CML HSNL

Gny Azrbaycan: Thran - Bak - Moskva arasnda

(1939-1945)

Diplomat nriyyat Bak 1998

ADK-98 GA - 057
lmi rdaktor: Tarix lmlri doktoru, profssor vkt xanm Tayva Nriyyat rdaktoru: Nahid Haczad Ryilr: Tarix lmlri doktoru, profssor Syidaa Onullahi Tarix lmlri doktoru, profssor ldar smaylov

Hsnli C.P.Gny Azrbaycan: Thran-Bak-Moskva arasnda (1939-1945). Bak, "Diplomat" nriyyat, 1998, 324 sh.
Zngin tarixi faktlar, matriallar sasnda yazlm bu samball tdqiqat srind Gny Azrbaycan azadlq hrkat ardcllqla izlnmi, 1939-1945-ci illrd ba vrmi hadislr hrtrfli surtd aradrlmdr. Sovt ttifaqnn v bir sra baqa byk dvltlrin mdaxilsin baxmayaraq, Tbrizd gni vst alan milli-azadlq hrkat kitabn ayr-ayr fsillrind btn dolunluu il z ksini tapmdr. lk df iq z grn, aqlanan arxiv sndlri sasnda Thran, Moskva, London v Vainqtonun Gny Azrbaycandak siyasti, Sovt Azrbaycannn bu prossdki itirak trafl yrnilmidir. nanrq ki, yksk lmi dyri, sambal il siln bu sr mtxssislrin, gni oxucu dairsinin diqtttindn knarda qalmayacaqdr.

ADK - 98 GA - 057 @C "Diplomat" 1998

N SZ kinci cahan mharibsi artq arxada qalmd. Mttfiqlrl birlikd faist Almaniyas zrind qlb nticsind yksk siyasi nfuz qazanmaqla Sovtlr Birliyin v ordusuna xilaskar, zn is xalqlar atas imicini yaradrm olan osif Stalin Xalq Komissarlar Sovtinin sdri Vyaslav Molotovla ttifaqn mharibdn az sonra trtib dilmi yni xritsi nnd durmular. Stalin ox raz grnr. Ona gr ki, o, blnm xalqlar v razilr problmindn istifad drk ttifaqn srhdlri boyunca bir ox xalqlarn ayr-ayr dvltlr trkibind qalm razilrini v digr mbahisli torpaqlar Sovt impriyasnn trkibin qata bilmidir. yni zamanda 1944-c ild uyqurlarn birldirilmsi sasnda 1948ci ildk mvcud olmu rqi Trkstan Rspublikas yaradlmd. Stalin z razln Molotovla bl blmd: indi bizd bloruslar hams birlikd yaayr, ukraynallar bir yrddir, moldovlar bir yrddir. Qrbd vziyyt normaldr ... Kuril adalar indi bizimdir, Saxalin tamamil bizimdir, baxn, n yaxdr! Hm Port-Artur, hm Dalniy bizimdir... in, Monqolstan - hams z qaydasndadr. (Sto sorok bsd s Molotovm. z dnvnika F.uva, Moskva, 1991, s.14.) Sovt dvltinin istila planlarnn ilk nc diplomatik kanallarla hazrlanmasnda Stalinin sa li mharib dvrnd Xarici lr komissar olmu Molotov idi. Molotov sonralar bu bard xatrlayrd: Mn Xarici lr naziri kimi z vzifmi Vtnimizin srhdlrini mmkn qdr ox gnilndirmkd grrdm. Mn l glir ki, biz Stalinl bu vzifnin hdsindn h d pis glmdik. (Sto sorok bsd s Molotovm, s.14) Lakin dnyann altda birin sahib olan Sovt dvltinin basna bunlar azlq dirdi v o, shbtinin sonunda z qaysn Molotova bl izah drk: Bax, burada bizim srhdlrimiz mnim xouma

glmir dmi v li il Qafqazdan cnubu gstrmidir. Aydndr ki, burada Trkiy v ranla srhdlr iar dilmidir. Hqiqtn d 1946-c il mart aynn vvllrind Moskva Zaqafqaziya rspublikas adndan Trkiynin rq blklrin olan iddiasna uursuz tbbs gstrmidir. Digr qonu dvlt is bu blkd iddialar tbii ki, vahid Azrbaycan kartna syknmkl lkmizin rann trkibindki daha byk hisssi olan Gny Azrbaycan torpaqlarna dil bilrdi. V tam minlikl dy bilrik ki, Stalinin siyastind Gny Azrbaycann Sovt Azrbaycanna birldirilmsi il bal xsusi planlar mvcud idi. Sovt dvltinin, xsn Stalinin Gny Azrbaycan siyastinin v bunun arxasnda duran Btv Azrbaycan problmin z ial mvqlrindn mnasibtinin gni planda aqlanmasna byk htiyac var. kinci Dnya mharibsi rfsind v dvrnd, lc d sonrak Milli hkumt zaman Gnydki hadislrin ardcl izlnilmsi, bunlarn konkrt snddr sasnda aqlanmas, bir szl problmin hlli n bu vaxtadk kmi Sovt arxivlrind mxfi, tamamil mxfi qriflrl saxlanlm klli miqdarda sndlrin z xarlmas v gni oxucu ktlsinin atdrlmas, n balcas, hrkt haqqnda sil hqiqtin yaylmas ii bu vaxtadk hyata kirilmmidir. Bu ar ii tarix lmlri doktoru, profssor Cmil Hsnli z zrin gtrmdr. Onun qyd diln istiqamtd lmi axtarlarnn ilk mrhlsi oxucularn ixtiyarna vriln bu kitabda z ksini tapmdr. Prof. C.Hsnlinin Gny Azrbaycan: Thran-Bak-Moskva arasnda (1939-1945) ad il tqdim tdiyi kitabda qarya qoyduu mqsd - Gnydki hrkat haqqnda sil hqiqtlri z xarmaq, o vaxtki hadislri sndlrin gz il izlmk - ox dyrli tbbsdr.

Mllifin balca olaraq Azrbaycan Rspublikasnn dvlt arxivlrindn ld tdiyi v tarixnasla ilk df gtirdiyi sndlr sasnda hazrlad bu kitab hr ydn vvl Gny Azrbaycan mslsinin Sovt dvlti, xsusil d Stalin n n qdr mhm bir problm olduunu, mslnin dvltin mharib dvrindki siyastind tutduu yri yani kild gstrmidir. Bu, sndlri zrgr dqiqliyi il izlmi mllifin ksiz uurudur. Prof. C.Hsnlinin srinin daha byk bir mziyyti bundan ibartdir ki, Sovtlrin bqn canfanlna, Cnubdak hrkat z istdiklri mcraya ynltmk chdlrin baxmayaraq kitabda gtiriln sndlr bir daha v sasl surtd 1941-1946-c illr hrkatnn Gny Azrbaycann z sosial-siyasi zminind yarandn sbut dir. Sndlr bunu da ox gcl kild gstrir ki, hrkatn sas rhbr qvvlri, ilk nvbd Syid Cfr Pivri yrli ziyal kadrlar arasndan silmi v Azrbaycan Dmokrat Partiyasnn yaradlmas v Milli hkumtin tkili mhz ona, Pivriy taprlm olsa da, o, sonadk z mstqilliyini qoruyub saxlaya bilmidi. S.C.Pivrinin sciyyvi xsusiyytlri btn sr boyu mllifin diqtt mrkzind olmudur. Bu da grkmli siyasi xadim kimi Pivrinin 1941-1946-c illrdki Azrbaycan milli-azadlq hrkatnn ynilmz rhbri olduunu tsdiq tmidir. Bu chtdn mllifin zrind xsusi dayand bir msl tarixnaslda tamamil yni v son drc maraqldr. C.Hsnlinin aradrmalarndan aydn olur ki, S.C.Pivri Sovt nmayndlri il danqlarda myyn msllrd z fikirlri zrind israr dirdi. O, milli muxtariyyti siyasi baxmdan prspktivsiz hsab dir v bunun vzind hl bu vaxtadk h ksin fikirlmdiyi bir variant, yni Monqolstan tipind v sonrak mrhld Quzy Azrbaycanla birldiril bilk Azrbaycan Xalq

Dmokratik Rspublikas yaradlmas haqqnda fikirlirdi. Moskva il Tbriz arasndak mnasibtlrd yrniln hadislr dvrnd Azrbaycan KP(b)MK birinci katibi olmu Mir Cfr Barovun rolu byk idi. ran tarixnaslnda z tsdiqini tapm bu mslnin srd xsusi dqiqlikl akarlanmas tqdir layiqdir. Sndlrin aqladq bir ox msllr kimi bu da ox clbdicidir ki, Barovun randak komandas (ziz liyv, Mybulla miraslanov, hsn Hsnov v b.) Stalinin Azrbaycanla bal planlarna daha ox uyun v daha tibarl i aparrd, ninki Moskvann randak diplomatlar. Bu is bir ox hallarda uyunsuzluq v htta qardurma yaradrd. Tssf ki, srd bu vziyytin sil sbbi tam almayb. Burada Stalin son drc sadiq olan Barovun xsi mara da myyn rol oynaya bilrdi, blki, znnimc, onun znn d glckd daha byk bir rspublikann bas olmaq hvsinin olduu htimal dil bilrdi. Bu cht v mumiyytl Stalinin randak siyastinin arxasnda prspktivd Gny v Quzy Azrbaycann birldirilmsi plannn durduunu gzl biln Moskvadak Anastas Mikoyan v Lavrnti Briyann xsindki antiazrbaycan dstnin varl v gizli faliyyti nzr alnmal idi. srd bzi msllrd (bu sradan ADP-nin adnn silmsind ilk fikrin kim mnsub olmas, ttifaqn randak siyastind nft, yoxsa Gny Azrbaycan mslsi balca amil idi kimi suallar) mllifl mbahis d tmk olar. Lakin Gny problmi il bal gizli tarixi sndlrin akarlanmas iind yolun balancnda olan mllifin glck tdqiqatlarnda hl ox msllrin aydnladrlmasna nail olaa bhsiz qardadr. Profssor Cmil Hsnlinin apa hazrlanan bu kitab Sovt dvltinin, onun bas Stalinin kinci Dnya mharibsi dvrnd randak v balca olaraq Gny Azrbaycandak siyastinin btn

incliklri il almas v orada ba vrn hadislrin olduu kimi gstrilmsi istiqamtind yazlm ilk dolun srdir. Biz Azrbaycan trklri n bu srin balca qiymti, znnimc, o chtinddir ki, - Cnubdak hrkatn Gny Azrbaycann mhz z tarixi sosial-siyasi v mdni zminind, n balcas is Azrbaycann imal il cnubu arasnda o tarixi gnlrdki qarlql mnasibtlrd xalqmza xas olan vahid Azrbaycanlq idyasnn hakim olmas fikrinin btn sr boyu izlnilmsinddir. Hm d bu hqiqtin aqlanmas tkc mllif thkysi, fikirlri v gldiyi nticlrl dyil, mhz sndlrl tsdiq dilmsinddir. ndi is, hrmtli oxucular, sizlri birnfs oxuyacanz (mn buna bh tmirm) son drc maraql, xalqmz n ibrt drslri vrn, byk zhmt nticsind mydana gln, lmi-publisistik spkid yazlm bu srl tanla arram. vkt Taqyva tarix lmlri doktoru, profssor

I. GR XX sr sona atmaqdadr. Bu yzillikd kdiyimiz yolun bzi hlldici mqamlarnn aradrlmas son drc vacibdir. Tarixi kmi mnasibtd mstqil Azrbaycann baxlar sistminin formalamas totalitar idolokiyann ar ygn aradan qaldrman, saxta idyalardan uzaqlaman, xst tfkkrn saalmasnn balca amilidir. Son iki srd ilk df olaraq rait yaranb ki, Azrbaycann kmi tarixin mstqillik gz il baxlsn. Onun hlldici dvrlri, mrhllri, talykl msllri mstqal tarixi tfkkrn szgcindn kirilsin. Bu fikir yni drcd Gny Azrbaycan tarixin d aiddir. Bizim n "Gny Azrbaycan tarixi" anlay XIX srin vvllrindn balanr. Mhz bu vaxtdan xalq paralanb, tarix haalanb. XIX srin vvllrindki Rusiya Azrbaycan v Rusiya - ran mhariblrinin gdiind Azrbaycan iki hissy, Azrbaycan xalq iki yr paraland. randa v son vaxtlar bir sra xarici lklrd yazlm bzi srlr istisna olmaqla Gny Azrbaycan tarixi, xsusil onun XX srdki milli azadlq hrkat tarixi btvlkd Quzy Azrbaycanda yazlmdr. lkmizd tarix mstqal, obyktiv, totalitar idoloji basqdan azad baxn olmamas Gny Azrbaycan tarixin mnasibtd d ciddi problmlr yaratmdr. Sovtlr Birliyinin kommunist totalitar idologiyas zrind qurulmu tarixilik imprializmi ox ciddi kild Gny tarixin d ksponsiya tmidir. Baa atan milliytilik srind Gny Azrbaycann tarixi problmlrin mstqil v btv Azrbaycann azad, obyktiv lmi baxlarnn formaladrlmas, mummilli tal baxmndan yaanm siyasi prosslrin aradrlmas, XX sr Azrbaycan milli mcadilsinin v dmokratik hrkatnn yrnilmsi XXI srin astanasnda son drc zruridir.

10

Sovtlr Birliyi artq tarix shnsind yoxdur. Lakin onun kdiyi yol, yaxn v uzaq xalqlarn talyindki nqativ rolu hl uzun zaman aradrma mvzusu olacaqdr. SSR qapal cmiyyt olduundan, onun siyastinin oxlu qaranlq trflri indi aydnlamaqdadr. Mracit tdiyimiz mvzu bu chtdn sciyyvidir. 1939-1946-c illrd Gny Azrbaycanda n ba vrmidir? N n rann imal SSR - AB - Byk Britaniyann qardurma mydanna vrilmidir? Niy byk potnsiala v gni sosial bazaya malik Azrbaycan milli azadlq idallar, muxtariyyt v mstqillik arzular yarmq qald? Bu v digr suallar artq oxdandr ki, cavabn gzlyir. Sovtlr Birliyi zamannda hadislr ox sad, asan formada tqdim dilirdi. 1941-ci ild SSR-nin thlksizliyi v yrli haliy "kmk gstrmk" mqsdil Sovt qounlar Gny Azrbaycana daxil oldu v bynlxalq hdliklr uyun olaraq 1946-c ild oradan xarld. Hadislr bl yanama trzi il problm mumdnya tarixi prossindn tcrid dilmi v Sovtlrin idoloji inhisarna alnmd. kinci dnya mharibsinin ilk gnlrind SSR-nin ksponsionist myllrinin gclnmsil Qrbi Ukrayna v Qrbi Blorusiya msllrinin hll dilmsi, Sovtlrin Baltik lklrind mhkmlnmsi Gny Azrbaycana byk maraq dourmudu. Hl 30-cu illrin sonunda randa v Gny Azrbaycandak vziyyt Sovt thlksizlik, kfiyyat v hrbi xidmt idarlri trfindn diqttl yrnilirdi. SSR-nin trkibind olan Sovt Azrbaycan v onun rhbrlri bu msld daha byk maraq nmayi tdirirdilr. 1941ci ilin avqustunda Sovt qounlar rana daxil olduqdan iki hft sonra qabaqcadan sfrbr dilmi Azrbaycan SSR partiya, sovt, tsrrfat, dvlt thlksizliyi v daxili lr orqanlarnn min yaxn siyasi iisi xsusi taprqla Gny Azrbaycana gndrildi. Sovt Azrbaycan rhbrlrinin v Tbriz gndriln siyasi iilrin Gny Azrbaycandak faliyyti ilk nvbd

11

Sovt ttifaqnn siyastinin yrin ytirilmsin xidmt dirdi. Sovt totalitarizmi raitind Moskvadan frqli siyast yritmk sadc olaraq qyri-mmkn idi. M.C.Barov v onun komandasnn Gnydki milli hisslrin oyanna v milli hrkata tsir gstrn addmlar Sovt rhbrliyinin icazsi v gstrii il atlan addmlar idi. Bununla bl icaz vrilmi raitd olsa da, Bak rhbrliyi v Quzydn gndriln iilr Gny trklrinin azad olmasn, onlarn siyasi, milli, mdni mstqillik almasn, Azrbaycann btvlmsini rkdn arzulayr v bu istiqamtd faydal i aparrdlar. Bu dvrd Azrbaycann Sovt ziyallar Gny tarixinin, mdniyytinin, ictimai fikrinin dirldilmsind, trk dili urunda, milli mktb v mtbuat urunda mbarizd smrli addmlar atdlar. Sovtlrin ksponsionist niyytlrindn asl olmayaraq bu mtrqqi pross idi. Sovtlrin imali randa byk iqtisadi mara var idi. Rus alimlri hl XX srin vvllrind rann imalnda zngin nft htiyatlarnn olduunu akarlamdlar. Gny Azrbaycanda SSRnin ksponsionist idoloji maraqlar onun iqtisadi maraqlar il myyn olunurdu. lknin cnubunda ngiltrnin byk hcmd nft xarmas rana mnasibtd Britaniyann nnvi riki v daimi rqibi olan Rusiyan ciddi kild narahat dirdi. 40-c illrd Sovtlr Yaxn v Orta rqin znkin yanacaq v nrgtika mnblrin xmaq n yollar arayrd. Sovtlrin axtard bu yol Gny Azrbaycandan kirdi. Nft mslsi SSR-nin Gny Azrbaycanda, mumilikd randa siyastini myyn dn balca amil idi. Bu mqsdl Moskva rhbrlri Thrana tzyiq gstrmk n Azrbaycan mslsindn mhartl istifad dir, Gny trklrinin talyi il oynayrd. Problmin bu trfinin aradrlmas rana mnasibtd byk dvltlrin ziddiyytlrinin sl kklrini z xarmaa imkan vrir.

12

Almaniya zrind qlbdn bir ay sonra, iyunun 10-da .Stalin "rann imalnda Sovt snay mssislri tkil dilmsi haqda" SSR Xalq Komissarlar Sovtinin, iyunun 21-d "rann imalnda nftl bal goloji kfiyyat lri haqda" Dvlt Mdafi Komitsinin, iyulun 6-da "Gny Azrbaycanda v rann imalnn digr vilaytlrind sparat hrkatn tkili zr tdbirlr haqqnda" mumittifaq Kommunist (bolviklr) Partiyas Mrkzi Komitsinin gizli qrarlarn imzalad. Bu qrarlar v onlarn hyata kirilmsinin bzi trflri ada gnlrimizd d dnya n gizli olaraq qalmaqdadr. Dvriyyy gtiriln yni sndlrin shiflrind z hyatn Azrbaycann azadl v milli qurtuluu il balam minlrl fdakar insann talyi ks olunmudur. Bu adamlarn oxu Xiyabani hrkatnn itiraks olmu, Srdari millinin adn hl unutmam, fqt Rza ah istibdad dvrn yaamdlar. Mrut hrkatnn itiraklarndan biri 1944-c ilin yaynda ran Mclisin skilrl bal Tbrizd kiriln yncaqda dyirdi: "Qan tkdk, yonca ydik, mrut v azadlq ld tdik, lakin qsa mddtdn sonra irtica ayr paltar v ayr nvanla ba qaldrd. Srdarmz ldrdlr, zmz iyd aacnn y il o qdr dydlr ki, drnaqlarmz tkld. Uzun mddt vtnimizi trk tmk mcburiyytind qaldq. Mn Sizi bdbin v myus tmk istmirm. Grdynz kimi olum da Sizin sinfi tkilatnza (Tud Partiyas nzrd tutulur - C.H.) daxil olmudur. zm d bu yamda sizinlym v sizinl olacaam. Mn yoran-dkd lmyi namrdlik hsab dirm. Lakin qflt tmyin, bunu yaddan xarmayn ki, irtica v istibdadn bu df qalib gldiyi tqdird azadln v azadlq svnlrin kk qalmayacaqdr".1 Azrbaycana hqartli mnasibt, onun dilinin v mktbinin, mdniyytinin yasaq dilmsi, hrlrinin dadlmas, kndlrinin talan dilmsi

13

Gny trklrinin milli hysiyytin toxunurdu. yx Mhmmdin Tbriz klrind thqar dilmi csdi, Sttarxann ayandan dyn gll hl oxlarnn yadndan xmamd. Azrbaycan mrutiyyt bayran qaldrm, dmokratiyann cars olmu, z qan hsabna btn ran n konstitusiya almd. Lakin XX srin ortalarnda bu konstitusiyann mtrqti maddlrindn sr-lamt qalmamd. lk imkan dn kimi Azrbaycan z milli haqlar urunda mcadily qalxmd. Sovtlrin niyytlrindn asl olmayaraq kinci dnya mharibsi illrind Gny Azrbaycanda milli azadlq hisslri gcl idi v milli hrkatn gni sosial bazaya malik yni dalas balanmd. Lakin bu prossin Sovtlr arxalanmaq fonunda ba vrmsi hrkatn sonrak talyi n ar nticlr vrdi. Xalqn milli azadlq arzularnn daycs kimi yaranan Azrbaycan Dmokrat firqsi ziddiyytli bir yol kdi. Partiyann sinfi sasda dyil, milli sasda yaradlmas mtrqqi hadis idi. Azrbaycan iin sdaqtli olan minlrl vtnprvr z talyini Dmokrat firqsi il balamd. Onun rhbrliyind son drc hazrlql, idyal xslr toplanmd. Lakin Dmokrat firqsinin Moskva il ball istr-istmz onu SSR-nin ksponsionist niyytlrinin altin, Sovtlrin mkrli siyastinin qurbanna virdi. Sovt ttifaq Gny Azrbaycandak azadlq idallarn v milli prossi z inhisarna almaqla kinci dnya mharibsinin sonunda Azrbaycan mslsin arzuolunmaz bir mnasibt formaladrd. Byk Britaniya, AB v Trkiy n Gny Azrbaycanda ba vrn hadislr milli azadlq hrkatndan daha ox Sovtlrin razi, iqtisadi v idoloji kspansiyas kimi qavranlrd. Gny Azrbaycandak milli hrkatn Sovtlr Birliyin syknmsi, onun mtrqqi idyalarn kommunizmin klksin sald. kinci dnya mharibsindn sonra yanacaq v nrgtika mnblri urunda kskin mbarizy balayan AB v Byk

14

Britaniya rqi Avropada SSR-y ox byk gzt gtslr d, Azrbaycan mslsind axra qdr ona mqavimt gstrdilr. Sovt ttifaq Yaxn rqin nrgtika mnblrindn sxdrlb xarld. Gny Azrbaycan urunda mbariz dnya yanacaq v nrgtika mnblri urunda mbariznin trkib hisssi idi. Gny Azrbaycanda 1945-46-c illrd cryan dn hadislr XX sr rzind ilk df olaraq ran dvltini ral paralanmaq thlksi il zldirdi. Htta dnyann bir sra nfuzlu siyasi dairlri rann paralanmasna ba vrmi fakt kimi baxrdlar. ran Mclisi v tz-tz dyin hkumt kabinlri ral kcn itirib tdricn hadislrin mahidcisin vrilirdilr. Siyasi v hakim litann bhran gndn-gn drinlirdi. ah v hkumt milli muxtariyytdn baqa Gny Azrbaycann btn tlblrini yrin ytirmy hazr idi. Lakin ran n yaranm thlgli mqamda lk diplomatiyas z imkan v bacarndan axra qdr istifad drk bir trfdn AB v Byk Britaniyann dstyini ala bildi, digr trfdn Sovtlr Birliyini raz salb nytralladrd v ox asanlqla onu "proltar bynlmilliliyi"ndn yayndrd. lk df Gny Azrbaycanda snaqdan kiriln bu ksprimnt kinci dnya mharibsindn sonra fqanstana, Asiya, Afrika v Latn Amrikasnn bir sra xalqlarna byk flaktlr gtirdi. 1939-1946-c illrd Gny Azrbaycanda ba vrn siyasi, iqtisadi, mdni v milli prosslrl bal istr ski Sovtlr Birliyind v Sovt Azrbaycannda, istrs d randa v Qrb lklrind bir sra kitablar v mqallr yazlb, dissrtasiyalar mdafi dilib. Lakin problm n drcd yrnilib, ba vrmi siyasi v milli prosslr hans sviyyd aradrlb, ld olunmu lmi nticlr tarixi grkliyi n drcd znd ks tdirib? Bunu dmk tindir. N qdr ki, Moskva, Thran, London, Vainqton v Ankara

15

arxivlrindki sndlr mqayisli kild yrnilmyib problmin dolun lmi mnzrsini yaratmaq, ziddiyytli prosslr irisindn hqiqt ann mydana xarmaq tin olacaqdr. ynil bu srin d Gny Azrbaycan tarixinin yrniln dvr il bal oxsayl suallara cavab vrcyini dnmrk. Kitabda myyn mbahisli msllrin olduu da istisna dilmir. Gny Azrbaycanda kinci dnya mharibsi dvrnd ba vrmi hadislrin yrnilmsin ilk chd Azrbaycan milli hkumti dvrnd olmudur. Mir Cfr Pivrinin 1945-46-c illrd "Azrbaycan" qztind drc olunmu oxsayl mqallri, 1946-c ild Tbrizd nr olunmu "hrivrin on ikisi" adl kitab, habl sonralar Sovt Azrbaycannda ap olunmu "Silmi srlri"nin mxtlif nrlri problmin yrnilmsi baxmndan bu gn d z hmiyytini saxlayr.2 1945-46-c illrd Tbriz v Baknn dvr nrlrindki bir sra maraql yazlar, Azrbaycan Xalq Konqrsinin v Dmokrat firqsinin sndlri, 1946-c ild Tbrizd nr olunmu "Qzl shiflr" kitab dvrn siyasi v milli problmlrini znd ks tdirmidir.3 Sonralar Sovt ttifaqna v mxtlif Qrb lklrin mhacirt tmi hrkat itiraklar, habl ran Xalq Partiyasnn lidrlri bu msllrl bal mxtlif sciyyli yazlar drc tdirmlr. Lakin bu yazlarn byk ksriyyti mmuar dbiyyat xaraktri damdr. Hl kinci dnya mharibsinin gdiind Sovt dvr mtbuatnda v tbliat xaraktrli nrlrd ranla bal bir sra yazlar vrilmi v bu yazlarda Gny Azrbaycandak vziyyt d toxunulmudur.4 Bu nrlrin irisind xidmti istifad n hazrlanm v mhdud tirajla buraxlm "ran Azrbaycannn hrbi corafi tsviri" kitab daha sciyyvidir. Qzl ordunun binci idarsinin hazrlad kitabda Gny Azrbaycann hrbi-corafi hmiyyti, siyasi v inzibati quruluu, hrbi-inzibati

16

blgs, mhm yaay mntqlri, halisi, dini, mdni sviyysi v iqtisadi hyat bard ox qamtli matriallar toplanmdr. Zaqafqaziya cbhsi VII siyasi idarsinin 1942-ci ild xidmti istifad n buraxd "Gny (ran) Azrbaycan" lyazmas da yni drcd maraqldr. Bu lyazmada Gny Azrbaycann fizikicorafi, qsa tarixi, inzibati blgs, halisi, yol v nqliyyat, xalq tsrrfat haqqnda orklr vrilmi, Gny Azrbaycann sosialiqtisadi inkiafnn xsusiyytlri thlil dilmidir. Hr iki kitabda Gny Azrbaycan tarixi, halisi, razisi, tnik qruluu il bal bir sra shvlr d yol vrilmidir. 40-50-ci illrd Sovt Azrbaycannda problml bal ilk kitablar v mqallr mydana xmaa balad, artq tarix daxil olmu Azrbaycan milli hkumtinin faliyyti tdricn lmi aradrmalarn mvzusuna vrildi.5 Qyd diln srlrin mlliflrindn olan M.brahimov v H.Hsnov 1944-1946-c illrd xsusi taprqla Gny Azrbaycana gndriln siyasi iilrin rhbrlri olmular. Onlar Tbrizd son drc maraql prosslrin itiraks olsalar da, lakin nr tdirdiklri kitabalarda tbliat xaraktrli n mumi msllr ks olunmudur. Problmin lmi aradrlmas prof. .Quliyvin mqalsi il balanm, 50-ci illrd bir n dissrtasiya ii mdafi dilmidir. "Soyuq mharib"nin dourduu hrbipsixoloji qardurma fonunda hadislr btvlkd idoloji tbliat xaraktri vrilmsi adlar kiln lmi aradrmalarn hams n sciyyvidir. Problm bl mnasibtin formalamas sonrak dvrn tdqiqatlarna tsirsiz qalmad. 60-70-ci illrd Bakda v Moskvada F.Dstgad, .Tariqpyma, .brahimi, .Dvlli-Mmmd, S.Mirzzad, M.Abdullayv (Vilayi) v digrlri lyazma hququnda olan namizdlik dissrtasiyalar mdafi tmi, qyd diln msllr aid ktlvi nrlr tdricn

17

mhdudladrlmdr.6 Btn bu srlrin mumi sciyyvi chti Sovt ttifaqnn Gny Azrbaycanda ksponsionist siyastini prdlmk, SSR-nin guya "qardalq kmyi", Gny Azrbaycana "tmnnasz yardm" bard shbt amaqdr. lmi aradrmalarn oxu bir-birinin tkrarndan ibartdir. Bu srlrd diqtti clb dn frqli chtlr mvcud fakt v hadislri Sovtlr n daha srfli intrprtasiyada tqdim tmkdir. 1986-c ild vaxtil bu hadislrin itiraks olmu M.M.mazrin "Azrbaycan Dmokrat Partiyasnn yaranmas v faliyyti (Cnubi Azrbaycan, 1945-46-c illr)" adl monoqrafiyas, 1991-ci ild hazrlanm "Cnubi Azrbaycan tarixi msllri" toplusunda yn onun "Azrbaycan milli hkumtinin v Azrbaycan Dmokrat Partiyasnn yaranmasnda S.C.Pivrinin rolu" adl mqalsi ap olunmudur.7 Bu aradrmalarda xyli snd v matriallarn dvriyyy gtirildiyi, problmin tdqiqind akadmizmin kclndiyi hiss dilir. Mllif Gny Azrbaycanda 1945-1946-c illrd ba vrmi hadislrin myyn qismin aydnlq gtir bilmidir. Lakin vvlki srlrd buraxlan nqsanlar M.M.mazrin srlrin d aiddir. Bu mvzu dmk olar ki, hmi Sovt ttifaqnn idoloji nzartind olduundan, Sovt - ran mnasibtlrinin kvrk yri hsab dildiyindn SSR-nin Gny Azrbaycanda yritdiyi siyastin sl mahiyyti, 1939-46-c illrd Gny Azrbaycana mnasibtd Sovt - ngiltr - Amrika - Trkiy ziddiyytlrinin bir ox trflri bu gn kimi yrnilmmi qalmaqdadr. str Bakda v istrs d Moskvada problml mul olan mlliflr Sovtlrin Gny Azrbaycanda yritdiyi siyastl bal SSR arxivlrind "mxfi" v "son drc mxfi" qrifi il saxlanlan sndlrl d tan ola bilmyiblr. Digr trfdn mvzunu sasn 1945-46-c illr rivsind yrnmy mylli olublar. Halbuki, kinci dnya mharibsi balandqdan sonra Gny Azrbaycan artq Sovt ttifaqnn kspansionist planlarna

18

daxil olmudu. Moskvann mxtlif lmi mrkzlrind aparlm aradrmalarda daha ox problmin bynlxalq trflrin toxunulmudur. Rus tarixilrindn M.vanov, A.Bakirov, .Orlov, M.Popov, L.Pozdva v digrlri problm SSR-nin siyastin uyun "Sovt yardm" mvqyindn yanablar.8 Quzy Azrbaycann z mstqilliyin qovumas prossind Gny Azrbaycan problmlrin - xsusil Milli hrkata v milli hkumtin tarixin maraq xyli artm, 21 Azr hrkatnn qaranlq trflri haqqnda bir sra lmi publisistik mqallr drc olunmudur. Tarixi alim v publisistlrdn prof. .Tayva, prof.M.mazr, prof.S.Onullahi, doktor N.Nsibzad, yaz Q.lkin, C.Vkilv, V.Mustafa, .ms, S.Bayramzad, Q.Zahidov, .Lahrudi, .Nmini v digrlri Gny Azrbaycan milli azadlq hrkatnn ayr-ayr msllri il bal dyrli fikir v mlahizlr irli srblr.9 Profssor vkt xanm Tayvann Xiyabani hrkat il bal srlrind v "Azadlq" qztind drc olunmu silsil yazlarnda yrniln problm yni mnasibt xsusi diqtt layiqdir. S.Onullahi "Zaman" qztinin 1996-c ildki 7 saynda drc dilmi "Azrbaycan: Nft girdabnda yaanan hyat" adl iri hcmli mqalsind Gny Azrbaycan milli azadlq hrkatnn tarixindn bhs drk yazr: "ndi hmin tarixi hadislrdn, tarixi xyantdn v mlubiyytdn 49 il kir. 16 ildn artqdr ki, randa ahlq sul-idarsin son qoyulub slami rspublika qurulmudur. Lakin tssfl qyd tmliyik ki, indi d hazrki ran dvltinin bzi tarixilri v yksk rtbli hakim dairlri 21 Azr hrkat itiraklarna Mmmdrza ahn v Qvamssltnnin gz il baxr". gr 1995-ci ilin aprlindn - 1996-c ilin martna kimi Azrbaycan rspublikasnda nr olunan mtbuata diqtt ytirsk bir il rzind Gny Azrbaycan problmi il bal 48 matrialn drc olunduunun ahidi olaraq. Profssor M.Qasmovun "Bynlxalq mnasibtlrd Azrbaycan

19

mslsi" kitab son dvrn uurlu addmlarndan hsab dil bilr.10 Kitab 40-c illrin ortalarnda Pivri hrkat il bal Azrbaycan mslsinin BMT-d mzakirsin v byk dvltlrin siyastinin aradrlmasna hsr dilib. Uzun mdatdir ki, bu problm Qrb aradr-clarnn da maraq dairsin daxil olmudur." yrniln msl il bal Qrb lklrind aparlan tdqiqatlar iki qrupa blmk olar. Birincisi Qrbin lmi mrkzlrind hazrlanan aradrmalar, kincisi is ran mhairlri trfindn nr olunmu srlrdir. Birincilr problm daha ox tdqiqat xaraktri vrmkl, drin akadmizmi il diqtti clb dir. kincilr is mmuar dbiyyat v publisistika tsiri balayr. Lakin son vaxtlarda kincilrin d yrniln hadislr lmi tdqiqat xaraktri vrmk chdlri mahid dilir. 1987-ci ild AB-da Dvid Nismann "Sovt ttifaq v ran Azrbaycan" kitabnn nr olunmas Qrb Azrbaycannaslnda mhm hadis oldu. Bu srd Sovtlrin Gny Azrbaycandak siyasti il bal bir sra msllr ilk df olaraq aydnlq gtirilmidir. Lakin mllif hadislrin sl mahiyytini znd ks tdirn arxiv sndlri il tan ola bilmdiyindn Sovt ttifaqnn Gny Azrbaycanda olan siyasi v iqtisadi maraqlarnn yalnz krnn trflrini vr bilmidir. Gny Azrbaycandak Sovt hrbi, siyasi, diplomatik, iqtisadi, xsusi xidmt orqanlarnn 1939-1946-c illrdki faliyyti D.Nisman trfindn fratntal yrnilmidir. Sonralar mllif 1995-ci ild Vainqtonda xan "Kspin Krosrodz" jurnalnda "ki Azrbaycan: mumi kmi v mumi glck" yazs il x tmidir.12 Tannm Amrika azrbaycan-nas T.Svyatoxovskinin 1995-ci ild Nyu-Yorkda nr olunmu "Rusiya v Azrbaycan" kitabnda Sovtlrin Gny Azrbaycann ial, Gnyd muxtariyyt idyasnn kclnmsi, Dmokrat firqsinin hakimiyyt

20

glmsi, muxtariyyt v milli quruculuq tcrbsi, habl milli hkumtin yxlmas msllri hat olunmudur. Mllif 1918-ci ild yaradlm Azrbaycan rspublikas il 1945-ci ild tkil dilmi Azrbaycan milli hkumtini mqayis drk yazr: 1918-ci ild lan dilmi Baknn muxtariyyti mstqillik n imkan idi. 1945-ci ild Tbrizd lan dilmi muxtariyytdn sonrak addm is SSR trfindn ilhaqa aparrd.13 1993-c ild Londonda Turac Atabyinin XX srd Gny Azrbaycanda Milli hrkat tarixin, muxtariyyt idyasnn tkamln v tcrbsin hsr olunmu srinin nri uurlu addm hsab dil bilr. Kitabn byk bir hisssi Azrbaycan Dmokrat firqsinin yaranmas, milli hkumtin qurulmas v faliyytindn bhs dir. 14 C.Bambrqin 1996-c ild Kmbricd nr olunmu "Briti Ptrolium Kompanisinin tarixi. ngilis - ran illri, 1928-1954" srind 1939-1946-c illrd randa ingilis - rus mkdal v ziddiyytlrin dair maraql msllr toxunulmudur.15 Qrb mlliflri d Gny Azrbaycanda sasn 1945-1946-c illrd ba vrmi hadislri yrnmy stnlk vrmlr. kinci dnya mharibsinin vvllrindki, habl, 1941-ci ild Sovt v Britaniya qounlar rana daxil olduqdan sonra mumilikd randa v Gny Azrbaycanndak siyasi prosslr, randa SSR-AB-Byk Britaniya qardurmasnn kclnmsi, Sovtlrin kspansiya myllri ardcl v sasl kild yrnilmmidir. Oxuculara tqdim diln bu aradrma xronoloji baxmdan 19391945-ci illri hat dir. "Soyuq mharib"nin birinci ilini hat dn 1945-ci ilin dkabrndan - 1946-c ilin dkabrna qdrki dvr, yni Azrbaycan milli hkumtinin qurulmas v faliyyti ayrca tdqiqat ii olaraq yrnilckdir. Kitabda aradrlan problmlr ilk df dvriyyy gtiriln snd v matriallar saslanmaqla thlil dilmidir.

21

1939-1945-ci illrd Sovtlrin v Britaniyann ran v Gny Azrbaycan bard planlar v onun grklm yollar il bal oxsayl arxiv matriallar mvcuddur. Kmi Sovtlr Birliyinin Xarici lr Komissarlnn, Dvlt Mdafi Komitsinin K(b)P MK-nn, SSR XKS-nin, Azrbaycan SSR-in mvafiq strukturlarnn Gny Azrbaycanla bal sndlrin mracit dilmidir. Lakin mvzunu hrtrfli aradrmaq n hmin dvrd ran v Gny Azrbaycanda mara olan lklrin arxiv fondlar trafl kild yrnilmlidir. Mllif srin yazlmasnda ona yardm gstrmi "Azrbaycan Dmokratiyann nkiaf fondu"na, rspublika Ba Arxivlr darsinin risi A.Paayv, Siyasi Partiyalar v ctimai hrktlr Dvlt Arxivinin dirktoru Z.Mlikaslanovaya, Mrkzi Dvlt Yni Tarix Arxivinin dirktoru F.liyv drin tkkrn bildirir.

22

II. Gny Azrbaycanda azadlq hrkat: Sttarxandan - Xiyabaniy doru Azrbaycann XX sr tarixi azaddq, mstqallik v dmokratiya urunda mbariz tarixidir. Bu tarixin balancn Hsn by Zrdabi qoydu, Sttarxan is onun qhrmanlq slnamsini yaratd. XX sr rzind o, rsmn Azrbaycan xalqnn "Srdari-milli"si oldu. Sttarxann azadlq mbarizsi il Azrbaycan milllti z varln btn dnyaya sbut tdi. Srdarn radti il ran mstbidlri Azrbaycanla hsablamaq zorunda qald. Sttarxan z qhrmanl il Azrbaycan tarixinin anl v iftixar dilk bir shifsini yaratd. 1909-cu ild Tbriz sfr dn M..Rsulzad Srdar il ilk grn bl tsvir dir: "Btn ran-tmin yolunda tamam dnyaca hrt qazanm olan bu qhrmani-millinin ziyartin nail oldum... Srdarn zahirini tsvir tmk mn bsdir. Zira bu surti-bnami tanmayan bir nfr taplmaz. Fotoqraf o ksi-millini ynil btn alm nr tmi v hr bir ks tantdrmdr... Srdar qaytd qan isti bir adam, hrkti xyli clddir, dan ox ciddidir. Mrutprstliyi din drcsidd qvidir. Bu adam mrut trfdar olmaqda fanatizm diyor. Btn hrktini, vcudunu, zoru-bazusunu millt srf tmi"dir.1 Sttarxann qhrman mbarizsi xalqn yaddanda dbi hkk olunmudu. SSR Mdafi Nazirliyinin Binci idarsi v Zaqafqaziya cbhsi siyasi idarsinin yddinci bsi 30-cu illrin sonu - 40-ci illrin vvllrind Gny Azrbaycan haqda topladqlar Kfiyyat matriallarnda Azrbaycann ba stnd Srdarn v Salarn ruhunun dolandn, Azrbaycanllarn ryind bu iki qhrmann xatirsinin yaadn qyd dirdilr.2 Uzun illrin bhli mnasibtindn sonra bu gn randa xan bir sra yazlarda Sttarxann v Barxann Azrbaycan xalqnn rf v qyrtini xilas tmk il brabr ran da xilas tdiyi tiraf dilir.3

23

1908-ci ilin iyununda Mhmmdli ah Mirznin ran mclisin rus toplarndan at amas mrutilrin oxunu midsiz vziyyt salmd. Thran klrind yaralanm v baaq qacan Syid Mhmmd Tbatbayi z yaxn adamlarna gizli mktubunda yazrd: "Silaha l atmayn. Vziyyt ox pisdir. Tz 2-3 dst ba v mmam gndrin".4 Thran mrutilrinin ba v mmam axtard ar vziyytd Tbriz ba qaldrd. rticann v istibdadn qabanda dayand. N Mmmdli ahn hdlri, n d ruslarn mdaxilsi Azrbaycan mbarizdn kindir bilmdi. Sttarxann mirqz mhllsindki radti, Barxann Srdara qovumas sonrak mlubdilmzliyin sasn qoydu, Azrbaycan azadln biyin virdi. Rus kazaklarnn, rus ordusunun qarsnda tarixin btn imtahanlarndan kmi Tbrizin anl adn mhz bu iki xs xilas tdi. Onlarn gstrii il 1908-ci ilin iyul aynda Tbriz damlarna taxlm a bayraqlar ayaqlar altna atld. Mbariz rmzi olaraq yrin qarmz bayraqlar taxld. 1908-ci ilin avqustunda 5 min rus kazak il birlikd Mhmmdli ahn Tbriz zrin 40 min ordu gndrmsi hr mdafiilrinin zmini qra bilmdi. Uzun illrin ayrlndan sonra mhasiry dm, ar vziyytd olan Tbriz ilk df Bakdan yardm ald. Bu tarixi fakt bir xalq olaraq paralanmamzn bir millt olaraq dnmk mqam idi. Yri glmikn, Quzyin sovtlmsin qdr bu istiqamtd ox maraql tnosiyasi, psixoloji tarixi pross gdib. 1920-ci ilin martnda Azrbaycann randak diplomatik nmayndsi Xarici lr Nazirliyin hsabatnda yazrd: "ran Azrbaycannda hr gn syan hval-ruhiyysi artr... Uur tazanmaq htimal v glcyi olan Gny Azrbaycan hrkat ran n ciddi thlkdir. Mstqil Azrbaycan hrkat v fikri trk misarlarnn tbliat nticsind kclnib. Milli hisslr ba qaldrr, ran Azrbaycannn mstqilliyi idyas gnilnir.

24

Bu hrkat ran v ngiltrni brk narahat dir. ran Azrbaycannda bl myllr vardr ki, onu randan ayrb Quzy Azrbaycana birldirsinlr".5 Tbrizin mhasirsindn uur qazana bilmyn ah qounlar sonra Srdara diplomatik hiyllrl tsir gstrmk istyirdilr. Mrut fdailrindn biri sonralar bu hadisni bl xatrlayrd: "Mstbidlr Srdari-millinin yanna bir n nfr nmaynd gndrdilr. Onlar ddilr ki, siz on nfrdn ox dyilsiniz. Hdr yr xalq lm vrmyin. znz layiq hr rtb v i istsniz vrrik. gr biz timad tmirsinizs, qonu dvltlrin birinin yardmndan istifad d bilrsiniz. Siz bir bayraq da gndrilsin v siz hmin bayran himaysi altnda amanda olun... Srdarmz lini tam hrmtl qbul tdi. Lakin onun cavab qti v qsa idi. O ddi: "Burada qaldrdmz bayraq azadlq bayradr. Dnyann ytmi iki millti hmin bayran altna pnah gtirmlidir. Biz tslim olmarq. Gdin linizdn glni sirgmyin".6 Sttarxann mbarizsi konstitusiyann brpas v Mmmdli ahn dvrilmsi il nticlndi. Mmmdli Mirz sonralar gilylnirdi ki, "tbrizlilr n mnim vlihdliyimi qbul tdilr, n d ahlm".7 Mhmmdli Mirznin hakimiyyti vrmsi il bal Qacarlar arasnda bir shbt gzirdi ki, Mhmmdhsn Mirznin anas min xanm Qacarlar sulalsinin sl banisidir. nki onun mdrikliyi il Aa Mhmmd xan ah taxt-tacn ala bilmidi. O, z uaqlarna bl vsiyyt tmidi ki, hmi vlihdi anas Qacar olan uaqlardan sin. Lakin Mzffrddin ah olu Mhmmdli Mirzni vlihd smidi ki, onun anas Qacarlardan olmayb, Mirz Ta xan mir Kbirin qz idi. Mhmmdli ah randan srgn gtmyi il XX sr sltnt tarixind yni nnnin balancn qoydu. Ondan sonra gln olu Soltan hmd ah, Rza ah v Mhmmd Rza ah lkdn ya "mdni" srgn gtmk, ya da qamaq zorunda qaldlar.

25

Konstitusiyann brpas v mrutiyynin qlbsindn sonra Rusiya v ngiltr Azrbaycandak hrkatdan ox htiyatlanrdlar. Xsusn ruslar Srdar Tbrizdn uzaqladrmaa alrdlar. Britaniya Xarici lr Nazirliyinin mlumatnda gstrilirdi: "Rus sfiri ran dvltindn tlb dib ki, Sttarxan v Barxan Azrbaycandan xmasalar, onlar Yfrm xan (Yfrm Davidyants mrut inqalab dvrnd Gilan danaklarnn bas olub v bxtiyari dstlrinin kc il Tbrizdn xarsnlar". Ruslar ran ial tmkd Azrbaycana byk man kimi baxrdlar. ar ordusunun hrbi mavirsind bildirilmidi: "Azrbaycan l kirmdn dniz vasitsil ran almaq mmkn dyildir. Qlb almaq n n yax yol Azrbaycan ial tmk, sonra is ran l kirmkdir. Azrbaycan xalqnn nizami v hrbi sahd istdad rann baqa xalqlarna gr daha stndr".8 Azrbaycan Yaxn rqd ruslarn kspansiyasna qar duran n byk qvv idi. Mzffrddin ahn v Mhmmdli Mirznin Ptrburqun diqtsi il hrkt tmsi Azrbaycanllarn hysiyytin toxunurdu. Onlar dyirdilr ki, ah ran kirov qoyub v bu torpa ruslara satb. Ruslar Tbriz daxil olduqda Sttarxan Tbrizdki rus konsulluruna gdib tlb tmidi ki, ruslar lknin daxili lrin mdaxil tmsinlr. Lakin ran hkumtinin biganliyi ucbatndan rus mdaxilsinin qars alnmadqda Srdar Osmanl konsulluuna z tutdu, ruslarn hrktlrin protst olaraq Dvlti Aliyyi Osmaniynin himaysini istdi. Bununla bal o dyirdi: "Mn artq istrdim ki, bizim millt Osmanl il yaxnlasn. ndi bu haldan bir drc mtkgirm ki, bizi birldiriyor. Tmin almaq v bst girmk n dorusu burasn mvafiq grdk. Zira, slam mmlkti v mdsi mrutli bir mmlktin nmayndsidir".9 Osmanl Xarici lr Nazirliyin bu xsusda mlumat vrindikd bl bir cavab alnmd: "Bayda-

26

Osmaniy thtin snanlar lazmnca himay olunmaldr". Bu cavaba uyun olaraq Tbrizdki Osmanl konsulluu ran hkumtin v rus konsulxanasna rsmi mktubla bildirmidi: "Sttarxan, Barxan v qyri xslr mxsus mlaki-mnqul v qyri-mnqul thti-tmind olduu kimi bu adamlarn canlar da Osmanl bayrann himaytinddir".10 Lakin ruslar srdarn Osmanl konsulxanasvda icra olunan bstin tiraz tdilr. Onlar bildirdilr ki, "Biz Osmanl konsulxanasnda mthssin olanlarn ranl tbsi tandmzdan vqqi-lzumuqda onlara nisbt laqmizi ranl tbsi nqtyinzrindn ira dcyiz".11 Rusiyann tzyiqi il ran hkumti 1910-cu ilin martnda Sttarxan v Barxan Thrana dvt tdi. Dvt dnlr arasnda hkumtd v mclisd tmsil olunan mruqilr d var idi. Lakin Srdar Thrana gtmk istmirdi. O dyirdi: "Baba ban mn vrsinlr, mn rncbrlikl mul olaaam". ngilislr v ruslar silah yr qoymu Sttarxann Azrbaycanda qalmasna tiraz tdilr. gr Srdar v Salar Tbrizi trk tmzlrs, ruslar gc ttbiq dcklrini kizltmdilr. Nhayt, rus silahnn Azrbaycan xalqnn canna v malna ytircyi zrri istmdiklrindn Sttarxan v Barxan Thrana gtmy razlq vrdilr. Srdar v Salarn Thrana sfri bir tarix idi. Btn Tbriz gz yalar iind z qhrmanlar il vidalamaa xmdlar. London qztlri yazrd ki, yol boyu btn xalq Sttarxann qarsna xrd. Thranllar Qzvin hrin qdr Srdar qarlamaa glmidilr. Mxtlif dstlr mnsub olan xslr addmba Sttarxann aya altnda ink v qoyun qurban ksirdilr. Krcd artq 300-dn artq araba Tbriz qhrmanlarnn trafnda hrkt dirdi. Mhrabadda dvlt adamlar, mclis nmayndlri v mrutilr adr qurub onlarn yolunu gzlyirdilr. Onlar "Yaasn Tbriz qhrmanlar!" arlar il qarladlar. Britaniya konsulu Londona yazrd: "ndiy qdr Thran bl

27

adlq v tntn grmyib. ah trfindn iki at gndrilmidi. Camaat dam-divardan Srdarn v Salarn bana kl spirdi. ah saraynda bir n saatlq qbuldan sonra Sttarxan z fdailri il birlikd onun n ayrlm tabk parkndak Thrann kinci sarayna gtdi. tabk saraynda olduu mddtd Sttarxan dalm lknin brpas, konstitusiyann qorunmas, mrut inqilabnda qazanlm uurlarn saxlanlmas istiqamtind siyasi faliyytdn qalmrd. Bzn l olurdu ki, onun hrtli adndan, byk nfuzundan hr bir mqsdl istifad tmk istyirdi. Qacar sltntin gz diknlrdn biri sfahan hakimi Zillisultan Srdara gndrdiyi gizli mktubda xahi dirdi ki, olu Bhram Mirzni himay dib ahlq taxtna yldirsin. Htta bu mqsdl o, bir milyon tmn pul tklif tmidi. Qacarlar vvl-axr Srdarn millt yolundak byk idallarn drk tmdilr. Fqt Srdarn tabkdki sakit hyat bl ingilis-rus siyasti n, ran hakim dairlri n ciddi thlk idi. Bynlxalq v daxili irticann sas mqsdi Srdarimillini aradan gtrmk idi. Sttarxann trksilah olmaa razlq vrmsin baxmayaraq Yfrm z iini grd. 1910-cu il avqustun 7d tabkdki fdailr hcum dildi. Srdar bu xyant dzmdi. Tfngini l alb bayra xd. ahidlr yazr ki, 5 gll atd. Hr gll bir nfri torpaa srdi. Srrast atmaq onun adti idi. Hdfdn baqa vurmazd. Lakin bunlar onun Tfngindn xan son glllr oldu. Yfrm v Bxtiyari sgrlrinin atd gll onun dizindn dydi. Salar z yaral Srdarn llri stnd tabk parkndan xard. Bununla da hr y bitdi. Srdari-milli ayandan, Azrbaycan is ryindn yara ald... Yfrm xann tabk "qlbsindn" sonra ruslarn rana tsir imkanlar artd. Gny Azrbaycan dvltlraras ziddiyytlrin mrkzin, tdricn arizmin mstmlkilik siyastinin hrbi mydanna vrildi. Rus ordusunun ba qrargah Gny

28

Azrbaycann razisi v halisi msllri il bal hrbi stratji mlumatlar hazrlayb imprator hkumtin tqdim dirdi. Ba qrargahn polkovniki Mdvdvin v Ptrburqdak ran ba konsulluunun mlumatlarna gr, Azrbaycan halisi bu dvrd ran halisinin 25 faizini tkil dirdi.12 Lakin bu mlumat hali saymna saslanmrd v trk tayfalarn znd ks tdirmirdi. Txmini xaraktri il brabr ran hakimiyyt orqanlarnn v rus hrbi dairlrinin Azrbaycan halisi v razisini azaltmaq myli d bu mlumatlarda hiss dilirdi. Rusiyann Gny Azrbaycannda ciddi narahatl Alman kspansiyas, rana yni ayaq acan Amrika thlksi il d bal idi. Bu mqsdl Rusiya hkumtl 29 noyabr 1911-ci ild rana ox kobud bir ultimatum vrmidi. V bu ultimatumda tlb irli srlrd: ran Amrika nmayndlri ustr v Lkofri lkdn xarmal idi; ran bundan sonra xarici lk nmayndlrini i dvt drdis, grk Rusiyadan icaz alayd; Rusiyann Rt v nzlidki ordusunun xrclrini ran kmli idi.13 Bu ultimatuma 48 saat rzind cavab vrilmli idi. Nabsltn Nasirlmlk, xarici lr naziri v qyri nazirlr rus ultimatumuna mclisdn msbt cavab almaq istyirdilr. Fqt Mclisdki Azrbaycan vkillri rus ultimatumunun mahiyytini v ran hkumtinin mvqsizliyini dlillrl aqladlar. Mrut hrkatnn itiraks, tannm din xadimi, mcthid, Azrbaycan ncmninin zv yx Mhmmd Xiyabani ox tmkinli v tbitin uyun sakit dan il hkumtin tslimilik siyastini tnqid tdi. yxin csartli x, mntiqi dlillri Mclisin ryin gcl tsir tdi. V mclis znd kc tapb rus ultimatumuna "yox" ddi. yxin xnn ks-sdas tzlikl Mclisin divarlar arasndan knara xd. Shrisi gn mydanlara toplanan minlrl adam Xiyabanini dinlmk istyirdi. yx rus ultimatumu il bal bir saat yarmpq nitq irad tdi. O, rus siyastini v ran hkumtini ifa tdi. Dostlar onun hbs

29

dilcyini bildiklrindn mydan xndan sonra vlrin dvt tdilr. Lakin o ddi: "Biz vzifmizi yrin ytirdik v istdiyimiz nticni ld tdik. Mni grk mitinqd danmadan vvl tutaydlar. Mn dyilmyck sirlri fa tdim, artq tutulmam onlar n hmiyytsizdir".14 Daxili lr Nazirliyi Xiyabanini hbs tmk n Yfrm xan mydana gndrnd yx artq vin dnmd. 24 dkabr 1911-ci ild kinci mclis qovuldu. ran hkumtinin sas qarqlq oca hsab tdiyi Gny Azrbaycan vkillri mclisin n mhur, n ardcl vkillri idi.15 kinci mclisd z drin mzmunlu xlar il yx Mhmmd Xiyabani siyasi mbariz mydanna qdm qoydu. Mclis qovulandan sonra yx Xorasana, Orta Asiya v Qafqaza syaht tdi. Bakda oldu, Gny qaytmaq thlgli olduundan dostlarnn mslhti il Mahaqalaya gtdi. 1914-c ild gizli kild Tbriz dnd. l hmin il noyabr aynn 9-da ayandak yaradan, ryindki drddn Srdari-milli vfat tdi. Sttarxann talyi yxi dndrmy vadar tdi. Azrbaycan tarixinin bu iki byk xsiyytinin qhrmanl il XX srin ilk iki onilliyindki Gnyd azadlq idallarndan milli idallara doru byk bir dn prossi ba vrdi. 1946-c ilin oktyabrnda Tbrizd Xiyabaninin abidsinin alnda M..Pivri dyirdi: "Ridlik nzri il baxsaq, Sttarxan qhrman imi. O, dmn qabanda tslim olmamdr. Amma fikir, lm v mlumat nqtyi-nzrindn baxsaq, yxin mqam fvqllad bykdr. Srdar rid imi. yx o xasiyytlr malik olduu halda bir d onun alimlik mqam var idi".16 1917-ci il inqalab Rus impriyasn datd. Fqt Gny Azrbaycan rus sngsndn hl ox ziyan kdi. yx dnyada gdn prosslri ox diqttl izlyirdi. XX srin milli mbariz v ynilm sri olduunu o drindn drk tmidi. 1917-ci ildn tibarn Tbrizd

30

buraxd qzt "Ynilm" (Tcddd) adlanrd. Ad, qztin qaysini, nairin amallarn aqlayrd. 1917-ci ilin yaynda Xiyabaninin bal il Azrbaycan Dmokrat Firqsi yarand. ADF Gny Azrbaycanndak xalq hrkatna gtdikc milli-dmokratik xaraktr vrirdi. V bu mbariznin gdiind yx z d dmokratik dyrlr tapnan bir lidr kimi ytkinlirdi. Srdar Tbrizd qaldrlan silahn ran xilas dcyini syldiyi halda, yx Azrbaycan dmokratiyasnn vvlc zn, sonra is btn ran qurtaracana mid bslyirdi. Mhz birinci dnya mharibsindn sonra Rus impriyasnn v Osmanl sultanlpnn kmsi yni gosiyasi rallqlar dourmu, Britaniya "dmokratiyasnn" Gny Azrbaycana kspansiyas n lvrili rait yaratmd. 1919-cu il 9 avqust ngilis - ran saziindn sonra ran xarici lr nazirinin rfin Londonda ziyaft vrn Lord Krzon dyirdi:"Avropada mharibnin qurtarmasna baxmayaraq, Asiyada hl uzun mddt sakitlik olmayacaq. Rus v Osmanl impriyalarnn dalmas rgionda byk bir boluq yaratmdr. Bu raitd ran yalnz byk v qdrtli qonusu Britaniyaya arxalanmaldr".17 ngilislrin Gny Azrbaycana birtrfli qaydada nfuz tmsi arln kndn sonra hl orada qalan kazaklar brk narahat tmidi. ngiltrnin thriki il ba nazir Vsuqddvl arlq zamannda Qafqaz caniinin tab olan kazak alaynn buraxlmas haqda mr vrs d, polkovnik Staroslski bada olmaqla rus zabitlri mr tab olmadlar. Onlarn fikrinc, kazak alay lv olunardsa, "rus ruhu randa birdflik yox olacaqd". Rusiya bolvik hkumti "randak rus ruhunu xilas tmk" n ox gzlmdi. Qrbd bolvik inqilab ba tutmadqdan sonra ruslar ynidn Asiyaya dndlr v ran bolvik kspansiyas mydanna virdilr. van Kolomiysvin ran avantrasnn facili sonluundan bolvik hkumti Xzrin

31

aasnn v Gny Azrbaycann sovtlmsi kimi istifad tmk istyirdi ran trfindn ziln, ingilis, a v qrmz Rusiya siyasti girdabna salnm Gny Azrbaycann tin gnlrind yxin qdrtli ssi idildi. O dyirdi: "y qyrtli Azrbaycan xalq, y Vtnin sirlikl yaam igidlrinin oullar v qzlar, y azadlq yolunun qorxmaz qhrman, y trif bl htiyac olmayan Azrbaycan, y Azrbaycan! Bu trif, thsinlrin hams vrdigin qurbanlarn qan bahasdr. ran fzasnda yksln bu trif, thsin sslri snin lmz cavanlarnn, mrd qocalarnn, iradli uaqlarnn, hl d tslli tapmayan, ovunmayan qadn v qzlarnn ssidir. ndi itdiyin bu sslr onlarn ssidir. Ayl! Qulaq as! y Azrbaycan, y Azrbaycann dmokratik qvvlri, ban qaldr! Tutalm ki, hazrda dn qdr flakt, bdbxtlik burulannda batmsan, bdnin ndirilmi zrblr nticsind tfkkr qvvsini itirmisn v n dhtli htiyac irisind lacsz qalaraq abalayrsan. Tutalm ki, qn axtas lpaq bdnini dhtli surtd paralayr, dgn, prian olmusan, ac-yalavac qalmsan. Tutalm ki, hddindn artq bdbxt olmusan. Ax mharibd itirak dn lklr snin tk korluq kmmidir. Tqsirkar olan milltlr snin tk zab; iknc grmmidir. Dnyada n ar czaya layiq olan zalmlar xilas olmular. Sn is hl d giriftarsan. Tutalm ki, bdnin badan ayaa dilib yaralanmdr... Buna baxmayaraq sn yn d rfli

32

ban qaldr, lkdn yksln bu smimi trif, thsin, hmrylik sslrin qulaq as!.. Qoy bu sslr snin ryind, ruhunda gcl bir tufan, drin bir intibah hissi oyatsn. Sn ziflmi bir phlvan, gcdn dm bir qhrmana oxayrsan ki, onu csartlndirmk, ynidn ayaa qaldrmaq n onun qyrt, hysiyyt v izzt-nfsin tsir tmkdn gcl tdbir v vasit ola bilmz. Kamdan vvl sn zn yardm gstrmlisn, sn zn-zn nicat vrmlisn!.. y Azrbaycan dmokratiyas, qabaqda xobxt glcyin var. O bxtvr gnlr n sn v xlqin q olsun!..".19 yxin xlar v arlar Tbrizi ynidn oyandrd. 1920-ci il aprlin 7-d Tbriz ynidn silaha l atd v qlb ald. l hmin gn Xiyabani Tbriz halisi qarsndak xnda ddi: "Bu gn dnya camaatna rsmn bildiririk ki, biz Vsuqddvl v ingilis talan saziini balam hkumt lyhin syan tmiik". Tbrizdki qlbdn sonra mir Xizi mslht grd ki, Azrbaycan mrut yolunda ox sylr tdikindn v rana azadlq gtirdiyindn, dnyada artq Azrbaycan adl dvlt olduqundan milli azadlna qovumu lknin adn "Azadstan" qoysunlar. yx bunu qbul tdi v bildirdi:"Azrbaycann adn Azadstana dyirk bu gndn bu ad rsmi ad kimi lan dirik".20 Yazmalar yalnz Azadstan markas vurulmu kazlarla aparlmal idi. Thrandan tlb dildi ki, Azadstan tansn. Hrkatn qaysi Tbrizdki konsulluqlara da bildirildi. Bolviklr hm Britaniya lyhin, hm d ran sovtldirmk mqsdil Xiyabani hrkatndan istifad tmk istyirdilr. Alman impratoru Vilhlmdn sonra Vladimir Lnin rqd mslmanlarn "Himaydar" rolunda zhur tmidi. oxlu bolvik misarlar rana gndrilmidi. Sovt Rusiyasnn fikrinc, onun diplomatiyas

33

ngiltrnin randa mvqlrin sarsdb sonuncunu z himaysin salmal idi. Ruslar bl dnrdlr ki, Bratinyan randan xarmadan oran sovtldirmk mmknszdr. Bolvik hkumtinin fikrinc, "randa ingilis tsirini qrmaq n ah yxb yni dvlt yaratmaq lazmdr. Yni dvlt yaransa, ngiltry qar mbariz asan olar".21 Hydr xan miolu N.Nrimanova mktubunda yazrd: "gr biz iki min Tfng v buna uyun sursat alsaq, mn Hydr xan sizi min dirm ki, iki aydan sonra biz Thran alarq".22 Hydr xan miolunun arzusunda olduu silah v hrbi sursat artq onlar n ayrlmd. Bolviklr Tbrizdki milli hrkat z mnaflrin tab tmk n oraya z adamlarn salmdlar. l ilk gnlrd yxin x tdiyi Tbriz mydannda bolviklr qrmz bayraq qaldrdlar. Lakin bu sonuncu hadis oldu. yx Tbriz mydannda bolvik bayrann qaldrlmasn qti qadaan tdi. Bolviklr is milli hrkata qar dmn mvqyin kdilr. Onlar btn vasitlrl Tbrizd milli hkumtin tkil olunmasna qar xdlar. Htta vali ynddvly z yardm payn bl tklif tdilr. Alman konsulu is Xiyabaniy qar mbariz aparmaq n konsulxanada bolviklr yr ayrmd. Tbriz syan v xsusil orada bir gnlk d olsa qarmz bayran qalxmas ingilislrin narahatln daha da artrd. Onlar istyirdilr ki, hay-kysz yxi aradan gtrsnlr. Bu mqsdd ngiltr sfirliyinin siyasi idarsinin risi M.dmond guya vziyyti yrnmk bhansi il Tbriz gldi. V Xiyabani il mxalif olan qvvlr onu dvirmk n hm ingilis, hm d ran dvltinin yardmn tklif tdi. Lakin Tbrizin mxalif qvvlrinin sz bu oldu ki, yx bu lri Azrbaycan namin tdiyindn biz ona qar dura bilmrik, onunla dava d bilmrik. Tbriz mxaliflrin midini itirn M.dmond Xiyabaninin z il grmk fikrin dd. Gr zaman o

34

bildirdi ki, gr yx bolviklrdn uzaq olsa, ingilislr onunla dmnilik tmz. Tbrizdki vziyyt ingilislri mcbur tdi ki, Gny Azrbaycandak z hrbi dstlrini Thrana doru ksinlr. 1920-ci il iyun aynn 24-d yx Mhmmd Xiyabaninin bal il milli hkumt yaradld. O vlihdlrin iqamtgah olan Alaqapda faliyyt balad. Qocalm v Thrandan pul tlb tmkdn baqa bir y yaramayan vali ynuddvl olu mslmlk d gtrb Tbrizdn xd. yxin dmokratik islahatlar onun mvqyini daha da mhkmlndirdi. Milli hkumt Azrbaycann btn hrlrin z adamlarn gndrdi. z hrbi qvvlrini formaladrd. Maarif, mdniyyt, shiyy, dliyy, vqf, hrbi v s. sahlrl bal nazirliklr yaradlmd. Lakin yx milli haqlara v dmokratiyaya ran daxilind qovumaq istyirdi. Tbriz rana nicat vrck qvv kimi baxrd. yxin mstqillik anlay ran daxilind muxtariyyatdan qabaa gtmmidi. Baxmayaraq ki, Thran qztlri onun Quzy z tutaandan ox htiyatlanrdlar. Tbriz hadislri Vsuqdvl hkumtinin squtunu dourdu. ngilislrin himaysi il tkil olunmu Mirddvl hkumtinin balca vzifsi "Azadstana" son qoymaq idi. ngilislrin mslhti il Mxbirssltn Azrbaycana vali tyin dildi. Bunlarn hr ikisin ran cmiyytind myyn loyal mnasibt var idi, htta yx d onlar haqqnda pis fikird dyildi. Lakin o, Mxbirssltnni qarlamad v onu Alaqapya buraxmad. Tbriz qounla dyil, pul v siyastl gln Mxbirssltn tdricn naraz qvvlri, hr yaxnlndak kazaklar, milli hkumt tab olmayan Qaradada hbs olunan Sdrari ayirin qarda mir rad z trfin k bilmidi. Baxmayaraq ki, kazak alaynn bas v mir rad z hrktlrin gr yxdn zr istmidi v milli hkumt qar olmayacan

35

bildirmidilr. Mxbirssltn hrivrin 21-d (sntyabrn 11 -d) gizli kild kazak balar il grb Tbrizin tutulma plann mzakir tdi. 22 hrivrd (12 sntyabrda) sbh a kazaklar Tbriz qfltn hcum dib Alaqapn tutdular. Bu zaman milli hkumtin qvvlri txribat nticsind hrdn xarlm, yxin trafnda ox az adam qalmd. Xiyabani iki kc Ka yx hsn xann vind qald. yx hsn xann Mxbirssltndn can thlksizliyi istmk tklifin cavab olaraq o ddi: "Mn lmyi tslim olmaqdan stn tuturam. Dmnlrin qarsnda diz kmrm. Mn mrutiyyt dvrnn uayam. rb xilaftin ba ymyn Babk Xrrminin slalsindnm".23 Sntyabrn 14-d gnortadan sonra kazaklar onun gizlndiyi yri tapb yx at adlar. Onu qan iind knin ortasna atb dymy baladlar, qolunu sndrdlar v yx cann taprd. Onun cnazsini nrdivan zrin qoyub Mxbirssltnnin hzuruna apardlar. z nitqlri il, mllri il btn Azrbaycan tlatm gtirn dmokratiya i sndrlnd yx mrnn qrxnc payzn hl yaamamd. Onun lm il randa sabitlik yaranmad. Qacarlar 1921-ci ild sltnt tacn itirdilr. Rus krditlri il Avropada uzun srn syahtlr onlara baha baa gldi. Daha ox qumarbazl il ad xarm kazak alaynn bas Rza xan dvlt vrilii tdi v asanlqla Qacar tacn l kirdi. Soltan hmd ahn bibisi, Mhmmdli Mirznin bas Fxrssltn Rza ah Qacarlarn tacn ourlamaqda ittiham drkn Phlvi ad il sltnt sahib olmu Rza ah ddi: "Xanm, mn Qacarn tacn ourlamadm: tac dmd ky, onu gtrb qoydum z bama". Bundan sonra ar bir dvr balad. vvllr paytaxt olmu Tbriz Vlihdniin mqamn da itirdi v 25 il yni inqilab gzlmli oldu...

36

III. Gny Azrbaycan Sovtlrin hrbi-stratji planlarnda yx Mhmmd Xiyabani qddarasna qtl ytirildikdn sonra ran hakim dairlrinin, ingilislrin v ruslarn sas diqtti Azrbaycana ynlmidi. Ruslarn yni ran qurmaq plan Qacarlarn dvrilmsi il nticlndi. 1921-ci il fvraln 21-d Rza xan ruslarn yardm il dvlt vrilii tdi. Bundan 5 gn sonra Sovtlrl mhur 26 fvral 1921-ci il mqavilsi baland.1 Rusiya mqsdlrin nail oldu. Lakin ngiltr d randa z mvqlrini itirmk fikrind dyildi. 1923-25-ci illrin ba nazirliyi Rza xan n sltnt tacn l kirmk mqam oldu. 12 dkabr 1925-ci ild o, Britaniyann yardm il ahlq taxtna oturdu. zn dayaq yaratmaq mqsdil Rza ah randa Azrbaycana qar ynlmi antitrk siyasti yritmy balad. O, srin vvllrindn iki df inqilab tmi, ayaa qalxm Azrbaycana qar dura bilmk n Phlvi sltntinin dayaqlarn farslq idologiyasna v siyastin dayad. Azrbaycann paytaxt hri, vlihdlrin iqamtgah olan Tbriz Rza ah diktaturas dvrnd tdricn rann onlarla hrlrindn birin vrildi. Arxiv sndind dyilir: "Rza ah diktaturas dvrnd ran hakimiyyti Azrbaycann mdni-tssrfat inkiafna, hrlrinin v kndlrinin qurulmasna h bir diqtt ytirmdi. Azrbaycann btn srvtlri rann digr vilaytlrind yni hrlri, dmir v avtomobil yollarnn tikilmsi n danb aparlrd. Thran hri btvlkd Azrbaycann hsabna ynidn tikildi. Bununla yni vaxtda Azrbaycann mdni-siyasi mrkzi, kmid rann n byk ticart mrkzi olan Tbriz tdricn dalmaa balad".2 Rza ah 1925-26-c illrdn balayaraq zorla Azrbaycann bana "Phlvi" papa gyindirmy alrd. Trk tayfa balarnn, o cmldn ahsvnlrin sfviyy v Qacarlar dvrnd vrilmi

37

irsi hquqlarnn 20-ci illrd lv dilmsi v mlklrinin mhdudladrlmas ciddi narazlq dourmudu.3 1939-cu ilin balancnda ictimai fikrin trbiy dilmsi haqqnda frman dbiyyat, snti, maarif v mdniyyti btvlkd farsladrma siyastinin altin virirdi. Farsladrma is z nvbsind monarxa xidmt tmli idi. Byk Vtn mharibsindn vvl Azrbaycan K(b)P MK-nn katibi M.C.Barov .Stalin Gny Azrbaycanla bal gndrdiyi mlumatda qyd dirdi: "Rza ah diktaturas dvrnd Azrbaycan halisi ninki yksk vziflr, h dvlt aparatnda orta v kiik vziflr bl yaxn buraxlmrlar. Bl bir vziyyt orduda da hkm srr, ordudan yksk komanda hyltind azrbaycanllara nadir hallarda tsadf dilir. Fars dilini randa dvlt dili tmkdn ah hkumti Gny Azrbaycann dvlt orqanlarn farsladrma mqsdil istifal dir. Mktblrdn Azrbaycan dili tamam sxdrlb xarlb, tdris yalnz fars dilind aparlr. darlrd btn yazmalar fars dilinddir. Rsmi idarlrd azrbaycan dili qti qadaan dilib. Vzifli xslr Azrbaycan dilind mracit tmk yasaqdr. Fars inovnikin lduuyrd zrbaycanllarn z aralarnda ana dilind danmaqlarna icaz vrilmir".4 Rza ah dvrnd Azrbaycan l miskin bir vziyyt salnd ki, Sovtlrin Gnyd toplad siyasi xaraktrli mlumat Quzy Azrbaycann arlq dvr il mqayis dib bu nticy glirdilr: Xalqlar hbsxanas adlanan ar Rusiyasnda azrbaycanllarn maddi-mdni vziyyti, milli haqlar Rza ahn diktatorluu dvrnd Gny Azrbaycan halisinin vziyytindn xyli yax idi. ar dvrnd azrbaycanllar kc d olsa ana dilind oxumaq, qzt-jurnal nr tmk haqqn ala bilmidilr.5 Tqib v rprssiyalar Gny trklrinin tirazn, randaxili dmoqrafiyasn v mhacirt mylini dourmudu. Yalnz 1940-c ild 261 nfr gizli yolla Sovt Azrbaycanna kmy chd tmidi.6 1939-cu ilin sonunda ran hakimiyyt orqanlarna qar olan

38

xlar yatrmaq n rdbil byk ordu gndrilmidi. 1940-c ilin ortalarnda v oktyabrnda Tbrizd, 1940-c ilin sonunda hrd bl xlar olmudu. 1938-ci ild kiriln razi inzibati islahat siyasi-idoloji baxmdan ranladrma mqsdi kdrd. slahata gr ran 10 ostana, 49 hristana, 290 bx blnrd ki, burada da sas mqsd Azrbaycan trklrinin v digr xalqlarn tarixn formalam milli, tnik, inzibati, mdni birliyin, daha drin gtsk Vtn anlayna son qoymaq idi.7 imal rqi Azrbaycan Mrkzi Tbriz olmaqla 3c Ostan, Qrbi Azrbaycan mrkzi Urmiy olmaa 4-c ostann trkibin daxil dilmidi. Hr iki ostan Tbriz, Maraa, Srab, rdbil, Xalxal, hr, Astara, Maku, Xoy, Urmiy, Mhabad, Soucbula, Bicar, Mian v digr razilri hat dirdi. Yni inzibati blg nticsind halinin btvlkd trklrdn ibart olan Zncan v Qzvin, habl trklrin stnlk tkil tdiyi Hmdan, Sultanabad, Rt, Phlvi v digr razilr Azrbaycandan knarda qalrd. Mharib rfsind Gny Azrbaycan haqqnda hazrlanm arayda gstrilirdi: "N corafi, n d tnoqrafik baxmdan Gny Azrbaycann cnub srhdlrini dzgn hsab tmk olmaz. Bl ki, ran razisi Hmdana qdr, htta Hmdandan cnuba Sultanabada qdr trklrin yaad razilrdir (Sndd mtriz irisind yazlr: randa azrbaycanllar trk adlandrrlar). Zncan hristan btvlkdn trklrindir. Thrandan cnubda Qum hri trafndak kndlrd ancaq trklr yaayrlar".8 Azrbaycan Dvlt Thlksizlik Komissarlnn "Gny Azrbaycann siyasi-iqtisadi durumu haqqndak xsusi araynda Rt, Phlvi, Qzvin v Zncan hristanlarnn daxil olduu 1-ci ostann formal olaraq Azrbaycandan ayrld qyd dilir. 1938-ci ilin inzibati blgs Gny Azrbaycann srhdlri, razisi

39

v halisinin say bard dzgn mlumat alma xyli tinldirmi v ziddiyytli fikirlr dourmudur. Gny Azrbaycann imal v imal-rqd mharib rfsind Sovtlr Birliyi il 770 km srhd xtti Qara su aynn Araza tkldy yrdn Astara aynn Xzr tkldy yr qdr uzanrd. Bu srhd xtti vaxtil Rusiya il ran arasnda imzalanm 12 sntyabr 1723-c il Ptrburq traktat, 12 oktyabr 1813-c il Glstan, 10 fvral 1828-ci il Trkmnay mqavillri, 9 dkabr 1881-ci il, 27 may 1893-c il Thran konvnsiyalar, 26 fvral 1921-ci il Sovt-ran mqavilsi il myynlmidi.9 Gny Azrbaycann Qrbd 376 km Trkiy il, yxsn - Rvandz yolu boyunca raqla srhdlri vard. rqd bu srhdlr Xzr boyunca uzanr, cnubda is txmini xaraktr dayrd. Buna uyun olaraq kinci dnya mharibsi rfsind Azrbaycann razisi bard mxtlif fikirlr sylnilmidir. M.C.Barov Stalin n hazrlad mcmumatda Gny Azrbaycann 230 min kv. km sahsi olduunu yazr.10 Dvlt Thlksizliyi Komissarlnn xsusi araynda 170 min kv. km, Sovt ordusunun 5-ci idarsinin mlumatlar 1938-ci il inzibati razi blgsn saslandndan 3-c v 4-c ostann razisi olaraq 102 min kv. km,12 Azrbaycan Xalq Daxili lr Nazirliyinin 3c bsind agntura matrial sasnda hazrlad "Gny Azrbaycann siyasi iqtisadi tsvirind razi daha az 80 min kv. km 13 gstrilir. Sovt dvrnn nrlrind Gnyin razisinin 109 min kv. km-dn bir qdr artq olduu qyd dilir. Lakin Zncan, Qzvin, Rt, Hmdan v Gny trklrinin yaad razilr sovt nrlrinin istinad tdiyi rqm daxil dilmmidi. Mqayisli gtrdkd Dvlt Thlksizliyi orqanlarnn mllumatnda gstriln 170 min kv. km razi grkliy daha yaxndr. Sovt mdaxilsi rfsind Gny trklrinin say bard d fikir mxtlifliyi var. 1932-ci ild ran

40

corafiyasn hazrlam Kyhani halinin sayn 2 mln. nfr, az sonra "rann hrbi corafiyas"n hazrlam hmd xan Azrbaycan halisinin sayn 3 mln. nfr gstrir. 1928-29-cu il pasportlamas zaman Azrbaycanda 1216400 silnam vrilmidi.14 M.C.Barovun mrkz hazrlad gni mruzd gstrilir ki, ran halisinin say 16.850 mln nfrdir. 1939-cu il mlumatna gr Azrbaycanda 4,2 mln. nfr hali yaayr, bunun 3,2 mln. nfri trklrdir. yni zamanda Barov z mlumatnda gstrir ki, Gny Azrbaycandan knarda, rann mxtlif yrlrind bir mln. nfr trk halisi yaayr.15 Bu mlumat Zaqafqaziya hrbi dairsinin siyasi idarsinin yddinci bsinin "Gny Azrbaycan: qsa tarixitnoqrafik v iqtisadi ork" ad il hazrlad matriallarla st-st dr. Lakin kinci Dnya mharibsi balandqdan sonra Gny Azrbaycan Sovtlr Birliyinin hrbi-stratji planlarna daxil olduundan bir sra hrbi, iqtisadi, txniki mlumatlar myyn qdr dqiqldirildi. yni zamanda txminn myynldirildi ki, Gny Azrbaycanda 5,5 mln. nfr hali yaayr ki, bunun 80%-dn bir qdr art trk, 10%-i krd, 5%-i fars, qalan hisssi is tal, kilk, aysor, rmni v s. ibartdir.16 Azrbaycann n byk hri olan Tbrizd 300.000, Tbriz hristan kndlrind (268 knd) 139.608 nfr hali yaayrd ki, bunun da 85%-dn oxu trklr idi. rdbild 424 kndl birlikd 269.211 nfr, Xoy hristannda 760.000, Urmiyd 200.000, Zncanda 238.000, Qzvind 450.000, Rtd 450.000 v s. hali yaayrd. Gny Azrbaycan halisinin 20%-i hrlrd, 80%-i kndlrl yaayrd. Azrbaycan btn ran zr halinin n sx yaad rgion idi.17 Hr kvadrat kilmtr 12-14 nfr, bzi yrlrd 14-20 nfr adam drd. Halbuki rann qalan razisind bu gstrici 8-9 nfr idi.18 hali saym il bal qyd dk ki, 19371938-ci illrd Quzy Azrbaycandan 50 min adam sovt vtndaln qbul tmdiyi n khn

41

ran tbqlri kimi Gny Azrbaycanna srgn dilmidi.19 zlri il oxlu Sovt onluqlarn apardqlarndan hali arasnda onlara "rvonlular" dyirdilr. kinci Dnya mharibsi rfsind Gny Azrbaycanda 1 mln. ton taxl, 256 min ton ltik, 24 min ton noxud, 135 min sntnr pambq ylrd. Sovtlrin stratji mlumatnda gstrilirdi ki, gnyd pambn kin sahsini.27 min hktardan 160 min hktara qaldrmaq mmkndr. 30-cu illrin sonunda Gnyd 7 mln. xrda buynuzlu, 720 min ba iri buynuzlu mal-qarann, 15 min qatr, 15 min dv v s. olduu gstrilir.20 kinci dnya mharibsinin ilk gnlrind Qrbi Ukrayna v Qrbi Blarusiya msllrinin hll dilmsi sovtlrin Gny Azrbaycana maran artrmd. 1940-c ilin ilk gnlrindn Gny problmi Moskvann hrbi stratji planlarna daxil dilmidi. Sovtlr Birliyi n bu ilk nvbd razi kspansiyas mqsdlri gdrd. kincisi, hrbi stratji baxmdan 15 yanvar 1915-ci ild Trk - Alman blokunun birinci dnya mharibsinin ilk aylarnda Tbrizi tutmas yaddan xmamd. ns, Gny Azrbaycandan gn dmir v atomobil yollar ran krfzin, Yaxn rqi hidistan v Uzaq rql birldirn dniz yollarna xrd. n nhayt, drdns, Sovtlr htiyat dirdi ki, Gny Azrbaycann, Xzrin cnubunun stratji, yanacaq nrgtika htiyatlar Almaniyann, ngiltrnin lin g bilr. Sovt siyasi rhbrliyin blli idi ki, randak Alman rzidnti A.F.ll hl XIX srin sonunda Gny Azrbaycan yrnmi, z lksin iqtisadi, hrbi, stratji xaraktrli hsabatlar vrmidi. Tannm rus goloqu, prof.D.V.Qolubyatnikov hl 1916-c ild Xzrin cnubunda, Gilan, Mazandaran v Astarabadda byk nft htiyatlarnn olduunu sylmidi. Qolubyatnikovun "imali rann nft yataqlar" adl aradrmalar 1921-ci ild nr dilmidi. Sovt kfiyyatnn iqtisadi xaraktrli mlumatlarnda da Xzrin

42

cnubunda v Azrbaycanda byk yanacaq-nrgtika htiyatlarnn olduu gstrilirdi. kinci dnya mharibsi balandqdan sonra 4 sntyabr 1939-cu ild ran nytrallq haqqnda byanat vrs d, Almaniya il mkdalq stratji xtt olaraq qalrd. 1936-c ilin Kihrinq sazii Almaniyan rann xarici ticartind 2-ci yr xarmd. Almanlar rann 50-y yaxn dvlt mssislrind z adamlarn yrldir bilmidilr. Hrbi idarlrd mhndis, txnik, mslhti v s. adlar altnda Almaniyann hrbi v xsusi idarlrinin nmayndlri yrldirilmidi. Almaniya qyri-qanuni yollarla randan yksk kyfiyytli bnzin xara bilirdi. Dnya mharibsi rfsind v mharibnin ilk vaxtlarnda alman firmalarnn nmayndlri ad altnda xsusi xidmt orqanlarnn iilri Tbriz, Maku, Xoy, Mian, Mrnd kimi hrlrd d yrldirilmidi. 1941-ci ilin vvllrind Almaniya gizli yolla rana 11.000 ton silah v sursat gtirmidi. rann "turist drglrind" istiraht dnlrin oxunun hrbi olmas bard kfiyyat matriallar var idi. 1941-ci ilin iyul-avqust aylarnda min qdr mlk gyimli alman zabitlrinin rzurum yolu il rana kmsi mahid dilmidi. Ruslarn kmyi il dvlt vrilii tmi, ingilislrin kmyi il sltnti l kirmi Rza ah Almaniya yardm il XX sri randa "Phlvinin qzl srin" virmk midind idi.21 SSR-nin randak mvqqti lr vk Xarici lr Nazirliyin hsabatnda yazrd: Almaniyann Qrb cbhsindki uurlar v iqtisadi tlsir imkanlarnn ykslmsi il bal randa almanprst myl ciddi kild gclnmidir; Britaniyann Qrbd v Liviyada mlubiyytlri ingilis tsirini xyli aa salmd; Trkiy istisna olmaqla rann Almaniya il sas tranzit yolu SSR-dn kdiyi n Sovt ttifaq il mnasibtlrin htiyatla yanalr.22

43

1941-ci ilin yaznda Yuqoslaviya v Yunanstan ial dildikdn sonra rann xarici siyastind Almaniyaya syknmk qti kil ald. Almaniyann mlubdilmzliyi fonunda qardak byk mharibd Zaqafqaziyann v Orta Asiyann 16 hrinin rana birldirilmsi bard planlar czlrd.23 yni zamanda Molotovun tapr il rann 1919-cu ild Paris slh konfransna tlblri trafl kild yrnilmidi. Onun fikrinc, rann khn tlblri il yni arzular st-st drd. SSR Xalq Xarici lr Komissarl 1940-c ilin aprlind ran mclisinin qrar il mclisin mtbsind nr dilmi "ran dvltinin yni razi inzibati blgs" adl xritni ld tmidi. Xritnin altnda bl bir qyd vard: "Trkiy il srhdlri xmaq rtil rann digr srhdlri rsmi xaraktr damr".24 Bakda yni konsulluq n hadtnam almaq mqsdil ran sfirliyinin Rza ah v xarici lr nazirinin imzalad XXIK-na 17 may 1940-c il 643 nmrli notasnda Azrbaycan SSR "Qafqaz Azrbaycan" kimi vrilmidi. Dvlt Thlksizliyi orqanlarnn yoxlamalar nticsind aydn oldu ki, ba konsul XXIK-na gndrdiyi rsmi sndlrin fars mtnind z vzifsini bl yazr "ahnahn Qafqaz Azrbaycannda ba konsulu". SSR Xarici lr Nazirliyinin Bakdak mvkkiln yazd mktublar ba konsulluq "Xarici lr zr Komissarln Qafqaz Azrbaycanndak nmaydliyin" kimi nvanlayrd. Rsmi yazmalarnda o, Baknn adn ski fars dilind olduu kimi "Bad Kub" yazrm.25 Btn bunlar sovtlr bhlnmk n lav imkanlar vrmidi. Artq 1939-cu ilin payzndan balayaraq Sovt ttifaq Gny Azrbaycanla bal hrbi, siyasi, iqtisadi, stratji mlumatlar ox diqttl toplayrd. 1938-ci ild ran tblrinin Sovt Azrbaycanndan srgn prossind SSR xsusi xidmt idarlri z adamlarn da rvana gndriln 50 min halinin iin qatmd. Sovt hrbi

44

kfiyyat 1940-c ild Gny Azrbaycanda olan btn snay obyktlrinin Karttkasn hazrlamd. 90 snay mssissinin, 25 lktrik stansiyasnn btn txniki gstricilri bu karttkalarda z ksini tapmd.26 1940-c ild Qzl Ordunun 5-ci idarsi "ran Azrbaycann hrbi corafi tsviri"ni hazrlamd. n kiik dtallara bl tsvirlrd diqtt ytirilmidi. Msln, Gny Azrbaycan aylarnn hr kilmtrdn bir drinlik sviyysi vrilirdi. Orada gstrilirdi: Qara su aynn Araza qovuduu razidn Qaracada dalarna qdr btn ordu nvlrndn istifad tmk olar. Qaradadan Astaraya qdr m v kolluqlarla hat olunmu da zirvlri tin kiln razilr hsab dilir. Da hisslrini xmaqla h piyada qounlardan da bu razid istifad tmk olmaz.27 1941-ci ilin yanvarnda Moskvada 216 shifdn ibart "Gny Azrbaycann txniki-iqtisadi icmal" hazrlanmd. 1920-40-ci illr arasnda Gny Azrbaycann siyasi, iqtisadi, corafi, snaysi, knd tsrrfat, v nqliyyat, halisi, hrlri v s. msllri txnikiiqtisadi icmalda ks olunmudu.28 1941-ci ilin martnda M.C.Barovun Stalin gndrdiyi 35 shiflik "Gny Azrbaycan haqqnda qsa aray"da faktlarn znginliyi baxmndan diqtti clb dir. Bu lyazmada Azrbaycan haqda qsa tarixi mlumat, Gny Azrbaycan v onun srhdlri, halisi, hrlri v yaay mntqlri, halisinin mdni sviyysi, knd tsrrfat, kinilik v torpaqdan istifad, ticart, milli msl, halinin hvali-ruhiyysi trafl kild thlil dilmidir. O, yazrd: rann ah hkumti azrbaycan xalqnn Sovt Azrbaycanna qovumaq istyini bildiyindn hr gn polis rjimini v cza tdbirlrini kclndirir.29 Mdaxil rfsind sovt kfiyyat ran ordusunun, o cmldn Gnydki hrbi hisslrin say, komanda Hyti, dy qabiliyyti, kfiyyat imkanlar bard mfssl mlumatlar almd. SSR bard

45

kfiyyat matrillar toplayan zabitlrin siyahs Ba qrargaha vrilmidi. ran hrbi kfiyyat trfindn hazrlanan Baknn mfssl kild ilnmi ba plan sovt xsusi idarlri trfindn ld dilmidi. ran gnrallarnn hans nvavda yaadqlar da daxil n kiik dtallar bl bu matriallarda ks olunmudu. ran ordusunda xidmt dn 6300 nfr yksk rtbli zabitdn 602-si haqda Ba qrargahn mruz-araynda mlumat vrilmidi. Bunlardan 55- qdri korpus, diviziya, briqada gnrallar idi. ran ordusunun xsi Hytin 200 min nfr olduu gstrilir.30 Rza ahn hay-kyn baxmayaraq ordunun mqavimt imkanlarnn zif olduu myynldirilmidi. Sovt qounlarnn mdaxilsi rfsind 1941-ci ilin may-iyun aylarnda Azrbaycan Sovt Rspublikasndan hrbi ad il Gny gndrilck 3816 nfr mlki xs sfrbr dilmi, 52 briqada formaladrlmd. Bunlarn 12 nfri yksk vzifli partiya iilri, 70 nfri rhbr partiya, 100 nfri sovt orqanlarnda ilynlr, 200 nfri thlksizlik orqanlarnn, 400 nfri milis, 70 nfri prokurorluq, 90 nfri mhkm, 150 nfri nriyyat v mtbuat orqanlar iilri idi. Sfrbr dilnlr arasnda 245 dmiryolu, 42 nfti-goloq v s. var idi. Gny gndrilck Sovt Azrbaycan missiyasna Azrbaycan KP MK-nn nc katibi ziz liyv rhbr tyin dilmidi. 31 n nhayt, Gny Azrbaycana mdaxil rfsind Sovt hrbi kfiyyat onu da myyn tmidi ki, ran v Trkiy il bal yaranm bhranl vziyytdn istifad dib rmnilr v onlarn siyasi partiyalar Qarsdan Tbrizcn Sovt rmnistan da daxil olmaqla Byk rmnistan" yaratmaq bard fikirlirlr".32 1941-ci ilin iyun-iyul aylarnda Sovtlr artq rana hdlyici Nota vrmidi. Zaqafqaziyadak 47-ci ordu Gny Azrbaycan srhdlrind dayanmd. ran hrivr hadislri rfsind idi...

