar yapmaktayd, stelik i ve d propagandalarnda da Rusya kartydlar ki bu dnemde Atatrk tarih konusunda yapt almalara, konferanslara zellikle Rus bilginlerini de davet ederek, onlarn houna gitmeyecek iler yapmadn, Trk Sovyet dostluuna nem verdiini gstermeye almtr. Bkz Feyziye zberk, zgn ve Cesur Bir Dnr : Niyazi Berkes, Bilim ve topya, say:172, Ekim 2008, ss.28-39, s.35, grnen o ki Atatrkn Sovyet dostluuna, milli snrlar sylemine kar onlar aksinin propagandasn yapyor destek de gryorlard, bu yzden kapatlmalar kanlmazd.

Fransz htillinden Trkiye Cumhuriyetine Ulusuluk Akm

294

mantkl grnyordu nk eylem safhasnda - kltrel anlamda - bakldnda Trk Ocaklar ile Halkevlerinin yapm olduu etkinlikler birbirinin benzeridir 38 Ocan milliyetilikten te Turanclk politikas gtmesi ise Yusuf Akura, Ahmet Aaolu, Ali Bey Hseyinzade gibi Rus esaretinde yetimi olan aydnlarn dil, kltr, fikir birliinin yan sra askeri ve siyasi birlii de savunmalarndan kaynaklanmt 39. Turanc politika gden isimler arasnda Ziya Gkalp zellikle irdelenmesi gereken bir isimdir. nk milliyetilik - Turanclk- fikri Ziya Gkalp ile geliim gsterdi40. lk sosyoloumuz olan Ziya Gkalp, Turanclarn teoride iinden kamad biraz da bu yzden uzun sre harekete geemedikleri pek ok soruna farkl yorumlar getirerek bu dncenin dinamii olmutur. ttihat ve Terakki Cemiyetinin kurulmasndan ksa sre sonra cemiyete ye olan Ziya Gkalp, frkann genel merkezinin stanbula tanmasyla beraber Trk milliyetilerinin nemli kuruluu haline gelen Trk Ocaklarna katlarak41 Trk Yurdu Dergisinde yazmaya balamtr42. Turanc ya da milliyeti beyinlerin en byk amaz uydu, Trk milleti ykselip medenileirken batnn maddi bakmdan Trkleri ezen tm vastalarna sahip olmasn istiyor ama dier yandan ayn dnyann zevkleri, aile hayat, her trl sosyal mnasebeti, felsefi, dini inanlar, sanat ve elence hayatndan da uzak durulmas 43 isteniyordu. Bu yzden batclk karsnda net bir tavr alamyorlard, bat medeniyetini almann dini bozacandan korkuyorlard. Bu korkuda dinin bozulma endiesinden ok slamclardan ekinildii kanaatindeyim. nk slamclar genel olarak liberal ve demokrat rejime olduu kadar ulusulara da karydlar, yle ki 1913 ylnda nfuzu olduka gl doulu bir aristokrat aileye mensup olan Ahmet Naim tarafndan kaleme alnan slamda Dava -y Kavmiyet adl eser ulusulara kar kutsal sava ilan gibiydi. Ahmet Naim pek ok ayet ve hadis gstererek, milliyetiliin eriata aykr olduunu ileri sryor. Hristiyan dnyasnn, slamln gsne bak dayad bir dnemde Trk ulusuluundan bahsetmenin bir lgnlk, ihanet olduundan 44 bahsediyordu. Tark Zafer Tunayann Trkler iin syledii Trkler muhafazakar kadrolar paralamaktan ekinen devrimcilerdiHibir zaman gerek anlamyla devrimci olamadlar45 eletirisinin altnda da slamclardan duyulan bu ekince var gibiydi. Ziya Gkalp bu soruna Trk milletindenim, slm mmetindenim, Garp medeniyetindenim tarz bir yaklam getirerek altn da doldurarak - sorunu zm gibi grnd. Hatta rnek olarak da Japonyay model gsterdi, Japonya bat medeniyetini

