BOSANSKO KOMPARATIVNO PRAVO SKRIPTA: PRVA PARCIJALA

BOSANSKO SREDNJOVJEKOVNO PRAVO

I FEUDALNO STATUSNO PRAVO 1. Pravna priroda feudalnog posjeda u Bosni - stastatusna pitanja regulirana na osnovu slavenskih obiaja i srednjoevropskog feudalnog prava - sva vlastela u posjedu svojih feuda, feude uivali kao oevinu odnosno posjed koji su naslijedili od svojih predaka (batina) - nosioci prava nisu bili pojedinci nego cijela rodovi ili cijela bratstva, pa se vlastelinske batine zovu plemenita batina, plemenito ili plementina - jednom darovana batina nije se mogla povratiti, a vladar je mogao oduzeti batinu samo ako neki vlastelin izvri izdaju i to uz saglasnost ostale vlastele - rod u naelu nije propadao, pa su se prava nad batinom trajno odravala, ali ipak usljed estih ratova, dogaalo se da batina ostane bez gospodara, ona se tada smatrala odumrtnom(odumrlom) i pripadala je vladaru (povelja Stjepana Ostoje iz 1400. godine) 2. Sistem vazaliteta u Bosni - odnos vladara kao seniora i njegovih feudalaca naziva se vazalitetom ili vazalnim odnosom - postojala su dva vazaliteta: 1. krunski i 2. hijerarhijski (sistem tzv. feudalnih ljestvica) - 1. krunski gdje je centralna vlast bila jaka i gdje su svi feudalci bili direktno vezani za vladara (krunu) i imali 2 obaveze prema vladaru: 1. plaanje odreenog godinjeg danka u znak priznavanja njegovog vrhovnog prava vlasnitva, 2. vojna obaveza. - u Bosni je samo krupna vlastela bila vezana za vladara, a obina vlastela je zavisila od krupne vlastele - kao to su vladari davali batinu krupnoj vlasteli, tako su velikai darivali obinu vlastelu i vlastelie, stavljajui ih u poloaj svojih sluga tj. vazala gospode bosanske (pripadnici nie vlastele bili obavezni na vjernu slubu: vojna obaveza, sluenje na dvoru svog gospodara i obavljanje raznih misija u njegovu korist) - hijerarhijski ureen sistem feudalnih vazalnih ljestvica i odnosa - vailo pravilo: Vazal mog vazala nije moj vazal!, tj. vladar je sa niom vlastelom mogao komunicirati samo posredstvom krupne vlastele, to je vodilo do velikog uticaja i moi krupne vlastele a slabljenja centralne vlasti 3. Imunitetska prava vlastele - to su prava feudalca na posjedu i svaki je uivao trojaki imunitet: 1. ekonomski, 2. administrativni i 3. sudski - 1. ekonomski: pravo vlastelina da ubire feudalnu rentu (radna kuluk, naturalna i novana renta) - 2. administrativni: pravo vrenja upravno policijske vlasti nad naseljenicima njegovog posjeda - 3. sudski: pravo da sudi svim naseljenicima svog vlastelinstva feuda (vrlo snaan i samostalan poloaj) - obaveze vlastele prema vladaru bile neodreene i labave (vojna - da slui vladaru orujem vladaru kako najbolje moe) i nisu davali vladaru nikakvu odreenu godinju dabinu 4. Zavisni zemljoradnici - nasuprot vlasteli, stajalo seljatvo, ija je glavna karakteristika bila agrarna proizvodnja - znaajno je da su se u Bosni jo u 15.st. odrali slobodni seljaci (homo liber ili homo sui iuris) - veinu seljatva inili feudalno zavisni seljaci: zavisni zemljoradnici, vlasi (stoari) i robovi - svi zavisni seljaci imali isti socijalni, potlaeni poloaj, ali ne i isti pravni poloaj - najbrojniji sloj zavisnog stanovnitva bili su zavisni zemljoradnici (ratari) - obino se nazivali kmetovima ili kmetiima, ee ljudima (ovjek-neiji) - bosanskim i humskim kmetovima bilo izriito zabranjeno naputanje vlastelinskih posjeda samovoljno, odnosno prelaenje s jednog vlastelinstva na drugo 1

- obaveze prema gospodaru nisu izriito poznate a vjerovatno su bili obavezni da rade na imanju gospodarakulue 90 dana (u Srbiji 106, a u Slavoniji 150 dana) - imali su obavezu zalaznine po kojoj su bili duni davati smjetaj i hranu svom vlastelinu i njegovoj pratnji, te stranim poslanicima, kad putuju kroz Bosnu - imali sigurno obavezu, u vrijeme ratnih pohoda protiv Bosne, vojevanja, izgradnje i popravke tvrava (gradobljudenije) - ima naznaka da je vladar imao pravo da od svake seljake kue ubire u svoju korist jedan dukat godinje; od kraja 14.st. seljaci su tu dabinu plaali velmoama; teko su ivjeli i ne pruaju nikakav otpor Osmanlijama 5. Vlasi (stoari) - zavisni stoar Vlah (rije Walch starogermanskog porijekla, znai Rimljanin ili Roman) - tokom vremena postepeno nastanjivali Bosnu i od nekadanjeg nomadskog naina ivota prelaze na ivot u katunima u kojima provode zimske mjesece,a kasnije se spominju i stalna stoarska sela - u direktnom odnosu prema vladaru, sa obavezom da mu daju dio proizvoda u stoci i da vre komordijsku slubu u ratu i daju tovarne konje za prijenos soli iz dalmatinskih gradova - kasnije su i Vlasi bili zahvaeni procesom feudalizacije, pa su uz zavisne zemljoradnike doli u posjed vlastele - imali su laki poloaj od zemljoradnika, jer su po katunima imali odreenu samoupravu sa svojim vlakim starjeinama; 6. Robovi - vlastela nikad nije drala robove i ropkinje (servi et ancillae), jer se trgovina robljem smatrala nedostojnom i sramnom pa su se njom zanimali uglavnom stranci - katolika crkva zabranjivala drnje robova katolike vjere - u 15.st. poveao se obim trgovine bosanskim robljem, a za gladnih vremena (tempore famis) seljaci su prodavali svoju djecu u ropstvo - dubrovake vlasti u 3 maha zabranjivale ovu gadnu trgovinu (turpis mercantia) - u dubrovakim spisima sominju se ropci (raptores hominum) lovci na ljude, preteno u trebinjskom kraju, kao neposrednom zaleu Dubrovnika 7. Gradovi i gradsko stanovnitvo - ve u doba Kulina bana tri vea grada sa utvrdama: Vrhbosna (Civitas Bosna), Visoko i Drijeva (Narenta) u donjem toku Neretve - mirna vladavina bana Stjepana II Kotromania obiljeena privrednim usponom (razvoj rudarstva, te trgovina i eksploatacija plemenitih metala - razvila se trgovina sa dalmatinskim i prekomorskim gradovima) - formiraju se rudarska naselja: Srebrenica, Olovo, Kreevo, Fojnica, Busovaa - najveu korist imaju vladari i krupna vlastela radi trgovine i udruivanja u poslovnim poduhvatima sa dubrovakim, trogirskim i drugim trgovcima - kuje se i prvi bosanski srebreni novac dinar (kuje ga ban Stjepan II Kotromani, na osnovu svojih fiskalnih prava) - glavni uvozni artikl bila so iz dubrovakih solana, te luksuzna roba za potrebe vlastele - izvozile se rude, matali, lovaki i stoarski proizvodi - razvijaju se domai rudarski i trgovaki centri: Foa, Jele, Jajce, Konjic, Janjii kod Zenice, Cernica kod Gacka, Dobrun kod Viegrada, Zvornik, Srebrenik, Usora kod Doboja, Rogatica, Prozor, Trebinje, Praa, Bara i Nerezi kod apljine - radi razvitka pomorstva i pomorske trgovine, kralj Tvrtko I Kotromani podigao grad Novi na ulazu u Bokokotorski zaljev, te u Brteniku kod Opuzena podigao brodogradilite (bosanska flota) - stanovnici gradova preteno trgovci, zanatlije i rudari, a veinu gradskog stanovnitva inili su stranci (Dubrovani kao trgovci, Sasi kao rudari i Mleani), dok je domae gradsko stanovnitvo bilo malobrojno i nikad se nije oformilo kao poseban graanski stale i nije u politikom ivotu Bosne igralo nikakvu posebnu ulogu II PRAVNI SISTEM 2

1. Sudovi - bili vlastelinski ili patrimonijalni - svaki vlastelin imao pravo da sudi zavisnim ljudima sa svoga posjeda - sudio tako to je sjedio na nekoj kamenoj stolici, odatle pratio raspravu i izricao presudu - sporovi izmeu bosanskih podanika i Dubrovana raspravljani u jednom mjeovitom pograninom sudu koji se zvao stanak (sud se sastojao od 12 porotnika i jednog sudskog izvritelja sa obje strane) - Dubrovani su imali i svoje konzule koji su rjeavali njihove meusobne sporove nastale iz trgovakih poslova i drugih odnosa po Bosni - Ako Bosanac tui Dubrovanina, nadlean je bio dubrovaki sud - Ako Dubrovanin tui Bosanca, nadlean je bio bosanski ban - Sasima i drugim stanovnicima gradova sudio je knez koga je imenovao vladar, a u nekim gradovima (npr. Srebrenica) postojalo je i gradsko vijee (Curia Purgarorum) sastavljeno od 12 purgara (graana) - nije bilo posebnih dravnih sudova ili sudova na dvoru vladara 2. Sudski postupak - podaci malobrojni, a u pogledu odreivanja mjesne nadlenosti u sporovima izmeu Bosanaca i Dubrovana tuba se podnosila sudu nadlenom za tuenu stranu (actor sequitur forum rei) - dokazna sredstva najee zakletva, a stranci su pri zaklinjanju pomagali i saklevetnici (rotnici) npr. samesti - znaajna ustanova u sudskom postupku bilo je pravo azila, koje je bilo razvijeno i esto koriteno u nemirnim bosanskim vremenima - Dubrovani su pravo utoita davali bosanskoj vlasteli, a i crkvi je pripadalo pravo azila 3. Krivino pravo i sistem kazni - podaci malobrojni - preovladavale imovinske kazne, obino naplaivane u naturi, rjee u novcu, ak i u sluaju ubistva - za ubistvo globa (vrada ili umir), naslijeeno iz krvne osvete tj. sistema taliona meu starim Slavenima - krvna osveta je kasnije zamijenjena otkupom ili tzv. kompozicijom - otkup, odnosno umir krvi bila je stvar privatne nagodbe oteenog sa krivcima , ako ne bi uspjela iznosila bi se pred sud - u pravilu se nije pribjegavalo krvnoj osveti, to su i vlasti nastojale suzbiti; otkup ili kompozicija vremenom ozakonjeni u vidu vrade ili globe (500 dukata) - nisu postojale razne tjelesne kazne u vidu batinanja, muenja i sakaenja