46

IV.Sovtlrin rana mdaxilsi v Gny Azrbaycanda mhkmlnmasi (avqust-dkabr 1941) Almaniyann Sovtlr hcumundan sonra Zaqafqaziyadak 47-ci ordunun Gny Azrbaycana daxil olmas n rait ytidi. 1941-ci il iyun aynn sonunda Britaniya xarici lr naziri A.dn rann Londondak slahiyytli naziri li Mqddimini qbul tdi. Almaniyann randak faliyyti, Sovtlrdn thlknin artmas danqlarn sas mvzusu oldu. dn tlb tdi ki, almanlarn randak bhli faliyytin son qoyulsun. yul aynn 10-da Britaniya Xarici lr naziri Londondak Sovt sfiri van Mayski il grd. sas mzakir mvzusu randak alman thlksi idi. Bu msl Britaniya Nazirlr Kabintinin qapal iclasnda da mzakir dilmidi.1 Britaniya hkumti bir trfdn Almaniyann rann cnubunda ngiltrnin nzartind olan nft rayonuna girmsindn htiyat dirdi, digr trfdn Sovtlrin rana daxil olub cnuba doru irlilmk htimalndan narahatlq kirirdi. ngilislr mllum idi ki, Sovtlr rana daxil olacaq, lakin stratji baxmdan onlar istmirdilr ki, SSR cnubun isti dnizlrin xsn, yanacaqla znkin olan rayonlar z nzartin gtrsn. yulun 19-da Britaniya Nazirlr Kabinti rann cnubuna daxil olmaq bard gizli qrar qbul tmidi. Britaniyann planna gr, mttfiq ordular Hmdanla Qzvin arasnda grmli, lakin Thrana daxil olmamal idilr. U.rill Stalin yazrd: "Bizim fikrimizc yax olar ki, indiki dvrd n biz, n d siz Thrana daxil olaq".2 yul aynn sonlarnda Zaqafqaziya cbhsind v srhd qounlarnda hrbi hazrlq lan dildi. yulun 25-i il avqustun 5-i arasnda hcum mliyyatnda son dqiqldirmlr aparld. al dilck hrlrin, yaay mntqlrinin, tutulacaq, mhv dilck snay v hrbi obyktlrin plan tsdiq dildi. Avqustun 20-d

47

hcum mliyyat il bal sndlr ox mxfi olaraq mvafiq yrlr gndriddi.3 Dvlt Mdafi Komitsinin qrar il Zaqafqaziya Cbhsi hrbi urasnn mrin sasn Gny Azrbaycan srhdlrind dayanm Sovt qounlar avqust aynn 25-d kc saat 2-d hrbi mliyyata balad. Kc saat 5- qdr Naxvandan Xzrin cnubuna doru btn istiqamtlrdn SSR srhd qounlar, 44-c v 47-ci ordular, Xzr donanmas, Zaqafqaziyadak 8-ci aviakorpus, Yvlaxdak 132-ci aviadiviziya artq Gny Azrbaycanda v Xzrin cnubunda hrbi mliyyatlara balamd. ran ordusunun arxa il rabit laqsi ksildi, saat 5.00-dan 6.30-a qdr btn n cbh lv dildi. Myyn yrlrd mqavimt gndz saat 12.00-dan 13.00-a dk davam tdi.4 ran ordusu dmk olar ki, vurumad. Ba qrargah htiyat hisslri cbhy gndr bilmdi. Rza ahn mqavimt gstrmk mrin baxmayaraq, sgrlr v zabitlr silah v hrbi sursat tkrk srtl qadlar. Avqustun 28-d ran ordusunun mqavimti rsmn dayandrld. Sovt qounlar Gny Azrbaycan, Gilan, Mazandaran v Xorasan tutdu. yni zamanda hrbi mliyyatlara balayan Britaniya on iki hind diviziyas il Kirmanah, Abadan, Xorrmabad, McidiSlymaniyy, hrmz, Bndr Dylim xttin xd. Avqust aynn 27-d li Mnsur hkumti istfa vrdi. Shri gn ran Mclisi Mirz Mhmmd li xan Foruqi hkumtinin trkibini, SSR v Britaniya qounlarna qar mqavimti dayandrmaq bard hkumtin qrarn tsdiq tdi. Qsa srn hrbi mliyyatlarda randan 106 nfr hlak oddu, 320 nfr sir gtrld. Bilavasit dylrd Sovtlr 6 nfr itirdi, 18 nfr yaraland, 9 nfr Araz grkn bouldu.5 Sovt aviasiyas 25-26 avqust hadislri zaman ciddi itkilr vrdi. 10 hrbi tyyar 25 nfrlik Hyti il birlikd sradan xd.6 Lakin bu, dy mliyyatlar il bal olmayb, zabitlrin shlnkarl, srxoluu v yrli raiti, mtroloji vziyyti bilmmlri il bal idi. Sovt ordusunun

48

Gny Azrbaycana daxil olduu ilk dvrlrd soyunuluq hrktlri bard arxiv sndlrind onlara fakt mvcuddur. Mdaxil dvrnd imkanl adamlarn oxu tcili kild Azrbaycan trk dirdi. Avqustun sonu, sntyabrn vvllrind kiriln hrbi mliyyatlarda Azrbaycan SSR-dn yalnz kist qrupu itirak dirdi. S.Ymlyanov bada olmaqla bu qrupun itiraknn myyn hmiyyti oldu. Bl ki, rmnistan SSR-dn kist qrupuna rhbrlik dn daxili lr nazirinin mavini Gzlyan rmnistan rhbrliyinin fikrini bl aqlamd ki, guya Sovt qounlarnn ial tdiyi "ran razisi" Azrbaycanla rmnistan arasnda tsir dairsin blnmlidir. Onlarn fikrinc, Tbriz rmnistann rspublika orqanlarna tab dilmli idi. Ancaq ona gr ki, rmnistann mliyyat iilri guya orada i balayblar. rmnistann xsusi xidmt orqanlar saslandrmaa alrd ki, rmnistan Tbrizd daha ox maraqldr, ninki Azrbaycan.7 Azrbaycan mliyyatlarnn avqust aynn 29-da vrdiyi bu mlumat M.C.Barovu daha fal olmaa svq tdi. O, Gny Azrbaycan n Qrbi Ukrayna, Qrbi Blorusiya mqamnn ytidiyini znn dirdi. Azrbaycan SSR-dn Gny gndrilmk n sfrbr dilmi "ziz liyv qrupu" slind bu mqsd xidmt tmli idi. Hl avqustun 26-da M.C.Barovun Stalin gndrdiyi ifrli tlqramda gstrilirdi: "Bizim qounlarn irlilmsi bir sra msllr dourmudur, hmin msllrin hlli n gstrlrinizi gzlyirik. Birincisi, bizim hisslrin rana daxil olmas hali trfindn byk ruh ykskliyi il qarlanr, lakin yni zamanda yrli hakimiyyt orqanlar qarlar. Bizim hisslr is byk yaay mntqlrind qayda-qanun v normal hyat yaratmaq n z nmayndlrini qoymurlar. Nticd bl faktlar var ki, dkanlar baldr, hakimiyyt orqanlar yoxdur, halinin zruri mallara htiyac dnilmir. kincisi, ran hakimiyyt orqanlar mlkdarlar v kri tayfalar biz qar silahlandrrlar, Sovt

49

hrbi hisslri is kdiyi yrlrdn ran ordsunun tkb gtdiyi silahlar ymamdr. Ona gr d bizim ordunun arxasnda silahl xlar ola bilr. ncs, bizim ordu srtl irlildiyi n hali irisind izahat ii apara bilmir".8 M.C.Barov alrd ki, vziyyt nzart tmk n "ziz liyv qrupu" Tbriz tz daxil olsun. Lakin avqustun 28-d Stalindn Bakya gln tlqramda gstrilirdi: "randa vziyyt hl aydn dyil. Vziyyt -drd gndn sonra aydnlaaaq. Siz btn suallarnzla bal dirktivlri gndn sonra alacaqsnz".9 Gnyd bilavasit vziyytl tan olmaq n M.C.Barov mxfi kild Naxvan vasitsil Tbriz gtdi. O dyirdi: "Mn Naxvanda olarkn oradan 3-4 saatla Tbriz gtdim... Tbrizd bir n yrd 7-8 qz v olan uana rast gldim v onlarla danmaq istdim. Anaq mn man saxlayan kimi onlar qadlar. Mn uzaqdan Azrbaycan dilind onlara ddim: "Bura glin". Mnim Azrbaycan dilind danm idn kimi hams qaydb yanma gldi... Cnubi Azrbaycan torpa bizim xalqmzn sl ana torpadr. Rspublikamzn srhdlrind yaayan bir ox adamlarmzn n yaxn qohum-qardalar uzun mddt idi ki, birbirindn ayr dmd... ran hkumti z mmlkti oblastlara blnd Azrbaycan bl gstrmidir (xritd gstrir). Bu, yalandr. Azrbaycan bax buradan buraya qdrdir (xritd gstrir). slin baxsanz, Thrann z d Azrbaycanndr".10 Nhayt, sntyabrn ilk gnlrind Gny Azrbaycan mslsini mzakir tmk n M.C.Barov Moskvaya arld. Tlqramda dyilirdi: "K(b)P MK sizi bir gnlk Moskvaya arr. Xahi dirik glin. Stalin. 5.1X.41 q. 30".i l hmin gn o, tcili Moskvaya gtdi. Moskva danqlar zaman razlq ld dildi ki, Azrbaycan SSR-d sfrbr dilmi partiya, sovt, hquq-mhafiz, tsrrfat v mdniyyt iilrinin mrhllrl Gny Azrbaycana gndrilmsin balanlsn. Azrbaycan K(b)P MK-da Gny gndrilck qrupun

50

rhbrliyin MK-nn 3-c katibi liyv ziz Mmmdkrim olunun namizdliyi tsdiq dildi. Qrara alnd ki, sntyabrn 2-ci yarsnda "ziz liyv missiyas" Tbrizd faliyyt balasn. Slyman Rhimov tbliat, Mybal miraslanov inzibati-tsrrfat, Aaslim Atakiiyv xsusi mliyyat, Mustafa Quliyv tibbi sanitar qruplarnn, Mirz brahimov trk dilind xacaq ordu qztinin rdaktoru tsdiq dildi,12 Gny Azrbaycan Sovt tsirini yaymaq, dbiyyat, snt, mddniyyt, iqtisadiyyat v digr sahlrd Sovt Azrbaycan uurlarn nmayi tdirmk mqsdil "missiya" vasitsil Tbriz, Phlvi, rdbil, Rt, Astara v digr yrlr taxl, qnd, krosin, manufaktura v s. gndrilmli idi. Gny Azrbaycann iri hrlrind opra tatrnn ifasnda "Korolu", "Lyli v Mcnun", "ah smayl", "Arn mal alan", "O olmasn, bu olsun" tamaalar gstrilmli idi. Moskvadan razlq alnd ki, 2-3 ay rzind "ziz liyv missiyas" zvlrinin say 2-2,5 min nfr atdrlsn. n yaxn gnlrd is 500 nfrdn ibart sas hiss tcili yola dmli idi.13 Dvlt Mdafi Komitsinin gstriin v Zaqafqaziya cbhsinin komandan gnral-lytnant D.Kozlovun 16 sntyabr 1941-ci il tarixli mrin sasn polkovnik-komissar ziz liyv Tbrizd yrlmi 47-ci ordunun hrbi urasnn zv vzifsin tyin dildi. mrd gstrilirdi: "zam olunan yoldalar btn lrind Azrbaycan K(B)P MK-nn katibi v hrbi ura zv ziz liyvin gstrlrini rhbr tutmaldrlar. Komissarlar v hrbi-siyasi orqanlar "ziz liyv qrupu"nun iin qara bilmzlr v bilavasit onlara rhbrlik d bilmzlr. yni zamanda zam olunanlar hrbi lr mdaxil d bilmzlr, hrbi xaraktrli hr hans gstrlr vr bilmzlr".14 Lakin 47-ci ordunun hrbi uras z zrin gtrrd ki, Azrbaycan Sovt Rspublikasnn nzrd tutduu tdbirlri hyata kirmk n btn zruri olan raiti yaradacaq. M.C.Barov bu ii srtlndirmk v daha ox sayda

51

adam gndrmk mqsdil Zaqafqaziya cbhsi komandalna mktubla mracit drk bildirmidi ki, Azrbaycandan Gny gndriln btn xslrin hrbi gim, rzaq, sursat v s. xrclri rspublika bdcsi hsabna dnilckdir.15 Sntyabr aynn 12-dn 25-n qdr dmk olar ki, hr gn M.C.Barovun Gny Azrbaycana gndriln iilrl grlri kirilirdi. O, dyirdi: "lk dst kimi biz 500 nfr gndririk. Lakin hiss-hiss gndrmkl ay yarm rzind bu rqmi biz 3000- atdracayq..."16 Sonrak grlrin birind Barov qyd dirdi: "Siz mlumdur ki, bizim Qzl Ordumuz az vaxt irisind rann imal hisssind xyli yr tutmudur. Qzl Ordumuzun tutduu yrlr sas tibaril bizim Cnubi Azrbaycan torpadr. Tarix gr n ki, mlumdur rann imal trfinin ox hisssi bizim Azrbaycan torpadr. rann byk hrlrindn olan Qzvin, Urmiy, Miyan, Maraa, Tbriz, rdbil, Salmas, Xoy, nzli v s. bizim ata-babalarmzn doma vtnlri olmudur. Hl dorusunu bilmk istsniz Thran da qdim Azrbaycan hridir".17 Sntyabr aynn 15-d "rana gndriln yoldalarla Barovun shbtinin stnoqramnda gstrilir: "Burada mn siz bir mslni d dmliym. O msl d bundan ibartdir; n qdr ki bizim Qzl Ordumuz oradadr, biz h vaxt raz ola bilmrik ki, gzmzn qarsnda . Cnubi Azrbaycan torpanda yzlrl adam acndan hlak olsun. Biz azrbaycanllar, gr bizd bir damc bl Azrbaycan qan varsa, grk kc-tz orada olan Azrbaycan xalqn vaxtil mcburn ayrlm doma Sovt Azrbaycan xalq il birldirk... Buna bizim qvvmiz v bacarmz var... N qdr tin olsa da, biz Cnubi Azrbaycan zhmtklrin bu kmyi gstrmliyik. Buna bizi qyrtimiz, namusumuz, insafmz v sdaqtimiz mcbur dir... Buna gr d biz z rhbrimiz Stalin yoldaa mktub yazb ondan Cnubi Azrbaycan zhmtklrin kmk tmk mslsini xahi tmiik... Biz drd-b

52

gndr ki, bu msly balamq. Mn bu bard bir az vvl Moskvaya yazmam. Mni Moskvaya arb sorudular ki, n istyirsn. Cavab vrdim ki, biz Cnubi Azrbaycanda yaayan qardalarmza kmk tmk istyirik, buna biz icaz vrmlisiniz. Moskvadak yoldalarmz da bu icazni vrdilr".18 Lakin M.C.Barov Moskvann dirktivinin izahnda bildirirdi ki, "Gny Azrbaycana kmk l olmaldr ki, n ah hkumti, n d ingilislr bizi rann daxili lrin qarmaqda gnahlandrsnlar. xnn sonunda o, dyirdi: "Sizin vzifniz olduqca msul v olduqca rflidir. Siz ox byk msl n ora gdirsiniz. Sizin hdniz atlan vzifni yrin ytirmkl Azrbaycan xalqnn qarsnda ox byk xidmt gstrimi olacaqsnz. Siz bu rfli vzifni yrin ytirmkl 100 illrl ikiy blnm qardalarn arzusunu yrin ytirmi olacaqsnz. Siz uzun mddtdn bri bir-birindn ayrlan qlbi, mhbbti, duyunu birldirmi olacaqsnz. Bu namus, qyrt, sdaqt v mhbbt mslsidir".19 Sntyabr aynn 24-d kiriln grd Gnydn zamiyytdn qaydan K.ahgldiyv bl bir mlumat vrdi: "Biz Trkmnay kndindn kirdik (Barovun rplikas: hmin kndd byk Azrbaycan xalqan iki paraya blmlr). O kndd kndlilrl shbt tdik. Onlar ddilr: "Biz burada ynaq tdik, bir nmaynd sib Tbriz gndrmiik, glib Sovt hkumtini qursun".20 Gny Azrbaycana gndriln qruplarla grlrd M.C.Barov iin mxfi xaraktr dadn v btn msllrl bal ziz liyvin gstrlrin ml dilmsini ciddi kild gstrirdi. M.C.Barovun chdlrin baxmayaraq, Gny Azrbaycan mslsin mnasibtd Sovt rhbrliyi trddd dirdi. rana tsir vasitsi kimi Sovt xsusi idarlri krd spratizmi mslsindn istifad tmk bard tkliflr hazrlamd. Lakin rana daha yaxndan bld olan Sovt sfiri Andry Smirnov "krd mslsi il oynaman" lyhin idi. O, yazrd: "randa

53

krd spratizmi hmi xarici lklrin oyununa vrilib. Biz qti kild krdlrl olan shv oyundan imtina tmliyk. Bu o dmk dyil ki, krdlrl olan btn laqlrdn, onlardan z mnafyimiz namin istifaddn l kmliyik. Lakin bizim rann imalnda siyasi iimiz azrbaycanllara syknml idir".2 ran hkumti Azrbaycan mslsindn ciddi kild narahat olmaa balamd. Avqust aynn 28-d tkil olunmu Forui hkumtind Xarici lr naziri vzifsini tutan Mirz li xan Sohyli xarici lklrdki ran diplomatik korpuslarna gizli taprq vrmidi ki, urvi thlksin qar dayanmaq n ingilis mylin stnlk vrsinlr v Azrbaycan mslsi il ciddi mul olsunlar. O, Ankaradak ran sfirin yazrd: "gr lr bundan sonra da bl davam ts, onda biz Azrbaycan itircyik".22 Ba nazir Forui btn vasitlrl SSR-nin v Byk Britaniyann rana mnasibtini yumaltmaa alrd. O, sntyabr aynn 8-d Britaniya v Sovtlrin hrbi qvvlrinin randa yrlmsi bard sazii imzalad. ngilislr vvl Thrana girmyi lazm bilmslr d, ran paytaxtnn Sovt tsirin dyindn htiyat drk tzlikl fikirlrini dyidilr. Britaniya hkumti sntyabr aynn vvllrind Moskvaya bildirdi ki, o z qounlarna tcili olaraq Thrana girmk mri vrib. U.rill Stalindn xahi dirdi ki, mvafiq qaydada randa olan Sovt qounlarna da bl bir gstri vrilsin. Mttfiq qounlarnn Thrann astanasvda olduu dvrd - sntyabrn 16-da ba nazir Forui sltnt taxtndan l kmk bard tlbi Rza aha tqdim tdi. Yaranm vziyytd laszlqdan Rza ah tlbi qbul tdi v olu Mhmmd Rza Phlvinin xyrin sltnt tacndan l kdi. Ayn 17-d Sovt qounlar, bir gn sonra is Britaniya hrbi hisslri Thrana daxil oldu. Sntyabrn 17-d 22 yal Mhmmd Rza Mclisd konstitusiyaya riayt dcyin v lkni

54

Mclisin qbul tdiyi qanunlarla idar dyin sz vrdi. O, hl 1 yanvar 1926-c ild vlihd lan olunmudu. svrd oxumu, Thranda zabit mktbini bitirmidi. 1938-ci ild Avropadan qaydarkn Bakda olmu, R.Qliyrin "ahsnm" oprasna baxmd. Rza ahn dvrnd tz-tz hkumt iclaslarnda itirak dirdi. Atasnn dvrnd o, faktiki olaraq hrbi nazir vzifsini yrin ytirirdi. Hmin dvrd hrbi nazir ilyn gnral hmd Naxvani (sln Naxvandan idi) slind onun kmkisi rolunda x dirdi. 16 mart 1939-cu ild Misir ahzadsi Fvziy il vdnmidi.23 Fvziy Britaniyada thsil almd v Misir kral ailsi ingilislrl ox yaxn idi. Mslnin bu trfi ingilislrin knc ah z trflrin kcklrin midlrini artrmd. Sntyabrn 21-d taqoyma mrasimi kirildi. l hmin gn yni ah trfindn formal olaraq Foruinin kinci hkumt kabintinin trkibi Mclis tqdim dildi. Yni hkumtin ilk addm sntyabr aynn 21-d khn aristokrat ailsindn olan, vaxtil bir sra nazir postlarnda alm, Ankarada sfir ilmi Fhimini (Fhim-ol-Mlk) Azrbaycana vali tyin tmk oldu. Bu txyinat xlan olunan gn - sntyabrn 21-d ziz liyv artq Tbrizd, onun balq tdiyi qrup Gny Azrbaycanda i balamd.24 1941-42-ci illrd Sovt Azrbaycanndan gndriln missiya Gnyd ox ciddi lr grd. SSR Xarici lr Komissarlndan M.C.Barova gndriln ifrli tlqramda dyilirdi:"rann xarici lr naziri Sohyli bizim sfir Smirnova ikayt dib ki, Tbrizd liyv qrupu trk dilind "Vtn yolunda" qzti buraxr. Smirnov cavab vrib ki, qzt Azrbaycandak qzl sgrlr v sovt xidmtilri n nzrd tutulub. Sohyli xahi dib ki, onu ran halisi arasnda yaymasnlar. Xahi dirik xarici lr nazirinin byanatna saslandrlm cavab hazrlayn".25 Xalq Xarici lr Komissarlna, Dkanazova v kommisarln ba katibi Arkadi

55

Sobolv gndrdiyi tlqramlarda M.C.Barov yazrd: Sohylinin iddialar sasszdr v tsadfi dyil. lav olaraq bildirirm ki, Smirnov liyv qrupunun iini qrzli iqlandrr. liyvin iinin bizim randa olan ayr-ayr rsmi adamlarla, o cmldn hrbilrl uzlamamas onunla baldr ki, o, onlarla birlikd srxoluq tmir. ksin onlar baa salmaa alr ki, zlrini tmkinli aparsnlar. Krnr bu yoldalarn xouna glmir. Sizdn xahi dirm btn bunlar Vyaslav Mixaylovi (Molotov nzrd tutulur - C.H.) atdrn" ziz liyv Tbriz gldiyi gnn shri, sntyabrn 22-d Gny gndrilnlrl shbtdn sonra onlar ayr-ayr hrlrd yrln hrbi hisslr gtdilr. Birbaa tYinat almayanlarn oxu Tbrizd saxlanld. Slyman Rhimov bada olmaqla tbliatlar qrupu, Mybulla miraslanov bada olmaqla tsrrfat qrupu, Aaslim Atakiiyv bada olmaqla xsusi qrup, Mustafa Quliyv bada olmaqla shiyy qrupu, Mirz brahimov bada olmaqla rdaksiya qrupu, Yunis Hacyv bada olmaqla 1-ci Qafqaz diviziyasna dnlr Tbrizd ilmli idilr. Bundan lav ilk gndriln dstdn 16 nfr Maguya, 22 nfr Urmiyy, 15 nfr Zncana, 27 nfr Phlviy, 16 nfr Xoya, 15 nfr rdbil, 14 nfr Maraaya, 15 nfr Dilmana, 16 nfr Unuya, 16 nfr Qzvin, 16 nfr Miany, 16 nfr Rudsr, 15 nfr Nohr gndrilmidi.27 Tbriz glck opra tatr truppas n hrd yr ayrlmd. lkin lri grdkdn sonra ziz liyv sntyabrn 22d axam Thrana gtdi. Sovt qounlar Thrana daxil olduu n komandanlq v hrbi ura orada idi. ki gn rzind .liyv Azrbaycan qrupunun glmsi bard komandanla, Thrandak sovt sfiri A.Smirnova v ticart mvkkili Alksyv mlumat vrdi.28 ziz liyv Tbriz qaydan gn hrd qnd ticartin nzart dn rmni Budaqyan narazlq Yaratmaq mqsdil haliy qnd buraxlmasn qadaan tmidi. Anbarlarda olan qnd v gr gizli yolla

56

rann cnubuna gndrilirdi. hrin normal hyatnn pozulmaq thlksi olduundan Tbrizd olan ingilis v trk konsulluu .liyvdn xahi tmidilr ki, hrd normal hyat brpa tmk n tdbirlr krsnlr. Ba vrmi txribat aradan qaldrmaq n hr frmandar v polis risi Tbrizdki ordu qrargahna dlvt dildi v onlara bildirildi ki, bu oyunlara son qoyulsun. Bundan lav Sovt Azrbaycanndan Tbriz gndriln rzaq mhsullarnn ilk hisssi sntyabrn 24-d axam glib ytidi.29 Bakdan, rspubla fondundan yardm olaraq 800 ton qnd, 360 ton un, 105 ton buda, 300 min mtr para v s. gndrilmidi. mumiyytl, 1941-ci ilin axrna qdr Bakdan Gny Azrbaycana 1.494.053 mtr para, 2.548 ton qnd, 1.371 ton un, 1.814 ton buda v mumi dyri 2 mln. manat olan digr mallar gndrilmidi.30 ziz liyv qrupu sntyabrn sonu oktyabrn vvlrind Gny Azrbaycan hrlrind faliyyt gstrmi Alman firmalarnn mlakn msadir tdi. "ran ksprss", "Vbrbaur transport", "Ks v K-o", "AQ" firmalarna mxsus mumi dyri 1247000 ran rial hmind olan mxtlif nv mallar msadir dildikdn sonra sovtlr birliyin gndrildi. ran Milli Banknn Gny Azrbaycanda olan blrind Alman tblrin aid 11 hsab myynldirildi. Bu hsablarda olan 923305.85 rial pul vsaiti 47-ci ordunun hsabna kirildi. Avqustun 25-n qdr ran tacirlrinin Almaniyadan ald mallarn ba baland.31 Sntyabr-oktyabr aynda ahsvn tayfa balar arasnda ciddi i aparld. Avqust aynda ran qounlar gri kilrkn onlarn qad silah v hrbi sursat ahsvnlrin lin kmidi. htiyat dilirdi ki, gizli faliyyt kmi ahsvn tayfa balar bu silahdan Sovt siyastin qar istifad tsinlr. ziz liyv sntyabrn sonlarnda taprq vrmidi ki, ahsvnlr arasnda ciddi izahat ii aparlsn, onlar inandrlsn v llrd olan silah

57

ylsn. Onun adna hazrlanan hsabatda ahsvnlrin 32 tayfadan, 40020 nfr halidn ibart olduu gstrilir. Onlarn 21490 dvsi, 7967 at, 595200 qoyunu, 50260 iribuynuzlu mal-qaras var idi.32 ahsvnlr bu dvlti itirmkdn ox htiyatlanrdlar. Sntyabr aynn 28-d Xiovda ahsvn tayfa balar il kiriln grd Qoabydidrdn li xan Bhrm xan olu, irlilrdn Nsrt by, Kmzlilrdn Qulam xan, Alarllardan Yadulla xan, hsynaa xan, Sahib xan, Xlflilrdn Mir Qulam xan, Kykilrdn htm xan, Sarxanbylilrdn Al by, Tal Mikaylllardan Frzulla by v s. itirak dirdilr.33 Tbrizdn gln adamlardan baqa M.C.Barov hl Azrbaycan siyasi idarsinin risi ildiyi dvrd ahsvn tayfa balarn yax tandndan M.Sarcalinskidn xbr gndrmidi ki, silahlar thvil vrsinlr. ahsvn tayfa balar silahlar vrmy raz oldular v onlar Bakya M.C.Barovla gr dvt dildilr. ahsvnlr Phlvi hakimiyytinln ox naraz idilr. 1941-ci ilin noyabrnda Bakda M.C.Barovla gr zaman bildirdilr ki, mumiyytl onlarn ranla h bir laqsi yoxdur, camaatlarnn yars ura Azrbaycanndadr v zlri d Yuxar Azrbaycana birlmk istyirlr.34 1941-ci ilin sntyabr aynn 26-da siyasi iilrin kinci dstsinin gndrildiyi bard Azrbaycan K(b)P MK katibi Qafarzad ziz liyv yazrd. Oktyabrn ilk gnlrind 2-ci dstd glnlr hams yrlr tyinat zr gndrilmidilr. .liyv mslht bilirdi ki, bundan sonra 47-ci ordunun yrldiyi razid gndrilnlrin tyinat yri Bakda dqaqldirilsin v l adamlar oradan da birbaa tyinat yrin yola dsnlr. Oktyabrn 24-d ziz liyv rhbrlik tdiyi qrupun flaiyyti, habl Gny Azrbaycandak vziyyt haqqnda M.C.Barovun adna ilk gni hsabatn gndrdi.35 Orada gstrilirdi ki, Gny Azrbaycana Bakdan

58

partiya, sovt, mdniyyt v tsrrfat iilrinin gndrilmsi ox faydal olmudur. hali sovtlrin rana daxil olmasn sovtlm mqam kimi qbul dir. Lakin biz adamlarmza gstri vrmiik ki, mxtlif bhli qvvlrin ortaya atd bu txribata imkan vrmsinlr. Sovt ordusunun yrldiyi btn hrlrd v onlara yaxn kndlrd hali arasnda gni tbliat lrin balamq. Yaylan brouralar v vrqlr haliy gcl txsir gstrir. ox yrlrd kndlilr aq kidd dyirdilr: "Biz Qrmz Ordunun Gny Azrbaycandan xmasna imkan vrmyyik, gr xsanz biz d sizinl birlikd xb Sovt ttifaqna gdyik. Artq Azrbaycann hr yrind ran hakimiyyt orqanlarnn trtdiyi qanunsuzluqlar bard hali biz ikayt tmy balamdr. Biz mmkn olan btn vasitlrl onlar mdafi dirik". O, yazrd: "Mnim srncamma Bakdan 7 minik avtomobili glib. Onun biri qzt rdaksiyasna, biri S.Rhimova, qalan 5 man Tbriz, Urmiy, Maku, Phlvi v Zncana, bizim diviziyalarda alan yoldalara gndrilib. Azrbaycan dilind "Vtn Yolunda" qztinin iki nmrsini artq buraxmq. hali arasnda rbtl qarlanb. Urmiyd, Phlvid d Azrbaycan dilind qzt buraxmaa byk htiyac var". ziz liyv z hsabatnda yazrd: "Tbrizd, son 15 il rzind dbiyyat, snt, lm v txnika il bal Azrbaycan dilind bir dn d olsun kitab buraxlmayb. air v yazlarn yaradcl n h bir rait olmayb, ksin onlar hakimiyyt trfindn tqab olunublar. Tbrizin air v yazlarndan Zynal Gnci, Turxan Gnci. Nadir Fitrt, Ruhi, Sadq Naxvani, Hybulla avid v digrlri z srlrindn h birini ap tdir bilmmlr". Gny Azrbaycanda mktblrin vziyytini thlil drk .liyv yazrd: "Bir qayda olaraq maarif sistmind v mktblrd rhbr vziflri farslar tutublar. Mvcud qaydaya mllimlr tiraz dirlr, onlar tlb dirlr ki, drslr

59

Azrbaycan dilind kirilsin v fars mllimlr vriln lav kztlr lv dilsin.36 Shiyy il bal vziyyt brbaddr. Biz indi Gny Azrbaycann tibbi-sanitar xritsini hazrlamaa balamq. Oktbyarn 6-da bizim hkimlrl prof. Fxri-Atam bada olmaqla Tbriz hkimlrinin grn tkil tdik. Grd yrli hkimlrl rmni v fars hkimlri arasnda antoqonizi olduu kskin kild krsndi... Bakdan gln drmanlarn hamsn paylamq. Qadn hkimlr, tibb kadrlarna, akurkalara qadnlar arasnda ilmk n byk htiyac var. Onlarn arasnda xstlik yksk hdd atb. Kii hkimlrdn istifad tmyin tinliklri var".37 Gny Azrbaycanda normal hyatn yaradlmasnda ran hakimiyyt orqanlarnn maraql olmadna diqtti clb drk .liyv yazrd: "Tbriz valisi Fhimi z qarqlq salanlar Himay dir. O, yax bilir ki, bir ox snay obyktlri ilmir, iri tacirlr Thrana v ingilis ial zonasna gdirlr. Bl vziyytd vali h bir i krmr v bizim iqtisadi-tsrrfat hyatn normalladrmaqla bal btn tlblrimizdn yaynr. Lakin son vaxtlar mn bildirdim ki, onun faliyytsizliyi bard bizim sfir vasitsil Thran hkumtin mlumat atdraaam. Yalnz bundan sonra o, bir qdr fallad.38 Daha sonra ziz liyv 47-ci ordunun bzi zabit v sgrlrinin soyunuluu, srxoluu, ourluu bard faktlar gstrirdi:"Tbrizd v digr hrlrd ayr-ayr qzp sgrlr trfindn soyunuluq hadislri ba vrmidir. Glr silah axtar ad altnda onlar vlr daxil olurlar, halinin pullarn gtrrlr. Bl faktlar oxdur. Bl vziyyt son qoymaq n biz zruri llr gtrrk". Nhayt, mruznin sonunda .liyv yazrd: "rmnistan SSR Xalq Daxili lr Komissarnn mavini Gzlyan ranlnn minik avtomann qnimt kimi lindn alb v aparb. Qnimt Komissiyasnn dflrl tlbin baxmayaraq mann qaytarlmas nticsiz qalmdr".39

60

hali arasnda bl tlblr var idi ki, "Biz Qzl Ordunu iyirmi ildn artqdr ki, gzlyirik. Artq sbrimiz tknib. Yubanman vaxt dyil. Sovt hkumtini vrin".40 Noyabrn 7-si rfsind bl ayilr yaylmd ki, guya Gny Azrbaycanda Sovt hakimiyyti qurulacaqdr. Sovtlr Gny ran qounlarnn glmsin icaz vrmdiyi n Thran hkumti Azrbaycanda jandarmann sayn artrb 3784 nfr atdrd.41 Azrbaycan halisin "Vtn yolunda" qztini oxumaq qadaan dilmidi. ki gndn bir 4000 nsx xan qzt ldn-l gzirdi. Gnydn gln mlumatda gstrilirdi: "Tbrizd bir qoa "Vtn yolunda" qztini lin alb xahi tdi ki, bunu onun n oxusunlar. Oxumaa balayan zaman o, drindn nfs alb ddi: "Allaha kr olsun, idi biz z ana dilimizd qzt oxuyuruq".42 "Vtn yolunda" qztinin gni yaylmas v bolviklm mylinin kclnmsi Azrbaycanda srt tdbirlrl mayit olundu. Oktbayrn axrlarnda rann Daxili lr naziri Cahanbani Tbriz gldi. Oktybarn 30-da o, yaltin btn vzifli v imkanl adamlarnn toplantsn kirdi, z xnda bildirdi ki, hr ks grk ayq olsun, ahn v hkumtin taprqlarn szsz yrin ytirsin. Nazirdn sonra Vli Fhimi x tdi v bildirdi ki, hali grk Qzl Ordu trfindn aparlan tbliata uymasn, z pullarn havay yr Sovt kino filmlrin v tatr tamaalarna xrlmsinlr. Gny Azrbaycanda oktyabr ab-havas qurtarana qdr, yni noyabr aynn 10-na qdr Cahanbani Tbrizd qald. Gny Azrbaycandak vziyyt artq bir sra dvltlrin siyasi dairlrinin mzakir mvzusuna vrilmidi. Thran, London, Moskva, Ankara qztlri tz-tz Azrbaycan haqqnda yazlar vrirdilr. ran mclisind Azrbaycan dputatlar x dib bildirmidilr ki, ran hkumti Gny Azrbaycana ytrinc diqtt ytirmir, Azrbaycan n ayrlan vsait v vilaytin gliri rann digr rayonlarnn

61

qurulmasna srf olunur. Ba nazir Forui dputatlarn xlarnn doruluunu tsdiq tdi v sz vrdi ki, bundan sonra btn kcn qoyacaq ki, Azrbaycann htiyaclarn dsin. O, ddi: "Azrbaycan rann sas hisssidir, hmi vaib dvlt msllrinin hllind birinci olmudur".43 Azrbaycan itirmk thlksi ran mtbuatnda ona qar "svgi" dolu yazlar dourmudu. Hkumt hmd Ksrvini Tbriz gndrmidi ki, qzt xarb Azrbaycan halisin "trk olmadn" onlara baa salsn.44 Thran qztlri ran insan bdnin bnzdib dyirdilr: "Azrbaycan bu bdnin hm badr, hm gzlridir, hm d ryidir". Thranda xan "Qu" qzti z shiflrind Tbrizdki hadislrdn bhs drk yazrd: "hrivr hadislrindn sonra Azrbaycandan kdrli v qrib xbrlr alrq. Dyirlr ki, Azrbaycan kmi ahdan v onun inovniklrindn ox zlmlr krb. ndi onlar z narazlqlarn mrkzi hkumt mxalift olmaqla, mrkzin gndrdiyi adamlara tab olmamaqla nmayi tdirir".45 Qzt yazr:"Bir gn Molla Nsrddin nrdivana xanda yi aya il nrdivan vurur v Molla yxlr. Ayaa qalxdqdan sonra Molla birinci nrdivan sndrr, sonra is yi czalandrr. Ondan soruurlar niy sn nrdivan sndrdn, o, dyir ki, nki nrdivan zrbni alb. ndi Azrbaycanda narazlq dn qvvlrin fikri bldir ki, bizim lknin btn halisi kmi ahdan narazdr, ona gr Azrbaycan randan ayrmaq lazmdr. Cnab azrbaycanllar biz rann btn xalqlar birik, frqamiz yoxdur. Sizin qhrmanlnz v catiniz saysind rann ad indiy qdr yaayr. Bu sizlrsiz ki, ran n indiy qdr sinnizi dmnin qabana vrmisiniz, onun n qannz tkmsnz. Bu sizlrsiniz ki, z qhrmanlnzla ran n tarixi iftixar fth tmisiniz, indi biz Azrbaycana svgi il yanarq".46 Gny Azrbaycann qabaqcl adamlar ran mtbuatnda balanan bl tbliat l d yax

62

qarlamrdlar. Arxiv sndind gstrilir: "Tbrizin yaza v jurnalistlri bu szlrdn hiddt glib dyirdilr: "bu ikizllr v claflar dnn bizi "trkxr" adlandrrdlar, bu gn is riyakarlqla bizi aldatmaq mqsdil Azrbaycan gzl szlrl triflmy balayblar".47 yni zamanda Trkiynin "Yni Sabah" v "Cmhuriyyt" qztlri d 1941-ci ilin oktyabr aynda Gny trklri il bal gni yazlar vrmidilr. Oktyabr aynn axrlarnda trk yazs v publisisti Yalnn "mhuriyyt" qztindki yazsnda bildirilirdi ki, ran hkumti orada yaayan trklr h bir diqtt ytirmir v onlarn talyin bikandir. O, yazrd: "randa htta trklri zmkdn kinmirlr. Biz bikan qala bilmirik ki, trklr maarif sahsind farslarla brabr hquqa malik dyillr, onlarn dillri v mdniyyti sxdrlr... Kmid randa parlamnt yarananda Mclisd trk x tmy icaz vrilirdi. Bizim dostumuz aayi Forui bir vaxtlar rann Ankarada sfiri olub v indi Ba nazirdir, birinci vzifsini parlamntd trkc danma qadaan tmkd grd".48 "Cmhuriyyt" qztinin bu yazsndan sonra Thran mtbuatnda Trkiyy qar gni kampaniya balad. ran qztlri cavab olaraq gstrirdilr ki, trk dili ran halisinin bir hisssinin dand dildir. Bu o dmk dyil ki, onlar trk milltidir. randa yaayan trklr ranllar olaraq btn hquqlardan istifad dirlr. Azrbaycan trk danan ranllarn yaad yrdir ki, btn rann byni v ryi olub, indi d olmaqdadr. rann z dvlt dili var v bu btn ranllar n mcburidir. Qztlr sbut tmy alrdlar ki, azrbaycanllar l ski farslardr ki, azrbaycan dilini onlara XVI srd aladrblar. ran v Trkiy mtbuatnda Azrbaycanla bal gdn yazlar M.C.Barovu brk sbldirmidi. Bu bard ziz liyvin gndrdiyi mlumatla tan olduqdan sonra o, dyirdi: "ndi Cnubi

63

Azrbaycanllara tz sahib xb, o da ibart olsun Osmanl trklrindn. Yqin onlara bl xbr atmdr ki, balamlar ki, Cnubi Azrbaycanda yaayan azrbaycanllar bizimkilrdir. Bilmirm bu vaxta qdr bunlar harada imlr. Bu vaxta qdr bunlarn qaban kim ksirdi. o yr glib atmdr ki, Thran il Ankara bir-biril mbahisy balamlar. Dyirlr dvlt sahib olmaq lazmdr. Guya 5 milyon Azrbaycan xalq sahibsiz qalmdr. Bunlar dyir bizimdir, onlar dyir bizimdir. Ortala blhabl mslsi dmdr. Thran bu msld grnr zn o qdr itirmidir ki, bir n tarixi ylri guya bu vaxta qdr bilmirdilr... Bizim z mqsdimiz v gtdiyimiz yol zmz aydndr... Biz Sovt Azrbaycannda yaayan azrbaycanllar dy bilrik ki, istdiyimiz mqsdin birini ld tdik... ndi bu gnlr mcbur olurlar tiraf tsinlr ki, gr min illrl byk dvlt, tarix malik olan xalq varsa, o da Azrbaycandr". 49 Gny Azrbaycandan alnan mlumatlar thlil dildikdn sonra M.C.Barov noyabrn 10-da grln lrl bal ziz liyv z ry v tkliflrini gndrmidi.50 "Vtn Yolunda" qztinin uurlarndan Barov raz idi. yni zamanda o, tklif dirdi ki, oxunaql olmaq n qztd ycam matriallar vrilmli, bdi matriallar qsaddlmaqla siyasi mvzulara maraq gclndirilmlidir. O, yazrd: "Siz yax tmisiniz ki, qabaql ziyallar qztin trafnda toplamsnz, lakin bunu htiyatla tmk lazmdr, qztd i clb olunan hr ksi frdi qaydada yoxlamaq lazmdr. yni zamanda Barov Xoyda, Phlvid v digr hrlrd qzt xarmaa razln bildirdi. Opra tatrnn Gnydki faliyyti onun trfindn yksk qiymtlnlndirildi. Truppann Tbrizd noyabrn 20-n qdr qalmasna icaz vrdi. Lakin .liyvdn xahi dirdi tatr iilrin aydnladrsn ki, onlar nc Bakdan mtkkil gtmidilr, l d grk gri qaytsnlar. zn saxlaya bilmyn mxtlif yalar

64

almaa chd gstrnlr grk mzmmt dilsinlr. "Sovt Azrbaycannn snti, aktyor kollktivi, bizim tatr haqqnda halid n yax tssrat qoymaq lazmdr". M.C.Barov xbrdarlq dirdi ki, krd mslsind htiyatl olmaq lazmdr. O, xatrladrd ki, "krd mslsi ran v Trkiy siyastind n kvrk yrdir, ingilislrin lind n svimli silahdr. Bunu h vaxt, xsusil indiki anda unutmaq olmaz. Gny azrbaycanllar il krdlrin bar n hr yi tmk lazmdr, bu sasda btn vasitlrl krdlri zmz yaxnladrmalyq. Bizim krdlr arasnda faliyytimizin sas istiqamti ondan ibart olmaldr ki, krdlr xarici kfiyyatn txribatlarna uymasnlar, ayrca krd dvlti yaratmaq mqsdi il silahlanmaa chd gstrmsinlr".51 z mktubunda Barov xatrladrd ki, Gny Azrbaycann bir sra yrlrind halinin myyn tbqlri, xsusil bir n il vvl Sovt Azrbaycanndan srgn dilnlr randa Sovt hakimiyyti qurmaq n fallablar. Astarada, rdbild, Phlvid bl faktlar olmudur. Btn bunlar xarici kfiyyatn iidir v biziml mttfiqlrin arasn vurmaa ynlmidir. Buna qti surtd yol vrmk olmaz. O, xbrdarlq dirdi ki, yni tkil diln kommunist zklri, aysor, rmni, Tud tkilatlar il son drc htiyatl olmaq lazmd. bhsiz, bl bir fakt diqttdn yaynmamd ki, ran Xalq Partiyasnn 1941-ci ilin noyabrnda Tbriz filialnn sas yaradclar Artas Ovansyan, David Gvorkyan, li mir Xizi v b. idi.52 Birinci haqqnda Barovun mlumat gni idi. Ona gr Barov xbrdarlq dirdi ki, danaklarla htiyatl olsunlar. O, yazrd: "limizd mxlumatlar var ki, danaklar sovtlrin timadn qazanb z pozuculuq lrini kclndirmk istyirlr. stisna olunmur ki, btn bu partiya v cmiyytlr xarici kfiyyatn birbaa tapr il yaranr". Msln, o, dyirdi: "Aysorlar

65

hmi ingilislr myl diblr v ingilis kfiyyatnn agntlridirlr. Bu sbbdn onlarn hazrki fallamas bir qdr bhlidir".53 Mktubun sonunda M.C.Barov Tbriz ziyallarnn, ahsvn v Krd tayfa balarnn Bakya gliini bynirdi, lakin qyd dirdi ki, bu i yksk sviyyd tkil olunmaldr. Qyd diln gstri uyun olaraq noyabrn 18-d ahsvn tayfa balar, 20-d Tbriz ziyallarnn nmayndlri, 27-d Krd tayfa balar Bakya gldilr. Hr nmayndlik M.C.Barov trfindn qbul dildi. Slyman Rstm, Slyman Rhimov v Mirz brahimov Gnydn nmayndlrl birg glmidilr. n maraql mzakirlr Tbriz ziyallar il oldu. Tbriz qonaqlarn mayit dn M.S.Ordubadi gr zaman Barova bildirdi: "Yoldalar buraya glnd bizim azrbaycanllar onlar grn kimi gzlri yaard. lbtt bu, onlarda olan svinci ifad dirdi".54 Tbriz ziyallar il grd M.C.Barov ddi ki, ran hkumti Azrbaycandan gtrdy dvltdn h olmasa bir payn orann abadlq iin srf tmlidir. "Biz bu bard ssimizi qaldrdq ki, bsdir, daha bu vaxtacan 5 milyon xalq axr damarna qdr atdrmsnz. Bu yax y dyil. Grnr ki, ninki randa yaayan azrbaycanl qardalarmz, htta ran hkumti d baa dmdr ki,... gr lazm glrs bir d ssimizi qaldracayq. Han mktb, han azrbaycanllarn dili, han onlarn oxumas, onlarn dilind qzt, han dbiyyat? Bu msllri onlarn qarsna qoyacaq. Ancaq hl vaxt dyil... Bizim istdiyimiz odur ki, Azrbaycan xalqnn z hququnu z ixtiyarna vrsinlr. Onlara, zlri zlrin sahib olmaq hququ vrsinlr. gr biz azrbaycanlyqsa, biz z azrbaycanllarmz bilirik. Onlarn namusunu da bilirik. Daha sir olmaq bsdir, 10 illrl, 100 illrl Azrbaycan xalq sir olmudur... gr sizin ddiyiniz bir olsa, yolunuz bir olsa, fikriniz bir olsa, onda siz byk lr grrsiniz... Bizim borcumuzdur siz kmk

66

tmk. Burada n grrsnz bu hams Azrbaycan xalqanndr. Odur ki, Siz Azrbaycan balalar olduunuz n ixtiyarnz var z paynz buradan istysiniz. l olsun ki, sizin znzd d bir hrkt olsun. Hqiqtn milltin qan grk ilsin".55 Gny ziyallar Tbriz qaytdqdan sonra ran hakimiyyt orqanlar ox aldlar yrnsinlr ki, Baroa hans shbtlr olub. Htta Bakya glnlrin bzilri tqiblr d mlruz qald. Yalnz .liyvin ciddi mdaxilsindn sonra bunlara son qoyuldu. 1941-ci ilin sonuna qdr Gny Azrbaycanda grln lrl bal M.C.Barov Stalin gni hsabat hazrlamd.56 Myyn msllri mzakir tmk n randak Sovt siyasi, hrbi, diplomatik orqanlar il Sovt Azrbaycan missiyas arasnda yaranm grginliyi aradrmaq mqsdil Gnydki missiyann bas ziz liyv Bakya dvt dilmidi. Gny Azrbaycana gstriln yardm, orada aparlan siyasi i, iqtisadi-mdni tdbirlr, shiyynin tkili v s. Hsabatda z ksini tapmd. M.C.Barov z hsabatnda Stalindn xahi dirdi ki, Tbrizin kimssiz, ytim uaqlar n 200-300 nfrlik uaq vi amaa icaz vrilsin v tklif dirdi ki, bu uaq vlrind drslr azrbaycan dilind kilsin.57 hsabatda yni zamanda qyd olunurdu: "Bzi ordu hisslri v blmlrd lazmi rhbrlik olmadndan frarilik, soyunuluq v srxoluq hallar olmudur. Bu onunla baldr ki, randak Sovt ordusunun komandan gnral mayor Novikov v hrbi komissar Yarkov hrbi intizam yksltmk n gndlik il mul olmurlar, tsadfi halda hiss v blmlrd olurlar, vaxtlarn bangtlrd, iki mclisind kirirlr. Novikov zn l biabr dib ki, ran gnrallarndan biri bizim iilr dyib ki, Sizin komandan glncn iir, onun bad yolda is hrbi urann zv polkovnik komissar Yarkovdur. Novikov brk idikdn sonra ran razisindki v Zaqafqaziyadak ordu hisslrinizin say bard mlumatlar ingilislr

67

vrib. Tbrizd olarkn o, mhur danak qardalar Budaqyanlarla laqy kirib, vaxtn onlarla birlikd iki mrasimlrind, kf mclislrind kirib".58 Hm gnral Novikov, hm d polkovnik Yarkov ziz liyv qrupu lyhin Moskvaya gizli mlumatlar vrirdilr. M.C.Barovun ciddi mdaxilsi il onlarn hr ikisini randan gri ardlar. Lakin ziz liyv missiyasn xilas tmk mmkn olmad. Bu hm d onunla bal idi ki, 1941-ci ilin sonunda Sovt - Alman cbhsind vziyyt ox ar idi. Sovt idarlri paytaxtdan Kuybv krlmd. Gny Azrbaycan mslsin mdaxilni drinldirmkl Sovtlr zlri n lav problm yaratmaq istmirdilr. Dkabr aynda ziz liyv Bakya arlanda Thrandak Sovt sfiri A.Smirnov sfirliyin mslhtisi Nikolay vanovu Tbriz gndrmidi, ona v Tbriz yni tyin olunmu Ba konsul Anatoli Kulajnkova xsusi taprq vrmidi ki, ziz liyvin v onun qrupunun lyhin matriallar toplasnlar...59

68

V. 42-ci ilin trdddlri. Tbrizdki Ba konsul Anatoli Kulajnkovun v Thrandak Sovt sfirliyinin maviri Nikolay vanovun toplad matriallar sasnda sfir Andry Smirnov 12 yanvar 1942-ci ild SSR Xarici lr Komissarlna ziz liyv qrupu lhyin gni hsabat gndrmidi. Hsabatn sas bndlrini Dkanazov yanvarn 17-d M.C.Barova gndrdiyi tlqramda aqlamd. Orada dyilirdi: "Kulajnkovun mruzsindn aydn olur ki, yrli hakimiyyt v xarici konsulluqlar liyv qrupunun mvcudluuvdan yax xbrdardlar. Kulajnkov liyv qrupunun saymazyana ii bard bir n fakt sadalamdr". Sfir Smirnovun hsabatna dm bu faktlar sasn aadaklardan ibart idi: 1. Ytrinc sas olmadan "Azrbaycann ssi" qzti balanm v onun rdaksiyasnda axtar aparlmdr. 2. Dkabrn vvllrind liyv yrli adamlar vasitsil Urmiydki Sovt qornizonunun komandiri polkovnik Slivanova mktub gndrmidir. Bu mktubda o, tlb tmidir ki, halinin lind olan silahlar ylmasn v ylanlar da qaytarlsn. Bu mktub ran hakimiyyt orqanlarnn lin kmidir v Urmiynin valisi onun haqqnda tqdimat hazrlamdr. 3. liyvin mavini miraslanov dkabrn 16-da Urmiyd valinin mavinini hbs tmi v onu Tbriz gtirmidir. Burada o buraxlmdr. Hbsin sbbi krdlrin dylmsidir. ndi miraslanov dyir ki, valinin mavininin hyat thlkd olduu n guya o, hbs ad il oradan xarlb. 4. Azrbaycan Daxili lr komissarnn mavini Atakiiyv dkabrn 30-da Srab hrind mlkdar hbs dib, jandarm idarsind onu istintaq dib v jandarmaya tklif vrib ki, onu hbs tsinlr. Bu bard d vali tqdimat hazrlayb.

69

Smirnov yazrd: "liyv qrupunun gni aqlanmas tin ki, biz xyirli olsun, halbuki o, z burada Azrbaycan K(b)P MK-nn katibi kimi gni tannr. Yalnz onun bu i rhrlik tmsi ranllarn, trklrin v ingilislrin narahatln v timadszln dourmudur. liyv qrupunun faliyyti haqqnda yalnz Sohyli dyil, Bulard (ngilis sfiri - C.H.) v Trk sfiri d mlumatldr".2 Dkazanov tlqramn sonunda Barovun nzrin atdrrd ki, sfir Smirnovla ziz liyvin laqlrini tnzimlmk hl ki, mmkn olmamdr. Dkazanov onlarn grmsini mslht bilirdi. Tlqramdan baqa Barovun bu bard Dkazanovla tlfon danqlar da olmudu. l hmin gn, yanvarn 17-d M.C.Barov Krml tlqram vurdu v Dkazanovun tlqramna cavab vrdi. O, yazrd: "Sizinl shbtdn sonra liyv tklif dildi ki, yrli hakimiyytin lrin mdaxil tmsin. Smirnovla sx laq saxlasn, btn tdbirlrini onunla razladrsn v yalnz onun razlndan sonra bu v ya digr mslni yrli hakimiyyt qarsnda qaldrsn. Bu gn liyv tklif tdim ki, tcili Thrana gtsin v btn msllri, o cmldn Kulajnkovun mruzsini Smirnovla aydnladrsn... O ki qald ingilis, trk v digr nmayndlr qarsnda liyvin kimliyinin aqlanmasna, n liyv, n d onun qrupu zn aqlamayb. Mn htiyat dirm ki, h ny mhl qoymadan bhli adamlarla srxoluq dn bizim ayr-ayr iilrimiz onlar aqlasnlar. Yaranm vziyyt imkan vrmir ki, bizim orada ilk gnlrdn baladmz byk lri davam tdirk. Smirnov, ya qyrisi krnr bizim balayaamz lri lv tmy nail olur".3 Sndlrin aradrlmas sasnda qyd tmk olar ki, sovt Azrbaycanndan olan siyasi iilrin faliyytinin mhdudladrlmas v tdricn onlarn Gnydn xarlmas idyas Sovt rhbrliyindn glirdi. Sovt sfiri Smirnovun ziz liyv qrupu lyhin hsabatlar, tlqramlar gndrmsi

70

d Xarici lr Komissarlnn gizli tapr sasnda ba vrmidi. Bu daha ox mharibnin vvlind Sovtlrin mlubiyyti il izah dilmlidir. kincisi, Thranda gizli kild Sovt - ngilis - ran trfli danqlar anarlrd v Sovtlrin mttfiqlr daha byk htiyac olduundan Gny Azrbaycanda vvllr balanm "bolvik ksprimntlrindn" tdricn imtina dilirdi. nc trfdn ran razisindn Sovtlr mttfiqlrin hrbi stratji yardm danmal idi. Bu msldn ran z razi btvlyn SSR-dn tminat almaq mqam kimi istifad tdi. Drdncsu is, ingilislr "bolvik thlksi" il ah v ran hkumtini daim qorxu altnda saxlayrd. Trkiy d z nvbsind Gny Azrbaycanda Sovtlrin flaiyytini diqtt mrkzind saxlayrd. Sovt hrbi kfiyyatnn mlumatlarnda gstrilirdi ki, 1942-ci ilin vvllrindn balayaraq ingilislr Gny Azrbaycana maraq gstrmy, trklr is rqi v Qrbi Azrbaycanda tbliat lrini gnilndirmy balamdlar. Onlar krdlrl azrbaycanllar arasnda yaranm grginlikdn ran hakimiyytin tlsir vaistsi kimi istifad dirdilr v bildirirdilr: "Yalnz Trkiy Azrbaycan halisini krdlrin soyunuluuvdan xilas d bilr". Sovt sfiri z mlumatnda yazrd: "Trklr mharibdn sonra Azrbaycan Trkiyy birldirmk n zmin hazrlayrlar".4 1941-ci ilin sntyabr aynn vvllrind Krmld Gny Azrbaycanla bal tdbirlr mzakir diln zaman M.C.Barova mstsna slahiyytlr vrilmidi. 1941-ci ilin sonu - 1942-ci ilin vvllrind Sovt rhbrliyi hrbi, siyasi, diplomatik idarlrin, kfiyyat orqanlarnn li il Gnydki Sovt hrbi zonasnda mxtlif txribatlar trdib M.C.Barovu fakt qarsnda qoymaq v Sovt Azrbaycan iilrini oradan xarmaq plann grkldirmy balamdlar. Gny Azrbaycandak prosslrin gtdikc milli mstviy kmsi Sovtlri o qdr d

71

tmin tmirdi. Ona gr Andry Smirnov ilk olaraq trk dilind xan v Gny Azrbaycanda l-l gzn "Vtn yolunda" qztinin balanmasn SSR Xarici lr Komissarlndan xahi dirdi. Bu l bir vaxt idi ki, qzt rdaksiyasnda Mirz brahimov, Slyman Rstm, srafil Nzrov, Osman Sarnlli, Mhdixan Vkilv, Qlman Musayv, msi Bdlbyli v digrlrindn ibart maraql kollktiv formalapd.5 M.C.Barov "Vtn Yolunda" qztinin balanmasna tiraz dirdi. Kuybv hrind yrln SSR XIKnn aparatnn ba katibi. Arkadi Sobolv v Dakanazova gndrdiyi tlqramda bildirirdi: "Bizim limizd yoxlanlm mlumatlar var ki, son zamanlar yrli ran hakimiyyt orqanlar Gny Azrbaycanda biz loyal mnasibt bslyn, biz svgisi olan adamlar hbs dib incidirlr. ran hakimiyytinin Gny Azrbaycanda biz mnasibti o drcy atb ki, Tbrizd Alman faistlrinin mharib cbhsindn bhs dn kinofilmlrini aq nmayi tdirirlr. Tbriz valisinin bilavasit himaysi il "Azrbaycann ssi" adl faistprst qzt buraxlr. Gny Azrbaycan hrlrind biz loyal mnasibti olan xslr vali trfindn vziflrindn azad dilir. Bl bir vziyytd ninki hali arasnda "Vtn Yolunda" qztinin yaylmasn dayandrmaq, ksin olaraq Smirnova taprlmaldr ki, yrli hakimiyyin biz qar trtdiyi txribatlara daha ciddi raksiya vrsin".6 Daha sonra M.C.Barov Xarici lr Komissarlnn msul vzifli xslrin xbrdarlq dirdi ki, btn bu msllr barsind o, ingilis sfirini Bakdan Moskvaya mayit dn SSR Daxili lr Komissarlnn mkda Viktorov vasitsil, rnopyatovun idar tdiyi tyyar il Stalin gni mktub gndrib.7 Sovt Azrbaycanndan gndrilmi siyasi iilri Gnydn uzaqladrmaq mqsdil ran xsusi xidmt orqailr 1942-ci ilin ilk gnlrind "Srtibzad qiyamndan" istifad tdilr. Srtibzadnin

72

kmii Komintrnl bal olsa da, sonradan ran xsusi xidmt orqanlar il mkdala kmidi. Srtibzad vaxtil Sovt Azrbaycanndan srgn dilmi Aayv v Rsulovla birlikd Sovtlrl srhd blklrd Qaradada, Culfada, Mrndd v digr yrlrd Sovt hakimiyyti qurmaq un partizan dstlri yaradb qrmz bayraqlar qaldrmdlar. Partizan dstlrind 5000 adamn olduu gstrilir ki, bunun da 1800 nfri mxtlif silahlarla silahlanmd.8 Lakin bu silahlarn haradan alnd mmmal idi. ziz liyv qrupunu fakt qarsnda qoymaq n silahlarn Sovt xsusi xidmt orqanlar trfindn vrildiyi d istisna olunmur. Partizan dstsinin lin kmi bzi yrlrd hakimyyt orqanlar qovulmu, yrli znidar orqanlar yaradlmd. Bu hadislr balayanda Bakdan Tbriz qaydan ziz liyv hl Naxvanda idi. Azrbaycan daxili lr komissar M.Yaqubov srhd qounlarnn rabit sistmi il Barovun taprqlarn ona atdrd. Barov tklif dirdi ki, tcili olaraq "Partizan dstlri" lv dilmlidir. O, dyirdi: "Bu xn ziyanl olduu yrlrd izah dilmlidir. Bundan lav ayr-ayr xslrdn alnm pul v silah tcili olaraq qaytarlmal, hbs olunmu hakimiyyt nmayndlri azad dilmlidir. Mxtlif bhanlrl Rsulovu hllik bizim razimizd saxlayn. l yax rait yaradn ki, o, hbs olunduunu hiss tmsin".9 Barovun tapr zr ziz liyv tcili olaraq bir qrup siyasi ii il Mrnd gtdi. Yrlrd grlr kirdi. Silahl dstlri din yolla datmaq mmkn oldu. Dstlrin balar danqlar aparmaq n Culfaya gtirildi v Sovt Azrbaycan Daxili lr orqanlar trfindn zrrsizldirildi. ran hkumti bu hadisdn Azrbaycana qoun yritmk mqam kimi istifad tmk istyirdi. Yanvarn 7-d, 1942-ci idd M.C.Barov "Srtibzad qayam" bard Stalin mlumat gndrdi.10 yni zamaada Xarici lr Komissarlna yazrd: "ran hkumtinin

73

Sovt Ordusu trfindn nzart diln ran razisind biz v onlara dmn mnsibt bslyn quldur dstlrini, faistprst lmntlri lv tmk tklifin bu rtlrl razlamaq olar: Faistprst quldur dstlri mniyy v polis qvvlri trfindn hkmn bizim komandanlqla mslhtldikdn sonra, hkmn bizim nzartimizl lv oluna bilr. Biz, sl quldur v faistprst dstlri bard dqiq mllumatlara malikik. ran hkumtinin anlaynda quldur Sovtlr myl dn adamlardr. ngilislrl razlq sasnda ran hkumti quldur ad altnda biz trfdar olan, biz lazm olan adamlar mhv tmk istyir. Bununla da nzart tdiyimiz razid bizim nfuzumuzu aa salmaq istyirlr. yni zamanda ran hkumtinin bizim nzartimizd olan raziy nizami qoun yritmk tklifi il razlamaq olmaz. ks tqdird bizim qarnizonlarn az olduu yrlrd bu ordudan mxtlif txribatlq mqsdil istifad dil bilr".11 1942-ci ilin yanvarnda M.C.Barov yaranm vziyytl laqdar olaraq SSR Daxili lr Komissarnn mavini Mrkulova v Xarici lr Komissarnn mavini Dkonazova mracit tdi. Mracitd ingilis kfiyyatnn krdlr arasnda v Gny Azrbaycanda apardqlar pozuuluq lri bard mlumat vrilirdi. O, yazrd: "ngilislrin btv qruplar ninki Britaniya tsir dairsind, yni zamanda bizim qounlarn yrldiyi razid h ndn kinmdn dolarlar.12 Hr yrd onlar haliy, xsusil krdlr silah paylayb ran hkumtin qar xmaa thrik dirlr. Dzdr onlar bilavasit silah paylamrlar, lakin silahlar yk manlar il dayb yaay mntqlrinin yaxnlna tkrlr. Sonra is krdlr dyirlr ki, filan yrd silah var, niy onu gtrmrsnz. Onlar btn faliyytind krdlr v azrbaycanllara dyrlr: htta silahl syan yolu il d olsa, Siz z mtsqilliyiniz nail olun, lakin biz Sizin lriniz mdaxil tmycyik, biz ran hkumti

74

trfindyik".13 Bu mktubda M.C.Barovun sas mqsdi ziz liyv qrupuna qar ynlmi thlkni sovudurmaq idi. O, szn davam drk dyirdi: "ngilislrin Siz mlum olduu btn bu mllri bizim iilrin adna yazlr. Onlar bizim sfir tqdimat vrirlr ki, guya bu pozuuluq faktlar bizim iilrin mllridir. Yolda Smirnov is h nyi yoxlamadan, bizim iilrdn izahat tlb tmdn, guya bizim iilrin zlrini pis aparmas bard tamamil shv mlumatlar Moskvaya vrir. Halbuki bizim iilr zlrini ox tmkinli aparrlar. ndiy qdr onlardan h ks ingilis zonasna ayaq basmayb. Bizim randa olan hrbi iilrin zlrini pis aparmas bard mnd olan mlumatlar Moskaya atdrmam. Btn msl ondadr ki, ingilislr, trklr v ranllar Gny Azrbaycan halisi arasnda bizim gndn-gn artan nfuzumuzdan brk qorxurlar. Ona gr xarici kfiyyat qvvlri btn vasitlrl bizim Gnydki lrimiz man olmaa alrlar. Mn l glir ki, btn bunlar bizim bir sra yoldalar, o cmldn Smirnov dzgn qiymtlndirmir".14 M.C.Barov mktubun sonunda maraql bir msly toxunurdu. O, yazrd: "Mn Sizin diqttinizi daha bir msly clb tmk istyirm, hans ki, hmin ingilislr, trklr v ranllar bundan istifad d bilrlr ki, bizim tdbirlrimiz h bir ntic vrmsin. Bu da Gny Azrbaycan halisi, krdlr, aysorlar v rmnilr arasnda ilyn bizim qruplarn parallliyi v bir-birini tkrar tmsidir. Mn rmnistan Daxili lr Komissarlnn iilrini, kfiyyat qrupunu nzrd tuturam. SSR Daxili lr Komissarlnn onlarn randan xmas bard mvafiq gstrii olmasna baxmayaraq onlar hl ki, z lrini davam tdirirlr".15 Moskvadan M.C.Barova sz vrdilr ki, Thrandak sfir Andry Smirnovla danacaqlar v ziz liyv qrupu il bal yaranm grginliyi tnzimlycklr. O, Tbriz gndrdiyi mktubda xahi dirdi ki, ziz

75

liyv yaxn vaxtlarda bir n gnly Thrana gtsin, Smirnovla grb msllri mzakir tsin. Barov ziz liyv v Gnydki rhbr iilr mslht grrd ki, iimizin xatirin n dirsinizs Smirnovun mlumat olsun. Smirnovla laq saxlamaq l d tin dyildir. ifrli yazmalardan da istifad tmk olar, lakin yax olar ki, vaxtar Thrana kdilsin. Yolda Smirnov da bu msl il bal mvafiq gstri alb.16
M.C.Barov ziz liyv mktubunda Sovt Azrbaycanndan

gndriln siyasi iilrin ruhdan dmmsini mslht grrd. O, dyirdi: "Bizim ilk gndn baladmz ktlvi izahat lrindn, faydal mdni tdbirlrdn, mumilikd btn bu ali mqsdlrdn imtina dilmsin. l hmin ruhda da lri davam tdirin...".17 Qaradada, Mrndd, Culfadak grginliyi tnzimldikdn sonra yanvarn 18-d ziz liyv Tbriz dnd v yni tyin dilmi ba konsul Anatoli Kulajnkovla grb onun Smirnova gndrdiyi mlumat vrqsi haqqnda shbt ad. Ba konsul qti kild bildirdi ki, o, h bir mlumat vrqsi hazrlamayb, yalnz z gndliyindki qydlr sasn Smirnova bzi mxlumatlar vrib.18 Mzakir zaman ziz liyv ba konsulun qydlrinin sasl olmadn bildirdi. Yanvar aynn 12-d Smirnovun SSR Xarici lr Komissarlna gndrdiyi mruzni aydnladrmaq mqsdil ziz liyv yanvarn 21-d Thrana gtdi. Gny Azrbaycanda grln lr bard Smirnova mlumat vrdikdn sonra, aparlan lrd hans shvlr yol vrildiyini sfirdn sorudu. A.Smirnov vvl h n dmdi, lakin sonra Kulajnkovun qaldrd msllr toxunub Sovt Azrbaycan siyasi iilrini ran hkumtinin lrin mdaxild gnahlandrd. Shbt sasnda o, hali arasnda izahat ii aparlmasnn lyhin olduunu bildirrk ddi: "Gny Azrbaycan halisi kifayt qdr inqilabilmidir. htiya yoxdur ki, orada hr hans

76

izahat v trbiy lri aparlsn". Muzagirlr zaman Smirnov ziz liyv tklif tdi ki, yax olar ki, o, Bakya qaytsn v oradan lr rhbrlik tsin.20 .liyv Thranda olarkn Sovt sfirliyinin birinci katibi Avapovla, Kuzntsovla, mslhti N.vanovla, ticart mvkkilinin mavini Polyanski il grlr kirmidi. Thrandak sfir Smirnovla, sfirliyin mkdalar il, Tbrizdki ba konsul Kulajnkovla kirdiyi grlr, apard danqlar bard o, yanvar aynn 28-d (1942) M.C.Barova gni hsabat gndrmidi. Hsabatda gstrilirdi: "hali arasnda tbliat v izahat iinin dayandrlmas bard Smirnovun v Kulajnkovun xttini shv v ziyanl hsab dirm. Fikrimizc, Smirnovun mmmal v qrib hrktlri bard mrkz xbr vrmliyik. Smirnov btn vasitlrl alr ki, bizim apardmz byk ii nfuzdan salsn. Biz qar timadszlq yaradb faliyytimizi dayandrmaa chd gstrir. Smirnov hkumt qarsnda msl qaldrr ki, Forui v Sohyli hkumti mdafi dilsin. Guya bu hkumt Sovtlrl mkdala hazrdr. .liyv qyd dir ki, sadc olaraq Smirnovun mlumatlar shidir. Forui hkumti biziml yox, ingilislrl mkdala hazrdr. O, yazrd ki, Forui hkumti randa z sosial dayaqlarn itirmidir".21 Smirnov is bl bir hkumtin mdafi dilmsini SSR Xarici lr Komissarlna mslht grrd. Yri glmikn, bu msld ziz liyvin fikri dz xd. Yddi ay rzind 4 df hkumt bhran il qarlam Forui hkumti 9 mart 1942-ci ild istlfa vrmli oldu.22 ziz liyv 28 yanvar tarixli hsabatnda daha sonra yazrd: "Sfir ildiyi 7 ay mddtind Smirnovun bir nfr d olsun tibarl informasiya mnbyi yoxdur. Onun sas informasiya mnbyi Britaniya sfiri Bulard, Forui, Sohyli, ticart mvkkilinin mavini, z saxtakarl il mhur olan, bu saxtakarla gr vaxtil univrsittdn qovulmu Bloapkindir".23

77

Htta xarici lr zr ran mclisinin parlamnt komissiyasnn sdri qbal 14 yanvar 1942-ci ild Smirnovla gr zaman onun ictimai rydn v rann daxili hyatndan ayr ddyn, dmokratik lmntlr h bir yardm gstrmdiyini vurulamd. qbaln fikrinc, Smirnovun zifliyi nticsind faistlrl mkdalq tmi kmi ba nazir li Mansur Xorasana vali tyin dilmidi.24 glib o yr atmd ki, Thranda Sovt sfirliyi iilrinin yaad vlrin divarlarna dflrl faist svasikas v Almaniyann xyrin arlar yapdrlmd.25 ziz liyvin hsabatndan baqa M.C.Barov randa v Gny Azrbaycanda ryan dn hadislr bard xsusi xidmt orqanlarnn gizli mlumatlarn da almd.26 Yanvarn 26-da ran Mclisind SSR, Byk Britaniya, ran arasnda ittifaq mqavilsinin mzakirsi baa atd.27 80 dputat lhin, 8 lyhin, 5 dputat trfsiz qalmaqla Mclis ttifaq mqavilsini tsdiq tdi. ran hkumtin slahiyyt vrildi ki, onu imzalasn.28 ttifaq mqavilsinin mclisd mzakirsi zaman maraql bir hadis ba vrdi. Mclisin son iclasnda tamaa kimi itirak dn Mhmmd li. Rvn ba nazir Forui x dn zaman yrindn qalxb srtl tribunaya doru yridi. O, cibind gizltdiyi da xarb ba nazir atd, onu syd v Foruini dymy chd gstrdi. Mhmmd li Mclisin iclas zalnda hbs dildi.29 29 yanvar 1942-ci ild axam saat 18.15-d Thranda Sovtlr Birliyi, Byk Britaniya, ran arasnda ittifaq mqavilsi imzaland. Mqavilni Sovtlr trfindn A.Smirnov, Britaniya trfindn sfir R.Bulard, ran trfindn Xarici lr naziri Sohyli imzalad. Mrasimd ba nazir Forui itirak tdi.30 Bu mnasibtl maral Stalindn ba nazir Foruiy tbrik tlqram gldi. ttifaq mqavilsinin imzalanmasn Smirnov Sovt - ran mnasibtlrinin dn mqam hsab dirdi.31

78

10 fvral 1942-ci ild ittifaq mqavilsi il bal Mhmmd Rza Phlvi v AB przidnti F.D.Ruzvlt arasnda tlqramlar mbadilsi oldu. ah xahi dirdi ki, Ruzvlt rann razi btvlynn v mstqilliyinin tminats olsun. hmd Qvam (Qvam s Sltn) is bl bir plan irli srd ki, randak Sovt v Britaniya qounlarn Amrika qounlar vz tsin.32 1942-ci ilin yazvda randa v Gny Azrbaycanda vziyyyt dyimidi. Moskvann tzyiqi. il 1942-ci ilin martnda ziz liyv v Sovt Azrbaycanndan gndrilmi siyasi iilrin oxu gri arld. ) 1942-ci ilin ortalarnda Gnyd Bak missiyasndan cmi 84 nfr qalmd. Bunun 62 nfri siyasi v mtbuat iilri, 17 nfri hkim idi.33 SSR Daxili lr komissar Lavrnti Briya 29 mart 1942-ci ild M.C.Barova vurduu ifrli tlqramla bildirirdi: "randa qalan partiya v sovt iilrinin gri arlmas, Tbrizd v Rtd nr olunan qztlrin balanmas haqqnda msl mnim trfimdn qaldrlb v Mrkzi Komitdn razlq alnb ki, iilr gri arlsn v qztlrin nri dayandrlsn".34 Bu dirktivdn sonra Tbrizd Sovt Azrbaycan iilrindn M.miraslanov bada olmaqla cmi bir n nfr qald. randa rjim bir qdr mhkmlndi. 9 mart 1942-ci ild ahn tqdimat il yni hkumt kabinsini quran Mirz li xan Sohyli Tbrizd, Zncanda, Qzvind v s. yrlrd srt tdbirlr l atd. Gny Azrbaycan smasnda krnn faist tyyarsi Azrbaycan dilind nr diln v Almaniya ali komandanl trfindn imzalanan antisovt vrqlri hr v knddr tkmy balamd.35 1942-ci ilin yazvda rann Qrb myli xyli gclndi. May aynda ran - ngilis maliyy sazii imazaland. ran hkumti ingilislrin riala olan htiyaclarn dmli idi. ngilislr is bu ral mxtlif mallarla, funt strlinql v qzlla vz tmli idilr.36 1942-ci ild ingilislr, amrikanlar v

79

ran hkumti arasnda imzalanm sazi gr ran rzaa tmin olunmal idi. 3 may 1942-ci ild AB lnd lizi rana aid tdi.37 Sohylinin Qrbl yaxnlama xtti rann Yaponiya il diplomatik laqlrini ksmsi il nticlndi. O, Brlin - Roma - Tokio xtti lhin tbliat aparan xslr qar qanunu mclisdn kirdi. Sohyli l tmk istyirdi ki, hm mttfiqlrin ddiyi il oturubdursun, hm d ictimai ryd z mstqilliyini saxlasn. Lakin iqtisadi vziyyti dzld bilmdiyindn, ingilislr trfndn vd diln kmk glmdiyindn, Yaponiya il diplomatik laqlrin ksilmsindn, bzi siyasi dairlr naraz olduundan, mclisi buraxmaq haqqnda aiylr yayldndan Sohyli hkumti istfaya gtmli oldu.38 9 avqust 1942-ci ild Qvam s-Sltn yni hkumt kabinsini qurdu v l hmin axam hkumt byanat il x tdi. Qvam z proqramnda AB-la laqlri kclndiryini xsusi kild qyd dirdi. Mirz hmd xan Qvam s Sltn rann khn aristokratlarndan idi. Gilanda byk ay plantasiyalarnn v ay fabrikinin sahibi idi. Siyasi faliyyt 1905-ci ildn balamd. ran hkumtin bir n df rhbrlik tmi, Vsuqddvlnin qarda idi. 1911-ci ild Samsam s-Sltn hkumtind ilk df olaraq nazir vzifsini tutanda AB missiyasn rana dvt tmyin tbbss kimi x tmidi. 1921-22-ci illrd randa hkumt kabinsin rhbrlik tmidi. Hl o zaman Qvam imal nftini adorikanlara vrmk bard danqlar aparm v Artur Milspo bada olmaqla AB missiyasn rana dvt tmidi. Rza xan v Syid Ziya ddinl ciddi ixtilafda olduundan hakimiyyt urunda mbarizd mlub olmu v 1930-cu il kimi xaricd yaamdr. Rza ah dvrnd dvlt lrin yaxn buraxlmamd. Rza ah dvrildikdn sonra onun lyhdar rolunda x tmk Qvam ynidn mhurladrmd. 9 avqustda hkumt gln kimi

80

Qvamn ilk addm khn tan Artur Milspo bada olmaqla Amrika maliyy missiyasn rana dvt tmk oldu. Bunun ardnca mxtlif adlarla dvt diln Amrika muavirlri ran hkumtin nzarti kclndirmk n lvrili vasity vrildilr. 1942-ci ilin oktyabrnda iki Amrika hrbi missiyas - polkovnik Norman varskomf v gnral Klarns Ridl bada olmaqla rana gldi. ridan ran hkumtind mavir postunu tutdu. B aylq faliyytdn sonra 1942-ci ilin noyabrnda hmd Qvam hkumti Milspo missiyasna rsmi status vrdi. Thrandak Sovt sfirliyi z hsabatnda yazrd: "1942-ci ilin kinci yarsnda Thrandak Amrika missiyalar ran dvlt xadimlri v mtbuatla laqlri gclndirmy kucl sy gstrirlr. Azrbaycanda amrikanlar yrli hkumt aparatn v ziyallar z trflrin kmy alrlar".39 yni zamanda SSR Xarici lr Komissarlna Thrandan mlumat vrilirdi ki, 1942-ci ild trklrin Gny Azrbaycandak faliyytlri diqtti clb dir. yun - sntyabr aylarnda Gnyd Trkiy qrfindn tbliat lrinin gclndirilmsi, rq v Qrbi Azrbaycanda Sovtlr qar kfiyyat lrini gnilndirilmsi 40 Moskvann narahtln artrmd. Yni ba nazir Qvam s Slqnnin kommunizmin dmni olmasn aq lan tmsi d mttfiqlrl mkdala hazr olmas il bal byanat il birlikd Krmlin diqttindn yaynmamd. 1942-ci ilin payznda Sovqlr baa dd ki, Gnydn Sovt Azrbaycan siyasi iilrini gri armaqda shv yol vrib. Oktyabr aynn sonunda randak Sovt sfiri A.Smirnov Tbrizd bir n nfrl qalm Mybulla miraslanovu danqlar n Thrana dvt tdi.41 randak Sovt qounlarnn komandannn itirak tdiyi danqlarda Smirnov SSR Xarici lr Komissarlnn gstrii sasnda hazrlanm dirktivi mzakiry tqdim tdi. Dirktivd ran hakimiyyti il mnasibtlr, hali il

81

laqlr, Mrkzi qrargah Tbrizd olmaqla imal-qrb ran hrbi diviziyasnn formaladrlmas msllri ks olunmudu. Dirktivd yrli hali il i mslsi xsusi kild qyd olunaraq dyilirdi: "Bizim konsulluq iilri v hrbi yoldalar unudurlar ki, rann imalnn halisi sasn azrbaycanllardr. Bu halini knarladrmaq olmaz, onlarn simpatiyasn qazanmaq lazmdr. Lakin slind lr ks istiqamtd gtmidir. Bl ki, bizim konsulluq iilrimiz v hrbilrimiz z mlumatlarnda sasn krdlr haqqnda, onlarn biz olan simpatiyas haqqnda yazrlar. Halbuki ran hkumtinin zifliyindn istifad drk krdlr talanlqla, Azrbaycan knddrind soyunuluqla muldurlar. ran hkumtind d bl bir shv fikir formalar ki, ...guya krdlri Sovtlr silahla tchiz dir. Bu qdr sadlvh olmaq olmaz ki, fikirlsn btn krd tayfa balar Sovt hakimiyytin v Qzl Orduya simpatiya il yanar... Krd balar arasnda xarici kfiyyatn agntlri oxdur. Tayfalar paralanmlar v z aralarnda dmnilik dirlr. Bu v digr msllr bl dmy sas vrir ki, hazrda krdlr millt kimi baxmaq olmaz. Bllikl, sas v balca i kimi btn diqtt Azrbaycan halisinin simpatiyasnn qazanlmasna ynldilmlidir".42 Dirktivl tan olduqdan sonra Smirnov bildirdi ki, hrbi hisslr hali irisind h bir i aparmr v aparmaq da istmir. Gnral Novikovun yrin komavdan tyin olunmu gnral Antonov sfirin bu szlrin tiraz tdi v bildirdi ki, hr ks bu msul ii tibar tmk olmaz. O, qyd tdi ki, hali arasnda i ordunun funksiyasna aid dyil.43 Lakin gnral Antonovun hali arasnda znmxsus i mtodlar var idi ki, bu bard d M.C.Barova oprativ mlumat vrilmidi.. Mlumatda dyilirdi: "rmni caz artistlri rana glrkn gnral Antonov caz aktrisalarndan birini yanna gtirmidi. Bu hadis btn caz kollktivin mlum oldu v Antonovun

82

trafnda hr cr sz-shbt dolamaa balad".44 Oprativ mlumatda Antonovun srxoluqla mul olmas, hrbi qospitaln hkim v tibb iilrini z mnzilin gtirmsi bard faktlar var idi. Thranda kiriln grd Smirnov hali arasnda iin hmiyytindn dand v misal kimi ziz liyvin siyasi iilrinin vaxtil apardq nhnk ii xatrlatd. Sfir tssf tdi ki, balanm bu faydal i yarmq dayandrld v ziz liyv qrupu nahaq gri arld. M.miraslanov Smirnovun bu szlrin dzmyrk bildirdi ki, sizin bu tssflrinizi mn bapYa d bilmirm. gr siz tssf dirsinizs onda n n tkid dirdiniz liyv qrupu buradan xarlsn. Ax biz bir n df siz bildirdik ki, qrupun iini tkmilldirmk n z tkliflrinizi vrin. Siz qtiyyn bizim sorularmza raksiya vrmdiniz. Bl bir vziyytd siyasi iilr qrupu burada qalb lri davam tdir bilmzdi, ona gr gri aqrld. Sfir cavab vrdi ki, iilrin gri arlmasna yox, i mtodlarnn dyidirilmsin nail olmaq istyirdi.45 Lakin A.Smirnov yalan danrd. Uzun mzakirlrdn sonra Smirnov miraslanovdan xahi tdi ki, hali arasnda ii kclndirmk n siyasi iilr qrupunun brpa olunmas mslsini M.C.Barovun qarsnda qaldrsn. miraslanov bildirdi ki, onun M.C.Barovun qarsnda z slahiyytin aid olmayan mslni qaldrmaa haqq yoxdur. Lakin, 15 dkabr 1942-ci ild o, Barova yazrd: "Sfir bl cavab vrmyim baxmayaraq "hali arasnda i aparlmasn vacib v faydal hsab dirm. Mqsd uyundur ki, Siz znz v sfir bu mslni harada lazmdr orada qalrasnz v hllin nail olasnz..."4