38

Karlatrmal grmek iin baknz Ziya Gkalp, Trkln Esaslar, (Ankara, 1997), Ulu demir, Yllarn inden (Ankara, 1976), ilgintir ki Trk Ocaklar siyasi bir g haline gelmeye balad gerekesiyle kapatlrken, halkevlerinin de en azndan Ankaradakinin Trk Ocaklarndan pek farkl olmad grlmektedir. Gen yanda halkevinin ktphanesine atanan Niyazi Berkesin Halkevinde adeta sekin bir kii olmutum. Oraya gelen sekin kiilerle tanyorum. Zamanla rendim ki oras siyasal plana kma iinin basamaklarndan biriydi. Ben bunu bilmediimden oray halkn evi olacak sanyordum (bkz zberk, Niyazi Berkes, s.32) szlerinden kendisinin de aka ifade ettii gibi halkevinin halkn evi olmaktan ok uzak olduu grlmektedir. 39 Saray, Trk Dnyasnda, s.72 40 Tunaya, Devrim Hareketleri, s. 139 ; Timur, Trk Devrimi, s.266 41 demir, Yllarn inden, s.361; Hikmet Tanyu, Ziya Gkalpin Konolojisi, Ankara, 1981, s.78 42 Selahattin Hilav, Dnce Tarihi (1908-1980), ada Trkiye 4, (ss.383-416),s.391 43 Erol Gngr, Kltr Deimesi ve Milliyetilik, 13. Basm, stanbul,2003, s. 10 -11 44 Niyazi Berkes, Trkiyede adalama,9. bask , stanbul, 2006, s.436 45 Tunaya, Devrim Hareketleri, s.141

295 Nesrin ATICI KANBEROLU

benimseyerek gayet iyi bir uyum yakalam ve korkulan bir din deiimi de olmamt 46. Ancak lber Ortayl, mparatorluun En Uzun Yzyl adl eserinde Japonya hakknda verilen bu rnein yanl olduunu en ok din deitiren milletin Japonlar olduunu syler ki bunlar genel olarak Hristiyanla gemiti. Burada Ziya Gkalpin yapmaya alt, soruna reete bulmakt ama kendini sosyolog olarak nitelendirdii ya da nitelendirildii gz nne alndnda sorunlara zm bulmak konusunda olduka yzeysel kald grnr nk bir sosyolog gibi sorunun nedenini bulup, toplumu irdelemekten ok bir filozof gibi davranarak soruna are bulmaya alm bu da onun elikili sylemlerde bulunup topik projeler retmesine neden olmutu. Ancak Atatrk dneminde Ziya Gkalpin Turanclk fikrinden vazgetiini ya da en azndan vazgemi grnd grlmektedir. Cumhuriyet ncesi kaleme ald Kzl Elma kitabnda: Vatan ne Trkiyedir Trklere ne Trkistan, Vatan byk ve mebbet bir lkedir; Turan47, diye yazan yazar, Atatrk dneminde bu tutumundan vazgemi gibi gsterilmekteydi. Bunda Enver Paann Turan fikrini gerekletirmek uruna hayatn feda etmesine ramen baarsz olmas yannda Atatrkn snrlar tesi Trk dnyas yerine kendi snrlar iindeki ulusuyla ilgileniyor olmasnn etkisi byktr. Her ne kadar Ziya Gkalp Mustafa Kemalin dncelerinin ilhamcs olarak gsterilmise de48 Falih Rfk, Atatrkn, Ziya Gkalpe ok ge ve de g sndn syler 49. Sonu itibari ile hangisinin bir dierinden etkilendii konusu bir yana braklrsa ortada bir gerek vardr ki o da ikisinin ortak bir paydada bulumay baarabilmi olmasdr. Mustafa Kemal dneminde de Ziya Gkalpin yerini muhafaza etmi 50 olmas ksa bir sreliine de olsa nk 1924de Ziya Gkalp lmtr -bunun bir gstergesidir. Ziya Gkalpin yerini muhafaza edebilmi olmasnda onun Sosyolji bilimine olan dknl, sosyolojiyi Trkiyede bir bilim dal olarak gelitirmeye alyor olmasnn etkisi byktr ayrca, farkl iktidarlar dneminde pek ok dergide yaz yazm olmasna ramen yapt eletirilerde genelde kii ve iktidarlar hedef almak yerine, eletirilerini topluma yneltmi olmas da lene kadar yerini korumasnda nemli bir rol oynamtr. 4. Atatrk Milliyetilii Atatrkn milliyetilik anlay ve milliyetilik adna yapmaya altklarna gemeden evvel Atatrk milliyetiliinin doduu ortam ve koullar incelemek gerekir, bylelikle olayn Celal Nuri51nin ileri srd gibi Vahdettinin basiretsizlii, Mustafa
46 47

Gngr, Kltr Deimesi, s. 13 Ziya Gkalp, Kzl Elma, haz. Hikmet Tanyu, 1976, s.5 48 Hamdullah Suphi Tanrver , Gkalpi Mustafa Kemalin fikirlerinin ilhamcs olarak sunmu, fakat daha Kurtulu Sava bitmeden, bir Kemalist olarak Trk Milliyetiliini rkla yakn bir ekild e aklarken bunlarn kiisel fikirleri olduunu ve M. Kemal ile bu konuda her zaman anlama iinde olmadklarn da eklemesi gerektiini sylyordu bkz Timur, Trk Devrimi, s.266 49 Falih Rfk Atay, ankaya, 2. bask, stanbul, 1969, s.369 50 1923 ylnda Ankara hkmeti tarafndan davet alarak Ankaraya gidip Maarif Vekaleti Telif ve Tercme Heyeti bakanlna atanmas da bunun neticesidir, ksa sre iinde de terbiye kurumunu gelitirmi, liselere felsefe, itimaiyat(sosyoloji) derslerinin konulmasn salamt bkz Tanyu, Kronoloji, s.137-152 51 Celal Nuri, Trk Devrimi, ev. zer Ozankaya , Ankara, 2002, s.41