u raznim vidovima - kazna za krivina djela krae i razbojnitva samo naknada tete i imovinska kazna (banu dati 6 volova) - nije postojala kazna lienja slobode, pa ak ni kao zamjena za smrtnu kaznu - smrtna kazna spominje se samo za krivino djelo nevjere ili izdaje, obino se predvia kao alternativa za imovinsku kaznu 4. Brak i porodica - velika patrijarhalna porodica (zadruga), kolektivna svojina nad zemljom i vlast oca obitelji - necrkveni, laiki karakter braka, zakljuivan vjerovatno po staroslavenskim obiajima, dijelom kraom ili otmicom nevjeste, a dijelom ugovorom kupovinom - mu imao pravo jednostavno raskinuti brani sporazum, ako mu ena vie nije bila ugodna - ena je takoer mogla napustiti mua, obino joj se tad oduzimalo imanje, a enu koja nije imala imanje mu je mogao vratiti kui ili prepustiti drugome - ova pogodnost lahkog razvoda glavni razlog odbijanja crkvenog braka - pri nasljeivanju nije primjenjivan princip primogeniture 3

- nasljedstvo se dijelilo jednako na sve sinove - enska djeca imala pravo nasljeivanja pokretnih stvari, a ako de cuius nije imao mukog potomstva, imanje nasljeivale keri - najstariji sin postajao glava porodice nakon oeve smrti, od njega se oekivalo da e se u svim pitanjima savjetovati sa braom - obzirom da se velike porodice nisu raspale, to je sama njihova ekonomska osnova oliena u kolektivnom vlasnitvu iskljuivala mogunost testamentalnog nasljeivanja - poznavali oporuku, uvaavali razlike izmeu batine (oevine) i teevine (imovine koju pojedinac sam stekne) / deponiranje u Dubrovniku 5. Vlasnitvo (svojina i obligacije) - svako vlasnitvo predstavlja pravni izraz odnosa proizvodnje - svojina u feudalizmu bila podijeljena, vie titulara imalo svojinska ovlatenja na istoj stvari - osnovni oblik vlasnitva bila zemljina svojina bila zemljina svojina - ladar imao vrhovno pravo svojine (dominium eminens) - vlastelin na svom posjedu imao direktnu ili pravu svojinu (dominium directum) - kmet imao na svom posjedu zavisnu svojinu (dominium utili) u vidu prava koritenja zemljita pod uslovom davanja feudalne rente vlastelinu - svojina na zemlju se mogla stei: 1.originarnim i 2.derivatnim putem - 1. originarnim: vlasnitvo se stie nezavisno, prisvajanje stvari koje nikom nisu pripadale ili su naputene - seljak mogao, uz odobrenje vlastelina, iskriti umu na imanju i doi do obradive zemlje (krevina) - 2.derivativnim putem: na osnovu pravnog posla(kupoprodaja, poklon, nasljedstvo...), to znai da se pravo svojine konstituira saglasnou volja prethodnog i novog vlasnika - svi obligacioni pravni poslovi i odnosi bili poznati u srednjovjekovnoj Bosni - bosanska vlastela davala Dubrovanima u ostavu (u poklad) dragocjenosti, za sluaj da moraju bjeati iz Bosne (nesigurna vremena) 6. Testament gosta Radina - promjenama koje donosi novana privreda zahvaene i starjeine Crkve bosanske - jedan od posljednjih istaknutih starjeina Crkve bosanske, gost Radin Butkovi je kao mlad krstjanin stupio 1422. u slubu vojvode Radoslava Pavlovia, gdje je obavljao diplomatske poslove - u tovrijeme ve bio u slubi vojvode i hercega Stjepana Kosae - istovremeno inio usluge Dubrovanima, ; omoguili mu da nae utoite u Dubrovniku - poetkom januara 1466. gost Radin sastavio u Dubrovniku testament: 1. da se 300 dukata preda njegovom neaku gostu Radinu Seoaninu da podijeli pravim krstjanima kmetovima i pravim kmeticama krstjanicama 2. 300 dukata dao dvojici Dubrovana , Andruku Sorkoeviu i Tadioku Marojeviu da ih na velike blage dane dijeli ljudima 3. preko 4000 dukata nevjesti Pavi, sestri Vukni i ostaloj blioj familiji 4. 70 dukata trojici krstjana i jednoj krstjanici koji su poli s njim u egzil 5. 100 dukata svom komorniku (upravniku dvora) Vukasu 6. 90 dukata svojim i Pavinim slugama 7. 650 dukata bratuedu gostu Radivoju, gostu uskopaljskom Vukoju i raznim drugim pojedincima 8. 200 dukata i crvenu ubaru koju mu je darovao gospodin kralj Matija (Korvin) svom prijatelju Tadioku Marojeviu 9. 100 dukata knezu Andruku Sorkoeviu 10. 140 dukata za hram i greb, gdje mu kosti budu i legnu + podijelio razne predmete line upotrebe, konje sa opremom itd. - nije bio jedini dostojanstvenik Crve bosanske koji se obogatio i pribliio klasi feudalaca

III - IZVORI PRAVA SREDNJOVJEKOVNE BOSNE