83

VI Tbrizd diplomatik missiyalar 1943-c ilin yanvar aynn 1-d hrbi kfiyyatn Tbrizdn M.C.Barova gndrdiyi mllumatda Gny Azrbaycanda vziyytin kskinldiyi, faistprst nsrlrin fallad gstrilirdi. Vziyytin grginliyi randa yaranm durumla laqlndirilirdi. Xsusil Qzvind v Zncanda Sovtlr lyhin tbliatn artd qyd alnmd. Kfiyyat matriallarnda Qzvivdki faist tbliatna ran tbsi, milliyytc alman olan Kat add bir qadnn, daha sonra Voskonyan, Qrant, Mzik Azaryan, Tratat, Karn ou Akop v digr rmnilrin rhbrlik tdiyi gstrilirdi.1 Zncanda da txminn buna bnzr hadislr ba vrmidi. hali arasnda izahat ii aparlrd ki, "Almaniya zrind qlb ald tqdird Sovt ttifaq z qounlarn randan xarmayacaqdr, ran Azrbaycannda Sovt hakimiyyti qurulacaq v kolxozlar tkil dilckdir".2 ayilr bzn l gcl xaraktr alrd ki, torpaq v mlk sahiblri z tsrrfatlarn dadr, vlrini dyr-dymzin satb Thrana gdirdilr. glib o yr atmd ki, 1943-c ilin yanvarnda SSR-nin Tbrizdki ba konsulu ran hakmiyyti orqanlar qarsnda tsrrfatlarn v myv balarnn ktlvi kild mhv dilmsinin tcili olaraq dayandrlmas mslsini qaldrmd.3 1943-c ilin vvllrindki vziyyt hmd Qvam hkumtinin bhran il nticlndi. Onun aha, Mclis v dmokratik qvvlr qar siyasti uursuzlua dar oldu. Qvamn "dvlt yalnz hkumt trfindn idar dilmlidir" idyas ahn v Mclisin rolunun mhdudladrlmasna ynldilmidi. O, hrbi hakimiyyti d z lind cmldirmy alrd. Lakin Qvam s-Sltnnin ytrinc daya yox idi. 7 fvralda lyhdarlar onu istfaya gndr bildi. 17 fvralda Mirz li xan Sohyli yni hkumt qurdu. Birinci hkumtindn frqli

84

olaraq Sohylinin kinci hkumtind sasn ah rjiminin trfdarlar stnlk tkil dirdi. Sovtlrin lyhdar kimi tannan Svd Nuri Sohyli hkumtind Xarici lr naziri, Rza aha yaxn silahda olmu gnral hmdi hrbi nazir, Amrikann adam saylan Allahyar Salh maliyy naziri, ingilislr yaxn olan Tadayon daxili lr naziri vziflrini tutdular. 14 mart 1943-c ild Sohyli - Sid hkumti A.Milspo missiyasna fvqlad slahiyyt vrmkl randa AB-n mvqlrini xyli mhkmlndirdilr. Gny Azrbaycanda sovtlrin rolunu zifltmk, oradak Qrmz Ordunun faliyyti zrind bynlxalq mahadni mhkmlndirmk mqsdil yni Xarici lr naziri Sid Nuri Tbrizdki diplomatik missiyalarn v xarici nmayndliklrin iinin canlanmasnda maraql idi. 1943-c ild Tbrizd Britaniya, SSR, Trkiy Ba konsulluqlar, Amrika konsulluu, raq vits konsulluu v qyd diln lklrin iqtisadi, hrbi, maliyy, shiyy, maarif, missionr v s. tkilatlar faliyyt gstrirdi.4 Dvlt Thlksizliyi Komissarlqnn hazrlad xsusi arayda ingilislrin Gny Azrbaycanda, o cmldn SSR il srhd rayonlarnda mhkmlnmsindn ciddi narahatlq kirdiyi hiss olunurdu. Kmid Msavat mhairtin yaxn olan skndr Bakbylinin ingilislr vasitsil Tbriz polis risi tyin dilmsi sovt thlksizlik xidmtini hvsldn xarmd. Bu tyinat Gnydki polis xidmtinin ingilis nzartin kmsi kimi qiymtlndirilirdi. Digr trfdn ingilislr ran hkumtinin li il lknin cnub rayonlarndan 50 mindn artq bhayi ailsini Xzr sahillrind, imal rayonlarnda yrdir bilmidi. Sovt thlksizlik orqanlarnn mlumatnda gstrilir: "Bhayilr z nizamnamlrin gr hr hans siyasi qruplamaya mxsus ola bilmzlr. Lakin mlumatlar var ki, onlardan hali arasnda tbliat n istifad dirlr".5 M.C.Barov Stalin gndrdiyi mktubda ingilislrin

85

Xzrin cnub sahillrini mxtlif yollarla nzart altnda saxlamalarnn, tinlik kmdn z adamlarn kfiyyat v s. mqsdlrl bal mxtlif yrlrd yrldirmlrinin Sovt ttifaq, o cmldn Bak n thlk trd bilcyini yazrd.6 Tbrizdki Britaniya Ba konsulluu iki diplomatdan - ba konsul v vits-konsuldan ibart idi. Txniki iilr, katib v trcmci yrli adamlardan gtrlmd. 1943-c ilin sntyabrna qdr ba konsul Robrt Uorkart ilmidi. O, ilk df 1936-c ild Tbrizd almd. Lakin sonra Byrutda v Britaniya Xarici lr Nazirliyinin Yaxn rq bsind ildikdn sonra ynidn Tbriz ba konsul tyin dilmidi. Sovtlrin qat dmni idi v sovt hakimiyytinin mvqqti hadis olduuna, onun hkmn dalaana inanrd.7 ran torpaq nazirinin fvral 1943-c il tarixli tlqram il Britaniya konsulu ygan xarici olaraq Azrbaycanda yaz tarla lri komissiyasnn trkibin daxil dilmidi. 1943-c ilin iyununda Uorkart hr gdib Xalq Partiyasnn mitinqand itirak tdikdn sonra bildirmidi ki, Tud Partiyasna gizli kild ruslar rhbrlik dirlr. Uorkart 1943-c ilin sntyabrnda Yni Orlana (AB) konsul tyin dildikdn sonra, vaxtil rbistanda, Yuqoslaviyada ilmi, 26 ay faist konslagrinin sakini olmu T.Rpp Tbrizd ba konsul vzifsini tutdu, Sovt diplomatik idarlrinin mllumatnda gstrilir ki, Rpin SSR-y mnasibti mnfidir. Siyasi oyunlarn, antaj v intriqalarn hvskar idi. Tbrizd ailsi il yaayrd. Lakin Tbriz hyatn konslagr hyatnn davam hsab dirdi.8 Britaniyann Tbriz 1942-ci ilin dkabrnda vits-konsul tyin tdiyi Oqdn sovt xsusi idarlrinin mlumatna gr mayor rtbsind ingilis kfiyyat orqanlarnn nmayndsi idi.9 Tbrizdki Britaniya Ba konsulluunun qarsnda duran sas vzif Gny Azrbaycanda sovt nfuzuna qar ingilis nfuzunu qaldrmaq idi. Antisovt hvaliruhiyyli 79 xslr aq, yaxud gizli kild Britaniya konsulluu trfindn himay dilirdi. Tbliat mqsdil kino, radio vrllri, kitab maazas, plakat v s. vasitlrdn istifad dilirdi. Byk mharibd Britaniya ordusunun rolundan bhs dn "Shrada qlb" filminin Tbrizd v Urmiyd pulsuz nmayi tdirilmsi sovt hrbilrini bir qdr qcqlandrmd.10 Thrandak SSR sfirliyinin Moskvaya gndrdiyi hsabatda bildirilirdi: "ran mlmurlarnn rhbr Hyti, o cmldn xanlara v srdarlara ingilislrin tsiri

86

bykdr. Onlar buna sasn maliyy yardm gndrmkl nail olurlar". ngilislr Thran mmurlarna yaxn olduqlarndan Gny Azrbaycanda zlrin mnasib olmayan mxmurlar asanlqla dyi bilirdilr. 1943-c il rzind onlar sovtlr loyal mnasibti olan 70dn ox rhbr iini Thran vasitsil gri artdra bilmidilr. randak Sovt sfirliyinin mslhtisi Mixail Maksimov 20 sntyabr 1943-c ild Moskvaya gndrdiyi mktubda yazrd: "ngilislr ah v hkumti yaxnlaan inqilab dhti il... imal yaltlrinin bolviklmsi thlksi il qorxudaraq ranllarla antisovt sasda yaxnlamaa alrlar".12 1943-c ilin iyulundan balayaraq Gny Azrbaycanda ingilislr 14-c ar ran Mclisin skilri z nzartlri altnda kirmk istyirdilr. Skilrin nticlri haqda Rpp bildirmidi: "ranllar n balanmazdr ki, ruslar Pivrini v pkian Mclis kir bildilr".13 Hakimiyytl yaxnlamaqla yana Britaniya diplomatiyas 23 il raqda, Misird, Flstind mhacirtd yaam ingilis adam kimi tannm Syid Ziya d-Dinin 1943-c il sntyabrn 30-da Thrana dnn nail ola bildilr. Bu dn randa byk qalmaqala vrildi. Htta doktor Msddiq Mclisdki xnda aq kild Syid Ziyan ingilis agnti adlandrd. Onun dnndn narahat olan ba nazir Sohyli Sovt sfirliyin bildirmidi ki, Xalq

87

Partiyas il yaxnlamaa hazrdr. Mhmmd Rza Phlvi is Sovtlr mylini nzr arpdrmd.14 Bir szl, "Aann" (Syid Ziyan randa bl adlandrrdlar) qayd randa byk tlatm sbb olmudu. Britaniya ba konsulluundan lav Tbrizd ingilis nqliyyat kampaniyas, ingilis nft kampaniyasnn filial, Britaniya "mprial" banknn bsi, ingilis hrbi drgsi, ingilis gz xstxanas, yol tikintisi zr Britaniya darsi v s. faliyyt gstrirdi. Britaniya nqliyyat kampaniyasna ingilis ordusunun polkovniki Hnri Bir rhbrlik dirdi. O, vaxtil, 1923-30-cu illrd Sovt Uaq rqind ilmidi v rus dilini yax bilirdi. Kampaniyada polkovnik Dy, ingilis ordusunun zabiti Conson, yol nzartisi Vinn, avtomobil mhndisi Vst, 8-ci ingilis ordusunun zabiti Vallas v mumilikd 13 nfr ilyirdi. ngilis Nft Kompaniyasnn Tbriz bsind is ingilislr ilmirdi. Btn lr ran yhudisi Foruti v rmni Dlfanyan rhbrlik dirdi. "mprial" banknn Tbriz bsin uzun mddt ingilis Vilyam Knndi, 1943-c ilin martndan is Millr rhbrlik tmidi. Tbrizdki Britaniya hrbi drksi 1943-c ilin ortalarnda tkil dilmidi. Drg sasn SSR-y hrbi yklr dayan srclr v txniki iilr n tkil dilmidi. Ona 20-ci illrd Rusiyadan ngiltry mhacirt tmi Odssa yhudisi mayor nrson rhbrlik dirdi. slind is o, Britaniya kfiyyat orqanlarnn rhbr iilrindn idi. nrsondan baqa Tbriz hrbi drksind hindistanl mayor Pahananda, kapitan Mod, kapitan Kan, doktor Frply, lytnant hyuqs, lytnant Suds v baqalar yaayrd. Tbrizdki ingilis gz xstxanasna doktor Hnri Harqrvis balq dirdi. Onun hyat yolda alman idi. Almaniyadak qohumlar il Trkiy vasitsil laq saxlayrd. Yol tikintisi zr ingilis idarsin, o cmldn Tbriz - Thran, Tbriz - Mian, Mian - Zncan

88

yolunun tmir v tikintisin ingilis ordusunun zabitlri Stdamn, Dryzi, Knrdi rhbrlik dirdi. Tmir v tikinti lri il barbr onlar Gny Azrbaycann butn yollarn trafl kild yrnmidilr. Tbrizdki AB konsulluuna 1943-c ilin aprl ayna qdr Brtl rik Knixolm, aprl-iyul aylarnda blinq Samul, iyulnoyabr aylarnda is Ford balq tmidi. Sonuncu Tbrizd olarkn bildirmidi ki, Gny Azrbaycan bard AB-n siyasti hl aydn dyil. Azrbaycandan vziyytin mahid dilmsi, Thrandak Amrika sfirin, Birlmi tatlarn xarici siyast idarsin Azrbaycan bard oprativ mlumatlarn vrilmsi AB-n Tbriz konsulluunun qarsna xsusi vzif olaraq qoyulmudu. Lakin Gny Azrbaycan urunda ingilis-rus mbarizsini amrikanlar drindn mahid dirdilr.17 AB 1943-c ild randa daha ox iqtisadi maraqlara syknirdi. 29 mart 1943-c ild AB - ran ticart mqavilsi imzalanmd. 4 may 1943-c ild A.Milsponun balq tdiyi Amrika missiyasna fvqlad slahiyytlr vrilmidi. 1943c ilin martnda Thranda Amrika - ran mdni laqlr cmiyyti yaranmd. 1943-c ilin iyulunda Milspo layihsi sasvda rana Amrika krditi vrilmidi.8 AB-n randa iqtisadi chtdn mhkmlnmsi ninki sovtlri, lc d Britaniyan narahat tmy balamd. Lakin hl ki, randa Amrika - ngiltr ziddiyytlri gizli kild cryan dirdi. 1943-c ilin aprlind przidnt Ruzvltin xsi nmayndsi gnral Xrli Thrandak sovt sfiri il shbtind Britaniya il mnasibtlr toxunaraq dmidi: "ndi mbahis tmyin vaxt dyil".19 Lakin ingilislrin Syid Ziyan hakimiyyt doru irli kmk planna amrikanlar mqavimt gstrirdilr. Konsulluqdan baqa Tbrizd 1943-c ild Amrika xstxanas, Amrika kilssi v missionr cmiyyti d flaiyyt gstrirdi. Amrika xstxanas Tbrizd vaxtil xristian missionrlri trfindn

89

tkil dilmidi v 30 il mddtin ona doktor arlz Lamm balq tmidi. Xstxanan rmni Tatavos Akopyan idar dirdi ki, mxtlif maliyy frlda nticsind Thranda zn 40 min tmn malikan almd. Tbrizdki sovt diplomatik idarsinin mllumatnda gstrilirdi: "Gny Azrbaycandak Amrika xstxanasna balq dn frldaqlar ox byk vsait qazanmlar".20 Tbrizdki Amrika kilssi v missionr cmiyyti hl 1910-cu ild tkil olunmudu. randa Amrika missionr mrkzi Hmdanda yrlirdi v Tbriz cmiyyti d oradan idar dilirdi. mumiyytl is Yaxn rqdki Amrika Missionr darsi Suriyada yrlirdi. Tbrizdki cmiyyt trk dilini yax biln Filadlfiyal alman Hqo Artur Mllr rhbrlik dirdi. Missionr qadnlar klubu is 10 il Gny Azrbaycanda ilmi, yrli dili biln orciya L.Mak Kinlinin bal il faliyyt gstrirdi. Tbrizdki Amrika missionr cmiyytinin xzindar rmni Tatvos Adamovi idi. Amrika missionrlri moz oxuyarkn yrli haliy izah dirdilr ki, "Allah hr yi insanlara vzsiz vrib ki, onlar doruu v daltli olsunlar. Bolviklr is, birincisi, Allah tanmrlar, kincisi, insanlar talayrlar, onlarn mlakn silah kn llrindn alrlar".21 Sovt Azrbaycan xsusi xidmt orqanlar AB-n Gnydki faliyyti bard hazrladqlar mlumatda bildirirdilr ki, amrikanlar Azrbaycandak vziyyti drindn yrnirlr.22 z nvbsind M.C.Barov da bu bard 6 dkabr 1943-c ild Stalin gndrdiyi arayda mlumat vrirdi.2 Tbrizdki Trkiy ba konsulluuna vaxtil Bakda, Batumda, Novorossiyskd diplomatik id olmu Korkud rhbrlik dirdi. Vitskonsul kimi faliyyt gstrn Ycl Muammr sovtlrin mlumatna gr, Trkiy xsusi xidmt orqanlarnn iisi idi v Tbrizd trkofil millti cmiyyt yaratmaa chd gstrmidi. Gny Azrbaycanda olan sovt ordusunun say, yrlmsi

90

bard mllumatlar ba konsulluq trfindn Ankaraya vrilmidi. Yrlrd dayaq yaratmaq n ba konsulluun mslhti il Gny Azrbaycandan 70- yaxn knc pulsuz olaraq oxumaq n Trkiy thsil mssislrin gndrilmidi.24 1943-c ild Almaniya siyastinin prspktivsizliyini baa dn przidnt smt nyn v ba nazir kr Saraolu sovtlrin kclnmsinin d Trkiyy yax bir y gtirmycyini bildiklrindn AB v Britaniyaya myl dirdilr. Htta Amrikada xan "Rids Dist" jurnal 1942-ci ilin noyabrnda yazrd: "Trklr mhkm milltdirlr. Onlarn ox gzl hrbi ruhu var. Dnyada tbitn dyknliyi il tannrlar".25 Trkiynin AB v Britaniya il yaxnlamaq myli mvafiq lklrin Tbrizdki diplomatik nmayndliklrinin mnasibtlrind d hiss dilirdi. Sovtlr AB v Britaniya xsusi xidmt orqanlarna bl bir mlumat trmdlr ki, guya mharibdn sonra Trkiy Gny Azrbaycan zn birldirmk istyir. Sovt ttifaq daim Trkiyni mttfiqlrin gznd Almaniyann trfdar kimi tqdim tmy bir nv adt tmidi. Halbuki Sovt xsusi orqanlarnn lind mlumat var idi ki, Almaniya vaxtil Trkiynin ondan ald "Mssrmit", "Hynkl", "Dorn" dy tyyarlrin htiyat hisslr satmaqdan imtina tmidi. Bu htiyac Suriyada alman tyyarlrini qnimt olaraq l kirmi Britaniya dmli olmudu.26 Trkiy Sovt ordusunun Gny Azrbaycanda olmasna z n thlk kimi baxrd. Onlar tbliat aparrdlar ki, Azrbaycann bdbxtliyi ruslarla baldr v sovt ordusu Tbrizdn mtlq xmaldr.27 1943-c ild Tbrizdki raq konsulluu Britaniya Ba konsulluunun nzarti altnda ilyirdi. Ona vits-konsul, mhur air bdl Hqt Fadil balq dirdi ki, 1943-c ilin vvllrind yazd "Stalinqrad" pomasnda Qrmz Ordunu v maral Stalini vsf dirdi.28

91

Gny Azrbaycanda n byk v oxsayl diplomatik korpus Sovtlrin idi. Tbrizd SSR ba konsulluu, SSR ticart nmayndliyinin Azrbaycan bsi, Rus - ran banknn Tbriz bsi, "ransovnft"in Azrbaycan blmsi, "VO-17" nqliyyat vdarsi, "Txnoksport"un Tbriz mntqsi, "ransovtrans"n Tbriz agntliyi, ba konsulluq yannda Sovt mktbi v s. faliyyt gstrirdi. Sovt ba konsulluuna Anatoli Kulajnkov v vits-konsul Marnko rhbrlik dirdilr. Tbrizdki sovt idarlrind 1943-c ild 81 nfr ilyirdi. Ail zvlri il birlikd onlarn say 164 nfr idi. Bunlarn 43- qadn, 58-i uaq idi.29 SSR Xarici lr Komissarlnn gstrlrin uyun olaraq Tbrizdki Ba konsulluq Gny Azrbaycann ictimai-siyasi v iqtisadi hyatnda Sovt tsirini yayrd. ngilislrdn sonra ruslar da Tbrizd tbliat vi amdlar ki, bundan da sovtlr hrbi, siyasi, iqtisadi ynml mlumatlar trk dilind yaymaq mqsdil istifad dirdilr. Ba konsulluq halini inandrmaa alrd ki, SSR-nin Gny Azrbaycan zn birldirmk niyyti yoxdur. Ba konsulluq vasitsil Tbriz dairsind 1943-c ild SSR-y yardm fonduna 1.116.964 rial vsait toplanmd.30 Lakin 1942-ci ill mqayisd 1943-c ild Gny Azrbaycandak Sovt ticart orqanlarnn gstricilri xyli aa dmd. gr 1942-ci ild Gnyd 115.131.000 rial dyrind sovt mal satlmdsa, 1943-c ild bu rqm 70.005.000 riala dmd.31 Siyasi msllr gldikd Ba konsulluq ran Xalq Partiyasnn Azrbaycan filial il rsmi laqlr saxlamaqdan kinirdi. 1943-c ild Sovt sfirliyinin sorusuna cavab olaraq SSR Xarici lr Komissarlnn gstrii bl idi ki, Xalq Partiyas il h bir rsmi laq ola bilmz v bu partiya rsmn aq kild mdafi dil bilmz. Bizim trfimizdn Xalq Partiyas il mnasibtlr qyri-rsmi xaraktr damaldr. Ayrca gtrlm myyn msld,

92

msln Mclis skilrind Xalq Partiyasn mdafi tmk olar.32 Nhayt, mttfiqlrin tzyiqa il, uzun trdddardn sonra 9 sntyabr 1943-c ild rann Almaniyaya mharib lan tmsi bard ahn frman lan olundu. Frman l hmin gn Mclisd tsdiq dildi. Sntyabrn 13-d rann AB-dak sfiri Birlmi Milltlrin Byannamsini imzalad. Bu aksiyadan ran siyasi dairlri bir trfdn mttfiq qounlar lkdn xarmaq mqam kimi, digr trfdn bu mmkn olmazsa Amrika ordusunun dvti mqsdil istifad tmk istyirdilr. Thran Konfrans dvrnd "ran haqqnda dvltin Byannamsi"nin imzalanmas,33 Stalin v Molotovun gnc ah v Ba nazir Sohyli il grmsi, rann razi butvlyn tminat vrilmsi, ahnah hkumtinin mvqlrini xyli mhkmlndirdi. Dkabr aynn 7-d ran Xarici lr Nazirliyi Thran konfrans il bal diplomatik korpus n qbul kirdi. Qbulda ba nazir Sohyli x dib ran haqqnda dvltin Byannamsini yksk qiymtlndirdi...

93

VII. Tbrizd ilrin ynidn balanmas 1944-c ild Gny Azrbaycanda Sovtlrin siyasti tdricn dyimy balad. Thran konfransnda ran haqqnda imzalanm sndlr v yksk sviyyli grlr gtdikc z hmiyytini itirmy balad. Sovt razisinin faistlrdn tmizlnmsi, Qrmz Ordunun Avropa srhdlrin xmas SSR-nin kspansionist myllrini kclndirdi. rann v Yaxn rqn yanacaq nrgtika mnblrin xmaq ynidn Sovt siyastinin mrkzi mslsin vrildi. rann cnubunda ingilislrin 1943-c ild 10 milyon tondan artq nft xarmas Sovtlrin d nft olan ilhn itilmidi.1 Hl 1943-c ilin iyununda Thrandak SSR sfiri A.Smirnov M.C.Barova mracit tmidi ki, rann imalndak nft htiyatlarn yrnmk n bir n nfti-goloq gndrilsin.2 M.C.Barovun gstrii il Aznftin goloji axtar idarsinin ba koloqu A.N.Kornyv v hmin idarnin iisi .Q.Hsnov hrbi mhndis ad altnda iyulun 2-d Thrana gndrildi. lkin axtarlar nticsind myyn olundu ki, Gny Azrbaycanda, Gilanda, Mazandaravda, Astarabadda, imali Xorasanda olan nft-qaz htiyatlar h d ingilislrin nzartind olan cnubi randak htiyatlardan az dyildir. Goloji axtar ilrinin nticlri Thrana glmi SSR Xarici lr Komissarlnn Yaxn rq bsinin risi van Sadikovun itirak il mzakir dildi. O, bildirdi ki, nft axtarnn nticlri Sovt Xarici lr Komissarlnda mzakir dilk v ilrin tkili hattnda mvafiq gstrilr vrilck.3 lri gnilndirmk n Thrandak SSR ticart mvkkili Miqunova gstri vrildi ki, goloji qrupu avtomobill tmin tsin, maliyy ilri is Moskvann gstrii il Narkomnft taprld. 1944-c ilin fvralnda goloji qrup Ordubad rayonunun 20 km. cnubunda bitum htiyatnn, Srab - rdbil arasnda

94

nft htiyatnn, Rt dznliyind qaz htiyatnn, Lahicandan cnubda Azrbaycan SSR-dki Nftala yataqlarna bnzr nft yataqlarnn, Qorqanda, Ta-Abadda, Sminanda byk nft htiyatlarnn olduunu bildirdi.4 1943-c ilin ortalarndan balayaraq ran hakimiyyt orqanlar da z nvbsind Gny Azrbaycanda ordu v jandarm qvvlrini mhkmlndirmy alrdlar. Azrbaycanda yrln 3-c imal Qrb diviziyas 7-ci Tbriz, 8-ci Urmiy, 9-cu rdbil briqadalarndan ibart idi. 3-c diviziyada 1943-c ilin axrlarnda 123 untr-zabit, 4170 zabit v sravi, btvlkd 4293 sgr v zabit xidmt dirdi. Azrbaycandak ordunun bu dvrd 3546 "Brno" tipli tfngi, 189 "Brno" pulmyotu, 6 dd 75 mm da toplar, 4 "Bofors" toplar, 6 tank var idi. 1943-c ilin dkabrnda Amrika hrbilrinin hazrlad proqram sasvda 3-c diviziyada 6 aylq hrbi kurslar yaradlmd. 1944-c ilin vvllrind Azrbaycandak ordunun say 5200 nfr atdrlmd.5 3-c orduya vvlc briqada gnral Xosrovani, 1944-c ildn is sln Urmiydn olan, bir mddt 4-c ostann gnral-qubrnatoru ilmi briqada gnral lkbr Drxani komandan tlyin didi.6 1944-c ilin vvllrind Gny Azrbaycandak jandarm qvvlri Tbriz, Urmiy, Xoy polklarndan v lahidd rdbil batalyonundan ibart idi. Jandarm qvvlrinin mumi say 3309 nfr idi: bunun 1074 nfri Tbriz polkunda, 1108 nfri Urmiy polkunda, 718 nfri Xoy polkunda, 462 nfri rdbil batalyonuvda xidmt dirdi. Tbrizdki SSR ba konsulluunun mxlumatnda gstrilirdi: "ran ordusunun v jandarmasnn mnvi-siyasi durumu ox aadr. Hrbi baxmdan onlar h bir ral kc malik dyillr. Bl ki, birincisi tlim grmyiblr, kincisi pis silahlanblar".7 hrbi nazirliyin v yksk rtbli zabitlrin 1943-c ilin dkabrndan balayaraq

95

ictimai fikird ran ordusunun nfuzunu qaldrmaq chdlri l bir ciddi ntic vrmdi.8 1942-ci ilin axrlarnda Sovt hkumtinin tlbi il Fhim olMlk 3-c ostann Ostandar vzifsindn gri arlmd. Onun yrin Mkkdm Ostavdar tyin dilmidi. O, Sovtlr v ona yaxn olan qvvlr loyal mnasibtd idi. Lakin ingilislrin yardm il ran xsusi xidmt orqanlar mxtlif tinliklr yaratmaqla Mkkdmi Azrbaycandan gri ara bildilr. Yni tyin dilmi Ostandar hmdinin kim stn brk qqrrdsa ondan qorxurdu. slind is xrda-xrda rvt ymaqla "Tbrizi rvt toplannn mrkzi qrargahna virmidi". Thran taxlla tchiz tmk mqsdil Azrbaycandan taxl htiyatnn danmasna tiraz dn Sovt Ba konsulluu ona xbrdarlq tdikd hmdi taxl tdark idarsin bu mzmunda gstri vrmidi: "Bu gn Tbrizdki SSR ba konsulu cnab Kuzntsov v Thran sfirliyinin nmayndsi cnab Rassadin mnim yanma glmidilr. Onlar ddilr ki, biz taxl toplanmas il bal h n tmirik v qti kild tlb tdilr ki, taxl toplanmasna balayaq. Acizan kild xahi dirm, taxl gtirilmsin balayn ki, mn bl xbrdarlqlar almaym".9 Sovt ordusunun mharibdki qlbsi, onun bynlxalq mnasibtlr tsirinin artmas Gny Azrbaycanda bir oxlarn dndrmy vadar tmidi. Tbrizin iri tacirlrindn v fabrikantlarndan olan Xoyi Rhimzad bynlxalq vziyyti bl qiymtlndirirdi: "Vziyyt l yaranb ki, grk biz ruslarla mkdalq dk. ks tqdird onlar hr hans bir Titonu, yaxud ona bnzr birini tapb onun vasitsil bizim btn mlakmz alacaqlar. Yuqoslaviyadak hadislr v Pola mslsi gstrdi ki, ngiltr v Amrika Rusiyaya qar n is tmkd kcszdr".10 mumiyytl, Gny Azrbaycanda ba vrn hadislr bard Tbrizdki vitskonsul Marnko 5 iyun 1944-c ild SSR Xarici lr Komissarnn

96

mavini Srgy Kavtaradzy 84 shiflik gni mruz gndrmidi. 1944-c ilin martnda randa mhm hadis ba vrdi. Birincisi, 8 avqust 1943-c ild XIV ar ran Mclisin balam skilr baa atd. kincisi 1943-c ilin fvralnda qurulmu Sohyli hkumtini Mhmmd Said Maraayi hkumti vz tdi (mart noyabr 1944). Mhmmd Said v ardcl olaraq ondan sonra hkumt kabinlrin rhbrlik tmi Mrtza Bayat (Sham s-Sltn), brahim hkm-l-Mlk azrbaycanl idilr. ncs is, mart aynn 4-d Mhmmd Rzann bacs ahzad rf vvlki ri li Qvamdan (Rza ahn yaxn dostu Qvam ol-Mlgn olu, AB-dak ran hrbi atassinin kmkisi) ayrlb kinci df Misir silzadsi hmd afiq r gtdi. ahn arvad Fvziy Misir kralnn qz olduundan rf Cnubi Afrikada, ohansburqda srgnd olan atasnn yanna Misirdn gdib glirdi. l hmd afiql bu sfrlrin birind tan olmudu. rana glrkn .afiq xyriyy mqsdil ran ana v uaqlar cmiyytin 200.000 rial pul krmd." 1943-c ilin avqustundan balayaraq ran Mclisin skilrin kirilmsi Azrbaycandak partiya v cmiyytlrin faliyytinin gnilnmsin sbb oldu. Azrbaycan siln 21 dputat yri urunda grgin mbarizy balad. Tud partiyas Sovtlrin gizli yardm il skilr dvrnd xyli fllad. Bu canlanma 1944-c ilin ortalarnda Xalq partiyasnn Tbriz vilayt komitsinin ynidn tkil olunmas il nticlndi. 17 nfr, o cmldn Sadx Padqan, hmd sfahani, Cfr Kavian, Mhmmd Biriya, David Gvorqyan, Mir Qasm mazr, Kazm hamniya, Slim haimi, Ta nqam v digrlri vilayt komitsinimn zv silmidi.12 Vilayt komitsin silnlrin yardan oxunun kmii myyn formada Sovtlrl bal idi. Tud partiyasnn rdbil vilayt komitsin M.Nngrani, M.Mzlumi, Q.msi, B.dalti, Z.Ocaqaavin, B.Abizad, Xoy komitsin

97

Nsrulla xan kani, Rhim kani, .Zynalov, Mir Satda, Mustafa hsn v digrlri daxil idi.13 A.Ovnsyan, li mir Xizi, Azad Vtn v b. Tud partiyasnn Azrbaycan tkilatlarnn qurulmasnda byk fallq gstrmidilr. Lakin Sovtlrdn yardm almadan v digr qruplarla bloka girmdn Tud partiyas z namizdlrini mclis kirmk iqtidarnda dyildi.14 1943-ci ild Syid Ziyann bal il Thranda yaranm "Vtn" partiyas randa Tud Partiyasna qar kskin mbariz aparrd. Syid Ziyann vtnilri Azrbaycana da ayaq amdlar. Onlar Tbrizd "Vtn" partiyasnn filialn yaratmaa alrdlar. Sovt xsusi idarlri z mlumatlarnda gstrirdilr: "Biz bu filialn yaranmasna qar tdbirlr grrk".15 Bunlardan baqa Gny Azrbaycanda "Qanuni Dmokrasi Azrbaycan", "Cavanani ronfikir Azadixi", "ttihadi Krkaran", "Antifaistlr komitsi", "SSR dostlar cmiyyti", "ran - Bidar", "Radi Mardan", "ktan - Parastan", "Azadaqan", "ttihadi slam" v s. partiya v cmiyytlr var idi.16 XIV Mclis skilr Azrbaycanda ox grgin kdi. Xoy, Maku, Srab, Mian, hrdki nticlr Sovtlr n arzuolunmaz idi. randak Britaniya sfiri Bulard Londondak ran sfiri Syid Ksn Tazad il birlikd Azrbaycana glmidi, O, nfuzlu adamlara mslht grrd ki, Tazadnin namizdliyini mdafi tsinlr.17 Skilrin kirilmsi haqqnda sovt xsusi idarlrinin mlumatnda gstrilirdi: Tbrizdki skilr bizim n uurlu oldu. Bizim mdafi tdiyimiz 7 namizddn 5-i uur qazand. Tbrizdki skilrin nticlri bizim Gny Azrbaycanda nfuzumuzun gstricisidir. Tbrizd 9 dputat yrin namizd gstriln 300 nfrdn hr biri bizim mdafi tdiyimiz namizdlr qar hr r txribatlara l atrlar. Srabn iri torpaq sahibkarlarndan olan

98

Frman Frmanian Thrandan Tbrizd yaayan qohumlarna yazrd: "Ruslarn mdafi tdiyi namizdlri sradan xarb bizim n arzuolunan xslrin silmsini tmin tmk lazmdr, bu mmkn olmasa skilri pozmaq v onu dayandrmaa nail olmaq lazmdr".18 Tbrizin kmi ostandar Fhim ol-Mlk ona yaxn olan torpaq sahibi Liqvaniy skilrl bal bildirirdi: "Mnim itdiyim gr ruslar artq snin namizdliyini mdafi tmirlr. Sn buna svinmlisn ki, Mclis zv olmamaq ruslarn yardm il silmkdn min df yaxdr. Azudiy (hkumtin skilr zr mvkkili) taprq vrilmidi ki, ruslarn biz srd namizdlri batrsn, gr bu mmkn olmasa yni Mclis alana qdr skilri yubatsn. Ola bilsin ki, mclis Azrbaycandak skilri lv tsin. Rsvaylqla silmkdns parlamntd Azrbaycandan dputatn olmamas daha yaxdr. Biz soxudurulan namizdlri batrmaq n bqn tdbirlri krn".19 Tdilrin Tbrizdki uuru il bal Britaniya konsulu dyirdi: "Xalq partiyasnn namizdlrinin Tbriz hrindki uurlar ruslarn hr halisin tsirinin gcl olduundan xbr vrir. Azrbaycann glck talyi kndlrdki skilrin nticlrindn asldr".20 Tbriz hridari Krim Rvni Sovtlrin mdafi tdiyi namizdlr kmk dcyin sz vrs d, slind ingilislr trfdar olan mami, Vahabzad, Hsn Tazad kimi namizdlri mdafi dirdi. Azrbaycandak skilrd Frman Frmanian (Srab -Mian), Xoyi mami (Xoy - Maku), hsyn rf Sadiqi (Urmiy, Mclisd Sovtlri mdafi dyin sz vrmidi), S.Qazi (Mhabad, 1941-ci ild Bakya glnlrdn idi), Bahaduri (hr), F.pkian (Tbriz, 1928-ci il kimi Bak, Tbilisi, Moskvada yaamd), Mir Cfr Pivri (Tbriz), bdl hsn Sadiqa (Tbriz), mir Nsrt skndri (Tbriz, sln amaxl idi), bl Hsn Siqttl slam (Tbriz, Sovtlr sz vrmidi ki, onlar Mclisd mdafi

99

dck), sgr Pnahi (Tbriz), Yusif Mthidi (Tbriz), li sgr Srtibzad (Tbriz), skndr Mqddm, Musa Fatuqi (Maraa), Mhdi dl (Mkinhr), yx Lnkrani (rdbil, Syid Ziyann v ingilislrin lyhdar idi), A.Ovansyan (rmnilrin nmayndsi kimi, Xalq Partiyasndan) v d. uur qazavdlar.21 Bllikl, Gny Azrbaycandan siln vkillrin 8 nfri Sovtlrl mkdalq tmy hazr olan xslr idi. 3 nfri SSR-y dmn mnasibt bslmirdi v 2 nfri trddd dirdi. Yni silmi Mclis 1944-c ilin fvral aynn 26-da ald. Lakin XIV ar ran Mclisi 1944-c ilin iyun ayndak iclasnda 16 min tbrizlinin ssini alan! M.C.Pivrinin v yx Lnkraninin mandatlarn lv tdi. Doktor Msddiqin "orular yuvas" adlandrd Mclisd ba vrmi bu hadis il bal M..Pivri yazrd: "Bilirdim, Mclis krslrini qsb dn xainlrl mnim suyum bir arxa gtmyck v hiss dirdim ki, bu yolksnlr dstsi mnim aralarna girmyim asanlqla raz olmayacaqlar. Ona gr frstdn istifad dib szlrimi ddim. Mni 16 min ry il intixab dib Mclis gndrn Azrbaycan xalqnn htiyaclarn sayb syldim, szlrimi byk bir diqtt v drin bir skut il idib tsdiq tdilr. Lakin bu tsdiqlr xyantlrini gizltmk n qara bir prddn baqa bir y dyildi. Frst llrin dn kimi d "bu azrbaycanl rahat oturan adama bnzmir, bunu buradan uzaqladrmaq lazmdr" - dyib tibarnamm tlklr yaraan alaqlqla mxalift tdilr".22 1944-c ilin vvllrind bynlxalq almd v randa yaranm vziyytl laqdar Moskva Gny Azrbaycan mslsin ynidn qaytd. Mart aynn 6-da SSR Xalq Komissarlar Sovti V.Molotovun bal il "Gny Azrbaycan halisin iqtisadi v mdni yardmn kclndirilmsi tdbirlri haqqnda"

100

mslni mzakir dib mvafiq qrar qbul tdi, 23 Qrarda gstrilirdi: "1. Gny Azrbaycann v Qrmz ordunun yrldiyi hrlrin halisinin byk ksriyytinin azrbaycanllardan ibart olduunu nzr alaraq yrli hali il laqlri kclndirmk n mqsduyundur ki, siyasi iilrin v digr hrbi mssislrin trkibin azrbaycanllar daxil dilsin; 2. Yuxardak mlahizlr uyun olaraq hrbi hisslrind hftd dfdn az xmamaqla Azrbaycan dilind ordu qzti nr dilsin v mlki haliy atdrlsn; 3. Mqsduyundur ki, Tbrizd, rdbild v Gny Azrbaycann digr hrlrind sovt ticart mvkkillrinin nmayndlri azrbaycanllarla vz dilsin. Bu i tdricn Gnydki maliyy v digr idarlrin nmayndlrin d ttbiq dilsin. Msln, Tbrizdki Sovt Bank; 4. Mqsduyundur ki, bizim diplomatik orqanlarda - konsul, vits-konsul v konsulluun katibi vziflrind azrbaycanl iilrimiz olsun. Xsusil Tbrizd v Makuda bu daha ox vacibdir; 5. Mqsduyundur ki, Thrandak Sovt sfirliyi v ticart nmayndliyind 1-2 nfr azrbaycanl iimiz olsun; 6. Mxtlif siyasi v bdi dbiyyat, o cmldn Gny Azrbaycan yaz v airlrinin srlrinin nri v hali arasnda yaylmas mqsdil Tbriz hrind yax avadanlqla tchiz dilmi "Tbriz" ad altnda mtb yaradlsn; 7. 1944-c ilin may-iyun aylarnda Azrbaycan Dvlt Dram Tatrnn Tbriz v bir konsrt briqadasnn Gny Azrbaycan hrlrin qastrolu tkil dilsin; 8. Tbrizd Azrbaycan dilind thsil vrn on illik mktb tkil dilsin. Fars dili v dbiyyat orada bir fnn kimi kilsin, thsil pulsuz olsun. Pdaqoji kollktiv Sovt Azrbaycan mllimlrindn komplktldirilsin;

101

9. Qyd diln mktbd kitabxana - oxu zal alsn, oradan tkc akirdlrin dyil, yrli halinin d istifadsin icaz vrilsin; 10. Torpan brilmsi v balq sahsind kndlilr mli kmk gstrmk n Tbriz rayonunda nmunvi aqro-txniki stansiya yaradlsn; 11. sizlrin h olmasa kiik bir hisssin i vrmk mqsdil Tbrizd corab-trikotaj fabriki yaradlsn".24 Mart aynn vvllrind randak Sovt tsrrfat v ordu hisslrind ilmk n Sovt Azrbaycan zabit v siyasi iilri n 33 yr, ticart mvkkilliyind ilmk n 11 yr ayrld. SSR Xalq Komissarlar Sovtindn M.C.Barova gndriln tlqramda dyilirdi: "Xahi dirik gstri vrin ki, mvafiq namizdlri ssinlr v sndldirmk n onlar Moskvaya gndrin".25 Azrbaycan K(b)P MK-s Brosunun 20 mart 1944-c il tarixli qrar il randak Sovt diplomatik idarlrind ilmk n 14 nfr azrbaycanl tsdiq n K(b)P MK-sna gndrildi. Qsa mddtd Azrbaycandan gndriln xslr mvafiq t"yinatlar zr tsdiq dildi. Azrbaycan K(b)P MK-nn katibinin mavini hd Yaqubov Thrandak Sovt sfirliyin mavir, Drbnd hr komitsinin katibi li liyv sfirliyin birinci katibi, Saatl rayon Dvlt Thlksizliyi bsinin risi Cbrayl Aumov sfirliyin nc katibi, Azrbaycan kompartiyasnn nc katibi hsn Hsnov Tbrizdki ba konsullua vits-konsul, kompartiyann ynkl snay zr katibinin mavini Mirz Mmmdov ba konsullua katib, Azrbaycan dvlt Thlksizlik komisarlnn birinci bsinin risi Mustafa Mustafayv Maguya vits-konsul, Azrbaycan Komsomol Tkilatnn kinci katibi Bar Syidzad Maku konsulluuna katib, Quba rayon Dvlt Thlksizliyi bsinin risi Paa lkbrov Urmiy vits-konsulluuna katib, Bak partiya tkilat katibinin mavini Bndal Mhdiyv rdbil vits-

102

konsulluuna katib, Azrbaycan Dvlt Thlksizliyi Komissarlnn istintaq bsinin risi amil Nzrli Rt Ba konsulluuna vits-konsul, Azrbaycan kompartiyas katibinin mavini Mmmd rifov Qorqana konsul, Daxili lr Komissarllnn msQul iisi Zynal Gzlov Qzvin konsulluuna katib, yn hmin komissarln xsusi idarsinin risi Syfulla Slymanov Bndrah konsulluquna katib, Daxili lr v Dvlt Thlksizliyi Komissarlnn partiya tkilat katibi hd Barzad Thrandak Sovt sfirliyinin mdniyyt vinin dirktoru vzifsin tyin dildi.26 Yni tYinat alm xslr Moskvada V.Molotov trfindn qbul dildilr. Gr zaman o, balanan iin hmiyytindn v ms"uliyytindn danaraq ddi: "Hr kiik y bl diqtt ytirin, hali arasnda bizim nfuzumuzu qaldrmaq n n tin ilri bl bilavasit aparn".27 Yuxarda adlar kiln xslr v Sovt Azrbaycanndan gndriln digr tsrrfat, mdniyyt, mtbuat iilri 1944-c ilin yaznda ilk dst olaraq Gny Azrbaycanda i baladlar. Tbrizd M.C.Barova gndriln tlqramda bildirildi: "Aprl aynn 10-da 4 min tirajla "Vtn yolunda" qztinin birinci say aodan xd v saat rzind yayld. Bizim oxuular birinci nmrnin xmasn svinl qarladlar. Nvbti nmrmiz ayn 12-d artrlm tirajla xacaq".28 Tkc "Vtn yolunda" qztini xarmaq n Bakdan 27 nfr mtbuat iisi dam olunmudu. Bunlarn arasnda li Hsn agldiyv, Cfr Xndan Hacyv, srafil Nzrov, Qulam Mmmdli, Qlman Musayv, nvr Mmmdxanl, Mmmd Rahim, Kazm Kazmzad, Mlik Mlikzad v d. var idi.29 Gny Azrbaycanna yni dstlrin gndrilmsi dmk olar ki, Sovt Azrbaycan rhbrliyinin gndlik iin vrilmidi. Aprl aynda mam Mustafayv bada olmaqla Tbriz aqrotxniki stansiyasnda, Hsyn Babayv bada olmaqla corab-trikotaj fabrikind, Hsyn rifov bada

103

olmaqla "Tbriz" mtbsind, Cbrayl lsgrov bada olmaqla Tbrizdki orta mktbd ilyck xslrin siyahs tsdiq dilmk n Moskvaya, Malnkova gndrildi.30 Gny Azrbaycana tsir imkann artrmaq n K(b)P MK-nn 6 mart 1944-c il qrarna uyun olaraq Azrbaycan Partiya Tkilat Brosunun 20 mart tarixli qrar il t"ili olaraq Bakda Qafqaz Mslmanlar Dini darsi yaradld.31 SSR Mdafi Nazirliyi Ba Qrargahnn taprna sasn Qrmz Ordu Xarici Dillr Hrbi nstituqunun risi Azrbaycan K(b)P MK-ya yvzrd: "Fars dili zr hrbi trcMCilr hazrlamaq n tcili olaraq tat dili biln 15-20 nfr gndrin. Gstri vrilib ki, bu adamlar Balaxan, Suraxan v Mataann tat halisi irisindn silsin".32 Nhayt, ilr gnilndikdn sonra M.C.Barovun gstriin sasn rana Sovt Azrbaycanndan xsusi taprqla gndriln btn iilr mumi rhbrlik tmk Hsnov Hsn Mmmd oluna taprld...33 Sovt Azrbaycanndan xsusi taprqla Gny gndriln qruplara mumi rhbr tyin diln H.Hsnov Azrbaycan K(b)P MK-nn idologiya zr katibi Qznfr Mmmdovla birlikd rhbr iilr arasnda aparlm i blgsn v grlk ilkin ilr bard z tkliflrini M.C.Barova tqdim tdilr. Hmin snd gr Tbrizd v onun traf rayonlarnda btn tkilatlara partiya rhbrliyi H.Hsnov, M.Mmmdov v .ahgldiyvdn ibart ly, Qzvindki ilr rhbrlik tmk A.Atakiiyv, Thran v onun traf rayonlarnda xsusi ilri laqlndirmk .Yaqubov, .liyv v Aayv, rdbild ilr rhbrlik tmk B.Mhdiyv, Qorqanda xsusi taprqlar yrin ytirmk M.rifova, ordu, sfirlik v konsul idarlri xtti il i cavabdhlik H.Hsnov, .Yaqubov v A.Atakiiyv taprlrd.34 Gny Azrbaycan n hazrlanm i plannda gstrilirdi ki, azrbaycanl halini zmz daha artq

104

yaxnladrmaq n ilk nvbd din v din xadimlrin diqtt ytirmk lazmdr. "Ona gr yox ki, onlar Sovt hkumtinin daya olacaqlar, ona gr ki, biz ruhanilr vasitsi il daha ox i gr bilrik".35 Xsusi taprqla gndrilnlr tvsiyy dilirdi ki, halinin sosial vziyytin frq qoymadan, yoxsul, yaxud varl olmasndan asl olmayaraq onlar z trfimiz kmliyik. i l aparmaq lazmdr ki, orta v xrda mlkiyyt sahiblri hiss tsinlr ki, htta Sovt hakimiyyti raitind bl onlar z yrlrind qalaaqlar. Siyasi partiyalara htiyatla yanamaq mslht bilinirdi. Xsusil o xslrdn uzaq olmaq tvsiyy dilirdi ki, hmin xslr zlrini khn bolvik adlandrb Sovt hakimiyyti qurulmasnda tkid dirdilr. Sovt Xsusi xidmt orqanlarnn mlumatnda gstrrdi ki, onlarn oxu xarici kfiyyatn csuslardr. Ona gr "biz zmz l aparmalyq, l gstrmliyik ki, guya sovt hakimiyyti qurmaq bard dnmrk. Bl ki, biz sovt vtndalaryq, qonu lknin vtndalar olaraq onlarla n dostan qarlql mnasibtlr yaratmaa, ticart v iqtisadi laqlrini kclndirmy, stansiyalar amaa v s. Hazrq".36 Xsusi taprqla Gny gdnlrin qarsnda duran balca vzif Arazn o tayndak azrbaycanllarn milli zndrk hissini yksltmk, onlarn tk olmadn, srhdin yuxar trfind qardalarnn yaadn, hm d onlardan bir n df yax yaadn baa salmaq idi. Bunun n tatr, konsrt briqadapar, qzt, nriyyat, kino, mktb, Thranda v Tbrizd mdniyyt vlri, kitabxanadan v s. istifad tmk planladrlmd. Siyasi v dvlt intriqalarna qarmamaq tvsiyy dilrk bildirilirdi: "Bununla qoy sfir mul olsun, bu bard o, tlimat alb... Biriya kimi yax adamlar, salam milltilri, bolviklrdn, sovt hakimiyyti trfdarlarndan frqli olaraq z xalqn drindn

105

svn qabaqcl, istdadl, mdni adamlar hrdn bizim qztlr vasitsil qaldrmaq lazmdr".37 Gnyd ilynlr mslht grlrd ki, zlrini yax aparsnlar. ngilis, Amrika, Trkiy, ran xsusi xidmt orqanlarnn sovt iilrini izlmsi bard mlumatlar var idi. yni zamanda tlb olunurdu ki, i baladqlar rgionun tarixini, iqtisadiyyatn, Gnyl bal n kiik ylri bl drindn yrnsinlr ki, "sabah msl hll olunduqda ndn balayacamz bilk... gr biz birlmk mslsini hll diriks, myyn mddt n indi mvcud olan lifban istsk d, istmsk d, saxlamalyq. Ona gr d, gr unudubsunuzsa, ski lifban v fars dilini yrnmk n gnd bir-iki saat vaxt ayrb z zrinizd ilmk vacibdir... Sizlrdn hr biriniz zahirn n ingilislr, n amrikanlara, n d digr lklrin nmayndlrin bhan vrmmlisiniz ki, siz konsul dyil, partiya tkilatlarnn iilrisiniz. Zahirn siz konsulsunuz v hrktlriniz bu bard h bir bh dourmamaldr". 38 SSR Xalq Komissarlar Sovtinin 6 mart tarixli qrarna uyun olaraq Tbrizd v Azrbaycann digr hrlrind nzrd tutulan ilri grmk n M.C.Barov v Tymur Quliyv Moskva il oxsahli yazmalar v mslhtlmlr aparrdlar. 19 may 1944-c ild sovt hkumti mumittifaq Mdni laq Cmiyytinin filial kimi Tbrizd Mdniyyt vi almasna icaz vrmidi. in tkili Dkanazova v Azrbaycan rhbrliyin taprlmd. M.C.Barov MC-nin sdri Kamnova yazd mktubda Tbrizd mdniyyt vinin almas n mli ilrin srtlndirilmsini xahi tmidi. SSR rabit nazirinin mavini Nikula Azrbaycan XKS sdrinin mavini .zizbyova yazrd ki, Tbrizdki Mdniyyt vi n 3 radio, 10 rproduktor, 5 tlfon, 2 patifon v s. ayrlb. Tz mbl v krslo olmadndan M.C.Barovun gstrii il nftilrin mdniyyt

106

vindn 400 krslo, Baknn digr klublarndan 200 krslo sklb Tbriz Mdniyyt vi n gndrildi.39 Tbrizd nmunvi aqrotxniki stansiya yaratmaq n .Mustafayvin mktubuna cavab olaraq T.Quliyvin srncam il Azrbaycan XKS-i 15 traktor, 5 man, toxumuluq laboratoriyas n avadanlq, 50 nfrlik ymkxana n invntar v s. ayrd. yni zamanda M.C.Barov v T.Quliyv SSR XKS-n mracit tdilr ki, Mrndd d aqrotxniki stansiya yaratmaa icaz vrsinlr. T.Quliyvin adna hazrlanm arayda "Tbriz" mtbsi n rb v kiril lifbas il ilyn mtb man, 30 ton kaz, 2 taxta kiosk, hazr kitablar, mbl, 2 dd makina, yal rnk, 15 dd dmir soba, hr ay 400 litr bnzin v s. gndrildiyi gstrilir.40 Gny Azrbaycana gndriln poliqrafiya avadnlnn, dbiyyat v kultinvntarn mumi dyri 652210 manat idi.41 1944-c ilin may aynda T.Quliyv V.Molotova mktubla mracit drk Thranda, Tbrizd, Rtd tsrrfat hsabl aptk amaa icaz istmidi. Lakin 24 iyul 1944-c idd SSR XKS-nin idar risi Y.adayvin gndrdiyi mktubda buna icaz vrilmdiyi gstrilir.42 hl 1944c ilin aprl aynn 12-d Gny Azrbaycandak Sovt ordusu hrbi urasnn zv gnral mayoru Rusov M.C.Barova yazrd ki, Qzvind imli su problmi ciddi xaraktr alb. Yrli hakimiyyt amrikanlara mracit dib. Amrikanlarn qazma qurusu olsa da borular bizdn istyiblr. gr tlcili olaraq 2 qazma qurusu v 700 m boru gndrsniz biz zmz bu ii iki hfty grrik.43 Qzvin hridar Fqazad Sovtlr pis mnasibqi olan adam idi. O, dyirdi: "Mn Qzvind olduum mddtd bolvik oyunlarna yol vrmyym".44 Lakin hr hakimiyytinin mqavimtin baxmayaraq M.C.Barovun gstrii il mayn 11-d Qzvin 2 "Franks" markal qazma qurusu, lazm olan miqdarda boru v 33 qazmadan ibart briqada gndrildi. Qsamddtd Qzvind halini tmin d bilk 4 su quyusu qazld.45 Su problmi hll olunduqdan sonra Qzvin hr

107

ictimaiyyti M.C.Barova tkkr mktubu gndrdi. Nhayt, 24 iyun 1944-c ild V.Molotov SSR Xalq Komissarlar Sovtinin Tbrizd Azrbaycan dilind orta mktb almas haqqnda 13421 sayl qrarn imzalad. Qrarda dyilirdi: SSR Xarici lr Komissarlqna icaz vrilsin ki, Sovtlr Birliyindn zam olunmu azrbaycanllarn v yrli azrbaycanl halinin uaqlarnn oxumas n 1944/45-ci tdris ilind Azrbaycan dilind orta mktb asn. Aylq mk haqq fondu 28979 xarici valyuta, 4094 sovt manat olmaqla 36 nfr mllim, inzibat-tsrrfat iilrindn ibart tat cdvli tsdiq dilsin. Xarici lr Komissarlna icaz vrildi ki, Tbrizd alan orta mktb bir avtoman ayrsn.46 Tbrizd trk dilind orta mktbin almas hali arasnda byk maraa sbb oldu. Sntyabrn 20-n qdr 812 akird bu mktbd oxumaq n riz vrdi. Mracit dnlrin say o qdr ox idi ki, sntyabrn 20d rizlrin qbul dilmsi dayandrld. Bundan lav ran orta mktbini bitirmi 31 nfr mracit tmidi ki, onlar thsillrini Bakda davam tdirmk istyirlr. Tbrizd trk dilind orta mktb almas ran hakimiyyt orqanlarnn narahatlna sbb olmudu. 3c Ostann Maarif darsinin risi Slimi Tbrizdki Sovt Ba Konsulluunda orta mktbin dirktoru Cbrayl lsgrovla grb dmidi: "tn il rmni halisinin nmayndlri biz mracit tmidilr ki, onlar n rmni milli mktblri aaq. Buna cavab olaraq ran hakimiyyti bir sahibkara icaz vrdi ki, rmni uaqlar n fars dilind mktb asn. rmni dili hftd 2 saat tdris dilirdi v akirdlr n ayda 100 rial pul dnilirdi.- Bu il rmnilr 700-800 akirdi hat dn, tdrisin rmni dilind olduu xsusi milli mktb adlar. Nticd rmni uaqlar n olan 3 fars zl mktbinin akirdlri rmni milli mktbin kdilr. Bu mktbin sahibi maliyy chtdn ox ziyana dd".47 .lsgrov M.C.Barova yazrd: cnab Slimi bu

108

misal xbrdarlq kimi kdi ki, Sovt mktbinin almas ran mktblrinin iin manilik trtmsin. Cnab Slimi halinin v ziyallarn bizim mktb mnasibtini ox gzl bilir v akirdlrin ktlvi kild ran mktblrindn biz glmsindn brk narahatdr. 1944-c ilin yaznda v yaynda K (b) P MK-nn v SSR Xalq Komissarlar Sovtinin 6 mart tarixli qrarna uyun olaraq Sovt Azrbaycanndan Gny 620 nfrdn ox mxtlif iilr gndrilmidi. Azrbaycan K(b)P MK-nn katibi M.C.Barov 14 sntyabr 1944-c ild Stalin gndrdiyi "Gny Azrbaycandak vziyytin bir sra msllri haqqnda" gni mruzsind yazrd: "Gny Azrbaycanda Sovt ttifaqnn tsirini kclndirmk haqqnda sizin gstriinizi yrin ytirrk son vaxtlar bizim trfimizdn bir sra tdbirlr hyata kirilmidir. Rspublikann partiya, sovt v hrbi kadrlarndan 245 nfr Gny Azrbaycana gndrilmidir. Bunlardan 13 nfri diplomatik id, 10 nfri ticart tkilatlarnda, 150 nfri qarnizon komndantlar olmaqla hrbi id, qalanlar tsrrfat, nqliyyat, maarif mdniyyt tkilatlarnda alrlar. Xarici Ticart Komissarl, shiyy, dmir yolu v digr sovt v tsrrfat orqanlarnda ilmk n daha 375 nfr sfrbr dilmidir ki, yaxn gnlrd Gny Azrbaycana gdcklr. Gny Azrbaycana gndrilnlr istisnasz olaraq azrbaycanllardr".48 1944-c ilin yaznda v yaynda Syid Ziya d-Dinin trfdarlar Gny Azrbaycanda faliyytlrini gnilndirmk n btn vasitlr l atrdlar. Sovt xsusi idarlri onun btn hrktlrin gz qoyurdular. Onun haqqnda olan xsusi mlumatda gstrilirdi: hkumt lyhin olub aha qar mxaliftd olanlar Syid Ziyann trafnda toplanblar. O, z aha qar antipatiyasn artq gizltmir. Msln, ah Mclisin iclaslarnn birin gldikd ham ayaa qalxb Mhmmd Rzan

109

alqlad halda Syid Ziya nmayikaran kild yrindn qalxmad.49 htta hrbi kfiyyat 5 may 1944-c ild M.C.Barova vrdiyi mlumatda Syid Ziyann yksk rtbli hrbilrl birlib aha qsd tmk v hakimiyyti l kirmk chdind olduunu, Thranda 70 nfr zabitin hbs olunduunu bildirirdi, 50 Sovt Azrbaycanndan Gny gdnlr taprq vrilmidi ki, syidilr qar mhkm dursunlar. slind Tbrizd v digr hrlrd Syid Ziya zn gni baza yarada bilmdi. Baxmayaraq ki, rann ba zrind onun "xilaskar" klksi zhur tmidi. Gny trklrinin xilas olmaq arzular Syid Ziyann "xilaskarlq" missiyas il uyunlamrd. Tbrizdn gndriln mlumatda dyilirdi: oxsayl faktlar tsdiq dir ki, Gny Azrbaycan halisi ox srlik arzusuna, farslarn zlmndn qurtarmaa can atr. rann imal vilaytlrinin azrbaycanllar z qan qardalar il birlmyin hsrtinddir. Milli birlik hisslri z tzahrn azadfikirlilikd, ana dilind thsil almaq istyind, z uaqlarn vtn v xalqa drin mhbbt hissi il trbiylndirmkd tapr. rdbil hrindki antifaistlrin banda z vtnini hddindn artq svn gn, ist"dadl air Bala Azrolu dayanr. Bu yaxnlarda biz onun "Tarix boyu" pomasndan paralar ap tdik. Ziyallarn qabaqcl hisssi z fikirlrini fars dilind dyil, xalqn baa ddy Azrbayan dilind yazb yayrlar. halinin Sovtlrd yaayan azrbaycanl qardalarna tknmz svgisi vardr.51 "Vtn yolunda" qztinin mkdalar Tbriz birinci gtdiklrindn M.C.Barovun adna ilk hsabat 6 may v 18 may 1944-c ild .ahgldiyv gndrmidi. O, Tbrizdn baqa qztin Urmiyd, Xoyda, Mrndd, Miand, Zncanda, Qzvind, Srabda v digr hrlrd gni yayldn bildirirdi. Qztin ii il bal Cfr Xndan v Qulam Mmmdli bu hrlr zam olunmudu. Yrli ziyallarn i clb olunmas il bal ahgliyv yazrd: Mhmmd

110

Biriya mniml laq saxlayr. Hr gn grrk, onun glck dbi faliyyti bard mzakirlr aparrq. Biriya "dbi vrqni" v "Yumruq" vrqsini buraxmaq n g-gndz alr. O, mndn xahi dib ki, gstrdiyiniz atalq qaysna gr atin salamlarn siz atdrm.52 17 may 1944-c ild "Vtn yolunda" qztinin rdaksiyasnda dputat sildikdn sonra Tbriz mandatn almaq n glmi, Thranda xan "Ajir" qztinin rdaktoru Mir Cfr Pivri il gr kirildi. Gr 4 saat davam tdi. Pivri rdaksiya iilrin mttfiqlrin randa faliyyti, xsusil ingilis adam kimi tannan Syid Ziyann pozuculuq faliyyti haqqnda mlumat vrdi. Pivri il shbtd Xalq Partiyasnn Tbriz bsinin azrbaycanl kadrlar hsabna kclndirilmsi mzakir dildi. Halbuki Urmiydn dputat silmi A.Ovansyan "Tud" partiyasnn Tbriz blmsin balq dirdi.53 Bununla bal M.C.Barov Stalin yazrd: "Bl bir faktdan yan kmk olmaz ki, Gny Azrbaycanda trkibi sasn azrbaycanllardan ibart gcl siyasi tkilatlardan biri olan Xalq Partiyasnn banda idiy qdr rmni Artas Ovansyan dayanr".54 Bu faktdan Syvd Ziyan d-Din Tba-Tbai byk mhartl istifad dirdi. O, znn mhur Byanatnda dyirdi: "Mslman dnyas buna dz bilmz ki, msddin Tbrizinin (Tbrizin mhur orta sr airlrindn) yurdunda rmni Artas aalq tsin".55 "Vtn yolunda" qztinin faliyyti, Gny ziyallar il i bard gni mlumat M.C.Barov 1944-c ilin sntyabrvda bir n gnly Bakya arlm Cfr Xndandan almd.56 .ahgldiyvin mktublar Azrbaycan K(b)P MK-da mzakir dildi. Rdaksiyaya tvsiyy olundu ki, son drc htiyatl olsunlar ki, ran hakimiyyt orqanlar qzti balamaa chd gstrmsinlr. nki "Vtn yolunda" ap olunmu "Ftli xan" mqalsi v "Mn n gtirrm" ri ostandarn tirazna sbb olmudu. Mhmmd Biriya il laqlrin aq kild

111

aparlmas, onun hr gn rdaksiyada grnmsi, ran hakimiyyt orqanlar lyhin aq tbliat aparmas siyasi chtdn dzgn hsab dilmirdi. ahgldiyv gstri vrildi ki, "air Biriya kimi dyrli iilrdn son drc htiyatla istifad tmk lazmdr, onu xrdapamaq lazm dyildir".57 M.Biriya il bal gndriln xsusi tllimatda dyilirdi: "Sabahn byk siyasti" namin o, bizim n son drc yararldr... Biriya Tbrizd yaayr v onun ox gni hatsi var. bhsiz ki, bu hatd mxtlif siyasi qrpulamalara xidmt dn txribatlar da yox dyildir, Onu bu hatdn alla v htiyatla tcrid dib yorulmadan biz lazm olan istiqamtd trbiylndirmk olar".58 Azrbaycan K(b)P MK-nn idologiya zr katibi Q.Mmmdova taprld ki, Zakfrontun siyasi idarsinin risi gnral Sorokinl danb "Vtn yolunda" qztinin txniki, mit, sosial msllrini hll tsin v mvafiq gstrilri vrmk n ahgldiyv vaxtar Bakya dvt dilsin. Tdbirlr plannn yrin ytirilmsin nzart tmk Azrbaycan K(b)P MK katibi lizady taprld.59 Gny Azrbaycana xsusi taprqla gndriln btn siyasi iilr rhbr tyin diln Hsn Hsnov 1944-c ilin iyununda qarlad tinliklrl bal M.C.Barova mktub gndrmidi. Bu mktublarda qaldrlan msllr Azrbaycan K(b)P MK-da mzakir dildikdn sonra Barov H.Hsnova yazrd: xalq partiyasnn konfransna, mumiyytl bu partiyann tdbirlrin mdaxil tmk lazm dyil. Yax olar ki, qyd diln partiyann faliyytini izlysiniz, onun trkibini, xsusil rhbrlrini v halinin mxtlif tbqlri il laqlrini yrnsiniz. Fabrik v zavodlarda ttillr gldikd, qoy fhllr bunu z tkilatlar v hmkarlar ittifaq vasitsil tsinlr. Sizin bu ilr mdaxilniz dnlm v htiyatl olmaldr. Biriya il bal mvafiq gstrilri biz bu yaxnlarda Bakya glmi ahgldiyv vrmiik v siz d buna

112

ml tmlisiniz. Adamlarn saxta sndlrl o biri trf kib i dzlmsi il bal srhdd yaranm problm srhdilr aid dyil, onlar z vziflrini yrin ytirirlr. Bu hmin sndlri vrn hrbi orqanlarn gnahdr ki, ii yax tkil d bilmirlr. Qaldrlan msl Zakfrontun nzrin atdrlacaq. Tbrizdki xstxanann ba hkimi HZ.Quliyva tyin dilmidir v bu gnlrd ora glckdir. Gnyli gnclrin rus dilini yrnmsi mslsi Tbriz Mdniyyt vinin drnklrind hll dilsin. Sovt Azrbaycan ali mktblrind oxumaq istytrin mslsi SSR Xarici lr Komissarlnn Yaxn rq bsi il birg hll dilmlidir. Bizim mdniyytimizin v tsirimizin gni yaylmas, glck kfiyyat ilri baxmndan arzuolunandr ki, bu msl msbt hll olunsun. Araz ayndan su gtrmkl Muann aa hisssin kanal kilmsi SSR v rann mvafiq orqanlar trfindn hll dil bilr. Qoy ran hkumti rsmi qaydada Sovt hkumtin mracit tsin. rdbild xstxana almas mslsin Tbriz v Rtdn sonra kinci nvbd baxlaaq.60 1944-c ilin iyun aynn 14-d Makunn, Xoyun, apurun, rfxann Azrbaycan kndlrinin krd talanlarna mruz qalmas il bal ar vziyyt yarand n Thrandak Sovt sfirliyinin maviri hd Yaqubov tcili olaraq Maguya gtmidi. yunun 28-d H.Hsnov da Urmiyy gtdi. Krd talanlarnda ran hakimiyyt orqanlarnn li olmas bard mlumatlar var idi. Azrbaycandak 3c piyada diviziyasnn komandiri gnral Cavadinin ran ordusu ba qrargahnn risin mktubu l kirilib, hrbi kfiyyat xtti il M.C.Barova gndrilmidi. Gnral Cavadi yazrd: "3-c, 4-c v 15-ci diviziyann silahlar krdlrin lin kmidir. Bundan baqa Thrandan da gizli yollarla silah gtirilir v krdlr satlr... Krdlri trksilah tmk indi ninki mmkn

113

dyil, h mqsduyun da dyil. ndiki anda n yax vasit krdlrin birlmsinin qarsn almaqdr".61 Bu msld sovt hrbi v diplomatik idarlrinin d gnah var idi. yul aynn 4-d .Yaqubov Makudan M.C.Barova gndrdiyi mlumatda bildirirdi: "Qyd dilmlidir ki, indiy qdr konsulluq v hrbi idarlrin iilri krd mslsin dzgn yanamrlar. Krd mslsi il bal yolda Molotovun gstrilri tamamil yrin ytirilmirlr. Ona gr krdlrin soyunuluu v adamlarn qtl ytirilmsi bizim nvanmza arzuolunmaz sz-shbt dourur. Mn sizi xbrdar tmk istyirm ki, indiki sfir oxdan ildiyindn sfirliyin khn shvlrini, z iinin atmayan chtlrini gstrmmk n qaldrlan msly mnasibtd lazmi tdbirlri krmr... Mn sizinl grmk istyirm v xsn siz mlumat vrmk istyirm. Ona gr fikirlirm ki, Thrana gdn kimi sfirdn xahi dcym ki, Dkanazov vasitsil mnim 3-4 gnly Bakya glmyim nail olsun. Bhan olaraq ailm ba kmyi gstrcym".62 .Yaqubov krd mslsi il bal mlumatlar SSR Xarici lr Komissarlna da gndrmidi. Gny Azrbaycana mnasibtd siyast dyidiyi n Thrandak Sovt sfiri A.Smirnov vzifsindn azad dildi. M.Maksimov yni sfir tyin dildi. yunun axrlarnda Qrbi Azrbaycana glib vziyytl tan olduqdan sonra Tbrizdki vits-konsul H.Hsnov iyulun vvllrind V.Molotova, Thrandak sovt sfirin v iyulun 11-d M.C.Barova gni mruzlr hazrlamd. Maraqldr ki, M.C.Barova gndriln mruz Moskvaya v Thrana gndriln mruzdn frqlnirdi. Hsn Hsnov yazrd: "Siz mlum olduu kimi, mn Azrbaycann Qrb rayonlarna gtdim. Sfrin nticsi kimi hazrladm mruzni Moskvaya, Thrana yolladm v siz gndrirm. Bu mruzy Moskvaya v Thrana yazmaq istmdiyim msllri lav tmk istyirm...".63

114

Azrbaycandan Gny gndriln siyasi iilrin rhbri, Tbrizdki vits-konsul Hsn Hsnov V.Molotova v Thrandak Sovt sfirin nlri yazmaq istmmidi? Hmin msllri o, M.C.Barova 11 iyul 1944-c ild "ox mxfi" qrifi altnda gndrdiyi mruzd aqlamd. Molotova yazlan mruz rann krd rayonlarnda mumi vziyyt haqqnda krdlrin azrbaycanllarla mnasibtlri bard mlumatdan ibart idi. Hsnov krdlrin sovtlr trfindn himay dilmsindn ingilislrin v trklrin brk narahat olduunu bildirirdi. ngilis kfiyyat zabitlrinin krd tayfa balar il tz-tz grb danqlar aparmas bard mlumatlar var idi. Krdlrin azrbaycanllara qar talanlnn ingilis kfiyyat v ran hakimiyyti trfindn gizli kild tkil olunduu bildirilirdi. O, yazrd: krdlrin azrbaycanl haliy qar btn aznl Rzay hrinin hridar doktor Mrzbann gzlri qarsnda ba vrir. Bu talanlardan cana doyan hali 7 iyulda hridara qar xdlar v onu hamnn gz qarsnda dydlr.64 Xoy hrinin jandarm risi Tymurinin himay tdiyi krd talanlarnn balar trk halisinin mal-qarasn, qoyunlarn srb aparanda aqca bildirdilr ki, bundan Sovt ordusunun komaidirin d pay vrirlr. H.Hsnov Molotova bildirirdi ki, krdlrl azrbaycanllar arasnda grginlik yaratmaqala ran hakimiyyt dairlri Azrbaycanda ordu v jandarman kclndirmk, sovtlr mnasibtd artan rqabti bomaq isqyirlr.65 M.C.Barova gndrdiyi mruzd is Hsnov Gnyd yaranm ral vziyyti aqlayaraq halinin ran hakimiyytivdn brk naraz olduunu, Sovt Azrbaycanna midl yanadn bildirirdi. O, yazrd: Yolda Barov bu bir faktdr ki, hali qrlb ldn gdir. Kndlrd dhtli vziyytdir. yinlrindki paltarlara o qdr yamaq vurulub ki, l miskin krkmddir ki, ilk df onun hans matrialdan tikildiyini myyn tmk olmur. Dmk olar ki, ham lt

115

v sfil kknddir. ox hallarda kndlrd myidlri kfnsiz basdrrlar. Azrbaycanl kndlilrin randa indiki hyatndan daha dhtli mnzrni tsvvr gtirmk tindir. oxlar sual vrir ki, n vaxt bu biar xalq hnnm zabndan qurtaraaq. Qrb rayonlarna gdrkn kirdiyim grlrd h ndn kinmdn ucadan dyirdilr: "Ax bu millt qarld, / ldn gtdi, glin buna sahib olun".66 Qrbi Azrbaycana sfr drkn H.Hsnov krd tayfa balar il d grdyn bildirirdi. Onlardan bir nsi - Qotaz by, Rid by, Nuru by, Zro by MD.Barovu xsn tanyr v dyirdilr: "Yolda, Barov biz sz vrib ki, mharibdn sonra krd mslsini hll dck. Biz anaq ona mid balayrq...Biz sizin adamlarnzq, bizi znzdn uzaqladrmayn. gr szlrimiz inanmrsnzsa, istniln tinliklrd yoxlayn".67 Dorudan da Sovt Ordusunun rana daxil olmasndan krdlr ox faydapanmdlar. Rza ah dvrnd ip-sapa yatmayan krd tayfa balarnn oxu cnuba v rann digr uzaq yrlrin srgn dilmidilr. 1941-ci ilin hrivr hadissindn sonra hbs v srgn diln krdlr z yrlrin qaytmdlar. H.Hsnov z mruzsind tklif dirdi ki, bizim randa mqsddrimizdn asl olmayaraq krdlr arasnda dayaqlarmz yaratmalyq. 30-40 krd uan Bakda oxuda bilsk, glck ilrimiz n ox yax olar.68 Daha sonra mruzd txribat Xlil nqilabn, Britaniya konsulunun v s. faliyytin toxunaraq, mtbuatda iin gclndirilmsinin vaibliyini bildirrk yazrd: Sabah Maguya yola drm, qaydanda Mhabada, sonra is rdbil ba kmk fikrindym. Btn bunlardan sonra sizinl grmk istyirm, bilmirm bunu n tmk olar.69 1944-c ilin yaynda Sovtlr randa z tsirini gclndirmk n mtbuata xsusi diqtt ytirirdi. ngilislrin Thrandak oxsayl qzt v jurnallar da onlar qqlandrrd. "randa Britaniya tbliatnn mtbuat orqanlar" adl

116

arayda gstrilirdi ki, 1944-c ild ingilislr randa "Tfsir Xbrxay cahan", "Axan", "Thran dyli nyus", "Nau Nxalan", "Alm Znn" qztlrini, "ypur", "Cahan Azad", "Ruziqar Nou", "Cahan mruz", "Oxanq", "Ta mahal" jurnallarn buraxrdlar. Bundan lav iratlarn buraxdq "Raad mruz", "Karvan", "Xur", "am", "Thran Mosavvar", "ran Kanuni", "Kanun"., "Dadqostaran" qztlrini d ingilislr maliyyldirirdilr.70 Sovt sfirliyi M.C.Barovdan xahi dirdi ki, Thranda mtbuat iinin tkilind onlara kmklik gstrsin. Sovt Azrbaycanndan gndriln trcMCilrin v mtbuat iilrinin yardm il SSR sfirliyi Thranda "Dust ran" qztini, rann Sovtlr mdni laq cmiyytinin "Piyam Nou" (Yni Xbrlr) jurnaln buraxmaa baladlar. Jurnaln ilk say 30 avqust 1944-c ild xd. Onun msul katibi Syid Nfisi idi.71 rana yni tyin dilmi sfir Mixayil Maksimov 1944-c ilin yaynda Thranda, Tbrizd v Guny Azrbaycan hrlrind Bakdan gndriln konsrt briqadalarnn byk uur qazandqan M.C.Barova yazrd.72 1944-cu ilin yaznda v yaynda Gny Azrbaycanda aparlan siyast bard M.C.Barov Stalin n hazrlad ilk gni mlruzsini (21 shiflik) 14 sntyabrda Krml gndrdi. Hsabatda ilk olaraq "Vtn yolunda" qztinin faliyytivdn shbt alrd. Onun Gny Azrbaycanda gni yayld, yaradc ziyallar z trafnda toplad bildirilirdi. Tbriz ziyallarndan Biriya, Yusif, Tofi, Mhtaq Rza, liyarzad, Mir-Mhdi, Yhya Thfi, humay xanm, Lal xanm qztin iind yaxn itirak tmkl yana, Thranda, Miyand, rdbild, Mrndd, apurda v digr hrlrd qztin 30-dan ox mxbiri itirak dirdi. Msln Tbrizin orta mktb mllimlrindn biri yazrd: "Mn qztin birinci nmrsini aldm v byk hycanla onu oxudum. gr qztin bir say n mnim btn var-yoxumu istslr, mn trddd tmdn

117

vrrm. midvaram ki, "Vtn yolunda" qzti parlaq ulduz kimi z i il Tbriz fqlrini iqlandracaq".73 Stalin mruzsind M.C.Barov Mhmmd Biriyann v Bala Azrolunun adn xsusi iftixarla kirdi. Mruzd qoyulan ciddi msllrdn biri d Gny Azrbaycana tsir vasitsi olaraq islam dinindn istifad dilmsi idi. Bakda Qafqaz mslmanlar dini idarsi yaradldqdan sonra ruhanilrin v Zaqafqaziya dindarlarnn Bakda qurultay kirilmidi. Qurultayda btn dnya mslmanlarna qbul diln mracitin 5000 nsxsi azrbaycan v fars dillrind nr dilib Tbriz gndridi. Qurultayn qbup tdiyi "Mslman qardalara mracit"d dyilirdi: "Mslman qardalar! cllad Hitlr v onun lalts Mussolini mqdds islam torpaqlarn - rbistan v Misiri tapdalayb ial tmk mqsdi kdrlr. Liviyada Mussolini yz minlrl mslmanlar ignclr mruz qoyub glllyibdir. Onun hyaszl o drcy atmd ki, il nc islam xlifliyi iddiasna dmd... Biz Azrbaycan v btn Sovt ttifaqnn ruhanilri torpaqlarmza hcum tmi, yz minlrl insanlarn hyatn mhv tmi faistlrin cinaytin n dzb cihad lan tmyk. Hitlr, Mussolini v onlarn laltlar rbr aiylr yayrlar ki, guya Sovt hkumti islam dinin tzyiq gstrir. Bundan byk yalan v bhtan dnyada hl h ks grmyibdir... Biz Sovt ttifaqnn mslmanlar hmry olub alman faizmin cihad lan dirik. ntiqam gn atb. Hdisi rifd buyrulub ki, baqasna hcum dn tzlikl z czasn almaldr. Biz Sovt ttifaqnn mmin mslmanlar btn dnya mslmanlarna mracit dirik: Alman v talyan faistlrin rhminiz glmsin. Hr yrdki onlar grdnz ldrn. nki bu mqdds mrdir.74 Qafqaz mslmanlar qurultaynn bu mraciti Gny Azrbaycanda da byk ks-sda dourmudu. ran Mclisinin zv yxlislam Mlairi, mhur din xadimlrindn Hac Syid Rza

118

Firuzabadi, qazi Hac Mirz Bar aa, mcthid Siqttul slam, Hac Mirz Xlil aa v digrlri mtbuatda bu mracit z msbt mnasibtlrini bildirmidilr. Sovt Azrbaycannda yni yaranan dini idarnin bas yxl slam lizad Gny Azrbaycann din xadimlri il xsi laqlr yaratmd. Burada sas mqsd Gny Azrbaycana Sovt tsirini yaymaq idi. Sovt Azrbaycan sntinin uurlarn nmayi tdirmk n Gny Azrbaycana 44 nfrdn ibart konsrt qrupu gndrilmidi. Thranda, Tbrizd, Phlvid, Rtd, rdbild, Qzvind, Makuda, apur v Urmiyd konsrtlr byk uurla kmidi. M.C.Barov Stalin yazrd: Azrbaycan konsrt briqadasnn xzam olunmas ox faydal oldu. Gny Azrbaycanda hali Azrbaycan xalqnn kmiini v bugnn znd ks tdirn, ona doma olan incsnti byk mhbbtl qarlad. "Yaa Azrbaycan" kimi mahnlar dildn-dil dd.75 M.C.Barov z m"ruzsind K(b)P MK-nn v XKS-nin qrarna uyun olaraq Gny Azrbaycan n radio vrililrinin tkil dilmsini, Tbrizd xstxanann, mdniyyt vinin, orab trikotaj fabrikinin v Sovt Orta mktbinin almasn, Qzvind halinin imli su il tmin dilmsini, Dvlt Mdafi Komitsinin qrarna sasn Bak-Astara-Qzvin avtomobil yolunun kilmy balamasn yksk qaymtlndirirdi. Onun fikrinc, son zamanlar grln btn bu tdbirlr bhsiz ki, ranllar arasvda Sovt ttifaqna inam v imad yksltmi, azrbaycan halisi arasnda milli zndrki gclndirmidir.76 Bu id Gny Azrbaycan halisinin dilini, mitini, milli xsusiyyqlrini biln azrbaycanl iilrin rana zam dilmsi byk rol oynamd. M.C.Barov yazrd: ran hkumti v yksk dvlt mmurlar son zamanlar bizim orada nfuzumuzun ykslmsindn v onun glck nticlrindn htiyat dirlr. Onlar bizim randak tdbirlrimizi pozmaq n ks tdbirlr grrlr. Bir sra mbahissiz faktlar tsdiq dir ki, btn bunlar

119

ingilislr trfindn istiqamtlndirilir v mdafi dilir.77 M.C.Barov Stalin n hazrlad gni mruzd Syid Ziya trfdarlarnn Azrbaycandak faliyytindn d sz ard. Onun randa Sovt siyastin qar durduunu gstrirdi. Syid Ziyann missar olan Hsyn tika Tbrizd v ahsvn tayfalar arasnda tbliat aparrd ki, "ruslar ran paralamaq v ran razisinin bir hisssini SSR-y birldirmk istyirlr. ngilislrin mdafi tdiyi rann btvlyn v mstqilliyini saxlamaq n Vtnin ykan xilaskar olan Syid Ziya d-Dinin partiyasna girmk lazmdr".78 Barovun mlumatna gr syidilrin bu tbliat ingilislr v ran hakimiyyt orqanlarnn Gny Azrbaycandak nmayndlri - o cmldn ostandar Dadvr trfindn mdafi dilirdi. ngilislrin Xzrin cnubuvda v krdlr arasnda i apardqlar da qyd dqardi.1944-c ilin aprl-avqust aylarnda krd silahl dstlrinin hcumlar nticsind Mylanl, Tzknd, Qzlsulu, Qaraaac, Arxl, Drknd v d. Azrbaycan kndlri talan dilmi, kndli, iki uaq ldrlm, 6000 ba xrda buynuzlu, 700 ba iribuynuzlu mal-qara srlb aparlmd.79 M.C.Barov Stalin yazrd: "Uzun mddtdir ki, krdlr bizim komavdanln gz qarsnda Azrbaycan halisini soyub-talayr. Bizim komandanlq krdlr qar h bir qti tdbir grmr, yalnz xbrdarlq tmkl iini qurtarm hsab dir.80 Gny Azrbaycanda ii kclndirmk n M.C.Barov tklif dirdi: Azrbaycandan silmi dputatlarn mandatlarnn Mclis trfindn tsdiqan btn vasitlrl nail olmaq; - lazmi tdbirlri grmkl yaxn zamanlarda hmkarlar tkilatlarn birldirmk, Sovt ttifaqna dmn mnasibti olanlarn hamsn

120

rhbrlikdn uzaqladrmaqla orada bizim tsirimizi kclndirmk; - "Hizb-Tud" partiyasnn rhbrliyini azrbaycanllardan olan nfuzlu ziyallar hsabna mhkmltmk, onun nfuzunu qaldrmaq n bir sra tdbirlr grmk; ran hakimiyyt orqanlar vasitsi il Gny Azrbaycanda biz qar mbahislr yaradan txribat dmn nsrlri lv tmk n qti tdbirlr grmk; randak Sovt Ordusu komandanlna v diplomatik iilr gstri vrmk ki, azrbaycanl haliy hcum dn bir sra Krd talan tayfa balarna mnasibtd qti mvq tutsunlar. Azrbaycanllarla krdlr arasnda normal mnasibtlr yaradlmasna nail olmaq; Sovt Ordusunun yrldiyi razid qarnizonlarn nfuzunu qaldrmaqla ran hakimiyyt orqanlarnn bizim mnafyimiz toxunan hr hans tdbirinin sovt qarnizonlarnn razl olmadan kirilmsinin qarsn almaq; Kfiyyat ilrini gnilndirmk, bu mqsdd halinin nfuzlu hisssindn istifad tmk; ox htiyatl formada kndlilr arasnda bizim iimizi kclndirmy xsusi diqtt ytirmk;81 Gny Azrbaycana mnasibtd Sovtlrin siyasti dyiildiyi n rann siyasi hyat, ordunun quruluu bard mlumatlar toplanlmas kclndirildi. Hrbi kfiyyat 15 iyul 1944-c ild "ran silahl qvvlri haqqnda" gni mlumat hazrlanmd. Bu sndd ran ordusunun ba qrargah, hrbi dairlr, hrbi thsil mssislri, ordunun xsi Hyti, yrlmsi, dy ruhu, hrbi hava qvvlrinin vziyyti bard kfiyyat matriallar toplanmd.82 Zaqfrontun kfiyyat idarsinin 20 sntyabr 1944-c ild hazrlayb bir nsxsini d M.C.Barova gndrdiyi "ran Ordusunun gniralitti v zabit korpusu" adl aray-mlruzsi 236 shifdn ibart idi. Aray Zaqfrontun qrargah risi knrap-mayor vanov v kfiyyat idarsi

121

risinin mavini podpolkovnik Qorkov hazrlamd. Hmin arayda ran ordusunun saynn 123 min, zabitlrin saynn 9 min olduu gstrrdi. Sovt hrbi kfiyyatnn mlumatna gr ran ordusunda 1 hrbi nazir, 2 mavini, 2 korpus gnral, 17 dviziya gnral, 34 briqada gnral, 338 polkovnik, 239 podpolkovnik, 320 mayor, 1470 kapitan, 1960 ba lytnant, 1247 lytnant, 870 lytnant v s. xidmt dirdi.83 Hrbi nazir brahim Znd, ba qrargah risi ahin dftrxanasnn kmi bas gnral Ka li Razmar idi. Hrbi ura zvlri olan diviziya gnral brahim Zndin, diviziya gnral Hac li Razmarnin, korpus gnral Yazdn Pnahn, briqada gnral Hidaytin, briqada gnral Moktadirin, diviziya gnral Mhmmd Firuzun haqqnda hr y Sovt hrbi kfiyyatna mlum idi. Onlarn yaadqlar vlrin ninki nvan, htta plan bl Sovt xsusi xidmt orqanlar trfindn yrnilmidi.84 ran hrbi hava qvvlrind 725 nfr xidmt dirdi, 191 hrbi tyyarsi var idi. Bundan 78-i uua yararl idi. Hrbi hava qvvlrinin risi kmi hrbi nazir, Avropada thsil alm gnral hmd Naxvani idi,85 1944-c ilin oktyabrnda Sovt Xsusi Xidmt Orqanlar v hrbi kfiyyat trfindn ran dvlt aparatvda ilyn btn yksk vzifli xslrin siyasi oriyntasiyas v SSR-y mnasibti haqqnda mvqlri yrnidi. Bu bard 219 shifdn ibart gni aray hazrlanmd.86 ran ordusu zabitlrinin siyahs v onlar haqqnda mlumatlar Qzl Ordunun Ba Qrargahnn risi ordu gnral Alksy Antonova tqdim dilmidi.87 Gny Azrbaycan hrlrin azrbaycanl zabitlr hrbi komndantlar.tyin dildikdn sonra qarnizonlarda nizam-intizam xyli mhkmlndirildi. Milliyytc rus olan zabitlr azrbaycanllarn qayda-qanun yaratmaq chdlrindn naraz qalmdlar. Hl avqust aynda 4-c ordunun ks-kfiyyat blmsinin ris mavini