Fransz htillinden Trkiye Cumhuriyetine Ulusuluk Akm

296

Kemalin stn yaradl, Avrupann lousa hali benzetmelerinden daha derin olduu grlebilir. Atatrk milliyetilii, iinde bulunduu uluslar aras ortamla birbirine paralel ekilde domu ve gelimitir. Atatrkten ok daha evvel Trklerde millet olma bilincinin gelitii ni, snrlar tesi milliyetiliin denenmeye alld yukarda anlatlmtr. I.Dnya Savann kaybedilerek Anadolu halknn da dhil olduu toplu bir Kurtulu mcadelesi verilmesi Atatrkn milliyetiliini biimlendirdii kadar, biimlenmi milliyetilik elerini halk zerinde kullanma konusunda da olduka etkin bir ortam oluturdu. Atatrk Milliyetiliinin ortaya kt dneme baklacak olursa, ncelikle Atatrk milliyetiliinin emperyalizmin en iddetli olduu dnemde ortaya kt grlr. stelik emperyalist bloun birbiriyle de mcadele edip kendi aralarnda da uyumu kaybettikleri, Rusyada da devrimin patlak verdii bir dnemde ortaya kt ki bu iki yl sonra balayacak Trk devrimi iin byk bir ans oldu 52. Atatrk milliyetilii, Avrupada ok uluslu imparatorluklarn kp ulusal devletlerin ortaya kt bir srece rastlamtr, Trk milliyetilii de bu srecin bir parasdr. Ulusal devlet modeli yeni bir rnek olmamakla beraber evrensel hale geldii dnem tam da Atatrkn de Kurtulu mcadelesi verip yeni bir devlet kurmaya alt dneme rastlyordu. Mustafa Kemalin yrtt hareket tm dnyada yalnzca Trk topraklarnda verilen bir mcadele deildi. 1. Dnya Savandan sonra ortaya kan birok milliyeti hareketten yalnz biriydi, siyasal tarih asndan ele alndnda ise 1. Dnya Savandan yenik ya da umduunu bulamadan kan ve revizyonist olarak anlan akmlardan biri hatta birincisi, bu amala da silaha ilk sarlanyd. Dolaysyla Atatrk milliyetilii o gnler Avrupasnn dn ve hareket biimine uyacak nitelikteydi. Yani Atatrk milliyetilii 1. Dnya Sava ertesi ortamnn bir meyvesidir, hatta bu hareket bu ortam tarafndan paradoksal ekilde olanakl klnan bir olaydr53 Atatrk milliyetilii evresinden kopuk zgn bir hareket olmamakla birlikte bu hareketi gelitii adan ayran nemli farklar da yok deildi. Birincisi, ulusal szcn kendi siyasal snrlar dna tarmadan yorumlayan tek devlet olmu, Pan milliyetilik ve irredantizm yznden snrlarn tehlikeye atmam, dierleri gibi emperyalizm amac tamamtr. kincisi, Trkiye 1. Dnya Savann ardndan hakszla urayan dier revizyonist lkeler gibi hareket ederek, kendisine dayatlan antlamalara kar km ancak bamszln kazanr kazanmaz revizyonist tutumunu brakm, hibir lkeden bir ey istemeyen antirevizyonist bir lke olmutur. ok nemli bir tutum olarak da Avrupa milliyetileri tekelci ve totoliter bir yapya brnrken Atatrk milliyetilii aksine oulcu bir yapya ynelmi, bu yzden dier

52

Oran, Atatrk Milliyetilii, s.40-41; Rusya, ulusal devrimi, uluslar aras devrimler zincirinin emperyalizmi sarsan halkas saylyordu. stelik yeni sosyalist iktidar kendini mazlum halklarn temsilcisi olarak gryor, onlara yardm ederek o lkelerde de sosyalizmi yayabileceini umut ediyordu. Trkiyeye destek vermesinde pratik etken de vard. lkesinin gney kanadn itilaf ve ngiliz saldrlarna kar koruma altna almak istiyordu. Bunun iin de bamsz bir Trkiye gerekmekteydi bkz Blent Tanr, Kurtulu Kurulu, 8. bask, stanbul, 2007 s.58 53 Oran, Atatrk Milliyetilii, s.39-44