1. Izvori prava i pitanje zakona - uz obiajno pravo, osnovni izvor prava bile povelje i druge javne isprave, dok su u epohi ranog feudalizma postojali i neki zakoni, a dubrovako pravo je sluilo kao pomoni pravni izvor - nije bilo opih pravnih pravila u vidu pisanih zakona, meutim podaci iz glave IX Ljetopisa popa Dukljanina o slavenskoj knjizi zvanoj Metodije, ukazuju na mogunost da je ipak postojao jedan pisani zakon - Ljetopis se smatra jednim od najstarijih knjievnih dijela meu Junim Slavenima, a napisao ga je nepoznati sveenik iz Barske nadbiskupije, sredinom 12.stoljea - njegova hronika o nepoznatom kralju Budimiru i opisivanju dogaaja u vremenu od 10.-15.st. je puna nevjerovatnih vijesti pa je postao predmet brojnih historijskih analiza - Ljetopis ima legendaran karakter, ne odnosi se ni na jednu konkretnu junoslavensku feudalnu dravu, te stoga ima veliki znaaj za pravnu historiju svih junoslavenskih naroda 2. Javne isprave ili listine - to su osnovni izvori prava koje je u vidu povelja vladar izdavao pojedinim fizikim i pravnim licima, a vei dio povelja imao je karakter meunarodnih ugovora - sauvalo se oko 60 takvih povelja ili ugovora, od kojih se najvei broj odnosio na Dubrovnik i njegove graane, a poznata su i dva ugovora sa Venecijom i jedan sa napuljskim kraljem - ostale javne isprave predstavljale su vlasteoske povelje (sauvane neke u Veneciji) kojima su bosanski vladari davali zemljine posjede svojoj vlasteli - kako dvorska kancelarija nije bila vrsto organizovana listine i povelje nisu bile tipizirane (svaka za sebe bila je posebna tvorevina) - povelja se sastojala iz tri osn. dijela: 1.protokol (uvod), 2.tekst i 3.eshatokol (zavrna odredba) - 1. protokol se sastojao iz invokacije (prizivanje Boga- U ime oca i sina i svetog duha amin!), a poslije toga ila je titula i ime vladara koji izdaje povelju (Ja ban bosanski..), koja je sadravala formulu destionis (skromnost i pobonost)i datum izdavanja - 2. u tekstu povelje se izlae kako je dolo do njenog izdavanja odnosno dogaaji usljed kojih je konkretna isprava izdata (naracija); povelja je propisivala pravilo ponaanja (dispozicija) i predviala kaznu u sluaju nepotivanja pravila (sankcija) - kazna nije nikad bila konkretizirana - 3. eshatokol, zavrni dio povelje se sastojao od koroboracije (navoenje svjedoka), potpisa i peata a obino je potpisivao pisar zvani dijak kao ef dvorske kancelarije (peat u vidu metalnog privjeska sa grbom i likom izdavaa) - dosta podataka za historiju prava sadre i natpisi na stecima 3. Dubrovako i bosansko pravo - trgovaki promet srednjovjekovne Bosne sa spoljnim svijetom iao veinom preko Dubrovnika - imovinsko pravni i drugi odnosi su regulirani obiajnim pravom (consuetudo) - u poetku mjeavina rimskog i bizantskog prava i slavenskih obiaja a kasnije prava srednjovjekovnih trgovakih gradova u Italiji - dubrovako pravo se sve vie izjednaavalo sa ius commune (zajednikim ili opim pravom) tj. rimskim pravom primjenjivanom u mediteranskoj trgovini - politika autonomija manifestirala se donoenjem tzv. Statutarnih odredaba kojima se regulirao javni i privatni ivot - kodifikacija statutarnih odredaba potvrena na gradskom zboru 1272. ime je Dubrovnik dobio svoj temeljni zakon - Dubrovaki statut (Liber Statutorum civitatis Ragusii) prvobitno se sastojao od 7 knjiga - poslije Statuta 1277. objavljen carinski zakon (Liber Statuorum doane) iz kojeg se vidi ime su sve Dubrovani trgovali - od 1301. redovno voeni zapisnici sjednica Malog i Velikog vijea i Vijea umoljenih (senata) - u dva zbornika nazvana po boji svojih korica Zelena i uta knjiga upisivane su odredbe statutarnog karaktera - 1794.objavljuje se i pomorski zakon, koji se temeljio na dubrovakim pravilnicima o plovidbi iz 1745. i 1781.g. 5

PRAVO U OSMANSKOJ BOSNI

I VJERSKA STRUKTURA OSMANSKE DRAVE 1. Proces prihvatanja islama - prihvatanje islama najznaajnija pojava moderne bosanske povijesti - dugo vremena se odralo uvjerenje da su bosanski muslimani potomci starih bogumila bosanskih koji su usljed stalnih nasrtaja katolicizma i pravoslavlja prihvatili islam da bi se uz pomo ove uzviene vjere zatitili od obiju crkava (po tom svatanju prihvatanje islama dogodilo se masovno i u jedan mah po padu Jajca 1463.g. dok je jo sultan Mehmed II Fatih bio u Bosni) - irenje islama bio je proces koji je trajao nekih 250.godina, te su islam prihvatili kako bivi bosanski krstjani tako i katolici i pravoslavni te pripadnici svih slojeva stanovnitva a posebno seljatva - popularna predrasuda da je bosanska vlastela prva prihvatila islam kako bi sauvala svoje posjede - nacionalistika srpska i hrvatska historiografija insistiraju da se prihvatanje islama odigralo u znaku psiholoke i fizike prinude (to miljenje oborio Vladislav Skari 19.vijek ne bi zatekao nijednog kranina) - islam su jednostavno irile ljudske prilike i okolnosti 