122

podpolkovnik Kupriyanov Zaqafqaziya Cbhsi ks-kfiyyat idarsinin risi gnral-mayor N.Ruxadzy azrbaycanl hrbi komndantlarn "cinaytkar faliyyti haqqnda" gni kfiyyat matrial gndrmidi. Burada Maraa hrinin komndant smaylovun, Qzvinin komndant liyvin, Tbrizin komndant Maniyvin, Mrndin komndant hmdovun, rf hrinin komndant Quliyvin, Babolsrin komndant Haqvrdiyvin, ahi hrinin komndant Nuriyvin, alusun komndant Mustafayvin, Unu hrinin komndant Mirftullayvin, Sar hrinin komndant Aayvin v d. faliyytindn shbt alrd. Msln, agntin vrdiyi mlumata gr, mayn 1-d Qzvinin komndant mayor liyv hr polisinin risi Srrt il birlikd apur Hotlind nahar drkn btn qazl ordu zabitlrinin salna imkdn imtina tmi, yalnz azrbaycanl zabitlrin rfin imyi tklif tmidi. Ondan bir Azrbaycan mahns oxuma xahi tdikd o, dmidi: "Mn artq 4 il bu sarlarn (ruslarn) iind olduumdan, htta azrbaycana mahn oxuma da unutmuam".88 Gnral Ruxadz bu mlumatlar M.C.Barova gndrdi v bildirdi ki, ondan cavab almayana qdr mslni Zaqfrontun hrbi urasna xarmayacaqdr. M.C.Barov t"ili olaraq Gnydki komndantlardan mlumat tlb tdi. Azrbaycanl komndantlar z mlumatlarnda Sovt Ordusu zabitlrinin srxoluundan, yyalndan, oruluundan v soyunuluundan yazaraq bu zmind ks kfiyyat zabitlrin tsir gstrdiklrini bildirirdilr.89 M.C.Barov Zaqfrontun komandan, Ordu gnral Tlnv, 4-c ordunun komandan gnral-lytnant Sovtnikova v Ruxadzy gndrdiyi cavabda yazrd: ks kfiyyatn Gny Azrbaycandak hrlrin azrbaycanl hrbi komndantlar haqdak mlumatlar hqiqt uyun dyil. Qzl ordu zabitlri Tbrizd qayda-qanun yaratmaq istyn komndant mayor jdr Maniyvi lml hdlyiblr. Niy kfiyyat matriallarnda

123

yoxdur?90 Bu mlumatlarda gstrirlr ki, guya hrbi komndantlar fars dilini ytrinc bilmdiklrindn yrli hali il yaxndan laqy gir bilmirlr. 4-c ordunun kfiyyat iilrin mlum olmaldr ki, Sovt qarnizonlar Gny Azrbaycanda yrlir, burann halisi azrbaycanllardr v fars dilind dyil, Azrbaycan dilind danrlar.91 1944-c ilin dkabrnda alnan mlumatlara v yrniln vziyyt uyun olaraq Zaqafqaziya Cbhsi Ordusunun komandan, ordu gnral Tlnv, Azrbaycan K(b)PMK-nn katibi M.C.Barov, hrbi ura zv gnral-mayor Yfimov, Zaqafqaziya Cbhsi Siyasi darsinin risi gnral-mayor Ymlyanovun imzas il Qzl Ordu Ba Siyasi darsinin risi gnral-polkovnik Alksandr rbakovun adna "rann yrli halisi irisind iin gclndirilmsi haqqnda" mruz hazrland. Orada dyilirdi: Sovt Ordusunun randa olduu 3 ildn artq bir dvrd ran halisinin, xsusil Gny Azrbaycan halisinin siyasi tfkkrnn yksldilmsind hmiyytli i grlmdr. Azrbaycan partiya tkilat yalnz 1944-c il rzind Sovt Ordusunun siyasi idarlrind, hrbi komndaturalarda, Sovt Ticart v Nqliyyat darlrind ilmk n 800 nfr yaxn adam gndrmidir. Bunlar yrli hali irisind byk i grrlr. Buna baxmayaraq bizim hali irisind tbliat ilrimiz arzuolunan sviyyd dyildir. Tbliat ilrini yksltmk n tklif olunurdu: "Dust ran" qzti ynidn qurulsun v onun tiraj 15 min atdrlsn, Gny Azrbaycan halisi irisind yaylan "Vtn yolunda" qztinin tiraj 15 min atdrlsn; randa tz bir zamavda fars, Azrbaycan, rmni, rb v krd tkstlri il illstrativ jurnal buraxlsn; bizim nzartimizd olan nrlrd mxtlif istiqamtlri tmsil dn yrli mlliflrin yazlarnn drc dilmsi artrlsn; imali rana vrililr yayan radio qovaqlarnn ii tkmilldirilsin v tatlar artrlsn; Zaqafqaziya

124

Cbhsi Siyasi darsinin 7-ci blmsin icaz vrilsin ki, Thranda Mlumat-Trcm Mrkzi yaratsn; randa olan Sovt Ordusunun qrargah v siyasi orqanlarna taprq vrilsin ki, ran v fars dilini drindn yrnsinlr; MC xtti il randa rus dili yrdn kurslar alsn; aztminatl haliy pulsuz xidmt gstrn "xalq xstxanalar" alsn v hrbi hkimlrin ilycyi bu xstxanalara drman v lazmi avadanlq buraxlsn; Tbliat ilrini tkil tmk n yuz min xarici valyuta ayrlsn v s.92 n nhayt 1944-c ilin dkabrvda daha bir addm atld. M.C.Barovun noyabrn 27-d Malnkovun adna vurduu tlqrama cavab olaraq Moskva Gny Azrbaycana mdni, dbi, lmi tsiri kclndirmk n Azrbaycan - ran Mdni laq Cmiyytinin yaradlmasna icaz vrdi. Barovun qklifi il iki df Stalin mkafat laurat, 1940-c ildn partiya zv Smd Vurun cmiyytin sdri tsdiq dildi...93

125

VIII. Nft urunda mbariz v S.Kavtaradznin Thran sfri 1944-c ilin ortalarnda byk mharibnin sonu grsnmkd idi. taliya mlub olmudu. Almaniya imali Afrikadan, Yaxn v Orta rqdn, Sovtlr Birliyindn xarlmd. Artq mttfiqlr mharibdn sonrak dvrn prspktivlri haqqnda dnrdlr. stniln qdr ziddiyytlr toplanmd. Almaniya trfindn ial olunmu dvltlrin glck tallri, Sovtlrin rqi Avropada v Gny Azrbaycanda mhkmlnmk chdlri, Uzaq rq v Sakit okan hvzsindki qyri-sabitlik aq v ya gizli mzakirlrin mvzularia vrilmidi. Dnya yanacaq v nrgtika mnblri urunda grgin mbariz dvr balayrd. Mttfiqlr tdricn rqiblr vrilirdilr. 1944-c ilin ortalarndan balayaraq nft urunda mbariz rana mnasibtd siyasti myyn dn balca amil olmaqda idi. AB v ngiltr Sovt ttifaqn Yaxn rqin, rann nft mnblrin buraxmamaq siyastini rhbr tutmaqla z aralarnda da ciddi ixtilaflardan yan k bilmdilr. Birlmi Milltlrn kmi przidnti hardinq qyd dirdi ki, biz dnyann, ictimai mnasibtlri v hququ yrnmkl mul olarkn ngiltr nft mnblrini l kirir. Bu srvt is dnya aalnn sasn tkil dir.1 1944-c ilin iyulunda Vainqonda nft mslsin hsr olunmu ngilis-Amrikan Konfrans kirilmidi. On gn davam dn Konfransda ran nfti il bal msllr mzakir dilmidi.2 Hl 1943-c ilin sonunda "Standart Vakum Oyl Komnani" amrikan irktinin nmayndsi Draypr Thrana glmi, ran Bluistannda nft konsssiyas almaq bard ticart v snay naziri gnral fai il danqlar aparmd. Bu danqlarla bal Thrandak AB mvqqti ilr mvkkili Ford 2 fvral 1944-c ild Birlmi tatlarn sfirliyi adndan faidn, 11

126

fvralda Saiddn, 19 fvralda Ba nazir Sohylidn xahi tmidi ki, konsssiya bard danqlarda Draypri mdafi tsinlr. 1944-c ilin aprlind Milsponun Cnubi ran zr mavini tyin dilmi amrikal Bryton Thrana gldi. Rsmi olaraq o, Grmanda oturmal, cnubi ran vilaytlrinin maliyy ilrin nzart tmli idi. Lakin slind Bryton Bluistan nftind maraql olan Amrikann "Sinklr" kamnaniyasnn nmayndsi idi. 1944-c ilin yaynda bu kampaniyann digr bir nmayndsi - Vilson Thrana gldi. yni il bu dvrd "Amrikan strn Ko"-nun nmayndsi Vaqram Frndyana v Kmpl d randa danqlar aparrdlar. yulun vvllrind nft msllri zr Amrika hkumtinin nmayndsi polkovnik Lvlin Thrana glii il ilr yni xaraktr almaa balad. O, 12 iyulda randa danqlar aparan btn kampaniyalara bildirdi ki, bundan sonra nft konsssiyas danqlar Amrika hkumtinin adndan aparladr. yul aynn 20-d kmi przidnt Hrbrt Huvrin olu v Kurtis ran hkumti trfindn nft zr mtxssislr kimi Thrana dvt dildilr. 1944-c ilin iyulundan balayaraq ran hkumti gizli kild Amrika hkumti v kampaniyalar il danqlar aparrd.3 Lakin ranllar l bilirdilr ki, bu danqlar gizli aparlr. Danqlarn gdii bard Sovt xsusi xvdmt orqanlarnn mlumat var idi. Amrikallarn nft danqlar bardo toplad matriallar Thrandak Sovt ticart nmayndsi Miqunov avqust aynda gizli kild M..Barova gndrmidi.4 AB-n randak fall Sovtlrin diqttindon yaynmad. randak SSR diplomatik, hrbi v xsusi xidmt idarlri nft mslsi trafnda cryan dn btn prosslri izlyirdilr. slind 1944-c ilin yazndan balayaraq Sovt Azrbaycan iilrinin xsusi taprqla Gny gndrilmusi Moskvann nft siyastinin trkib hisssi idi. Lakin hl n Gny

127

gdnlrin, n d milli hisslri oyanm yrli halinin bu niyytlrdn xbrlri yox idi. Sovtlr trfindn himay diln Thran mtbuat 1944-c ilin ortalarndan imal nfti idyasn dvriyyy gtirmy balamd. "Toufik" satirik jurnal iyul aynn 19-da "Nftdn bla" adl yumoristik bir yaz drc tmidi. Yaznn qhrman olan ran xanm nfq tinliyi olanda z n bir n banka nft htiyat ymd. Onun hr iki trfind iki qonusu var idi ki, ran xanmn nftin tamah salrd. Biri varl v tkbbrl idi, o birisi kasb, adi v qaba idi ki, xaricn ran xanma ox mhribancasna mracit dirdi. Lakin o, ran xanmn vind ba vrn hadislri d ox diqttl izlyirdi. l ki, ran xanm birinci qonusuna lazm olduundan ox nft vrirdi, kinci qonusu oxmnal dnclrl ran xanma gzlrini brldirdi. Nhayt, kinci mrtbd n varl rqib pyda oldu v o birilrdn yz df artq ran xanmn nft gzlliyin aiq oldu. Allaha kr ki, ran xanma bu mbarizd hyatn xilas tmk mmkn oldu.5 Sonradan pyda olan varl muq - Amrika z mvqlrini randa artq xyli mhkmlndirmidi. Hl 1942-ci ild Britaniya ran razisindn SSR-y yk daimasn amrikallara vrmidi. Cnubdan Thrana gdn limanlar, avtomobil v dmir yollar AB-n nzartin kmidi. 1944-c ild amrikanlar Tbriz v Xzr dnizi limanlarna gdn yollar da z nzartlrin gtrmk istyirdilr. 1944-c ilin payznda Thran, Hmdan, Xorrmabad, hvaz, Abadan, Qzvin, v digr yrlrd olan Amrika ordusunun say 50.000 sgr v zabitdn ibart idi. 1 avqust 1944-c ild Amrika ordusunun Thrandak paradnda ah z itirak tmidi. O, xanm v hkumt zvlri il birlikd mirabadda Amrika hrbi drksind olmudu.6 Sovt xsusi xidmt orqanlarnn mlumatna gr AB ordusu Yaxn rq gldikd onlarn qarsna bl bir vzif qoyulmudu ki, gr alman

128

ordusu Bak nft mdnlrin doru irlilyrdis Amrika ordusu tcili Zaqafqaziyaya daxil olmal v ilk olaraq Abron yarmadasn tutmal idi.7 1944-c ilin axrlarnda randak Amrika mavirlrinin say yz yaxn idi. Maarif sahsind ilmk i daha 60 mavir dvt dilmidi. Thranda Amrika kollci almd. rana gln Amrika mavirlorinin sas vziflrindn biri Sovtlr qar durmaq idi. "Nyusvik" jurnal yazrd: "Tsir dairsi urunda intriqa aparan Britaniya v Rusiyadan frqli olaraq AB qti olaraq rann mstqalliyin trfdardr. ran haqqnda byannam AB nqqyinzrinin qlbsidir. Bu byannam ruslari Fars krfzin xmaq thlksini aradan qaldrd".8 ran mdafi nazirinin maviri Amrika gnral-mayoru Ridli Mhdd olarkn polis v jandarma balarna dmidi: Xorasavda oxlu sovt casuslar var, siz onlara qar h bir mbariz aparmrsnz, Sovt asuslarna qar mbarizni kclndirmk lazmdr.9 Tbrizd olarkn Ridli gstri vrmidi ki, ran ordusu sgr v zabitlri, habl v Amrika mavirlri n byk miqdarda buda ayrlsn. O, bildirirdi ki, "onsuz da budan ruslar alacaqlar". 1944-c il rzind amrikallar gnc ah z trflrin kmk n bir sra aldmlar atmdlar. 1944-c ilin yaynda Mhmmd Rza Amrika tyyarsind Thrandan Abadana gtmidi. Abadanda aha SSR-y gndrmk n tyyarlr ylan nhnk malatxana gstrmidilr. Amrikanlar vd tmidilr ki, bu malatxana mharibdn sonra rana vrilck. "Assoytd prss"in mxbiri Qrmann iyul aynda ahdan gtrdy msahib Birlmi tatlarn mtbuatnda ahn nvanna yazlan komplmntlrin mayiti il drc dilirdi. 1944-c ilin sntyabrnda Mhmmd Rza Vainqqona dvt dilmidi. Lakin atas ohansburqda vfat tdiyindn o, bu dvtdn imtina tmidi.10 1944-c ilin payznda ruslar rann imal

129

nftin konsssiya almaq fikrind idilr, ran hkumtindn xbrsiz Sovt qtisadi Komissiyasnn Thrana sfri gzlnilirdi. mzalanmas nzrd tutulan konsssiya mqavilsinin, gizli protokolun v niyyt protokolunun layihlri hazrlanmd. ran nft snaysi haqqnda hazrlanan arayda gstrilirdi ki, raqda, Sudi rbistanda v Bhrynd ild b milyon ton nft xarld halda, randa 16 milyon ton nft xarlr.11 rann nft snaysi btvlkd Britaniya kampaniyalarnn nzarti altnda idi. Abadan v Grmanah nftayrma zavodlar btvlkd ngilis kapital sasnda qurulmudu.12 SSR xarici lr Komissarl Yaxn rq bsinin mdiri van Sadikova taprlmd ki, "ngiltr - ran Nft Kampaniyas" il rqabt dzml "Sovt - ran Nft Kampaniyasnn" mqayisli thlilini hazrlasn. Sadikovun mtxssislrl birg hazrlad arayda ngiltr-ran kampaniyasna aid mharib rfsindki rqmlr gtrlmd. 8 sntyabrda tqdim dilmi arayda gstrilirdi: ngilislr 1938-ci ild randa 10.195.000 ton nft xarblar, Bu nftdn gln 6.109.477 funt strlinq glirin 3.307.479 funt strlinqi ran hkumtin vriblr. "Sovrannft" yaranardsa, hazrlanm mqavil layihlrin gr imali randa rti olaraq 10.195.000 ton nft xarlmal idi. Bundan gln 11.418.000 Amrika dollar glirin funt strlinq hsab il 3.933.905 funtu ran hkumtin vrilmli idi. Bu hsablamalara gr Sovt nft konsssiyas, ngiltr - ran nft kampaniyas il mqayisd 18-19 faiz ran hkumti n srfli idi. Arayn sonunda hsablamalarn rti xaraktr dad qyd olunurdu.13 1944-c ilin yaynda nft mslsi dmk olar ki, ran mtbuatnn balca mvzusuna vrilmidi. "Dmavnd" qzti yazrd: Tbrizdki son itialar nft mslsi il laqlidir. ran Azrbaycannda Msul v Krkuk razilri il bal olan ox zngin nft htiyatlar var. Pantrkizm v vahid krd dvlti

130

yaratmaq idyas bu msl il bilavasit laqlidir. Ona gr SSR, ngiltr v Trkiy Azrbaycan mslsind maraqldrlar. Kmid ba vrmi rmni, aysor, krd mslsinin kklrini d nft problmind axtarmaq lazmdr. gr nft kampaniyalarnn thrikiliyi olmasayd, yqan ki, trklr (yrli hali nzrd tutulur C.H.) Azrbaycanla bal h bir qlb irli srmzdilr.14 Thranda xan "Frda" qzti d Azrbaycann nftl zngin olduunu, htta bir sra yrlrd bu nftin torpan ustn xdn gstrirdi. Qzt dnyann mhur bir iqtisadsnn szlrin istinadn dyirdi: hans lknin ki, qara qzl var, onun sar qzl haqqnda dnmy htiyac yoxdur.15 "ran ma" qzti yazrd ki, Abadanda Ali Nft mktbinin tlblri irisindn 12 ranl silib ki, Londona oxumaa gndrilsinlr.16 Thranda xan "Dariya" qzti 17 iyul saynda Sovtlrin almaq istdiyi imal nfti konsssiyas il bal gni yaz vrmidi. Nft axnamalar il bal mslhtlmlr aparmaq n Londondak sfir Tazad, Moskvadak sfir AH, Qahirdki sfir Cam yni vaxtda Thrana dvt dilmidilr. hali arasnda bl aiy gzirdi ki, guya yni hkumt tkil tmk n tannm sfirlri rana arblar. Sovtlrin istdiyi Kvir-Xuryan nft yataqlarnn razisi vaxtil Nsrddin ah trfindn bir ranlya vrilmidi. Sonra hmin ranl bu razini rus tbsi olan Xotariya adl bir grcy satmd. Nft konsssiyas yaratmaqla bal Xotariya bu razini ngilisAmrika kampaniyasna 400.000 funt strlinq satmaq istynd rus hkumti buna tiraz tmidi.17 Sovtlr dvrnd burada faliyyt gstrn "Kvir Xuryan Limitd" aksionr cmiyyti il bal ranla 8 iyul 1928-ci il, 7 oktyabr 1929-cu il, 28 avqust 1932-ci il sazilri imzalanmd.18 Sovtlrin narahatl onunla bal idi ki, hl 1921ci ild ran mclisi imal nftinin "Standart oyl" kampaniyasna konsssiyaya vrmk haqda b bnddn ibart qrar qbul tmidi. Bu qrar pozmaq

131

n ruslar randa ox ciddi dyiiklik tmk mcburiyytind qalmdlar. 1944-c ilin yaynda Amrika kampaniyalarnn rana axmas, Thran mtbuatnda imal nftinin ngilislr vrilmsi haqda fikirlrin sslnmsi SSR-nin narahatln daha da artrd. 10 sntyabr 1944-c ild SSR Xalq Xarici lr Komissarnn mavini S.Kavqaradznin sdrliyi il N.Baybakov, Kumkin (komissiya zvlri), N.Hydrov, Y.Dmitrv, M.Korasyov, Kanrodovdan (ksprtlr) ibart Sovt hkumt komissiyas Thrana gldi. Sntyabrn 11-d komissiyan Ba Nazir Said Thran yaxnlndak villasnda qbul tdi. z nitqind o, Sovtlr ahnah hkumtinin qarlqa dostluq mnasibtlrindn, Kavtaradznin sfrindn mmnun qaldn bildirdi. Sonra SSR Xarici lr Komissarnn mavini Ba nazir tkkr tdi v Sovtlr Birliyin silah, hrbi sursat gtirilmsind rann rolunu yksk qiymtlndirdi. O, bildirdi: lklrimiz arasnda brqrar olmu sl dostluq sonrak siyasi, ittisadi v mdni laqlrimizin gnilnmsi n yax bnvrdir. Kavtaradz ran hkumtinin lkd nfuzunu qaldrmaq n trfli sazilr uyqun olaraq mttfiq ordularnn randan vaxtnda xarlmasnn zruriliyini qyd tdi.19 Danqlar zaman Sovt trfi sfrin sas mqsdinin rann imalndak nft mnblri il tan olmaq, "Sovt-ran Nft" Birliyinin konsssiya mqavillrini imzalamaq olduunu lan tdi. Ba nazir Said Komissiyaya btn vasitlrl kmklik dcyini bildirdi.20 Sntyabrn 16-da Kavtaradz Thrandak sfir M.Maksimovun mayiti il Saadabad sarayna gtdi v Mhmmd Rza ahla grd.21 Sntyabrn 17-dn 23-n qdr komissiya tam hytd Sovt sfirliyinin maviri .Yaqubovun mayiti il imal vilaytin sfr tdi. Smnan, Mazandaran, Gilan, Qorqanda Kvir-Xuryan aksionr cmiyytinin kfiyyat ilri il, palq vulkan il, Trkmn lndki nft mnblri il Komissiya

132

yaxndan tan oldu. Daha sonra bir n gn N.Hydrov v Y.Dmitrv Gny Azrbaycanda - rdbil, Tbriz, Urmiy v Miano yaxnlqnda bzi yrlr baxdlar, qalan komissiya zvlri is Thrana qaytd. Komissiyann qnatin gr ilk ilr Mazandaranda balamal idi. Nftl zngin olan Sari-ahi rayonu Xzr dnizindn 40 km. cnubda yrlirdi v qazma ilri aparmaq n lvrili idi. kinci prspktivli rayon Qorqan hsab dilirdi. Smnanda is qazma ilrinin aparlmasnn bir sra tinliklri olduu qyd dilirdi. Gilan v Azrbaycanda hl goloji-kfiyyat ilrinin aparlmas mslht bilinirdi.22 Sntyabr aynn 25-d Komissiyann imali randa - Smnan, Qorqan, Mazandaran, Gilan v Azrbaycanda nft konsssiyas haqqnda tkliflri v imal nftivdn SSR-y istifad tmk hququ vrilmsi bard Sovt hkumtinin notas Ba nazir Said tqdim dildi. Sovtlrin nft tlbi Thran mtbuatnn balca mvzusuna vrilmidi. Danqlarn ilk dvrnd qztlr imal nftinin Sovt ttifaqna Konsssiyaya vrilmsin msbt yanard. "Rstaxiz" qztinin fikrinc, hkumt ran nftinin xaricilr konsssiyaya vrilmsinin lyhin dyildi. Qzt yazrd: bu msly bynlxalq siyast nqtyi-nzrindn yanaaraq bl nticy glirik ki, gr biz cnub nft mnblrini ngiltry konsssiyaya vrmiiks, bh yoxdur ki, o biri qonumuz istisna dil bilmz. H bir sas yoxdur ki, imal qonumuza, yni zamanda Amrikaya konssiyadan imtina dilsin.23 Sovt iqtisadi komissiyasnn ran hkumtin tqdim tdiyi "Konsssiya mqavilsi" 22 madddn ibart idi. Mqavild gstrilirdi: "Sovrannft" Birliyi Konsssiya razisind nft, tbi qaz v digr mhsullarn axtar v xarlmasnda, onlarn tmizlnmsind, nqlind, randa v ondan knarda satlmasnda mstsna huqlara malikdir. Konsssiyann razisi xritd myyn olunmal v hmin xrit hr iki dvlt trifindn imzalanmal v mqavilnin

133

ayrlmaz hisssin vrilmli idi. Mqavil qvvy mindiyi andan 60 il mddtin imzalanrd v 40 ildn tz pozula bilmzdi. Mqavil birtrfli qaydada ran hkumti trfindn lv dil bilmzdi, onun maddlri glckd qbul olunan hr hans qanun v ya aktla dyidiril bilmzdi. Trflr arasnda yarana bilck mnaqi hr iki trfdn iki nfr olmaqla brabr Komissiyada hll dilmli idi. gr bu mmkn olmazdsa fikir ayrlqlar SSR il ran arasnda diplomatik qaydada hll dilmli idi. Mqavil Mclis trfindn qbul dildikdn v ah trfindn imzalandqdan sonra qvvy minmli idi.24 Mqavil il brabr "Kvir Xuryan Limitd" aksionr cmiyyti haqqnda gizli protokol da ran hkumtin vrilmidi. Gizli protokolda aksionr cmiyytl bal vvllr iki dvlt arasnda imzalanm 8 iyul 1928-ci il, 7 oktyabr 1929-cu il, 28 avqust 1932-ci il tarixli sazilrin z hquqi qvvsini itirdiyi bildirilirdi. Bununla da "Kvir Xuryan Limitd" aksionr cmiyyti z nizamnamsi rivsind lv dilirdi. Gizli protokol, konsssiya mqavilsi Mclis trfindn mdafi dilib, ah trfindn imzalandqdan sonra qvvy min bilrdi.25 nc snd is 4 bnddn ibart olan niyyt protokolu idi. Niyyt protokoluna gr "Sovrannft" Moskvada tkil olunmal, 60 il mddtin imali randa nft kfiyyat v xarlmas il mul olub isthsal mnasibtlrinin inkiafna yardm gstrmli idi.26 Ba nazir Mhmmd Said sz vrdi ki, ran hkumti konsssiya mqavilsini tam mdafi dck v o, mqavilni Mclisdn kirck. ran hkumti, tannm siyasi xadimlr v Mclisin dputatlar il laq yaratmaq mqsdil Thrandak Sovt sfirliyi iki tdbir kirdi. Sovt hkumt komissiyasnn Thrana glii il bal nazirlr, dpuatlar v nfuzlu siyastilr SSR sfirliyin dvt dildilr. Dvtlilrin ofrin ziyaft vrildi v koktyl tkil dildi. ran hkumti v Xarici lr Nazirliyi d Sovt nmaynd Hytin rfin

134

ziyaft vrdi. Sntyabrn son gnlrind Kavtaradz ynidn ahla grd. "ttlavt" qztinin rdaktoru Msudi Kavtaradz il msahib alard. SSR Xarici lr Komissarnn mavini "ttlavt" qzti n msahibsind dyirdi: "Mn "Kvir-Xuryan" cmiyytinin vziyytini v imali rann tbi srvtlrini yrnn komissiyann bas olaraq rana glmim. Bu i hl Moskvada balanmd v mniml bura glmi tannm goloqlarn kmyi il baa atdrlmd. Sovt iqtisadi komissiyas bizi maraqlandran yrlrd oldu v bir sra corafi, txniki iqtisadi gstricilri yrndilr. in nticlrini mn z hkumtim mruz tdim. Sovt hkumti mnim balq tdiyim komissiyaya slahiyyt vrmidir ki, rann imalnda nft kfiyyat v xarlmas il bal SSR-y konsssiya vrilmsi tkliflrini ran hkumtin tqdim tdim. Sovt hkumti bl hsab dir ki, imali rann tbi htiyatlar, ran fhllrinin, ziyallarnn myi v gcl, mkmml Sovt txnikas il birlrs, hr iki trf n frhli nticlr vrr, rann imalnn snaylmsinin bnvrsi qoyular... Mn bu msl il bal iki df lahzrt ahla v bir n df cnab Ba nazirl grmm. midvaram ki, hr iki trf n faydal olan bu byk iin bnvrsini qoymaq mmkn olacaq".27 Artq oktyabrn ilk gnlrind hkumt dairlrin yaxn olan mtbuat orqanlar Sovtlr konsssiya vrilmsi lyhin yazlar vrmy balamdlar. "Vzif" qzti 3 oktyabr saynda yazrd: "Mttfiq qounlarnn lkd olduu hrbi dvrd hquqi chtdn hkumt konsssiya haqqnda mqavil imzalamaa slahiyytli dyildir".28 Oktyabrn 4-d hmin qztd Mhmmd Said v Kabintin digr zvlrin mracit vrilmidi ki, nft konsssiyalar haqda msl hrbi mliyyatlar baa atana qdr txir salnsn. "xtr" qztind gdn "Bizim nfti ldn buraxmayn" adl yazda mharib dvrnd hr hans

135

xarici dvlt nft konsssiyas vrilmsi xyant hsab dilirdi. Qzt yazrd: "Htta konsssiya mclisd tsdiq dils d ran xalq onu qyri-qanuni hsab dck. Bizim zabk xalqmz zn haqq vrck ki, tbi srvtlrini z lin alsn... ran nfti ran xalqna mxsusdur".29 "Rstaxiz" qztind is sntyabrn 27-d drc olunan mqal hmin qztd iki gn vvl drc dilmi yaznn tam ksini tkil dirdi. Nft konsssiyas il bal hkumtin xlmaz vziyyt ddyn xatrladaraq qzt bildirirdi: "Biz bl glir ki, daha lvrili mqama qdr hkumt yni konsssiyalar vrilmsini txir salmaldr. Cnub nftinin Amrikaya, imal nftinin Rusiyaya vrilmsi mslsi gndlikd durduu hazrki anda bizim hkumtdn tlb tmy haqqmz var ki, o sazilri gz bal imzalamasn. Byk dvltlrin siyasti aydnlaana qdr biz h bir qrar qbul tmmliyik ki, lkmiz ynidn bynlxalq qardurmann mydanna vrsin".30 Sovt tkliflrinin ran hkumtin vrilmsindn xyli kmsin baxmayaraq Ba nazir Mhmmd Said cavab vrmyi mxtlif bhanlrl yubadrd. Oktyabrn 2-d Said Sovt tkliflrini kabintin qapal mzakirsin qoydu. Kmin axam Said byanat vrdi ki, vziyyt mrkkb olduundan kabintin iclasnda h bir qrar qbul dilmdi. Halbuki Nazirlr Kabintinin iclasnda qrar qbul dilmidi ki, nft konsssiyalarnn vrilmsi mharib qurtarana qdr txir sadnsn.31 Ba nazir istmirdi ki, Sovt hkumt komissiyas Thranda olarkn bu qrar lan tsin. Lakin h ks mlum dyildi ki, sntyabrn 10-da rana gln SSR nmayndlri n zaman Moskvaya qaydacaqlar. Thranda olan Sovt hkumt komissiyasna mlumat vrmdn oktyabrn 5-d hkumtin v Mclisin birg qapal iclas kirildi. clasda Kavtaradznin Said tqdim tdiyi tkliflr mzakir dildi. Sovt idarlrin mlum oldu ki, mzakirlr l d yax raitd kmyib. Oktyabrn 9-da Mclisin qapal

136

iclas kirildi v Ba nazir hkumtin Sovt tkliflrinin lyhin olmas bard gni rsmi byanat il x tdi. Thranda olan Sovt hkumt komissiyas z tkliflrin rsmi cavab almadqlar n Ba nazirdn tlb tdilr ki, onlar qbul tsin. Oktyabrn 11-d Kavtaradz, Baybakov vo Kumkin Mhmmd Saidl grdlr. Artq sbri dknmi Kavtaradz Ba nazirdn qti cavab tlb tdi. Said tiraf tdi ki, mharib qurtarana qdr ran hkumti Sovtlr konsssiya vrmyckdir. Sfrin ykunlar bard M.C.Barova hsabat hazrlam Aznftin rhbrlri yazrdlar: "Sovt ttifaqnn hkumt komissiyasna mnasibtd Ba nazir Said zn nzaktsiz apard v ikibal oyun oynad. O, szd hrtrfli yardm gstrcyini vd ts d, id bizim tkliflrimizi pozdu".32 Oktyabrn 23-d Kavtaradz Mhmmd Rza aha bildirdi ki, artq Said hkumti il mkdal davam tdirmk mmkn dyil. Lakin mlum oldu ki, ah da bu msld Ba naziri mdafi dir. Sovt nmayndlrinin fikrinc, ran hkumtinin bl hrkti ingilislrin onlara tsiri il bal idi. ngilislr z adamlar vasitsi il bl bir tbliat aparrdlar ki, Sovt hkumtinin mqsdi nft almaq olmayb rann imal vilaytlrini l kirmkdir. Ona gr ingilislr mslht vrirdilr ki, ran z nftini hkumt dyil (Sovt hkumti nzrd tutulurdu - .H.), xsusi kampaniyalara vrmlidir.33 Sovt xsusi idarlrinin mlumatna gr ran mclisinin 112 dputatndan 90 nfri, kabintin 11 zvndn 9-u ingilislr trfdar idi. Danqlar gtdiyi dvrd Thrandak Britaniya sfirliyinin mtbuat katibi xanm Lamiton qzt rdaktorlarn yanna dvt dib onlara myyn tlimatlar vrmidi. "rani ma" 11 oktyabr saynda "Said v rann imal nftinin problmi" adl gni mqal drc tdiyindn qztin rdaktoru ngilis sfirliyin xsusi shbt arlmd. "Star", "Baxtr", "Ku", "Dad",

137

Rhbr" v digr qztlr imal Nfti Konsssiyas il bal oktyabrn sonuncu ongnlynd gni yazlar vrmidilr. "Star" qztinin rdaktoru Ba nazirl gr zaman Sovt hkumt komissiyasnn rana sfri haqda onda qabaqcadan mlumat olub-olmadn soruduqda Said bu sfrdn onun mlumat olmadn bildirmidi.34 ran hkumtinin bas mtbuat v lk ictimaiyytini inandrmaa alrd ki, guya SSR-y nft konsssiyas vrilmkdn imtina dilmsi Sovt-ran mnasibtlrini pisldirmykdir. Ba nazirin zn v lky tskinlik vrmsin baxmayaraq Sovt hkumt komissiyas hl Thranda ikn onun yrin namizd axtarna balamd. Namizd is z z aya il glmidi. Thranda danqlarn gtdiyi bir vaxtda Qvam-s-Sltn gizli kild Sovt hkumt komissiyasnn zv, SSR nft snaysi komissarnn mavini Nikolay Baybakovla grb Mhmmd Saidin onlar aldatdn v Sovtlr nft vrmycyini anlatmd. hmd Qvam vd vrmidi ki, gr o, hkumt kabinsin rhbrlik ts Sovtlril tkliflrini hyata kirckdir.35 Bir aydan artq srn danqlar hs bir ntic vrmdiyindn oktyabrn 25-d Sovt hkumt Komissiyas Thrandan Moskvaya qaytd. Bu sfr Nikolay Baybakova dd. O, Tshrandan qaydandan bir n gn sonra noyabr aynda 33 yanda ikn SSR nft snaysi Komissar tyin dildi. Sovt Nft Krnsssiyasnn lyhin xmaq Mhmmd Said Maraayiy baha baa gldi. 1944-c ilin noyabr aynn 9-da Sovt nmayndlri Moskvaya qaytdqdan iki hft sonra o, istfa rizsini aha tqdim tdi. Amma Qvam s-Sltn is 1946-c ilin yanvarna qdr gzlmli oldu...

138

IX. Gny Azrbaycanda tiraz dalas v Thranda hkumt bhran Sovt hkumt komissiyas hl Thranda ikn randak SSR hrbi, diplomatik v xsusi idarlrin Said hkumtini yxmaq bard tlimat vrildi. Tlimatda gstriddi ki, Ba naziri tcrid tmk n btn diplomatik danqlar onun mavini, ayr-ayr nazirlrl aparlmaldr. Gny Azrbaycan balca knd tsrrfat rgionu olduundan gstri vrildi ki, Azrbaycandan Thrana aparlan rzaq mhsullar zrind mhdudiyyt qoyulsun. Htta Thrana gndriln 150 vaqon rzaq tcili olaraq yolda dayandrld. Sovt idarlrin taprq vrildi ki, hrbi yklr istisna olmaqla Thran istiqamtin yk qatarlar gndrmsinlr. Paytaxtla lknin imal arasnda tlqraf laqlrinin ksilmsi hkumt dairlri v tacirlr arasnda axnama yaratd. Sovt Komissiyasnn Moskvaya dn rfsind SSR hrbi hisslrinin motomxaniki polklarndan biri nmayikaran kild Thrann klrindn kdi. ran hkumtinin imal vilaytlrind v Krdstanda hrbi qarnizonlarn sayn artrmaq chdlri qars alnd. ran ordusunun imal istiqamtind hr hans hrktin qadaanlq qoyuldu. ran hkumtindn tlb dildi ki, hbs olunmu b nfr msavatn Sovt idarlrin vrsinlr. Gny Azrbaycan hrlrind, Gilanda v digr yrlrdki Sovt Konsul darlri balarnn mavirsi kirildi. Onlara taprq vrildi ki, halinin sovt tkliflrini mdafi dn nmayilri tkil olunsun, ran hkumtinin siyastindn narazlq ifad dn tlqramlar vurulsun.1 Sovt hkumt Komissiyas Thrandan yola dn gn oktyabrn 25-d artq Tbrizd Said Hkumti lyhin mitinq v nmayilr balanmd. Oktyabrn 26-27-d bu nmayilr daha da gnilndi. 27 oktyabrda Glstan banda v Ali qap mydanndak mitinqlrd

139

itiraklarn say 12 min nfr atmd. 30 oktyabrda Tbrizdo Said hkumti lyhin ynlmi mitinqd 40 mindn ox adam itirak tmidi. Msl o qdr grgin xaraktr ald ki, Azrbaycandak ran Ordusunun komandan gnral Xosrovani nmayiilr at amaq mri vrdi. At nticsind 1 nfr ld v 3 nfr yaraland. Oktyabrn 31-d lm nmayiinin dfnind 50 min tbrizli itirak dirdi. Dfn mrasimind Sttarxann qarda Hac zim xan x tdi. 29 oktyabrda Thranda tkil olunmu mitinqd 40 min. bir gn vvl Rzaydki mitinqd 3 min, Mhddki mitinqd 6 min, noyabrn 1-d rdbildki mitinqd 6 min, Srabdak mitinqd 6 min, Qzvivdki mitinqd 3 min adam itirak dirdi.2 Mitinq v nmayilrdo ktlvi kild Stalinin prioritrtlri pyda olmudu, 5 gn rzind Azrbaycanda mitinqlrd 70 min adam itirak tmidi. Mitinqilr adndan aha v mclis hr gn tlqramlar vurulurdu ki, Said v onun nazirlri cinayt clb olunmaldr. Syid Ziya lkdn qovulmaldr. Tbrizdki mitinqd x dn Mhmmd Biriya bildirmidi ki, gr mrkzi hkumt xalqn tlbini yrin ytirms Azrbaycanda hakimiyytin banda durub, Thrandan asl olmadan onu idar tmy layiq adamlar taplacaq. Mitinqdn l bu mzmukda da Thrana tlqram gndrilmidi.3 Tbrizdki vitskonsul H.Hsnov M.C.Barova gndrdiyi arayda yazrd ki, Sovt ttifaqna nft konsssiyas vsrilmsi il bal Azrbaycanda kiriln mitinq v nmayilr bizim iilrin yaxndan itirak il tkil olunur.4 Diplomatik iilrl yana hrbi komndantlar da Gny Azrbaycanda mitinqlr dalasnn tkil olunmasnda fallq gstrirdilr. Xoy hrinin komndant C.Mikaylov, Makudak vits-konsul M.Mustafayv, Konsulluun katibi B.Syidzado Maku, Xoy, Urmiydki mitinqlrin tkilind mxtlif yalarla itirak dirdilr. Savd hkumtin qar Makuda kiriln mitinq v nmayilr haqqnda M.Mustafayv v B.Syidzad SSR Xarici lr

140

Komissarlna 21 noyabr 1944-c ild gni mlumat gndrmidilr. yni zamanda onlarn 15 yanvar 1945-ci ild M.C.Barova gndrdiklri "Maku Konsul dairsi zr 1944-c il n siyasiiqtisadi hsabatn 18-ci blmsi "Said kabinti lyhin kampaniyalar" adlanrd.5 Makudak mitinqlardn aha gndriln tlfonda tlb olunurdu: 1. Xalqa qar xyantkar siyastin gr Said v onun laltlar mhkmy vrilsin; 2. ran lyhin dmnilik faliyytin gr Syid Ziya lkdn srgn dilsin; 3. ran xalqnn mnafyin uyun siyast yridn, Sovt v ran xalqlar arasnda dostluu mhkmlndirn, SSR-y nft konsssiyas vrilmsini msbt hll dn hkumt yaradlsn.6 Htta noyabrn 1-d Makunun Tymuri v Bayat Maku familiyasndan olan Xanlar Sovt Konsulluuna yazrdlar: Saidin dmn mnasibtinin lyhin olaraq onlar SSR il z hmryliklrini nmayi tdirmk n Qzl Ordu fonduna 250 min rial vsait kirirlr. Bu mlumat "Dust-ran", "ttlaat", "ran ma" qztlrind d gtmidi.7 Rzaydki mitinqlrd komndant Sfrov, Miandubdak mitinqlrd komndant Namaz liyv, Miandki mitinqlrd komndant Mhrrmov, habl Mrndd, Culfada, Maraada v digr hrlrdki mitinq v nmayilrd Sovt hrbi, diplomatik idarlri iilri bilavasit itirak dirdilr. Sovt orqanlarnn bu prossd fallna baxmayaraq yrli halinin ran hakimiyyt dairlrindn narazl v azadlq myli, milli hisslrin ba qaldrmas miti v nmayilri ktlvi xaraktr almasnda balca rol oynamd. Oktyabr-noyabrdak tiraz dalasnn sciyyvi chtlrindn biri d Azrbaycan kndlilrinin siyasi fallln ykslmsi idi. Maraann kmi hridar Kbiri Tbrizdki vitskonsul il grnd dmidi: halinin byk ksriyytini tkil dn Azrbaycan kndlilri Sovt ttifaqnn hr hans tklifini mdafi tmy hazrdr. gr shbt Azrbaycann

141

ayrlb Sovt ttifaqnn himaysi il mstqil dvlt olmasndan gts, Azrbaycan kndlilri bu tdbiri rkdn mdafi dcklr. gr shbt Quzy v Gny Azrbaycann birlmsindn gts, bu tklif Azrbaycan halisinin byk ksriyyti trfindn mdafi dilckdir.8 Azrbaycanda Said hkumtin qar tiraz dalasnn ktlvi xaraktr almas9 ninki ran hakimiyyt dairlrini, yni zamanda ingilislri d ciddi narahat tmy balamd. ngilislr Azrbaycann ayrlb mstqil dvlt olmas, yaxud Sovt Azrbaycanna birlmsi fikrindn brk hycanlanmdalar. Onlar z adamlar vasitsi il bu idyann n drcd grk olduunu v Gnydki Sovt iilrinin bu fikr mnasibtini yrnmy alrdlar. Bzn ingilislr ictimai ryi yrnmk n myyn aylr d buraxrdlar. Msln, Tbrizdki Britaniya konsulu Uoll ostandar Dadvr il shbtind bildirmidi ki, ruslar krdlrin balarn arb onlar Bakya gndrirlr.10 ngilis konsulu bu msld bir qdr shv dirdi. 1944c ilin yaypdan balayaraq krdlr Sovtlrin mnasibti sasn dyimy balamd. Makudak SSR vits-konsulu Xalq Xarici lor Komissarlna gndrdiyi 21 noyabr 1944-c il tarixli mlumatda yazrd: Mlum olduu kimi bizim trfimizdn kiriln tdbirlr krdlr clb dilmdilr. Trtdiklri xuldurluq v soyunuluq hrktlrin gr onlarn n hali arasnda, n d hkumt qarsnda l bir nfuzu qalmamdr ki, bu hadislr hr hans tsir gstrsinlr. Ona gr tbi olaraq son hadislrd daha ox mtrqti v dmokratik qvv olub siyasi vziyyt tsir gstr biln, bizim mnafyimizl bal ral dyiiklik d biln Azrbaycan halisin arxalanrq.11 Azrbaycandak hadislrdn tvi dn Thrann mrtc mtbuat bl bir kampaniya qaldrmd ki, guya Azrbaycandak bir sra tayfalar

142

cnubi rana kmk istyirlr. Thranda xan "Nsim imal" qztind drc olunan mqald gstrilirdi ki, guya ahsvn tayfalarn balar ahdan xahi dirlr ki, onlarn rann cnubda yrldirilmsi mslsini hll tsin.12 Bu Thrann siyasi dairlrinin mxtlif mqsdlr n uydurduqlar txribat idi. Bununla ictimai ry tsir gstrmk istyirdilr ki, rann imkanl adamlar Sovt vdarlri trfindn tqab olunur. Halbuki Gny trklrini naraz dn, onlar klr xmaa vadar dn msllrdn n balcas ah hkumtinin Azrbaycana gy mnasibti idi. nc ostann bas, ahn Azrbaycanda canisini olan Dadvr tiraf tmy mcbur olmudu ki, mrkzi hakimiyyt Azrbaycana h bir diqtt ytirmir. Azrbaycana baxmszlq zn maarif sahsind daha qabarq gstrirdi. halisi 300 min olan Qarada vilaytinin Mrkzi hrd cmi 2 mktbi var idi. n qabaql saylan Tbriz vilaytind hr z d daxil olmaqla 60 mktb, 2 pdaqoji txnikum var idi. Bu thsil mssislrind d comisi 15326 uaq oxuyurdu. Btn mktblrd drslr yalnz fars dilind kilirdi. Tbriz mktblrinin dirktorlarndan olan gr bu msly toxunaraq qyd dirdi ki, fars dili azrbaycanllar n xarici dil hsab olunur, nki btn uaqlar vd z doma ana dilind, trk dilind danrlar, ona gr d fars dilind kiriln proqram pis mnimsyirlr.13 Azrbaycann mtrqqi adamlar lknin qurtuluu n mxtlif yollar dnrdlr. Onlar parlamnt mbarizsinin l bir y vrmyyini qyd dirdilr. 3-c ostann baytarlq idarsinin risi doktor Mhta bildirirdi: o, adamlar ki, xalq soyur, lkni xarici dvltlr satblar, indi vtnin mstqilliyi haqqnda qqrrlar. Hans vtndn shbt gdir - mlum dyil. Azadl olmayan, halisi hquqsuz olan, millti acndan qrlan lkni nc Vtn adlandrmaq olar? Azrbaycann ygan qurtulu yolu xalqn silahl xdr. Qan tkmdn

143

Azrbaycann sl azadlna, mstqilliyin nail olmaq qyrimmkndr. Bl bir fikri Qaradadan olan ran ordusunui polkovniki Nysri d mdafi dirdi.14 Xoyda Xalq Partiyasnn sodri Nurullaxan kani qyd dirdi ki, randa 8 milyon azrbaycanl yaayr. ran hakimiyyti n srdir ki, gcl kild Azrbaycan halisini farsladrmaa alr. Trk dilinin ar formada tqib olunmasna baxmayaraq indiy qdr Azrbaycan halisini assimilyasiya tmk mmkn olmayb. Hr bir azrbaycanl hans dild oxumasndan as olmayaraq vd v dostlar arasnda trk dilind danr. 8 milyonluq xalq z ana dilindn mhrum tmk olmaz.15 Azrbaycana ogy mnasibt, onun dilinin, mdniyytinin tqib dilmsi, hquqsuzluq, aclq v yoxsulluq ziddiyytlri son hdd atdrlmd. Btn bunlar Gnyd hali arasnda Sovt tbliat n lvrili rait yaradrd. Oktyabr inqilabnn 27-ci ildnm il bal noyabrn 6-7-d Tbrizd v digr hrlrd kiriln mitinqlr Said hkumtin vurulan sonuncu zrblr oldu. Tkc Tbrizdki 7 noyabr nmayiind 30 mindn artq adam itirak tmidi. Noyabr aynn 9-da Mhmmd Said aha istfa rizsini tqdim tdi v onun hkumti istfaya gtmk mcburiyytind qald. Lakin bundan sonra da mitinq v nmayilr dalas aa dmdi. gr vvllr nmayiilr Said hkumtinin istfasn v Sovt ttifaqana nft konsssiyas vrilmsini tlb dirdilrs hkumtin istfasndan sonra Mhmmd Saidin v bir sra nazirlrin mhkmy vrilmsini, Sovtlr dost olan hkumtin qurulmasn, Syid Ziyann lkdn qovulmasn tlb dirdilr. randa yni hkumt kabinsinin qurulmas iki hft kdi. Noyabr aynn 17-d kfiyyat orqanlar M.C.Barova mlumat vrirdi ki, yni hkumt kabintini hmd Qvamn qurmas gzlnilir. O, randak ingilis v Sovt sfirlri il grmdr. Xarici ilr naziri vzifsin namizdlrdn biri Moskvadak sfir AH Thrana arlmdr.16 Lakin

144

noyabr aynn 20-d Mclisin qapal iclasnda yni kabintin balna Mrtzaqulu Bayatn namdliyi irli srld. Noyabrn 25-d M.Bayat Nazirlr kabintinin trkibini lan tdi. ahn razl il mclis 26-27 noyabr iclaslarnda yni hkumtin trkibini tsdiq tdi. Bayat Mrtzaqulu (Sham s-Slton) ba nazir, Ris Mhsn Xarici lr naziri, dl Mustafa (Mansur s-Sltn) dliyy naziri, Mapk Sid (Loman ol-Mlk) shiyy naziri, brahim Znd hrbi nazir, mnulla rdalan maliyy naziri, Soruri Daxili lr aaziri, hidayt (Nasr ol-Mlk) snay v ticart naziri, Nadir Mirz Arst pot v tlqraf naziri, Sadx sa maarif naziri, Nsrulla ntzam yollar naziri, Fhim ol-Mlk v li kbr Siyasi portflsiz nazir vziflrini tutdular.17 Yni qurulan hkumt Sovtlrin midlrini dorultmad. SSR xsusi xidmt idarlrinin mlumatna gr Bayat kabintinin zvlrinin oxu Syid Ziyann dostlar olub ingilislr trfdar idilr. Ba nazir Sham s-Sltnnin iri torpaq mlklri vard. Azrbaycann Maku vilaytinin silzadlrindn idi. Son bir n ar ran mclisi sdrinin dyimz mavini olmudu, 1943-c ild Sohyli hkumtind maliyy naziri, Said kabintind portflsiz nazir vzifsind ilmidi. Rza ah trfdar idi. 1941-ci ilin hrivr hadislrindn sonra "ttihad Milli" (Milli Birlik) partiyasn yaraqmd. Lakin partiya ktlvilmdi. Xarici lr naziri Ris Mhsn diplomat idi. 1935-37-ci illrd Almaniyada, 1940-c ild Yuqoslaviyada, 1941-ci ild "Vii hkumtind" (Fransa) sfir ilmidi. Hl o, hmd Qvam hkumtind pot tlqraf naziri ilynd, 23 yanvar 1943-c ild Roma radiosu bl bir mlumat vrmidi: "Yni pot-tlqraf naziri Ris Mhsn ruslarn qat dmni kimi tannr... Biz mid dirik ki, o, anqlo-sakslarn lind alt vrilckdir".18

145

dliyy naziri Mansur s-Sltn bynlxalq hquq zr tannm mtxssis idi. Thran univrsittinin hquq fakltsinin dkan ilmidi. 1935-38-ci illrd xarici ilr nazirinin mavini, rann Milltlr Cmiyytind nmayndsi, Foruqi v Shyli hkumtlrind maarif naziri ilmidi. 1937-ci ild Sovtlrl yaranm srhd mnaqisinin trdicisi, Phlvi liman haqqnda 1927-ci il hdliyinin pozulmasnn trfdar kimi tannrd. 1930-cu illrd ran hkumti Araz ay boyunca mbahisli hsab tdiyi 11 kiik torpaq sahsini qaytarmaa chd gstrmidi. Aqabad hrindn 35 km. cnubda yrln Firuz yaay mntqsi is daimi olaraq Sovtlrl ran arasnda mbahisli raziy vrilmidi.20 Sovtlr n n maraql adam hrbi nazir brahim Znd idi. O, vaxtil Tiflisd xidmt dn ran Xarici lr Nazirliyinin inovniki Ta xann ailsind, 1903-c ild doulmudu. Hrbi thsilini Rusiyada almd. Bakda Azrbaycan milli hkumti dvrnd ilmidi. Htta Sovt hakimiyytinin ilk illrind Azrbaycan SSR Xalq Xarici lr Komissarlnda msul vzif tutmudu. Znd 1921ci ild Thrana gtmi, ran Xarici lr Nazirliyind trcm brosuna balq tmidi. 1924-c ild Muana srhd msllri il bal gndriln komissiyaya trcmilik tmidi. 1925-ci ild ahn yaxn silahda Tymurtala birlikd Sovt-ran danqlarn aparmaq n Moskvaya glmidi. 20-30-cu illrd dliyy Nazirliyind v Milli Bankda rhbr vziflrd almd. 1940-c ild briqada gnral, 1944-c ild diviziya gnral hrbi rtbsi almd. 1941-ci ildn balayaraq ah saraynn komndant v xzindar olmudu. ahn yaxn adam idi v mdafi nazirliyin namizdliyi d Mhmmd Rza trfindn irli srlmd.21 Daxili lr naziri Soruri khn dliyy iisi olmudu. Rza ahn saray naziri Tymurtan mhkm prossind itirak tmidi. 1939-cu ild dliyy

146

naziri, sonra daxili ilr nazirinin mavini, Said hkumtind Daxili lr naziri ilmidi. Yni hkumtd z yrini saxlamd. O, Syid Ziyann v ingilislrin trfdar idi. Pot v tlqraf naziri Nadir Mirz Arst Qacar ahzadlrindn idi. Rus, ingilis v fransz dillrini bilirdi. Rusiyada 1917-ci il inqilabna qdr Ptrburqdak ran missiyasna balq tmidi. Sonra Axabadda Ba konsul ilmidi. 20-30-cu illrd ngiltrd, Cnubi Amrikada, Polada, Almaniyada diplomatik id almd. 1943-c ildn Nazir tyinatna qdr birinci ostann osqandar, ilmidi. ngiltry myl dirdi.22 Mclisd hkumtin mvqyi l d mhkm dyildi. 100 nfr mclis zvndn 45-i lyhin, 5-i trfsiz qalmaqla 50 nfri Bayat hkumtin ss vrmidi. Hkumt bhranna sbb olan imal nfti konsssiyas mslsi hl aradan qaldrlmamd. Digr trfdn dkabrn 2-d, M.Bayat hkumtinin qurulmasndan 5 gn sonra mclis nft konsssiyalar bard danqlar aparma qadaan dn qanun qbul tmidi. ran mclisinin qbul tdiyi qanunda dyilirdi: h bir Ba nazir, nazirlr v ollar voz don mavinlri rsmi v qyri-rsmi formada, qonu v qonu olmayan dvltlrl v xarici kampaniyalarla nft danqlar apara bilmzlr. Mclisin bu qrarn pozan xslri 3 ildn 8 il qdr hbs czas gzlyirdi v mrlk yksk dvlt vzifsi tutmaqdan mhrum dilirdi. Sovt idarlrinin mlumatna gr konsssiyalar haqqnda qanunun mllifi doktor Msddiq idi. ox mhdud daird saray naziri li hsyn, doktor Msddiq, Syid Ziya v Saidin itirak il qanun mzakir dilib Mclis xarlmd. Yni qanun baxmayaraq ki, Mclisd byk stnlkl kmidi, lakin ssvrm zaman 10 nfr dputat tiraz lamti olaraq nmayikaran kild mclisi trk tmidi.23 Hkumt kabinsi tsdiq diln mclisd M.Bayat hkumt proqram il x tdi. Proqramda dost v

147

mttfiq dvltlrl laqlrin mhkmlndirilmsi, lkd qanunlarn icras nticsind thlksizliyin tmin dilmsi, yaay sviyysinin, shiyy, maarif xidmtini yksltmk. Mclisd mk haqqnda qanunun qbuluna nail olmaq, dvlt aparatnda v ski sistmind islahat aparmaq, lk qtisadiyyatnn hrbi vziyytdn tdricn dinc vziyyt kmsi n rait hazrlamaq v s. msllr z ksini tatd. Said hkumtinin istfasna sbb olan nft mslsi mumiyytl hkumt proqramna daxil dilmmidi. Yni hkumtin tkilindn sonra da Azrbaycanda tiraz dalasn zifltmk mmkn olmad, Dkabr aynn 1-d Tbrizd 15 min nfrin itirak tdiyi byk mitinq kirildi. Nmayiin sas tlblri yalt ncmninin tkili, Sovt ttifaqna nft konsssiyasnn vrilmsi, Syid Ziyann lkdn qovulmas idi. SSR-y nft konsssiyasnn vrilmmsini Sovt trfi Syid Ziyann v onun trfdarlarnn hkumt tsiri il laqlndirirdilr. Dkabr aynn 13-d Sovt sfirliyinin orqan olan "Dust ran" qztind "Yolda Kavtaradz il shbt haqqnda" yaz drc olunmudu. Orada Kavtaradz dyirdi: "Konsssiya danqlarn qadaan tmk bard Mclisin tsdiq tdiyi qanun shidir. Bu shv Sovt - ran dostluunun dmni olan Said, Syid Ziya kimilrin tzyiqinin nticsidir. yni zamanda konsssiya danqlarn qadaan dn qanun randa Mvcud konsssiyalarn hazrki durumuna uyun glmir. Sovt hkumti bl hsab dir ki, Mclis grk qrara ynidn baxsn v z shvini dzltsin".24 Buna bnzr mlumat STA da yaymd v Moskva radiosundak byanatnda Kavtaradz yuxarda dyilnlri tsdiq tmidi. Sovt rhbrlrindn biri Klimnt Voroilov gstrirdi ki, 1944-c ilin sntyabrnda Sovt ttifaq rana nft mkdaln tklif tdi. Bu tklif rann mstqilliyin, suvrnliyin, razi btvlyn ardcl olaraq hrmt siyasti yridn SSR il ran arasnda gni

148

mkdala yol ard.25 Azrbaycandak tirazlarn Syid Ziyaya qar vrilmsi, Sovt rhbrliyinin mxtlif xlarnda dmn lan dilmsi onun sbrini tkndirdi. Dkabr aynn 18-d Yzddn olan dputat, kmi ba nazir Syid Ziya-d-Din Tba-Tbai btn dyilnlr z mnasibtini aqlayan gni byanatla x tdi. Byanatda gstrilirdi: rana xo niyytlrl glib onu shv fikirlrl trk tmi SSR Xarici lr komissarnn mavini Kavqaradznin xlar mni mcbur tdi ki, bzi msllri aydnladrm. Kavtaradznin nft konsssiyas danqlarnn qadaan dilmsi bard mclisin qanununun Syid Ziyann v Saidin tzyiqi il qbul dilmsi fikri ox byk shv, byk siyasi yanllq olub bilavasit Mclisin nvanna dyilmi thqirdir.26 Sovt nformasiya vasitlrind bl bir fikir gtmidi ki, guya nft mslsi bhandir. sas mqsd glckd rann imaldan Sovtlr n yarana bilck thlkni aradan qaldrmaqdr. SSR-nin cnub srhdlrinin thlksizliyini tmin tmk n rann imal rayonlar Sovt ttifaqa n "qoruq zonas" hsab dilirdi. Syid Ziya bildirdi ki, btn bunlar sasszdr. ki yz ildir ki, ran Rusiya n h bir thlk tkil tmir. Rusiya inqilab zaman rus mtlqiyyti gnral Dnikinin xsind ran un thlk tkil tdiyindn biz ngiltr il mqavil baladq. Bu thlk sovuan kimi biz hmin mqavilni lv tdik (1919-cu il ngilis-ran sazii nzord qutulur - C.H.) "Mn xsn Sovt sfirini dvt tmk n Moskvaya tlqram gndrdim, birinci Sovt sfiri cnab Rottyni Thranda qarladm v qbul tdim... Tarixin mczsidir ki, 24 il vvl Sovt ttifaq il qarlql mnasibtlr qurmaa chd gstrdiyim halda, Sovt nmayndlrinin shvlri nticsind bu gn lklrimizin mnasibtlrinin yaxladrlmasn arzu tmynlrdn hsab dilirm"27 Syid Ziya rann imalnn Sovtlr n "qoruq zonas" lan dilmsinin almanlarn "hyat sahsi"

149

urunda mbarizsindn h n il frqlnmdiyini bildirirdi. Onun fikrinc "gr Sovt srhdlrinin thlksizliyi n rann imal rayonlarnn "qoruq zonas" lan dilmsi prinsipi bu gn qbul dils, sabah Thran v sfahan imal rayonlar n "qoruq zonas" lan dilck, birisi gn Fars v Krman Thran v sfahan n "qoruq zonas" olacaqdr. Nticd ranllar susuz v hyat olmayan rbistan shralarnda azad nfs alacaqlar., gr onlar ora buraxsalar".28 Syid Ziya bl hsab dirdi ki, ar Rusiyas ran il daha hrmtl davranrd, ninki Sovt hkumti. Onun fikrinc, birinci dnya mharibsi dvrnd gnral Baratovun yz minlik ordusundan, gnral Ayronsaydn (ngilis gnral - C.H.) otuz minlik ordusundan bir sgrin d aya Thrana dymmidi. Btn shvlrin baxmayaraq o dvrk ran hkumtlri paytaxtn thlksizliyini tmin d bilmidilr. O, yazrd: "Bu gn Thran taplarndan balayaraq rann btn imal vilaytlrin Qrmz ordu nmayndlri nzart dirlr. ranllar z torpaqlarnda hrkt tmk n icaz almaldrlar... ran hkumti thlksizliyi tmin tmk n bir sra yrlr z qrar il ordu gndr bilmz. Bu msl il bal Sovt sfirliyindn v komandanlqdan qabaqcadan razlq alnmaldr. Azrbaycana, Xorasana v Gilana maliyy mmurunu gndrmk n Moskvadan icaz v buraxl alnmaldr".29 SSR Xarici lr komissarnn mavini Kavtaradznin byanatnda irli srln idyalar ran Tud partiyasnn sas faliyyt proqramna vrilmidi. Tud mtbuatnda v onlarn buraxd vrqlrd irli srln tlblrin Sovt, sfirliyi trfindn hazrland siyasi dairlr artq mlum idi. Kavtaradznin byanatn v onun Sovt orqanlar vasitsi il gni tbli olunmasn Syid Ziya nzaktsiz hrkt, Said Maraayi hkumtin qar hrmtsizlik. Hsab dirdi. Guya Sovtlrin fikrinc, danqlar dayandrmaa sas sbb Ba nazir Saidin

150

SSR-y nzaktsiz mnasibti olub. O, yazrd: Dorudanm cnab Said nzakt anlayna zidd olan n is dib? Said Maraay n Yzddn xb, n Krmandan, o n sfahanda trbiy alb, n d irazda, n d Flstin naziri dyildir. Bu adam Maraadan xm Azrbaycann qyrtli orqanlarndandr. Azrbaycan drd srdir ki, rann mstqalliyi uqrunda mbarizd z cavanlarnn qann qurban vrir. Allah z bl istyib ki, bu hycanl gnlrd rann dvlt ilrini azrbaycanl idar tsin. Bu hmin Said Maraaydr ki, 30 il Rusiyada yaayb, 7 il rann Moskvadak sfirliyind olub, 3 il Xarici lr naziri v Ba nazir olub. gr bu azrbaycanl bynlxalq nzakt hisslrin vaqaf olmasayd, onu baa dmsydi bl yksk vziflri d tuta bilmzdi. Saidin btn kmii trfli mqavilnin baanmasndak qtiyytli mvqyi, ran - SSR msibtlrin smimi trfdarl biz sas vrir midvar olaq ki, o, h bir nzaktsizliy yol vrmyib. Yalnz onun azrbaycanl qan ona icaz vrmdi ki, rann mnafyin zidd olaraq dnyann qdrtli dvltlrindn birinin nmayndlrin yazl, yaxud ifahi vd vrsin. Saidin nzaktsizliyi v cinayti ondan ibartdir ki, o, zif dvltin nmayndsidir. gr msly kcllrin v ziflrin mnasibtlrindn yanasaq, lbtt zif grk nzaktli olsun - tslim olsun. Lakin Said mrur idi. Saidin mrurluu Lninin vdlri, rinin imzas, Stalinin byanat il bal idi. Ruzvltin, Stalinin, rilin byanatlarnn duman Thran smasnda hadtlik dir. gr btn bunlar olmasayd ola bilsin ki, Said Sovt hkumtinin tlblrin gzt gdrdi v indi Moskva da ona faist damas vurmazd.30 Syid Ziyann fikrinc Said hakimiyytd qala bilrdi. nki Mclisin ona timad var idi. Thrana gln tlqramlarn da nc tkil olunma Mclis blli idi. Lakin randa ordusu olan bir dvlqin tlqraf agntliyinin v "zvstiya" kimi hkumt

151

qztinin randa guya faist hrkat haqqnda mlumatlar dnyaya car kmsi bunu mmknsz tdi. Said baa dd ki, bundan sonra onun hakimiyytd qalmas ran n gzlnilmz nticlr vr bilr. Ona gr istfa haqqnda z rizsini aha tqdim tdi. Nhayt, Kavtaradznin byanatna cavab olaraq Syid Ziya bildirirdi: Nft konsssiyalar haqqnda Mclisin qrarn shv adlavdrmaq xarici dvltlrin slahiyytin aid msl dyil. Hr hans qrar qbul tmk mclisin mstsna hququdur; Mclisin guya Saidin v Syid Ziyann tzyiqi il bl qrar qbul tmsi Sovt nmayndlrinin randa buraxdqlar shvlrin, diqqtsizliyinin v ran hdlmlrinin nticsidir. Xatrladlmaldr ki, bu qrar yalnz xarici qounlarn randa olduu dvr n qvvddir. O, yazrd: "Mn minm ki, gr Sovt nmayndlri dnlm siyast yritsydilr, Sovt sfirliyi il bal olan qztlr, STA agntliyi, Moskva radiosu ran n mqdds olan anlaylar thqir tmsydilr, onlar hadislrin bl gdii il qarlamazdlar".31 Xarici konsssiyalarn randak Mvcud vziyytl uyun glmmsi haqda Kavtaradzni fikrin tiraz drk Syid Ziya qyd dirdi: cnab Kavtaradznin mslhtilri grk bilydilr ki, onlarn adlarn kmk istmdiklri cnub nft konsssiyas 26 fvral 1921-ci il mqavilsi imzalanan zamanda da, Thranda Ruzvlt, Stalin v rilin birg byanatlar llan dilnd d faliyyt gstrirdi. Mclisin z shv qrarn dyicyini tklif dnlr Syid Ziya byan dirdi ki, "ran Mclisi shv tmmidir v z qrarn shv adlandraraq dyimmlidir"... Qoy 24 il vvl Rtd qurulan qarq hkumt (Gilan Sovt rspublikas nzrd tutulur - C.H.) thlksi il bizi qorxuzmasnlar... Azrbaycanda syan tbliat v thlksi, yaxud Tbristann (Mazandarann C.H.) blnmsi thlksi il bizi qorxuzmasnlar,32

152

Syid Ziyann byanat cavabsz qalmad. 26 yanvar 1945-ci ild .Volinin imzas il "Pravda" qzqind "Txribat Syid Ziya dDinin i uz" adl gni mqal gtdi. Mqald Syid Ziya ytan v fitnkar adlandrld. Mqald onun byanatda syldiyi fikirlrin tkzib dilmsin chd gstrildi. Lakin gtiriln dlillr l d inandrc dyildi. Qzt yazrd: Syid Ziya d-Dinin faliyyti ran tarixinin qara shifsini tkil dir. Mlum olduu kimi 21 fvral 1921-ci il vrilii il o, milli azadlq hrkatnn boulmasnn v lkd 20 illik Rza xan diktaturas rjiminin qurulmasin balancn qoydu. vrilidn sonra Syid Ziyann tkil tdiyi hkumtd Rza xan hrbi nazir vzifsini tutmudu. Lakin iki diktator yola gtmdi v Syid Ziya yni vrilidn sonra randan qad. oxchtli hazrlqlardan sonra ran irticas onu 29 sntyabr 1943-cu ild tntnli kild lky gtirdi v iki gndn sonra is Yzd hrindn Mclis dputat sdirdi.33 Sovtlr Syid Ziyann Qrbl laqsindn ciddi narahatlq kirirdilr. Hlldici mqamda AB v ngiltrnin onu mudafi tmycyin Sovt ttifaq arxayn dyildi. Syid Ziyann himaysind olan "Raad" qzti bl bir mlumat vrmidi ki, guya AB przidnti F.Ruzvlt Said Maraayinin SSR-y qard siyastini mudafi dn mktub gndrmidir. "Kvr" qzti is bildirmidi ki, nft konsssiyas mubahislri SSR, ngiltr v Amrika arasndak ttifaq dada bilr v kapitalist lklrinin Sovqlr lyhin iqtifaqn formaladra bilr.34 Bu msl il bal "Pravda" qzqi bildirirdi ki, Syid Ziya muttfiqlrin arasn qzdrr. Onun paytaxt digr yr kurmk (Sovtlrdn uzaq yr - C.H.) tklifi d Sovt trfinin hiddtin sbb olmudu. randa yaranm vziyytl laqdar Sovt Azrbaycanndan xususi taprqla gndriln siyasi iilrin rhbri Hsn Hsnov 13 fvral 1945-ci ild M.C.Barova 67 shiflik "Gny Azrbaycan haqqnda

153

aray" gndrmidi. Arayn sonunda Gny Azrbaycanda hll dilmsi zruri olan msllr sadalanrd v Sovtlrin siyastin aydnlq gtirilmsi tklif drdi. O, yazrd: Sovt Azrbaycanndan gndriln iilr ox byk i aparblar. Lakin bir sra tdbirlri kirn zaman onlar Sovt hakimiyytinin son mqsdini bilmirlr v ona gr d ilri tam hmd gnilndir bilmirlr. "Bizim randak rhbr iilr dqiq v aydn dyilmlidir ki, biz Azrbaycan halisin farslarn srlik zulmndn qurtarmaq iind kmk tmliyik. Ona gr d bqn ilri bu istiqamtd qurun. rann tarixi inkiafnn btn gdii gstrir ki, Azrbaycan xalq fars zlmndn qurtarmaldr. Bl ki, ran dvlti mhv olmaq v dalmaq rfsinddir v onun hkumti istiqlaliyyti v mstqilliyi saxlamaq iqtidarnda dyildir".35 H.Hsnov bildirirdi ki, btn cza, trror v tqiblr baxmayaraq Azrbaycan halisinin milli hisslri, Azrbaycann ayrlb mstqil dvlt olmaq idyas ox gcldr. Lakin onun fikrinc, randa Azrbaycan xalqnn azad olmas tbbs Sovt Azrbaycanndan kndriln iilr trfindn qaldrlmal idi. "Biz bu il ox yaxndan balyq. nki Gny Azrbaycan halisinin azad olmas bizim qardalarmz birdflik mhv olmaq thlksindn xilas dir, Btn Azrbaycan xalqnn ikiaf n byk prspktivlr ar. Biz bl hsab dirik ki, bynlxalq vziyytin indiki an bu vacib tarixi vzifni hyata kirmk n daha lvrilidir. randa Azrbaycan xalqnn azad dilmsi Kitlr Almaniyasnn qti olaraq darmadan olmas il bir vaxta dmlidir".36 Grnr bu bard Sovt iilrindn kims azndan ns qarmd. Ona gr ingilis konsulu proqnoz vrirdi ki, Gny Azrbaycanda vrili may aynda olacaqdr. Arayda qyd dilirdi ki, bu msld diplomatik danqlara mid balamaq olmaz. Bl ki, ingilislr h vaxt Azrbaycann ayrlb mstqil dvlt olmasna v orada

154

dmokratik cmiyyt quruculuuna raz olmazlar. "Azrbaycann azadl v orada tam dmokratak dvltin qurulmas, yaxud onun Sovt Azrbaycanna birlmsi xalq syan vasitsi il hyata kirilmlidir ki, mttfiqlr ba vrmi fakt qarsvda qalsnlar".37 H.Hsnov tklif dirdi ki, bu ilri grmk n Thrandak Sovt sfirliyinin imkanlar ox mhduddur. Sfir Thranla yax mnasibtlr saxlamaa borcludur. N qdr ki, Thrann miafyi il Gny Azrbaycann mnafyi bir-biri il ziddiyyt tkil dir, bizim hr hans tdbirimiz mrkzi ran hakimiyyti trfindn qzbl qarlanr. Bu da z nvbsind sfirliyin iini tinldirir v ona gr d sfir bizim Gny Azrbaycandak tdbirlrimizdn h d hmi raz qalmr. Praktiki olaraq Gny Azrbaycanda btn bu ilr rhbrlik tmk n "bilavasit Bakdan gstrilr alan rhbr yoldalar qrupu Tbrizd olmaldr. Hmin yoldalarn zruri taprqlar almaqdan tr Bakya azad kild gdib glmsi n mqsduyuvdur ki, onlar hrbi xidmtd hsab dilsinlr. Bu mqsdl arzuolunandr ki, Atakiiyvin iqamtgah Qzvindn Tbriz gtirilsin, yoldalardan biri korpus komandirinin mavini v digri korpus siyasi bsi risinin mavini tyin dilsinlr".38 Arayda bildirilirdi ki, Gny Azrbaycanda yax hazrlql, vidanl, xalq iin sdaqtli xyli iilr vardr. Onlar hm Xalq partiyasnn rhbrliyind, hm hmkarlar tkilatnda, hm d dvlt orqanlarnda ilyirlr. Oqara tam tibar tmk olar. Lakin onlarn say ox azdr. "Ona gr d "Ajir" qztinin rdaktoru Mir Cfr Pivri, qzt rdaktoru ylvr, mllim Malk kimi azrbaycanllarn Thrandan Tbriz gtirilmsin nail olmaq lazmdr. Zruri olan anda Sovt Azrbaycanndan da bir n rhbr iini Tbriz atmaq lazm glck".39 1944-c ilin dkabrnda H.Hsnov Thrana gtdikd Sovt sfiri M.Maksimov iar tmidi ki, ran

155

Azrbaycannda burjua dmokratik cmiyyti qurulmas bard Moskvadan gstri vrilmidir. Bu id, Maksimovun fikrin gr ran Mclisindki Azrbaycandan olan dputatlara arxalanlmal idi. Lakin H.Hsnov bu fikrin lyhin idi. Onun fikrinc burjuadmokratik qurulu idyas Gny Azrbaycanda l d populyar dyildi. Torpaq mslsini hll tmdi kndlilri Azrbaycani azadl urunda mbarizy clb tmk olmaz. Bu id dputatlara arxalanma da o, shv hsab dirdi. Bl ki, dputatlarn oxu iri torpaq sahibkarlar idi v rann digr yrlrind d onlarn torpaq mlklri var idi. Ona gr d onlar Azrbaycann ayrlb mstqil dvlt yaratmaq iin rhbrlik d bilmzlr. O qyd dirdi ki, "ndiki anda Gny Azrbaycanda n populyar ar azrbaycanllarn farslarn zlmndn azad olmas, dmokratik dvlt qurulmas v torpaq mslsinin hll dsidir".40 H.Hsnovun araynda krd mslsin d toxunulurdu. O, bildirirdi ki, Gny Azrbaycan problmini hll drkn krd mslsindn yan kmk mmkn dyildir. Krdlr muxtariyyt vrmk lazmdr v bizim randa olan iilr d taprmaq lazmdr ki, ilri bu istiqamtd aparsnlar. Nhayt, arayda tvsiyy olunurdu ki, Azrbaycann azadlk halinin gni ktllrin - fhllr, kndlilr, sntkarlara v ziyallara syknn Xalq partiyas vasitsi il hyata kirilmlidir. Xalq partiyasn v onun rhbrliyini mhkmlndirmk n H.Hsnov tklif dirdi ki, hr ay ona txminn on min tmn maddi yardm gstrmk lazmdr...41

156

X. Tbriz: Yanvar - mart 1945-ci il 1945-ci ilin ilk gnlri Gny Azrbaycanda ran Xalq Partiyasnn yalt tkilatnn kclndirilmsi il balad. Yanvar aynn 11 -da Tbrizd tudilrin Azrbaycan tkilatlarnn birinci yalt konfrans kirildi. Lakin konfransa qdr IXP-nin n Mrkzi, n d yalt tkilaqlarnn ii Sovtlri qan tmirdi. Tud ran Kommunist Partiyasnn bazasnda 1941-ci ilin oktyabrnda yaranmd. Sovtlrin rana daxil olmasndan sonra tobbs l almaa alan, vaxtil Komintrn trfindn xsusi taprqla rana gndriln khn kommunistlr inam yox idi. Onlarn Sovt ttifaqndak trfdalarn artq Stalin sradan xarmd. Ona gr d SSR rhbrliyi mxtlif gizli yazmalarda randak khn bolviklri xarici dvltlrin csusu adlandraraq, onlar i yaxn buraxmamaa stnlk vrirdi. Partiyann rhbr orqanlarnda olan doktor Yzdi, r skndri, doktor Bhrmi, Radman Avropann marksist mktblrind thsil almdBar, Parisd v Brlind Kommunist Partiyasna daxil olmudular. 30-cu illrd onlar Komintrnl, Moskva il sx laqy kirmidilr. Komintrn ran Kommunist Partiyasvdan naraz idi. Htta bl bir fakt da olmudu ki, Komintrnin KP n ayrd 25 min tmn pulu partiya rhbrlri z qohum-qrbalar arasnda bldrrk mnimsmidilr. Digr trfdn Komintrn bl bir mlumat daxil olmudu ki, KP-nin daxilind hkumtin oxlu adamlar vardr. 1927-ci iddi qyri-lqal i kn v 1931-ci ild Komintrn trfindn buraxlan ran Kommunist Partiyas 1936-c ild vaxtil Almaniyada thsil alm doktor Ta rani trfindn brpa diddi.2 KP buraxlanda Moskvadak ran kommunistlrin bildirmidilr ki, "bura mhmanxana dyil, qayvdn z lkniz. Bizlrdn hr birimiz 10-20 il hbsd yatmq. nqalab v

157

kommunist grk zindandan qorxmasn".3 Khn kommunistlrdn daha ox bdlsmd Kambx v Srtibiur ad altnda partiya ii aparm Artas Ovansyana tibar dilirdi. Onlarn hr ikisi Moskva il bal adamlar idi. Azrbaycan SSR Thlksizlik komissar S.Ymlyanovun A.Ovansyan haqqnda hazrlad mlumatda bildirilir ki, o, 1924-c ild KP-y daxil olub, 1926-c ild Moskvaya rq zhmtklrinin Kommunist uivrsittin oxumaa gndrilib. Sonra rana qaydb v 1930-cu ild hbs dilib. 1941-ci ilin noyabrnda hbsdn azad dilib v Tud partiyasnn rhbr Hyti silib. Ymlyanov yazrd: A.Ovansyan "1944-c ild bizim kmyimizl ran Mclisinin dputat olub... Onun faliyytind, Xalq Partiyasnn MK-s adndan apard tdbirlrd solu xaraktrli txribatlar mahid dilir".4 Azrbaycan thlksizlik orqanlarnn khn bolviklrl ciddi kild maraqlanmas qardak planlarla bal idi. sasn Thranda oturan Nurddin lamuti, Mhmmd Bhrami, Porvin Tonobadi, A.Ovansyan, hsan Tbri, rc skndrli, Radman, bdlsmd Kambx, li mir Xizi, Murtuza Yzdi, Kiyanuri, Sid Rust v digr Tud rhbrlri partiyann Azrbaycan yalt tkilatnn gclndirilmsindn bir qdr htiyat dirdilr. Yaxud l tmk istyirdilr ki, Tudnin Azrbaycan yalt tkilat onlarn rhbrliyi altnda kclnsin. Azrbaycana mnasibtd Tud rhbrlri il randak Sovt idarlri arasvda fikir ayrlqlar gtdikc kclnirdi. Sovt ttifaq 1944-c ilin axrlarndan balayaraq Xalq Partiyasnn Azrbaycan tkilatnn kclndirilmsi xttini gtrmd ki, bu da Tud rhbrlrinin htiyat tdiyi rann paralanmas htimaln doururdu. 1945-ci ilin yanvarnda Tbrizd Xalq Partiyas Azrbaycan yalt Konfransnn kirilmsi Sovtlrin idyas olub Tbrizdki SSR Ba konsulu F.Matvyvin izarti altnda idi. Ba konsul bu konfrans bard onun qbul tdiyi sndlr daxil SSR Xarici lr

158

komissarlna v M.C.Barova gni hsabat gndrmidi.5 Hsabatda hr y dqiqlikl vrilmidi. Azrbaycann mxtlif hr v hristanlarndan gln 148 nfr numayndnin itirak tdiyi yalt konfransnn birinci iclas yanvarn 11-d shr saat 9.30-da ald. li bsqri, Sadq Padqan, hmd sfahani, Nurulla kani, mazr Mirqasm Sdr, li mir Xizi; Mhmmd Biriya, Xlil Malki fxri sdr v daha b nfr katib sildilr.6 Konfransn alnda x dn mir Xizi bildirdi ki, Tud Partiyasnn Mrkzi Komitsi ran hakimiyytinin qyri-qanuni hrktlrin qar mbarizd Azrbaycana byuk umidlr bslyir. 1944-c ilin iyul aynda silmi yalt komitsinin 7 aylq hsabat il komitnin sdri S.Padqan mruz tdi.7 Mruzd vo xlarda xyli tnqidi fikirlr sylndi. Konfransn qtnamsind yalt Komitsin gstri vrildi ki, hrl knd tkilatlar arasnda laqlr kuclndirilsin, hmkarlar tkilatlarnda, fabrik v zavodlardak zklrd, ran sgrlri arasnda ilr gnilndirilsin. rtica v mlkdarlarn zbanalna qar mbarizni kclndirmk bard qtnam qbul dildi. Qtnamd gstrilirdi: n qdr ki, Mrkzi ran hakimiyyti orqanlar mlkdarlarn zbanalna qar h bir tdbir krmr, Xalq partiyasnn zvlrin qar zoraklq trdn mlkdarlar biz zmz czalandraaq. yalt Komitsi sdrinin mruzsindn aydn olur ki, Tud Partiyasnn Mrkzi Komitsindn Azrbaycan firqilrinin myyn narazlqlar vardr. "Gny Azrbaycanda vziyyt haqqnda" hazrlanm arayda gstrilirdi ki, Xalq Partiyasnn Thrandak rhbrliyi v onun MKda ingilislr trfindn qoyulmu adamlar vardr ki, ninki Gny Azrbaycanda kkl dyiikliklr maraql dyillr, onlar Azrbaycan xalqnn hr hans milli xsusiyytdrinin lyhindirlr. Vriln mlumata gr 1944-c ilin yay

159

il mqayisd Azrbaycanda xalq partiyasnn zvlrinin say xyli artmd. mumiyytl, Tud Partiyasnn Azrbaycan tkilatnn 1945-ci ilin vvllrind 43716 nfr zv var idi. Bundan 4812 nfri fhl, 31948 nfri kndli, 2619 nfri sntkar v ziyal idi.8 Konfrans gizli ss vrm il 25 nfrdn ibart yalt Komitsini, 7 nfordn ibart Ryast Hyti v 7 nfrdn ibart tfti komisionunu sdi. n ox ss alan M.Biriya oldu. O, 124 ss, mir Xizi - 122 ss, M.mazr - 121 ss, S.Padqan - 118 ss, N.kani 115 ss, D.Gvorkyan - 114 ss, .bstri - 106 ss, Qulam Yhya - 98 ss v s. aldlar.9 Tbrizdn F.Matvyvin konfransla bal gndrdiyi sndlrl, xsusi il protokolla tan olduqdan sonra M.C.Barov mxtlif rngli qlml snd zrind qydlr aparmd. Ad kiln adamlarla bal myyn msllri yrnmyi tvsiyy tmidi. Tud partiyasnn Azrbaycan yalt konfransnda balanan ynilm ilri 1945-ci ilin avqust-sntyabr aylarnda Azrbaycan Dmokrat Partiyasnn yaranmas il tamamland. Gny Azrbaycanda ii kclndirmk n Sovt Azrbaycan K(b)P MK-nn 12-29 yanvar 1945-ci ild kiriln Brolarnda bir sra qrarlar qbul dildi. Bronun qrar il M.rifli, H.Sadxl, S.Salamzad lav olaraq Tbriz mdniyyt vin ilmy gndrildi. K(b)P MK-dan xahi dildi ki, bu xslrin Tbriz gndrilmsi mslsini hll tsinlr. Yanvar aynn 19-da K(b)P MK Gny Azrbaycandan olan gnclrin Sovt Azrbaycan ali mktblrind thsil almana razlq vrn qrar qbul tmidi.M.C.Barovun tapr sasnda hl 1944-c ilin noyabrnda Azrbaycan Xalq Komissarlar Sovti Maliyy, Ticart, Maarif Komissarlqlarnn, Tibb nstitutu, Azrbaycan Dvlt Univrsitti, Azrbaycan Sonay nstitutu rktorlarnn v Bak hr craiyy Komitsinin rhbrliyi il birlikd bu mslni

160

trafl yrnrk qrara almdlar: Sovt Azrbaycan Ali mktblrind Azrbaycan dilind oxumaq arzusunda olan gnylilrin arzusu tmin dil bilr. Thrandak sfir M.Maksimova mllumat vrilmidi ki, Tibb nstitutunun malic, pdiatr, sanitariya v farmakologiya, Snay nstitutunun muhndis iqtisad, golojikfiyyat, mmarlq tikinti fakltlrin, univrsittin hquq fakltosin arzu dnlr mvafiq razlq olduqdan sonra qbul dil bilrlr. rmni tlblrl bal Maksimova bildirilmidi ki, mslni SSR Xarici lr Komissarl vasitsi il hll dib onlarn Yrvanda oxumasn tmin tsin. Qrara alnmd ki, Tbrizdn gln tlblr kiril lifbasn v rus dilini yrnmk n Univrsittin nzdind bir illik kurslarda thsil alb sonra ali mktblr qbul olunsunlar. Tbrizdki vitskonsul H.Hsnova mlumat vrilmidi ki, 39 nfr azrbaycanl gnci v Tbriz ostandar Dadvrin iki qazn Azrbaycan ali mktblri qbul d bilrlr. Ticart Nazirliyin gstri vrilmidi ki, milli mtbx nzr alnmaa Gnydn gln knclrin ymkl tmin olunmalarn hll tsin." Azrbaycan Kompartiyas Brosu K(b)P MK-nn rspublika ali mktblrin Gny Azrbaycandan tlb qbul dilmsi il bal msllrin msuliyytini Qafarzadnin, M.liyvin, .zizbyovun, M.brahimovun, S.Ymlyanovun, Musa liyvin zrin qoydu.2 1945-ci ilin martnda MK Brosu bu msl il bal SSR Xarici lr Komissarlndan ziddiyytli gstri aldndan, habl Tbrizdki Sovt mktbi v mdniyyt vi il bal bir sra msllri hll tmk n Gnydki xsusi taprqla ilyn siyasi iilrin rhbri H.Hsnovu Moskvaya gndrdi ki, Komissar Mavini S.Kavtaradz il bqn msllri mzakir tsinlr. Tbrizdn gln 40 nfr tlby xidmt gstrmk n Azrbaycan K(b)P MK-s xsusi qrar qbul tmidi. Tlblr yrl, gnd 700 qram rk daxil olmaqla drd df ymkl, paltar v ayaqqab 154