297 Nesrin ATICI KANBEROLU

lkelerde liderler lnce ynetimleri son bulmasna ramen Atatrk ldkten sonra da kurduu dzen devam etmiti54. Devlet ii ynetimde bir fark olarak da dier lkelerde devlet tek partinin elindeyken Trkiyede var olan tek parti devletin elindeydi55 Mustafa Kemal Atatrkn milliyetilik adna yaptklarna baklacak olursa ncelikle Kurtulu Savanda her trl ideolojik enin anti - emperyalist birer ara haline getirildiini, bunun da Trk ulusuluunun mazlum millet ulusuluu haline brnmesinde etkili olduunu grrz56. Kurtulu Savanda atlan her adma bir millilik sfat konulmutu, yaplan mcadelenin ad bata olmak zere Milli Mcadele her ey bu sfatla ilikilendiriliyordu. Kuva-y Milliye, Milli Snrlar, Misak- Milli, Byk Millet Meclisi, Milli Egemenlik, Milli rade, Milli Sr, Milli Nefret, Milli Siyaset, Tekalif -i Milliye57. Atatrk siyasi grlerinin temeline de Milli Egemenlii oturttu. Kurtulu mcadelesi esnasnda da sonrasnda da yapt tm konumalarda millet sevgisini ifade etti. lkeyi dman igalinden kurtardktan sonra Yurtta Sulh Cihanda Sulh sylemi ile dnyaya kar barl bir tutum iine girdiini gsteren Atatrk Ne Mutlu Trkm Diyene szleriyle de tm kurtulu mcadelesi boyunca dile getirdii millilik millet olma, bir olma- szlerine de son noktay koymu oldu. Bylelikle elinde kalan topraklarda yaayan tm farkl unsurlar, ayn tarihi, ayn kltr, ayn gemii paylam insanlar olarak bir btn olarak grdn hi birini bir dierinden ayrmadn ifade etmi oldu nk o Ne Mutlu Trk Olana deil Ne Mutlu Trkm Diyene demiti. lkenin bana gelen birok felaketin nedeninin halkn egemenlie sahip kmamasndan kaynaklandn syleyerek bunu salamak iin halkn, milli egemenlii benimsemesi gerektiini savundu. nk milli egemenlik demek, ynetimde de milletin sz sahibi olaca anlamna geliyordu. Bu yzden de milli egemenlii her ne sebeple olursa olsun, snrlamak isteyenler mrtecidirbundan dolay halk, milli egemenlie ynelen btn tehditleri ve tehlikeleri nlemelidir. nk milli egemenlik yle bir kuvvettir ki, onun karsnda btn dikta rejimleri yklmaya mahkmdur58 szleriyle mcadelenin en bandan halka Cumhuriyet rejiminin sinyallerini de verdi. Mustafa Kemal Atatrk lkenin idaresini ele alp cumhuriyet rejimini de kurduktan sonra kafasnda mcadeleden ok daha evvelinde var olan devrimlerini hzl ekilde gerekletirmeye balad. Bunlardan zellikle tarih ve dil zerine yapt almalarnda milliyetilik faktr grlyordu. demirin aktardna gre 1928 ylnda bir gn Atatrke Franszca yazlm bir corafya kitab gsterirler. Bu kitapta insanlar, renklerine gre snflandrlmt ve Trkler beyaz rka nazaran ikinci derece bir rk saylan sar rk arasnda gsteriliyordu. Atatrk bunu grnce byle bir ey olamaz diyerek Trk tarihi zerinde almalara balamtr. Ancak ksa sre zarfnda bu almalarn ikinci nc elden kitaplarla hele de Trklere muhalif olan yazarlarla baarlamayacan anlam ve bu i iin gereken ktphane, laboratuarlar kurup ilk elden kaynaklar toplamak gerektiine karar vermi, bu
54

Her ne kadar yeni bir rejim kurmann verdii skntlar nedeniyle demokrasi adna baktmzda cumhuriyetin varl net olarak uzun bir sre grlemese de, Atatrk elinde var olan frsat dier liderlerin aksine cumhuriyet rejimi kurma eklinde deerlendirmitir. 55 Oran, Atatrk Milliyetilii, s. 45-47 56 Timur, Trk Devrimi, s.265 57 ahin, Atatrkn Milliyetilii, s.17 58 Metin i, Siyasal Dnceler Tarihi, st, 2004, s.336-337