2. Milet sistem - u Osmanskom carstvu ivio veliki broj etniki, vjerski i jeziki raznorodnog nemuslimanskog stanovnitva (u prvom redu krani pravoslavne vjeroispovijesti) koji su imali status zatiene manjine a zvali su se milleti - oni su svoje statusne, privatno-pravne i porodine odnose regulirali na osnovu kanonskog prava (izuzetak su bili bosanski katolici franjevakog reda koji su uivali slobodu vjeroispovijesti iako im je vjerski poglavar-papa bio stranac sa stanovita osmanske drave 3. Bosna Srebrena - Franjevci se istakli kao rodoljubi i uvari uspomene na bosansku srednjovjekovnu dravu - njihov starjeina fra Aneo Zvizdovi hrabro je izaao pred sultana Mehmeda II Fatiha i zatraio slobodu daljeg vjerskog djelovanja to mu je ovaj i odobrio te izdao 28. maja 1464.g. ahdnamu to jest obavezu-jamstvo ime su katolici u Bosni dobili mir i pravo vjeroispovjedanja - time je u Bosni nastala franjevaka provincija kasnije nazvana Bosna Srebrena )Bosna Argentina) 4. Pravoslavna crkva - pravoslavno stanovnitvo imalo status zatiene manjine (zimmi) - ve poetkom 16.st. spominje se u Sarajevu prvo pravoslavno naselje Gornja Varo u blizini Baarije gdje je podignuta stara pravoslavna crkva - autokefalnost Srpske pravoslavne crkve obnovljena je 1557.g. uspostavljanjem je Peka patrijarija a odluku je donio sultan Sulejman I Velianstveni jer su srbi kao pripadnici pomonih vojnih redova imali znaajnu ulogu prilikom osmanskih osvajanja u Podunavlju - srpska crkva imala feudalni status i organizaciju sa brojnim povlasticama (jedan od najveih feudalnih zemljoposjednika) - crkva djelovala slobodno a pojedinim manastirima dodjeljivani zemljini posjedi kao timari, crkve i manastiri nabavljaju i tamparije (prva tamparija 1519.g. nabavljena u Veneciji i prenijeta u Gorade u crkvu sv. ora, a u Banjoj Luci je otvorena pravoslavna bogoslovija) 5. Sefardi - izgonom iz panije 1492.g. i Portugala 1496.g. brojni Jevreji nali utoite u Osmanskom carstvu jer im je sultan Bajezit II iz osjeaja ovjenosti dozvolio da se nasele - na elu Jevrejske zajednice bio je nadrabin Moa Kapsali i imao je sa osmanskim dvorom veoma dobre odnose 6

- u Sarajevo su se Jevreji doselili najkasnije 1540/41.g. (nekih 30 porodica) a kasnije su im se pridruile i nove skupine pa je 1565.g. osnovana sefardska jevrejska opina - u Sarajevu nikad nisu ivjeli u getu, rasuli su se po mnogim gradovima Bosne i izgradili 37 sinagoga (8 u Sarajevu) a Bosna je bila rasadite rabina i hahama (Sarajevo :Jerualajim ketana mali Jeruzalem) - nakon austrougarske okupacije BiH, doseljavaju se i srednjoevropski Jevreji, zvani Akenazi, iz ekonomskih razloga u znatnom broju, a ve 1879. u Sarajevu osnovana akenaska jevrejska opina - Jevreji su imali znaajnu ulogu u kulturno-politikom i privrednom ivotu Sarajeva i BiH (ljubomorno uvali svoj vjerko-kulturni identitet, hebrejski kao obredni i panski-ladino kao svoj govorni jezik) - najvei broj bosanskuh Jevreja tragino stradao za vrijeme Drugog svjetskog rata u nacistikim i ustakim logorima smrti II PRAVO I SUDSTVO U OSMANSKOJ BOSNI 1. Izvori prava u osmanskoj dravi - osnov pravnog poretka inilo je muslimansko pravo openito poznato kao erijat (jasni ili pravni put) - izvori erijatskog prava su Kur'an i sunnet (hadis) , a postupak tumaenja erijatskog prava naziva se idtihad pa se analogijom zvanom kijas stvaralo pravo na osnovu osjeaja pravinosti - kao sistem normi erijatsko pravo je slino rimskom pravu, rezultat pravne nauke zvane fikh (rimska jurisprudencija), a u procesu tumaenja erijata formirale su se i pravne kole zvane mezhebi koje se po njihovim osnivaima nazivaju hanefijska, malikijska, afijska i hanbelijska - erijatsko pravo je u naelu nastojalo obuhvatiti cjelokupni ivot muslimana pa je sadravalo kako propise o vjerskim obredima tako i razne svjetovne norme - obligaciono pravo kao i agrarno i finansijsko ostalo je izvan domena erijata ali su jazovi izmeu erijatskog prava i normativnih potreba drave premotavani zakonodavnom aktivnosti sultana kroz zakonike zvane kanuni, fermani i hatierifi - pored erijatskog i dravnog ili kanunskog prava, u stalnoj upotrebi bilo i milletsko pravo (u Bosni primjenjivano kanonsko pravo rimokatolike crkve, srpsko-pravoslavno crkveno pravo i obiajno pravo Jevreja) 2. Izvori katolikog kanonskog prava - osnovni izvori: crveno pravilo, zakon i skup tekstova, za crvu svetih spisa (Biblija sveta knjiga svih krana: Stari zavjet 46 knjiga, Novi zavjet 27) - crkveno zakonodavstvo: odluke crvenih sinoda i sabora, papski dekreti i enciklike, konkordati i drugi