161

il, tqadl v s. tmin dilmli idi. M.C.Barovun gstrii il Gny Azrbaycandan gln qzlar n Snay nstitutunun qzlar yataqxanasnda ayra otaq ayrlmd. Xalq Komissarlar Sovti sdrinin mavini .zizbyova taprq vrilmidi ki, Gnydn gln tlblr xidmt tmk n xsusi olaraq bir avtoman ayrsn. Bu tlblrin siyasi trbiysi il bal laqdar tkilatlara mvafiq gstrilr vrilmidi.13 Hadislrin sonrak gdii il bal Gny Azrbaycandan Baknn ali mktblrin thsil almaa glnlrin bir hisssi z sonrak tallrini Sovt Azrbaycan il bdi baladlar. 1945-ci ilin yanvarnda Azrbaycan Kompartiyasnn rhbrliyi rspublikada Sovt hakimiyyti qurulmasnn 25 illiyini Gny Azrbaycanda gni qyd tmyi qrara almd. Yanvar aynn 15-d Thrandak Sovt sfiri M.Maksimov M.C.Barova yazd mktubda xahi dirdi ki, "Azrbaycan SSR-in 25 illiyi" adl fotosrgi, rspublikann xalq tsrrfat, snt v mdniyytin inkiaf, milli kadrlarn artmas, Azrbaycann Byk Vtn mharibsind itirak, qadnlarn rolu, dinin vziyytini ks tdirn kitab, broura, mqal v orklr, kino filmlr v s. gndrilmsin kmklik tsin.14 M.Maksimovun mktubu il laqdar M.C.Barov taprq vrmidi ki, tdbirlr plan hazrlansn. M.liyv, S.Rhimov, Y.Kirsanov, Q.Antlpyan, S.Vurunun tkliflri zr Azrbaycan K(b)P MK-s v Xalq Komissarlar Sovti 1945-ci ilin fvralnda randa "Azrbaycan SSR-in 25 illiyi" adl srki tkil tmk bard qrar qbul tdi. Bu mqsdl 120.000 manat pul ayrld. Hazrlq ilri aprl aynn 1-n qdr baa atmal idi.15 yni zamanda Mrkzi Komitnin Brosu qrara almd ki, Azrbaycan SSR-in 25 illiyi mnasibqi il Gny Azrbaycan airlrinin Stalin, Sovt ttifaq, Qzl Ordu, Byk Vtn Mharibsi haqqnda iki rlr kitab ap dilsin. Hr iki kitabn hazrlanmas S.Rhimova, S.Vuruna, M.brahimova taprlmd. Kitablara M.Biriyann,

162

M.Bakrn, .Fitrtin, Y.danin, R.liyarzadnin, M.Mhdinin, Aq Syid Hsnin, Q.Sbrinin, .Tudnin v digrlrinin rlri daxil dilmidi. Hmin dvrd M.Biriyann "rk sz" kitab apdan xmd.16 Bu kitab onun 1941-ci ild nr olunmu "Br" sri il mqayisd siyasi tkaml prossini aydn kild znd ks tdirirdi.17 Sovt Azrbaycannn 25 illiyi Gny Azrbaycann btn hrlrind byk siyasi kampaniyaya vrildi. Gnydn gndriln mlumatlarda 28 aprl mnasibti il tntnli ynaqlar, mitinq v nmayilrin kirildiyi gstrilirdi. Bu tdbirlrd .Stalinin, M.C.Barovun v Mhmmd Rza ahn portrtlri qaldrlr v onlar fxri ryast Hyti silirdilr. Makudan M.C.Barov, T.Quliyv v M.Qasmova gndriln tbrik tlqramnda dyilirdi: Biz bir kkdn v bir qandan olan adamlarq. Bizim qan qardalarmzn tarixi qlblri ryimizi svin v milli iftixar hissi il doldurur. Biz azrbaycnl qardalarmzn briyyti azad tmk namin faizml dy cbhsind tkdyu qan bldrrk.18 25 illik yubily tdbirlri il bal randan v Gny Azrbaycandan byk bir nmayndlik Bakya dvt dilmidi. Dvt dilnlr arasnda M.Biriya, B.Azrolu, doktor Oronki, Mhmmd Rsul, Hac lkbr Sdiqyani, Syid Nfisi, Mlikara Bhar, hac Mhmmd Naxivani, hsynqulu Kitabi, Mhmmd Torabi, Mclis zv Mhdi dl, Mclis uzv sdr Qazi v dikrlri Sovt Azrbaycan mtbuatnda x tmidilr.19 ran ictimaiyyti nmayndlrinin Bakya sfri bard STA-nn mlumat yaylmd. Sovt Azrbaycan rhbrlrinin Tbrizdn glnlr xususi qay il yanamas Thrandan glnlrin narazltqa sbb olmudu.20 Lakin Sovt xsusi idarlri Gny Azrbaycandan glnlr mnasibtd htiyatll da ldn vrmirdi. M.C.Barovun aprlin 26-da kirdiyi oprativ mavirnin protokolunda gstrilir: "Gny Azrbaycandan glmi nmayndlri bangtd l oturtmaq lazmdr ki, onlarn hr iki trfindn rspublika iilri otursunlar".21 SSR Xarici lr komissarnn mavini S.Kavtaradznin Azrbaycan SSR Xarici lr komissar M.liyv 11 yanvar 1945-ci ild gndrdiyi gizli mktub da Mrkzi Komitnin Brosunun mzakirsin xarld. Mktubda shbt rana zam diln Konsrt briqadasnda balq tmi Mrkzi Komit katibinin mavini nna Babayvin buraxd nqsanlardan gdirdi. Bu bard Tbrizdki Ba

163

konsul F.Matvyv SSR Xarici lr Komissarlna ki mlumat gndrmidi.22 Ksabatda gstrilirdi: 1944-c ilin payznda M.F.Axuidov adna Azrbaycan Dvlt Opra v Balt Tatrnn, Dvlt Filarmoniyasnn artistlri iki ay rzind Gny Azrbaycanda 87, o cmldn 10 pulsuz konsrt vrmidir. Thranda, Tbrizd, Qzvind, rdbild, Mrndd, Makuda, Xoyda, Maraada, Nmind, Rtd, Phlvid, ahpurda, Urmiyd, Unuda v digr horlrd 60 mindn ox adam Azrbaycan artistlrinin konsrtlrind itirak tmidi. Xsusil Tbrizd konsrtlr byk maraq gstrilmidi. ri fabrikant orab dyirdi: "Mn drd df konsrtlrd olmuam, byk mmnuniyytl bir n df d qulaq asaram, ran Azrbaycannda halinin 90 faizi doma Azrbaycan mahnlarn v musiqisini svirlr. Fars mahnlarn v musiqisini onlar doma hsab tmirlr, ondan ytrinc zvq ala bilmirlr. Bizim aild, xsusil qadnlar Bak radiosu il vriln konsrtlri hmi dinlyirlr v sizin tannm mqnnilrin adlarn dmk olar ki, zbr bilirlr.23 Qastrol baa atdqdan sonra Tbriz ostandarnn xahii il Azrbaycan artistlri daha bir konsrt vrmidilr v ondan gln gliri btvlkd Tbrizin yrli idman cmiyytinin fonduna kirmidilr. Ba konsulun hsabatnda gstrilirdi ki, Makuda v ahpurda biltlrin satlmasnda ciddi nqsanlara yol vrilmi, .Babayvin gnah ucbatndan havay vrilmli olan biltlr pulla, digrlri is

164

artrlm qiymtlrl satlmdr. Bu is yrli halid myyn narazlq yaratmd. Gny Azrbaycanda butun prosslri diqttl izlyn SSR Xarici lr Komissarlnn mktubu i Tbrizdki Ba konsulluun mlumatna sasn Azrbaycan K(b)P MK-nn mart aynda kiriln Bro iclasnda i yartmaz siyasi rhbrliyin gr .Babayv thmt vrilmidi.24 Gny Azrbaycanda lri gnilndirmk n 1945-ci ilin vvllrind Sovt Azrbaycanndai gndriln siyasi, diplomatik, mdniyyt v tsrrfat iilrinin say 1000 nfr atdrlmd. "Vtn yolunda" qztinin tiraj artq on mini tmd. Qsa mddtd 368 min tirajla 32 adda kitab ski lifba il nr dilib Gny halisi arasnda yaylmd. Stqarxan hrkatndan sonra ilk df olaraq Gny Azrbaycan ziyallar dokma qrk dilindo kitab v brouralar nr tdirmidilr. ran uaqlarnn Sovt mktblrind oxumamas haqqnda kmi Ba nazir Mhmmd Saidin haliy mracitin baxmayaraq Tbrizd 460 uaq trk dilind ox byk hvsl thsil alrd. 1944-1945-ci ilin birinci aynda Gny Azrbaycanda 63956 nfr qibbi yardm gstrilmidi. Tbrizdki v Rtdki Sovt xstxanalar yrli hali arasnda ox mhurlamd.25 Lakin hl ki, Gny Azrbaycaida mstqil burjua dmokratik cmiyyti qurmaqla ran daxilind muxtariyyt almaq arasnda trddd dilirdi. Moskva z fikrini qti bildirmirdi. Yrli hali is Sovtlrin apard yarmlq tdbirdn bir y anlamrd, z glck tallri n narahatlq kirirdilr. Onlar bildirirdilr: "Siz dyirsiiz ki, rticaya qar mbariz aparn, bizim ardmza glin. Gdirik - torpaqlarmz alrlar, fabriklrdn qovurlar, mssislri balayrlar, zmz ldrrlr v hdlyirlr ki, glckd d ldrcyik".26

165

1945-ci ilin vvllrind ran hakimiyyt orqanlar Azrbaycanda laxlam dayaqlarn mhkmlndirmy alrd. ran Daxili lr Nazirliyinin imal yaltlrinin ostandarlarna gndrdiyi dirktivd srncam vrilirdi ki, hkumtin daxili siyasti il bal mitinq v yncaqlarda x dnlri msuliyyt clb tsinlr, dvlt orqanlarnda ilyib sovtlr rbt bslynlri tcili olaraq idn xarb hbs tsinlr.27 1944-c ilin dkabrnda Daxili lr Nazirliyi Azrbaycanda olan yrli orqanlarna gstri vrmidi ki, Sovt hrbi komndantlarna gndlik raport vrilmsini dayandrsnlar. Azrbaycan SSR-in thlksizlik orqanlarnn mlumatnda gstrilirdi ki, ran hkumti Azrbaycanda Sovt tsirin qar btn vasitlrl mbariz aparmaq n gizli qrar qbul tmidir. ngilislr hkumt vxd vrmidi ki, Gny Azrbaycanda Sovt tsirin mqavimt gstrn tkilatlara v ayr-ayr xslr pul yardm gstrckdir. imal vilaytlrin gndriln mktubda qyd dilirdi ki, yrli hakimiyyt orqanlar Sovt nmayndlrinin gstrii il trdiln pozuculua qar ytrinc mqavimt gstrmir. Gnral Syfin imzas il yaylm srncamda dyilirdi: "Srgnlr v hbslr haqqnda Sovt nmayndlrinin tlblri il bal bildiririk: btn bunlar lknin daxili lrin mdaxil xaraktri dayr, mvcud qanunlarla ziddiyyt tkil dir. Bu tlblr ml tmkdn imtina olunmaldr v hr df onlara cavab vrmk lazmdr ki, ostandara v frmandara mracit tsinlr. yni zamanda hr df Sovt nmayndlrin n cavab vrmnizi tlqrafla mn bildirmlisiniz. Bu gstrii yrin ytirmkdn azca yaynmaq gnahkarn msuliyyt alnmas il nticlnck. Bu mri yrin ytirmyn polis rislri idn azad dilcklr. Msl bard Siz tab olan polis iilrin d mlumat vrin".28 Thrandan gln bu srncamlarla bal yalnz Tbrizd sovtlr loyal mnasibt bslyn ostandar

166

Dadvr, polis risi Ziyai, hr idarsinin risi Rhimi, polis blrindn biri il risi Dhani v digrlri az sonra vzifdn gtrlmd. Rzayd iri torpaq mulkiyytisi liaa Tymuri Xalq Partiyasna daxil olan kndlilrin torpan lindn almd. 1945-ci ilin yanvar aynn 1-d is Rzaydki Xalq Partiyasnn yrli Komitsinin sdri Azad Vtn qsd tmidilr. Miyand jandarm risi Tacir Mir hmd Qmr 50 tufng, Mirz Qulu xana 100 qufnk vrmidi ki, z adamlarn silahlandrb tudilr qar mubariz aparsnlar. rdbild mulkdar Nsrulla xan Yudu 1945-ci ilin martnda Xalq Partiyasnn zv olan 80-dn arqq kndlinin partiya biltini almd. Aprl aynda Tbrizdki Sovt iilrinin uaqlar, o cmldn Ba konsul Matvyvin olu dylm v kapitan Novikovun ytginlik yana atmam qz zorlanmd. Xalq Partiyas zvlrinin dylmsi v tqib dilmsindn, Sovt iilrin qar trdiln zoraklq faktlarndan ciddi narahatlq kirn M.C.Barov .Stalin vurduu tlqramda yazrd: "Mart aynn 30-da iki ranl il birlikd iki polis iisi Tbrizd bizim hrbi hissd ilyn muhndis Yakunkonu dyblr. 8 aprld dladuzlar qrupu kaf sahibi il birlikd bizim iilrin uaqlarna zor ttbiq diblr. ki olan - onlardan biri Ba konsul Matvyvin oludur dyblr. Onlarla birlikd olan kapitan Novikovun qzn 7 nfr zorlamdr. Bizim numayndlrimizin hrmtdn salnmasna ynlmi bl iyrnc faktlar xarici kfiyyatn itirak olmadan mrtc lmntlr trfindn qrdil bilmz. Grnr bunu bizim bzi konsulluq iilrimiz hl d anlamr".29 Azrbaycan SSR Dvlt Thlksizliyi Komissar S.Ymlyanov hl mart aynn 3-d M.C.Barova gndrdiyi arayda ingilislrin Guny Azrbaycanda falladqlarn bildirirdi. ngilislr Tbrizd tbliat aparrdlar ki, yaxn zamanlarda Azrbaycan randan qopardlacaq v mstqil rspublika qurulacaq. hrdki ngilis Banknn dirktoru

167

Millr gr Gny Azrbaycanda vrili 1945-ci ilin may ayna qdr ba vrmli idi. Tbrizdki vziyyt bard Millr fvral aynn axrlarnda Thrana mlumat gndrmidi v xahi tmidi ki, Bankn mliyyatlarnn mhdudladrlmasna icaz vrsinlr. ngilislr varl adamlar baa salrdlar ki, z srvtlrini gtrb Gny Azrbaycandan xsnlar. Yalnz fvral aynn 19-da Tbrizdki ngilis Bank rann cnubuvda yrln banklara 2 milyon rial pul krmd.30 1945-ci ilin martnda Sovtlr v Xalq Partiyas lyhin Tbrizd ba vrmi hadislr oxlar n gzlnilmz oldu. Mart aynn 21-d Novruz Bayram gn xrda v orta tacirlr, fabrik sahiblri, bir sra mlkdarlar v onlara yaxn olan 2 min qdr adam Tbrizd mitinq tkil tdi. Tbriz hridar Mhtaaminin xsind hakimiyyt dairlrinin bu hadislrin arxasnda dayand hiss olunurdu. Vkil Rzazad, vaxtil Sovt komndantl trfindn Tbrizdn srgn dilib gizli yolla ynidn hr qaytm Hsyn Fian, Tbrizd gizli kild tkil dilmi "Hqiqt" cmiyytinin zvlri Msud v brahim liyarilr, xrda tacirlrdn Abbas Tabak, mir Bakkal, fr Qara v digrlri mitinqan tkilind fal itirak tmlidirlr. 21 mart mitinqind bl arlar sslnmidi: "Xalq Partiyas v onu mdafi dnlr rdd olsunlar", "aha v Syid Ziya d-Din q olsun", "Biriyaya lm" v s. ran ordusunun podpolkovniki Kamali mitinqilr qarsnda Sovtlr lyhin x tmidi.31 Mart aynn 22-d mitinq itiraklarnn bir hisssi din xadimi Molla Ftlinin vini mhasiry alb onu ldrmkl hdlyirdilr. Onlarn mlumatna gr Molla Ftli tudilrin iind itirak dirdi. Xalqlarn mudaxilsi il din xadimi lmdn qurtara bildi. Sovt hrbi rhbrliyinin tlbi il mitinqin tkilatlar hbs dildi. Podpolkovnik Kamali

168

Tbrizdn xardld. Sovt Ba konsulluu ostandara mktub gndrdi ki, hridar Mhtaami Tbrizi trk tsin. Aradrmalar nticsind aydn oldu ki, Xalq Partiyasna qar durmaq un Tbrizd bir n gizli tkilatlar yaradlmdr. Onlar Thrandan mvafiq gstrlr alrlar. Vkil Rzazad bu gstrlr uyun olaraq htta Tbrizd "Xalq xilas tmyin aar" adl qzt nr tmidi. Sovt komndant lnn sronam il qzt balanm, Rzazad is hbs dilmidi. Tbrizd gizli kidd yaradlm "hqiqt" tkilat sasn Syid Ziyann trfdarlarn birldirirdi v Xalq partiyasna qar tkil olunmudu.32 Novruz nmayii il birlikd hmin vaxt Tbrizd vziyyti grginldirn digr bir hadis d ba vrmidi. 800 nfr fhlsi olan v Qzl ordu n inl tikn "Tolinn" adl byk aksionr fabriki ii dayandrmaq v fhllri xarmaq qrarna glmidi. Sbb is bl izah dilirdi ki, Sovt ticart nmayndliyi mqavilnin mddti qurtard n fabrikin mhsulunu almadndan mssis ziyana dmdr. Hmkarlar tkilat il aiarvan danqlarda martn 20-d razlq ld dilmidi ki, fhllrin ildiyi gnlrin pulu vrilsin v onlar haqq dniln mzuniyyt buraxlsnlar. Lakin Tbrizd miqinq balayan gn fabrik rhbrliyi bildirdi ki, ran bank fabrik krdit buraxmad n 20 mart razlamasna ml dilmyckdir. Bl olduqda fhllr martn 21-d fabrikin iind bst oturdular v haqlarn almayana qdr buradan gtmycklrini biddirdilr. Fhllrin mracitivd dyilirdi: "Xalq z vind Novruz Bayramn qyd tdiyi vaxtda, pul olmadndan biz fhllr z ail v uaqlarmzla birlikd bayram kirmk iqtidarnda dyk. Fabrikantlar bizim mk haqqmz vrmirlr. Ona gr biz fabrik gldik v haqq-hsab olmayana qdr fabrikin fiti uuldayacaq. Bu

169

fit bayram gnnd bizim aclq kn arvad uaqlarmzn gz yalarn ifad dckdir". 21 martda ba vrmi hadislrl bal S.Ymlyanovun v A.Atakiiyvin gndrdiyi xsusi mlumatda qyd dilirdi ki, Xalq Partiyasnn Tbriz yalt komitsi ba vrnlr cavab vrmk iqtidarnda dyildir. Mrtc qvvlr bu lr byk vsait xrcldiyi, adamlar satn ald raitd Xalq Partiyasnn ayr-ayr zvlri gndlik dolanq n i tapmaq mqsdi il mxtlif yrlr dalrlar. Maddi vsait olmadndan yalt Komitsi vrqlr, xalqa mracitlr buraxa bilmirlr, filiallarda ii gclndirmk n z adamlarn rayonlara zam d bilmirlr.34 Tbrizdki mart hadislri il bal Sovt thlksizliyi orqanlarnn hrd "oban" ad altnda faliyyt gstrn rzidntin gstri vrilmidi: ostandar Dadvrin mvqlrinin ziflmsin baxmayaraq Ba Konsulluq vasitsi il ona tsir gstrmk lazmdr ki, hrd bir d bl hadislr tkrar olunmasn. Ostain v hrin rhbrliyini xbrdar tmk lazmdr ki, onlar ba vrn hadislr ciddi raksiya vrmslr, txribatlarn qaban almasalar, txribatlara son qoymasalar Sovt Krbi Komndantl hrd qayda-qanun yaratmaq n l gtrmk mcburiyytind qala bilr. Yaranm grgin vziyytl bal rzidnt taprq vrilirdi ki, pozucu qvvlrin hrktlrini nzart gtrsn v hr hans mlumat alnan kimi Tbrizdki Sovt Komandanln v Qzvind oturan Azrbaycan Dvlt Thlksizliyi Komissarlnn rhbr iilrini tcili mlumatlandrsn. Tvsiy dilirdi ki, bu taprqlar Tbrizdki Korpus Komandanlnn hrbi urasna atdrlsn. Komandanlq z nvbsind hrd patrul-nzart lrini kclndirmli idi. Tkrar ola bilck hr hans bl hadislrin qaba vaxtnda alnmal v pozuculuqla mul olanlar czalandrlmal idi.35

170

Martn 21-d Tbrizdki hadislrl bal iki gn sonra martn 23d M.C.Barov Stalini mlumatlandrd. Moskva K(b)P MK-na gndrdiyi tlqramda M.C.Barov yazrd: "Son zamanlar Gny Azrbaycanda btn mlumatlarn tsd stdiyin gr ingilislr trfindn qzdrlan mrt nsrlrin xyli fallad mahid dilir. Bl bir ayi yaylb ki, Guya Sovtlr trfinin thrikiliyi il Xalq Partiyas trfindn vrili hazrlanr. Bunun nticsind tacirlr, fabrikantlar v torpaq sahiblri z mlaklarn satr, avadnlqlarn lkdn xarrlar. Daha ox imkanl dairlr z vsaitlrini Britaniya banklarna kirirlr. tibarl xslrin, mlkdarlarn v tacirlrin polis v jandarm trfindn silahlavdrlmasna aid faktlar vardr. Tbrizd v Rtd ran ordusu qrargah trfindn mlki paltar paylanm polislr vardr ki, hlldici mqamlarda hakimiyyt orqanlarna kmklik dirlr. o yr atb ki, ran ordu hisslrinin mdafi tdiyi pozucu nsrlr Tbrizd txribat nmayi kiriblr. Bl aq xlar h 19411942-ci illrin grgin gnlrind d ba vrmmidi. Yaranm raitl laqdar bizim sonrak tdbirlrimizl bal Sizin gstrlrinizi gzlyirik.36

171

XI. Avropada mharibnin sonu v yxlislamn xyir-duas 1945-ci ilin maynda Avropada mharib qurtard. Mttfiqlr qlb ald. Mayn 8-d ngilis, ran, Rus radiolarnn mlumatndan Almaniyann danqsz tslim olduu bilindi. Qlb randa da byk svincl qarland. Mttfiq qounlarn lky daxil olmasnn az qalrd ki, drd ili tamam olsun. 1907-ci ilin 31 avqust ingilis-rus mqavilsindn sonra kinci df idi ki, ran bl ar vziyytl zlirdi. XX sr rzind lk iki hrivr hyacann yaamd. Qlb xbri ran siyasi dairlrind xarici qouqarn lkdn xmasna midlri artrmd. Almaniyann tslim olmas haqda mllumat alnan gn - mayn 8-d saat 17.00-d Thranda dvlt binalarnn zrind ngilis, Sovt, ran, Amrika, in bayraqlar qaldrld. hr vazal qlb nian il bzdildi. hali z vlrinin zrind ran bayran asmaa balad. oxlu adamlar alnan mllumatn doruluunu mzakir tmk n hr vazalna v Topxana mydanna toplanrd. Hmin axam Thrann ba zrindn atfnlq, zavod v dmir yol dpolarnn fasilsiz fiti skik olmad. Mayn 9-da qlb tntnsi davam tdi. yox idi. hr al-lvan bzdilmidi. Dmk olar ki, btn ran qztlri tslim aktnn mtnini Maral Stalinin, Ba nazir rilin, przidnt Trmnin portrtlri arasnda drc tmidilr. Kndz saat 3-d Mhmmd Rza ah "Transran" dmir yoluna lknin "Birinci drcli rf Ordnini" tqdim tmk n vaqzala gtmidi. Axam saat 7-y yaxn Topxana mydanna yz min qdr adam toplamd. Atlan finklrin ssi hri bana gtrmd. Kc ran radiosu il ahn x vrildi. O, dyirdi: lknin corafi vziyyti imkan vrmdi ki, ran silahl qvvlri bilavasit mumi dmn qar mharibd itirak tsin, lakin ran xalqnn qlbd pay ciddidir. Biz cbhy

172

xidmt un dmir v avtomobil yollarmz Byk dvltlr vrdik. Bu id zu tinlik kn ran xalq bizim mttfiqlr ciddi kmklik ksqrdi. ahnah xnn sonunda qyd tdi ki, lkd myyn qruplar vardr ki, z hrktlri il ran dvltini zifldir, lkni xarabala virmk istyirlr. Mayn 9-da Qlb bayram dmk olar ki, Gny Azrbaycann btn hrlrind qyd dildi. l hmin gn Syid Ziya bildirdi ki, "Qlb il laqdar olaraq mttfiq ordular tcili olaraq ran razisini trk tmli, rann azadl v mstqilliyi tmin dilmlidir ".2 Qlb bayramn ran hkumt bhran raitind qyd dirdi. Mrtza Bayat hkumti 1945-ci ilin aprlind istfa vrmidi. Uzun mzakirlrdn sonra yni hkumtin tkil dilmsi 76 yal brahim Hkm-l Mlk taprld. Mayn YZ-d yni hkumtin trkibi lan dildi. Vaxtil Qacarlar slalsinin hkimi olmu brahim Bkm-l Mlk Ba nazir v daxili lr naziri vzifsini qutdu. O, Syid Hsn Tazad il birlikd "Trqqi" Partiyasnn yaradclarndan biri idi. Hkumt tkil dilnd Londondak ran sfiri S.B.Tazad SanFransisko konfransnda ran nmayndliyin rhbrlik dirdi. Sovt orqanlarnn mlumaqna gr brahim hakimi ngiltry mylli idi. Mrkzi Londonda olan "Fraksion" gizli partiyasnn zv hsab dilirdi. Yni hkumt kabintind Nadir Mirz Arst yollar naziri, nuirvan Siphbudi Xarici lr naziri, bdl Hsn Nm-l Mlk snay naziri, Qulam Hsyn Rhnma maarif naziri, Allahyar xan Salh dliyy naziri, brahim Zvd hrbi nazir, smayl Mirzibai shiyy naziri, Nsrulla htam-l Mlk kid tsrrfat naziri, bdl Bsyn Bajir maliyy naziri, Nsir l Mlk hidayt v Mustafa dl porqflsiz nazir vziflr qutdular. Mayn 13-d brahim hakimi parlamnt iclasnda yni hkumtin proqramn lan tdi. Yddi

173

bnddn ibart olan hkumt proqram sasn ranla mttfiqlr arasnda dostluq mnasibtlrinin mhkmlndirilmsin, iqtisadi, vrgi, bdc v s. msllr hsr dilmidi.3 Hkm-l Mlk hkumtinin mvqyi mclisd l d mhkm dyildi. O, z ran siyasi dairlrind birmlnal qiymtlndirilmirdi. Hkumti tnqid dn, sfahandan dputat silmi Syid Mhdi Mir rafiy mclisin iclasnda fikrini aq sylmk tklif dildikd o, dmidi: Mn o qdr aq danram ki, htta aayi Kkm-l Mlk d anlayr. brahim Hakimi hkumtinin ilk xarici siyast addm Thrandak SSR, Byk Britaniya, AB sfirlrin mvafiq lklrin qounlarnn randan xarlmas bard nota tqdim tmk oldu. rann Xarici lr naziri nuirvan Siphbudinin sovt sfiri M.Maksimova vrdiyi 19 may 1945-ci il tarixli, 1117 sayl Notada dyilirdi: Mharibnin qurtarmas mnasibti il rkdn svinirik. zmz borc bilirik ki, ran hkumtinin tbriklrini byk mttfiqlrin qhrman ordusu il birlikd dmnin qvvlrini zmi, Alman ordusunu danqsz tslim olmaa mcbur tmi SSRnin qdrtli ordusuna atdraq. ranla SSR arasnda mhriban mnasibtlri tsdiq tmkl ran hkumtinin aadak fikrini v xahiini zati alinizin nzrin ytiririk: Bl ki, Avropada mharib rsmn baa atmdr. Mharibnin nticsi olaraq randak mvcud vziyyti saxlamaa htiyac duyulmur. Tzlikl lkd normal - dinc vziyyti brqrar tmyin zruriliyini v ran xalqnn iradsini ifad drk bildiririk ki, artq ran razisind Sizin dvltinizin silahl quvvlrinin saxlanmasna h bir htiyac yoxdur. Almaniya il mharibd bizim mttfiqarin qlbsin yardm mqsdil imzalanm dvlt mqavilsinin ruhuna uyun olaraq ran hkumti xahi dir ki, Sovt ttifaq Silahl Qvvlri ran razisini trk tsin.4 Sovt sfirindn xahi dilirdi ki, yuxarda dyilnlri

174

SSR hkumtinin nzrin ytirsin v ran Xarici lr Nazirliyin bu msl il bal z hkumtinin razln atdrsn. Britaniya v Birlmi tatlar sfirliyin qqdim diln notalar da yni il bu mzmunda idi. Lakin ran siyasi dairlri Sovt ttifaqnn lknin imalndan asanlqla xaan fikirlmkd yanlrdlar. Almaniya zrind qlb SSR-nin itahn xyli artrmd. rq Avropa qlb yforiyasndan sonrak Sovt kspnsiyas dvrn qdm qoyurdu. "Soyuq mharib"nin isti nfsi Yaxn v Orta rq, xususil ran v Trkiyni d isitmkd idi. Hl 1945-ci ilin mart aynn 19-da V.Molotov SSR il Trkiy arasnda 17 dkabr 1925-ci ild imzalanm v 7 noyabr 1945-ci il qdr mddti olan dosqluq v thlksizlik haqqnda mqavily ynidn baxlaan bildirmidi, O, Trkiynin Moskvadak sfiri Slim Sarpr mracitind bunu kinci dnya mharibsinin yaraqd "drin dyiikliklrl" izah dirdi. 7 aprld Trkiy hkumti uzun mddt byk nm vrdiyi bu mqavildn Sovtlrin narazln yrnmk mqsdil Moskvaya soru vrdi v buna bnzr yni bir mqavilnin imzalanmasn da mmkn sayd. SSR Trkiynin bu sorusunu cavablandrmaa l d tlsmirdi. Lakin 1945-ci ilin aprl-iyun aylarnda kiriln San-Fransisko konfransnda ba vrmi bir hadis bzi msllr myyn aydnlq gtirdi. Bu Amrika rmnilri Milli urasnn Konfransa qqdim tdiyi byannam idi. Byannam il yni vaxtda midzid Milli Kils yna nmayndlri Stalin tlqram gndrmidi ki, rmni mslsini hll tsin. Hr iki sndd shbt Trkiynin rq vilaytlrinin rmnistan SSR- birldirilmsindn v "xaricdki rmnilrin z doma lklrin qaytmasndan" gdirdi. ngilis kilssinin bas Conson da rmnilrin bu "daltli" tlbini Yrvandak xnda mdafi tmidi.5 Sovt dvltinin nqtyi nzrini ifad dn STA-nn rmni mslsi il bal mlumat yaymas, "Sovtskaya

175

Armniya" qztind Trkiyy razi iddialar qaldran Drnik Dmiriyann mqalsinin nr olunmas xaricd yaayan rmnri xyli falladrd. Azrbaycan Dvlt thlksizliyi orqanlarnn Tbrizdn vrdiyi mlumatda gstrilirdi: "Sovtskaya Armniya" qztinin hmin nmrsi Tbriz rmnilri arasnda l-l gzirdi. Bu msly byk maraq olduunu grn yrli "Antifaist" qzti "Sovtskaya Armniya"dak mqalni tkrar nar tdi. Hmin mqal ayrca vrq klind nr olundu v bir n saat rzind yayld. Btn hft rzind yrli rmni icmasnn sas mzakir mvzusu San-Fransisko byannamsidir. Tbriz rmnilrinin fikrinc, onlarn milli mslsi yalnz Sovt ttifaqnn rsmi mdaxilsi il hll dil bilr. Tbrizdki rmni kilssinin bas arxiypiskop Nrss MlikTanqiyan dyirdi: Moskvann hsabna biz srhdlrimizin gnilndirilmsinin v xaricdn rmnistana qaydn ahidi oluruq ndi artq bunun vaxtdr, bir n on ildn sonra xarici hyat trzin yrnmi yni nsil yaranar v bu i mmknsz olard. Stalin tlqram vurmaq ox all fikirdir. Bizim n n dcks bu adam dck. Tbrizdki danaklarn lidri Haik cmyann fikrinc, hm San Fransisko Konfransna tqdim dilmi byannam, hm midzin kils yncann Stalin tlqram Sovt hkumti il razladrlmd. H.cmyan rmni mslsi il bal btn ba vrnlri Sovt ttifaqnn siyastinin nticsi hsab dirdi.6 randa Tud Partiyasnn zv olan rmnilrd bu idyai rkdn bynirdilr. ran Xalq Partiyasnn zv Haik Ovansyan daha qabaa gdrk "rmni mslsini" Bak nft mdnlrinin thlksizliyi il laqlndirirdi. O, dyirdi: Bak nft snaysinin thlksizliyi tlb dir ki, srhdlr Lninakandan bir qdr o trf kilsin. ndiki anda "rmni mslsini" mydana xmas bu zrurtl baldr. Sovt hkumti Baknn thlksizliyi mslsind hddindn artq maraqldr.7

176

Xalq Partiyasnn digr zv, kmi qnakist Lvon uxaszyan gstrirdi ki, San-Fransisko Konfransna tqdim diln byannam, midzin yncann Moskvaya mraciti Yrvan qztlrindki Dranik Dmiriyann, Mdxasyann mqallri, ngilis kilssi basnn rmnistandak x bir znirin hlqlridir. ndiki zaman Moskva n ox lvrilidir ki, trklrl btn hll olunmam msllrini, o cmldn srhd mslsini hll tsin. Tzlikl biz grcyik ki, Trkiy il dostluq haqqnda mqavilni lv tmk bard Molotovun notas l-bl vrilmmidir. Tbriz rmnilrinin fikrinc, "gr Moskvann razl olmasayd Amrika rmnilrinin byannamsi mydana xa bilmzdi".8 "rmni mslsi" il bal ictimai ry ytrinc formaladqdan v rmnilrin fallamasna nail olduqdan sonra Ankarann 7 aprl sorusuna cavab olaraq Molotov Moskvadak trk byk lisini qbul tdi. Danqlar zaman Molotov yni "dostluq" paktnn imzalanmasndan nc Sovt-Trk rq srhdlrind dyiikliklr dilmsini, SSR-nin thlksizliyi n Boazlarda Sovtlr stnlk vrilmsini, Montryo saziin ynidn baxlmasn aqlad.9 Trkiy hkumti SSR-nin bu tkliflrini rdd tdi. Almaniya zrind qlbdn sonra Sovtlrin Gny Azrbaycanda mhkmlnmk siyasti stratji baxmdan Trkiyy qar irli srln tlblrin grkldirilmsin kmklik gstrmli idi. randak rmnilr mli chtdn d bu lr hazrlardlar. lknin mxtlif yrlrindn onlar 1945-ci ilin ortalarndan tirabn Urmiyy kmy balayrdlar. Sovtlrin tlbi il Trkiynin rq vilaytlri rmnistana birldirildikdn sonra "Byk rmnistanla" srhdd birinci addm kimi rmnilr ran daxilind muxtariyyt alma planladrrdlar. 1945-ci ilin iyulunda mlum oldu ki, "Byk rmnistan" v "kiik muxtariyyt" namin Tbrizdki rmni mktbinin v rmni kilssinin zirzmilrind oxlu

177

sayda Tfng, top, qranat, partladc madd, patron v s. gizldilmidir. n maraqls o idi ki, bu silah anbarndan ran Xalq Partiyasnn zv olan rmnilrl, danak v qaaq partiyasnn zv olan rmnilrin birg xbari var idi. stintaq zaman Xalq Partiyasni rhbrliyindn olan David Gvorkyan tsdiq tmidi ki, rmni mktbinin zirzmisind danaklara mxsus silah olduundan hl 1944-c ild onun xbri var idi. Guya ona gr bu fakt o gizldib ki, Xalq Partiyasnn zvlrini silahlandrmaq n ondan istifad tsin. Azrbaycan Dvlt Thlksizlik Komissarlnn hazrladk arayda gstrilir ki, silah anbar danaklarn nzartind olmudur v hr zaman orada olan silah onlar digr yr aparmaq imkanna malik olublar. Szsz ki, danaklar silahn Xalq Partiyas zvlrinin lin kmsin imkan vrmzdilr.10 Mharib qurtaran kimi Sovt xsusi orqanlar il danaklar arasnda i birliyi yarand n Tbrizdki rmi kilssinin bas Mlik-Tanqiyan SSR thlksizlik orqanlarna xsn bildirmidi ki, o, hmi danaklar himay tmidir, silah v sursat da kilsnin zirzmisind o kizltmidir. Azrbaycan thlksizlik xidmtinin mlumatna gr ypiskop Nrss Mlik-Tanqiyan hl 1929-cu ildn ingilis kfiyyat il bal olmudur.11 Tbrizdki rmni kilssi v mktbinin zirzmisindn silah taplmas lahinin v xsusil mollalarn ciddi narazlkna sbb oldu. Mzakirlr zaman qyd olunurdu ki, bu silah yrli haliy qar istifad olunacaqm. Bu zmind hrd rmnilrin dylmsi hallar ba vrdi v onlarn nvanna hdlyici xlar oldu. 1944-c ilin martnda K(b)P MK-nn v SSR Xalq Komissalar Sovtinin "Gnsy Azrbaycan halisin iqtisadi v mdni yardm kclndirmk tdbirlri haqqnda" qrarna uyun olaraq hazrlanm i plannda qyd olunurdu ki, haliy tsir vasitsi kimi din v din xadimlrin xsusi diqqt ytirilmlidir. Bu plana uyun

178

olaraq 1945-ci ilin maynda Zaqafqaziya ruhani idarsinin risi yxlislam Axund Aa lizadnin Gny Azrbaycan hrlrin v Thrana sfri tkil olundu. Sfrin btn proqram v onun tkili SSR Dvlt Thlksizliyi Komissarl trfindn hazrlanmd.12 Sfr barsind qabaqcadan rann ox tannm din xadimi, ran Mclisinin zv yxlislam Mlariy tlqrafla mlumat vrmidi. Onun gstriin sasn hakimiyyt orqanlarna taprq vrilmidi ki, yxlislam lizadni qarlayb onu Thrana qdr mayit tsinlr. Bu ox mhm sfr hsab dilirdi. Hl sfr qdr d A.lizad randa yax tannrd. 1944-cu ilin ortalarnda onun dnya mslmanlarna mraciti randa gni yaylmd. Qztlr mracitin mtnini nr tmi, Tbrizin, Thrann, Mhdin byk mscidlrind onu oxumudular.13 Mayn 22-d yxlislam Axund Aa lizadnin bal il Axund bdl Rhim Axundzad, Axund Molla Mzffr Mirzcanzad v onlar mayit dn li Smdovdan ibart nmaynd Hyti Bak - Culfa -Tbriz - Zncan -Qzvin - Thran marrutu il xsusi qatarla yola ddlr. Mayn 23-d saat 19-da nmaynd Hyti Tbriz gldi. Siqttl slam bada olmaqla Tbrizin btn din xadimlri, ostandar vz dn Nikuu, dvlt aparatnn yksk mmurlar, tannm xanlar, bylr, tacirlr, ziyallar, btn hrmtli adamlar qarlanma mrasimind itirak dirdilr. Tbrizdki SSR Ba konsulu Matvyv, konsulluun kaqibi R.Quliyv d yxulislam qarlayanlar arasnda idilr. Ostandar vz dn Nikuu dmir yol vazalndak qsa xnda lizadnin rana sfrini yksk qiymtlndirirdi. Onun glii rfin qurbanlar ksildi. Sfrdn xbr tutan Tbriz halisi klr tkulmd. hrin ba ksind toplaan hali bir n df yxlislamn mann saxlatdrb onu rkdn salamladlar. Sovt Azrbaycanndan gdn din xadimlri Tbrizd "yxi" triqtinin bas

179

Siqttl slamn vind qaldlar. Tbrizd digr gcl triqt olan "Mtrr"lrin bas Hac Mirz Xlil Aa Mcthidi bu sbbdn yxlislamdan incidi. O, bunu yxlislamn onun triqtin hrmtsizliyi kimi qbul dir v onu ziyart tmycyini bildirirdi. Lakin Sovt orqanlarnn grdy tdbirlr nticsind bu ziddiyyt aradan qaldrld v Mcthidi d yxlislamn grn gldi. Siqttl slamn vind byk qbul kirildi. Tbrizin btn din xadimlri v hrmtli iilri, silzadlri tkrarn lizadnin grn gldilr. raqn hrdki vits-konsulu Docyli d yxlislam ziyart tmidi. Tbriz v Thran mtbuat Zaqafqaziya Ali Ruhani darsi balarnn sfrin byk maraq gstrirdi. "ran ma" qzti A.lizadni mslman dnyasnn tannm xslrindn hsab drk ran hkumtinin bu sfr byk hmiyyt vrdiyini yazrd.14 "qdam" qzti z shiflrind yxlislam ran mslmanlar adndan salamlayr v sfrin Zaqafqaziya msalmanlar arasnda islam tiqadnn mhkmlnmsin kmk dcyini bildirirdi. ran paytaxtnda fransz dilind xan "Jurnal-d-Tqran"n fikrinc yxlislam Sovtlr Birliyinin n nfuzlu xslrindn biri hsab dilirdi. Nmaynd Hytin Qumu v Mhdi ziyart dcyi qyd dilirdi. "Vtn yolunda" qzti hmin gnlrd A.lizadnin byk portrtini v islamn SSR-d "iklnmsi" haqqnda gni yaz vrilmidi. Mayn 26-da Tbrizd xan "Xavr nou" qzti bu sfr byk hmiyyt vrrk yazrd: ran xalq lkmiz glmi cnab yxlislam v onu mayit dn xslri rkdn salamlayr. tn rnb gn yxlislamn trifindn xbr tutan hali saat 6-da dmiryol vazalna toplanmd. Ostandar v Siqttl slam bada olmaqla btn nfuzlu xslr hrmtli qonan pivazna xmd. Hrmt lamti olaraq yxlislam onu qarlayan halinin irisin glrk onlar salamlad. Btn yol boyu on minlrl hr hli

180

A.lizadni salamlayrd. Glstan bann yannda byk izdiham var idi.15 Qztin l hmin nmrsind M.Biriyann yxlislama hsr tdiyi ri drc dilmidi. Din xadimlri v ictimaiyytin xahii il mayn 27-d A.lizad Tbriz mscidind moz oxumudu. Mozdn vvl Sovtlr rbti olmayanlar v xsusil Syid Ziyann adamlar dyirdilr ki, yxlislam Stalin trfindn tbliat aparmaq n gndrilib v o, rus dilind moz dckdir. lbtt, yxlislam trk dilind moz tdi v onun x z mzmunu v sviyysin gr oxlarnn diqttini clb tdi. Mozy qulaq asanlar dyirdilr: "ox tssf ki, bizd maarifi, lmi v thsili bl gzl vz dn gcl v hazrlql din xadimlri yoxdur".16 yxlislamn Tbriz mscidind min nfrin qarsnda bl gcl x onun haqqnda aparlan ks tbliatn tsirini xyli ziflndirdi. Halbuki onlar bl bir ayi yayrdlar ki, mumiyytl, yxlislam molla dyil, din xadimi paltar gyinmi agntdir. Bununla bal Mirz Xlil Aa Mcthidi bildirmidi ki, "btn dyilnlr yalandr. Mn lizadni Ncfdn tanyram, biz birlikd oxumuuq. O, sl din adamdr v buna h bir bh ola bilmz".17 Mayn 28-d Tbriz ticart palatasnn sdri, Azrbaycann tannm mlkiyytilrindn olan Sadiqiani z vind yxlislamn rfin byk ziyaft vrdi. Tbrizdki mzakirlrd 25 illik fasildn sonra Bakdan yksk rtbli din xadiminin rana sfri birmnal qarlanmrd. Vaxtil, 30-cu illrin ortalarndan Sovt Azrbaycanndan rana srgn dilnlrin oxu bolviklrin din qar n amansz mbariz apardqlarn grmdlr. yxlislamn grn gln Yadulla xan Alarl mlkdarlarn fikrini ifad drk dyirdi: Bolviklr yaxn zamanlarda randa ictimai quruluu dyidirmk istyirlr. Ona gr din xadimlrini gndriblr ki, rann din xadimlri il laq

181

yaratsnlar, bununla haliy gcl tsir gstrib fhl firqlri il birlikd bizim hkumti yxsnlar, z qaydalarn brqrar tsinlr.18 Di hkimi Sidbi bstri A.lizadnin sfrini bl yozurdu: ruslar grdlr ki, onlar digr vasitlrl ranllar z trflrin k bilmdilr. ndi d ruhanilri i salblar.19 Sovtlrin bir trfdn Xalq Partiyasn mdafi tmsi, digr trfdn din xadimlrini Gny Azrbaycana gndrmsi millti qvvlrin narazlna, bir oxlarnn is trdddn sbb olmudu. Tbrizin maarif idarsi risinin mavini Sfvat dyirdi: Mn SSR-nin randa yritdiyi siyasti h cr baa d bilmirm. Bir trfdn biz grrk ki, onlar Xalq Partiyasn mdafi dir. Bu biz fikirlmy sas vrir ki, Sovt ttifaq randa vrili hazrlayr. Dikr trfdn onlar mslman ruhanilrini rana gndrirlr. Din xadimlri il Xalq Partiyasnn tdbirlri bir-biri il ziddiyyt tkil dir. randa dmk olar ki, byk din xadimlrinin hams yni zamanda iri torpaq mlkiyytilridirlr. Bu sbbdn d onlar Xalq Partiyasna tar mbariz aparrlar. Sovt ttifaq bu iki qvvdn birin syknmlidir.20 Mayn 30-da Tbriz ostandarlnda yxlislamla vida gr tkil dildi v l hmin gn nmaynd Hyti Miyany yola dd. Miyan bxirdar Syid afi Tba-Tbai Xudamuz, hrin ruhani bas Syid Mir Mhdi bada olmaqla 10 nfr din xadimi, 600 nfr qdr hali yxlislam hrin 2 kilmtrliyind tntnli kild qarladlar. Bir gndn sonra onlar Zncana yola ddlr.2 Sfrdn bir gn vvl Sovt qarnizonunun rhbrliyi, hridar Rza Fhimi, prokuror oruxi, yzdn artq kndin sahibi olan iri mlkdar Sultan Mahmud xan Zlfqari il birlikd yxlislamn qarlanmasn mzakir drkn hridar gzlndn Sovt hrbi rhbrliyindn soruur: "Zhmt olmasa dyin,

182

yxlislamn v onu mayit dn xslrin rtbsi ndir, mn bilirm ona nc mdhnam oxuyum? Kimdir o, polkovnik yoxsa gnral?22 Rza Fhimi bu szlrin ona baha baa glcyini tz d anlad. Azrbaycan SSR Dvlt Thlksizliyi Komissar S.Ymlyanov SSR Thlksizlik Komissarlna gndrdiyi xsusi mllumatda yazrd: "yxlislamn Vazal vstiblnd grnmsi il bir n min adam onun qarsnda tzim tdi. oxlar yxlislamn stn atlr, onun lini, ayan, tyini pr v svincdn alayrd. hridar Rza Fhmin d alayanlarn icrisind idi".23 hr vazalnda qarlanma mrasimindn sonra yxulislam Zncan silzadlrindn Sultan Mahmud xann ayrd manda Mcthid Aa Syid blfz Musvinin vin gtdi. hr klri adamla dolu olduundan Musvinin vinin trafna polislr qoyulmudu. Lakin man dayanan kimi adamlar onun stn atld. Bzilri yr yxlb yalvard ki, yx Mbark ayaqlarn onlarn blin qoyub yrisin. Mcthid Musvi A.lizadnin rfin byk qbul kirdi. yunun 1-d Zncan mscidind yxlislamn 12 mam haqqnda oxuduu mozo byk diqqtl dinlnildi, oxlar gz yalarn saxlaya bilmdi. Zncanda Xalq Partiyasnn kmi rhbri, hazrda hridarn trcMCisi ilyn bdl lizad yxlislamn mozsin qulaq asdqdan sonra dyirdi: "yxlislam mscidd x dn qdr biz onun hqiqi din xadimi olduuna inanmrdq. ndi oxlar xsn zlri grdlr ki, yxlislam sl byk mcthiddir. vvllr buna inanmrdq ki, Zaqafqaziyada molla var. gr var idis d burada hsab dilirdi ki, onlar allahsz mollalardr. ndi biz bunun ksini grdk.24 yunun 2-d A.lizad v onu mayit dnlr Qzvin gldilr. hr vazalnda onlar hridar Fqizad, hr idarsinin risi Qiyas Nizami, thsil bsinin risi Qtv, mhkmnin sdri v Sovt-ran dostluu cmiyytinin rhbri cmi, Maliyy

183

darsinin risi Azri, bankn dirktoru Sopyki, alt torpaq mlkiyytisi, o cmldn Rafnd v lamuti, tacirlr qrupu, o cmldn briini v Muini, "Novruz" qztinin rdaktoru Novruzi, 27 nfr din xadimi -mumiyytl 400 nfr qarlad. Qzvindki SSR Konsulu ivilv v Sovt darlrinin nmayndlri d yxlislamn qarlanmasnda itirak dirdilr. A.lizad Qzvind iki gn yrli orta mktbin dirktoru, fizika-riyaziyyat profssoru Muininin vind qald. hrin tannm din xadimlri, mam Cm, Tud Partiyasnn yrli filialnn sdri Rzban, hakimiyyt orqanlarnn nmayndlri, silzadlr, fabrikantlar, torpaq sahiblri, ziyallar v s. onu ziyart tdilr. yunun 3-d gnral-mayor A.Atakiiyv v konsul ivilvin bal il yksk rtbli Sovt hrbilrinin yxlislamn grn glmsi onun nfuzunu daha da artrd.25 yunun 4-d Bakdan gln din xadimlri Thranda ox yksk sviyyd qbul dildi. ran Mclisinin zvlri yxlislam Mlari, pkian, Sdr Qazi, Firuzabadi, Frman Frmanian, dl Mhdi v digri Thran vazalnda idilr. yx v onunla gln din xadimlri yxlislam Malarinin vind qaldlar. Bir n gn rzind minlrl adam, oxlu din xadimlri, kmi Ba nazirlr Mrtza Bayat, li Sohyli, brahim Kakimi, Qvam s-Sltn, yni hkumt bas tyin dilmi Mhsn Sdr (Sdr-l-rf) v bu hkumt kabinlrind ilmi nazirlr, Mclisin sdri Tba Tbai, Mclisin zvlri, alimlr, mllimlr, tudilr v digr siyasi tkilatlarn nmayndlri, mtbuat iilri yxlislamn grn gldi.26 yunun 7-d "ran ma" v digr paytaxt qztlrinin mxbirlrinin SSR-d dinin vziyyti haqqnda suallarna .lizadnin cavablar drc olundu.27 l hmin gn Mlarinin mayiti il Mhmmd Rza ah A.lizadni qbul tdi. Bir saatdan artq davam dn shbtd ah sasn SSR-d islam dininin vziyyti,

184

Qafqazda mslmanlarn say v s, msllrl maraqlanrd.28 yxulislamn ah trfindn qbul dilmsi rann din xadimlrind v dindar halisind ox xo tsir buraxd. Thran mtbuat dmk olar ki, hr kun bu sfr haqda yazrd. "Dad" qzti hl 30 il vvl yxlislamn Quran trk dilin trcm tmsini ox yksk qiymtlndirir, onun bir n xarici dil bilmsini, iki olunun hkim ilmsini, yxin lm v maarif yaxn olmasim yksk qiymtlndirirdi.29 "ran ma" qztinin mxbiri yazrd: "yxlislam grn zaman mn hiss tdim ki, o, mhz l mnim arzu tdiyim adamdr. Onun gzl, a almasnn altnda btn briyytin xyri n fikirln drin al v salam zkas vard".30 yxlislamn ran din xadimlri il grndn yaz vrn "Mzffr" qztinin fikrinc "znn yksk dini vzifsindn baqa lizad byk lm xadimidir. 30 il vvl o, Quran trk dilin trcm tmidir. rb v fars dillrini qibt dilck qdr la bilir".31 yunun 8-d A.lizad yxlislam Mlari il birlikd Quma sfr tdi. Hzrti Msumnin mzarnn ziyartindn sonra o, slam dininin byk lm v thsil mrkzind ilyn din xadimlrini qbul tdi. rana sfrinin mqsdini aqlad, rait lmi il bal bzi msllr trafnda fikir mbadilsi tdi. Qumdan qaydandan sonra yxlislam iyunun 12-d Thran univrsittinin lahiyyt fakltsind mhazir oxudu. Ba nazir Mhsn Sdr, maarif naziri, akadmiyann przidnti, yksk rtbli din xadimlri, profssorlar, Sovt sfirliyinin iilri v s. yxi dinlynlr arasnda idilr. l hmin gn A.lizad mhur din xadimi Ka Aa Rza Rfiyi il grd. O, Ruhulla Byayi kitabna yazlm 5 cildlik tfsiri yx hdiyy tdi. yunun 13-d "Dad" qztinin rdaktoru Amidi Nuri Bakdan gln qonaqlarn rfin byk. ziyaft vrdi. 5 saatdan artq davam dn ziyaftd yxlislam "Dad" qztin msahib vrdi v dvtlilr qarsnda gni

185

x tdi. Hmin axam Thran radiosu il yxin x vrildi. O, dyirdi: Sovt ttifaq xalqlar hmi vicdan azadlndan istifad diblr. Sovt Konstitusiyasnn 124-c maddsind qyd olunub ki, dini tiqad azaddr. Biz lmalar dini ayinlri yrin ytirmkd hmi azad olmuuq. ndi Sovt hkumti milltindn v dinindn asl olmayaraq hamn oxudur. Kndlrd tk-tk savadsz adamlara rast glmk olar. Azrbaycan Rspublikasnda oxlu institutlar v txnikumlar faliyyt gstrir. Bizd Mir Qasmov kimi akadmiklr, fndiyv, Abdullayv, Qarayv, Mmmdliyv kimi mhur profssorlar, yksk ixtisasl yrli kadrlar vardr. Btn bu parlaq nailiyytlr gr Azrbaycan xalq btn briyytin sadti namin alan Maral Stalin borcludur. Onun qaysndan btn dnyann xalqlar, o cmldn bizim Vtnimizin qdim qonusu, dost-qarda ran xalq da faydalanr.32 yunun 14-d A.lizad Mlari il birlikd Mhd du. O, aroportdan birbaa mam Rza ziyartgahna gtdi. Ziyartdon sonra tannm Mhd lamas Kafayinin vin yolland v iki gn rzind minlrl adamla grd. Ostandar v kmi Ba nazir li Mnsur yxin grn gldi. yunun 17-d A.lizad onu mayit dn xslrl birlikd Firdovsinin mzarn ziyart tdi v Mhd Muzyind oldu. yunun 18-d o, ynidn Thrana dnd. vvlki grgin grlr, oxsayl mracit dnlrin qbulu daha b gn davam tdi. yunun 23-d Azrbaycann din xadimlri Rt gldilr. Rtd Hac Aa Hsnin vind olduu bir gn rzind min nfrdn ox adam yxlislama ba kdi. yunun 24-d Hzrti linin mvludu mnasibti il A.lizadonin Rtd oxuduu mozni drd mindn ox adam dinlyirdi. Bakya dnrkn nmaynd Hyti daha bir gn Phlvid mam Cm Pivazinin vind qald. Phlvi mscidind mindn artq dindarn qarsnda x tdi. yunun 26da bir aydan artq davam dn sfr baa atd.

186

yxulislam v onu mayit dn xslr Bakya dnd. Sfr haqqnda SSR Xarici lr komissarnn mavini S.Kavtaradzy v M.Barova Sovt sfirliyinin maviri hd Yaqubovun gndrdiyi hsabatda dyilirdi: z drin biliyi il yxulislam lizad ran ictimaiyytind, din xadimlrind v tiqad sahiblrind byk tssrat yaratd. Onun rana sfri, Thranda olmas, Qumu v Mhdi ziyart tmsi SSR-d dini vziyyti haqqnda olmayan ylri yayan ingilisprst mrtc lmntlr v xarici lklrin casuslarna ar zrbdir. Onun sfri bizim uun zruri olan ran din xadimlri il laqlr qurmaq iind son drc faydal oldu. Sfrin nticlri glckd bizim din xadimlrin tsirimizi kclndirmk n grklidir.33 Sovtlr yxlislamn sfrini ox diqttl izlyirdi. Onun olduu yrlrd btn Sovt idarlri A.lizadnin grlri v danqlar bard hsabatlar gndrmidilr. Azrbaycan SSR Thlksizlik Komissar S.Ymlyanovun xsusi mlumat 22 shifdn, Thrandak Sovt sfirliyinin muaviri .Yaqubovun hsabat 14 shifdn, VO-50 Sovt idarsinin siyasi bsinin risi podpolkovnik nnayvin M.C.Barova mktubu 2 shifdi ibart idi. .Yaqubov tklif dirdi ki, Qafqazdan v xususil Orta Asiyadan rana din xadimlri gndrdikd yrli halinin i olduu mtlq nzr alnmaldr. yxlislamn sfrin cavab olaraq Mlarini Bakya dvt tmk lazmdr. Sfr barsind yxlislamn Bak radiosu il x fars v rb dillrind vrilmlidir. Thrann, Qumun, Mhdin., Tbrizin byk mscidlrind Zaqafqaziya dini idarsinin nmayndliyi almas mqsduyundur. yxlislamn Badada v Qahiry d sfri tkil dilmlidir. rann nfuzlu qztlri vasitsi il yxlislamn sfrinin nticlri ayrca kitaba formasnda fars dilind nr dilmlidir.34 Sonuncu mslni "Dad" qztinin rdaktoru Amidi Nuri z zrin gtrmd.

187

Thrandak Sovt sfiri M.Maksimov M.C.Barovdan xahi dirdi ki, Nurinin yxlislamn rana sfri haqqnda hazrlad kitab n Qafqazda islamn vziyytin dair fars dilind matrial gndrilmsin kmklik tsin. Mktuba cavab olaraq A.lizadnin "Sovt ittifaqnda islam dininin vziyyti haqqnda hqiqtlr" adl gni mqalsi sfir Maksimova gndrildi.35 yxlislam A.lizadnin v digr din xadimlrinin Gny Azrbaycana, Thrana v digr yrlr tkil olunmu sfrinin arxasnda duran siyasi mqsdlr sasn nail olundu. Byk hadislr rfsind Gny Azrbaycan trklri Sovt Azrbaycannda islam dininin v din xadimlrinin olduuna yqinlik hasil tdilr. Bu sfrl yxlislam Sovtlr qar tbli diln "Allahsz cmiyyt" xorunu gnylilrin canndan bir qdr xara bildi. Bununla da Gny Azrbaycanda yaxn vaxtlarda ba vrck hadislr o, z xyir-duasn vrdi.

188

XII. 1945-ci ilin yay: Moskvann qrarlar v Gny Azrbaycan 1945-ci ilin iyununda Gny Azrbaycanda lr ciddildi. randa yni hkumt bhran drinlmy balad. Bir trfdn brahim Hakimi hkumti istfa vrmidi, digr trfdn yni t YN dilmi Ba kazir, 70 yal Mhsn Sdr (Sdr-l-rf) Mclisdn timad ala bilmmidi. Mclisin mxalift azl v Xalq Partiyas Ba Nazir vzifsin Mhsn Sdrin namizdliyini mdafi tmirdilr. Onlar Sadri irtica xslrdn biri hsab dirdilr. Syid Ziya trfdarlarnn v Mclisd mxalift oxluqunun ciddi chdlrin baxmayaraq Mclisdn timad almaq mslsi iki aya qdr yuband. rf Sdr Rza ah dvrnd dliyy naziri ilmidi. Onun dvrnd Mazandaran dznliyinin Rza aha vrilmsi hquqi chtdn saslandrlmd. O, Mhmmdli ah dvrnd Qanuni sas v dmokratiya urunda mbariz aparb Rusiyann kmkliyi il hbs dilmi dmokratlarn istintaq iini aparmd. Mhz Sdrin kmkliyi il hbs olunanlarn oxu Bahi ahda (Thrandak ah banda) glllnmidi. ahla grd dokqor Msddiq aq kild bildirmidi ki, Mclisd mxalift oxluu qyri-salam lrl mul olub tz-tz hkumt kabintlrini dyiirlr. Biz lahzrtdn xahi dirik ki, Sdr z namizdliyini gri gtrmk bard mr vrsin. randa hkumt bhrannn grginldiyi dvrd Azrbaycan SSR Xarici lr komissar Musa liyv gstri vrilmidi ki, Quzy v Gny Azrbaycan haqqnda tcili aray hazrlasn. SSR Xarici lr Komissarlna gndriln 21 shiflik arayda hr iki Azrbaycan da yni xalqn yaad, yni mdniyytin v tarixin varislri olduu, xlaq, mit, mnviyyat, dbiyyat yniliyi v s. msllr saslandrlmd.

189

Gny Azrbaycann qurtuluu n lvrili raitin ytidiyi vurulanmd.2 1945-ci ilin yaznda M.C.Barovun Moskvaya oxsayl mracitlri z nticsini vrdi. yun aynn 10-da Xalq Komissarlar Sovtinin sdri .Stalin "rann imalnda Sovt snay mssislri tkil dilmsi haqda" gizli qrar imzalad. Qrarda shbt Tbrizd v digr hrlrd Sovt Azrbaycan snay mssislrinin filiallarnn yaradlmasndan gdirdi. Bak Karaml fabrikinin filial olaraq Gny Azrbaycanda qnd zavodu, Bak ayaqqab fabrikinin filial kimi Tbrizd ild yz min ct ayaqqab isthsal dn ayaqqab fabriki, Bak tkstil kombinatnn filial olaraq Tbrizd toxucu-iplik fabriki, Azrbaycan trikotaj kombinatnn filial olaraq Tbrizd corab trikotaj fabriki, ki ipk kombinatnn filial olaraq Rtd ipk fabriki yaradlmal idi. Bu mssislrin tikilmsi, onlarn mhndistxniki iilrl, ixtisasl fhl kadrlar il,isthsalat rhbrlri il tmin dilmsi SSR-nin v Azrbaycan SSR-in mvafiq komissarlqlarna taprlmd. Qyd diln mssislr n avadanlq gndrilmsi ii 1 oktyabr 1945-ci il qdr baa atmal idi. Azrbaycan SSR Torpaq komissar Cfrova, Yyinti Snaysi komissar Adamyana taprlrd ki, tcili olaraq qnd zavoduna lazm olan xammal htiyatn yrnmk, kr uunduru kin sahlrini myynldirmk v gnilndirmk n Gny Azrbaycana mtxssislr gndrsinlr. Qrarda Azrbaycan Xalq Komissarlar Sovtinin sdri Tymur Quliyv taprlrd ki, Tbrizd v digr yrlrd tikilck mssislr n torpaq sahsi ayrlmas mslsini hll tmk mqsdil z nmayndlrini rana zam tsin. ttifaq Komissarlqlarndan tlb dilirdi ki, 1945-ci ilin avqust aynn 1-dn kc olmayaraq tikilck mssislrin smtasn tutub Maliyy komissarlnn tsdiqin vrsinlr. Bir ay rzind qnd zavodunun

190

isthsal gc il bal SSR yyinti snaysi komissarl z tkliflrini Xalq Komissarlar Sovtin tqdim tmli idi. SSR Maliyy Komissar Zvryv taprlrd ki, tsdiq dilmi smtalar zr qrarda nzrd tutulan mssislri maliyyldirsin. Dvlt Plan Komitsinin sdri Voznsnski is nc v drdnc kvartallarda Gny Azrbaycanda tikilck obyktlr n lazm olan btn avadanlq v txnikan Azrbaycan SSR n ayrmal idi. Sovt Azrbaycan Daxili lr Komissarlna icaz vrilmidi ki, lri srtlndirmk n bu qrarn icras il bal rana zam olunan xslrin yol sndlrini Dvlt Thlksizliyi Komissarl v Azrbaycan partiya tkilat il razladrb hll tsin. n nhayt, bu qrarn icrasna rhbrlik tmk Azrbayai Xalq Komissarlar Sovtinin sdri Tymur Quliyvin zrin qoyulmudu.3 SSR Xalq Komissarlar Sovtinin 10 iyun qrar Gny Azrbaycann yaxn glckd Sovt Azrbaycanna birldirilmsindn xbr vrirdi. Artq SSR Xarici lr Komissarlna v Azrbaycan K(b)P MKya taprlmd ki, Gny Azrbaycan mslsini hll tmk n tkliflr hazrlasnlar. 1945-ci ilin iyun aynn 11-d K(b)P MK-nn Gny Azrbaycanda v rann imalnn digr yaltlrind sparatist hrkatn tkil dilmsi haqqnda qrarnn layihsi baxlmaq n V.Molotova, M.C.Barova v S.Kavtaradzy vrilmidi. lkin mzakirlrdn sonra qrar layihsi yaxn vaxtlarda mzakir dilmk n Krml rhbrlrin paylanmd. Bununla brabr Dvlt Mdafi Komitsi SSR Xarici lr Komissarlna, Sovt Azrbaycan rhbrliyin, Sovt ttifaq Nft Komissarlna v Aznftin msul iilrin gstri vrmidi ki, rann imalnda nftl bal goloji lrin grlmsi n tcili olaraq tkliflrini vrsinlr. Alnan tkliflr sasnda iyun aynn 21-d .Stalin "rann imalnda nftl barl goloji-kfiyyat lri haqqnda" Dvlt Mdafi Komitsinip 9168 sayl

191

qrarn imzalad. "Son drc mxfi" qrifi il qbul dilmi bu sndd qrara alnrd: rann imalnda nftli sahlrd goloji kfiyyat lrini aparmaq n SSR Nft Komissarl "Aznft" Birliyinin nzdind hidrogoloji idar yaratsn. rann imalnda nft goloji kfiyyat lrini grmk n nft komissar N.Baybakova v "Aznftin" rhbri Slyman Vzirova taprlsn ki, nft snaysi iilri arasndan lazm olan qdr qazma v kfiyyat briqadalar tkil dib Qzvindki Sovt ordusu qrargahnda yaradlm hidrogoloji blm ad altnda onlar myyn oluimu i yrlrin gndrsinlr.5 Dvlt Mdafi Komitsinin qrarna sasn rana hidrogoloji blm ad altnda gndriln nfti briqadalar qazma, goloji kili v gofiziki kfiyyat lrini grmli idilr. Drin qazma lrini aparmaq n 10 dzkah, o cmldn 3 stasionar dzkah ahi, Bndr-ah, Miyany, drin suxurlarda qazma lrini aparmaq n 4 stasionar dzkah ahi, Bolqar-ay, Xoya, 3 hrkt dn qazma aqrqat Bndr-ah, Babolosr, Phlviy gndrilmli idi. Drin suxurlarda goloji killri aparmaq n trkibind 10 dst olan byk bir kspdisiya Qorqan lnd, rf-ahi-Amolda, Xorrmabadda, Bolqar-ayda, lfa - Zncanda v Tbriz - rdbild ilmli idi. Gofiziki kfiyyat lrini aparmaq n trkibind 3 dst olan bir kspdisiya Trkmnistan srhdindn tutmu Azrbaycan srhdin qdr Qorqan lnd, Mazandaran v Rt dznliyind ilmli idi. Nikolay Baybakova v Slyman Vzirova qti olaraq taprlrd ki, 1945-ci ilin sntyabr aynn 1-dn kc olmayaraq txnika v avadanlq qyd diln yrlr aparlmal, sntyabr aynda qazma v kfiyyat lri balamal idi.6 SSR Nft Snaysi Komissarl avqust aynn 1-n qdr qazma v goloji kfiyyat briqadalarn Qzvin zam tmli, avqust ay rzind avadanlq rana

192

gndrilmli idi. Xarici Ticart Komissar A.Mikoyana kstri vrilmidi ran vasitsil SSR-y gln yklrdn 150 yk avtomannn, 15 traktoru iyun-iyul aylarnda hidrogoloji dst un ayrsn. Zaqafqaziya cbhsinin komandan Tlnv Gny Azrbaycana zam diln nftilri Qzvind v digr yrlrd xidmti v yaay binalar il tmin tmli idi. yni zamanda rann imalnda qazma, goloji kfiyyat, kartoqrafiya iilrinin thlksizliyinin tmin dilmsi mslsi d gnral Tlnv taprlrd. Btn bu lri aparmaq n Dvlt Mdafi Komitsinin qrarna sasn SSR Maliyy Komissarl 1945-i ilin nc v drdnc kvartal n "Aznft" Birliyinin hidrogoloji darsin 8 milyon manat, o cmldn 2 milyon 400 min manatlq ran rial ayrmal idi. Azrbaycan SSR Daxili lr Komissarlna icaz vrilmidi ki, nft ii il bal rana zam diln iilrin xarici zamiyyt, yol v srhd sndlrin hll tsin. .Stalinin srncam il V.Mlik-Paayv Hidrogoloji darnin risi, N.Hydrov Qzvindki Sovt ordusu qrargah nzdind hidrogoloji blmnin risi, A.Kornyv is onun mavini tsdiq dilmidi. Hidrogoloji blmnin fhl qvvsinin mhndis-txniki iilrinin komplktldirsi, onun rann imalnda qazma v goloji kfiyyat lriin aparlmas n dzkah v matriallarla tmin dilmsinin bqn msuliyyti N.Baybakovun v S.Vzirovun zrin qoyulmudu. Dvlt Mdafi Komitsinin 21 iyun 1945-i il tarixli qrarnn sonuncu - 11-ci bndind dyilirdi:"Azrbaycan K(b)P MK-nn katibi M.C.Barova bir vzif olaraq taprlsn ki, "Aznft" Birliyinin Hidrogoloji darsin hrtrfli kmklik kstrsin v rann imalnda nftl bal goloji kfiyyat lrin nzarti hyata kirsin".7 Qsa mddtd Bndraha mumi kisi 1525 ton olan iki alanda, qazma dizl qurular, nasoslar, m matrial v s. gndrildi. Bndrah v ahid iki

193

drin quyu qazmaq n avqust aynda rotor qurularnn tikintisi v quradrdmas baa atdrlmd. M.C.Barov SSR Xalq Komissarlar Sovti sdrinin mavini Lavrnti Briyaya vurduu tlqramda yazrd: Hidrogoloji dstnin goloqlar Miyany gdiblr. 18 goloqdan ibart olan kspdisiya Dvlt Mdafi Komitsinin qrarnda gstriln sahlrin yrnilmsin balayblar. 9 mtxssisdn ibart gofiziki kspdisiya Qorqan ln v digr yrlri yrnmk n Xzrin cnubuna yola drlr. Hazrda hidrogoloji dstnin trkibi 300 nfr atmaqdadr.9 1945-ci ilin sntyabrnda "Aznft"in Hidrogoloji dstsi Gilan, Mazandaran, Qorqanda v Gny Azrbaycanda goloji kfiyyat lrini gnilndirmidi. Sntyabrda Tbriz yaxnlnda drin kfiyyat quyularnn qazlmasna balanmd. 1945-ci ilin kinci yarsnda nft axtar v Gny Azrbaycann gofiziki xritsini hazrlamaq n rana zam diltrin say 476 nfr yaxn idi. 1:200000 miqyasnda 23400 kv. kilomtr razinin goloji kilii aparlmd. Bu killr sasnda Gny Azrbaycann mumi goloji xritsi hazrlanmd.10 Aparlan lr nticsind Qorqan lnd, Mazandaranda, Rt dznliyind byk nft v qaz htiyatnn olduu tsdit dildi. M.C.Barov n hazrlanm arayda gstrilirdi: "Gny Azrbaycanda nft zn bruz vrmdi. Lakin goloji kfiyyat lri nticsind myyn olundu ki, Gny Azrbaycanda yrniln suxurlar Trkiynin, raqn v Cnubi rann nftli sahlrinin suxurlar il ynidir. Gny Azrbaycann razisinin ilkin olaraq mxtlif goloji tdqiqatlara, hrtrfli kfiyyat lrin ox byk htiyac vardr.11 Nft axtar mslsind sovtlri tlsdirn msllrdn biri 1945-ci ilin aprlind ingilislrin Thrann imalnda v imalrqnd topo-goloji axtar lrin balanmas olmudu. Dmavnd dandan 16 km. rqd Lar v Cacarud aylar vadisind

194

ingilislrin apardqlar topo-goloji, hidroloji axtarlar rsmn Thrann su il tchiz dilmsi il laqlndirilirdi. Axtar lrini 1944-c ilin oktyabrnda ran hkumtinin dvt tdiyi "Alksandr Qibb" ingilis firmas aparrd. randa olan Britaniya aviasiyasnn kmkliyi il bir trfdn Thrann imalnn goloji xritsi dqiqldirilir, digr trfdn goloji tdqiqatlar aparmaq n drd ingilis qurqular il qazma lri aparlrd. rhbrlik tmk mhur ingilis goloqu, Britaniya Kral Cmiyytinin vits przidnti, Britaniya goloji axtarlar dpartamntinin kmi dirktoru duard Byliy taprlmd. Sovt kfiyyat bl mlumat vrirdi ki, Britaniya ordusu trfindn Thran rayonunun topoqrafik lrinin v arofoto killrin "Alksandr Qibb" firmasna qtiyyn dxli yoxdur. Lor v Cacarud vadilrindki tdqiqat lrind ngilis ordusunun v Byli kimi mhur goloqun itirak Sovt xsusi idarlrinin fikrinc, h d adlar kiln aylarn su htiyatnn yrnilmsi il bal dyildi. Bunu Sovt hrbi kfiyyat ingilislrin Thrandan imal-rq doru nftl znkin Xzrin cnub sahillrin nfuz tmsinin balanc kimi qiymtlndirilirdi. 2 Bllikl, Dvlt Mdafi Komitsinin 21 iyun 1945-ci il tarixli qrar v bu qrarla bal grln lr bl bir fikir sylmy sas vrir ki, nft mslsi Sovt ttifaqnn Gny Azrbaycanla v mumilikd ranla bal siyastind balca amil vrilmidi. Nft urunda mbariz 1945-ci ilin iyulunda Sovtlr Birliyinin Gny Azrbaycanda siyastini qti olaraq myynldirdi. yulun ilk gnlrind Azrbaycan K(b)P MK-nn katibi M.C.Barov Moskvaya arld. Ayn 6-da mumittifaq Kommunist (bolviklr) Partiyas Mrkzi Komitsinin Siyasi Brosu uzun trdddlrdn sonra "Gny Azrbaycanda v rann imalnn digr vilaytlrind sparat hrkatn tkili zr

195

tdbirlr haqqnda" adl gizli qrar qbul tdi. Qrarda rann trkibind Azrbaycan yaltlrin gni htuqlu milli muxtariyyt vrilmsi zr hazrlq lrin balanmas mqsduyun saylrd. yni zamanda Gilan, Mazaidaran, Qorqan v Xorasan vilaytlrind sparat hrkatn gnilndirilmsi nzrd tutulurdu. Gny Azrbaycanda sparat hrkata rhbrlik tmk mqsdil "Azrbaycan Dmokrat Partiyas" yaradlmal idi. Bu partiyann yaradlmas ran Xalq Partiyasnn Azrbaycan filialnn kkl kild dyidirilmsi v halinin btn tbqlrindn sparat hrkatn trfdarlarnn clb dilmsi yolu il olmal idi. Siyasi Bronun qrarnn 3-c bndind yni il bl siyastin imali rann krd halisi irisind aparlmas v krd vilaytlrind Milli Muxtariyyt yaradlmas urunda sparat hrkatn tkili v himay dilmsi nzrd tutulurdu.13 Azrbaycanda sparat hrkata rhbrlik tmk n tcili olaraq Tbrizd msul iilr qrupu yaradlmal v onlar z faliyytlrini Tbrizdki SSR Ba Konsullulu il laqlndirmli idilr. Bu qrupa mumi rhbrlik tmk M.C.Barova v M.Yaqubova taprlrd. Siyasi Bronun 6 iyul tarixli qrarnn 5-ci bndind Azrbaycan K(b)P MK-na (Barov v brahimova) taprlrd ki, 15-ci ar ran Mclisin Gny Azrbaycanda skilrin kirilmsi zr hazrlq lrini gnilndirsinlr. Aadak arlar sasnda sparat hrkatn trfdarlarnn dputat silmsi txmin dilmli idi: a) Dvlt v iri mlkdar torpaqlar hsabna kndlilr torpaq pay ayrlmas v onlara uzunmddtli uuz krdit vrilmsi; b) mssislrd iin brpas v gnilndirilmsi, yni zamanda yol kiliinin gnilndirilmsi, habl digr ictimai lr vasitsi il isizliyin lv dilmsi;

196

v) hrlrin abadladrlmas v halinin su il tmin dilmsi; q) shiyy lrinin yaxladrlmas; d) Dvlt vrgilrinin 50 faizdn az olmayan hisssinin yrli htiyaclar n istifad dilmsi; ) milli azlqlarn v tayfalarn hquq brabrliyi: Azrbaycan, krd, rmni v aysor dillrind mktblr almas, kitab v qzt nr dilmsi; mhkm v yrli mssislrin kargzarlq lrinin ana dilind aparlmas; yalt idarlrinin, o cmldn polis v jandarmann yrli milli qvvlrdn tkil dilmsi; yrli znidar orqan kimi yalt, vilayt v hr ncmnlrinin yaradlmas; ) Sovt-ran mnasibtlrinin kkl kild yaxladrlmas.14 K(b)P MK-nn siyasi brosunun qrarnda nzrd tutulurdu ki, Gny Azrbaycanda sparat hrkatna fallarnn, sovtlr trfdar olan xslrin znmdafisi mqsdil hrbi dstlr yaradlsn v onlar xarici markal silahlarla silahlandrlsn. Qrarn bu bndinin icras M.C.Barovla birlikd Bulqanin taprlrd. Sonrak b bndd shbt mdni-ktlvi tdbirlrdn gdirdi. Gny Azrbaycanda mdni tbliat iini kclndirmk n Azrbaycan SSR-in ranla Mdni laq Cmiyytinin yaradlmal, Tbrizd "Sovt Azrbaycannn dostlar" cmiyyti tsis dilmli idi ki, Azrbaycann bqn vilaytlrind v Gilanda bu cmiyytin filiallar faliyyt gstrmli idi. Azrbaycan K(b)P MK-sna taprlrd ki, randa yaylmaq n Bakda aylq illstrativ jurnal v daha yni qztin nrini tkil tsin. Nriyyat v Poliqrafiya Birliyin (Yudin) gstri vrilmidi ki, Gny Azrbaycan dmokrat partiyasnn mtb bazasn yaratmaq n Azrbaycan K(b)P MKnn srncamna dz sthli ap man vrsin. Qrara gr SSR Xarici Ticart Komissarl) (Mikoyan) Bakda nr dilck illstrativ jurnal v Gny Azrbaycanda 30 min mumi

197

tirajla xacaq yni qzti kyfiyytli kazla tmin tmli idi. Siyasi Bronun qrarnda nzrd tutulan tdbirlri hyata kirmk n rana zam dilck v tz-tz gdib glck xslr M.C.Barovun nzarti il Azrbaycan SSR Xalq Daxili lr Komissarl icaz vrmli idi. n nhayt, son olaraq gstrilirdi ki, Gny Azrbaycanda sparatist hrkat maliyyldirmk v 15-ci ar ran mclisin skilrd uur qazanmaq n Azrbaycan Kommunist (bolviklr) partiyas Mrkzi Komitsi yannda bir milyon manat (alt milyon sksn alt min drd yz iyirmi yddi rial, otuz b dinar) hcmind xsusi fond tsis dilmli idi.15 Sonuncu msl il bal M.C.Barov hl Moskvada olanda SSR Dvlt Baik Siyasi Bronun qrarnda nzrd tutulan bir milyon manat pulu bankn Azrbaycan Kontoruna, 24011 nmrli valyuta hsabna krmd. SSR Dvlt Bank Azrbaycan Kontorunun mdiri M.A.Ptrov iyulun 17-d M.C.Barova yazrd: Valyuta vrilmsi yalnz Sizin yazl gstriiniz, yaxud Sizin slahiyyt vrdiyiniz xsin srncam il mnim trfimdn hyata kirilckdir. Bu hsabda olan valyuta mliyyat son drc mxfi qaydada aparlacaqdr.16 Siyasi Bronun gizli qrarndan gn sonra Vladimirovun iyulun 9-da "Pravda" qztind "randa mrtc nsrlrin faliyytinin gclnmsi" adl gni mqalsi xd. Mqal 6 iyul qrarnn ruhundan irli glirdi v onun rallamasna idoloji hazrlq idi.17 Hmin yaz randa byk ks-sda dourdu, Thranda xan "Nabrad", "Zfr", "Rhbr", "Dad", "Frman", "Ajir" qztlri onu fars dilind nr tdi. Hkumt yaxn olan qztlr "Pravda"n rann daxili lrin qarmaqda gnahlandrr, Xalq Partiyasnn ygan dmokratik qvv hsab tmsini Vladimirovun shvi hsab dirdilr. "Xalq iradsi" partiyasnn orqan olan "Raad mruz" qzti yazrd: "Sovt hkumti rann daxili quruluundan l d raz dyil. gr ran

198

qztlri SSR-nin ictimai quruluunu tnqid tmy balasa, bu Sovt ttifaqnn narazlna sbb olar. Ona gr d ran xalq ran hkumtini tnqid dn "Pravda" qztindn ikaytlnmkd haqldr. "Pravda" is Sovt hkumtinin siyastini v mvqyini ks tdirir".18 Bir sra qztlr bl hsab dirdilr ki, Vladimirovun mqalsi Sovt qounlarnn randan xarlmas bard ran hkumtinin notasna Sovt hkumtinin ilk rsmi cavabdr. ran hkumtindn naraz v Sovtlrl yax mnasibtd olan qztlr Vladimirovun mqalsini haql sayrdlar. Onlarn fikrinc, bu mqal ran hkumtinin SSR-y qyri-smimi mnasibtinin, Syid Ziyann antisovt, txribat byanatnn nticsi idi. Mir Cfr Pivrinin rdaktoru olduu "Ajir" qzti bildirirdi: "Sovt dairlri randa lrin vziyytindn parazdr. Onlar indiki ran rhbrlrinip smimi, loyal mnasibtin bh dir. "Pravda" Ba nazir Sdri rann mhur irticas, antisovt lrin fal itiraks adlandrmaqda haqldr. Onun Ba nazir tyip dilmsi ranla-SSR arasnda dostluq mnasibtlri il ziddiyyt tkil dir. Sovt dairlri rann i lrindn naraz qalmaqda tamamil haqldrlar. Sohylinin istfasndan sonra ran hkumti SSR il qarlql anlaman mhkmlndirmk n kiik bir addm bl atmayb".19 rann nfuzlu qztlrindn olan "Kyhan" da, "Ajir"in mvqyini mdafi dirdi. "Kyhan" "Pravda"nn bl bir fikrin haqq qazandrrd ki, 1943-1944-c illrd ran Mclisin kriln skilri dmokratik ski hsab tmk olmaz. Qzt yazrd: "Grk "Pravda" dyrdi ki, satqnlar v orular qrupu xalqn btn haqqn z llrin kiriblr".20 "Pravda"nn mqalsi ran siyasi dairlrini ciddi narahatlna sbb oldu. yun ayndan davam dn hkumt bhranna son qoymaq n Mclisin tcili iclas arld. Mclisi sdri Tba-Tbai dputatlara vziyytin ciddiliyini, Sdr-l-rf

199

hkumtin ss vrmyin zruriliyini izah tdi. Xalq partiyas fraksiyasndan baqa btn fraksiyalar Mhsn Sdr hkumtin ss vrdi. Bllikl, hkumt parlamntdn timad ald.21 Mhmmd Rza ah A vd Ba Nazir Sdr-l-rfi v onun nazirlrini qbul dib randak vziyyti mzakir tdi. Mhsn Sdr hkumtinin ilk addmlarndan biri Azrbaycanda hkumt orqanlarn mhkmlndirmk oldu. Azrbaycana nzarti kclndirmk n Sovtlr lyhin olan Mhtami Tbriz hridar tyin dildi. Bununla ran hkumti Azrbaycanda mrkzi hakimiyyt trfdar olan qvvlri birldirmk, Thrann lyhin olan hrkat zifltmk istyirdi.22 yni il hmin vaxtda, yni iyul aynn ortalarnda Bakda Gny Azrbaycan zr xsusi taprqlarn grkldirilmsi bard tdbirlr plan mzakir dilirdi. M.C.Barov K(b)P MK-nn katibi Malnkova bir-birin ardnca iki tlqram gndrmidi. yulun 14-d gndriln tlqramda xahi dilirdi ki, Gny Azrbaycanda lri gnilndirmk n Thrandak Sovt sfirliyinin birinci katibi, Drbnd hr partiya komitsinin kmi katibi li liyv Tbriz Ba konsul tyin dilsin. O, yazrd: Mn Moskvada olanda Xarici lr Komissarlnn Kadr darsinin risi Mixail Silin i zif rhbrlik tdiyin, vriln taprqlarn hdsindn gl bilmdiyin gr Tbrizdki ba konsul M.Matvyvin dyidirilmsi mslsini qaldrd. O, Matvyvi vz dck bir n nfr namizdin, o cmldn Thranda bizim sfirliyimizin birinci katibi liyvin adn kdi. Szsz ki, ox uqurlu namizddir.23 Bunun ardnca gndriln kinci tlqramda M.C.Barov Malnkovdan xahi dirdi ki, K(b)P MK-nn Tbliat v Tviqat darsinin risi Q.F.Alsksandrovu qsa mddt Bakya zam tsin. Gny Azrbaycanla bal Siyasi Bronun, Dvlt Mdafi Komitsinin v Xalq Komissarlar Sovtinin mlum qrarlar Sovt Azrbaycannn zrin mhm vziflr qoymudu. Btn bu vziflri

200

ralladrmaq istiqamtind Azrbaycan partiya tkilat tdbirlr plan hazrlamd v Q.Alksandrov da bu plann mzakirsin dvt dilirdi. "Qti kild mxfi" qrifi il hazrlanm tdbirlr plannda Azrbaycan Dmokrat Partiyasnn yaranmas, 15-ci ar Mclis dputat skilrinin tmin dilmsi, "Sovt Azrbaycannn dostlar" cmiyytinin yaradlmas, sparat hrkatn tkil dilmsi, yalt ncmninin yaradlmas, mtbuat orqanlarnn tkili v s. msllr z ksini tapmd. Sndd gstrilirdi: "tcili olaraq Pivri v Kambxin danqlar n Bakya gtirilmsi tkil dilsin. Danqlarn nticsindn asl olaraq Xalq Partiyasnn Azrbaycan yalt Komitsinin sdri Padqann da Bakya gtirilmsi nzrd tutulsun".24 Bir ay rzind Tbrizd v yrlrd Azrbaycan Dmokrat Partiyasin tkilat Komitsini yaratmaq n mxtlif dmokratik partiyalarda olan nfuzlu ziyallar, tacirlr, kiik v orta mlkdarlar, ruhanilr irisindn, habl h bir partiyada olmayanlardan namizdlr silmli idi. Tbrizd yaradlan tkilat komitsi Azrbaycan Dmokrat Partiyasnn qurulmas bard ar "Xavar Nou", "Ajir", "Cvdt" qztlrind v ayra vrq formasnda nr tmli idi. arn mydana xmasndan sonra yrlrd tbbs qruplar mtbuatda x dib onu mdafi tmli, Xalq Partiyasnn v digr partiyalarn fal zvlri hsabna Azrbaycan Dmokrat Partiyasnn komitlri tosis dilmli idi. Xalq Partiyas tkilatlarnn mxaniki olaraq ADP-nin Komitlrin vrilmsi yolvrilmz hsab dilirdi. Xalq Partiyasnn Tbriz yalt komitsin tvsiy dilirdi ki, ADP-nin arn mzakir dib mdafi tsin v Xalq Partiyas tkilatlarnn buraxlmas haqda qrar qbul tsin. Yalnz bundan sonra khn firqilr ADP-nin zv ola bilrdi. Tbrizd ADP-nin tkilat komitsi yaradldqdan sonra rdbil, Rzay, Xoy, Miyan, Zncan, Maraa,