Fransz htillinden Trkiye Cumhuriyetine Ulusuluk Akm

298

ihtiyaca binaen de Trk Tarih ve Dil Kurumlaryla, Dil ve Tarih Corafya Faklteleri kurulmutu59. 15 Nisan 1931de Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti, 12 Temmuz 1932de ise Trk Dilini Tetkik Cemiyeti kurularak, Trk Tarihi Tetkik Cemiyetinin ad 1935de Trk Tarih Kurumu, Trk Dili Tetkik Cemiyetinin ad da 1936da Trk Dil Kurumuna evrilmiti. Trk Dili Tedkik Cemiyeti iki ynl alyordu. 1- Trk dili zerinde aratrma yapmak ve yaptrmak 2- Trk dilinin gncel sorunlaryla ilgilenip bu sorunlara zm bulmak. Atatrk, Trk Dili Tetkik Cemiyetinin kuruluundan birka yl evvel 1 Kasm 1928de Latin Alfabesini kabul etmiti60. Ancak yeni harflerle yazp okumaya balanldnda problemler olduu gzlendi, nk Trke olmayan kelimeler farkl farkl okunabiliyordu. Bu yzden dilin de milliyeti ve yeni bir a ile ele alnmas gerektiine karar verilerek anlalmas zor kelimelerin atlarak yerine z Trke kelimeler kullanma alnmaya baland61. Dili sadeletirme almalarnn bana da smet nn getirildi 62. Halka bunu benimsetebilmek ve halk buna dahil de edebilmek adna gazetelere dergiler e konuyla ilgili sayfalar ald. Yeni Bir Ulusal Szlk hazrlanmaya baland. Ancak durum yle bir hal ald ki eskilerin yerine getirilen yeni kelimelerden kimse bir ey anlamyordu. smet Paa Takrir-i Skun kanunun yrrlkten kaldrlmas adna yapt konumasnda devlet ba, gez, sars, srklendiren, akn, azgnlara us, ksa yoldan basamaa kmak kzgs, her yenli engin talk, ergin noktas, seirdim, deimli netice devlet duraklar, yerlekin, yetik gibi deyimler tamlamalar kullanmt 63. Dildeki devrim abalar tarih alanna da girdi, nce tarih renimine nclk etmek amacyla Tarih Notlar yaynlad, tarih almalar giderek yaygnlat ve Trk Ocaklar Kurultaynn 28 Nisan 1930 tarihli oturumunda, Trk Oca kurulular iinde bir Trk Tarihi Tetkik Heyeti kurulmasna karar verildi. Trk Oca kapatldktan sonra 15 Nisan 1931de Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti kuruldu. Tarih ve dil konusunda almalar srerken, Herman F. Kverginin yollad Trk Dillerindeki Baz elerin Psikolojisi adl eserin etkisi ile Gne-Dil Teorisi ortaya atld64. Teoriye gre dnya dilleri Trk dilinden domu olabilirdi, Atatrk, Gne Dil Teorisinin Dil ve Tarih Corafya Fakltesinde ders olarak
59 60

demir, Yllarn inden, s.24-25 Atatrkn Latin alfabesine geiinde Trk Dnyas ile olan balarn koparmama fikri olduu da grlr (Saray, Trk Dnyasnda Dil ve Kltr Birlii, s.89), ama ana etken deildir nk Atatrk en bandan beri batcdr daha 1919un temmuzunda kongre iin Erzurumda bulunduu vakit bu nklab yapacan, tarih de drttrerek Mazhar Mfite not aldrtmt (bkz Mazhar Mfit Kansu, Erzurumdan lmne Kadar Atatrkle Beraber, c.1, Ankara, 1966, s.131). Baskn Oran, Atatrkte din adamlarnn tekelini krmak, yeni harflerle eski ile olan balanty kesmek, okuma yazma tekelini krarak halk ile sekinler arasndaki uurumu azaltmak, hepsinden de nemlisi rejimi glendirmek iin gerekli propaganda almalarn kitlelere daha kolay ve hzl ulatrma dncesinin de var olduunu syler bkz Baskn Oran, Atatrk Milliyetilii, s.201 61 Baskn Orana gre dilde sadeletirmenin amac harf inklabndan kaynaklanan okuma sknts deildi. Ona gre iki ama vard. Birincisi kyle kent arasnda ve alt ile st tabaka arasnda dil yznden ortaya kan ayrm azaltmak ve bu yolla bir ulus ve ulusal birlik oluturmak, ikincisi ise Arapa Farsa szckler yerine Trke szckler koyarak gen kuaklarn Osmanl siyasal kltrel geleneklerinden kesin ekilde kopmalarn salamakt bkz Oran, Atatrk Milliyetilii, s.202 62 Mahmut Gololu, Trkiye Cumhuriyeti Tarihi-I 1924 1930 Devrimler ve Tepkiler, stanbul, 2007, s.287 63 Gololu, Devrimler ve Tepkiler, s. 289 64 Gololu, Devrimler ve Tepkiler, s.290-291