akti, mnoge kodifikacije 3. Izvori pravoslavnog crkvenog prava - izvori: Biblija, sveto predanje, pravila ili odluke prvih 7 vaseljenskih sabora i zakonski akti Carigradske patrijarije, te autokefalnih crkvi - u uskoj vezi sa Biblijom je sveto predanje (spisi koji potiu od svetih otaca i svjedoe o vjeri prvih krana) - poseban znaaj imaju kanonske odluke prvih 7 vaseljenskih sabora - nomokanon zbornik dravnih i crvenih zakona - Sava Nemanji 1. srpski arhiepiskop: 1219. nomokanon Svetosavska krmija 4. Izvori jevrejskog prava - 1. Hebrejska biblija ista knjiga koju krani zovu Stari zavijet (jevrejski biblijski kanon sadri 39 knjiga, dijele se u 3 kupine: zakon, proroci, spisi ili hagiografi; zakon se na hebrejskom naziva Tora koja obuhvata prvih 5 knjiga Biblije- Petoknjije ili Pentateuh) - 2. Talmud zbirka vjerskih i svjetovnih zakona, sastavljena iz 2 dijela: 1. Mina pisana verzija jevrejskog obiajnog prava, 2. Gemara tumaenje Mine i objanjavanje znaenja njenih propisa

5. Krivino pravo - osnov krivinog prava bilo erijatsko pravo a sva su se krivina djela dijelila u tri grupe: u prvu grupu spadala krivina djela za koja su kazne bile tano odreene (blud , kleveta, alkohol, kraa i razbojnitvo); u drugu grupu spadala su krivina djela za koja su kao kazna bili predvieni odmazda i plaanje umira ; u treu grupu spadala su krivina djela za koja je bila predviena samo vrsta kazne kao to je batinanje, globa odnosno novana kazna - sultan je kao ef drave odmjeravao svojim kanunnamama vrstu i visinu kazne za mnoga krivina djela (nastojei da svoju kaznenu politiku prilagodi fiskalnim potrebama drave pa su preovladavale imovinske kazne) - erijat nije pravio razliku u kanjavanju s obzirom na staleku pripadnost poinioca krivinog djela (pravila se jedino vjerska i spolna razlika) 6. erijatsko brano pravo - brak je graanskopravni, ugovorni odnos ija je punovanost zavisila od saglasnosti izjava volja 2 stranaka, mladoenje i nevjeste - brak smatran zakljuenim kada mladoenja uini branu ponudu (idab), a nevjesta prihvati (kabul) - mu davao, ili se obavezivao dati brani poklon (mehr) - brani ugovor se sklapao izmeu mladoenje i staratelja ili skrbnika mlade, koji je u tom inu bio njen zastupnik (vekil, veil) - razvod braka 8talak) je stvar koja je zakonita, ali je Bog ne voli 7. enidbeno pravo katolike crkve - zdruenje mukarca i ene koje se sastoji u neraskidivoj ivotnoj zajednici (boanska, ali i ustanova prirodnog ljudskog prava) i to je ugovor kojim muka i enska osoba uspostavljau zajednicu ivota usmjerenu na dobro enidbenih drugova, u 1. redu raanje i odgajanje potomstva - brak se smatra pravno neraskidivom vezom, ipak crkva doputa da se brane emocije ugase i da se stvarno rastave ali pravni odnos ne moe prestati - samo dvije krtene punoljetne osobe se mogu vjenati 8. Brano pravo pravoslavne crkve - brak se smatra svetom tajnom po kojoj se 2 lica vezuju u zajednicu radi raanja i vaspitanja djece - duhovno druenje, iznad veze prema ocu i majci, kao veza Hrista i njegove crkve - brak se sklapao izmeu 2 osobe, ako nema smetnji, u ckvi, pred bar 2 svjedoka - dozvoljava se razvod, iz odreenih razloga - 1933. dozvoljen mjeoviti brak, pod odreenim uslovima 9. Brano pravo Jevreja - povezivanje 2 familije radi osiguranja zakonitog potomstva - 4 etape ina enidbe: sporazum, predaja mohara, traenje nevjeste i vjenanje - razvod jednostrani in mua izjavom da mu ena vie nije ena i da on nije njen mu 10. erijatsko nasljedno pravo - nasljedno pravo bilo skoro u cjelosti regulirano odredbama Kur'ana - postavljeni opi principi nasljeivanja, ali i intestatski nasljedni red (feraiz) - mukoj i enskoj djeci pripadao dio onoga to ostave roditelji i roaci, pa bilo toga malo ili mnogo - mukarcu kao nasljedniku pripadalo koiko i 2 enama nasljednicama - kada se podmire testament i dug, nasljeuju: univerzalni nasljednici (srodnici po mukoj lozi asaba) i udjelni nasljednici (12 kategorija pobonih i daljih srodnika)