201

Mrnd, Mhabad, Maku, Qzvin, Rt, Phlvi, Sar, ahi, Qorqan v Mhdd tcili olaraq onun yrli komitlri tsis dilmli idi. Bu mddtd ADP-nin proqram v nizamnamsi hazrlanmal, tkilat komitsi Tbrizd partiyann "Azrbaycann ssi" adl qztini yaratmal idi.25 Gny Azrbaycanda sparat hrkatn inkiaf Azrbaycana gni hquqlu muxtariyyt vrilmsi urunda mbarizy syknmli idi. "Sovt Azrbaycannn dostlar" Cmiyytinin yaradlmasnda Azrbaycan SSR-in 25 illik yubilyind Bakya glmi nmayndlrdn istifad tmk nzrd tutulurdu. Gny Azrbaycanda olan Sovt konsul, hrbi komndant v qarnizonlarn iilri d Cmiyytin iin clb dilmli idi. halinin gni tbqlrini "Sovt Azrbaycannn dostlar" cmiyytin yaxnladrmaq n mtbuatdan istifad dilmli v Sovt Azrbaycannda Xalq Tsrrfat, mdniyyt v incsnt sahsind ld dilmi uurlar, habl Gny v Quzy Azrbaycan halisinin tarixi yniliyi bard yazlar vrilmli idi. yulun sonunda bu istiqamtd ilk mli addm atld. Azrbaycan K(b)P MK-s Moskvada qbul olunmu 6 iyul qrarna uyun avqust ayndan balayaraq Gny Azrbaycanda yaylmaq n rb lifbas il aylq dbi-ictimai illstrasiyal "Azrbaycan" jurnalnn nri bard qrar qbul tdi. Rsul Rza jurnaln msul rdaktoru, Mhdi Hsyn rdaktor mavini. Smd Vurun, Mirz brahimov, hd Yaqubov, hsn Hsnov, Rza Quliyv rdaksiya urasnn zvlri tsdiq dildi. 1 yanvar 1946-c il qdr jurnal n 276 min manat bdc ayrld. "Azrnr"in dirktoru A.Sultanova taprld ki, "Azrbaycan" jurnalnn vaxtnda v kyfiyytl xmasn tmin tsin. Jurnal Gny Azrbaycanda "Vtn yolunda" qzti rdaksiyas vasitsil yaylmal idi.26 Avust aynda "Azrbaycan" jurnalnn ilk say apdan xd. Bu nmrd S.Vurunun, M.brahimovun, .Cabbarlnn, Mliklar Baharn, M.Biriyann, B.Azrolunun,

202

li Fitrtin, Yhya ydann, Mir Mhdi avuinin, M.Dilbazinin, Mdin lkbrzadnin, Nigar Rfibylinin, S.Rstmin, .Vahidin, .fndiyvin, Rsul Rzann, vz Sadn srlrindn nmunlr vrilmi, Hydr Hsynovun "Azrbaycanda lmi fikrin inkiaf tarixindn" adl ox maraql mqalsi ap olunmudu.27 1945-ci ild "Azrbaycan" jurnalnn 5, 1996-c ild 12 nmrsi apdan xmd. Birinci nmr il mqayisd tdricn jurnaln siyasi ynm daha da kclndirilmidi. 1945-ci ild apdan xm 3-c nmrd jurnaln msul rdaktoru Rsul Rza "Milli ur v Milli iftixar" mqalsind yazrd: "ran Azrbaycannda yaayan Azrbaycan xalqnn ytirdiyi alim, yaz v inqilablar bu xalqn milli urunun artmasnda, onun azadlq v istiqlaliyyt yolunda apard mbarizd ox byk xidmt gstrmidir".28 Jurnaln sonrak saylarnda M.S.Ordubadinin, Firudin brahiminin, smayl Hsynovun, M.Abbasinin, C.Xndann, H.Naxvaninin, N.Cahanahlnn, Q.Mmmdlinin son drc maran yazlar drc olunmudur. 194546-c illrd buraxlm "Azrbaycan" jurnal Sovt hakimiyytinin btn mvcud olduu dvrd n maraql v milli mnaf baxmndan n hmiyytli nr orqan idi. vvla, bu jurnaln hr saynda Gny v Quzy Azrbaycann ictimai-siyasi, mdni, dbi hyat, tarixi birlikd hat olunurdu. kincisi, jurnal Gny Azrbaycan n buraxldndan Sovt Azrbaycannda hkm srn hakim bolvik idologiyasnn tlblrindn bir qdr yayna bilir, Azrbaycan xalqnn kkl mnafyi, talyi v tarixi il bal sasl msllr toxuna bilirdi. Btv Vtn, yni xalq, vahid millt mram dmk olar ki, "Azrbaycan"n hr sayndan duyulurdu. Jurnaln mxtlif saylarnda "Srdari Milli Sttarxan", "Sfvi dvltinin banisi ah smayl Xtai", "ran Azrbaycannn grkmli dmokrat yx Mhmmd Xiyabani", "Qrx il bundan vvl nr olunmu "Azrbaycan" mcmusi haqqnda", "msddin Tbrizi v

203

onun lm dair nzriyylri", "Qvs Tbrizinin nr olunmam rlri", "Xtib Tbrizi v onun srlri", "Urmiy Cam mscidinin Mhrab haqqnda", "Mirz Mhmmd Bar Xalxali", "Hac Mhdi kuhi" kimi ox dyrli mqallr drc olunmudu. Tsadfi dyildir ki, Gnydki uursuzluqdan sonra, 1946-c ilin dkabrnda "Azrbaycan" jurnalnn nri d dayandrld. 1945-ci ilin iyul aynda Gny Azrbaycanla bal mtbuat iinin txniki chtlrini v kaz tchizatn tkil tmk n Smd Vurun v Slyman Rhimov Moskvaya zam dildilr. M.C.Barov K(b)P MK-n, ttifaq Komissarlqlarna, Rusiya Fdrasiyas Dvlt Nriyyat Birliyinin dirktoruna yazd mktublarda partiya Mrkzi Komitsilin son qrarna uyun olaraq Gny Azrbaycanda nriyyat poliqrafiya bazasn tkil tmk n tcili olaraq 3 dz sthli ap man, hr kvartal n 29 ton qzt kaz, 4,5 ton jurnal kaz, 1200 vrq z qab. bdi lri grmk n 1200 vrq litoqrafiya kaz v s. gndrilmini xahi dirdi.29 czamiyy mddtind S.Vurun v S.Rhimov Gny Azrbaycan n nzrd tutulmu nriyyat txnikasnn, kazn v digr txniki avadanln Bakya gndrilmsin nail oldular. MD.Barovun Bulqanin mktubuna cavab olaraq Qzl Ordunun Ba Siyasi darsi iyul aynda Gny Azrbaycanda istifad tmk n 30 radioqbuldici, 15 radiodinamit, 100 rproduktor, 500 patifon v s. txniki avadanlq gndrdi. yni zamanda Qzl Ordu Ba Qrargah qarsnda msl qaldrld ki, Gny Azrbaycan n z tat vahidlri il birlikd hrkt dn avqo-kino qurular da ayrlsn.30 yul aynda daha bir mhm hadis ba vrdi. Moskvadan qaytdqdan sonra MD.Barovun tapr zr ran Xalq Partiyas MK-nn zv, ran Mclisinin dputat .Kambxi, Xalq Partiyasnn Tbriz yalt Komitsinin sdri S.Padqani, yaz v publisist H..bustrini, "Ajir" qztinin rdaktoru Mir

204

Cfr Pivrini gizli kild Bakya gtirdilr. Muzakirlr zaman qrara alnd ki, yni yaradlan ADP-y mvqqti olaraq Pivri rhbrlik tsin. M.C.Barov bu gr bard Stalin yazrd: "Onlarla xsi shbtdn sonra birinci dvr n Azrbaycan Dmokrat Partiyasna rhbrlik tmk dmokratik dairlrd byk nfuzu v hrmti olan, Thrandak "Ajir" qztinin rdaktoru Mir Cfr Pivriy taprld".3 Bakda aparlan danqlar bard M.C.Barov Siyasi Bronun 6 iyul qrarnn yrin ytirilmsin mslul olan Krml rhbrlri V.Molotova, L.Briyaya v Q.Malnkova da hsabat gndrmidi. Hsabatda gstrilirdi: Pivri ran Azrbaycannda doulub. Kommunist Partiyasnn kmi zvdr. Sovt Azrbaycannda uzun mddt msul partiya - Sovt vziflrind alb. 1927-ci ild Komintrn trfindn rana gndrilib. Rza ah hkumti trfindn hbs diln Pivri 10 il hbsd yatm v Sovt qounlar 1941-ci ild rana daxil olduqdan sonra azad dilmidir. M.C.Barov yazrd: "Onun iki doma qarda Sovt ttifaqnda yaayr. Onlardan biri Qzl Ordudadr, tibbi xidmt kapitandr".32 Grnr btn digr kyfiyytlri il brabr bu fakt da Thrandan v Tbrizdn arlan adamlar irisindn ADP rhbrliyin Pivrinin silmsind myyn rol oynamd. Gny Azrbaycandak iilr xbr gndrilmidi ki, Tud Partiyasnn ADP-y vrilmsind bir saat da yubanmaq olmaz. Tbrizd "oban" ad altnda faliyyt gstrn rzidnt vurulan ifrli tlqramda qyd dilirdi ki, bizim ordularn yrldiyi razid, xsusil Tbriz ostandarl trfindn Sovt tdbirlrin qar htimal ola bilck btn manlr aradan qapdrlmaldr. Tvsiyy dilirdi ki, ilk gndn mtrqqi ruhanilri, mlkdarlar, tacirlri, ziyallar z trfiniz kin. Tlqramda yazlrd: "Btn tdbirlr lan

205

diln qdr Xalq Partiyas Mrkzi Komitsi trfindn h bir nmayndni yaxn buraxmayn. Thrandak bizim tkilatlar vasitsi il hr yi din ki, bizim tdbirlr lan dildikdn sonra Xalq Partiyas MK-s Sizin Gny Azrbaycanda v imali randa hyata kirdiyiniz tdbirlri, o cmldn Azrbaycan Dmokrat Partiyasnn yaranmasn tamamil mdafi tsinlr".33 Rzidnt gstri vrilirdi ki, tlqram .Yaqubova, S.Ymlyanova, M.Matvyv, A.Atakiiyv v 4-c ordunun hrbi urasnn zv gnral-mayor Russova mruz tsin. yni zamanda Mirz Mmmdovu, B.Syidzadni, .Barzadni, R.Quliyvi, M.rifovu v randa olan digr Sovt iilrini mlumatlandrb hyata kiriln tdbirlr clb tmk gstrii d vrilmidi. Birdn-bir oxlu gstrlrin glmsi Gny Azrbaycanda xsusi taprqla ilynlr, yksk rtbli hrbilr v Thlksizlik orqanlarnn mkdalar n gzlnilmz olmudu. Xsusil hrbilr Avropada mharib qurtardqdan sonra SSR-y qaaydacaqlarn sbirsizlikl gzlyirdilr. ADP-nin yaranmas il bal msllr tudilrin gcl mqavimti il qarlamd v Xalq Partiyas MK-s btn vasitlrl bu lri pozmaa alrdlar. Bak grnd razlq ld dilmidi ki, Pivri, bstri v Padqan hyatlarna ola bilck thlk il bal Tbrizdn knara xmasnlar. Lakin Padqan Tudnin MK-s il yaranm ziddiyytlri tnzimlmk n Thrana gtmidi. Gny Azrbaycanda iin zif tkil olunmas, Xalq Partiyas il bal yaranm mnaqi M.C.Barovu hvsldn xarmd. S.Ymlyanova, H.Hsnova, M.brahimova vurduu tlqramda o, yazrd: "Grnr .Yaqubov, Atakiiyv, Russov v Quliyv baa dmrlr ki, hr saat qiymtlidir v ona gr cld hrkt tmk lazmdr bh yoxdur ki, bizim tdbirlrin qat lyhdar Xalq Partiyasnn MK-s

206

dyiln qurum olacaqdr. Onlar qsdn hr r mnaqi, ziddiyyt trdcklr ki, adamlar bizdn uzaqladrsnlar. Bu bard yuxarda adlar kiln yoldalara bildirmk lazmdr v onlardan tlb dilmlidir: 1. Tcili olaraq Padqan Thrandan Tbriz sa v salamat gtirilmlidir; 2. Bizim trfimizdn rhbrlik n nzrd tutulmu xslrdn h birisi kimin trfindn arlmasndan asl olmayaraq Thrana gtmmlidir (tminat yoxdur ki, onlar orada mhv tmycklr); 3. Yni hrkatn btn rhbr iilri mhafiz dilmlidir; 4. N qdr mmkndr tz Tbrizdn daqlar n rdbil, Xoya, Maguya, Urmiyy, Maraaya, Phlviy, Rt, gr mmkn olsa digr hr v rayonlara oxlu adamlar gndrilmlidir; 5. Partiyann ynidn qurulmas, tkili v sndldirilmsi srltlndirilmlidir; 6. Yni qztlrin yaradlmas srtlndirilmlidir; 7. Siz znz, yni H.Hsnov, M.brahimov v S.Ymlyanov siz taprlan tdbirlrin hazrlanmasn srtlndirmlisiniz".34 yul aynda cryan dn hadislr randak Byk Britaniya AB diplomatik v hrbi dairlri trfindn diqttl izlnilirdi. Tbrizdki ngilis Ba konsulluu v Amrika konsulluu z faliyytlrini xyli kclndirmidilr. Sovtlr trfindn hazrlanan tdbirlr n qdr mxfi aparlsa da ingilislrin gdn prosslrdn mlumat var idi. Onlar dflrl hakimiyyt dairlri il Azrbaycandak vziyyti mzakir tmidilr. Britaniya v Amrika siyasi dairlri Gny Azrbaycanda mstqil dvltin yaradlmasn v ya onun Sovt Azrbaycanna birldirilmsini artq gzlyirdilr. yulun 21-d Byk Britaniya nmayndlri mttfiq qounlarnn randan xarlmas bard Postdam konfransna

207

mmorandum tqdim tdilr. Mmorandumda dyilirdi: lahzrt hkumti v Sovt hkumti z qounlarn randa 29 yanvar 1942-ci il ngilis-Sovt mqavilsin sasn saxlayr. Hmin mqavilnin 5-ci bndin kro mttfiqlr z qounlarn randai "Mttfiq dvltlrl Almaniya v onun laltlar arasnda hrbi mliyyatlar baa atdqdan sonra alt aydan kc olmayaraq" xarmaldrlar. lahzrt hkumti Sovt hkumtin tklif dir ki, mttfiq silahl qvvlri prott qaydada hmin mddt baa atmazdan vvl randan mrhllrl xa bilrlr.35 Britaniya hkumti tklif dirdi ki, ilk mrhld qounlar rann paytaxt Thrandan xarlsn. ngilislrin fikrinc, kinci mrhld onlar Abadanda v cnubun nft rayonlarnda, Sovtlr is rann imal-rqivd, yaxud imal-Qrbind ordu saxlaya bilrdilr. nc mrhld hr iki lknin qounlar btvlkd randan xarlmal idi. yulun 23-d Britaniyann tbbs il ran mslsi Potsdam konfransnn gndliyin xarld. Przidnt Trumn AB-n z qounlarn randan xarmaa hazr olduunu byan tdi. Stalin is cavabnda bildirdi ki, "hr halda Thran azad tmk olar". Britaniya Ba naziri bu msl ykunladraraq tklif tdi ki, "tcili olaraq ordu Thrandan xarlsn, ordularn xarlmasnn sondak mrhllri is sntyabr aynda Xarici lr Nazirlri urasnda mzakir dilsin".36 Potsdam konfransnda qbul dilmi qrarda dyilirdi: mttfiqlr razlarlar ki, z silahl qvvlrini Thrandan tcili olaraq xaracaqlar. Qounlarn randan xarlmasnn sonrak mrhllrinin mzakirsi Xarici lr nazirlri urasnn 1945-ci ilin sntyabrnda Londonda arlacaq sssiyasna kirilsin.37 Sssiyann sntyabrn 11-d i balayaca gzlnilirdi v o vaxta qdr Sovtlr Krmld qbul dilmi qrarlarn Gny Azrbaycanda hyata kirilmsini srtlndirmli idi.

208

M.C.Barovun Tbrizdki rhbr iilr tlqramnda "hr saatn qiymtli olmasn" xatrlatmas bununla bal idi.

209

XIII. Dmokrat firqsinin yaranmas v muxtariyyt idyas Thrandak SSR sfirliyinin maviri hd Yaqubov 1945-ci ilin avqust aynn ilk gnlrind Tbriz gldi. sas mqsd Gny Azrbaycanda vziyytl yaxndan tan olmaq, Moskvann qrarlarna v Baknn taprqlarna uyun olaraq Azrbaycan Dmokrat firqsinin yaradlmas il bal lri srtlndirmk idi. Tbrizdki Ba konsul M.Matvyv Gnydki yni vziyytl ayaqlaa bilmirdi. slind Tbriz konsulluunun iini .Yaqubov aparrd. Avqustun 4-d o, nc ostann torpaq idarsi risinin mavini Bozorqani qbul tdi. Shbt zaman aydn oldu ki, tn ill mqayisd Azrbaycanda taxl mhsullar xyli az olacaqdr. yirtk thlksindn taxl xilas tmk n Sovt yardmna byk htiyac olduu qyd dildi. Bozorqani bildirdi ki, Azrbaycanda taxl xilas tmk n ran Knd Tsrrfat Nazirliyi v hakimiyyt orqanlar h bir i grmr. Kmk n Thrana dilmi mracitlr hams cavabsz qalmd. Azrbaycandan silmi dputatlar vziyyti yaxladrmaq n mrkzi hakimiyyt orqanlar qarsnda tbbs qaldrmrdlar. Sz-shbt gzirdi ki, yni skilrd indiki dputatlardan mir Nsrt skndri, Frman Frmanian, Siqttl-slam, Srtabzad v Fotuqi, Mthidi v digrlri ss toplaya bilmzlr. hali arasnda ostandarn vzi Nikuunun, torpaq sahibkar M.Rfiyinin, "Azadlq Cbhsi"ndn bustrinin nfuzunun artd hiss dilirdi. 15-ci ar ran mclisin skilrd bu adamlarn namizdliyinin mdafi dilcyi qabaqcadan yrnilmidi. Bozorqani il gr bard .Yaqubov M.C.Barova v SSR XXIK-na gndrdiyi mlumatda yazrd: Bozorqani ran Mrkzi hakimiyytinin Azrbaycana hqartli mnasibtindn hycanla dand. Onun fikrinc, dmokratik lmntlr birlmli v bu hqartli mnasibt son qoyulmaldr.

210

ran halisinin d birini tkil dn Azrbaycan xalqnn bu gn z ana dilind mktbi v mtbuat yoxdur. Onun hrlrinin h bir htiyac dnilmir. lkni bu vziyytdn qurtarmaq iqtidarnda olan adamlar yr blnr. Bunun birincisi znkin adamlardr ki, onlar Azrbaycanda dmokratik hrkatn sonrak drinlmsindn htiyatlanrlar. Tacirlr, orta torpaq sahibkarlar v ziyallarn bir hisssinin daxil olduu kinci qrup adamlar dmokratik hrkatn ykslmsindn, Gny Azrbaycann Sovt Azrbaycanna birldirilmsindn kinirlr. Xrda tacir v torpaq mlkiyytilrinin, ziyallarn bir hisssindn ibart nc qrup Azrbaycan Thrann asllndan qurtarmaq bard drindn dnrlr. Gny Azrbaycanda Dmokrat firqsinin yaradlmas istiqamtind aparlan lrdn Thran tudilri xbr tutmudular. Onlar btn vasitlrl bu ii pozmaa alrdlar. Avqustun ilk gnlrind Xalq Partiyas rhbrlrindn A.Ovansyan, mir Xizi v Hsyn Nuri (Flstin mnli yhudi idi - .h.) Tbriz gldilr.2 Ba Konsulla grd Ovansyan bildirdi ki, Xalq Partiyas Mrkzi Komitsinin fikrinc knd yrlrind mlkdarlara qar fal x tmyin vaxt artq atmdr. Bir n gndn sonra Thrandan glmi tudilr Tbrizd Xalq Partiyas knd komitlri nmayndlrinin mavirsini kirdilr v zngin tbqy qar fal x tmk bard gstri vrdilr. Bir sra yrli komitlr mavirdn qaydan kimi aldqlar taprqlar yrin ytirmy balamdalar. rdbildn alnan tlqramda gstrilirdi ki, Tbriz mavirsinin itiraklar qaydan kimi mlkdarlar trksilah tmk n ayr-ayr qruplar yaratmaa balayblar.3 apurda Xalq Partiyas Komitsinin sdri Arsn axiyan tsdiq tmidi ki, A.Ovansyann gstrii il onlar fal hrkata kmy hazrlarlar. Bakda hazrlanan tdbirlr plannda, M.C.Barovun Gnydki siyasi iilr gndrdiyi mktubda htimal diln

211

thlk ba vrdi. Sovtlrin Azrbaycandak hazrlaq lrini pozmaa ilk chd tudilr trfindn oldu. ADP-nin sinfi lamt gr dyil, milli lamt gr formaladrlmasnn, tacirlrin, snayilrin v xsusil mlkdarlarn yni partiyaya clb dilmsinin qarsn almaq n tudilr trfindn bir sra txribatlar trdildi. Bunlarn n ar Liqvan kndindki hadislr idi. Avqust aynn 9-da A.Ovansyan v mir Xizi Xalq Partiyasnn zvlri Riza-Rizai v Mir blfz Kaimini yz nfrl birlikd mitinq kirmk n Liqvan kndin gndrdilr. Mlkdar Hac htam Liqvani il mitinqilr arasnda mnaqi ba vrdi. Silahl toqquma zaman Liqvana gndrilnlrdn nfr, Hac htam, onun olu v xidmtisi ldrld. Onun malikansi talan dildi. Hac htamn byk olu Sultan htham Sovtlr loyal mnasibtd idi. 14-c ar ran Mclisin skilrd o, Sovt idarlrin kmk tmidi. Nft konspsiyas mslsind S.Htam 40 nfr torpaq sahibini z trafna toplayb Said Maraayi hkumti lyhin onlarn imzasn almd. Hac htamn digr olu, ran Mclisinin kmi dputat sa Liqvani d Sovtlr yaxn adam idi. Liqvanda ln nfrin dfn dilmsi il bal A.Ovansyann gstrii il tudilr mitinq kirmy chd gstrdilr. Avqustun 12-d o qdr d byk olmayan mitinqd Hac htamn qohumu v Tbriz hr prokuroru dyld. Xalq Partiyasnn tkil tdiyi bu mitinq hmin anda Sovtlr n arzuolunmaz idi. Bu hadislrl bal Azrbaycan SSR Dvlt Thlksizliyi Komissar S.Ymlyanov trfindn hazrlanm arayda dyilir: "Thrandan glmi Xalq Partiyas Mrkzi Komitsi zvlrinin mhur irtica mlkdarlar qoyub, Gny Azrbaycanda Sovt ttifaqna loyal mnasibtd olan adamlara qar fal mbarizy balamas son drc bhlidir. Liqvan kndindki hadislr varl dairlrin v yrli ziyallarn, o cmldn biz yaxn olan adamlarn byk hyacann

212

ran halisinin d birini tkil dn Azrbaycan xalqnn bu gn z ana dilind mktbi v mtbuat yoxdur. Onun hrlrinin h bir htiyac dnilmir. lkni bu vziyytdn qurtarmaq iqtidarnda olan adamlar yr blnr. Bunun birincisi zngin adamlardr ki, onlar Azrbaycanda dmokratik hrkatn sonrak drinlmsindn htiyatlanrlar. Tacirlr, orta torpaq sahibkarlar v ziyallarn bir hisssinin daxil olduu kinci qrup adamlar dmokratik hrkatn ykslmsindn, Gny Azrbaycann Sovt Azrbaycanna birldirilmsindn kinirlr. Xrda tacir v torpaq mlkiyytilrinin, ziyallarn bir hisssindn ibart nc qrup Azrbaycan Thrann asllndan qurtarmaq bard drindi dnrlr. Gny Azrbaycanda Dmokrat firqsinin yaradlmas istiqamtind aparlan lrdn Thran tudilri xbr tutmudular. Onlar btn vasitlrl bu ii pozmaa alrdlar. Avqustun ilk gnlrindo Xalq Partiyas rhbrlrindn A.Ovansyan, mir Xizi v Hsyn Nuri (Flstin mnli yhudi idi - C.H.) Tbriz gldilr.2 Ba Konsulla grd Ovansyan bildirdi ki, Xalq Partiyas Mrkzi Komitsinin fikrinc knd yrlrind mlkdarlara qar fal x tmyin vaxt artt atmdr. Bir n gndn sonra Thrandan glmi tudilr Tbrizd Xalq Partiyas knd komitlri nmayndlrinin mavirsini kirdilr v zngin tbqy qar fal x tmk bard gstri vrdilr. Bir sra yrli komitlr mavirdn qaydan kimi aldqlar taprqlar yrin ytirmy balamdalar. rdbildn alnan tlfamda gstrilirdi ki, Tbriz mavirsinin itiraklar qaydan kimi mlkdarlar trksilah tmk n ayr-ayr qruplar yaratmaa balayblar.3 apurda Xalq Partiyas Komitsinin sdri Arsn axiyan tsdiq tmidi ki, A.Ovansyann gstrii il onlar fal hrkata kmy hazrlarlar. Bakda hazrlanan tdbirlr plannda, M.C.Barovun Gnydki siyasi iilr gndrdiyi mktubda htimal diln

213

thlk ba vrdi. Sovtlrin Azrbaycandak hazrlaq lrini pozmaa ilk chd tudilr trfindn oldu. ADP-nin sinfi lamt gr dyil, milli lamt gr formaladrlmasnn, tacirlrin, snayilrin v xsusil mlkdarlarn yni partiyaya clb dilmsinin qarsn almaq n tudilr trfindn bir sra txribatlar trdildi. Bunlarn n ar Liqvan kndindki hadislr idi. Avqust aynn 9-da A.Ovansyan v mir Xizi Xalq Partiyasnn zvlri Riza-Rizai v Mir blfz Kaimini yz nfrl birlikd mitinq kirmk n Liqvan kndin gndrdilr. Mlkdar Hac htam Liqvani il mitinqilr arasnda mnaqi ba vrdi. Silahl toqquma zaman Liqvana gndrilnlrdn nfr, Hac htam, onun olu v xidmtisi ldrld. Onun malikansi talan dildi. Hac htamn byk olu Sultan htham Sovtlr loyal mnasibtd idi. 14-c ar ran Mclisin skilrd o, Sovt idarlrin kmk tmidi. Nft konspsiyas mslsind S.Htam 40 nfr torpaq sahibini z trafna toplayb Said Maraayi hkumti lyhin onlarn imzasn almd. Hac htamn digr olu, ran Mclisinin kmi dputat sa Liqvani d Sovtlr yaxn adam idi. Liqvanda ln nfrin dfn dilmsi il bal A.Ovansyann gstrii il tudilr mitinq kirmy chd gstrdilr. Avqustun 12-d o qdr d byk olmayan mitinqd Hac htamn qohumu v Tbriz hr prokuroru dyld. Xalq Partiyasnn tkil tdiyi bu mitinq hmin anda Sovtlr n arzuolunmaz idi. Bu hadislrl bal Azrbaycan SSR Dvlt Thlksizliyi Komissar S.Ymlyanov trfindn hazrlanm arayda dyilir: "Thrandan glmi Xalq Partiyas Mrkzi Komitsi zvlrinin mhur rtica mlkdarlar qoyub, Gny Azrbaycanda Sovt ttifana loyal mnasibtd olan adamlara qar fal mbarizy balamas son drc bhlidir. Liqvan kndindki hadislr varl dairlrin v yrli ziyallarn, o cmldn biz yaxn olan adamlarn byk hyacann

214

dourmudur".4 Sovt xsusi idarlrinin Tbrizdn gndrdiklri mllumatlarda gstrilirdi ki, Liqvan hadislri hali irisind SSRnin nfuzunu aa salmdr. Msln, ran Milli Banknn Tbriz bsinin dirktoru Kiyai dyirdi: "Hac htam ruslarn adam idi. O, nft konsssiyas mslsind nftin ruslara vrilmsini tlb dn tlqrama ilk olaraq imza atmd. Bunu ingilislr ox yax bilirdilr. Bu hadislr ba vrn vaxt hamya aydn oldu ki, ruslarn dostu yoxdur, onlar n h nyin frqi yoxdur. Bu hadisdn sonra tacirlr v mlkdarlar ruslar tandlar v indi onlarla msaf saxlayrlar. Mn bl glir ki, btn bunlar ruslar n arzuoluimazdr v yalnz ingilislrin iidir. ngilislrin Tudilr irisind adamlar vardr v onlarn vasitsi il ruslarn burada lrini pozurlar. gr vvllr ruslarn randa 90 faiz trfdarlar var idis, indi h bir faiz d qalmayb".5 Byk Britaniyada lyboristlrin hakimiyyt glmsi ran Xalq Partiyasnda ngiltry mnasibtd myyn yumalma v htta myl yaratmd. Tudilr yni Ba Nazir Klimnt tliy gndrdiklri mktubda midvar olduqlarn bildirirdilr ki, lyborist hkumti randa dmokratik xuruculua yardm gstrckdir.6 Liqvanda ba vrmi hadislri, Azrbaycandak vziyyti yrnmk n avqust aynn 18-d briqada gnral Cahanbani, diviziya gnral Xosrov Pnah v iki zabitdn ibart hkumt komissiyas Tbriz gldi. Avqustun 20-d hkumt komissiyasnn zvlri SSR Ba Konsulluunda M.Matvyv, .Yaqubov v gnral-lytnant Qlinski il grdlr. Danqlar zaman .Yaqubov qyd tdi ki, Azrbaycanda vziyyt yax dyildir, yrli hakimiyyt halinin htiyaclarna v ikaytlrin diqqt ytirmir. Ostandar v digr rhbr mmurlar yoxdur. Xalq haqqnda h kim dnmr. Jandarm v mhkm orqanlar halinin ikaytlrin tinasz yanar, mxtlif cinaytlrd llri olanlar

215

czalandrlmr. Gnral Qlinski Azrbaycandak ran diviziyasnn komandiri gnral Draxaninin hadislr qyriloyal mnasibtini bildirdi. Gnral Cahanbaninin fikrinc, Azrbaycanda qyri-sabit vziyytd v mxtlif ayilrin yaylmasnda maraql olan adamlar vardr. Onun gldiyi gn kimlrs Tbriz bazarn balayb hrd qyri-normal vziyyt yarandn nmayi tdirmk istyirdi. Sonralar aydn oldu ki, bu qbbsl Thrandan gln Tud rhbrlri x tmlr. Gnral Cahanbani ddi ki, tcili olaraq 3-c ostana vali tyin dilmli, bir sra xslr Tbrizdn uzaqladrlmaldr.7 Avqustun 2-d .Yaqubov ynidn Cahanbani il grd. Gnral bildirdi ki, Xalq Partiyas v hmkarlar tkilat nmayndlri onun yanna glmi v Azrbaycann htiyaclar bard tkliflri ona tqdim tmlr. O qyd tdi ki, bu tkliflr dorudur v alacaq ki, Thran qaldrlan msllr bard tdbir krsn. Cahanbani bildirdi ki, Azrbaycana tyin dilck valinin v digr rhbr mmurlarn Tbrizdn olmasna stnlk vrir. Lakin o, inanmrd ki, Thran buna raz olsun. lkd yaranm nny gr Tbriz ostandar adtn istfaya xm nazirlrin irisindn tyin dilir, yaxud istfada olan Ba nazir olurdu.8 Avqust aynda Thranda Tbriz ostandar tyin dilmsi il bal mzakirlr gdirdi. 1945-ci ilin yaznda ba vrmi hadislrl bal 3-c ostann rhbr iilrinin byk hisssi griy arlmd, ynilri is hl tyin dilmmidi. Mrkzi hkumt vali Dadvrin v onun aparatnn faliyytindn naraz idi. Ostandar, onun mavini v hr idarsinin risi Qulam Rza lhami Said hkumtinin istfasn v SSR-y nft konsssiyas vrilmsini tlb dnlr qar ytrinc mbariz aparmamdlar. Daxili lr naziri Soruri lhami il shbtind qyd tmidi ki, "siyastl mul olmaq sizin iiniz dyil, siyastl mrkz mul olmaldr. Siz Dadvrl birlikd sadc olaraq ruslarn lin kmisiniz",9 Hl 1945-ci ilin

216

yaznda Thrana arlan lhami Ba nazir M.Bayatla Azrbaycandak vziyyt bard shbt tmidi. Hmin shbtd Tbrizdki hkumt nmayndlrinin iindn ciddi narazlq olduu qyd dilmidi. Shbtin stnoqramasnda gstrilir: "M.Bayat: Cnab lhami, dyin grk Tbrizd vziyyt ncdir, Tud Partiyasnn faliyyti n drcd ffktlidir? lhami: Cnab Ba nazir mn Tbrizd rsmi adamam v mn fikirldim ki, siz mndn hrin v halinin vziyyti bard soruacaqsnz. M.Bayat: Mn itdim ki, siz orada syan qaldrmaq istyirsiniz. Siz l fikirlirsiniz ki, biz Tbrizdki vziyyt bard h n bilmirik? lhami: ndi mn tssf dirm ki, bu fikir mnim alma vvllr glmyib, yoxsa bununla bal i is tmk olard (M.Bayat bu ifaddn ox sbldi v sonra bl bir sz atd). M.Bayat: Sizin qznzn rus mktbind (Tbrizdki trk dilind Sovt mktbi nzrd tutulur -C.H.) oxumasn n izah dirsiniz? lhami: Onunla izah dirm ki, cnab Ba nazir, Siz Tbrizdki vziyyti bilmirsiniz, xsusil maarif v shiyydki vziyyti. H bir kmk gstrilmir. Mn n tmliym, z qzm rus mktbind oxutmamalyam, rus xstxanasnda malic tdirmmliym. M.Bayat: Siz kim icaz vrib ki, siyastl mul olasnz, o cmldn ruslarn xyrin x dib "Azadlq Cbhsi" v s. yaradasnz? lhami: Konstitusiyaya uyun olaraq hr ks fikirlmk haqqna sahibdir, tbliatla is mn mul olmuram. Bl ki, mn ranlyam v ran vtnprvriym. Ruslar is bizsiz d pis yaamrlar. O ki qald "Azadlq Cbhsi"n, onu mn yaratdm ki, rann inkiaf v iklnmsi namin alan salam fikirli knc ranllar lazm olan istiqamtd gtsinlr. Hakimiyyt Sizin linizddir, Siz mni mcbur d bilrsiniz ki, hr y cavab vrim, lakin bu yax hal dyil, daltsizlikdir".10

217

Tbriz hr idarsinin risi lhami Thranda olanda Daxili lr Nazirliyinin siyasi idarsinin risi Glntri ona tklif tmidi ki, lknin cnubuna ostandar tyinat ola bilr, lakin h bir halda onu Azrbaycana qaytara bilmz. Sovt sfirliyinin maviri .Yaqubov lhamiy mslht krmd ki, h bir yni tyinatla razlamasn, onun Tbriz, z vzifsin qaytmasna nail olacaqlar. Dorudan da Mhsn Sdr hkumti qurulduqdan sonra Daxili lr nazirinin mavini Firudini icaz vrmidi ki, lhami Tbrizd z iin qaytsn. yni zamanda Dadvr d ona mslht grmd ki, rsmn vzifdn azad dilmdiyi n tcili v sakit kild Tbriz dnsn. Baxmayaraq ki, Azrbaycandak ran ordusunun komandiri gnral Drxani Thrana bir n gizli tlqram vurmudu ki, ostandar Dadvr v lhamini Tbriz gndrmsinlr, sonuiu avqustun 11-d qaytd v hor idarsind i balad. Tbriz qaytdqdan sonra lhami avqustun 16-da gnral Qlinski il grd. Thrandak grlr v vziyyt bard trafl mlumat vrdi. Gnral Qlinski v lhami arasnda shbtin mzmunu il tan olduqdan sonra M.C.Barov sndin zrin bl bir drknar qoymudu: "xsn yolda Ymlyanova. mumiyytl aydn dyil, n n gnral Qlinskiy lazm olmudur ki, konsulluq iilrinin ba zrindn zn aid olmayan lrl mul olsun".11 M.C.Barov hrbilrin i aq mdaxilsindn htiyat dirdi. Hrbi orqanlarn Gnydki msllri z nzartlrin gtrmk chdlri rspublika orqanlarnn i rhbrliyini mhdudladrrd. Ona gr M.C.Barov alrd ki, Tbrizd balanan prosslr daha ox onun nzartind olan diplomatik v thlksizlik xidmtlri vasitsi il hyata kirilsin. Avqustun 19-da Tbrizdki Ba konsul M.Matvyvl lhaminin gr oldu. Bu zaman hrd ayilr gzirdi ki, guya rann fqanstandak kmi sfiri Frrox Azrbaycana vali tyin olunub v Daxili lr Nazirliyinin msul iisi gnral Syfl birlikd

218

Tbriz glir. Frrox ran siyasi dairlrind intriqa ustas hsab diln xslrdn idi. Htta, 1935-ci ild fqanstanda hakimiyytdn dvrilmi naytolla xan fqani rann Kabuldak sfiri Frrox haqqnda yazrd: "Txribat v antajlarda oxillik tcrbsi olan bu ingilis asusu mnim taxtdan dvrilmyimd byk rol oynad".12 Sovtlr dmn mnasibti bslyn Frroxu Tubriz gndrmk chdi il M.Sdr Azrbaycanda hrbi diktatura yaratmaq fikrind idi. hrd vziyyti yrnmk n gndriln hmdi sz-shbt gr frmandar tyin dilmli idi. lhaminin fikrinc, btn bunlar ninki arzuolunmaz, htta ox thlkli addmlar idi. O, tklif dirdi ki, hmdinin qaydb gtmsi n myyn tdbirlr grlmlidir. Qrara alnd ki, "Xavrs Nou" qztind hmdinin lyhin bir n mqal gtsin. N qdr ki, o frmandar tyin olunmamd, Frrox v Gnral Syfi gln qdr onu Tbrizdn xarmaq istyirdilr. Azrbaycandak iqtisadi idarnin risi Aavli d 1945-ci ilin yaynda zn bhli aparrd. Avqust aynda o, mlkdarlardan vrgi alaraq taxl toplamaqdan imtina tmidi. Bir-iki ay sonra yalar balayanda taxl kndlrdn hr damaq slind mmknsz olurdu. Valinin mavini Nikicu ondan vrgi toplama tlb tdikd Aavli bundan imtina tmi v bu msl il bal yalnz Thrana cavab vrcyini bildirmidi. lhami hsab dirdi ki, bu lr yuxardan qrar vrilmidir. Aavlinin hrktlrin gnral Drxani d tiraz tmirdi. Bu lrin arxasnda duran sas mqsd Azrbaycanda rzaq bhran v aclq yaratmaq idi. Dmokratik Azrbaycan idyasn siyasi chtdn mhv d bilmynlr, onu acln li il bomaq istyirdilr. Khn mhsuldan Tbrizd on min ton buda qalrd ki, bu da yalnz payz aylarna ata bilrdi. Ostandar vz dn Nikuunun taxl mslsi il bal Thrana vurduu tlqramlarn l bir hmiyyti olmad. hali arasnda sz-shbt gzirdi ki, Azrbaycanda aclq yaradlmas tkc M.Sdrin plan

219

dyil, yni zamanda ingilislrin tvsiyysidir.13 htimal dilirdi ki, ran rhbrliyi btn bu lrl Azrbaycanda qyri-sabitlik yaradb Sovtlrin lknin daxili lrin mdaxilsi bard faktlar xarici lr nazirlrinin sntyabrda kiriln London sssiyasna vrmk istyir, Avqust aynn sonlarnda ADP-nin lan olunmas il bal tdbirlr baa atmd. Pivri bada olmaqaa tkilat Brosunun hazrlad mracitnamni imzalayacaq adamlarn siyahs myynldirilmidi. Mracitnam Bakda bynilmi v son variant Moskvaya gndrilmidi. yni zamanda ran Xalq Partiyasnn son pozuculuq lri bard d Moskvaya mlumatlar vrilmidi. Bu mlumatlarda bildirilirdi ki, tudilr Azrbaycanda milli azadlq mbarizsinin kclndirilmsinin lyhindirlr. Lakin avqust aynda tudilrin silahl dstlrinin Tbrizd bzi hkumt binalarn tutmas bard yazlanlar o qdr d dzgn dyildir.14 Thrandan glmi Tud rhbrlrinin silahl syana ar bir sra kiik txribatlardan ibarq oldu. Btn bunlar ran mrtc rjimin qar mbariz ad altnda trdils d slind Azrbaycanda yni mstqil firq quruculuuna qar idi. S.Ymlyanovun hazrlad "ran Azrbaycan zr tdbirlrin hyata kirilmsinin gdii haqqnda" gni mruzd gstrilirdi: ran Xalq Partiyasnn bir sra zvlri tamahkar mqsddrl z xsi kzranlarn yaxladrmaa alr, A.Ovansyan v mir Xizi kimi rhbr iilr bir sra txribatlar v talanlar trdirlr. halinin gznd Xalq Partiyasnn yrli orqanlar xyli nfuzdan dmdr. Bllikl, ran Azrbaycannda milli azaddq hrkatna rhbrlik dck, btn dmokratik qvvlri z trafnda birldirck siyasi partiyann yaranmasna byk zrurt hiss dilir.15 Sntyabr aynn 3-d Gny Azrbaycann hr v byk yaay mntqlrinin halisi shr yuxudan aylanda divarlarda trk dilind ap sulu il yazlm

220

mracitnam yapdrldn grdlr. Bu Azrbaycan Dmokrat Firqsinin haliyu mraciti idi. Mracitd ADP-nin yarand, onun mqsd v amal xalqa byal dilirdi.6 Gny Azrbaycann mxtlif hrlrind 80 nfr yaxn tacir, mlkdar, siyasi xadim, ziyal, fhl, kndli, din xadimi v s. imzalad mracit qasa mddtd Thranda, Xorasanda, Mazandaranda, Gilanda v digr yrlrd d gni yayld. Mracitd dyilirdi: "Tarixd azadln bayraqdar kimi tannan Azrbaycan artq Thran mrtc hkumtinin zlm v fiar altnda tapdalana bilmz, o, azad olmaldr. Azrbaycan kmid parlaq bir mdniyyt malik olduu halda, indi savadsz qala bilmz. Azrbaycan xalqnn z gzl ana dili var. Bu dill mktblrind oxumal, idarlrind yazlmaldr. Azrbaycann zngin srvtlri Azrbaycann znn olmaldr. Azrbayaida snay ocaqlar yaradlmal, Azrbaycan mdni knd tsrrfat lksin vrilmlidir. Fhl isiz, kndli torpaqsz qala bilmz. Azrbaycan hr chtdn azad v abad olmaldr."17 Amrika tarixisi T.Svyatoxovski haql olaraq yazr ki, ADP Tudy altrnativ olaraq yaradlrd. O, triqtiliyi rdd dirdi, ancaq radikal lmntlr syknn Tuddn frqli olaraq sinfi lamt fikir vrmdn btn azrbaycanllar z sralarna qbul dirdi.18 ADP-nin 3 sntyabr mracitnamsind bu prinsip zn aydn gstrirdi. Mracitnam ox tsirli hazrlanmd. Gny Azrbaycan trklrinin arzu v istklri bu sndd ks olunmudu. Orada dyilirdi: rann istiqlaliyytini v razi btvlyn saxlamaqla Azrbaycana daxili azadlq vrilmlidir ki, z mqddratn z tyin tsin.19 Sovt dvrnd nr olunan lmi dbiyyatda ADP-nin ad il bal mxtlif mlahizlr irli srlmd. Bu hadislrin itiraks olan M.mazr qyd dir ki, S.C.Pivri partiyann adna xsusi hmiyyt vrirdi. O, bu qidd idi ki, "partiyaya

221

ad qoyulduqda xsusi mqsd nzr alnmaldr".20 Lakin 6u partiya yaranmamdan xyli vvl onun ad Moskvada, K (b)P MK-nn 6 iyul 1945-ci il tarixli qrarnda qoyulmudu. ADP-nin mraciti hali irisind gni ks-sda dourdu. Sovt idarlrinin bu id myyn rolu olsa da Gny Azrbaycann dmk olar ki, btn hrlrindn v yaay mntqlrindn yni firqnin mracitini mdafi dn tlqramlar gldi. Azrbaycanda yni mitinqlr dalas baland. rdbildn vriln mlumatda gstrilirdi: sntyabrn 3-d saat 18-d hrd oxlu adamn itirak tdiyi mitinq oldu. Mitinqd halinin btn tbqlrinin nmayndlri itirak dirdi. Msln, tacir v mlkdarlardan Ftli v irlixan Drgahilr, Musa Aa Sadiqi, Mbairi qardalar, Vahabzad v digrlri mitinqilr arasnda idi. Mitinqi aan Molla Xlil mraqi ddi: "Mn rbdil halisi adndan Azrbaycan Dmokrat firqsinin mracitini alqlayram, xalqn adndan ona qouluram, biz zmz n mstqillik tlb dirik. Biz ayr yaamaq istyirik v z vimizin sahibi kimi buna bizim tam haqqmz vardr. Biz z vimizin sahibi olmaq istyirik v olaaq. Buna bizi yni ADF arr".21 Mitinqd partiyann yaradclar olan Pivriy v bstriy mracit qbul dildi. Tlqramla Tbriz gndriln mracitd dyilirdi: "ADF-nin ar il tan olmaqdan byk svinc hissi kirdik. Orada Azrbaycan xalqnn uzun illrdn bri arzu v istklri ks olunub. Biz btn varlmzla doma dmokrat firqmizin yaranmas mnasibti il xalqmza gz aydnl vririk. Bu partiya mqdds bir vzifni -azrbaycanllarn milli muxtariyytinin yaradlmasn z zrin gtrmdr. Xahi dirik bizi onun sralarnda hsab dsiniz".22 Bu tipli mitinqlr dmk olar ki, Azrbaycann irili-xrdal btn hrlrind kirildi. Yni partiyann yaranmasn mdafi dn yzlrl tlqram vuruldu. Tbriz, Maraa, hr, Culfa, Mrnd, rdbil, Maku, Slmas v digr yrlrdn gln

222

tlqramlar sntyabr ay rzind yni nr balayan "Azrbaycan" qztind drc dildi. Bu tlqramlarn mzmunu sasn yni idi. Sovt idoloji qlibinin izlri aq-aydn hiss dilirdi. ADP-nin mracitnamsi lan olunanda Yaponiya zrind qlbdn cmisi bir gn kmidi. .Stalinin Postdam konfransndak aqlamasna gr Sovt qounlarnn randan xmasna 6 ay qalrd. Bu mddt Gny Azrbaycan zr tdbirlri hyata kirmk n kifayt idi. Sntyabrn 5-d "Azrbaycan" qztinin ilk say xd. l ilk sayda M..Pivrinin "Firqmiz i balad", "ki yol ayrcnda. Bizim axr szmz", "Ruznammizin dili" adl yazs xmd. Ba yazda gstrilirdi: "Biz rann istiqlalna laqmnd olduumuz il brabr Azrbaycan xalqnn fhrngi ixtiyaraq v z mqddratn z gc il tmin tmsini arzu dirik. z dilimizd kitabmz, ruznammiz v dbiyyatmz azad bir surtd vcuda glmk il xalqmzn mtrqti bir xalq olmasna imkan vrmlidir... Firqmiz xalqn irad v gcn dayanaraq bu haqq alacaq, onun vasitsi il xalqn azadln v lknin trqqisini tmin dckdir. Firqmiz milli bir firq olduu n sinif v tbq nzrd tutmayb, mm camaat z bayra altna arr".23 "Azrbaycan"n nri firqilik iinin tkilin v milli prossin drinlmsin byk tkan vrdi. l ilk gndn dil urunda mbariz milli mbariznin mrkzi mslsin vrildi. Trk dilinin yasaq dilmsi, ana dilind mktb v mtbuatn olmamas, dvlt idarlrind ildilmmsi gnylilrin n arl mslsi idi ki, ADP ilk mracitnamsind bunu qaldrmd. "Azrbaycan" qzti yazrd: "Bizim dilimiz dmnlrin bo iddialarna baxmayaraq ox gni v qni bir dildir. Onun kk xalqmzn qannda v ryinddir. Biz onu ana sd il mib vtnimizin ruhnvaz havas il tnffs tmiik. Ona tohin dnlr, onu thmili v

223

msnui gstrmk istynlr bizim hqiqi dmnlrimizdir"24 Sntyabr aynn 6-da ran Xalq Partiyas Azrbaycan yalt komitsinin konfrans oldu. Konfransda Tbrizdn v mxtlif vilaytlrdn 112 tudi itirak dirdi. Vilaytdn gln nmayndlr knd yrlrind tudilr qar mbariznin gclnmsi haqqnda trafl mlumat vrdilr. Nmayndlrin mlumatndan sonra Firudin brahimi ADP-nin mracitini oxuyaraq konfransn mzakirsin tqdim tdi. Bu msl il ba mzakirlrd 31 nfr x tdi. tiraklarn oxu mraciti msbt qiymtlndirdi. Lakin lyhin gdnlr d oldu. Vaxtil Sovt ittifaqndan rana srgn dilmi Qhrmani, znn avantrist xlar il tannan A.axiyan, Tudnin yalt komitsini zv, rmni qztinin rdaktoru David Gvorkyan Xalq Partiyasnn ADPy birldirilmsinin lyhin x tdilr. Kibrit fabrikinin fhlsi Sahmanzad z xnda qyd tdi ki, ADP mstsna olaraq skilr n yaradlr. Bu Xalq Partiyasna qar yni oyundur. Adamlar grr ki, Xalq Partiyas gndn-gn kclnir v bu sbb gr ona qar i aparrlar. Arsn ahnzryan is qyd tdi ki, "Biz dmokratik partiyann zvlri il birlikd i aparmayacaq, ona qar mbariz aparaaq, kc, yaxud tz biz onlar mhv dcyik, yaxud onlar bizi mhv dckdir. Buna gr d biz h bir halda onlarla birg ily bilmrik".25 Bl xlara qar S.Padqan yni partiyann mqsd v vziflrini saslandrmaqla cavab vrdi. Bzi xlarda ADP-nin burjua partiyas olaca bildirilir v Xalq Partiyasnn qorunub saxlanmasnn zruriliyi gstrilirdi.26 Uzun mzakirlrdn sonra konfrans sntyabrn 7-d qrar qbul tdi. Qrarda dyilirdi: Azrbaycan xalq mrkz v mclis qarsnda "Azadlq cbhsi" qztini balayan mrtc hkumt qar protst dir; Xalq Partiyasnn btn tkilatlarna bir vzif olaraq taprlr ki, yrlrd konfransn qrarn trafl rh tsinlr;

224

Azrbaycan Xalq Partiyas, onun vilayt v rayon komitlri bu konfransn qrarna uyun olaraq znn btn tkilatlar il birlikd Azrbaycan Dmokrat Partiyasna birlirlr; Tudnin yalt komitsi, onun btn rayon komitlri v zklri btvlkd yni partiyann nizamnamsini v arlarn qbul dirlr, birlm proqramn yrin ytirmk n yaxn gnlrdn gc olmayaraq, Dmokrat Partiyasnn rhbrliyi il razlq sasnda b nfrdn ibart komissiya yaradlsn.27 Konfransda hmkarlar tkilatnn nmayndsi kimi itirak dn M.Biriya bu qrar alqlad. Azrbaycann anl tarixind onun byk hmiyytindn dand v znn "Mnim arzum Azrbaycan" rini oxudu. Bu dvrd Thran qztlri M.Biriyaya qar gni kampaniya aparrdlar. Bu kampaniyann nnd Syid Ziyann himaysind olan mtbuat orqanlar gdirdi. "Vzif" qztind M.Biriyann kli vrilmi v altnda zn tudi adlandran birinin bu szlri yazlmd: "Mn Tudnin zvym, lakin tudilr bilmirlr ki, mn "radyi Milli"y ilyirm. Ona gr onlarn btn sirlrini bilirm. Bl ki, Biriyann gydiyi kostyumu ona Sovt konsulluu vrmidir".28 Sntyabrn 6-da M.C.Barov .Stalin yazrd: Bu gn Xalq Partiyas Tbriz yalt komitsi yrli rhbrlrl birlikd ADP-nin mracitini mzakir dib, Xalq Partiyasnn Azrbaycan filialnn yni Azrbaycan Dmokrat Partiyas il birlmsini hll dckdir.29 Konfransda gzlnilmz qrarlar qbul dilcyindn htiyat dn Sovt xsusi idarlri onun gdiini diqttl izlyir, myyn mqamlarda onu idar dirdilr. Komissiya zvlrinin silmsind bu myl zn gstrirdi. Lakin "tibarl" nmayndlrl kim ss vrmk bard qabaqcadan shbt dilmidi. Nticd solularn mqavimti qrld. Tbrizdn Padqan v Qiyami, Mrnddn Buraxani, Srabdan Vaqaf, skdn

225

Yadulla Klntri birldirici komissiyaya zv sildilr. Sntyabrn 8-d "Azrbaycan" qztinin 2-ci saynda drc olunmu "Byk blalardan biri" mqalsi iin ciddildiyindn xbr vrirdi. Orada dyilirdi: "Firqmiz n birinci qdmd xtrnak nsrlr il ciddi mbariz aparmal, z zvlrindn sz dyil, i tlb tmlidir... Mssuliyytsiz azlara, i v faliyyti fqt irin szlr v hrartli danqlardan ibart biln adamlara sla htiyacmz yoxdur. Onlar madam ki, firqmizin ziddin bir sz danmayblar, onlar il h iimiz olmayacaq, amma gr burada-orada oturub lyhimiz boboazlq v yaramayan szlr danb, xalq mbarizdn saxlamaa almaq istslr, biz onlar azadlq cbhsinin frari srbaz tanyb ciddi fitnkarlqlarnn qaban almaa iqdam dcyik".30 Sntyabrn ilk gnlrind Dmokrat Partiyasnn tkilat brosu Bakdan pul yardm, iki mtb n avadanlq, zruri olan miqdarda mtb matrial v kaz almd. SSR Dvlt Banknn Azrbaycan Kontorunun mlumatnda gstrilir ki, Gny Azrbaycanla bal yaradlm xsusi fonddan avqustun 29-da .Krimova, H.Hsnova v M.brahimova 400 min rial, sntyabrn 13-d H.Hsnova v M.brahimova 210 min rial pul vrilmidi.31 Dmokrat Partiyasnn yaranmas haqqnda mlumatn aqlanmas ran hakimiyyt dairlrinin v ingilislrin ciddi narahatlna sbb oldu. Tbrizdki ingilis Ba konsulu Uol ADP il bal bildirirdi: "Bu partiya daha thlklidir, ninki sovtprst tkilat olan Xalq Partiyas. Xalq Partiyasnda zngin adamlar yoxdur, o imkanl tbqy v ziyallara arxalana bilmirdi. Yni Dmokrat Partiyasnn trkibind oxlu nfuzlu adamlar grsnir. Onun proqram ox all trtib olunub, partiyann tlblrin qar tiraz tmk tindir. gr bu partiya z idyalarn hyata kirs, onu btn

226

Azrbaycan halisi mdafi dckdir. Bu mqsdlrl o, ox uzaa gdckdir".32 M.C.Pivri sntyabrn ilk gnlrindn balayaraq Britaniyann lyhin danmaa balamd. Onun fikrinc, Thran irticas v Syid Ziya ngiltrnin kmi v indiki Xarici lr naziri rnst Bvinin v Antonio dnin szlrini tkrar dirdilr. O, yazrd: "Bunlar hams bir mdi su iir. randa qat bir irtica dvlt yaratmaq, o dvltin notasn London siyast-mdarlarnn lin taprmaq niyytinddirlr".33 M.C.Barov da .Stalin yazd 6 sntyabr tarixli mktubda Thranda irticann kclnmsini, Sovtlr yaxn olan qztlrin balanmasn ingilislrin tzyiqi il laqlndirirdi. Thranda v imal vilaytlrind ciddi hrbi rjim ttbiq dilmidi. Btn yncaq v mitinqar qadaan dilmidi. Bir sra qzt rdaktorlar, hmkarlar tkilat zvlri Xalq Partiyasnn rhbr iilri ninki Sovt tdbirlrini mdafi tmy, yni zamanda ahn v Ba nazirin qbuluna girmy balamdlar. M.C.Barov .Stalin mlumat vrirdi ki, lkd qarqlq yaratmaqla ran hakimiyyt dairlri yaxn gnlrd Londonda alacaq Xarici lr nazirlri mavirsin Sovtlr lyhin faktlar vrcklr. Bununla onlar SSR qounlarn randan xarmaa iail olmaq istyirlr.34 Thran mtbuatnn SSR qounlar xandan sonra Sovtprst hvali-ruhiyyli adamlara divan tutulaa bard yazlar vrmsi oxlarn tvi salmd. Bu lrdn qorxuya dn yzlrl ail Sovt ttifaq srhdlrini kmy chd gstrir, SSR sfirliyin v konsulluqlarna Sovt vtndaln qbul tmk bard rizlrl mracit dirdilr. Srhdi kmk istyn aillrl izahat ii aparlmd v onlar gri arlmdlar. Xalq Partiyasnn rhbrliyinin v bir sra yksk rtbli zabitlrin hazrlq lri grmdn v silah

227

htiyat toplamadan hakimiyyt vrilii tmk chdlri lkd vziyyti daha da arladrmd. Nticd 250 nfr qdr mxtlif rtbli zabitlr hbs dilib rann cnubuna, ingilis ordusunun nzarti altna vrilmidi. Avqustun axr, sntyabrn vvllrind lknin imal rayonlarnda Sovtlr lyhin kiik xlar olmudu. ahid, Bndr-ahda yni qurulan bir sra Sovt qazma buruqlar dadlmd. ran hkumti imal vilaytlrin gizli yolla silah v mlk gyimli polis iilri gndrmy balamd. Sovt hrbi idarlri ran hkumtinin imalda ordunu, polis v jandarman lav gndriln qvvlr hsabna mhkmlndirmk chdlrin imkan vrmdilr. rann cnubunda ingilislr z faliyytlrini gnilndirdilr. Onlar qaqaylar, bxtiyarilr v digr tayfalarn ittifaqn yaradb silahlandrmaa alrdar. Bununla ingilislr ziflmi Mrkzi Thran hkumtin gcl tzyiq imkan ld dirdilr. Bu hrbildirilmi dstlrdn glckd imalda istifad dilmsi d istisna dilmirdi. M.C.Barov ingilislrin bu plann pozmaq n bir sra tdbirlr hazrlamd. O, sntyabrn 6-da .Stalin yazrd: "rann imal vilaytlrind bizim tdbirlrimizdn ingilislrin v ran hkumtinin dttini yayndrmaq n ngilislr trfindn formaladrlan cnub tayfalar ittifaqnn dadlmas iin balamaa icaz vrmyinizi xahi dirm. Mxalif hvali-ruhiyyli xanlarla gizli laqlr qurma zruri hsab dirik. Onlardan cnubda ingilis laltlarna qar silahl x n v Mrkzi ran hkumtin qar cnub tayfalarnn mstqalliyi ar altnda gni hrkat yaratmaq mqsdi il istifad tmk olar".35 Sntyabrn ortalarnda Azrbaycan Dmokrat firqsinin mhkmlndirilmsi istiqamtind daha bir addm atld. Ayn 14-d firq tsisilrinin Tbrizd mavirsi kirildi. Mrkzi rhbr orqanlarnn mhkmlndirilmsi, yrli komitlrin

228

gnilndirilmsi haqqnda trafl mzakirlr gtdi. Mavird gizli ssvrm il firq lrin rhbrlik tmk n Pivri bada olmaqla 9 nfrdn ibart Tkilat Komitsi yaradld. Nizamtdvl Rfi, hsn Branq, Katibi, li Maini, Qulam hsyn Fri, Mzzizad, obstri, hsn Zfiri Tkilat Komitsinin zvlri sildilr. l hmin mavird Xalq Partiyasnn artq buraxlm yalt Komitsindn Sadx Padqan, Zynalabidin Qiyami, Cfr Kaviyan, Y.Glntri v M.Burhani Tkilat Komitsin lav dildilr. Bllikl, Tkilat Komitsi zvlrinin say 14 nfr atdrld. Mavird qrar qbul dildi ki, 20 gn rzind ADP-nin tsis qurultay kirilsin. Bu mddt rzind Tkilat Komitsi partiyann nizamnamsini v prsnram layihsini hazrlamal idi. K(b)P MK-nin 6 iyul qrarndan sonra ADP-nin proqramnn layihosi Tbrizd hazrland, Bakda, Azrbaycan K(b)P MK-da is layihy lavlr v dzllr dildi.36 Sntyabrn 20-si n artq Dmokrat firqsin 6767 nfr yni zv daxil olmudu. Kmi Xalq Partiyas zvlri bu saya daxil dyildilr. Yni zvlrin byk ksriyytini kndlilr tkil dirdi. Bununla yana xrda v orta torpaq sahibkarlar, tacirlr, xidmtilr v ziyallar da tdricn trdddlr son qoyub Dmokrat firqsin trf glirdilr. Sntyabrn 24-n qdr firq zv olmaq n daha 1000 nfr riz vrmidi. Sntyabrn 14-d kiriln mavirdn sonra partiyaya axn xyli gclnmidi. Htta sntyabr aynn 6-7-d Xalq Partiyasnn yalt konfransnda Dmokrat firqsinin yaranmasnn lyhin x dn bzi tudilr d yni partiyaya zv olmaq n riz il mracit tmidilr. Sntyabrn 24-d Tbrizin rmni imas adndan 3 nmaynd tkilat komitsin glrk icma adndan trk dilind trtib dilmi tbriki firq rhbrliyin tqdim tdi. Dmokrat firqsinin yaranmasna ciddi mqavimt gstrmi David Gvorqyan

229

chd gstrdi ki, yni firqnin rhbrliyinin timadn qazansn. Lakin Sovt Azrbaycannn Tbrizdki xsusi xidmt zr rzidnti onun partiyaya qbul dilmsinin lyhin oldu." rmni icmasnn Tkilat Komitsin tbrikind dyilirdi: "Azrbaycan Dmokrat firqsinin mraciti il trafl tan olduqdan sonra Azrbaycann rmni halisi orada qoyulan tlblrin daltli olduunu, bu tlblrin Azrbaycanda yaayan digr xalqlarn da arzu v istklrin uyun olduunu bildirir. Biz rmnilr bu hadislrin itiraks olmaya bilmrik. Biz bqn kcmzl Dmokrat firqsinin tlblrinin hyata kirilmsind itirak dcyik.38 rmnilrin nfuzlu nmayndlrinin itirak tdiyi iclasda 3 nfr sildi ki, Dmokrat firqsinin tkilat komitsil laq saxlasnlar v rmnilri yni partiyaya clb tsinlr. Htta Maraada "Qnak" Partiyas znn lv dildiyini v 100 nfr zv il birlikd Dmokrat firqsin kdiyini bildirmidi. Xalq Partiyasnn zv Qurgn Zhrabyan dyirdi: "Xalq Partiyas il birldikdn sonra hl mlum dyildir ki, yni partiyann lri nc gdckdir. Lakin mn midvaram ki, bu mumi hrkat mvffqiyytl inkiaf dckdir, nki indi btn dnya dmokratik dyrlr zrin kir. Qorxmaq lazm dyil, biz rmnilr d grk bu partiyaya daxil olaq"39 Tkilat Komitsi v Bakdan olan nmayndlr rmnilrin Dmokrat firqsin daxil olmasna htiyatla yanardlar. Onlarn xarici kfiyyata ilmlri bard oxlu mlumatn olmas il yana, Bak rhbrliyin rmnilrin yaxn vaxtlarda Urmiy trafnda muxtariyyt tlb dcklri bard gizli planlar da mllum idi. Gny Azrbaycanda yaayan rmnilrin Dmokrat firqsin mnasibti birmnal dyildi. Tbriz rmnilri il sx laqd olan hrdki ingilis banknn iisi Tovmasyan bildirirdi: z qounlarn xardqdan sonra ruslar randa tsirlrinin ziflycyini bildiklrindn "Tud"

230

Partiyasn dmokrat partiyas adlandrdlar v oraya bir n tacir, mlkdar lav tdilr ki, Azrbaycan z tsirlrind saxlasnlar. Yn hmin bankn dirktor mavini Tr-Ovansyan qyd dirdi ki, rmnilrin yni dmokratik partiyaya clb dilmsi shv idir. Bu partiyaya Azrbaycanda yaayan rmnilr adndan tbrik mktubu gndrilmsi siyasi baxmdan ox qorxulu addmdr. rmnilr olaraq milli azlq kimi bizim vziyytimiz l d mhkm dyil. Biz grk btn bunlar drk dk v zmuz loyal aparaq. Htta ola bilr ki, glckd knc trklr kimi Dmokrat firqsi zu qorxulu qlnc kimi rmnilri tqib tsin.40 Sntyabr aynn 25-d Tbrizd Dmokrat firqsin riz il mracit dnlrin qapal ynca kirildi. Ynaqda mracit dnlrin oxluunu nzr alaraq Dmokrat firqsinin mvqqti Tbriz Komitsi yaradld. yni zamanda Mvqqti Komit Xalq Partiyasnn aa orqanlarnn Dmokrat firqsin kmsi prossini srtlndirmli idi. Mzakirlr zaman myyn dildi gi, qardak tsis xurultayna hr 60 nfrdn bir nmaynd silsin. Rayon tkilatlarna 80 mandat vrilmsi v mumiyytl qurultay nmayndlrinin txminn 200 nfr olmas myynldirildi. Partiya quruculuu ii vilaytlrd d gdirdi. Sntyabrn 23-d Urmiydn qaytm Katibi mlumat vrirdi ki, Mracitin muyyn bndlrin qarp olan narazlqlar aradan qaldrld v 7 nfrdn ibart mvqqti partiya komitsi yaradnd. Xoyda kiriln iclasda vkil Yzdani, xrda mlkiyyti Sbbahi, Ata xan Maku v daha 4 nfrdn ibart komit tsis dildi. clasdan drhal sonra Ata xan apura, Yzdani Makuya gndrildi ki, orada partiya komitsini tsis tsinlr. Sntyabrn sonuncu ongnlynd Mrndd, Culfada, Almdarda, Srabda, rdbidd, Miand, Maraada, Miandobda, Mlik Kndd (burada tudilr ox gcl idilr) v bir sra digr yrlrd yncaqlar kirilib tkilat komitlri silmidi. Kiriln

231

yncaqlarda bir qayda olaraq qurultaya nmayndlr d silirdi. Bir sra yrlrd tudilrin mqavimti hl qrlmamd. Msln, Dmokrat firqsinin apurda olan nmayndsi Cfr Kaviyan Tbriz tlqram vurulmudu ki, tcili olaraq Arsn axiyan Tbriz arsnlar. O, yni partiya Yuruculuu lrind Kaviyana man olurdu. Sulduz rayonuvdan gln mlumatda ksqrilirdi ki, Dmokrat firqsin yazlailarn say min atmdr. Bunun 500 nfri mlkdar v varl kndlilr, 200 nfr qdri tacir v dkan sahiblri, 15 nfri mllim, 8 nfri din xadimi, 100 nfr yaxn yuxar sinif agirdlri, qalanlar is kndlilr idi.41 ADP gtdikc vziyyt nzart dn gcl siyasi qvvy vrilirdi. Sntyabrn 22-d Dmokrat firqsilin tlbi il Tbriz hr idarsind kiriln mavird hridar bada olmaqla dmk olar ki, btn hakimiyyt nmayndlri itirak dirdi. Mavird x dn Pivri bildirdi ki, bir sra cinaytkar nsrlr kimlrins gstrii il hrd ictimai qaydalar pozur, grginlik yaradrlar. Bu xslr ox vaxt zlrini dmokratik tkilatlarn zvlri kimi tqdim dirlr. Bizim firqilr bu xslrdn bir nsini tutub yrli hakimiyyt orqanlarna thvil vrslr d namlum sbblrdn bu xslr ynidn azadla buraxldlar. Pivri hakimiyyt orqanlarn cinaytkar lmntlr qar mbarizy, hrd qayda-qanun yaratmaa ard. Tbriz ostandarln vz dn Nikuu z xnda Piovrinin qaldrd msllrin doru olduuiu tsdiq tdi.42 Sityabrn 23-d rdbild Dmokrat firqsinin yrli komitsi yaradld. fi Sdr, H.Cvdt, Mir Mvsm Kaani, Pir Murtuza, Mhrrm nan, Bala Azrolu, Molla Xlil raqi, hkim Tazad v dikorlri tsis qurultayna nmaynd sildilr. 23 sntyabrda Srabda, Astara v Mkinhrd d skilr kirildi.43 Dmokrat firqsi il bal

232

msllr hali arasnda mzakirlrin balca mvzusuna vrilmidi. Sovt xsusi idarsinin agntlri hali irisind olan sz-shbt bard oxlu mlumatlar toplamdlar. Tbrizd Tacir Hac Hsn aa dyirdi: "Dmokrat firqsinin tlblri haqldr. Azrbaycan rann iqtisadiyyatnda birinci yrd durur. Lakin bizim butun srvtlrimizi dayb aparrlar, bizim srvtimiz hsabna rann digr hrlrini qururlar. Bizim hr v kndlrimiz dalr, uaqlarmz thsil almr, oxuyanlar da yad dild oxuyurlar. Bizim xalqmz znun nhng taxl anbarnda aclq kir. Hacana qdr biz susaaq, farslarn Azrbaycana thqaramiz mnasibtin dzcyik".44 ADP-nin muracitind ana dilind thsilin qoyuluuna z mnasibtini bildirn Tbriz mktblrindn birinin mullimi Bar Nizami bildirirdi: "Thsilin doma trk dilind aparlmas bardki ar son drc daltlidir. urlu azrbaycanllardan kim bu ar mdafi tmz? Onun hyata kirilmsi uaqlarmza ana dilind oxumaq imkan vrckdir. Mnim fikrimc, bu, btun Azrbaycan xalqnn arzusudur. Azrbaycanda gnilnn milli hrkat haqqnda mzakirlr onun hdudlarndan knara xmd. Qorqanda trkmnlrin axundu toplaan camaata mracit drk dmidi: "Azrbaycanllar zlrinin milli hquqlar urunda mbariz aparmaa dzgn hrkt dirlr. Biz d grk onlardan nmun gtrk".45 Gilanda da buna bnzr arlar olmudu. Butn bunlarla yana qyd tmk lazmdr ki, ziyallarn, orta tacirlrin v mlkdarlarn myyn hisssi milli hrkata qoulmaa htiyat dirdilr. M.C.Barov Stalin 28 sntyabr tarixli mktubunda bunu bl izah dirdi ki, "onlar bizim axra qdr bu hrkat mdafi dcyimiz inanmrlar".46 yni zamanda bu prosslrin balancnda ran hakimiyyt orqanlar zlrini itirmidilr, n dcklrini bilmirdilr. Lakin az sonra onlar Gny Azrbaycandak milli

233

hrkata qar gcl mbarizy baladlar. "Azrbaycan" qztinin 11-ci say "rtica ba qaldrd" bal altnda xmd. Thranda xan qztlrin bir oxu muxtariyyt tlblrin, trk dilinin dvlt idarlrind v mktblrd ildilmsin, yalt v vilayt ncmnlrinin yaradlmasna qar bir nv mhariby balamd. Syidilrin Thranda xan "Kivr" qzti 12 sntyabr tarixli saynda yazrd: "Azrbaycan dmokratlar Azrbaycan lksini azad v mstqil grmyi arzulayrlar. Bu xainlr baa dmrlr ki, Azrbaycan rann ayrlmaz hisssidir. ran h kim icaz vrmz ki, msddin Tbrizinin yurdunu siyasi intriqalar obyktin virsin". Dmokrat firqsinin mracitind tdrisin ana dilind kirilmsi il bal tlbindn iqtibas gtirrk qzt bildirirdi: "y ran vtnprvrlri! h anlayrsnzm n dayanr bu szn arxasnda? Siz bilirsinizmi bu tlbl z vtnlri olmayan xyantkar adamlar Azrbaycan oullarn z milli fars dilindn ayrmaq istyirlr".47 Digr qztlrd d txminn buna bnzr arlar var idi. rticann kclnmsi il bal M.C.Barov sntyabrn 17-d SSR Xalq Xarici lr Komissar Vinskiy yazrd ki, ayn 14-d axam popis v jandarm Xalq Partiyasnn v hmkarlar tkilatnn qapsn sndrm, oradak btn yapar ky atmdr. Polis mkdalar orada olan firqilri dym v 20 nfri hbs tmidir. Bir nfr ar yaralanmdr. Sntyabrn 15-d talanlar davam tmidir. Thranda Xalq Partiyasnn v hmkarlar ittifaqnn btn binalar polis trfindn zbt dilmidir. Sntyabrn 16-da polis Xalq Partiyas binas yaxnlnda MK zv, ran mclisinin dputat Kavrzi brk dymdr. Xalq Partiyas MK-nn hbs olunmam zvlri gizli i kmlr. Sntyabrn 15-d Sovt ticart nmayndliyinin diplomatik nmrli mann polis daa basmdr. 16 sntyabrda Thranda STA-nn Moskvaya tlqrafla mlumat gndrn

234

mxbiri hbs dilmidir. ran mrtc hkumtinin bl hyaszl bizim iilrin bu cr hallara vaxtnda raksiya vrmmsi il izah dilmlidir.48 Bu hadis Azrbaycanda da irticann kclnmsi n bir siqnal rodu oynad. Syid Ziya z trfdarlarna gstri vrmidi ki, Tbrizd dmokratik hrkatn fallarna, lidrlrin qar trror aktlarna balasnlar. Daxili lr Nazirliyi ostandarlara v hridarlara tlimat gndrmidi ki, rann imal vilaytlrind sparat hrkatn drinlmsinin qarsn btn vasitlrl alsnlar. ran ordusunun ba qrargah hrbi hisslr gizli mr gndrmidi ki, Gny Azrbaycan da qayda-qanunu pozanlara qar silah iltsinlr. Htta mrd gstrilirdi ki, "gr ruslar man olmaa chd gstrslr d" silah ttbiq dilmsindn kinilmsin. Azrbaycanda olan ran ordusu komandirlrinin gizli yazmalar Sovt xsusi xidmt orqanlar trfindn l kirilmidi. Bu matriallardan aydn olurdu ki, ran hakimiyyt dairlri zlrin yaxn olan ayr-ayr mlkdarlar v tayfa balarn gizli kild silahlandrr. rdbildki ran briqadasnn komandiri polkovnik Zarivi Thrandan gstri almd ki, torpaq sahibkarlar kndlilri z trflrin kmk n onlarla mnasibtd hssas olsunlar. haliy slam bayra altnda birlmk bard mracit dilsin. Vtqqarvrliyin kclndirilmsi ad altnda hali arasnda aha v Mvcud qurulua mhbbt hissini gclndirn tbliat aparlsn.49 Polkovnik Zarindn bu gstrlri alan mlkdarlarn birinci addm ixtialarn kclnmsi qorxusu altnda z mlaklarn v aillrini Thrana gndrmk oldu. Gny Azrbaycandak polis rislrindn tlb dilirdi ki, mitinq v nmaylrd x dn siyasi partiya natiqlrinin avtobioqrafiyalar tcili Thrana gndrilsin. Azrbaycandak ran diviziyasnn komandiri gnral Drxani Ba qrargahdan ald

235

gstri uyun olaraq btn hrbi hisslrd dy hazrl haqda mr imzalamd. Briqada komandirlrin hrlrin v xsusil dvlt idarlrin mhafizsinin kclndirilmsi haqda tlimat gndrilmidi. Polk komandirlri hrbi hisslrd apardqlar xsusi shbtlrd "son damla qanna qdr vuruman v zn vtn yolunda fda tmyin" sirlrini sgrlr baa salrdlar. Sntyabrn son gnlrd Tbriz jandarmasna mrkzdn mr glmidi ki, tcili olaraq jandarm idarsind xidmt tmk n knclr irisindn yni kontingnt toplansn. ahi hrind v onun traf rayonlarnda irtica dairlr daha qabaa gdrk milli dmniliyi qzdrmdlar. Fars halisin azrbaycanllar mhv tmk n mbarizy xacaqlar bard Qurana l basdrmdlar.50 ran hkumtinin Azrbaycana qar iqtisadi rprsiyas 1945-ci ilin payznda da davam dirdi. Tbrizi v digr byk hrlri rkl tmin tmk n hkumt orqanlar dnlm formada taxl tdarkn hyata kirmirdilr. rann cnubunda hakimiyyt orqanlarna v ingilislr yaxn olan onlarla din xadimi imal ailaytlrin gndrilmidi ki, hali arasnda tbliat aparsnlar. Htta onlar Dmokrat firqsin altrnativ kimi milli dmokratik partiya yaratmaa chd gstrirdilr. Ayr-ayr vilaytlrd mhlli "dmokrat firqlri" yaratmaqla halinin ADPdn tcrid dilmsin mid bslnilirdi. Zncanda iri mlkdar Mahmud xan Zlfqari Zncan "dmokrat firqsini" yaratmd ki, bu "partiya"da Azrbaycan milli muxtariyytinin, mktb v mssislrid trk dilinin ttbiq dilmsinin, kndlilr torpaq vrilmsinin qti lyhdar idi.51 Buna bnzr hadislr Rzayd d olmudu. Stalin gndriln mlumatda gstrilirdi ki, Azrbaycanda sparat hrkat ingilis v

236

amrikallarla yana trklri d ciddi kild narahat tmy balamdr. Mlumatda dyilirdi: Thrandak Trkiy sfirliyi Tbriz v Rzayd olan z konsulluqlarna istiqamt vrmidir ki, rann imalndak hrkatn son mqsdi ran Azrbaycannn Sovt ttifaqna birldirsidir. Sfirlik z agntlrindn tlb dir ki, SSR-dn olan a mhacirlrdn, ilk nvbd msavatlardan tbliat mqsdi il istifad dilsin. Onlar Sovt Azrbaycannn hyat bard hr cr bhtanlar yayrlar.52 Azrbaycanda muxtariyyt urunda hrkatn mli xaraktr almasndan sonra da Thranda Tudnin Mrkzi Komitsinin trdddl mnasibti davam dirdi. Onlar mxtlif bhanlrl dmokrat firqsi, Gny Azrbaycanda milli hrkat haqqnda z fikirlrini aq bildirmirdilr. Azrbaycan Dmokrat firqsinin yaradlmas, muxtariyyt urunda mbariznin kclnmsi krdlrin d ciddi marana sbb olmudu. Tbriz vurduqlar tlqramda onlar Dmokrat firqsinin yaranmasn alqlamaqla yana Krd dmokrat firqsi yaratmaq v Azrbaycanda olduu kimi muxtariyyt almaq arzusunda olduqlarn bildirdilr. Onlar M.C.Barova mracit tmidilr ki, krdlrin nmayndlrini Bakda qbul tsin. Krd tayfa balarnn bir hisssi xahi dirdilr ki, Bakdan onlara praktiki kmk n bir n Sovt iisi gndrilsin. Tbrizdki Sovt mktbi tipind Mhabadda 7 illik mktb alsn, krd uaqlarndan 15-20 nfr hrbi mktblr, 20-25 nfri mlki mktblr qbul dilsin. Mhabadda drman v tibbi prsonalla tmin dilmi 25-30 arpaylq xstxana alsn. M.C.Barov Stalin mktubunda bu bard Xarici lr Komissarlna mvafiq taprq vrmyi ondan xahi dirdi. Krdlr irisind sparat mylin yaranmas ran hkumtini v ingilislri brk narahat tmy balad. ran hkumti bu msl il bal Thrandak Sovt

237

sfirliyin nota tqdim tmidi. ngilislr v ran xsusi xidmt orqanlar Sovtlr myl dn Krd tayfa balarn fiziki chtdn mhv tmk bard planlar hazrlayrdlar. K(b)P MK-nn 6 iyul qrarnda Gilan, Mazandaran v Xorasanda da sparat hrkatn balanmas kstrilmidi. M.C.Barov sntyabrn 28-d Stalin yazrd: "Btn kcmz v diqqtimiz rann imal vilaytlrind nft mnblrinin kfiyyatna, Gny Azrbaycanda v Krdstandak lr ynldiyindn Gilan, Mazandaran v Xorasan vilaytlrind biz indiy qdr sparat hrkatla bal lr balaya bilmmiik".53 Sntyabr aynn 24-d guya Xalq Partiyasnn kmi zvlrindn biri "M.A." imzas il "Sdan ran" qztind Azrbaycanda ryan dn hadislr bard mxfi matriallar drc tdirmidi. Hmin kp qztin birinci shifsind byk riftl bl bir balq vrilmidi: "Dhtli sirrin ifas. Araratdan Kaflankula v Xoramdara qdr Azrbaycann ayrlma plan. Tbrizdki Sovt konsulunun mavinlri Quliyv v Abaidznin gizli komit yaratmas. Sovt nmayndlrinin Xalq Partiyas il laqlri". Grnr Sovt idarlrinin Dmokrat firqsinin yaranmas il bal tudilrl yaranm narazlqdan istifad dilrk mqalnin sonunda Xalq Partiyasnn kmi zvnn anonim imzas qoyulmudu. slind bu yazda ran hakimiyyt orqanlarnn dsti-xtti aq hiss dilirdi. Mqald gstrilirdi ki, bu ilin iyununa qdr Xalq Partiyas parlamnt mbarizsi yolu il qlb alacana mid bslyirdi. Lakin Yaponiya toslim olduqdan v mxalift mclisd mlub olduqdan sonra randak Sovt rhbrlrin mslht grld ki, qti kild randa inqilaba hazrlasnlar, tklif dildi ki, lr Azrbaycandan balasnlar. Bu mqsdl Zynalabidin Qiyami, Xlil Maliki, Cvdt Thrandan Tbriz gndrildi. Onlar mxtlif vasitlrl ziyallar partiyaya trf kmli idilr. yni zamanda

238

Artav Ovansyan da Tbriz glib Xalq Partiyas fallarnn tcili mavirsini kirdi v syan qaldrmaq, hakimiyyti tutmaq bard mrkzin qrarn onlara bildirdi. Onun tklifi il Azrbaycan bu iin tbbss olmal idi. Qrara alnd ki, syan balamaq n Liqvan kndi silsin.54 Sonra mllif Liqvan hadislrini tsvir dir v bu hadislr Ovansyann, Qiyaminin, Biriya v Qulam Yhyann balq tdiyini bildirir. O, qyd dir ki, "mn rabiti tyin dilmidim v mn taprlmd ki, Liqvanda ba vrn hadislrin gdiini Sovt hrbi orqanlarna atdrm". Onun szlrin gr Liqvan hadislrind xalqn Tuddn Naraz qalmas, ruslardan bhlnmsi il nticlndi. Sovt orqanlar gstri vrdi ki, mvqqti olaraq hrkat dayandrsnlar. Qrara alnd ki, mqsd nail olmaq n daha uyun yol silsin. Onda Xalq Partiyasnn inanlm v fal zvlrindn sib Sovt Konsulluunda gizli komit yaratdlar v onlara taprdlar ki, Azrbaycann mstqalliyi idyasn yaysnlar. Mllif iddia dir ki, o, bu komitnin zv olmudur. Daha sonra o, yazr: Tbrizdki vits-konsul Quliyvin tklifi, bu mqsdl xsusi olaraq Tbriz glmi Thrandak sfirliyin katibi Abaidznin plan zr "Azrbaycan Dmokrat firqsi" adl "dykn" partiya yaradld. Pivri pkian trfindn gizli kild Tbriz gtirildi v bundan sonra Dmokrat firqsilin mraciti yayld. Bu idyan gni yaymaq n btn Azrbaycana tbliatlar gndrildi. Onlara torpaq v mstqillik vd tmkl kndlilri mlkdarlar zrin qaddrmaq tapr vrilmidi. yni zamanda Thrana nmaynd gndrilmidi ki, qti olaraq syan plann hazrlasnlar. Mqalnin bir yrind gstrilirdi: Zncan vilaytindn Mahmud xan Zlfqari Tbriz gizli mktub gndrmidi ki, guya Zncan da Azrbaycan razisin birldirsinlr v bununla da Azrbaycan srhdlrini Xoramdara atdrsnlar. Mslnin bl

239

qoyuluu mllifin lrdn l d drindn tan olmadn tsdiq dir. mumilikd mqal ADP-nin tbbs qrupu irisind ran hakimiyyt orqanlarnn adam olduunu dnmy sas vrir. Thrandak Sovt sfiri htimal dirdi ki, "Sdai ran"dak mqal hakimiyyt orqanlarnn gstrii il ap olunub. Onun fikrinc, Abaidznin familiyas qsdn kilib ki, sfirlik z izahatnda bu "shvi" dzltsin v Tbriz gndriln iinin Yaqubov olduunu bildirsin. Sntyabrn 30-da sfirlik Tbrizdki konsulluqdan bu mzmunda tlqram almd: Quliyv aid "Sdai ran"da drc olunan mqal hr hans tnqiddn aa sviyyddir v h bir halda hyata kiriln tdbirlrin pozulmasna, hr hans drcd shvlr yol vrilmsin dlalt d bilmz. Bu txribat il mrtc nsrlr bizi v Dmokrat partiyasn qaralamaa chd gstrir. Mlum olduu kimi bizim konsulluqda v mumiyytl, Azrbaycanda gizli komitlr yaradlmayb. O da mlumdur ki, biz syana hazrlamrq v bu bard h kim gstri vrmmiik. Biziml bal olan xslrdn h kiml bu bard mzakir aparlmayb. nqlaba balamaq n hr hans lahidd rayon silmyib. Mlumdur ki, Pivri Tbriz kian trfindn arlmayb v mracit Thranda mzakir dilmyib. Mlkdar Zlfiqari Zncandan hr hans gizli mktub gndrmyib, ksin o, bizim tdbirlri pozmaa alr. Krndy kimi "M.A." yaxud "Sdai ran" vvldn axra qdr hyaszcasna yalan danr, h bir hqiqi fakta malik olmadan hm bizi, hm Dmokrat partiyasn qaralamaYqa chd gstrir. Biz son drc gizli xaraktrli ox lr grmk, grndy kimi "M.A." bunlar bil bilmz. Tbbs qrupu il biz bilavasit laq saxlamrq, bizi tbbslrdn anaq nfr tanyr v onlardan da bhlnmk n h bir sasmz yoxdur. Biz min dyilik ki, tbbs qrupunun iivd v partiyann znd txribatlar yoxdur. Lakin hl ki, txribat bizdn uzaq msafddir.55

240

Gny Azrbaycanda xsusi taprqlar zr lr rhbrlik dn gnral A.Atakiiyv bl hsab dirdi ki, bir sra xarici xidmt orqanlar dnlm kild Sovt zonasnda syan qaldrb bu syan Sovtlrin adna yazmaq istyir. O, Thrandak iilr kstri vrmidi ki, Sovtlr dmn mnasibt bslyn dairlrin faliyyti haqqnda gizli mlumatlar toplayb ona gndrsinlr. A.Atakiiyv htiyat dirdi ki, dmokrat firqsinin fallarna v Sovtlr rbt bslyn xslr qar ktlvi rprssiyalar balansn v SSR-nin Gny Azrbaycanda planladrd tdbirlr pozulsun. Sntyabr aynn axrlarnda firqilr v Sovt trfdarlarna gizli kild silah paylanmas, Gny Azrbaycanda muxtariyyt hrkatna man olan xslri v tkilatlar aradan gtrmk n Azrbaycan SSR XDK-nn v Dvlt Thlksizliyi Komitsinin xsusi tyinat zr mliyyat iilrinin gndrilmsi tklif dilirdi. Sntyabr aynn 28-d Gny Azrbaycandak rzidntdn M.C.Barovun adna silah gndrilmsi il bal tlbnam daxil olmudu. Orada gstrilirdi ki, Dmokrat firqsinin yaranmas il bal rtica xyli fallamdr. Onlarn lind ran polisi v jandarm idarlri trfindn vrilmi ox sayda silah toplanmdr. Bunlarn Gny Azrbaycan hrlrind yrldirilmi ran nizami qoun hisslri il birlmsi istniln an ba vr bilr v btn bunlar ar hadislrl nticlir. rticann fal hrkt gcyi tqdird onun qarsnn alnmas n dmokratik tkilatlarn zvlrindn v Sovt ttifaqna trfdar olan adamlar irisindn halinin inanlm hisssinin silahlandrlmas zruri hsab dilirdi. Azrbaycann corafi, inzibati quruluu nzr alnaraq silahlarn haliy aadak qaydada paylanlmas tklif dilirdi. Tbriz v ona yaxn olan rayonlara 2000 dd, sk v traf rayonlarna 1000 dd, rvnk, Sofiyan, Sis, bstr, rfxan, Xamn v s. mntqlr 1000 dd, Mavazanxan v ona yaxn 40 knd

241

500 dd, Mhranrud v qrafna 1000 dd, ahtarud v yaxn kndlrin 500 dd, Mian v Krmruda 1000 udd, Srab v trafna 1000 dd, rdbil, Mkin, Xalxal, Krmi, Nmin, Bilsuvar v Astaraya 2000 dd, Maraa v trafna 1500 dd, Mlikknd v Miandoba 500 dd, Mrnd, Culfa, Almdara 1000 dd, Maku v trafna 1000 dd, Xoy v Salmasa 1000 dd, Rzay v trafna 1000 dd, hr v Arazbarana 2000 dd, mxtlif yaay mntqlrin, tkilatlara, o cmldn hmkarlar tkilatlarna 2000 dd, mumilikd 20.000 dd silah paylanmas planladrlrd. yirmi min Tfng n iki milyon patron, Dmokrat firqsinin rhbr Hyti v ayr-ayr fallar n 500 dd tapana gndrilmsi tlbnamy daxil dilmidi. Gndriln silahlar vvlc Sovt qarnizonlarnn anbarlarnda saxlanlmal idi. Sndin axrnda rzidntin qydind gstrilir ki, bu blgnn hazrlanmasna Pivri v Padqan clb dilmidi.56 Gny Azrbaycana gndrilmk n hazrlanan silah v hrbi sursat Moskvann gstriin sasn Sovt isthsal olmamal idi. Azrbaycan SSR Dvlt Thlksizliyi Komitsi sntyabrn son gnlrind ADP lidrlri n xarici markal 29 tapana, 1055 patron gndrmidi. Bununla yana Moskvaya sifari dilmidi ki, Gny Azrbaycan n 10.000 dd ran isthsal olan "Brno" Tfngi, 1000 dd ran isthsal olan "Brno" l pulmyotu, 5000 dd Almaniya isthsal olan l qranatlar, 300 dd "Mauzr" v "Brauninq" tapanalar, 500 dd "Parabllyum" tapanalar, 200 dd "Valtr" tapanalar v bunlara uyun sayda patronlar gndrilsin.57 Vziyytin ciddiliyini nzr alaraq 1945-ci ilin oktyabr aynn 8d K(b)P MK-s v SSR Xalq Komissarlar Sovti Gny Azrbaycanda hrbi chtdn mhkmlnmk bard qrar qbul tdi. Bak hrbi dairsinin hrbi urasna v Azrbaycan K(b)P MK-n taprlrd ki, Gny Azrbaycanda muxtariyyt

242

hrkatna qar muqavimt gstrnlri aradan gtrmk un mliyyat iilri ayrsnlar. qtisadi munasibtlr bard Moskvada muzakir kirildi. Muzakird Xarici Ticart Komissar A.Mikoyana taprlrd ki, Guny Azrbaycanla idxal-ixrac mliyyatnn artrlmasna xususi diqqt ytirsin. SSR Dvlt Plan Komitsinin sdri Voznsnskiy gstri vrilirdi ki, 1945-ci ilin IV kvartalnda Gny Azrbaycan un 5 dd ZS-5 bnzindayan, 5 dd bnzindolduran, 5 dd ZS-5 yk avtomobili ayrsn. Xarici Ticart Komissarlna talrlrd ki, Rzay, Xoy, Maku, Mian, Mrndd 1946-c ilin 1 fvralna qdr qurtarmaq rtil kiik nft anbarlar tikintisi uun 500 min rial pul ayrsn. Azrbaycan Xalq Komissarlar Sovtinin sdri T.Quliyv taprlrd ki, Guny Azrbaycanda ticart obyktlrinin, xususil Azrbaycan v fars dillrind dbiyyat sat obyktlrinin sayn artrsn. SSR Xalq Komissarlar Sovti yannda mumittifaq radio komitsin taprlrd ki, Azrbaycan SSR-nin sifarii il Guny Azrbaycana gndrmk n 1945-ci ilin IV kvartalndan balayaraq hr kvartalda Azrbaycan mahnlarndan ibart 50 mindn az olmayaraq plastinka buraxsn.58 Moskvaya sifari dilmi xarici markal silahlarn bir hisssi artq oktyabrn ortalarnda Azrbaycan Xalq Daxili lr Komissarln 29 nmrli silah anbarna daxil olmudu. Oktyabrn 15-n olan mlumatda XDK-nn anbarnda 10900 "Brno" tufngi, 478 Almaniya isthsal olan avtomat, 820 Almaniya isthsal olan pulmyot, 351 "Parabllum" tapanas, 16 "Brauninq" tapanas, 592 "Kolt" tapanas, 170 "Brno" ran pulmyotlar Guny Azrbaycana gndrilmk n hazr idi.59 Qyd diln silah nvlrindn bir miqdar artq okqyabrn birinci yarsnda Gnydki hrbi qarnizonlara gndrilmidi. Bunlar yuxarda qyd diln saya daxil dyildi. Oktyabrn 21-d Bak hrbi dairsinin komandan, ordu gnral

243

..Maslnnikov v M.C.Barov SSR Xalt Daxili lr Komissar Lavrnti Briyaya yazrdlar: "ran Azrbaycan mslsi il bal K(b)P MK-nn 8 oktyabr 1945-ci il tarixli qrarnn hyata kirilmsi il bal aadak lr grlmdr: ran Azrbaycannda muxtariyyt hrkatnn inkiafna man olan xslri v tkilatlar aradan gtrmk iini tkil d biln Azrbaycan SSR XDK v Dvlt Thlksizliyi Komitsinin 21 tcrbli mliyyat iisi ayrlmdr. Bu yoldalar yrli hali irisindn silahl partizan dstlrini tkil tmlidirlr (hmin xslrin siyahs snd lav olunub - C.H.) mliyyat iilrin kmk mqsdi il uzun mddt XDK-DTK il bal olan kolxoz fallarndan v knd iilrindn konkrt dy taprqlarnn yrin ytirilmsind snanlm 75 nfr dy toplanmdr. mliyyat iilri v dylr qruplarla ilk nvbd Tbriz, rdbil, Mian, Rzay v Maraaya gdck, digr rayonlara is sonrak mrhld gndrilckdir. Konspirasiya mqsdil mliyyat iilri tyinat yrlrin, ran Azrbaycann hrlrin bizim hrbi komndantlarn mavinlri, dylr is hmin komndantlara sravilr kimi gdcklr. Tyinat yrin yola dmzdn vvl silmi iilr Bak hrind siyasi, hrbi v xsusi hazrlq kklr. 96 nfrdn ibart mliyyat iilrinin v dylrin ran Azrbaycannda uzun mddt qalacan nzr alaraq onlarn saxlanmas n hr ay 100 min rial vsait ayrlmasna gstri vrmnizi xahi dirik.60 randa v Gny Azrbaycanda vziyyt grginldiyindn tlsik hazrlq lrindn sonra oktyabrn 2-d Dmokrat firqsinin tsis qurultay i balad. lkd bhrann drinlmsi Mhsn Sdr (Sdr-l-rf) hkumtinin istfas il nticlndi. 1945-ci ilin oktyabrnda brahim Hakimi (hkimlmlk) znn kinci hkumt kabinsini qurdu.