299 Nesrin ATICI KANBEROLU

okutulmas gerektiini sylemi brahim Necmi Dilmen, Hasan Reit Tankut65, Saim Ali Dilemre, Agop Dilaar, smail Hami Danimend, Abdlkadir nan gibi dilciler bu konu zerinde almtr. Ancak Atatrk ldkten sonra bu almalar da son buldu nk dilbilimciler bu teoriyi benimsemediler. Atatrk kadar gereki bir insann kendi dilbilimcilerinin bile benimsemedii 66 bir gr zerinde srar etmesini savunma, ve bir milletin dnyada varln en azndan kendilerine- kantlama abas olarak grmek gerekir. Atatrk dilde sadeleme iine giritiinde de bu giriimin olumlu sonular vermediini grd zaman yaptklarnn yanl olduunu grerek hatalarn dzeltmesini bilmiti. Bu srada yalnzca dilde deil, tarihte de milliyeti atlmlar yaplyordu Osmanl merkezli tarih anlayndan klyor ve yerine Trk tarih anlay geliyordu Atatrkte buna sebep olan d etkenleri de es gememek gerekir. Bu dnemde Batllar Trklerin uygar olmadklarn bu yzden de Anadoludan karlmalar gerektiini savunuyor, bu gre kar da uygarln Orta Asyada Trklerde doduu, tm belli bal insan topluluklarnn oradan yani Trklerden kaynakland gr savunuluyordu. Yine Avrupallarn ne srd, Trkler 1071 ncesi Anadoluda yoktu grne kar Anadolunun en eski uygarlklarndan biri olan Hititlerin Trk olduu hatta en eski Mezopotamya uygarln kuran Smerlerin de Trk olduu gr savunularak kantlanmaya allyordu.. Hatta bunun bir ifadesi olarak da iki nemli bankaya Eti ve Smer Bank olarak onlarn ad verildi67 Ancak yukarda da belirtildii gibi Atatrkn bunu yapma nedeni genel olarak savunma amalyd nk her ne kadar Lozandan Trkiye adna kazanlarla dnlm gibi grnse de Atatrk bat evrelerinde yukarda saylan bahanelerle Trkiyenin varlnn geici grldn duyuyordu. Bu yzden hemen almalar balatmt. Akinin de belirttii gibi Atatrk kendi insanlarn, halkn Trkleri- etkilemeyi de istemiti. 200 yldr srekli yenilgi yaayan bir halkn gayrete gelmesi iin ncelikle psikolojileri dzeltilmeliydi, aalk duygusundan kurtulmalydlar68. Sonu itibariyle her iki etken dolaysyla yeni savunulan grler dorultusunda Fuat Kprl, Trk tarihini, Osmanl merkezli olmaktan kararak
65

Bu iki isim Atatrkn emriyle Ankarada alan fakltede uzun sre teoriyi resmi bir ders olarak okutmu, pek ok da alma yapmak durumunda kalm ancak konuyu benimsedikleri pek sylenemez Bkz Ahmet Cevat Emre, ki Neslin Tarihi, stanbul, 1960, s.342 66 Ne dilde sadeleme ne de Gne Dil Teorisi giriimleri benimsenmi deildi. Ahmet Cevat, F. Kverginin bu eseri ilk olarak kendine yolladn ama kendisinin bunu ciddiye dahi almayp bu yzden F. Kvergiye cevap vermediini zaten bu sessizlii zerine bu eserin baka biri vastasyla Atatrke ulatrldn syler,(ki Neslin Tarihi,s.342-343)sadeleme ve inklap konusunda ise Ahmet Cevat lisanda inklap olmaz dedii iin Atatrk tarafndan azarlandn yazar. Atatrk kendisine Lisanda inklap olmaz diyorsun; seni Fransz alimleri kandrdlar diye kmaktadr. Ahmet Cevat da cevap olarak efendim, umumi konuma ve yaz dilinde inklap olmaz; yani milyonlarn kulland kelimeler ve deyiler attrlp yerlerine baka kelimeler kullandrlamaz. Byle bir teebbsle ancak birka kii arasnda argo oluturulabilir. Halk gene eski dilini kullanr. Halk iin roman, piyes, hikaye yazanlar da halkn anlad dil ile yazarlar, fakat tm medeni milletlerde hekimlerin, hakimlerin ve avukatlarn, mhendislerin, makinistlerin, askerlerin, siyasilerin kulland terminolojileri vardr.. bu terminolojileri almak bizim en byk ihtiyacmzdr ite bizim muhta olduumuz lisan inklab budur. . . Ahmet Cevat, bir mddet sonra Atatrkn de sadeletirme hareketi yznden birbirimizi anlamaz hale geldik deme noktasna geldiini syler bkz Emre, ki Neslin Tarihi, s.338 67 Sina Akin, Atatrk Dnemi Tarihilii, V. Trk Kongresi, Tarih, Tarihilik, Tarih Yazm,c. III, (ss.5-14) Ankara, 2005,s .7 68 Akin, Atatrk Dnemi Tarihilii,s.8

Fransz htillinden Trkiye Cumhuriyetine Ulusuluk Akm

300

beylikler, Anadolu Seluklular ve oradan da Byk Seluklular araclyla Orta Asyaya balam. Hatta bununla da kalmayp Osmanl her eyini Bizanstan almt teorisini ykmak iin Osmanl kurumlarn tek tek ele alan incelemeler yapmtrmt, Akinin de dedii gibi Kprlnn tm fikirleri doru olmasa da batl tarihilere meydan okuyabilecek bir noktaya gelinmi olmas eskisi gibi bo olunmadnn69 bir gstergesi olmas bakmndan dikkate deerdir. Atatrk sosyal unsurlar milliyetilikle yoururken onun her konuda bunu dikkate ald sylenemez, iktisat konusunda ittihatlar milli iktisad benimsemiken (solidarist halklkla i ie, liberalizme tepkilerin tmn ieren sosyalizm hari-), Atatrk ise 1923 1932 aras dnemde liberal ekonomik politikay tercih etmi ( ama tamamen mdahaleden yoksun deil demiryollar politikas ve 27deki Teviki Sanayi Kanunu ile milli tccar desteklemeye almt ) 1933 de ise youn ekilde devleti politikaya ynelmiti. Bunun sebebi hem ilk politikasnn baarsz olmas hem de, her iki politikann da zamannn devletleri ile (rnek ald) uyum salyor olmasyd. Atatrk, aznlk deiimi konusunda da Baskn Orann, Papa Eftimden aktardna70gre Anadolunun Hristiyan Trklerini verip, Yunanistan ve adalarn Mslman ama gayr- Trk unsurlarn almt. 1920lerde Karaman Trkleri de Rum Ortodoks mezhebine bal olmas sebebiyle yollanrken, daha sonraki bir srete Trkiyeye g etmek isteyen Gagavuz Trkleri, yine Hristiyan olmalarndan da kaynaklanan bir sebeple Trkiyeye alnmamt. Baskn Orana gre Atatrkn yapt rk milliyetiliinden ok din milliyetiliiydi. Fakat dier yandan bakacak olursak bu tutum Atatrkn snrlar tesi bir panmilliyetilikten ne kadar uzak olduunun gstergesidir. Fakat II. Dnya Sava yaklap da Avrupada rklk moda haline gelmeye balaynca Atatrkn milliyetilii de bakalar tarafndan rkla dntrlmeye balanacakt. Anlarnda bu konuya deinen Niyazi Berkes, Kbrstan Trkiyeye tandklar vakit Kemalizmle yorulmu stanbulu merak ettiini bir yandan da iyi bir eitim hayali kurduunu ancak stanbulda ok byk bir hayal krkl yaadn anlatrken, rklkla da ilk kez bu yllarda tantn syler (1927 1931li yllar). Okuldaki yakn arkada Macit Gkberk Selanikli kendisi ise Kbrsl olduundan Nihat Atsz tarafndan haklarnda Trk deiller eklinde karalama kampanyas balatlnca Niyazi Berkes rkln ne olduunu da renmi olur 71. yleki Trkiyede kafatas lmeye varan ilginlikler balar (1 Austos 1935de Mimar Sinann mezar alarak, iskeleti zerinde biyolojik ve morfolojik incelemeler yaplm) ancak yukarda da belirttiimiz gibi bu etrafndaki lkelerden kopuk bamsz bir olay deildir. Nitekim Avrupada faizmin kmesinden sonra Trkiyede kafatas lme ilemleri de son bulmutu. II. Dnya Savana giden srete ve sava boyunca prim yapan rk ve Turanclar, Nazilerin Stalingrad yenilgisinden sonra seslerini kesmi nk ou 1944te kovuturmaya uramt 72. Irklk kesinlikle ne Atatrkn ne de kendinden sonra gelen smet nnnn politikasyd ancak lkede esen havann iktidardan bamsz olduunu dnmek de yanl olacaktr, gerek Atatrkn gerek de nnnn dardaki gidiata uygun politikalar yrttn yani pragmatist davrandklarn ama ii ok ciddi boyutlara tamamaya da zen gsterdiklerini dnmek ok daha lml olacaktr. Sonu itibari ile en bata da belirttiimiz gibi Fransz htillinden bu yana tm dnyay etkisi altna alm olan ulusuluk akm zaman ve koullara gre ekil deitirmi olup, daha yumuak bir tutum olan devlet eittir ulus eklinde modernletirilirken Trk
69 70

Akin, Atatrk Dnemi Tarihilii, s.8-12 Oran, Atatrk Milliyetilii, s.174 71 Niyazi Berkes, Unutulan Yllar, 2011, stanbul, s.59; zberk, Niyazi Berkes, s.31-32 72 Oran, Atatrk Milliyetilii, s.207

301 Nesrin ATICI KANBEROLU

siyasetileri tarafndan da dardaki gidiata paralel olarak alnp, i siyasete uyan biimiyle yorumlanmtr.