244

 ay faliyyt gstrn bu kabin Qvam-s-Sltn hkumtin kid rolunu oynad... Gny Azrbaycanda lrin gdiini mzakir tmk n M.C.Barov sntyabrn axrlarnda Moskvaya dvt dildi. Tsis qurultay rfsind Dmokrat firqsinin proqram v nizamnamsinin son mtnin V.Molotovla, L.Briya v Q.Malnkovla birlikd baxld. Bir sra dyiikliklr dildi. Azrbaycann muxtariyyti n nmayndli znidar orqannn yaradlmas il bal mslnin proqrama salnmas zruri hsab dildi. Gny Azrbaycanda lrin srtlndirilmsi il bal M.C.Barovun mruzsi dinlnildi v ona mvafiq gstrlr vrildi. MC.Barov Moskvadan qaydan kimi proqramda dilmi lav v dyiiklr haqqnda Tbriz tcili mlumat gndrdi. lr mli xaraktr vrmkdn tr oktyabrn 1-d Gny Azrbaycan fondundan H.Hsnov v M.brahimova 400 min rial pul vrildi. yirmi gn sonra hmin fonddan Azrbaycan SSR Xalq Dvlt thlksizliyi komissarnn mavini, polkovnik .Krimova daha 400 min rial pul buraxld.61 Oktyabrn 2-d Tbrizd Azrbaycan Dmokrat firqsinin birinci tsis qurultay i balad. Qurultayda Azrbaycann mxtlif vilayt, hr v mahallarndan silmi 237 nmaynd hlldici ssl, 4 nmaynd mvrti ssl, hminin 17 qonaq,o cmldn valini vz dn Nikuu, hr idarsinin risi lhami,polis risi Salar, qtisadi idarnin sdri Aavli v digrlri itirak dirdi. gn rzind qurultay proqram v Nizamnamni qbul tdi, firqnin rhbr orqanlarn sdi. ADP-nin Proqram v Nizamnamsi il bal mzakirlr iki gn kdi, qurultay ykdillikl bu sndlri qbul tdi.62 "Azrbaycan" qzti 48 madddn ibart olan Proqramn sas msllri il bal yazrd: "Milli muxtariyyt, dil azadl v bir d torpaq mslsi ox hrartl mzakir dildi".63 Qurultayda btn vilayt, hr v mahallardan gln nmayndlrin rhbrlrinin

245

xlar dinlnildi. Slmasdan Mkrrmlgn, Makudan Murid Bayat Makunun, rdbildn Hsn Cvdtin, Srabdan Kaiminin, Miandn Pmbyin, Xoydan Nurulla xan kaninin v digrlrin xlar ox tsirli oldu. H.Cvdt dyirdi: "Azrbaycan xalqnn siyasi v iqtisadi hquqsuzluuna son qoyan oxdan gzlniln gn glib atd. Biz trk dilinin tbi hqularnn zn qaytarlmasn, zzmz v lrimizi mstqil idar tmyi oxdan arzulayrdq".64 Trk dili haqqnda Thran mtbuatnn bhtanlarna cavab olaraq Mkrrmlmlk bildirdi: "Mrkzi hakimiyyt, onun nazirlri anaq xsi mnsblri v ciblri bardu dnrk daima bizi qaranlqda saxlamax, mdniyytin, lmin qaplarn bizim uaqlarn zn balamaa alblar. Biz dyirlr ki, trk dili bizim doma dilimiz dyildir, onu monqollar biz gtirmidir. Azrbaycanllara monqollarn kc il z dillrini thmil tdiklrini iddia dnlr ox nadan adamlardr. Lakin mn soruuram, monqollar yz ildn artq Azrbaycanda hkumt d bilmdiklri halda z dillrini biz thmil tmis, caba alt yz ildn ziyad hkumt dn farslar hr cr zoraklq tdiklri halda n n bu dili dyidirmy mvffq olmamlar? Bizim bir dilimiz olub, bir dilimiz var v bir dilimiz olacaq. Bu da cdadlarmzn biz qoyub gtdiyi trk dilidir".65 x dnlr milli hrkata, azadlq v dmokratiya idyasna sdaqtl xidmt dcklrin and iirdilr, bu yolda can qoymu azadlq mcahidlrinin adn tz-tz anrdlar. Srabdan olan haimi qurultay itiraklarna mracit drk ddi: "Azrbaycan xalqnn csarti v igidliyi hamya bllidir. Bizim oamzn odu dnyann iqlandrb. Bu gn is hmin od bizim dmnlrimizi yandrmaq kcnddir. Azrbaycanllar z atalar Sttarxann v Barxann qhrmanln tkrar tmy hazrdrlar".66 Nurulla xan kaninin tklifi il qurultay Azrbaycan ii urunda canndan kmi qhrmanlarn

246

xatirsini yad tdi. Qurultay 41 nfrdn ibart Mrkzi Komit v 12 nfrdn ibart Tfti Komissiyas sdi. Rhbr Hyti 10 nfri partiya iisi, 4 nfri fhl, 7 nfri xidmti, 1 nfri sntkar, 11 nfri ziyal, 10 nfri torpaq sahibkar, 4 nfri tacir, 2 nfri fabrikant idi. MK z irisindn Ryast Hytin uzvlrini v zvly namizdlrini sdi. Mir Cfr Pivri Ryast Hytin sdri, Nizamddvl Rfi, Sadx Padqan, Hac Mirz li bstri muavinlri, Salamulla Cavid, Hsn Zfiri, li Maini, Qulam Hsyn Fri, Cfr dib zvlri, Hsn Branq, Hsn Cvdt v Zynalabidin Qiyami Ryast Hytin zvlyn namizdlr oldular. ADP MK zvlrinin v zvly namizdlrin qsa ankt mlumatlar bl idi. M.C.Pivri - 1892-ci ild, Xalxalda kndli ailsind doulub. ran Kompartiyasnn rhbrlrindn olub, 1920-ci ild Gilan hadislrind itirak dib, 10 il hbsd yatb, Sovt qounlar rana daxil olduqdan sonra 1941 -ci ild hbsdn azad dilib, Thranda "Ajir" qztini xarb, 1945-ci ilin yaynda mlum hadislrl bal Tbriz glib. Hac Mirz li bstri - 1898-ci ild bstrd, tacir ailsind doulub. Xiyabani hrkatnda itirak dib. Khn dmokrat hsab dilirdi. Bir olu ran ordusunun kapitan idi v lknin cnubunda xidmt dirdi. Danmaz mlak v badan gln gliri hsabna yaayrd. Tbrizd "Azadlq Cbhsi"nin sdri idi. Sadx Padqan - 1899-cu ild Tbrizd doulub, 1938-ci il qdr ran tbsi kimi Sovt ttifaqnda yaayb. rana dnn qdr Naxvanda kooprasiya sistmind ilyib. Ali qtisadi thsili vard, Moskvada oxumudu. Gnc yalarnda Xiyabani hrkatna qoulmudu. Xalq Partiyasnn Tbriz yalt tkilatna balq dib. Nizamdvl Rfi - 1886-c ild Tbrizd torpaq sahibkar ailsind doulub. SSR-y loyal mnasibt

247

bslyirdi, imkanl dairlr irisind byk nfuzu vard. ran Mclisinin kmi dputat olub. Bir n ar ran Mclisi sdrinin kmkisi ilyib. Salamulla Cavid - 1898-ci ild Xalxalda kndli ailsind doulub. 1929-cu il kimi Bakda yaayb. Bir n il Thranda dvlt sorta idarsind hkim ilyib. ran kompartiyasnn zv olub, kommunist faliyytin gr bir n il hbsd yatb. Tbrizdki dmokratik hrkat balayan zaman Azrbaycana glib. li Maini - 1892-ci ild Tbrizd doulub, kiik toxuculuq fabrikinin sahibi idi. Kmid ran kompartiyas il laqsi olmu, partiyann gizli tkilatna maliyy yardm gstrmidi. SSR-y loyal mnasibt bslyir, "Azadlq Cbhsi"nin zvdr. Qulam Hsyn Fri - 1892-ci ild Tbrizd doulub. ran ordusunun kmi zabiti, tacir idi. ran Mclisinin kmi zv olub, bstrinin qayn idi. Hsn Zfiri - 1916-c ild Tbrizd doulub, kiik mtb sahibi idi. "Azadlq Cbhsi"nin zv olub ziyallarn orta tbqsi arasnda hrmti vard. Cfr dib - 1915-ci ild Tbrizd doulub, natamam orta mktbin dirktoru, mllimlrin hmkarlar tkilatnn sdri, ADPnin gnclr tkilatnn rhbri idi. Mllimlr v ziyallar arasnda nfuzu var idi. Zynalabidin Qiyami - 1891-ci ild Qaradada - torpaq sahibkar ailsind doulub. ran Xarici lr Nazirliyinin msul iisi olub. 1919-cu ild Tbrizd dmokratik hrkatn itiraks idi. Dmokratik hrkatda itirakna gr Xarici lr Nazirliyind tutduu vzifdn azad dilmidi. Syid Ziyann qti lyhdar idi. Syid Ziya onun cismani mhv dilmsi bard z adamlarna taprq vrmidi. hali arasnda byk hrmti var idi. Hsn Cvdt - 1900-cu ild rdbild tacir ailsind doulmudu. Qzt rdaktoru idi, torpaq mlklri var idi. rdbild kiriln tdbirlrd fal

248

itirak dirdi. rdbild "Azadlq Cbhsi"n rhbrlik dirdi. Hsn Branq - 1891-ci ild Tbrizd doqulub, torpaq sahibkar idi. Dmokratik hrkatda fal itirak tmidi.67 Tsis qurultay Xalq Partiyasnn yalt komitsinin ADP-y birlm prossini baa atdrd. Lakin "xalqlarla" "dmokratlar" arasndak ziddiyytlri axra qdr hll tmdi. Qurultaydan az sonra Maraada, Zncanda, Rzayd bu ziddiyytlr zn gstrdi. Tkilati baxmdan ilk dvrlrd ADP-nin 8 vilayt v 10 mhll komitlri var idi. Vilayt komitlri rbdil, Maraa, Rzay, Xoy, Maku, Qarada, Zncan, Xalxal vilaytlrini hat dirdi v 18 mhllo komitsindn ibart idi. Bundan lav mstqil on mhll komitsi faliyyt gstrirdi ki, bura Srab, Mian, Bostanabad, sk, Azrhr, rvan, bstr, Tasu, Slmas, Mrnd komitlri daxil idi. Vilayt Komitlrinin plnumlarnn 164 nfr zv var idi. Bunlarn 9 nfri fhl, 45 nfri kndli, 11 nfri kustar, 24 nfri ziyal, 26 nfri mlkdar, 28 nfri tacir, 21 nfri qarq zmrdn idi. Tbriz hr komitsin 21 nfr silmidi ki, bunun da 10 nfri ziyallar idi. Qurultaydan az sonra Dmokrat frqsinin zvlrinin say khn tudilrl birlikd txminn 70 mindn artq idi.68 Tsis qurultayldan drhal sonra M.C.Barov Tbrizdki rhbr iilrdn qurultayn ykunlar bard mlumat tlb tdi. Partiyann say v sosial trkibi, vilayt, yalt v hr komitlri haqqnda mlumatlar burada z ksini tapmal idi. Taprq vrilirdi ki, partiyain balca vzifsi tkilati chtdn mhkmlnib dvlt orqanna skilrin vaxtn myynldirmk v ona hazrlamaqdr. M.C.Barov Thranda v Tbrizd xan qztlrin icmallarnn, ran hakimiyyt orqanlar rhbrlrinin Azrbaycaa haqqnda rsmi v qyri-rsmi mtbuatda

249

gtmi fikirlrinin ona gndrilmsini A.Atakiiyvdn tlb dirdi. Tbriz gndriln taprqda dyilirdi: dvlt idarlrin tsir gstrmk mqsdil dy qruplar v dstklri yaratmaqla bal sonrak tdbirlr balamaq lazmdr. Hmi fon yaratmaq lazmdr ki, bax biz bunu v ya onu istyirik, Mrkz is vrmir. Ona gr d biz bl addmlar atmaa mcburuq. Mtbuatda bu tlblri iqlandrmaq lazmdr. Buna lav olaraq bildiririk ki, Azrbaycann kinci yarsn tkil dn 4-c ostanda lrin tkili qyriqnatbxdir. rdbil, hr v Zncan haqqnda dyilnlr d qvvd qaqr. lri kclndirmk, kclndirmk v bir daha kclndirmk lazmdr. Sizin oturduqunuz bir hr balanb qalmaq olmaz, btn diqtti digr rayonlara vrmk lazmdr. ndiy qdr qrarn iki mhm bndi yrin ytirilmyib. Sovt Azrbaycan il Dostluq Cmiyytinin yaradlmas bard rifova v Barzady xbrdarlq tmk lazmdr. gr onlar yaxn vaxtlarda ii nc lazmdrsa, l qura bilmslr biz onlarla haqq-hsab kcyik. Bir daha xahi dirm yrli adamlar qaik salmayn, hr yi tmk lazmdr ki, onlar lknin sahibi, rhbri olduqlarn, bizim yalnz onlara kmk tdiyimizi, bizim orada mvqqti olduumuzu hiss tsinlr. Btn lri o mlahiz il qurmaq lazmdr ki, iki, aydan, maksimum drd aydan sonra onlar bizim kmoyimiz olmadan kin bilsinlr. Bl ki, yarm ildn sonra bizim bir adammz da orada qalmasn. Hmin vaxtda onlarn hr yrd, hr yanda rhbr partiya iisindn tutmu, dvlt, tsrrfat, maliy, hrbi, inzibati, knd iisin qdr z hazrlql adamlar olmaldr.69 M.C.Barov bu v digr taprqlarla Mirz brahimovu oktyabrn 20-d Tbriz gndrdi. Oktyabrn sonuncu ongnlynd Azrbaycan SSR-dn gdn xsusi taprqlar iilrin rhbri H.Hsnov, A.Atakiiyv v M.brahimov Tbriz ly il (Pivri, bstri v Padqan) drd mavir kirdilr. Gny

250

Azrbaycandak vziyyt, firq quruculuu, milli muxtariyyt v "Ana dilinin ttbiqi" msllri trafl muzakir dildi. Vilayt partiya konfranslarnn uurlu kdiyi, ktllrin gtdikc dmokrat firqsin clb olunduundan razlq bildirildi. yni zamanda Thran murtc mtbuatnn quduz tbliatnn, Azrbaycandak mrtc dairlrin faliyytind kclndiyi qyd dildi. Onlar z tbliatnda gstrirdilr ki, balanm hrkat Gny Azrbaycann Sovt Azrbaycanna birldirilmsi n mqddimdir. Bu is Azrbaycann znd bl myyn dairlri qorxudurdu. Htta ADP MK-ya v Ryast Hyti daxil olan xslr bu idyadan narahatlq kirirdilr. M.brahimov 31 oktyabrda M.C.Barova yazrd: Biz aldq ki, onlr bu ayilrin azadlq v dmokratiya dmnlri qrfindn, z mstqilliyi urunda mbariz aparan xalqn btn quvvlrinin birlmsindn oddan qorxan kimi qorxanlar trfindn yayldna inandraq. lbtt, ADP rhbr iilri v mtbuat orqanlarnn bu txribat ayilri ifa tmsi v imkanl siniflrin mtrqqi hisssinin Dmokrat firqsin clb olunmas n ox i grmlri tlb olunur. Biz z adamlarmza v ADP rhbrlrin bu msllrl bal muvafiq gstrlr vrdik ki, daha inandrc v fal tbliat aparb irticann planlarn pozsunlar.70 Xususi taprqlar zr msllr mzakir dildikd mlum oldu ki, bir sra yrlrd ciddi tinliklr vardr. Qaradada dmokratik hrkatn ox zif gtdiyi mlum oldu. Mhum msllri tibar tmk n bu rayondan Pivri h ksin namizdliyini vr bilmdi. Vziyytin tinliyi onda idi ki, burada Sovt orqanlar da yox drcsind idilr. Vziyyti yrnmk n H.Hsnov oktyabrn 28-d Qaradaa v rdbil yolland. Son nticd tklif dildi ki, Qaradada ii gclndirmk n hrd Sovt komndantl yaradlsn.

251

Oktyabrn sonunda kiriln mavirlrd gnral Drxaninin rhbrlik tdiyi hkumt dairlrinin v irtica inovniklrin rprsiya tdbirlrinin h n il mhdudlamadn, dmokratik hrkata qar tkilati v siyasi i apard qyd dildi. Gndn-gn Azrbaycanda artrlan jandarm zbanalnn hddi-hdudu yox idi. Azrbaycan qzti yazrd: "iyirminci srd xalqn mal, can v namusuna tcavz tmk olmaz. Da basmaq v allaq altnda ldrmk, az tikmk, dodaq ksmk zaman kmidir. Biz aq dyirik, gr jandarm rislri baladqlar cinaytlrdn l gtrmzs, firq kndlrd xa bilck toqqumaya, ixtilala cavabdh dyildir".71 ADP-nin v halinin gcl mqavimti nticsind Tbriz vali tyinat alm rtica kimi tannan S.Frrox Azrbaycana gl bilmdi. Phlvilr dvrnd Azrbaycana mnasibtd yridiln hqartli siyasti bir sra Thran qztlri d tiraf dirdilr. Lakin onlar Azrbaycandak milli azaddq arzularn hakimiyytin siyastindn narazlq kimi tqdim dirdilr. Bu baxmdan Thranda xan "Mozffr" qztind 29 oktyabrda drc dilmi Zynad Abidin Abidi adl mllifin "Azrbaycandak hadislr 20 illik siyastin nticsidir" adl mqalsi daha sciyyvidir. Azrbaycan SSR thlksizlik komissar S.Ymlyanovun apard aradrmalar nticsind aydn olmudu ki, n mtbuat, n d siyasi dairlr bl bir imza tan dyildir. Onun fikrinc, mqal qztin milliyytc fars olan rdaktoru rancanin z trfindn gizli ad altnda yazlmdr. Mqald dyilirdi: Azrbaycan mslsi bu gn hamn mul dib. ran vtnprvrlri trklrin vtn svgisi il ynrlr. Azrbaycanl kimi mn bu adamlar alqlayram v dyirm trklr h vaxt ran unutmazlar. Onlarn ryi hmi rana mhbbt hissi il dynb. Bu srlrin snandan xb. Lakin gr bu gn Azrbaycan narazdrsa bu bizim trklri btn hquq, v azadaqdan mhrum dn iyirmi illik siyastimizin gnahdr. 20 il rzind Azrbaycan

252

atlb, alaldlb, thqir dilib. glib o yr atmd ki, vali Mustofi trklri uzunqulaq adlandrrd. Kmid Azrbaycan rann gz idi, vlihdlrin iqamtgah idi, indi o mustmlky vrilib. Bu mddt rzind fars mmurlar Azrbaycan mnvi chtdn dgn vziyyt salblar, onun maddi v mdni srvtlrini talayblar. Daha sonra qzt yazrd: N vaxtsa Azrbaycan hrlri iklnirdi. tn 20 il mddtind onlar xarabala vriliblr. Azrbaycan xalqann sfaltini tsvir tmk mmkn dyildir. Bu badan ayaa facidir. Zoraklq v dilnilik minlrl turk mcbur tmidir ki, bir tik rk tapmaq midi il z doma ocaqn trk dib digr hristanlara gtsin. Minlrl vsiz trk Thran klrind kclyir. Butn bunlar ny gr ba vrmidir? Ona gr ki, 20 illik siyast Azrbaycana v onun trk halisin inkiaf v xobxqliyi rva grmmidir. Trklrin azad fikirliliyi Phlvilri dht salr. Bu mqsdl onlar Azrbaycan iki ostana blblr, onun blini sndrblar. 20 il rzind o, z ryinin qann iib v susub. O, son drd ild dmokratik siyast v islahatlar olaana mid bslyrk susub. Hr yin z hddi var. 20 illik siyast Azrbaycan mcbur tdi ki, z hiddtini bildirsin. Dorudur, bu hiddtd arzuolunmaz myllr d var. Anaq biz Azrbaycan h nd gunahlandra bilmrik. Azrbaycan h vaxt z vtnini satmaz, yadlarn lind silaha vrilmz, lakin onun milli srvtlrini talan dn orularn v claflarn zlm altnda qalmaqla da bara bilmz.72 Oktyabrn 30-da axam M.brahimov v digr Sovt msul iilril shbtdn Pivri partiyada bir sra gizli fraksiya mbarizsinin olduunu qyd tdi. Onun fikrinc, firqnin proqram tlblri sa dairlrin ryindn dyildi. Onlar ADP MK-nn aq xna trdddl mnasibt bslyir, daha "mlayim" v "htiyatl" hrkt tmyi mslht bilirdilr. Pivriy tvsiyy dildi ki, MKnn monolitliyin,

253

qvvlrin birliyin nail olmaq n dqiq, soyuqqanl v dzml i aparsn. sas proqram msllrin mnasibtd h bir fikir ayrlna yol vrilmmsi n ciddi llr grlcyin vd vrildi. Oktyabrn 29-da Tbrizdki Sovt konsulluunda Sovt Azrbaycan il Dostluq Cmiyyti yaradlmas mslsini mzakir tmk n mumittifaq Mdni laq Cmiyyti v Mdniyyt vi iilri il birlikd mavir kirildi. Hrtrfli aradrmalardan sonra rifov v Barzady taprld ki, on gn rzind bu mslni hll tsinlr. Gny zr taprqlarn yrin ytirilmsi il bal M.brahimov M.C.Barova yazrd: Sizin mtbuat icmal hazrlamaqla bal gstriiniz uyun olaraq Rza Quliyv, Cfr Cfrov, Hsyn rifov, vz Sadx, Qulam Mmmdidn ibart komissiya yaradlmdr. Yrli jurnalist Abbasi Mmmdli komissiyann iin clb dilmidir. Gny Azrbaycan tarixini hazrlamaq v bu il bal matriallar toplamaq mslsini Pivri Firudin brahimi v Zynalabidin Qiyamiy taprlmdr. Bununla bal biz 100 il vvl fars dilind yazlm Nadir Mirznin Tbrizin tarixi v corafiyas haqqnda mhur srini trcmy vrmiik. Tbrizd 1893, 1914 v 1921-ci illrd birinci siniflr n nr olunmu Azrbaycan dili (kitablar trk dili v Vtn dili adlanr C.H.) drsliklrini siz gndririk.73 Oktyabr aynn son gnlrind ADP Tbriz hr tkilatnn konfrans kirildi. yalt v vilayt ncmnlrinin tcili qurulmas, ondan sonra ran Mclisin halinin sayna uyun Azrbaycandan vkilin silmsi, Thran qztlrinin baykot dilmsi v s. msllr mzakir dildi. Konfransdak nitqind M.C.Pivri dyirdi: "yirmi il gzrnamsini stanbulda, yaxud Qafqazda nzaktl hifz dib, ran tbsi olmana fxr dn igid oullarmz dvlt mmurlarnn fiar nticsind htta fqan dvltin kimi pnahnd oldular. Thran bu vsil il

254

yn d o bsati tazalamaq fikrinddir. gr millt bu gn zn nicat vrmy chd tmy, o mnhus dvrdn bdtri qarmzdadr. Buna gr d grk ham mtthidn zlm v sart zncirlrini qrmaa alaq, tzdn milltimiz zglr pnah aparmasn.74 Thrann iqtisadi blokadasn nytralladrmaq n SSR Xalq Komissarlar Sovtinin sdri V.Molotov noyabr aynn 4-d "ran Azrbaycan il ticartin gnilndirilmsi haqqnda" qrar imzalad. Qrara gr 1945-ci ilin IV kvartalnda Gny Azrbaycanla SSR-nin ticart dvriyysi ixrac mliyyat zr 127,5 milyon riala, idxal mliyyat zr 89,5 milyon riala atmal idi. Tcili olaraq Tbriz 1500 min mtr pambq para, 1500 ton qnd, 4880 ton nft mhsullar, 200 ton pambq iplik, 200 ton kaz gndrilmsin balanlmal idi. Sovt ticart tkilatlarna taprlrd ki, Gny Azrbaycan vilaytlrindn 4500 ba iri buynuzlu, 50000 ba xrda buynuzlu tlik hyvan, 2500 ton sbz, 1500 ton rik qurusu, 500 ton badam, 1000 ton yun alsnlar.75 K(b)P MK-nn 8 oktyabrndak taprqlar dmk olar ki, btvlkd V.Molotovun imzalad 2825-813s nmrli qrara dmd. Bu qrar Thrann tzyiqlri qarsnda Dmokrat firqsinin vziyytini xyli yaxladrd, onu mli addmlar atmaa hvslndirdi. Noyabr aynn 8-9-da ADP MK-nn Tbrizd 2-ci plnumu kirildi. MK zvlrindn baqa, vilayt komitlrinin sdrlri d plnumun iind itirak dirdi. Plnumda M.C.Pivri "randa siyasi vziyyt v Dmokrat firqsinin vziflri haqda" adl gni mruz il x tdi. O qyd tdi ki, 15-ci Mclis skilri t"xir salmaq bard ran Mclisiin qrar Qanuni sasini pozmaq dmkdir. Hm Mclis skilrin vaxtn dyimk, sas qanunun yalt v vilayt ncmnlri bard maddlrin mhl qoymamaq randa dmokratiya v azadln hr hans tzahrn qar ynlmidir. Dmokrat firqsinin mqsdi onun mracitind v proqramnda aydn ks olunmudur.

255

ndiy qdr xyli vaxt kmsin baxmayaraq ran hakimiyyti bizim qanuni tlblrimiz raksiya vrmir. Mrkzi hakimiyyt Azrbaycana l mmurlar gndrir ki, onlar burada qanunsuzluq raiti yaradr. Xalqn hquqlarna mhl qoymurlar. Bizim partiya qsa mddtd ytrinc bymdr. O, dyirdi: "Qurulu dvr xitam tapb, gni tbliat v ml dvr balamdr. Bu gndn tibarn partiya siyasi qdrt ksb tmk yolunda mbariz dir". O z proqramn hyata kirmk qdrtin malikdir v ran srhdlri daxilind Azrbaycan n muxtariyyt alnmasna nail olacaqdr",76 Mruzd bildirildi ki, Dmokrat firqsi Azrbaycan xalqnn iradsin v ran Konstitusiyasna uyun yalt v vilayt ncmnlrin, habl ran Mclisin skilrl bal i aparmaldr. Skilri tzldirmk n xalqn trfindn siln nmayndlrdn Xalq Mclisi armaq lazmdr ki, yalt v vilayt ncmnlrin, ran Mclisin skilr kirmy srncam vrsin. Pivrinin mruzsi trafnda mzakirlrd M.Burhani, Qulam Yhya Danyan, Pnbyi, Ta Borcal, M.Azadvtn, .Axundzad, Ata Xan Bayat Mku, doktor Cavid, doktor far Cahanahlu, Rbdvl Kbiri v baqalar x tdi. Natiqlr mruzd irli srln bir sra mddalar, xsusil ncmn skilri kirilmsi il bal fikirlri mdafi tdilr. Mruz zr alt bnddn ibart qtnam qbul dildi. Orada qyd dilirdi: Dmokrat firqsinin birinci qurultaynn mraciti v qrarlar ran cmiyytind, xsusil Azrbaycanda dmokratik hrkatn gclnmsin tkan vrmidir. Azrbaycan muxtariyyti il bal partiya proqramn ralladrmaq n yalt v vilayt ncmnin, ran Mclisin skilr kirilmlidir; Partiyanv rhbr orqanlarna skilr baa atdndan ktllri z trafnda birldirmk n, hali arasnda gni tbliat aparmaq mqsdi il firq mitinq v yncaqlar kirmlidir; yalt v vilayt ncmnlrin skilrin btn xalqn iradsi il kirilmsini

256

yn d o bsati tazalamaq fikrinddir. gr millt bu gn zn nicat vrmy chd tmy, o mnhus dvrdn bdtri qarmzdadr. Buna gr d grk ham mtthidn zlm v sart znirlrini qrmaa alaq, tzdn milltimiz zglr pnah aparmasn.74 Thrann iqtisadi blokadasn nytralladrmaq n SSR Xalq Komissarlar Sovtinin sdri V.Molotov noyabr aynn 4-d "ran Azrbaycan il ticarti!Q gnilndirilmsi haqqnda" qrar imzalad. Qrara gr 1945-ci ilin IV kvartalnda Gny Azrbaycanla SSR-nin ticart dvriyysi ixrac myyat zr 127,5 milyon riala, idxal mliyyat zr 89,5 milyon riala atmal idi. Tcqa olaraq Tbriz 1500 min mtr pambq para, 1500 ton qnd, 4880 ton nft mhsullar, 200 ton pambq iplik, 200 ton kaz gndrilmsin balanlmal idi, Sovt ticart tkilatlarna taprlrd ki, Gny Azrbaycan vilaytlrindn 4500 ba iri buynuzlu, 50000 ba xrda buynuzlu tlik hyvan, 2500 ton sbz, 1500 ton rik qurusu, 500 qon badam, 1000 ton yun alsnlar.75 K(b)P MK-nn 8 oktyabrndak taprqlar dmk olar ki, btvlkd V.Molotovun imzalad 2825813s nmrli qrara dmd. Bu qrar Thrann tzyiqlri qarsnda Dmokrat firqsinin vziyytini xyli yaxladrd, onu mli addmlar atmaa hvslndirdi. Noyabr aynn 8-9-da ADP MK-nn Tbrizd 2-ci plnumu kirildi. MK zvlrindn baqa, vilayt komitlrinin sdrlri d plnumun iind itirak dirdi. Plnumda M..Pivri "randa siyasi vziyyt v Dmokrat firqsinin vziflri haqda" adl gni mruz il x tdi. O qyd tdi ki, 15-ci Mclis skilri txir salmaq bard ran Mclisiin qrar Qanuni sasini pozmaq dmkdir. Hm Mclis skilrin vaxtn dyimk, sas qanunun yalt v vilayt ncmnlri bard maddlrin mhl qoymamaq randa dmokratiya v azadln hr hans tzahrn qar ynlmidir. Dmokrat firqsinin mqsdi onun mracitind v proqramnda aydn ks olunmudur.

257

ndiy qdr xyli vaxt kmsin baxmayaraq ran hakimiyyuti bizim qanuni tlblrimiz raksiya vrmir. Mrkzi hakimiyyt Azrbaycana l mmurlar gndrir ki, onlar burada qanunsuzluq raiti yaradr. Xalqn hquqlarna mhl qoymurlar. Bizim partiya qsa mddtd ytrinc bymdr. O, dyirdi: "Qurulu dvr xitam tapb, gni tbliat v ml dvr balamdr. Bu gndn tibarn partiya siyasi qdrt ksb tmk yoluida mbariz dir". O z proqramn hyata kirmk qdrtin malikdir v ran srhdlri daxilind Azrbaycan n muxtariyyt alnmasna nail olacaqdr".76 Mruzd bildirildi ki, Dmokrat firqsi Azrbaycan xalqnn iradsin v ran Konstitusiyasna uyun yalt v vilayt ncmnlrin, habl ran Mclisin skilrl bal i aparmaldr. Skilri tzldirmk n xalqn trfindn siln nmayndlrdn Xalq Mclisi armaq lazmdr ki, yalt v vilayt ncmnlrin, ran Mclisin skilr kirmy srncam vrsin. Pivrinin mruzsi trafnda mzakirlrd M.Burhani, Qulam Yhya Danyan, Pnbyi, Ta Boral, M.Azadvtn, .Axundzad, Ata Xan Bayat Mku, doktor Cavid, doktor far Cahanahlu, Rbdvl Kbiri v baqalar x tdi. Natiqlr mruzd irli srln bir sra mddalar, xsusil ncmn skilri kirilmsi il bal fikirlri mdafi tdilr. Mruz zr alt bnddn ibart qtnam qbul dildi. Orada qyd dilirdi: Dmokrat firqsinin birinci qurultaynn mraciti v qrarlar ran cmiyytind, xsusil Azrbaycanda dmokratik hrkatn gclnmsin tkan vrmidir. Azrbaycan muxtariyyti il bal partiya proqramn ralladrmaq n yalt v vilayt ncmnin, ran Mclisin skilr kirilmlidir; Partiyann rhbr orqanlarna skilr baa atdndan ktllri z trafnda birldirmk n, hali arasnda gni tbliat aparmaq mqsdi il firq mitinq v yncaqlar kirmlidir; yalt v vilayt ncmnlrin skilrin btn xalqn iradsi il kirilmsini

258

tmin tmk mqsdil Plnum Dmokrat firqsinin yrli tkilatlarna taprr ki, Xalq Konqrsin nmaynd gndrmk n partiya mitinq v ynaqlar kirsin; Partiyaya zv yazlanlar tkilat chtdn sndldirmk n tcili olaraq firq zvlrin partiya biltlrinin vrilmsin balansn; yrli komitlr vasitsi il zvlk haqlar toplansn; Knclr arasnda ii gnilndirmk n partiya msul iilrindn biri onlara thkim dilsin; Son dvrlrd jandarmlarn kndlrd zoraklq v ozbanalnn kclnmsini qyd drk, Plnum halini lind olan btn vasitlrl irticalarn zoraklnn qarsn almaa arr. 77 Plnumda mzakir diln ikici msl yalt v vilayt ncmnlrin, ran Mclisin skilrl bal MK-nn tbliat bsinin mdiri Z.Qiyami v tkilat bsinin mdiri S.Padqan x tdilr. Onlar bildirdilr ki, ran konstitusiyasna uyun olaraq Azrbaycan Mclis ski kirmk haqqnda qrar qbul tmk hququna malikdir. yni zamanda bildirildi ki, indiy qdr Azrbaycana hmi ona mxsus olmal olan dputat yrlrindn az yr vrilib. Azrbaycan halisi ran halisinin d bir hisssini tkil dir v buna uyun olaraq Azrbaycan ran Mclisindki 162 dputat yrin 54 nmaynd kndrmk haqqna malikdir. Plnum qrar qbul tdi ki, ran Mclisin Azrbaycandan 54 dpuqat silsin v ncmn skilrin balansn.78 Plnumdan drhal sonra noyabr aynn 12-dn balayaraq mitinq v ynaqlar dalas Azrbaycan brd. Hyata kiriln tdbirlrin uurunu tmin tmkdn tr, irtica hsab diln qvvlrin l-qolunu balamaqdan tr Sovtlr bir sra mli addmlar atdlar. Dmokrat firqsinin zif olduu yrlrd ona qar duran qvvlri aradan gtrmk n konspirasiya rtlrin ml tmkl yrli adamlar vasitsi il hrbi mliyyat qruplar yaradld. K(b)P MK-nn 8 oktyabr 1945-ci il qrarna sasn vvlcdn xsusi

259

hazrlq kmi 80 nfr mliyyat kist noyabrn birinci yarsnda Gny Azrbaycana gndrildi.79 Drhal bir sra trror aktlar hyata kirildi. Miand mhur irtica kimi tannan mlkdar nqilab nsari, Syid Ziyann "Xyriyy" partiyasnn yrli filialnn tkilats, Zncanda Mahmud xan Zlfqari il sx laqd olan Rhnma, Nkdz kndind mlkdar hmdaa Allahyar ilk mliyyatlarda aradan gtrldlr.80 Tcili olaraq yrli halidn silahl hrbi dstlr yaradlmas iin balanld. mumi say 3000 nfrdn ibart 30 silahl dst tkil dildi. Dmokratik firq fallarndan ibart lav olaraq daha da bir n min nfr sfrbr dildi ki, istniln vaxt silahlandrla bilrdi. Dstlri silahlandrmaq n ran silahlar tipind 5000 brno Tfngi, 500 tapana, 300 avtomat v pulmyot noyabrn ortalarnda gizli kild ot yklnmi manlarn iind Gny Azrbaycana gtirildi.81 lav olaraq sfrbr dilmi dstlri silahlandrmaq n noyabr ay rzind mumilikd Gny Azrbaycana ran ordusunun silah nvlrindn olan 11.500 Tfng, 1000 tapana, 400 avtomat v pulmyot, 2000 l qranat, iki milyon yarm patron gndrildi.82 Noyabr aynn 14-d Dmokrat firqsinin MK-s ran hakimiyyt orqanlarnn Azrbaycanda trtdiyi vhiliklr haqqnda Tbrizdki xarici konsulluqlara rsmi mlumat tqdim tdi. Noyabr aynn 16-da zoraklq faktlarndan v fotokillrindn ibart "Azrbaycan" qztinin xsusi buraxl nr dildi. Kmin buraxln 500 nsxsi yaylmaq n Thrandak Sovt sfirliyin gndrildi. Noyabrn 16-da Tbriz valisini vz dn Hsi Dvlt ahi, Azrbaycandak diviziyann komandiri gnral Drxani, jandarm risi polkovnik Hmayn tlqramla Azrbaycandak vziyyti Thrana mruz tdilr. l hmin axam hkumtin fvqlad iclas topland. Hrbi nazir gnral Riyazi Azrbaycan halisinin silahland v syana balad haqda.

260

mlumat vrdi. qrar qbul dildi ki, aha mlumat vrildikdn sonra Thrandak Sovt sfirliyinin nmayndlri il danqlara balansn. Dputatlar tlb dirdilr ki, Azrbaycandak vziyyti mzakir tmk n Mclisin tcili iclas arlsn. Kmi Ba nazir Mrtza Bayat Azrbaycana yni vali tyin dildi. ran ordusunun dy hazrl lan dildi. Nazirlr Kabintinin iclasnda hrbi nazir gstri vrildi ki, bir sra qarnizonlar mhkmlndirmk n iki piyada batalyonu v bir jandarm rotasn Thrandan Azrbaycana gndrsin. Noyabrn 17-d hrbi nazir Riyazi SSR-nin Thrandak hrbi atasi polkovnik Razinl grd. Gnral Riyazi shbt zaman Azrbaycanda "bhli silahl adamlarn" trtdiyi hadislrdn ran hkumtinin ciddi narahatlq kirdiyini bildirdi. ran hrbi naziri Sovt hrbi atasindn xahi dirdi ki, bir rotani Rzaydn Xoya gndrilmsin, nc piyada diviziyas n Thrandan Tbriz 24 avtomobil tkri, gyim v tlim mqsdi n patron buraxlmasna, yni tyin dilmi Tbriz valisi kmi ba nazir Mrtza Bayaqn Sovt tyyarsind Tbriz umasna icaz vrilsin. yni zamanda hrbi nazir hakiminin indiki hkumtinin Sovtlrl dostluq mnasibtlrini tnzimlmk n hr y hazr olduunu bildirdi.83 Noyabrn 17-d axam Sovt hrbi atasi v onun kmkisi polkovnik vanov ran Hrbi Nazirliyin dvt dildilr. ran ordusunun Ba qrargah risinin itirak tdiyi grd Sovt ordusunun imali randa kclndirildiyi qyd dildi. Azrbaycandak hadislrl laqdar Tbriz Thrandan iki hrbi batalyon v bir jandarm rotas gndrmyin zruriliyi bir daha bildirildi. Mharibnin qurtarmas il bal Sovt ordusunun randan xarlmas mslsin toxunuldu. Xahi dildi ki, Mrtza Bayat Sovt tyyarsind Tbriz gndrilsin. Noyabrn 18-d gnn birinci yars Thrandak Sovt sfirini vz dn hd Yaqubov Ba nazir hakimi

261

il grd. Hrbi nazirlikd mzakir diln msllr Ba nazir trfindn d qaldrld. .Yaqubov bildirdi: Azrbaycandak qarqlq biz mlum dyil, ora lav ordu gndrilmsi randak Sovt ordusunun komandanl il mzakir dilmlidir. Sovt qounlarnn imali randa gclndirilmsi hqiqt uyun dyil, hazrda SSR Ali Sovti Ryast Kytinin qrarna sasn ordudan trxis mliyyat balamdr. Bayatn Tbriz gndrilmsi SSR Ba konsulu il mzakir dilmlidir. SSR qounlarn randan xarlmas mslsi Sovt hkumtinin iidir 84 ran hkumti Sovtlrin cavabn gzlmyrk Tbriz ordu gndrdi v Mdafi Nazirliyin taprq vrildi ki, Thrandan yola dn dstlr nyin bahasna olursa-olsun Azrbaycana girmlidir. Lakin rfbadda ran ordusunun qars alnd. Sovt Ordusu Ba Qrargahnn risi, ordu gnral Alksy Antonovun mrind gstrilirdi: "vvldn bizim zonada olan ran ordusunun hrktin man olunmasn. ran hakimiyytinin bizim zonaya yni ordu gndrmk haqqnda hr hans chdi icaz vrilmsin, hr hans bl mracitd Qzl Ordu Ba Qrargahnn gstrii gzlnilsin. ran ordusunun bizim zonaya hr hans irlilmk chdi tcili olaraq Sovt ordusu Ba Qrargahna mlruz dilsin".85 Noyabrn 17-d valii vz dn Hsn Dvlt ahi Dmokrat firqsinin rhbrliyin mracit drk Mrkzi Komit il grmk haqda xahi tdi. Pivri, bstri v Rfinin itirak tdiyi grd Dvlt ahi kndlrd silahl dstlrin mydana xmasna ADP MK-nn mnasibtini yrnmk istdi. Ona bildirildi ki, partiya bu dstlrin yaradcs dyildir. Onlar irticann h n il mhdudlamayan vhiliyin cavab olaraq yaranmdr. Dvlt ahiy bildirdi ki, Dmokrat firqsi dflrl bl vhiliklrin yolvrilmzliyini byan tmidi. Lakin polis v jandarm rhbrlri bu byanatlar nzr almadlar.

262

ngilislr Gny Azrbaycanda ba vrn hadislr byk maraq gstrirdilr. Azrbaycana ingilis diplomatlarnn v hrbilrinin sfrlri xyli artmd. Mxtlif siyasi v hrbi dairlr Tbriz glrk Dmokrat firqsinin tdbirlrind itirak dir, partiya rhbrlri haqda mlumatlar toplayrdlar. Hl noyabrn 14-d ran v raqdak Briqaniya ordusunun ba komandan Gnral Syvan Badaddan Qzvin gldi. 4-c ordunun ba komandan gnral Sovtnikov, randak Sovt ordusunun hrbi urasnn zv gnral Russovla aparlan danqlarda Britaniya trfindn gnral Syvan, Britaniya ordusunun kfiyyat xidmtinin zabiti Yaqubxan v digrlri itirak dirdi. Britaniya hrbi missiyasnn Qzvin sfri bir nv Azrbaycandak vziyyti yrnmk (daha ox kfiyyat) xaraktri dayrd. Azrbaycandak hadislr balayan kimi Thrandak Britaniya sfiri Bulard ba nazir hakimi il grm v Azrbaycan halisinin muxtariyyt fikrindn dandrmaq n radikal addmlar atma ona tvsiyy tmidi. Bulard ran hkumtin mslht krmd ki, bir sra islahatlar kirmkl vziyyti sabitldirmy alsnlar. O qyd dirdi ki, Misird olduu kimi torpaq blgsu kirmk lazmdr v bu mqsdl Azurbaycanda vziyyti yrnmk n ora hkumt komissiyas gndrilmlidir.86 Noyabrn 17-d ran Xarici lr Nazirliyi Azrbaycandak hadislrl bal Thrandak Sovt sfirliyin nota vrdi. Notada Sovt nmayndlrinin yrlrd ran hakimiyyt orqanlarnn iin mdaxil tdiyi, bir sra krd qayfalarna vo ayr-ayr krd siyasi xadimlrin himayilik gstrdiklri, ran vtndalarnn daxili iqtisadi hyatna qardqlarn, ran-sovt srhdlrind SSR-nin bir trfli stnly can atd, Sovt orqanlarnn rann mhkm lrin mdaxil tdiyi gstrilirdi. Xarici lr Nazirliyinin sfiri vz dn hd Yaqubova tqdim tdiklri notada rann imalnda

263

mxtlif siyasi qruplarn faliyytindn danlr, Mian v Maraadak hadislrd Azrbaycan Dmokrat firqsinin li olduu gstrilirdi. ran trfi btn bunlarn 1942-ci ild imzalanm trfli mqavily zidd olduunu xatrladrd. yni zamanda notada rann imal vilaytlrin lav ordu gndrilcyi bildirilirdi. ran Xarici lr Nazirliyinin notasna drhal Moskvadan cavab gldi. Sovt sfirliyini tqdim dcyi notann mtni V.Molotov trfindn bynilmidi. SSR Xarici lr Komissarlin idar risi Mixail Silinin M.C.Barova tlqramnda dyilirdi: "Sovt sfiri yolda Yaqubova nvanlanm Nota il bal ran hkumtin vrilck notan siz gndrirm".87 Notada dyilirdi: imal vilaytlrin lav olaraq ran ordusu gndrmyin hm Sovt trfi, hm d ran trfi n arzuolunmaz nticlrini nzr alaraq Sovt hkumti bu tdbirin idiki anda hyata kirilmsini mqsduyun hsab tmir. Sovtlrin fikrinc, imali rana Nizami ordu hisssinin v jandarm dstlrinin gndrilmsi orada hycan v itialar yarada bilr, htta qan tklmsin sbb ola bilr. Bl olduqda Sovt hkumti orada olan qarnizonlarnn thlksizliyini tmin tmk v qayda yaratmaq mqsdil rana lav ordu yritmk mcburiyytind qalacaqdr. Halbuki Sovt hkumti rana lav olaraq SSR qounlarnn gndrilmsini arzuoluimaz hsab dir v yni zamanda rann da imal vilaytlrin lav ordu gndrilmsini mqsduyun hsab tmir. 88 Sovt sfirliyinin cavab notasnda ran Xarici lr Nazirliyinin randak Sovt orqanlar il bal qaldrd btn iddialar tkzib dilirdi. Orada gstrrdi: Siyasi partiyalarn faliyyti il laqlndiriln rann imal vilaytlrindki hadislr bhsiz ki, rann daxili iidir. Sovt nmayndlri v Sovt hrbi orqanlar imal vilaytlrinin daxili siyasi hyatna qarmayb v qarmayacaqdr. Ona gr Sovt Sfirliyi ran

264

orqanlarnn bu hadislrin msluliyytini "Sovt hrbi iilrinin" zrin qoymaq chddrini qti surtd rdd dir. Sovtlrin notas ran hkumtini xlmaz vziyyt sald. Thrandak Xaqani irvani ksinin adn dyimkdn baqa ran hkumti ayr bir i gr bilmdi. Hmin ky ingilis alimi duard Braunun ad vrildi. M.C.Barov M.brahimova taprmd ki, "Xahi dirm ran Azrbaycanada dmokratik hrkatn balancnda ran irticalarnn Thranda Xaqani adna kni ingilisin adna dyimlri il bal mn gni aray hazrlayn". 90 Thran v Dhli radiosu bu mlumat yaydqdan sonra Tbrizd xan "Azrbaycan" qzti "Xaqani irvani v duard Braun davas" adl gni mqal drc tmidi. Qzt yazrd: "Xaqani irvani v duard Braui" srlvhli mqal thranl "dostlarn" Azrbaycan xalqna n kimi "mhbbt" bsldiklrini aydn gstrir. Srlvhmiz oxucularmz adrmamaldr. Azrbaycan airi Xaqani irvani il ingilis alimi duard Braun arasnda n bir dava, n d ixtilafl msl yoxdur. unki bu iki alim bir-biril grmmi v aralarnda da bir mubahis tlid olmamdr. Bununla bl onlarn ad il bal son vaxtlar hay-ky qalxmdr... Thrann klrindn biri Azrbaycan airi Xaqani irvaninin adn dayrd. Thran hkumtinin banda dayanan aalar muavir ardlar v qrara gldilr ki, rann paytaxtnda Azrbaycan airinin adna k ola bilmz... Rza xan Urmiyni Rzay, Acay - Talxrud, Qzkrpsn - Poldaxtr tdi. Siz d bizim Xaqanimizi duard Braun ldiniz. Biz bunu grrk v anlayrq.91 Thrann btun hdlrin baxmayaraq noyabrn 19-na qdr kiriln 180-dn artq mitinq v yncaqlarda Azrbaycan Xalq Konqrsin skilr baa atd. Thran drin tla irisind, Tbriz is Xalq Konqrsinin al astanasnda idi...

265

XIV. Gny Azrbaycan: 21 Azrin astanasnda Noyabr ayndan balayaraq M.C.Barov dmk olar ki, hr gn Gny Azrbaycandak vziyyt bard Moskvaya - Stalin, Molotov, Briya v Malnkova mlumat gndrirdi. Bu mlumatlarn sasn Tbrizdn v Azrbaycann digr hrlrindn siyasi, diplomatik, hrbi v thlksizlik orqanlarnn gndrdiyi hsabatlar tkil dirdi. Hmin sndlr adtn Thrandak Sovt sfirini vz dn .Yaqubov, Azrbaycan Dvlt thlksizliyi komissar S.Ymlyanov, Sovt Azrbaycannn Tbrizdki ly (M.brahimov, H.Hsnov, A.Atakiiyv), Tbrizdki Ba konsul Krasn, randak Sovt ordusunun komandan gnral Qlinski, hrbi ura zv gnral Russov v digrlri trfindn hazrlanrd. Noyabrn 19-da Krml rhbrlrin bildirilirdi ki, ayn 12-dn balayan v byk ruh ykskliyin sbb olan mitinq v nmaylr baa atmdr. Noyabrn ortalarnda Tbrizd Maraada, Miand, Srabda, rdbild, Astarada v digr yrlrd ba vrmi hadislr sndd z ksii tapmd. Tbrizd 20 mindn artq, hrd 15 min qdr, Rzayd 5 min, Xoyda 2 min, apurda 3 min, Marakada 2 mindn artq, Mrndd 2 mivdn artq adam mitinqlrd itirak tmidi. 150 mindn artq adam Azrbaycann milli znidarsi il bal skili orqanlarn yaradlmasna razlq lamti olaraq snd imza atmdlar.1 Noyabrn 18-d Tbrizd kiriln mumhr mitinqi daha mhtm olmudu. Mitinqdn vvl bstri v Rafin Ali qapya gtmi v dvlt orqa!arn xbrdar tmidilr ki, mitinqin thlksizliyini tmin tsinlr. yni zamanda bunun orduya da and olduunu bidirmidilr. Tbriz diviziyasnn komandiri gnral Drxani dmidi: "Ordu dvltin xidmtisidir. Dmokratlar hakimiyyt glcklr, ordu dmokratlara xidmt dck, hakimiyytd digr qruplama olacaq, ordu onlara xidmt dck. Ordu siyastdn knardadr".1 l hmin saat

266

gstri vrildi ki, hrd hrbi patrul postlar gtrlsn v qaydaqanuna nzart tmk mqsdil polis postlar gclndirilsin. Fdai quvvlrinin ilk uurlar z nticsini vrmidi. vvllr Dmokrat firqsinin rhbrlri il salamlamaq bl istmyn Drxani, Vrahram, Hmayun, Dvlt ahi kimi gnrallar v mmurlar indi onlara yarnmaa mqam axtarrdlar. Lakin Pivri, bustri v Padqana Bak luy qrfindn gstri vrilmidi ki, ran mmurlarnn nzaktli davranlarn ciddi qbul tmsinlr, z sralarn daha da mhkmlndirsinlr, sayqlqlarn artrsnlar v "yaddan xarmasnlar ki, yalnz gcl xalq hrkat arzu olunan nticlr gtirib xara bilr".2 Fdailrin xlar tacir v mlkdarlarn bir hisssini brk qorxuya salmd. Noyabrn 18-dki mitinqdn vvl Tbrizin zngin adamlarndan olan Sduqiana v Musvi Dmokrat firqsinin MK-na glib hrd fdai xlarnn balanmasndan, xsusi mlkiyytin lv dilcyindn narahat olduqlarn bildirmidilr. Lakin onlara cavab vrilmidi ki, partiya qarsna bl vzif qoymamdr, onlar z hyatlar v mlkiyytlri n qorxmasnlar v sakit raitd yaayb ilsinlr. Danqlar zaman Musvi firq rhbrlrin dmidi: "Siz hamnz yax adamlarsnz. Mn dyin grm Siz n istyirsiniz? Mn Sizin n hr y nail olaaam. ncmn istyirsinizs, 3-5 gn rzind mn ona icaz alaram. Ny lazmdr bu fdai dstlri". 3 Ona bildirildi ki, fdai dstlri ADP-nin gstrii il yaradlmr, murtclrin vhiliyin v txribatlarna qar yaranr. Brk ya, klk v soyuq olmasna baxmayaraq noyabrn 18-d Tbrizd kiriln mitinq 20 mindn ox adam glmidi. Mitinq hr darsinin qarsndak mydanda tkil dilmidi. Onu Pivri ad, Biriya v lhami x tdi. Mhmmd Biriyann Tbriz diviziyasnn sgrlrin, jandarm v polis iilrin mraciti alqlarla qarland. O,

267

dyirdi: "sgrlr, polis v jandarm iilri! Siz bizim xalqn okullarsnz, bizim doma qardalarmzsnz. Siz bilirsiniz ki, biz xalqmzn ayrlmaz hquqlar, yax v azad hyat urunda mbariz aparrq. Ayr-ayr satqnlara qulaq asmayn, z xalqnza l qaldrmayn. Bilirsiniz, gr siz bunu tsniz, biz sizdn qorxmuruq v sizi z qan dnizimizd boacaq"...4 Noyabrn 17-18-d ba vrn hadislrdn, Tbrizd taxln azlndan xrda mlkiyytilr v halinin myyn hisssi vahimy dmd. ryin batman 18 qramdan, 35 qrama qalxmd. Biriya hmkarlar tkilat vasitsil rk ticartilri il danb ryin qiymtini vvlki sviyyy sala bilmidi. Noyabrn 19-da Kpral Drxaninin imzalad mracit Tbriz vlrinin divarlarna yapdrlmd. Orada dyilirdi: lahzrt ahnahn srncam il Azrbaycanda qayda-qanun yaratmaq v thlksizliyi tmin tmk mnim zrim qoyulmudur. Btn jandarm v polis mnim birbaa komandanlma vrilmidir. Mvafiq srncam artq hrbi idarlr paylanmdr. Son zamanlar bir sra txribat nsrlrin mllri nticsindo Miand, Srabda, cbird ba vrmi hadislrin Tbrizd ola bilcyi haqqnda ayilr halini narahat tmidir. Xatrladram ki, Tbrizd daxili sakitliyi brpa tmk n ayr-ayr qiyamlarn v araqzdranlarn hbs olunub mhkm orqanlarna vrilmsi n bir sra tdbirlr grlm, mvafiq mr v srncamlar vrilmi, xbrdardici addmlar atlmdr. Ona gr biz Tbrizin ox hrmtli halisindn artq drcd xahi dirik ki, vahimy dmsinlr v sakit kild z dinc lri il mul olsunlar. Mnim diviziyam qayda-qanunu tmin tmk n hr cr l gtrckdir.5 Bu mracit yaylan gn gnral-lytnant Qlinski Drxaniy icaz vrdi ki, Miand fdai dstsini lv tmk n ora 200 nfrlik hrbi hiss gndrsin. yni zamanda bu hrbi hissni trksilah tmk n Miany mvafiq sayda Sovt mliyyatlarnn

268

nzartind olan silahl dst gndrildi. Yaranm vziyytl laqdar Gnydki Bak ly M.C.Barova yazrd: Biz bl glir ki, fdailrin ilk uurlu xlarndan sonra yni dstlrin yaradlmasn bal-bana buraxmaq olmaz. Hr hans bir yrd yni yaranm fdai dstlrinin lv dilmsi hadislrin sonrak gdiin ox pis tsir gstr bilr. Bununla yana Gny Azrbaycann razisi partizan mbarizsi n l d lvrili dyildir. Btn bunlar gstrir ki, mbariznin yubanmasna, qar-qarya dayanan silahl gclrin uzun mddt parall Mvcudluquna yol vrmk olmaz. "Ona gr xsusi qatarla Tbriz on min tfng v digr hrbi sursat gndrilmsi bard gstri vrmnizi xahi dirik".6 Noyabrn kinci ongnlynd Xalq yncaqlarnda silmi 687 nmaynddn oxu havalarn pis kmsin, nqliyyat vasitlrinin olmamasna baxmayaraq Tbriz vaxtnda ata bildi. Noyabrn 20-d shr saat 10-da "ir-Xurid" tatrnn binasnda Azrbaycan Xalq Konqrsi i badad. Onun iind 646 nmaynd, 37 qonaq v mtbuat iisi itirak dirdi, Gny Azrbaycan halisinin btn tbqlri konqrsd tmsil dilmidi. Zal Sttarxann, Barxann, yx Mhmmd Xiyabaninin, Hydr miolunun portrtlri il bzdilmidi. lk olaraq shny Sttarxann qarda, khn dmokrat Hac zim xan v Dmokrat firqsinin sdri Mir Cfr Pivri xdlar. Hac zim Xan nmayndlrin n yals kimi srin vvllrind dmokratik hrkatn itiraks olduundan Azrbaycan Xalq Konqrsinin birinci iclasn ad. avuinin tklifi il 17 nfrdn ibart Konqrsin Ryast Hyti sildi. Ryast Hyti Pivri, Rafi, bstri, Cavid, Biriya, Qiyami, Hac zim Xan, Said Divan, yx Musa Kyvani, Cvdt, amal Xan Tymuri, Visuq, Mir Musa Basmini, Hac Mustafa Davudi, Dilmaqani, Mkrrm Turabi, Ziyayi sildilr. Firudin brahimi, hmdi, M.Vilai, Ata Bayat Maku Konqrsin katibi oldular. Pivrinin

269

sdrliyi il gn birinci iclasda Azrbaycann mxtlif yrlrindn gln tbriklr oxundu. Btn xlar Konqrsi Gny Azrbaycann muxtariyytinin lan dilmsin ardlar. Zncandan nmaynd silmi Visuq ddi: "Bizim ran Konstitusiyas Azrbaycan xalqnn qan bahasna alnmdr, onun kc il d brpa olunmaldr. Mn Zncan halisi adndan son damla qanmza qdr xalq ii urunda mbariz aparacamz bildirirm".7 Azrbaycan ruhanilri adndan yx Musa, ADP MK sdrinin mavini, torpaq sahibkari Rafi, hmkarlar tkilat adndan M.Biriya, Azrbaycan qadnlar adndan Sura Qdiri Konqrsi Tbrik tdi. Xoy vilaytindn olan Yzdani Xalq Konqrsini salamladqdan sonra bildirdi ki, bir qoa qar znn toxuduu bir ct yun corab Pivriy atdrma xahi dib. O, tvqq dib ki, Azrbaycan kndlrind tzlikl jandarm v polisin zlmn, soyunuluuna son qoyulsun. Hdiyyni qbul drk Pivri ddi: z xilasn vladlarnn qhrmanlnda axtaran zabk v taqtdn salnm anann ssin qulaq asn. Biz bu corablar milli muzyimizd saxlayacaq ki, bizim anann arna olan sdaqtimiz hadtlik tsin.8 Pivrinin bu szlri zalda srkli alqlarla qarland. Xalq Konqrsinin birinci iclas byk ruh ykskliyi il kdi. saatlq fasildn sonra bstrinin sdrliyi il kinci iclas i balad. Pivri "Kazrki vziyyt haqqnda" m"ruz il x tdi. randa v Azrbaycandak Mvcud vziyyt mruzd drindn thlil dildi. Birinci dnya mharibsindn sonra ran rticasnn faliyytini thlil drk o, dyirdi: Thran mrtclri Azrbaycana mnasibtd xsusi siyast yridirdilr. Onlar Azrbaycan razilrinin birliyini pozaraq, onu mxtlif ostanlar arasnda bldrdlr. Onlar azrbaycanllarn doma dilini lv tmy chd gstrdilr, onu tlqib dib v msxry qoydular.9 Sonra Pivri Azrbaycan xalqnn Thrandan tlblri zrind dayanaraq bildirdi: Biz

270

Azrbaycanda milli hkumt yaradacaq, biz xalqn normal hyat raiti il tmin olunmasna nail olacaq. mumxalq mzakirsi un biz z proqrammz lan dcyik, n bynils onu hyata kircyik, n qbul dilms onu proqrammzdan xaracaq. Mili muxtariyytin mahiyytini Pivri bl aqlayrd: Biz Azrbaycan n muxtariyyt nail olaaq. Bunu ralladrmaq mqsdi il biz silah v zorakla l atmayaaq. l ki, biz Azrbaycan muxtariyytini qazandq, onun dalm hr v kndlrini brpa tmy balayacaq, ali thsil mssislri v mktblri aaaq. Azrbaycan milli hkumti kndlilrl torpaq sahibkarlar arasndak mbahislri daltli kild hll dck v btn rana nmun olacaqdr. Biz qan tklmsinin lyhinyik, lakin biz hcum tslr mudafi olunacaq, nc ki, bu gn Azrbaycan kndlisi ona qar ynlmi soyunulua, qartiliy, zorakla qar mbariz aparr.10 Pivrinin mruzsinin qurtarmasna bir n dqiq qalm iclas zalnda i sndrdlr. Pivri szn bl ykunladrd: "Qoy ham bilsin, n qdr bizi qaranlqda saxlasalar da biz z yolumuzu tapacaq, ona gr ki, o yol ryimizin odu il iqlanr". Noyabrn 21-d Rafinin sdrlik tdiyi nc iclasda Pivrinin mruzsi trafnda xlar baland. 20 nfr qdr nmaynd x tdi. Mruzd irli srln idyalar mdafi dildi. London radiosunun, xarici mtbuatn Azrbaycandak hadislri saxtaladrmas xlarn hiddtin sbb olmudu. Sonuncu iclasa sdrlik dn Pivri konqrs mlumat vrdi ki, Thran hkumti Azrbaycan xalqnn ssin qulaq asmaq vzin, xarici dvltlr mracit tmlidir ki, Azrbaycan mslsinin hllin yardm gstrsinlr. O, byan tdi: "bizim iclas tsdiq tmlidir ki, Azrbaycan mslsi burada, Tbrizd hll dilmlidir. Azrbaycann talyi Trkiyd v yaxud Londonda hll dil bilmz, bizim talyimiz yalnz

271

Azrbaycann znd, mumxalq konqrsind hll dil bilr".11 Bir sra nmayndlr tklif tdilr ki, Xalq Konqrsi zn Mssislr Mclisi xlan tsin. Publisist Xlil Nasiri z xnda qyd dirdi ki, bizim konqrsimiz tsis qurultayndan h n il frqlnmir. Biz b milyonluq Azrbaycan xalqn tmsil dirik. Ona gr biz Xalq Konqrsini tsis qurultay lan dib milli muxtariyytimizin sas kimi Milli Mclis skisini hll d bilrik. Bu tklif nmayndlr trfindn bynildi. Sonuncu iclasda qtnamlri hazrlamaq n Pivri, bstri, Qiyami, Padqan v brahimidn ibart komissiya yaradld. mumxalq Konqrsi Azrbaycan Mclisi Mssisannn tsis qurultay haqqnda qrar, ran ahna, mclisin v hkumtin byannam, Azrbaycan milltin v mumran xalqna mracit, Azrbaycan Milli Mclisin skilr haqqnda sasnam qbul tdi. Milli Mclis skilri qurtarb Xalq hkumti yaradlana qdr Konqrs nmayndlrindn 39 nfrlik Milli hrt yaradld v qrarlarn icras ona taprld. Milli hyt ADP MK-nn sdri Pivri, ADP MK sdrinin mavini M.Rafi, siyasi xadim Z.Qiyami, siyasi xadim, publisist bstri, hmkarlar tkilatnn rhbri S.Cavid, DP MK sdrinin mavini S.Padqan, air M.Biriya, hr idarsinin kmi risi Q.lhami, mlkdar, DP rdbil vilayt komitsinin sdri H.Cvdt, mllim .Dibaian, Khn dmokrat N.kani, mlkdar S.Dilmqani, tacir Z.Rhimzad, fabrikant .Maini, jurnalist X.Nasiri, Maku srdarnn olu Murad li Xan, Mlkdar hmd Saidi, 3-c ostann vtrnariya idarsinin risi C.Mhta, xrda mlkdar Pur Rsul, iri torpaq sahibkar K.T.Vahabzad, Krdstan nmayndsi Hac Mustafa Davudi, Srabl mlkdar S.Haimi, xrda mlkdar Mir Musa, kiik ticarti C.Kaviyan, rmni mdniyyq cmiyytinin sdri S.Mkrtyan, aysorlarn nmayndsi Yusif Babakan, DP

272

Zncan vilayt komitsinin zv M.Ziyayi, Xadimi Milli Hac zim xan, ahsvn tayfa balar ahin Nsrt by v Mhmmd xan lili, air Mir Mhdi Cavui, mllim B.Mvzzizad, orta mlkdar Mkrrm hmayun, DP vilayt Komit sdri Qulu Xan Borcal, din xadimi yx Musa, jurnalist Firudin brahimi, DP Mrnd vilayt komitsinin sdri M.Burhani, DP hor vilayt Komitsinin zv Minzad, DP Miyan vilayt Komitsinin zv A.Pnbyi sildilr.12 Noyabrn 21-d Milli Hyti iclasnda bstri sdr, Rafi, Biriya, lhami mavinlr olmaqla Ryast Hyti sildi. Milli Hytin iclas Qiyami sdr olmaqla 19 nfrdn ibart ski komissiyasnn trkibini tsdiq tdi v Azrbaycan parlamntin skilrin kirilmsi haqqnda qrar qbul tdi. ran Mclisin skilrdn frqli olaraq Azrbaycan Milli Mclisin skilrin dkmokratikliyini tyin tmk n ski dairlrini v mntqlrinin say artrld. Ayr-ayr hrlrd mstqil ski dairlri yaradld. Skilrin kirilm mddti 5 gn ndirildi. lk df olaraq randa Azrbaycan qadnlarna ski hququ vrildi. sasnamy gr 20 yana atm, Azrbaycanda yaayan btn vtndalar skilrd itirak tmk hququna malik idi. 27 yandan yuxar, 80 yaa qdr trk dilind danma v yazma bacaran btn vtndalarn silmk hququvar idi.13 Azrbaycan Xalq Konqrsinin kirilmsindn sonrak iki gn rzind onun qrar v qtnamlri, byanat v mracitlri lan dildi. M.C.Pivrinin "Hazrki vziyyt haqqnda" mruzsi sasnda konqrs 14 bnddn ibarq qtnam qbul tmidi. Orada gstrilirdi: Byk dmokratik dvltlrin syi il diktatorlarn yxld, zorakln v rasizmin dald, btn xalqlarn znidar v z talyini mstqil hll tmk haqq qazand bir vaxtda Azrbaycan xalq vahid millt kimi x drk z gc il z tarixi hquqlarn ld tmk istyir. Onun sl mqsddrini dzgn baa dmk istmynlr

273

bildirir ki, Azrbaycan xalq z talyinin sahibi olacaqdr, onun randan ayrlmaq fikri yoxdur, rann digr xapar il qardalq laqlrinin saxlanmasn znn borcu hsab dir. Azrbaycan Xalq Konqrsi guya Azrbaycann randan ayrlb hanssa digr bir dvlt birlmsi haqqnda yaylan bhtanlar qti kild rdd dir. ran Konstitusiyasnn sas prinsipin sdaqtli olmaqla qtnamd Azrbaycan xalqnn daxili lrini idar tmk mqsdi il milli muxtariyyt qazanaca, yalt ncmninin hquqlarn gnilndirib onu Milli Mclis vircyi rann razi btvlyn v mstqilliyini h bir halda pozmadan z milli hkumtini yaradaca bildirilirdi. bhsiz ki, siyasi, iqtisadi., maliyy v mdni muxtariyyt olmadan milli muxtariyyt ola bilmz. Ona gr Mssislr Mclisi qyd diln istiqamtlrd lri grmk n tcili olaraq Milli hkumtin yaradlmasn zruri hsab dirdi. Xalq Konqrsi dvlt mmurlarndan tlb dirdi ki, onun sdiyi Milli Hyti qrar v gstrlrin qulaq assn. O mmurlar ki, Milli Hyti qrarlarna tab olmaq istmirdi, onlarn dvlt idarlrindn uzaqaadrlmas mqsduyun hsab dilirdi. Mssislr Mclisi Milli Hyt taprrd ki, btn dvlt idarlrind v mktblrd trk dilinin ildilmsin tmin tsin. Bu tdbirlrin hyata kirilmsin muqavimt gstrnlr Azrbaycan xalqnn dmni v satqn hsab dilirdi. Mssislr Mclisi polisi, jandarm v ordu tkilatlarn, onlarn zabit v xsi hytini buraxmaq istmirdi. Lakin bu orqanlar Azrbaycan muxtariyytin qar durmaq fikrin dsydi Milli Hyt slahiyyt vrilirdi ki, onlarn rhbrlri haqqnda ciddi l gtrsn.14 Byk Xalq Konqrsinin mhm sndlrindn biri noyabr aynn 23-d "Azrbaycan" qztind drc olunan Byannam idi. Byannam Mhmmd Rza aha, ran mclisinin sdri Mhmmd Sadx Tba-Tbabiy, Ba

274

nazir brahim Hakimiy nvanlanmd. Bu snd mrkzi ran hkumtin Azrbaycan xalqnn tlblrini znd ks tdirmidi. Byannamd dyilirdi: 1. Azrbaycan xalq tarixi inkiafa uyun olaraq znn milli xsusiyytlrin, dilin, adt v nnsin malikdir. Bu xsusiyytlr ona hquq vrir ki, rann mstqilliy v razi btvlyn iozmadan, Atlantik xartiyasnn prinsiplri sasvda dnyann btn qalan xalqlar kimi azad v tam hquqla z talyini myyn tsin. 2. Azrbaycan xalqnn rann digr vilaytlrindki xalqlarla mdni, iqtisadi v siyasi laqlrini, yni zamanda idiki ran dvltinin yaranmasndak (mlumdur ki, indiki ran dvlti azrbaycanllar trfindn yaradlb) xidmtlrini nzr alaraq Xalq Konqrsi Milli Muxtariyyt olan qanuni haqqn hyata kirrkn h bir halda spratizm v rann razi btvlynn pozulmasna can atmayacaqdr. 3. Azrbaycan xalq ran Konstitusiyasnda tsbit olunmu dmokratik quruluun qti trfdardr. rann btn yalt v vilaytlrind olduu kimi Azrbaycan millti d z nmayndlrini ran Mclisin gndrckdir v daltli vrgilrin dnilmsind itirak dckdir. 4. Azrbaycan xalq rsmn lan dir ki, dnyann digr hyat qabiliyytli milltlri kimi, o z milli hkumtini yaradb rann btvlyn v mstqilliyini gzlmkl z daxili lrini milli dmokratik hkumtinin vasitsi il idar tmk haqqna malikdir. 5. Azrbaycan xalq azadlq v dmokratiya yolunda ox zhmt kdiyi, byk qurbanlar vrdiyindn z muxtar hkumtini d sl dmokratik sasda qurmaq arzusundadr. Ona gr d o Xalq Konqrsinin byndiyi sasnamy uyun z Milli Mclisini smk istyir ki, Azrbaycan Milli hkumtini hmin Mclis silmi dputatlardan tkil tsin v Mclis qarsnda cavabdh olsun.

275

6. Azrbaycan xalq n onun doma milli dilinin xsusi hmiyyti vardr. Yad dilin zorla qbul tdirilmsi Azrbaycan xalqnn mumbri inkiafdan, mdniyytdn v trqqidn gri qalmasnn, milli maarifin yolunun balanmasnn balca sbbidir. Bu tarixi daltsizliyi aradan qaldrmaq n Xalq Konqrsi Milli hyt taprq vrmidir ki, btn dvlt idarlrind yaxn vaxtlarda trk dilini ttbiq tsin, btn thsil mssislrind trk dilind tdris balansn. 7. 700 dputatdan ibart Xalq Konqrsi Azrbaycan xalqnn iradsi v tlbi il zn Mssislr Mclisi lan dir v Azrbaycann daxili lrini idar tmk n 39 nfrdn ibart Milli Hyt sib. Bu hyt hquq vrilmidir ki, xalqn milli tlblrini hyata kirmk n slahiyytli dairlrl danqlar aparsn v yni zamanda Azrbaycan Milli Mclisin, habl mumran Mclisin skilri kirsin.15 Btn bunlarla yana Byannamd ran dvltinin v dnyann dmokratik dvltlrinin nzrin atdrlrd ki, yuxardak tlblrin yrin ytirilmsinin gdiind mstsna olaraq tbliat v tkilati mtodlardan istifad dilck, qarda qannn tklmsin, daxili zorakla yol vrilmyckdir. gr Mrgzi hkumt Azrbaycan xalqnn qanuni hquqlarna qar silah ttbiq tmy chd gstrrs, onda o, btn vasitlrl z haqlarn qorumaq mcburiyytind qalacaq, z milli muxtariyyti urunda mbarizni axrnc azrbaycadl sa qalana qdr davam tdirck. Byannamd dyilirdi: Biz btn dnyann diqttin atdrrq: yr krsind bir millt mvcuddur ki, o z hququnu btn vasitlrl qorumaa qti qrar vrmidir. Asiyann bir kusind bu millt z azadl namin dmokratiya bayran qaldrmdr.16 Byannamnin mtni Thrandak Sovt sfirliyin atdrlsa da SSR Xarici lr Komissarlnn idar risi Mixail Silin hd Yaqubova gstri

276

vrmidi ki, snd hllik Thran mtbuatnda ap olunmasn. M.C.Barov tlfonla Stalindn razlq aldqdan sonra .Yaubova taprq vrdi ki, Byannamnin tam mtni Thran qztlrind ap dilsin.17 Byannam v Xalq Konqrsinin digr sndlri, Azrbaycan Milli Mclisin skilrl bal qbul olunmu sndlr Bakda trcm dilib Krml drdlyn - Stalin, Molotov, Briya v Malnkova gndrildi. Gnydki lr ciddi xaraktr aldqdan sonra Pivri zrind nzart Sovt rhbrliyini xsusi kild qaylandrd. Myyn msllr mnasibtd onun z fikirlri zrind israr tmsi l d yax hal hsab dilmirdi. Sovt xsusi idarlrind mlumat var idi ki, M.C.Pivari ran daxilind Azrbaycann milli muxtariyyt almasn siyasi baxmdan prspktivsiz hsab dir. O, daha ox Sovtlrin himaysi altnda Monqolustan tinind Azrbaycan Xalq Dmokratik Rspublikas yaradlmas, sonrak mrhld tdricn Azrbaycann birldirilmsi bard fikirlirdi. Lakin hl ki, Pivri bu idyan aqlamamd v Gnydki btn lr d Sovtlrin proqramna uyun inkiaf dirdi, M.C.Pivri zrind nzarti gclndirmkdn tr Moskvadan razlq alnd ki, onun olu Dariyu Cavadzad Bakya oxumaa gtirilsin. Bu mqsdl M.C.Barov Nazirlr Sovti sdrinin mavini .zizbyova, Daxili lr komissar M.Yaqubova v Dvlt thlksizliyi komissar S.Ymlyanova taprq vrmidi ki, hazrlq krsnlr. Dariyu Cavadzad azyal olduu n qrara alnd ki, o, Bakda yaayan misi, tibbi xidmt kapitan Mir Xlil Cavadzadnin ailsind qalsn. Lakin Mir Xlil z 4 nfrlik ail zvlri il birlikd (xanm v ua) Kaqanovi ksindki 6 nmrli binada 32 kv.mtrlik bir mnzild yaayrd. Pivrinin olunu yrl tmin tmk n kapitan avadzady Fabrisius ksindki 24 nmrli binada 63 kv. mtrlik otaql mnzil vrildi. Otaqlarn biri mbl v digr yalarla tmin dilib

277

Pivrinin olu n ayrld. yni zamanda ona birinci drcli litrli kartoka vrildi v 9 nmrli maazaya mhkmlndirildi.18 Pivrinin olunun Tbrizdn Bakya gtirilmsini M.brahimov, H.Hsnov, A.Atakiiyv tkil tdilr. Noyabr aynn 23-d Milli Hyti iclasnda Azrbaycan Milli Mclisin skilrin noyabrn 27-d balanmas v skilrin 5 gn rzind baa atdrlmas haqda qrar vrildi. Azrbaycan Parlamntinin birinci iclasnn almas dkabrn 5-n, yaxud 6-na, mhrrmlik tziysinin balanmasndan bir-iki gn vvl tyin dildi. Skilrl bal sndlr v vilaytlr thkim dilmi adamlar yrlr gndrilirdi. Hr yrd dair ski komissiyalar yaradld, dpuqatla namizdlrin adlar lan dildi. Lakin Moskvadan gstri gldi ki, Azrbaycan Milli Mclisin skilrin kirilmsini dayandrsnlar. Skilrin dayandrlacann balanm hrkata ar zrb vuracan nzr alaraq M.C.Barov tcili laqy girrk Moskvan bu fikirdn dandra bildi. O,Stalin yazrd: "Skilrin dayandrlmasnna mnasib hsab dirm, mn onlara razlq vrmim, xahi dirm parlamnt skilrinin baa atdrlmasna icaz vrin. Mn onlara xbrdarlq tmim ki, Sizin gstriinizi alnana qdr Parlamntin i balanmas txir salnacaq".19 Skilrin balanmasna qdr Sovt idarlrinin yazmalarnda hl ki, partizanlar adlandrlan fdailr bir sra mhm uurlar qazanmdlar. Noyabrn 17-d Nmin, 23-d Zncan, 26-da Grmi, 27-d Astara v Bilsuvar hkumt qoun, jandarm v polis qvvlrindn tmizlndi. Tbriz btvlkd Dmokrat firqsinin nzarti altnda idi. Azrbaycann -hr v kndlrind olan hkumt qvvlri dmk olar ki, mqavimt gstrmirdilr. Bir oxlar silah ataraq qar, digrlri silah il birlikd tslim olur, mqavimt gstrnlr is trksilah dilirdi. M.C.Barov Krml rhbrlrin gndrdiyi mlumatda

278

yazrd: Havalarn soyumas v yaan kclu qar partizanlarn faliyytin tsir gstrmidir. Onlarn isti paltara v pula htiyac var. Maddi chtdn onlar hans formadasa mdafi tmk lazmdr. Partizanlar jandarm postlarna xbr gndrirlr ki, silah yr qoyub vlrin dalsnlar. Bu tcrb bxzi yrlrd uur qazanr. Onlar Azrbaycandak ran ordusunun v Thrandan gndriln ordunun hrkt d bilcyi yollar balayblar. Bizim srhdilrin mlumatna gr partizan dstlrinin faliyyti il bal rdbil hrinin hridar hri qoyub Thran istiqamtin yollanmdr. rdbil partizanlar trfindn muhasir dilmidir. rdbil qarnizonunun zabit hyti irisind hycan balanmdr.20 Tbrizdki ngilis konsulu Uoll Gnral Drxaniy ikayt dirdi ki, o, Azrbaycandak vziyyt haqqnda Thrandak sfirliy vaxtnda mlumat gndr bilmir. Mhz bunun nticsidir ki, London radiosu ran Azrbaycannda ba vrn hadislr haqqnda dqiq olmayan mlumatlar yayr. ngilis konsulu Drxaniy bildirdi ki, ran hkumti silahlanm ohaliy qar ral h n d bilmir. O, gnrala mslht grdu ki, kmk n Sovt Konsulluuna mracit tsin. Btun bu hadislr Sovt zonasnda ba vrdiyindn, onun fikrinc ruslar qayda yaratmaa cavabdhdirlr. Drxani Uolla bildirdi ki, Tbrizin adl-sanl adamlar kmk un. ngilis Konsulluuna mracit tmk istyir. Uoll buna tiraz tmdi, yni zamanda kmk d bilmycyini d bildirdi. Tbrizdki raq konsulu is ba vrmi btn hadislr gr Sovt tqifaqn yamanlayrd. O, dyirdi: Btn dunyan ynidn bdbxtliy duar tmk n ruslar yni mharib hazrlayrlar. raq konsulu rili gunahlandrrd ki, o, almanlara imkan vrmdi ki, Rusiyan darmadan tsinlr. ndi ingilislr d v digr dvltlr d grk rus tcavz haqqnda fikirlsinlr.2

279

Tbrizdki Amrika konsulu blinq Gnral Drxani il shbtd bildirmidi ki, Dmokrat firqsinin qaldrdqa tlblr ran Konstitusiyasnda yoxdur. gr Azrbaycan Konstitusiya il hsablamayb z milli hquqlarna nail olmaq istyirs, bunu grk zor yolu il dyil, Thranla danqlar yolu il ld tsin. blinq ddi: Azrbaycandak vziyyti trafl yrndikdn sonra o, z fikrini Vainqtona bildirckdir. Noyabrn 24-d Thrandak Amrika sfirliyi ran diviziyasnn rasiyas vasitsi il blinq tlqram gndrilmidi ki, Azrbaycandak hadislr Amrika ictimaiyytini drindn maraqlandrr v tcili olaraq Tbrizdki vziyyt bard sfirliy mllumat gndrilsin.22 Azrbaycanda skilr balanan gn Thrandak Amrika hrbi atasi mayor Qarvr "B-25-U" Amrika tyyarsi il Tbriz, atanin mavini kapitan Qaqarin avtomobill Qzvin glmidi. V.Molotovun gstrii il Thrandak Sovt konsulu Kaalov onlara buraxl vrqsi vrmidi. Tbrizdki AB konsulu v mayor Qarvr hmin gn gnral-lytnant Qlinski il grb mumi msllri mzakir tdilr. Tbrizd AB hrbi atasi yni zamanda ran dviziyasnn komandan gnral Drxani, diviziyann qrargah risi Vrhram v jandarm risi hmaynl grd. Danqlar zaman onu sasn msl maraqandrrd: 1. Partizanlar silah haradan alrlar v dorudanm onlar ruslar silahlandrr; 2. Dmokrat partiyas Mrkzi Komitsinin partizan hrkat il n kimi laqsi var; 3. Dorudanm Sovt ttifaqndan gndrilmi v paltarn dyimi 10,000 Sovt vtnda partizanlara qoulmudur. Birinci msl il bal ona bildirildi ki, partizanlarn ruslar trfindn silahlandrlmas bard ayilr vardr, lakin bunu tsdiq dn sbuq hl ki, yoxdur. kinci msl il bal "Azrbaycan" qztinin partizanlara rbti olduu qyd dildi, lakin Dmokrat firqsi MK-s il laqni

280

tsdiq dn faktn olmad bildirildi. nc msl il laqdar Drxani bildirdi ki, bl bir mllumat onlarda qyd alnmayb. Amrika hrbi atasi maraqalanrd ki, n n Azrbaycan dmokratlar z tlblrini Thranla danqlar yolu il dyil, silahl qardurma yolu il hll tmk istyir. Tbrizdki ran rsmilri bu suala cavab vr bilmdilr. Stalin tcili mlumatnda M.C.Barov amrikallarn bu msllrl maraqlanmasn onlarn v ingilislrin itirak il Thrann Azrbaycanda muxtariyyt hrkatna v Sovtlr qar hanssa bir byk txribat hazrlanmas il laqlndirirdi. Mayor Qarvrdn az sonra AB hrbi atasinin kmkisi kapitan Qaqarin d Qzvindn Tbriz gldi. O, Tbrizdki rmni kilssinin bas ypiskop Mlik Tanqiyanla grd, dmokratik hrkat balandqdan sonra Azrbaycanda yaranm vziyytl bal ondan trafl mlumaq ald. Qaqarin kndlilrin haradan silah almas, ruslarn Trkiyy hcuma hazrlamas v bu istiqamtd hans lrin aparld il maraqlanrd. O, yrnmk istyirdi ki, gr Qars, rdahan, Van, Sarqam Sovt rmnistanna birldirilrs rmnilr ora gdcklrmi? Sovt hkumtinin xaricd yaayan rmnilrin Sovtlr kmsin icaz vrn qrarnn lan dilmsi Tbrizd d byk hay-ky sbb olmudu. rmnilr bir sra mitinq v ynaqlar kirib Sovt hkumtin v maral Stalin z minntdarln bildirmidilr. Kapitan Qaqarindn sonra Tbrizdki AB konsulluunun katibi M.Aprik d Mlik Tanqiyanla grmd. Thrandak Amrika sfirliyinin iilrinin Tbriz glii il bal M.Aprik dyirdi: amrikallar xsusi olaraq Azrbaycandak vziyyti yrnmk n glirlr. Amrika hkumti Azrbaycandak hadislr haqqnda dqiq, doru v inandrc mlumat qlb dir v bu msld ranllara, Thrann hr gn yayd ayilr tibar tmir. Thrann hr yrind qqrrlar ki, guya Azrbaycan dmokratlar btn tacir v mlkdarlar

281

hbs dirlr. Bu amrikallarn Tbriz glmsinin sas sbbi idi. Yrlrd yoxlamalar zaman aydn oldu ki, btn bunlar ayidir, yalandr. Yaxn vaxtlarda Thrandak Amrika sfirinin Tbriz sfri gzlnilir.23 Ola bilsin ki, noyabrn 27-n tyin dilmi Milli Mclis skilrinin txir salnmas bard Moskvann gstrii AB v ngiltrnin bu msly ciddi maraq gstrilmsi il bal idi. Thrandak ingilis hrbi atasi Paybus ran ordusunun Ba qrargahnda gnral rf il birlikd Azrbaycana qar tdbirlrin hazrlanmasnda fal itirak dirdi. ran piyada ordusu Azrbaycana buraxlmadndan hrbi hava qvvlrinin risi gnral Xosrovani hrkat yatrmaq n Tbriz 15 hrbi tyyar il qvv atlmasn hazrlamd. gr tyyarlr Tbriz d bilmsydilr, onlara yklnmi 80 dolu v 100 bo bomban hr tkb Mrivanda yr nmli idilr.24 Bu plan bard ran hrbi hava qvvlrind xidmt dn tudilr Sovt xsusi xidmt orqanlarna mlumat vrmidi. Hrbi mliyyatda Bhmn Niya v daha iki nfr tudi tyyarilr itirak qmli idi. Mlumat var idi ki, hrbi nazir gnral Riyazi cza tdbirlrini hyata kirmk n gnral hmdini Tbriz gndrmk fikrinddir. Noyabr aynn sonuncu on gnlyn Thran byk hycan irisind yaayrd. Azrbaycandak hadislr Mclis zvlrinin oxunu brk qorxutmudu. Hmin gnlr iclas oldu-olmad dputatlar mclisd toplanr, nvbti iclas gzlmdn Azrbaycandak vziyyti v hkumtin tdbirlrini mzakir dirdilr. Bir sra dputatlar hkumtin nvanna bzi tnqidi fikirlr sylmkl Azrbaycan mslsini dinc yolla hll tmyi tklif dirdilr. Noyabrn 18-d doktor fq, 20-d is Frman Frmayan v Syid Ziya d-Din gni nitq sylmidilr. Doktor fq z xnda bildirdi ki, Azrbaycan Dmokrat Firqsini tkil dnlrin bir nsini o, xsn tanyr va bl hsab dir ki, onlar vtnprvrdirlr, lknin mnafyinin lyhin x

282

tmzlr. "Lakin digrlrini mn tanmram, bilmirm onlar haradan pyda oldular v n istyirlr. Onlarn indi oxuduqlar mahn lknin mnafyinin lyhin bstlnmidir".25 Doktor fq tsdiq tdi ki, bir sra msllrl bal azrbaycanllar hkumtdn narazdr, lakin onun fikrinc Azrbaycanda olan atmazlqlar lknin hr yrind vardr. Bu atmazlqlar lknin mnafyin ziyan vurulmasna gtirib xarmamaldr. O qyd tdi ki, Azrbaycan mslsi Sovt ran mnasibtlri il sx surtd baldr. Doktor fq dyirdi: "Biz Sovt Rusiyas il smimi mnasibtlrd olmalyq, btn ictimai, iqtisadi, mdni msllrd tam mkdalq tmliyik. Budur bir n aydr ki, randa Sovt sfiri yoxdur, bir ox msllr hll olunmam qalmdr. Ola bilsin ki, Sovt Rusiyasna Ba nazir bada olmaqla nmaynd hytinin gtmsin htiyac var... N n biz bu msly ayr mna vrmy chd gstririk. Ax indi xoslovakiyadan Bn, Fransadan d Qoll v digr lklrin nmayndlri z problmlrini hll tmk n Moskvaya glirlr.26 Doktor fq San-Fransisko konfransnda itirak tmidi v yni dnya dznind SSR-nin rolunun n qdr yksldiyini anlayaraq tklif dirdi ki, Mclisin qapal iclas arlmal v Sovtlrl mnasibtlr trafl kild mzakir dilmlidir. Onun xnn mtni Thran qztlrinin oxunda drc dildi. Noyabrn 20-d Syid Ziya v Siqttl slam Azrbaycandan qovulmu din xadimi Vaizi bada olmaqla Thranda olan bir qrup azrbaycanln thrik tdilr ki, parlamntin iclas alanda onun qarsnda toplansnlar. Vaizi v daha bir nfr gn azrbaycanl dputatlarn qarsnda x dib xarici fitnkarlara v qiyamlara qar btn ran xalqnn kcn birldirmy ardlar. xlar o qdr tsirli idi ki, parlamnt dputatlar v ora dvt olunan jurnalistlr zlrini saxlaya bilmyib aladlar. Bu shnni "Kyhan" qzti "Parlamntin davranna

283

gr btn Azrbaycan xalq gz ya tkr" adl ba mqalsind tsvir tmidi.27 Noyabrn 20-d Azrbaycandan olan dputat, iri torpaq sahibkar Frma Frmayan Mclisin iclasnda Sdr hkumtinin siyastini v Syid Ziyann antidmokratik faliyytini kskin tnqid dn, habl Azrbaycann haql tlblrinin bir hisssini mdafi dn nitq syldi. O, qyd tdi ki, 1941-ci ilin hrivrindn balayaraq bizim hkumtlrin h biri Azrbaycana ytrinc diqtt v qay gstrmyiblr. Sdr hkumti dvrnd mn bir n df bu mslni qaldrdm. Lakin mnim szm hmiyyt vrmdilr. ndiy qdr d bu siyast davam tdirilir. Dnndn Thranla Tbriz arasnda simsiz rabit qoyulub. Tssf ki, indiy qdr bu yox idi. Syid Ziya yrdn sz atd ki, Sovt nmayndlri icaz vrmirdi. F.Frmayan ona qar dnrk - "Sizin Sovt nmayndlrind n iiniz var? Niy siz bu i mdaxil dirsiniz? N n bhtan atrsnz? N n bl ylr danrsnz? Siz btn lkni mhv dirsiniz. - Sizin n srfli dyildir - dy Syid Ziyann yni rplikas Frmanyan hvsldn xard v o, ddi: - Bilmirm ya mnim n srfli dyil, ya o adam n ki, bir amadan var v onunla ora-bura syaht dib gzib dolar".28 Sonra o, szn davam drk bildirdi ki, hkumtin aydn v uzaqgrn siyasti olmaldr. Ordu il xalq qorxutmaq olmaz, ordunun z vzifsi var. Btn dnyada ordunun funksiyas polis v jandarmn funksiyasndan frqlnir. Bu sgrlr bizim vladlarmzdr. Onlara taprmaq olmaz ki, xalq narahat dn msllri hll tsin. Shbt bizim vimizdn gdirs, biz hammz birlmliyik, z aramzda paralanmaya yol vrmmliyik. F.Frmayan bununla Thran qztlrinin Azrbaycandan olan dputatlara qar balad kampaniyan nzrd tuturdu. "Baxtr" qzti bl bir mlumat yaymd ki, guya Tbrizdn Thrana gln bir nfr hbs dilmidir v onun cibindn Dmokrat firqsinin pkiana v Frmanyana mktubu

284

taplmdr. F.Frmanyann xlarndan sonra zn thqir dilmi hsab dn Syid Ziya qsa byanat vrdi. Sonra is dputatlarn tlbi il ba nazir hakimi x tdi. O, bildirdi: Son gnlr bir sra qruplarn alszl nticsind 3-c v 4-c ostann bzi mntqlrind tssf douran xoaglmz hadislr ba vrmidir. Dorudan da bu hadislr bizim ziz vtndalarmzn, xsusil azrbaycanl qardalarmzn vtnsvrlik hisslri il bir araya smr. Hkumt h kim icaz vrmz ki, lknin hr hans yrind kims z tlblrini hkumt v mclis ultimativ qaydada gndrsin. Bir sra avantrist xslr r lr grmkl lknin rf v lyaqtini alaldrlar. Btn bu adamlar msuliyyt clb dilck. Hkumt mclis arxalanaraq lkd thlksizliyin brpas v qayda-qanun yaratmaq n zruri addmlar atacaqdr. Azrbaycanl qardalar lknin qdrtini v lyaqtini uca tutma hmi rf biliblr, bunun n mallarn v canlarn sirgmyiblr. lbtt, midvaram ki, indiki vaxtda da onlar z dost v qarda llrini hkumt bas kimi mn - z dostlarna v qardalarna uzadacaqlar.29 Hakami hkumti Azrbaycandak hadislri hll tmk n daha ox polis, jandarm v ordu qvvlrin, bzi hallarda diplomatik addmlara stnlk vrirdi. Noyabrn 17-dn 23-n qdr Daxili lr Nazirinin mavini Fryduni, Ba qrargahn risi rf v ba polis idarsinin risi Zrrani hr gn birbaa xtl Tbrizdki hkumt nmayndlrindn tlb dirdilr ki, "qiyamlar" bard ciddi l gtrlsn, son imkana qdr mqavimt gstrilsin. Tbriz li atmayan hkumt Thranda Dmokrat firqsin rbt bslyn bir n nfri hbs tdi. rfbadda (Qzvin yaxnlnda) qars alnan ordunu Tbriz buraxmaq n ran Xarici lr nazirinin mavini Homayun noyabrn 20-d Thrandak Sovt nmayndlri il danqlar apard.30 Moskva, London v Vainqtondak ran sfirlrin mvafiq tlimatlar gndrildi.

285

London radiosuna istinadn "ttlaat" qzti noyabrn 20-d rann Vainqtondak sfiri Hsyn lann AB-n Dvlt katibi Cyms Birnsl grdyn bildirirdi. Gr zaman sfir Azrbaycandak hadislri randa xarici qounlarn Mvcudluu, Qafqazla srhdlrin aq olmas v bu srhdlr nzartini mmkn olmamas il izah tmidi. O, bildirmidi: biz bu msld mttfiqlrin ciddi l gtrcyin byk mid bslyirik. Biz midvarq ki, Moskva dairlri bu hadislrin qurtarmas arzusunda olacaq. Biz hminin mid dirik ki, AB Moskvaya z tsirini gstrckdir. Bynlxalq hdliklrin yrin ytirilmsi baxmndan ran mslsi mhk dana vrilmidir. Lakin danqlar zaman C.Biris qyd tmidi ki, "n qdr ki, randak hadislr bard Thrandak Amrika sfirliyindn mvafiq mlumat alnmayb, o, h bir qrar qbul d bilmz".31 Azrbaycandak hadislr balandqdan sonra Moskvadak ran sfiri Ahi onun xahii il V.Molotov trfindn qbul dilmidi. Danqlar zaman Molotov Ahini min tmidi ki, Sovt ttifaq rann suvrn hquqlarna v mstqalliyin hrmtl yanaacaqdr. Noyabr aynn 20-d Londondak ran sfiri Syid Hsn Tazad Azrbaycandak hadislrl bal Britaniya Xarici lr naziri rnst Bvin trfindn qbul dilmidi. Grl bal kirdiyi mtbuat konfransnda Tazad ddi: "Biz z lkmizd z ordumuzun azad hrkt tmk imkanna malik dyilik".32 Noyabrn 21-d Rytr agntliyi mlumat yayd ki, .Bvin ngiltr parlamntinin icma palatasnda x dib v Britaniyann z qounlarn tdricn randan xaracan bildirib, yni zamanda Bvin Azrbaycandak hadislrl bal dputatlarn suallarna cavab olaraq qyd tdi ki, muxtariyyt almaa can atan bir siyasi qrup rann imalnda faliyyt balamdr. Bu qrup ran hkumtin qar silahl xa l atmdr. Lakin bu rayonda Sovt ordusu

286

olduundan ran hkumti bu ii yatrmaqda tinliklrl qarlamdr.33 Noyabrn 24-d Xarici lr nazirinin mavini Homayun, noyabrn 25-d daxili lr naziri Fhimi mclisd Azrbaycandak hadislrl bal x tdi. Hkumt dairlrind kmi ba nazir Mrtza Bayatn (Sham s-Sltn) Azrbaycana vali txyin olunmasna byk hmiyyt vrilirdi. Htta Sovt idarlrinin tiraz tmmsin baxmayaraq o, hl Azrbaycana gtmy tlsmir, hadislrin durulmasn, hkumtin siyastinin dqiqlmsini, Azrbaycanda "fqn aydnlamasn" gzlyirdi.34 Thranda Azrbaycan lyhin xlar gn-gndn gnilnirdi. Noyabrn 21-d Syidilr ruhanilri toplamdlar ki, "Azrbaycanda syanlarn aznl" lyhin lntlr oxusunlar. Lakin ba nazirin i qarmas il bu tdbir kirilmdi. Yn hmin gn Syid Ziya trfdarlar ticart palatasndak mitinqd itirak tmk n Thran tacirlrin dvtnam paylamdlar. Mitinq ba tutdu, fqt tacirlr syidilr Azrbaycan lyhin x tmy imkan vrmdilr. Byk ticart irktlrindn birinin sahibi Bozork Niya bildirdi ki, tacirlrin siyasi lr qatmaq lazm dyil. Noyabrn 22-d Thran univrsittinin hquq fakltsind d buna bnzr mitinq kirilmidi. Mitinqd itirak dn tlblr hkumtdn tlb dirdilr ki, qiyamlara qar ciddi llr gtrsn. yni zamanda onlar qayamlarla "mbarizd" knll olaraq itirak tmk bard z xidmtlrini tklif dirdilr. Bl arlar dmk olar ki, "ttlaat" v digr rsmi qztlrd hr gn drc olunurdu. "ran Ma" qzti hquq fakltsindki mitinqi bir nazir olunun tlblrd azrbaycanllara qar nifrti kclndirmk n kirdiyini qyd dirdi. Hrbi nazir Riyazi v ba qrargahn risi rf Ba nazir Hakimini Thranda xalqlara v dmokratlara qar rprsiya kirmy mcbur dirdilr. Hakimlmlk

287

tdricn bununla razlard. Thrann klrind trk dilind danan xslrin sndlrinin yoxlanlmas v saxlanlmasna aid faktlar qyd alnmd. Qztlr vasitsi il xaricilr rsmn xbrdarlq dilmidi ki, xsiyytlrini tsdiq dn sndlri zlri il gzdirsinlr.35 rann rsmi dvlt qztlrinin v Syidi mtbuatn shiflrind Azrbaycanla hdlyii dild danlrd. "ttlaat" yazrd ki, onlar (Dmokrat firqsinin zvlr - C.H.) dmokratik maska altnda gizlnirlr, lakin "ranllar v btn dnya onlarn satqn niyytlri haqqnda hl onda bilirdilr ki, o zaman onlar ayr ad dayrdlar". Sonra qzt yazrd: "gr Azrbaycan xalqna kmk tmk mqsdil hkumt lazm bils ki, knlllr toplasn, btn vtnprvrlr, btn cavan adamlar, qadnlar v kiilr lin silah alb azrbaycanl qardalarmza kmk tmk n Azrbaycana gdckdir".36 Syid Ziyann nzarti altnda olan "Sda ran", "Baxtr", "ran Nou", "Kvr", "Srqzt", "Arzu", "Nsim Sabah", habl ona yaxn olan "Nda dalt", "Ku", "Star", "Ksra", "Mixan" v digr qztlr Dmokrat firqsini Azrbaycan randan ayrmaqda ittiham dir, Azrbaycanda balanm hrkat xalq trfindn mdafi olunmayan bir qrup "xyantkarn" hrkat adlandrrdlar. Onlar hminin Sovt idarlrini rann daxili lrin mdaxild, gnahlandrrdlar. Lakin bu qztlrin mlumatlarnn oxu ayilr saslanrd. Msln, "Srqzt" qzti 22 noyabr saynda yazrd ki, Mian hri Dmokrat firqsinin "quldurlar" trfindn l kirildikdn sonra guya noyabrn 19-da hr mydannda rann 14 grkmli xadimini glllyiblr.37 "Baxtr" qzti hkumti Azrbaycandan alnan mlumatlar gizltmkd, SSR-y loyal mnasibt bslmkd gnahlandrrd. 21 noyabr saynda qzt briqada gnral Drxaninin Tbrizdn vurduu

288

tlqram drc tmidi. O, yazrd: gr bu gn axam lav kmk glms Azrbaycanda qayda yaratmaqla bal mn btn hdliklri z zrimdn gtrcym.38 "ran nou" qzti z shiflrind SSR-ni ar rusiyas v faist Almaniyas il mqayis dirdi. Azrbaycandak hadislr balandqdan sonra qztin birinci shifsi qara rivd xrd. Bununla ba "ran Nou" bildirmidi: "n qdr ki, Azrbaycanda bizim bac v qardalarmzn qan axr "ran Nou" matm iind xacaqdr".39 Hl bu hadislr balanmamdan qabaq "Nsim Sabah" qzti bl bir mlumat yaymd ki, Pivri gizli kild Bakya gtmidir v 15 nfr z lyhdarn glllmk bard oradan dirktiv almdr. yni zamanda "Nsim Sabah" Azrbaycandak hadislrl bal rann Moskvadak sfiri Ahini ittiham dirdi. Qzt yazrd: son aylar Ahi z bacarqszln tamamil tsdiq tdi. Ona gr o, tcili dyidirilmlidir. yni zamanda qzt Moskvaya ran nmaynd hyltinin gndrilmsini, aydn olmayan msllrin tzlikl hll dilmsini tlb dirdi. Noyabrn 23-d "Sitar" v digr qztlr birinci shifsind Thran konfransnn ran haqqnda Byannamsini drc tdilr. Bu Thrandak Sovt nmayndlrin bzi msllri xatrlatmaq mqsdi il dilmidi. Qztlr randak Sovt nmayndlrini Stalinin v Molotovun szlrin hrmtl yanamamaqda, Birlmi Milltlri nizamnamsin mhl qoymamaqda gnahlandrrdlar. Onlarn fikrinc sfir Smirnovun dvrnd Sovt sgr v zabitlri zlrini mqayisy glmz drcd yax aparrdlar, iinki indi. Thran qztlri London radiosunun bl bir mlumatn gni yayrdlar ki, "rus yk manlar" Azrbaycanda haliy Tfng v pulymotlar paylayrlar.41 London radiosunda v ran mtbuatnda SSR-nin nvanna dyiln fikirlri tkzib tmkdn tr "zvstiya" qzti 20 noyabr 1945-ci il tarixli saynda yaz vrmidi. Orada dyilirdi: Mlum olduu kimi imali rann halisinin

289

ksriyytini tkil dn azrbaycanllar son zamanlara kimi doma dild mktbdn, kitab apndan v mtbuatdan mhrum idilr. Bu tlblrl x dn Dmokrat partiyas byk uurlar qazanr. halinin btn tbqlri bu id ADP-ni mdafi dir. London radiosu Azrbaycanda "sparat syan" v "rus yk manlarnn" Tfng v pulmyot paylamas haqqnda bhtanlar yaymaqla diqtti ingilislrin Flstin, Misir v ndonziyadak lrindn yayndrr. Qzt yazrd ki, London radiosu Azrbaycanda balanm hrkatn hquqi, dmokratik xaraktrini thrif dir. "zvstiya" v "Pravda" noyabrn sonuncu on gnlyndki hr saynda imali randa azrbaycanllara qar rprsiyalar haqda mlumatlar drc dirdilr. Thranda xan "Ncat ran", "Azadqan", "Dad", "ran Ma", "Kyhan", "Dariya", "qdam" v digrlri Azrbaycanda ba vrn hadislr gr ran hkumtini v dvltini gnahlandrrd. "Ncat ran" yazrd: "Bir oxlar Azrbaycan Dmokrat firqsinin zvlrini "quldur" adlandrmaq v symk n lvrili mqam tapmdr. Portflsiz nazir hdayt mclisd bildirmidir ki, btn bu hadislr alszlqdan irli glmidir. Lakin dqiqldirmmidir ki, Sdrin v onun trfdarlarnn, yoxsa indiki nazirlrin alszlndan irli glmidir. Biz bl fikirlirik ki, xalq top v Tfngin kmyi il idar tmk olar".42 Qzt Ba nazir hakimini mhakim dirdi ki, o, Sovt - ran mnasibtlrinin yaxladrlmas istiqamtind bir addm da atmr. "Ncat ran" hkimlmlk mracit drk yazrd: "Siz mlumdur hl Sdr dvrnd Moskvadak ran sfiri ran hkumtin xbr vrirdi ki, gr hkumt vvlki siyastini davam tdirrs, onun bundan sonra Moskvada qalmas artqdr".43 Noyabr aynn 20-d Thran Univrsittinin profssoru Mlikmra Bahar "ran Ma" qztind gni mqal il x tdi. O, Hkimilmlk mslht grrd ki, lkni dmokratikldirmk n bir sra txirsalnmaz

290

tdbirlr grsn, o cmldn hrbi vziyyti lv tsin, qztlr zrindn qadaan gtrsn, siyasi partiyalar n klublar asn, Moskvaya diplomatik missiya gndrsin, dvlt aparatnda bir sra islahatlar kirsin. Azrbaycan mslsi il bal Bahar xalqn zor gcn yatrlmasn arzuolunmaz i hsab dir, mslnin dinc yolla hll dilmsini mslht bilirdi.44 "Kyhan" qzti hkimlmlk xbrdarlq dirdi ki, Xiyabani hrkat dvrnd irticalar nc xalq arasnda nfuzlu olan Mostofi-ol-Mmalkdn v Miri Dvldn istifad tdilr, indi d ondan istifad tmk istyirdilr. Qzt yazrd: "Azrbaycanda Xiyabani, Gilanda Kiik xan hrkatn bu hrmtli adamlarn li il yatrtdlar. l ki, hrkat yatrld, onlar dyidirirdilr. rticalar indi hkimlklkl d bl hrkt tmk istyirdilr.45 Mclisd v mtbuatda hkimlmlk hkumtindn narazlq kclnmidi, Siyasi dairlr yni Ba nazir axtarnda idilr. Tz-tz hmd Qvamn, li Mansurun, gnral mir hmdinin adlar kqardi. M.Msddiq Mclisd lan tmidi ki, Hakimi v onun hkumti, mumlikd hakim dairlr lkni daxili tinliklrini hll tmk iqtidarnda dyillr. Onlar yalnz ona mid bslyirlr ki, Bvin v Birnsin Sovtlr tzyiqi il randa dmokratik hrkat boa bilcklr. Msddiq tklif dirdi ki, skilrin vaxtnn uzadlmas haqqnda qanun parlamnt trfindn lv dilmli v gcl trkibd hkumt kabinsi yaradlmaldr. Bir qrup dputat is nft konsssiyasnn vrilmsini qadaan dn qanunun lv dilmsini tklif dirdi. Noyabr aynn 27-d parlamntin iclas olmad. Hkumt dputatlara yni bir y dy bilmycyini bildirib bir sra tdbirlri hyata kirmk n ynidn vaxt istmidi. clas olmadkndan dputat Farhudi parlamntin Ryast Hyti vasitsil hkumt soru vrmidi ki, ny sasn Sovt Komandanl ran qounlarn imala buraxmr. yni zamanda soruda xatrladlrd ki, Sovt

291

Komandanlnn maniliklri trfli mqavilnin drdn bndi il ziddiyyt tkil dir. Noyabrn 27-d Ba nazir Hkimlmlk Thrandak Sovt sfirini vz dn hd Yaqubovu gr dvt tdi. Sovt slahiyytli nmayndsil danqlarda o, tkid tdi ki, ran qounlar imala buraxlsn, avzind vd vrdi ki, znn siyastini btvlkd Sovt ttifaqann mnafyin tab dckdir.46 Lakin rdd cavab aldndan Hkimlmlk bildirdi ki, o, yaxn gnlrd istfaya gtmk mcburiyytinddir. Azrbaycanda Milli Mclis kiriln skilrin kinci gn yni vali Mrtza Bayat noyabrn 28-d b nfr mmurun mayiti il "Duqlas" tyyarsind Tbriz gldi. Azrbaycan SSR Dvlt thlksizliyi komissar S.Ymlyanov M.C.Barova yazrd: "Bu bs nfr irisind bizim bir nfr inanlm adammz vardr. Noyabrn 29-da gr kirilmsi razladrlb".47 A.Atakiiyv Tbrizdn mlumat vrirdi ki, noyabrn 30-da M.Bayat bizim inanlm tibarl adammzla tkbtk grd. O, Dmokrat Partiyasnn rhbrlri il danqlara girmk, onlarn son mqsdlrini yrnmk v onlarla mmkn kompromisslr axtarmaq fikrind olduunu aqlad. Danqlarn nticsini Bayat xsn aha v hkumt mruz dcyini bildirdi. O, SSR il mnasibtlrin pozulmasnn gnahkar olan Said v Sdr hkumtlrinin faliyytlrini lntldi, Ba nazir hkimlmlk SSR-nin lyhdarlar olan Hajir v Fhimini hkumt daxil tdiyin gr gnahlandrd. Bayat ahn, nfuzlu dairlrin v znn randa yaranm grgin vziyytindn x yolunu SSR il mnasibtlrin kkl kild dyidirilmsind grdklrini bildirdi.48 Dkabrn 1-d M.Bayat Tbrizdki SSR konsulluuna gldi v Ba konsul Krasn il grd. O, bildirdi ki, Dmokrat firqsinin rhbrlri il birbaa danqlara girmk istyir v firqnin qaldrd

292

msllri mstqil, yaxud ran hkumti il xsi danqlara girmk yolu il hll tmk fikrinddir. Bayat qyd tdi ki, hkumt dmokratlara byk kztlr gtmy hazrdr. Ba konsulun yanna glmzdn vvl M.Bayat Pivri il grmok istmidi. Yni Tbriz hridar tyin sdiln vo Bayatla birlikd Azrbaycana gln Rvi Pivriy znk dib Sham-s-Sltnnin onunla grmk arzusunu atdrm v Ali qapya dvt tmidi. Lakin Pivri partiya lidrinin valinin arna gtmsini tik baxmdan dzgn hsab tmmi, grn d lyhin olmamd. ndi M.Bayat SSR Ba konsulluundan xahi dirdi ki, bu grn ba tutmasna z kmkliyini gstrsin. Krasn diplomatik qaydada bu xahii rdd tdi. Shbtin sonunda Sham-s-Sltn bildirdi ki, Azrbaycanda qayda yaratmaq v ran-Sovt mnasibtlrini yaxladrmaq n hkumt ona gni slahiyytlr vrmidir.49 Dkabrn 2-d Tbrizdki Maliyy darsinin risi, uzun mddt valini vz tmi Dvlt ahi Dmokrat firqsinin MK-na gldi v M.Bayatn adndan sorudu ki, Pivri harada grmk istyir v valinin qarsnda hans msllri qaldrmaq fikrinddir. Pivri tklif tdi ki, h bir partiyaya daxil olmayan, hali arasnda byk nfuzu olan Tbriz silzadsi Sirac mir Zkaudvlnin vind grsnlr. Dvlt ahi gtdikdn az sonra M.Bayat Rafi vasitsi il atdrd ki, qyd diln yrd Pivri il gr razdr. Dkabrn 3-d bir trfdn Pivri v Rafi, digr trfdn M.Bayat v Dvlt ahi olmaqla Sirac mir Zkadvlnin vind danqlar baland. M.C.Barov Stalin, Molotov, Briya v Malnkova yazrd: Bir sra maraql mqamlarn nzr alaraq Bayatn Pivri il danqlar bard Tbrizdn alnm tlqraf aray xsusi dyiiklik tmdn siz gndrirm: Danqlar 2 saata yaxn davam tdi. Qarlql salamlama v mumi mvzuda shbtdn sonra Bayat Pivriy xahil mracit tdi ki, Azrbaycan dmokratlarnn ran hkumtin qlblri haqqnda

293

dansn. Pivri Azrbaycan xalqnn tsis qurultaynn qrarlarnda v Byannamd ks olunmu, mtbuatda drc olunmu balca tlblrini Bayata gni izah tdi. Bayat mlumat vrdi ki, o, btn msllri hll tmy slahiyytlidir, gr hr hans tinliklr mydana xsa onlarn qti hllinin mzakirsini Thrana kirmk olar. Pivri Azrbaycann muxtariyyti il bal xalqn siyasi, mdni v ittisadi tlblrini irli srdkdn sonra Bayat qyd tdi ki, o, Dmokrat firqsinin v xalqn tlblri il prinsip tibaril razdr, lakin istyir ki, dmokratlar bu msllrin hlli n daha dinc yol tutsunlar v ziddiyyti drinldirmsinlr. Sonra Bayat bildirdi ki, ncmnlrin yaradlmas v trk dili msllrinin hll dilmsi il bal h bir tinlik yoxdur. Bu msllri o, z asanlqla hll d bilr. Lakin muxtariyyt mslsi ona axra qdr aydn dyil v Konstitusiyaya da uyun glmir. Pivri bildirdi ki, Azrbaycan xalq muxtariyyt haqqnda tlblr zrind mhkm dayanacaqdr v h bir gzt gtmyckdir. gr hkumt indiki kimi chd gstrs ki, kc ttbiq tsin, xalq son nfsin qdr z haqqn mdafi dckdir. Pivri szbsz byan tdi: "Biz istyirik ki, muxtariyyt mslsi dinc yolla hll dilsin, gr siz bunun ksini dnrszs, sizin yalnz bir yolunuz qalr ki, btn Azrbaycan xalqn qrasnz, mn sizin ayr x yolunuzu grmrm". Bununla bal Pivri Tbrizd dkabrn 2-dn 3-n gn g ynic ba vrmi hadisni Bayata atdrd, bl ki, ran diviziyasnn sgrlri Mhrrmlik tziysi il laqdar mscid trf gdn dinc vtndalarn dini yrn pulmyotdan at ablar. Bayat Pivrini inandrmaa ald ki, bl mrlr mrkzdn glmir v bqn vasitlrl shbt dostluq xaraktri vrmy ald. Danq prossind Bayat v Dvlt ah muxtariyyt hrkatnn mmkn nticlri, yni Azrbaycann SSR-y birldirilmsi

294

il bal zarafat formasnda sz atdlar. Pivri muvafiq formada bu atmacan tkzib tdi".50 Tbrizdki Sovt nmayndlri bl hsab dirdilr ki, Bayat "dinc" v "dostluq" nvazii il dmokratik hrkatn lidrlrini aldatmaq v hrkat dgnldirmk, h olmasa azrbaycanllarn qaldrdqlar msllrin hllini yubatmaqla vaxt udmaq istyirdi. O, Pivri il vidalaanda kinci df grmk, rsmi danqlar aparmaq arzusunda olduunu bildirmidi. Sovt nmayndlri Pivriy mslht grdlr ki, kinci df d grsn, lakin Dmokrat firqsinin v Xalq Konqrsinin sndlrind qaldrlan tlblr zrind mhkm dayansn. Tbrizd skilr dkabrn 3-d, digr yrlrd is bir qdr gc qurtard. M.C.Pivri 23500, M.Biriya 23333 ss alaraq Qiyami, Padqan, doktor Cavid, Rafi, bstri, lhami, Nikuu, pkian, Maini, zimi byk ss oxluu il Tbrizdn Azrbaycan Milli Mclisin sildilr. Azrbaycan Milli Mclisin kiriln skilr n ayrlan vaxt 1943-c ild sonuncu ran Mclisin kriln skilr n ayrpan vaxtdan drd df az olsa da, ssvrmd itirak dnlrin say ran Mclisi il mqayisd 2,5 df artq idi. lk df olaraq Gny Azrbaycanda qadnlar ski mntqlrin glmidilr. Yalnz Tbriz hrind 3172 qadn ssvrmd itirak tmidi.51 Vilaytlrd d skilr halinin fall il mayit dilirdi. rdbild Hsn Cvdt 15.825, foxri namizd Pivri 14496, Mmmd Clili 13375, hac Ta Vahabzad 12660, Mcidxan Xosrovi 12597 ss almd. Astaradan Dmokrat firqsinin sdri Zamani, Nmindn mllim Qdsi, Bilsuvardan torpaq sahibkar Nsrt by ahin, Mskivdn doktor Rfizad, Krmidn Nngrani Azrbaycan Milli Mclisin vkil silmidilr.52 Azrbaycann btn hr v kndlri Milli Mclis z nmayndsini gndrmidi, mumilikd nzrd tutulan 100 nfrdn 95 nfr millt vkili intixab dilmidi. ran Mclisin

295

skilrl mqayisd ssvrm xyli dmokratik olmudu. Dmokrat firqsinin sdri M.C.Pivri skilrl bal firqilr mracit drk dmidi: "Milli parlamnt bizim vicdanmzdr, biz imkan vrmrik ki, onu lklsinlr. Qoy Dmokrat firqsinin zv olmayan silsin, bunun hmiyyti yoxdur, tki o, doru yolla, dmokratik saslarla silsin. Gc bir halda xalqn lini balamaq olmaz. min olun ki, sizin yolunuz doru, mqsdiniz mqddsdir. Qoy xalq inansn ki, Siz vicdanla ona qulluq dirsiniz, Siz onun sl xidmtisisiniz".53 Azrbaycan Milli Mclisinin ilk sssiyasnn almasna Moskvadan razlq almaq lazm idi. Bu mqsdl M.C.Barov dkabr aynn 2-d sssiyann Tbrizdn tklif dilmi kundliyini Krml drdlyn (Stalin, Molotov, Briya, Malnkov) gndrdi. Bak ly il Dmokrat firqsinin MK-s vo Milli Ky"t Azrbaycan Milli Mclisinin birinci sssiyasnn almasn dkabr aynn 10-na myyn tmidi. Sssiyada aadak msllr mzakir dilmli idi. 1. Sdrin v sdr mavinlrinin silmsi; 2. Hkumtin trkibinin tsdiq dilmsi; 3. Mclisin yannda daimi komissiyalarn tkili; 4. Hkumtin proqramni mzakirsi v tsdiqi. Milli Hyt v ADP MK hkumtin tkilini Dmokrat firqsi MK-nn sdri Mir Cfr Pivriy taprmaq fikrind idi. Azrbaycan Milli hkumtinin on nazirdn ibart olmas nzrd tutulurdu. Hkumt tkil v tsdiq dildikdn sonra ostandarlq sistmi mvafit nazirliklrl vz dilmli idi. Dmokrat firqsi MK-s v Milli Hyt bu fikirdidi ki, gr Azrbaycana yni ran ordusu gndrilmzs, hazrda orada olan ordu, polis v jandarm qvvlri il onlar zlri bacara bilrdilr. Nhayt, Moskvadan cavab gldi. Orada gstrilirdi: "Bakya, Barov yoldaa... Sizin 2 dkabr, 339 sayl tlfonoqramnza cavab olaraq bildirirm, Milli Hytin v Dmokrat Partiyas Mrkzi Komitsinin tkliflri il razlamaq olar. Molotov, 5.XII.45. saat 02.55".54

296

Lakin Azrbaycan Milli Mclisinin ilk sssiyasn dkabr aynn 10-da, yni Azrin 19-da amaq mmkn olmad. Byk tarixi hadisy, 21 Azr hl iki gn qalrd...

297

The Southern Azerbaijan: between Tehran - Baku - Moscow (1939-1945). Summary The Soviet Union is no longer on the political stage. Its negative role in the fortunes of nations will be a theme for the research for a long time. As the USSR was the secluded society, now many obscure aspects of its policy are under elucidation. From this point of view the addressed theme is characteristic. What happened in Southern Azerbaijan in 1940-1946? Why did the north of Iran turn into a arena of the Soviet - American -English intergovernmental contradictions? What was the development trajectory of events? On which level is the study of the problem? These and other questions have already waited for their answers for a long time. During the Soviet period the events were presented in very simple and easy way. In order to secure the USSR and "support" the inhabitants Of Southern Azerbaijan the Soviet troops marched into Southern Azerbaijan in 1941 and went out in 1946. And that was all. This problem, isolated from the world history was taken under the controll of the Soviet ideological monopoly. The solution of the Western Ukraine and Western Byelorussia problems by force strengthened the Soviet expansion tendencies in early period of World War II and it started showing an interest towards Southern Azerbaijan. As long as the late thirties, the situation in Iran and Southern Azerbaijan was attentively studied by the Soviet special service agencies. Soviet Azerbaijan, which was a part of USSR, showed great interest to this question. In 1941, two weeks after the Soviet troops had marched into Iran, about a thousand political officials of Soviet Azerbaijan party, economy, state security and interior affairs agencies, which were mobilized long ago, were sent to Southern Azerbaijan with special instructions. What have the political officials, sent from the Azerbaijan been doing in the North of

298

Iran? What have they done for the course of the sovetization of the area? That problem has not been explored enough, yet. The Soviet Union was using Azerbaijan and Kurd problems for the expansionist intentions in the North of Iran. Sometimes these two problems were put against each other and used as the means of influence over Iran. Research of these sides of the problem can expose the real roots of the contradictions between the Great Powers over Iran. Two months after the victory over the Fascist Germany, the Central Committee of the Communist Party of the Soviet Union passed a secret decree on "supporting the separatism in Southern Azerbaijan". This document and the ways of its implementation remains as a mystery for the world even today. Azerbaijan Democratic Party, which had a pro-communist orientation was established for the realization of the expansionist intentions of the USSR. The new outlook to the events makes it necessary to investigate some moments of the covert and overt activities of this party. By the end of the World War II the Soviet Union monopolized the ideals of freedom and national processes and that factor formulated the negative attitude of the Western governments towards the Azerbaijan problem. Events in Southern Azerbaijan were perceived by Great Britain and the USA more as a matter of territorial and ideological expansion of the Soviet Union than national liberation movement. Studying the national movement of Southern Azerbaijan in the Soviet Union casted a shadow of communism on it. It is a fact that the annual activity of Azerbaijan National Government was programmed in Moscow. This problem was under the direct supervision of Stalin. Azerbaijan problem was the central question of Soviet-Iran relations. A power struggle over Azerbaijan was part of the global fight for fuel and energy sources. The West, having yielded in Eastern Europe, ousted the Soviet Union from the Middle East. Southern Azerbaijan National Government was toppled.

299

The subject of "The Southern Azerbaijan: Between Tehran-BakuMoscow (1939-1945)" has not been an object of a research up to the present time. But this problem was covered in some works in Azerbaijan, the former Soviet Union, Iran and the Western countries. First studies in this direction were written in the middle of the forties and the fifties. In 1948 M.Ibrahimov's book "About democratic movement in Southern Azerbaijan in 1945-1946" and in 1959 H.Hasanov's "Movement of Iranian Azerbaijan workers for liberty and independence of country" were published. M.Ibrahimov and H.Hasanov were the leaders of political officials, sent to Iran in 1944 with special instructions. First scientific attitude to the problem was shown in A.Guliyev's article "From the history of national liberation and democratic movement in Southern Azerbaijan (1941-1946). In the sixties and seventies some thesises were defended in Baku and Moscow. For example in 1950 such researches as K.Mammadov's thesis "Establishment of democratic government in Southern Azerbaijan (1945-1946)", in 1964 F.Dastgushada's "Economic arrangements of the national government in Southern Azerbaijan (1945-1946), in 1967 A.Davalli-Mammad's "Organization and activities of the national government in Southern Azerbaijan (19451946)", in 1971 S.Mirzazade's "National Council of Iranian Azerbaijan and it's legislative enactment (1945-1946)", in 1975 M.Abdullayev's "The role of the democratic press in the national liberation movement of Iranian Azerbaijan (1941-1946) were conducted. The characterising feature of all these works conceal the expansionist policy of the Soviet Union in Southern Azerbaijan. In 1986 monographia of M.M.Cheshmazer, who was the participant of those events, called "Establishments and activities of Azerbaijan Democratic Party (Southern Azerbaijan, 1945-1946)",and in 1991 his article "The role of C.J.Pishavary in the establishment of Azerbaijan National Government and Azerbaijan Democratic Party" in the scientific almanac

300

"Problems of Southern Azerbaijan history" were published. Mistakes, make in previous works, also appear to M.M.Cheshmazers works. Authors, who investigated this problem either in Moscow or in Baku were not acquainted with secret archive documents about the USSR's policy in Southern Azerbaijan. On the other hand they had studied the theme in the limits of 1945-1946. However, from the beginning of World War II, Southern Azerbaijan had been included in the expansionist plans of the Soviet Union. Russian historians M.Ivanov, A.Bashkirov, E.Orlov, M.Popov, L.Rozdeyeva and Iranian historians A.Dehgan, M.Mujtahidi, S.Javidi had studied this problem according to the policy of their states from position of the Soviet hegemony and Paniranizm. This problem was also studied by western researchers. The works, published in the West may be divided into two groups: 1. Researchs of western scientific centers 2. Studies, published by emigrants from Iran and other countries The publication of the book of David Nissman "The Soviet Union and Iranian Azerbaijan: The usage of Nationalism for political penetration" in 1987 in the USA was an important event. For the first time in this work, some questions of the Soviet policy in Southern Azerbaijan were clarified. However, D.Nissman could not give all political and economical purposes of the Soviet Union in Southern Azerbaijan as he had not been acquainted with the USSR's archives documents about this problem. In 1995 his article "Two Azerbaijans: the common past and the common future" was published in Washington in the magazine "Caspian Crossroads". Sixth chapter of the famous American scientist T.Swietochowski's book, called "Russia and Azerbaijan. A Borderland in transition" which was published in 1995 in New York, was named "Soviet Occupation and the Autonomy of Iranian Azerbaijan". In this chapter the author studed some moments of the policy of the Soviet Union in southern Azerbaijan. There were also published Luise Estrange-Faweet's book "Iran and cold war : The Azerbaijan crisis of

301

1946" in 1992 in Cambridge and Turaj Atabakis book "Azerbaijan: Ethciety and Autonomy in twentieth century Iran" in 1993 in London. Y.Bamberg;s work "The history of the British petroleum Company. The Anglo-Iranian years, 1928-1954", published in 1996 in Cambridge, touched on the Anglo-Russian cooperation and contradictions in 1939-1946 in Iran. Western authors prefer to study the events happened in Southern Azerbaijan only in 1945-1946. However, the expansion policy of the USSR in Southern Azerbaijan after incursion of Soviet troops into Iran, hadn't been investigated in succession. And this is the main purpose of our research.

302

Qaynaqlar I. Giri 1. Mir Cfr Pivri. Silmi srlri, Bak, 1984, s.251 2. Pivri S.C..hrivrin on ikisi. 1324-1325. Tbriz, 1325; Yn onun. Silmi srlri (yrsiz). 1965; Yn onun. Silmi srlri. Bak, 1984 3. Azrbaycan Dmokrat firqsilin mracitnamsi. Tbriz, 1324; Azrbaycan Mclisi Mssisannn qrarlar: "Azrbaycan", 1945, 26 noyabr; Qzl shiflr. Tbriz, 1325; Azrbaycan Dmokrat firqsinin anl ildnm:"Azrbaycan", 1946, 9; v s. 4. .. : , 1941, 3-4; .. . , 1941, 9; .. . , 1941; .. : , 1942, 7. - . ; 1940; () . - . , 1942; . , 1944; .. - . , 1942; 14- . , 1945; .. . ; 1943 5. .. 1945-1946 . , 1948; . , 1949; .. :

303

"" 1946, 13" .. : "", 1946, 11-12; .Quliyv. Cnubi Azrbaycanda milli azadlq v dmokratik hrkat tarixindn (1941-1946-c illr). Tarix v flsf institutunun srlri. buraxl, Bak, 1951; K.Mamdov. - - (1945-1946 .) , . . ; 1950; .. - - . . . . . ; 1953; .-. - 1941-1946 . , 1956; .. (1941-1946). . . . . , 1958. .. (941-1952). . . . . ; 1954; .. . . ., 1955, 5; .. . . . . . , 957; .. 1941-1949 . . . . . , 1960; M.emazr. Azrbaycan Demokrat firqsi azrbaycan xalqnn silahl mbarizsinin tkilats olmudur: Azrbaycan, 1955, 7 dekabr; ..mid. randa fhl v hmkarlar hrkat. 19411946. Bak, 1961.

304

6. F.Dstkad. ran Azrbaycannda Milli hkumtin iqtisadi tdbirlri (1945-1946-c illr). Namizdlik diss. avtorf. Bak, 1964; .Tariqpyma. Doktor Ta raninin ictimai-siyasi v dvlt-huquqi grlri. Avtorfrat Bak, 1963; .brahimi. ran Azrbaycan xalqnn milli azadlq hrkatnda qadnlarn itirak. Avtorfrat, Bak, 1965; .Dvlli - Mmmd. Cnubi Azrbaycanda Milli hkumtin tkili v faliyyti. (1945-1946). Avtorfrat, Bak, 1967; S.Mirzzad. ran Azrbaycannn Milli Mclisi v onun qanunvricilik faliyyti (1945-1946). Avtorfrat, Bak, 1971; M.Abdullayv (Vilayi). ran Azrbaycannda Milli azadlq hrkatnda dmokratik mtbuatn rolu. Avtorfrat, Bak, 1975. 7. M.M.mazr. Azrbaycan Dmokrat Partiyasnn yaranmas v faliyyti (Cnubi Azrbaycan, 1945-1946-c illr). Bak, 1986; Yn onun S.C.Pivrinin Azrbaycan Dmokrat Partiyasnn v Azrbaycan Milli hkumtinin yaranmas urunda mbarizd rolu haqqnda - Cnubi Azrbaycan tarixi msllri. Bak, 1991. 8. .. . ; 1952; .. - . 1941-1945 . ; .. . ; 1956; .. . ; 1987; v d. 9. Bax: ..Tayva. 1920-ci il Tbriz syan. Bak, 1990; yn onun. 1978-1979-cu illr ran inqilabndan sonra Cnubi Azrbaycanda milli htuqlar urunda mbariz. - Cnubi Azrbaycan tarixi msllri. Bak, 1991; S.Onullahi. Azrbaycan: nft girdabnda yaanan hyat. Zaman qzti, 1996, N6, 8, 10-14; N.Nsibzad. Btv Azrbaycan. Bak, 1997; yn onun. randa Azrbaycan mslsi. Bak, 1997; Q.lkin. Tbriz

305

xatirlri. Azrbaycan jurnal, Bak, 1996, N7-9, 10-12, 1997, N12; C.M.Vkilov. Azrbaycan Rspublikas v ran (mdni laqlr). Bak, 1991; yn onun 1920-1940-ci illrd Azrbaycan SSR-in Sovt-ran mdni laqlrind itirak. - Cnubi Azrbaycan tarixi msllri. Bak, 1991; V.K.Mustafayv. Cnubi azrbaycanllarn milli uru haqqnda bzi qydlr. - Cnubi Azrbaycan tarixi msllri. Bak, 1991; S.Z.Bayramzad. ran hakim dairlrinin Cnubi Azrbaycan maarifi v mdniyyti sahsindki siyasti. Cnubi Azrbaycan tarixi msllri. Bak, 1991; Q.Zahidov. Azrbaycann bdi sadti onun btvlynddir. Azadlq qzti, 1995, 25 aprl; .Lahrudi. Biz mbarizni davam tdircyik. AynaZrkalo qzti, 1995, 2 dkabr; .Nmini. Muhacirtd. Bak, 1992; Azrbaycan ran mnasibtlri. mummilli qztlrin monitorinqi. Bak, 1996; v s. 10. M.Qasmov. Bynlxalq mnasibtlrd Azrbaycan mslsi. Bak, 1993. 11. R.Rossow. The Battle of Azerbaijan, 1946. The "Middle East", Journal, Wash. 1956, N 1; Ghobad Irani, R.American Diplomacy: An Option Analysis of the Azerbaijan Crisis, 1945-1946. International Studies, 1978; W.Louis. The British Empire in the Middle Eost 19451951. Oxford, 1984; D.Nisman. The Soviet Union and Iranian Azerbaijan: The uses of Nationalism for political penetvation& Boulder: Westview, 1987; J.Bamberg. The History of the British petroleumCompany. The Anglo-Iranian years, 1928-1954. Cambridge, 1996; T.Swietochowski. Russia and Azerbaijan. A.Borderland in Transition. New York, 1995; F.Azimi. The crisis of Democvacy. London, 1989; Luice Estrange - Faweett. Iran and the Cold War: The Azerbaijan Crisis of 1946. Cambridge. 1992.

306

12. David Nissman. The Two Azerbaijans: A&Common past a Common Future. - Caspian Crossvoads, 1995, N 2. p. 20-24. 13. T.Swietochowski. Rassia and Azerbaijan, p. 148. 14. Touraj Atabaki. Azerbaijan: Ethnicity and Autonomy in Twentieth - Centure Iran. London, 1993, p.63-178. 15. J.Bamberg. The History of the British Petroleum Company. The Anglo-Iranian years, 1928-1954, p.

II. Gny Azrbaycan azadlq hrkat: Sttarxandan-Xiyabaniy doru 1. M..Rsulzad. srlri, 1-ci ild, B.992, s.303-304. 2. Bax: Azrbaycan Rspublikas MDYTA f.13, s.71, i.212, v.32. 3. Bax: "ran" qzti, 1996, 22 fvral. 4. Yn orada, 23 fvral. 5. Azrbaycan Rspublikas, MDYTA, f.894, s.10, i.141, v.4. 6. M.C.Pivri. Silmi srlri, B.1984, s.261. 7. "ran" qzti, 1996, 24 fvral. 8. Bax: Yn orada. 9. "Trqqi" qzti, 1909, 28 may. 10. "Trqqi" qzti, 1909, 29may. 11. Yn orada. 12. Azrbaycan Rspublikas, SPHMDA, f.1, s.89, i.9, v.63. 13. Ali Azri. Azadstan dvlti v yh Mhammd hiyabani. Ankara, s.8. 14. Yn orada, s.18. 15. Azrbaycan Rspublikas, SPHMDA f. 1, s.89, i.67, v.59. 16. M.C.Pivri. Silmi srlri, B.1984, s.415. 17. Azrbaycan Rspublikas, MFYTA, f.28, s.1, i.178, v.125.

307

18. Azrbaycan Rspublikas, MDYTA, f.28, s.12, i.89, v.56-52.

308

19. .M.Xiyabani. Azrbaycan v Azrbaycan dmokratiyas, B.1961, s.9-10. 20. S..Ksrvi. Azrbaycann on skkiz illik tarixi. Thran, s.873. 21. Azrbaycan Rspublikas, MDYTA, f.28, s.1, i.172, v.140. 22. Yn orada, v.160. 23. Ali Azri. Gstriln sri, s.266. III. Gny Azrbaycan Sovtlrin hrbi-stratji planlarnda 1. Bax: Sovtsko-ranski otnonin v doqovorax, konvnix i soqlanix.M; 1946, s.75-77. 2. Azrbaycan Rspublikas, SPHMDA, f.1, s.89, i.108, v.61. 3. Yn orada. 4. Azrbaycan Rspublikas, SPHMDA, f.1, s.89, i.108, v.27. 5. Yn orada, i.108, v.62. 6. Azrbaycan Rspublikas, SPHMDA, f.1, s.89, i.18, v.32. 7. Azrbaycan Rspublikas, SPBMDA, f.1, s.89, i.67, v.23. 8. Yn orada, i.108, v.22. 9. Bax: Azrbaycan Rspublikas, MDYTA, f.28, s.4, i.2, v. 124-135. 10. Azrbaycan Rspublikas, SPKMDA, f.1, s.89, i.18, v.10. 11. Yn orada, i.73, v.ZZ. 12. Vonno-qoqrafisko opisani ranskoqo Azrbadjana, M.1940, s.6. 13. Azrbaycan Rspublikas, SPHMDA, f.1, s.89, i.9, v.36. 14. Azrbaycan Rspublikas, SPHMDA, f.1, s.89, i.18, v.11. 15. Azrbaycan Rspublikas, SPHMDA, f.1, s.89, i.18, v.11.

309

16. Yn orada, i.9, v.17. 17. Yn orada, i.18, v. 12. 18. Yn orada, i. 18, v. 12. 19. Azrbaycan Rspublikas, SPHMDA, f.1, s. 162, i.28, v.7. 20. Yn orada, i.18, v. 17. 21. jni (ranski) Azrbadjan. Tbilisi, 1942, s.76. 22. Azrbaycan Rspublikas, MDYTA, f.28, s.4, i.2, v.38. 23. Yn orada, v.39. 24. Yn orada, v. 135. 25. Yn orada. 26. Azrbaycan Rspublikas, MDYTA, f.28, s.4, i.ba, v. 1-206. 27. Azrbaycan Rspublikas, MDYTA, f.13, s.71, i.212, v.5. 28. Azrbaycan Rspublikas, SPHMDA, f.1, s.89, i.23, v.1-216. 29. Azrbaycan Rsnublikas, SPHMDA, f.1, s.89, i.18, v.ZZ. 30. Azrbaycan Rspublikas, SPHMDA, f.1, s.89, i.89, v. 1-236. 31. Azrbaycan Rspublikas, SPHMDA, f.1, s.89, i.33, v. 1-269. 32. Azrbaycan Rspublikas, SPHMDA, f.1, s.89, i.67, v.75. IV. Sovtlrin rana mdaxilsi v Gny Azrbaycanda mhkmlnmsi (avqust-dkabr 1941) Y.N.BAMBERG. The history of the British petroleum Company. CAMBRD UNIVERSTY PRESS. 1994, r.236. 2. 1.

310

 , II , . 1976, .18. 3. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA, f. 1, s. 89, i. 3, v. 31. 4. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA, f. 1, s. 89, i. 3, v. 36. 5. Yn orada, v.39. 6. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA, f. 1, s. 89, i. 2, v. 19. 7. Yn orada, i. 2., v. 14. 8. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA, f. 1, s. 89, i. 1, v. 1. 9. Yn orada, v. 2 10. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA, f. 1, s. 162, i. 30, v. 6. 11. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA, f. 1, s. 89, i. 1, v. 3. 12. Ynorada, v. 13-16. 13. Yi orada, i.10, v.26. 14. Yn orada, i.5, v.42. 15. Yn orada, v.75. 16. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA, f. 1, s. 89, i. 10, v. 32. 17. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA, f. 1, s. 89, s.162, i.28,v.1. 18. Yn orada, v. 14-18. 19. Yn orada, v.19. 20. Yn orada, i.30, v.14. 21. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA, f.28, s.4, i. 2, v. 55. 22. Azrbaycan Rspublikas, SPHMDA, f.1, s.89, i. 35, v. 9. 23. Azrbaycan Rspublikas, MDYTA, f.28, s.4, i. 17, v. 1. 24. Azrbaycan Rspublikas, SPHMDA, f.1, s.89, i. 4, v. 1. 25. Azrbaycan Rsplikas, SPHMDA, f.1, s.89, i.1, v. 17.

311

26. Yn orada, i.1, v.32-34. 27. Azrbaycan Rspublikas, SPHMDA, f.1, s.179, i.7, v.33-87. 28. Azrbaycan Rspublikas, SPHMDA, f.1, s.89, i.4, v.1. 29. Yn orada, v.3. 30. Yn orada, i.1, v. 18. 31. Yn orada, i.6, v.23. 32. Yn orada, i.126, v. 16. 33. Yn orada, i.2, v.79-81. 34. Yn orada, i.10, v.8. 35. Bax: Azrbaycan Rspublikas, SPHMDA, f.1, s.89, i.4, v.33-45, 36. Yn orada, v.39. 37. Yn orada, v.40. 38. Yn orada, v.41. 39. Yn orada, v.44. 40. Yn orada, v.ZZ. 41. Azrbaycan Rspublikas, SPHMDA, f.y, s.89, i.39, v.42. 42. Azrbaycan Rspublikas, SPHMDA, f.1, s.89, i.1,v.21. 43. Yn orada, i.4, v. 148. 44. Yn orada, i.14, v.34. 45. Yn orada, i.14, v.88-90. 46. Yn orada. 47. Yn orada, i.4, v. 100. 48. Yn orada, v. 148. 49. Yn orada, i.10, 9-11. 50. Bax: Azrbaycan Rspublikas, SPHMDA, f.1, s.89, i.4, v.89-95. 51. Yn orada, v.91-92. 52. Yn orada, i.85, v.4. 53. Yn orada, i.4, v.93. 54. Yn orada, i.10, v. 130. 55. Yn orada, v. 137-138. 56. Bax: Azrbaycan Rspublikas, SPIIU1DA, f. 1,

312

s.89,i.1, v.18-31.

313

57. Yn orada, v.31. 59. Bax: Azrbaycan Rspublikas, SPHMDA, f.1, s.89, i.40, v.28, 34. V. 42-ci ilin trdddlri 1. Azrbaycan Rspublikas, SPHMDA, f.1, s.89, i.35, v.2. 2. Yn orada. 3. Yn orada, v.5. 4. Azrbaycan Rspublikas, MDYTA, f.28, s.4, i.2, v.52. 5. Azrbaycan Rspublikas, SPHMDA, f.1, s.89, i.56, v.2-3. 6. Yn orada, i.1, v.36-37. 7. Yn orada, v.37. 8. Yn orada, i.43, v.15. 9. Yn orada, v.14. 10. Yn orada, i.35, v.1. 11. Yn orada, v.6-7. 12. Yn orada, i.38, v.27. 13. Yn orada. 14. Yn orada, v.28. 15. Yn orada. 16. Yn orada, v.Z. 17. Yn orada. 18. Azrbaycan Rspublikas, SPHMDA, f.1, s.89, i.40, v.28. 19. Yn orada, v.35. 20. Yn orada, v.34. 21. Yn orada, v.36-37. 22. Azrbaycan Rspublikas, MDYTA, f.28, s.4, i.2, v.36. 23. Azrbaycan Rspublikas, SPHMDA, f.1, s.89, i.40, v.37. 24. Yn orada, v.38.

314

25. Yn orada, v.40. 26. Azrbaycan Rspublikas, SPHMDA, f.1, s.89, i. 69, v. 1-2. 27. Azrbaycan Rspublikas, SPHMDA, f.1, s.89, i.14, v.22-30. 28. Azrbaycan Rspublikas, SPHMDA, f.1, s.89, i. 45, v.15. 29. Yn orada, i.14, v.30. 30. Yn orada, v. 15. 31. Azrbaycan Rspublikas, MDYTA, f. 28, s.4, i.2., v.47. 32. Yn orada, v.48. 33. Azrbaycan Rspublikas, SPHMDA, f.1, s.89, i.35, v.14. 34. Yn orada, v. 15. 35. Azrbaycan Rspublikas, SPHMDA, f. 1, s.89, i. 39., v.26. 36. Azrbaycan Rspublikas, MDYTA, f. 28, s.4, i.2., v.48-49. 37. Yn orada, v.50. 38. Yn orada, v.38. 39. Yn orada, v.50. 40. Yn orada, v.51-52. 41. Azrbaycan Rspublikas, SPHMDA, f. 1, s.89, i.38, v.53. 42. Yn orada, v.53-54. 43. Yn orada, v.54. 44. Azrbaycan Rspublikas, SPHMDA f. 1, s.89, i. 38, v.36. 45. Yn orada, v.55. 46. Yn orada, v.55. VI. Tbrizd diplomatik missiyalar 1. Azrbaycan Rspublikas, SPHMDA, f. 1, s. 89, i. 39, v.46. 2. Yn orada, v. 61. 3. Yn orada.

315

4. Azrbaycan Rspublikas, MDYTA, f.28, s.4, i.19, v.67-68. 5. Azrbaycan Rspublikas, SPHMDA, f.1, s.89, i.73, v.54. 6. Yn orada, i.70, v.2. 7. Azrbaycan Rspublikas, MDYTA, f.28, s.4, i.19, v.68. 8. Yn orada. 9. Yn orada. 10. Azrbaycan Rspublikas, SPHMDA, f.1, s.89, i.73, v.53. 11. Azrbaycan Rspublikas, MDYTA, f.28, s.4, i.2, v.49. 12. Yn orada, v.47. 13. Azrbaycan Rspublikas, MDYTA, f.28, s.4, i.19, v.81. 14. Yn orada, v.48. 15. Azrbaycan Rspublikas, MDYTA, f.28, s.4, i.19, v.72-73. 16. Yn orada, v.74. 17. Yn orada, v.70. 18. Azrbaycan Rspublikas, MDYTA, f.28, s.4, i.2, v.50. 19. Yn orada, v.51. 20. Yn orada, i.19, v.74. 21. Yn orada, v.77. 22. Azrbaycan Rspublikas, SPHMDA, f.1, s.89, i.73, v.54. 23. Yn orada, i.70, v.Z. 24. Azrbaycan Rspublikas, MDYTA, f.28, s.4, i.19, v.83. 25. Azrbaycan Rsiublikas, SPHMDA, f.1, s.89, i.82,v.5. 26. Yn orada. 27. Yn orada, i.73, v.55. 28. Azrbaycan Rspublikas, MDYTA, f.28, s.4, i.19, v.70. 29. Yn orada, v.95.

316

30. Yn orada, v.89. 31. Yn orada, v.90. 32. Yn orada, i.2, v.55. 33. Tqran-Yalta-Postdam. Sb.dok. M, 1971, s.99-100. VII. Tbrizd lrin ynidn balanmas 1. Bax: Y.N.BAMBERG. The history of the British Petroleum Cambridge 1994, r.242-243. 2. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA, f.1, s.89 i.77, v. 1. 3. Yn orada, v. 16. 4. Yn orada, v.28-29. 5. Azrbaycan Rspublikas, MDYTA, f.28, s.4, i.19 v.65-66. 6. Azrbaycan Rspublikas, SPHMDA f. 1. s. 89, i.74, v.73-75. 7. Azrbaycan Rspublikas, MDYTA, f.28, s.4, i. 19, v.67. 8. Yn orada, i.2, v. 149-150. 9. Yn orada, i.19, v. 43. 10. Yn orada, v.45. 11.Yn orada, v.156. 12. Azrbaycan Rspublikas, SPHMDA f.1, s. 89, i.85, v.1-7. 13. Yn orada, v.9-13. 14. Yn orada, v.22. 15. Yn orada, i.73, v.22. 16. Gny Azrbaycandak partiya v cmiyytlr haqqnda gni mlumat n. Bax:M.M.mazr. Azrbaycan Dmokrat Partiyasnn yaranmas v faliyyti. Bak, 1986, s.16-25. 17. Azrbaycan Rspublikas, SPHMDA, f.1, s.89, i. 73, v. 73. 18. Yn orada, v.72. 19. Yn orada, v.73.

317

20. Yn orada, v.74. 21. Yn orada, v.76-77. 22. Qzl shiflr. Tbriz, 1946, s. 31. 23. Azrbaycan Rspublikas, SPHMDA, f. 1, s. 89, i. 84, v. 1-5. 24. Yn orada. 25.Yn orada, v.11. 26. Azrbaycan Rspublikas, SPHMDA, f.1, s.129, i.80, v.2-3. 27. Azrbaycan Rspublikas, SPHMDA, f.89, s.220, i.49, v.4.5. 28. Azrbaycan Rspublikas, SPHMDA, f.1, s.89, i.84, v.54. 29. Azrbaycan Rsnublikas, SPHMDA, f.1, s.129, i.80, v.4-5. 30. Azrbaycan Rspublikas, SPHMDA, f.1, s.129, i. 80, Prot. 356, v.1-4. 31. Yn orada, Prot. 352, v.2. 32. Azrbaycan Rspublikas, SPHMDA, f.1, s. 129, i. 62, v. 330. 33. Azrbaycan Rspublikas, SPHMDA, f.1, s.89, i. 81, v. 131. 34. Azrbaycan Rspublikas SPHMDF, f.1, s. 89, i. 81, v. 131. 35. Yn orada. 36. Yn orada, v. 132. 37. Yn orada, v. 133. 38. Yn orada, v. 134-136. 39. Azrbaycan . Rspublikas MDYTA F. 411, s. 25, i. 407, v. 58. 40. Yn orada, v. 65, 90 - 92, 107, 110. 41. Azrbaycan Rspublikas SPBMDA f. 1, s. 169, i. 129, v. 4. 42. Azrbaycan Rspublikas MDYTA F. 411, s. 25, i. 407, v .65. 43. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f. 1, s. 129, i. 80, Prot. 363, v. 8.

318

319

44. Azrbaycan Rspublikas. SPHMDA f. 1, s. 189, i. 101, v. 58. 45. Azrbaycan Rspublikas. SPHMDA f. 1. s. 89, i. 71,v.7. 46. Azrbaycan Rspublika, SPHMDA f. 1, s. 89, n.79, v. 7 47. Yn orada, v. 30. 48. Azrbaycan Rsspublikas. SPHMDA f. 1, s. 89, i. 71, v. 2. 49. Azrbaycan Rspublikas, SPHMDA f. 1, s. 89, i. 74, v. 19-20. 50. Yn orada, v. 16. 51. Azrbaycan Rspublikas, SPHMDA f.1, s. 89, i.81, v. 137-140. 52. Yn orada, i. 80, v. 31-32. 53. Yn orada, v. 33. 54. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f. 1, s. 89, i. 71, v. 20. 55. Azrbaycan Rspublikas MULQA f. 28, s. 4, i. 20, v. 144. 56. Bax: Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f. 1, s. 89, i. 80, v. 53-62. 57. Azrbaycan Rspublikas MUYTA f. 411, s. 25, i. 407, v.7 58. Azrbaycan Rspublikas MUYTA f. 411, s. 25, i. 407, v. 11-12. 59. Azrbaycan rspublikas SPHMDA f. 1, s. 89, i. 80, v. 14. 60. Azrbaycan rspublikas SPHMDA f. 1, s. 89, i. 72, v. 46-48, 55-56. 61. Yn orada, i. 74, v. 34. 62. Azrbaycan rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i. 72, v.72. 63. Yn orada, v. 94. 64. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.72, v.201 65. Yn orada, v.205.

320

66. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.72, v.94. 67. Yn orada, v.94-95 68. Yn orada, v.95 69. Yn orada, v.96 70. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.74, v.49-53 71. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f. 1, s.89, i. 72, v. 139-146 72. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.72, v.49. 73. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.71, v.3. 74. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.63, v.36-38. 75. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.71,v.5. 76. Yn orada, v.8. 77. Yn orada, v.9. 78. Yn orada, v.14. 79. Yn orada, v. 16. 80. Yn orada, v.20. 81. Yn orada, v.21-22. 82. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.74, v.57-58. 83. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.89, v.2. 84. Yn orada, v.25. 85. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.74, v.58. 86. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.101, v. 1-219. 87. Yn orada, v. 106-115. 88. Yn orada, i.78, v.7 89. Yn orada, v.37 90. Bax: Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.78, v.2934. 91. Yn orada, v.18

321

92. Azrbaycan Rsnublikas SPHMDA f.1, s 89 i.71, v.23-27. 93. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s. 129 i.80, prot. 395, prot 404. VIII. Nft urunda mbariz v S.Kavtaradznin Thran sfri 1. Azrbaycan Rspublikas SPH.MDA f. 1, s.89, i.77, v.180 2. "Dyli Nyus", 1944, 27 iyul 3. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.73, v. 169-170 4. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f. 1, s.89, i.77, v. 153-162 5. Bax: "Toufik", 1944, 19 iyul 6. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.73, v.158-161. 7. Yn orada, v. 161 8. Yn orada, v. 166 9. Yn orada, v. 166 10. Yn orada, v. 174 11. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.77, v.50 12. Britaniya kompaniyasnn randak faliyyti haqda: Bax: R.Y.Frr. Briti Ptrlium Kompanisinin tarixi. Kmbric, 1982; C.X.Bambrq. Briti Ptrlium Kompanisinin tarixi. Cild 2. ngiltr - ran Konssiyas illri. Kmbric, 1996; Brri Riti. Nft snaysi dnyasnn portrti. Bi-Pinin illstrativ tarixi. Cyms-Cyms, 1995; v s. 13. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.77, v.60-61 14. "Dmavvd", 1944, 23 iyul 15. "Frda", 1944, 25 iyul 16. "ran ma", 1944, 17 iyul

322

17. Darya, 1944, 17 iyul 18. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.77, v.44. "ttlavt", 1944, 20 sntyabr 19. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, 20. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.77, v.66 21. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.77, v.62 22. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.77, v.62 23. "Rstaxiz", 1944, 26 sntyabr 24. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.77, v.30-43 25. Yn orada, v.44-45 26 Yn orada, v.46. 27 "qqlaat", 1944, 4 oktyabr 28 "Vzif", 1944, 3 oktyabr 29 "xtr", 1944, 6 oktyabr 30 "Rstaxiz" 1944, 27 sntyabr 31. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.77, v. 68 32. Yn orada 33. Yn orada, v.69 34 "Star", 1944, 22 oktyabr 35. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.77, v.70 IX. Gny Azrbaycanda tiraz dalas v Thranda hkumt bhran 1. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, 2. Azrbaycan Rspublikas SPKMDA f.1, s.89, 3. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.108, v.69.

323

4. Yn orada, v.73 5. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.92, v.2-121. 6. Yn orada, v. 14 7. Yn orada, v. 108. 8. Yn orada, v.65-66 9. Bax: H.Hsnov ran Azrbaycan fhllrilin z azadl v lknin istiqlaliyyti urunda mbarizsi. Bak, 1959, s.30-43; M.M.mzr. Azrbaycan Dmokratik Partiyasnn yaranmas v faliyyti. s.38-41. 10. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.108, v.81 11. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.92, v. 14-15. 12. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s. 89, i.108, v.81 13. Yn orada, v.62 14. Yn orada, v.67-68 15. Yn orada, v.70 16. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.74, v.71-72 17. Azrbaycai Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.74, v.79-80 18. Azrbaycan Rspublikas MDYTA f.28, s.4, i.17, v.9 19. Yn orada, v.20 20. Azrbaycan Rspublikas MDYTA f.28, s.4, i.2, v.134 21. Azrbaycan Rspublikas MDYTA f. 28, s.4, i.17, v.25 22. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f. 1, s.89, i.74, v.80 23. Azrbaycan Rspublikas MDYTA f.1, s.4, i.17, v.16-17 24. "Dustran", 1944, Pdkabr 25. "Pravda", 1946, 11 iyul. 26. "Raad", 1944, 20dkabr

324

27. Azrbaycan Rspublikas MDYTA f.28, s.4, i.20, v.155. 28. "Raad" 1944, 20 dkabr. 29. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.73, v.7 30. Azrbaycan Rspublikas MDYTA f.28, s.4, i.20, v.160-161 31. "Raad", 1944, 20dkabr 32. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.73, v.13 33. "Pravda", 1945, 26 yanvar. 34. Azrbaycan Rspublikas MDYTA f.28, s.4, i.20, v.179 35. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.108, v.82 36. Yn orada, v.83 37. Yn orada 38. Yn orada, v-84 39.Yn orada, v.85 40. Yn orada, v.86 41. Yn orada, v.84 X. Tbriz: Yanvar - Mart 1945-ci il 1. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.82, v.21. 2. Doktor T.rani haqqnda trafl mlumat n bax: N.Cahanahl. "Byk alim v dmokrat" - "Azrbaycan" jurnal 1946, 10. 3. "Azad", 1944, 23 may. 4. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.95, v.69-70. 5. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.94, v.1-61. 6. Yn orada, v. 1-2. 7. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.108, v.39.

325

8. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.94, v.13. 9. Yn orada, v. 57. 10. Azrbaycan yalt Komitsinin rhbrliyin siln xslr haqqnda gni mlumat n bax: Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f,1, s.89, i.85, v.1-61. 11. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.91, v.193-194. 12. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.220, i.48, v.161. 13. Yn orada v.6-7; Gny Azrbaycandan gln tlblrin siyahs n bax: Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.220, i.48, v. 11-12. 14. Azrbaycan Rssiublikas SPHMDA f.1, s.89, i.91, v.1. 15. Yn orada, v.5. 16. Azrbaycan Rspublikas SPBMDA f.1, s.206, i.2, v.27-28, 200. 17. Bax: Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.59. 18. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.92, v.229. 19. Bax: "Azrbaycan", 1945, 1, s.46-47. 20. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.107, v.97. 21. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f. 1, s.230, i. 4, Prot. 20, v.146. 22. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.220, i.48, v.125. 23. Yn orada, v. 127. 24. Yn orada, v. 119. 25. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.106, v.1. 26. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i. 107, v. 102. 27. Yn orada, v. 98.

326

28. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.95, v.5. 29. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.90, v.3. 30. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.95, v.7. 31. Yn orada, v.89. 32. Yn orada, v. 17. 33. Yn orada, v. 11. 34. Yn orada, v. 10. 35.Yn orada, v. 11-12. 36. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.90, v.1-2 XI. Avropada mharibnin sonu v yxlislamn xyir-duas 1. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.105, v.46 2. Yn orada, v.32. 3. Yn orada, v.33-34. 4. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.101, v.72-73. 5. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.95, v.176. 6. Yn orada, v. 178. 7. Yn orada 8. Yn orada, v. 179-180. 9. Oral Sandr. Siyasi Tarih. 1918-1994. Ankara, 1994, s. 215-216. 10. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f. 1, s. 89, i.95, v.183 11. Yn orada, v.184. 12. Bax: Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.95, v.2243. 13. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f. 1, s. 89, i. 91, v.83. 14. "ran ma", 1945, 25 may.

327

15. "Xavr Nou", 1945, 26 may. 16. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f. 1, s. 89, i.91, v. 85. 17. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f. 1, s. 89, i.95, v. 28. 18. Yn orada, v.30. 19. Yn orada 20. Yn orada, v.32. 21. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.105, v.29. 22. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.95, v.35. 23. Yn orada, v.36. 24. Yn orada, v.38. 25. Yn orada, v.39-40. 26. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.91, v.88. 27. "ran ma", 1945, 7 iyun. 28. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.91, v.88. 29. "Dad", 1945, 5 iyun. 30. ran ma", 1945, 7 iyun. 31. "Mozffr", 1945, 9 iyun. 32. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.105, v.29-30. 33. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.91, v.94. 34. Yn orada, v.95-96. 35. Yn orada, v. 113-115. XII. 1945-ci ilin yay: Moskvann qrarlar v Gny Azrbaycan 1. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f. 1, s.89, i.105, v.18. 2. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.108, v.1-21.

328

3. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.106, v.8-10. 4. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.90, v.6-8. 5. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.104, v.1. 6. Yn orada, v.2. 7. Yn orada. v.3. 8. Yn orada, v.5. 9. Yn orada, v.35. 10. Yn orada, v. 97-98. 11. Yn orada, v. 103-104. 12. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f. 1, s. 89, i.101, v.96-98. 13.Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.90, v.4. 14. Yn orada, v.4-5. 15. Yn orada, v.5. 16. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.107, v.59. 17. "Pravda", 1945, 6 iyul. 18. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.105, v.12-13. 19. Yn orada, v. 14. 20. Yn orada, v. 15. 21. "ttlaat", 1945, 19 iyul. 22. "Pravda", 1945, 19 avqust. 23. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.90, v.16. 24. Yn orada, v.9. 25. Yn orada, v.9-10. 26. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA fL, s.220, i.48, prot. 437, v.73-74. 27. "Azrbaycan", 1945, Avqust, 01, s.2-57. 28. "Azrbaycan", 1945, oktyabr, 3, s.11. 29. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.106, v.3-5. 30. Yn orada, v.6.

329

31. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.90, v.19. 32. Yn orada, v.67. 33. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.95, v.59. 34. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.107, v.121. 35. Brlinska (Potsdamska) konfrni rukovoditl trx soznx drjav SSSR, SA i Vlikobritanii (17 il - 2 avqusta 1945 q.). Sbornik dokumntov. Moskva, 1984, s.323-324. 36. Yn orada, s. 155-156. 37. Yn orada, s.443. XIII. Dmokrat Firqsinin yaranmas v muxtariyyt idyas 1. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.91, v. 171-172 2. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.90, v.32 3.Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.95, v.70 4. Yn orada, v.71. 5. Yn orada, v.165 6. Touraj Atabaki. Azerbaijan. Ethnicity and Autonomy in Twentieth-Century ran. London, 1993, p. 84. 7. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.91, v.168 8. Yn orada, v. 169. 9. Azrbaycan Rspublikas SPIIMDA f.1, s.89, i.95, v.104. 10. Yn orada, v. 104-105 11. Yn orada, v. 104. 12. Yn orada, v. 109. 13. Yn orada, v. 109-110.

330

14. T.Swietochowski. Rassia and Azerbaijan. A Borderland in Transition and New York. 1995, p.14. 15. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.97, v.149 16. "Azrbaycan", 1946, sntyabr, N 9, s.23. 17. Yn orada, s.23. 18. T.Swietochowski. Rassia and Azerbaijan r.142. 19. Azrbaycan Dmokrat firqsinin mracitnamsi. Tbriz, 1945. 20. M.M.mazr. S.C.Pivrinin Azrbaycan Dmokrat Partiyasnn v Azrbaycan Milli hkumtinin yaranmas urunda mubarizd rolu haqqnda - Cnubi Azrbaycan tarixi msllri. Bak, 1991, s.30. 21. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.91,v.137. 22. Yn orada, v. 138 23. "Azrbaycan", 1945, 5 sntyabr. 24. Yn orada. 25. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f. 1, s.89, i.95, v.66 26. Yn orada, v.67. 27. Yn orada, v.67-68 28. Yn orada, v. 107 29. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.90, v.20-21 30. "Azrbaycan", 1945, 8 sntyabr. 31. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.120, v.64. 32. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.90, v.67. 33. "Azrbaycan", 1945, 5 sntyabr. 34. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.90, v.22. 35. Yn orada, v.24. 36. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.90, v.34

331

37. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.95, v.156 38. Yn orada, v. 199. 39. Yn orada, v.200. 40. Yn orada, v.202. 41. Yn orada, v. 159 42. Yn orada, v.159 43. Azrbaycan Rspublikas SPKMDA f.1, s.89, i.91,v.39 44. Azrbaycan Rspublikas SPKMDA f.1, s.89, i.90, v.35. 45. Yn orada, v. 35 46. Yn orada, v.36. 47. "Kivr" qzti 1945, 12 sntyabr 48. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f. 1, s.89, i.95, v.169. 49. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.95, v.169 50. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.90, v.37 51. "Azrbaycan" qzti, 1945, 28 sntyabr 52. Azrbayan rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.90, v.38 53. Yn orada, v.40. 54. "Sdai ran" qzti, 1945. 24 sntyabr 55. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.95, v. 189190. 56. Yn orada, v. 174-175 57. Yn orada, v. 181. 58. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i. 121,v.7-9 59. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f. 1, s.89, i.95, v.198 60. 25. Yn orada, v 208-209. 61. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.120, v.64. 62. ADP-nin profam v Nizamnamsi il bal daha trafl bax: M.M.mazr. Azrbaycan Dmokrat

332

Partiyasnn yaranmas v faliyyti, s.60-70; Touraj Atabaki. Azerbaijan. Ethnicity and Autonomy in Twentieth - sentury ran. r. 108-110; Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.109, v.313. 63. "Azrbaycan" qzti, 1945, 5 oktyabr 64. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.97, v.153. 65. "Azrbaycan " qzti, 1945, 4 oktyabr. 66. Yn orada 67. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.95, v.203-205; Bax: 68. Touraj Atabaki. Azerbaijan. r. 117-124. 69. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.97, v. 158-160. 70. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.98, v. 94-95. 71. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.95, v.236. 72. "Azrbaycan" qzti, 1945, 26 oktyabr. 73. "Mozaffr" qzti, 1945, 29 oktyabr 74.Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.95, v.238-239. 75. M.C.Pivri. Silmi srlri. Bak, 1984, s.331-332. 76. Azrbaycan Rsnublikas SPHMDA f.1, s.89, i.121, v.4. 77. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.96, v.140 78. Yn orada, v. 141-142. 79. Yn orada v. 142-143. 80. Azrbaycan Rsiublikas SPHMDA f.1, s.89, i.107, v.55 81. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f. , s.89, i. 97, v. 165-166. 82. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.107, v.55. 83. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.97, v.165.

333

84. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.101, v.133. 85. Yn orada, v 141. 86. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.107, v.54. 87. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, v.216. 88. Yn orada, v.220-221. 89. Yn orada, v 219. 90. Azrbaycan Rsnublikas SPHMDA f.1, s.89, i.120, v.212. 91. "Azrbaycan" qzti, 1945, 10 dkabr. XIV. Gny Azrbaycan: 21 Azrin astanasnda 1. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.96, v.30 2. Yn orada, v.31. 3. Yn orada 4. Yn orada, v.32. 5. Yn orada, v.40. 6. Yn orada, v.34. 7. Azrbaycan Rsiublikas f.1, s.89, i.97, v. 169. 8. Yn orada, v. 171, 9. Yn orada 10. Yn orada, v. 172 11. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.96, v.159. 12. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.101, v.148. 13. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.97, v.233. 14. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.90, v. 111-113. 15. "Azrbaycan" qzti, 1945, 23 noyabr.

334

16. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.90, v. 101-102. 17. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.90, v.79. 18. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.96, v.9. 19. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.90, v.78. 20. Yn orada, v.60-62. 21. Yn orada, v.65. 22. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.96, v.121. 23. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i. 101. v. 160; i.90, v. 144-145, 189-190 24. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.96, v.88. 25. Azrbaycan Rspublikas SPKMDA f.1, s.89, i.93, v.6. 26. Yn orada, v.7. 27. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.96, v.89. 28. Azrbaycan Rspublikas SPKMDA f.1, s.89, i.93, v.8. 29. Yn orada, v. 11. 30. "Mhr ran" qzti, 1945, 21 noyabr 31. "ttlaat" qzti, 1945, 21 noyabr. 32. "Baxtr" qzti, 1945, 21 noyabr. 33. "ran" qzti, 1945, 22 noyabr. 34. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.93, v.15. 35. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.96, v.89-90. 36. "ttaat" qzti, 1945, 20 noyabr. 37. "Srqozt" qzti, 1945, 22 noyabr 38. "Baxtr" qzti, 1945, 21 noyabr. 39. "ran Nou" qzti, 1945, 22 noyabr 40. "Nsim sabah" qzti, 1945, 18 noyabr.

335

41. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.93, v.20. 42. "Nat ran" qzti, 1945, 20 noyabr 43. "Nat ran" qzti, 1945, 21 noyabr. 44. "ran Ma" qzti, 1945, 20 noyabr 45. "Kyhan" qzti, 1945, 22 noyabr 46. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.96, v.120. 47. Yn orada, v. 122. 48. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.97, v.1, i.101,v.8. 52. Azrbaycan Rspublikas SPKMDA f.1, s.89, i.98, v.42 53. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.97, v.233-234. 54. Azrbaycan Rspublikas SPBMDA f.1, s.89, i.90, v.137 49. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i.90, v. 145-146. 50. Yn orada, v. 149-151. 51. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i. 101, v. 181. 52. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i. 98, v. 42. 53. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i. 101, v. 233-234. 54. Azrbaycan Rspublikas SPHMDA f.1, s.89, i. 90, v. 137.

336

Mndricat Giri.............. 10 Gny Azrbaycan azadlq hrkat: Sttrxandan-Xiyabaniy oru............................................. 23 III. Gny Azrbaycan Sovtlrin hrbi-stratji planlarnda.............. 37 IV. Sovtlrin rana mdaxilsi v Gny Azrbaycanda mhkmlnmsi (avqust-dkabr1941)..... 47 V. 42-ci ilin trdddlri........... 67 VI. Tbrizd diplomatik missiyalar........ 84 VII. Tbrizd lrin ynidn balanmas............ 94 VIII. Nft urunda mbariz v S.Kavtaradznin Thran sfri........... 126 IX. Gny Azrbaycanda tiraz dalas v Thranda hkumt bhran........ 139 X. Tbriz: Yanvar-mart 1945-ci il...... 157 XI. Avropada mharibnin sonu v yxlislamn xyir-duas...........172 XII. 1945-ci ilin yay: Moskvann qrarlar v Gny Azrbaycan...189 I. II.

337

XIII. Dmokrat Firqsinin yaranmas v Muxtariyyt idyas........... 210 XIV. Gny Azrbaycan: 21 Azrin astanasnda.... 266 Xlas (ingilis dilind)........... 298 Qaynaqlar 303 .

338

Hsnli Cmil Poladxan olu GNY AZRBAYCAN: THRAN-BAK-MOSKVA ARASNDA (1939-1945) "Diplomat" nriyyat Bak - 1998

339

Nriyyatn dirktoru Buraxla msul Komptrd ynlar:

K.Alyv A.Araba S.Bahadurova D.limdtova K.Rsulova .Rhimova T.Aayv S.Smdova

Shiflynlr Txniki rdaktor Korrktor

Ylmaa vrilmidir 15.11.97. apa imzalanmdr 04.02.98. Nrin format 60x84 1/16. Ofst ap. Kaz N1 Uot-nr vrqi 20,4. Sifari 19. Tiraj 1000. Mqavil qiymti il. Ali Diplomatiya Kollcinin "Diplomat " nriyyat. Bak 370110. nqilab, 135

340