KAYNAKA AKBULUT, Dursun Ali, Saltanattan Ulusal Egemenlie, stanbul, 2006. AKN, Sina, Atatrk Dnemi Tarihilii, V. Trk Kongresi, Tarih, Tarihilik, Tarih Yazm,c. III, ss.5-14, Ankara, 2005. ANGI, Hac, Atatrk lkeleri ve Trk Devrimi, 4. Bask, Ankara, 1985. ARMAOLU, Fahir, 20.Yzyl Siyasi Tarihi, 15. bask, stanbul, 2005. ATAY, Falih Rfk, ankaya, 2. Bask, stanbul, 1969. ATE, Toktam, Trk Devrim Tarihi, 8. Basm, Der Yaynlar. AYDEMR, evket Sreyya, Suyu Arayan Adam, 16 bask, stanbul, 2005. BENL, Hasan Tahsin, Ankara Halkevi Al ve lk Yl, Mlkiye, c.XXV, say:227, ss.223 230. BERKES, Niyazi, 200 Yldr Neden Bocalyoruz, stanbul, 1965. BERKES, Niyazi, Trk Dnnde Bat Sorunu, Ankara, 1975. BERKES, Niyazi, Teokrasi ve Laiklik, stanbul, 1984. BERKES, Niyazi, Trkiyede adalama, 9. bask, stanbul, 2006. BERKES, Niyazi, Unutulan Yllar, 4. Bask, stanbul, 2011 CANSEVER, Hasan Ferit, Trk Ocann Douundaki Sebep ve Saikler, Trk Yurdu, Ekim 1960, 289.say, ikinci cilt(7), ss. 17-18. EMRE, Ahmet Cevat, ki Neslin Tarihi, stanbul, 1960, s.338. GOLOLU, Mahmut, Trkiye Cumhuriyeti Tarihi-I 19241930 Devrimler ve Tepkiler, stanbul, 2007 GKALP, Ziya, Kzl Elma, haz. Hikmet Tanyu, 1976. GNGR, Erol, Kltr Deimesi ve Milliyetilik, 13. Basm, stanbul, 2003. HLAV, Selahattin, Dnce Tarihi (1908-1980), ada Trkiye 4, ss.383-416. DEMR, Ulu, Yllarn inden, Ankara, 1976. , Metin, Siyasal Dnceler Tarihi, stanbul, 2004. KANSU, Mazhar Mfit, Erzurumdan lmne Kadar Atatrkle Beraber, c.1, Ankara, 1966. KOCATRK,Utkan, Atatrkn Fikir ve Dnceleri, Ankara, 1999. LEWIS, Bernard, Modern Trkiyenin Douu, Ankara, 1991.

Fransz htillinden Trkiye Cumhuriyetine Ulusuluk Akm

302

NIEBUHR, Reinhold, Ahlakl nsan Ahlaksz Toplum, Trk. Sara Akad, II. Bask, Ankara, 2003. ORAN, Baskn, Atatrk Milliyetilii,3. basm, Ankara, 1993. ORTAYLI, lber, mparatorluun En Uzun Yzyl, 25. bask, stanbul, 2006. ORTAYLI, lber, Osmanl mparatorluunda Alman Nfuzu, 9. bask, st, 2006. ZBERK, Feyziye, zgn ve Cesur Bir Dnr : Niyazi Berkes, Bilim ve topya, say:172, Ekim 2008, ss.28-39. SAFA, Peyami, Trk nklabna Baklar, Ankara, 1988. SARAY, Mehmet, Trk Dnyasnda Dil ve Kltr Birlii, stanbul, 2003. AHN, Enis, Atatrkn Milliyetilik lkesi, Cumhuriyetimizin 80. Ylna Armaan, Sakarya nv. Yay., Adapazar, Kasm, 2003, ss.7-28. TABAKOLU, Ahmet, Trk ktisat Tarihi, 7. Bask, stanbul, 2005. TANR, Blent, Kurtulu Kurulu, 8. Bask, stanbul, 2007. TANYU, Hikmet, Ziya Gkalpin Kronolojisi, Ankara, 1981. TMUR, Taner, Trk Devrimi ve Sonras, 3. Bask, 1994. TUNAYA, Tark Zafer, Devrim Hareketleri inde Atatrk ve Atatrklk, 3. Bask, stanbul, 1994. TUNAYA, Tark Zafer, Trkiyede Siyasal Partiler, c.I, stanbul, 1998. UAROL, Rifat, Siyasi Tarih (1789-1999), 5. Bask, st, 2000. NAL, Yenal, Ahmet Ferit Tekin Hayat ve Siyasi Faaliyetleri , Tarih Okulu, 2008, say I, ss.19-47. YETKN, etin, Trkiyede Tek Parti Ynetimi (1930-1945), 1985. .