11. Sudska organizacija - sudsku vlast vrio kadija (presuivao, vodio krivine sporove po erijatskom pravu, a veinu sporova nemuslimani su rjeavali na osnovu svog milletskog prava ) - kadija bio nadlean za sve sporove koji su se ticali administrativnog, poreskog i zemljinog prava, vodio poslove starateljstva nad maloljetnicima, vrio nadzor nad poslovanjem vakufa, u njegovom prisustvu odreivane su cijene u ariji - o svim poslovima koje je obavljao, kadija je vodio posebne knjige zvane sidili, a suenjima i vijeanjima kod kadije prisustvovalo je 10-12 vjerodostojnih ljudi muslimana i nemuslimana (neformalna porota) - nije postojala institucija apelacije tj.albe a stranka je mogla, nezadovoljna presudom, obnoviti postupak ali pred istim kadijom - pored kadije organ sudske vlasti bio je i muftija kao najstariji islamski sveenik koji je u obliku fetve davao odgovore kako da se rijei izvjesno konkretno erijatsko pitanje - - u Bosni prema rangu bile 3 vrste kadija: 1. obini kadija, 2. mula, 3. naib. 12. Gradska i druga lokalna uprava i samouprava - 4 vrste naselja: velegrad - eher, mali grad - kasaba, trg - bazar, selo - karija - gradovi se uspostavljaju ili kao administrativna i sudska sredita i sjedita novih vlasti, ili kao kasabe na raznim putnim pravcima radi sigurnog trgovakog i drugog putnikog prometa / bitna uloga dervikih tekija - u Bosni jedino Sarajevo bilo osloboeno nameta muafnamom (oprosnom ili imunitetskom poveljom) - u gradovimapostojala posebna samouprava, sve zanatske i trgovake djelatnosti bile obuhvaene esnafskom ili cehovskom organizacijom putem udruenja - skuptina i uprava esnafa zvana londa propisivala standarde - na elu esnafa stajao cehmajstor, ehaja ili ustabaa, kalfabaa (starjeina kalfi mpomonika), jigit i au (izvrioci naredbi) - u Bosni ukinute esnafske naredbe 1850., kada se prelo na slobodno-trine ili kapitalistike standarde i pravila privreivanja 13. Vakufi - po erijatskom pravu vakuf je dobro ili imovina koju zavjeta, zvani vakif, dobrovoljno ostavlja na javnu upotrebu i opekorisne svrhe - vakufiti se mogla samo nepokretna imovina, kao to su zemlja, stambene zgrade i privredni objekti, odnosno izuzeta iz pravnog prometa - ta se imovina vie nije mogla prodati ili na drugi nain otuiti, - ako neko kao svoj vakuf sagradi damiju, on gubi pravo vlasnitva im se u njoj obavi prva javna molitva - najee su se podizali imareti, musafirhane te vodovodi i javne esme - erijatski sud je istovremeno, obino na prijedlog vakufa postavljao muteveliju (upravnika) koji je vodio poslove datog vakufa - vakuf je u pravilu bio opi i samostalni (srf) ijim se je dobrima koristila muslimanska zajednica, ali i nemuslimani, pa i stranci i svi putnici namjernici - u Bosni su postojali brojni mali i veliki vakufi - najpoznatiji su za bili vakufi Isa-bega Ishakovia, utemeljitelja Sarajeva, te Gazi Husrev-begov vakuf 14. Mulk - mulk ili erazi-memluke je bio privatna svojima za razliku od erazi-mirije, dravnog vlasnitva - posjednik mulka imao neogranieno pravo raspolaganja svojim posjedom - posjednik je mogao svoj mulk za ivota prodati ili na drugi nain otuiti, a u sluaju smrti njegova su mulkovna dobra nasljeivana po odredbama erijatskog prava - mulkom obino su bili obuhvaeni kua sa okunicom, baom i pola dunuma zemlje - u Bosni su u narodnom, kolokvijalnom govoru mulk zemlje obino nazivane milja odnosno miljevi 9

III TANZIMAT (REFORMA) I TANZIMATSKO PRAVO 1. Pojam i poeci tanzimata - tanzimatom se u najirem smislu rijei, naziva program i politika reformi i modernizacija tradicionalnih osmanskih institucija, kako bi se sprijeilo propadanje Carstva i njegova disolucija - tanzimat je obuhvatio reformu vojske, zatim reorganizaciju uprave i kodifikaciju osmanskog prava - termin tanzimat se javio krajem 30-tih 19. st., ali njegovi poeci nalaze se u posljednjoj deceniji 18.st. i vezani su za vladanje sultana Selima III - Selim III istovremeno predloio program reformi kojim bi se novim ustrojem vojske i promjenama u lokalnoj upravi ojaala centralna vlast - ovaj program naiao na snaan otpor lokalnih oligarhija, a iako ga je napustio usljed drugih problema, 1807. su ga skinuli s vlasti i uskoro ubili 2. Hatierif od Glhane - sultan Abdul Medid poeo svoju vladavinu 1839.g. izdavanjem poznatog Hatierifa od Glhane (Plemenitog ili asnog dekreta iz kue rua), koja se esto naziva osmanskom Poveljom sloboda kao Bill of Rights - sultan ovim aktom na prvom mjestu garantira svim svojim podanicima, bez obzira na religiju ili sektu, potpunu sigurnost ivota, asti i imetka - dalje se obeava uvoenje stalnog naina razrezivanja i ubiranja poreza (proklamira jednak i redovan sistem regrutiranja vojnika i trajanje njihove slube) - odreeno je da e ubudue svako optueno lice, poslije istrage i ispitivanja, biti javno sueno u skladu sa carskim i Boanskim pravom - svako ko posjeduje imovinu bilo koje vrste slobodan je s njom raspolagati bez ikakve smetnje od strane drugog lica - bit e donijet rigorozan zakon protiv pristrasnosti i uzimanja mita (ruvet), koje Boanski zakon proklinje i to je jedan od osnovnih uzroka raspadanja Carstva - Hatierifom od Glhane poelo je razdoblje reformi (tj.dovoenja stvari u red) 3. Hati Humajun (Hatt-i Humayun) - pored Hatierifa od Glhane drugi temeljni pravno-politiki akt bio Hati Humajun iz 1856.g. - Hati Humajun je u osnovi potvrdio i proirio listu obeanja datih Hatierifom od Gulhane (Hati Humajun je direktan rezultat) / bitna razlika: Hatierif nastao u zemlji, a Hati Humajun iniciran iz inozemstva - uslov za uzlazak u koncert Evrope bio je da osmanska vlada prihvati reforme kojima bi se garantirala jednakost svih graana Carstva; Porta se sloila da se izda nova reformska povelja u vidu (spontanog) carskog dekreta - sveano proglaenje Hati Humajuna obavio je sultan poetkom 1856.g. u prisustvu velikog vezira i mnogih drugih uglednih linosti - ovom je poveljom proglaena jednakost svih sultanovih podanika, bez obzira na vjeru, jezik ili rasu - proglaeno striktno pridravanje godinjeg budeta, osnivanje banaka, angairanje evropskog kapitala, kodifikacija krivinog i trgovakog prava, reforma zatvora, uspostavljanje mjeovitih sudova, zabrana upotrebe uvredljivih epiteta i ukidanje smrtne kazne za otpadnitvo od islama - Hati Hamujunom iz 1856.g. oznaen je poetak druge faze tanzimata, odnosno evropeizacije osmanskih institucija 4. Ramazanski zakon (zakonik) - Osmanski zakon o vlasnitvu nad nekretninama, pravnoj nauci je openit kao Ramazanski zakon ili zakonik, jer je donijet u mjesecu ramazanu 1858.g. (regulirani oni odnosi u agraru koje je zatekao Hatierif od Glhane), tom legalizacijom garantirano je ifluk-sahibijama batinsko (nasljedno) pravo na zemlju 10

- Ramazanski zakon razlikuje, s obzirom na njihovu pravnu prirodu pet kategorija zemljine svojine : 1. mulk je predstavljao privatno vlasnitvo kojim je njegov titular mogao neogranieno raspolagati, kako za ivota tako i u sluaju smrti (za ivota vlasnik je mogao svoj mulk prodati, dati u zakup), a u sluaju smrti vlasnika mulk imanje je nasljeivao po odredbama erijatskog prava 2. erazi-mirija -tu je spadala sva ziratna, tj. obradiva zemlja i znatan dio uma (na ovoj je zemlji vrhovno pravo vlasnitva pripadalo dravi) izuzeta iz pravnog prometa. Tako su ovim zakonom posjednici mirijskih zemljita (ifluk-sahibije i drugi) dobili odreeno pravo raspolaganja svojim posjedom. Mirijska zemlja, meutim, nije mogla biti predmet testamentalnog nasljeivanja. 5. vakufske zemlje (erazi mevkufe) - ramazanski zakon nije, donio nikakve bitne promjene 4. opinske zemlje (erezi-metruke) koje su bile u vlasnitvu seoskih opina (tu su najee spadali zajedniki paaluci i ispae, ume i vode, kojima su se seljaci slobodno koristili za svoje potrebe, 5. petu kategoriju nekretnina spadale su puste zemlje (mevati) su obuhvatali ledine, movarna i neplodna zemljita 5. Saferska naredba - poslije donoenja Ramazanskog zakona osmanska vlada je u septembru 1859.g. izdala posebnu Uredbu o iflucima u Bosni (Seferska naredba, jer je objavljena u mjesecu saferu) - Saferskom su naredbom konano ozakonjeni postojei agrarni odnosi u Bosni (naredbom je, ustvari, ozakonjeno postojee obiajno agrarno pravo, odnosno uspostavljanja iflukih odnosa) - tako je nastalo odreeno obiajno agrarno pravo - prema Seferskoj naredbi, posjednik zemljita je vlasnik koji to zemljite moe uz suglasnost drave prodati, zamijeniti, zaloiti i ostaviti svojim nasljednicima (seljaka koji dri i obrauje zemlju Seferska naredba smatra zakupcem, nema svojinskih prava na zemlju, mada njegov zakup ima dugoroni i nasljedni karakter) - odnosi izmeu posjednika i kmeta reguliraju se putem meusobnog zakupnikog ugovora koji se u naelu zakljuivao na odreeno vrijeme - kmet je mogao sam napustiti zemljite, otkazati zakupniki ugovor, ali tek po zavretku etve i smirivanja ljetine (ako bi zakupac napustio zemlju prije nego to je ljetina smirena, morao bi nadoknaditi posjedniku svu eventualnu tetu) - kmet je imao pravo pree kupovine ukoliko bi vlasnik prodavao ifluk, sve ove gradnje na ifluku (kmetskom selitu) izvodio je zemljoposjednik, a odravanje i popravke vrio je kmet - ova naredba je zateeno stanje agrarnih odnosa postavila na privatno-pravnu osnovu tretirajui ih kao dugoroni i nasljedni zakup zemljita 6. Medella (Osmanski graanski zakonik) - Osmanski graanski zakonik, knjiga pravnih propisa predstavlja slubenu kodifikaciju erijatskog obligacijonog, parninog i dijelom stvarnog prava (zakonik ustvari sadri jedno modernizirano i kodificirano hanefijsko tumaenje erijata) - Medella se sastoji od dva uvodna govora i esnaest knjiga u govoru prvom daje se definicija pravnike nauke (llmi Fikh) kao poznavanje erijatskih pravila o postupanju i ivljenu - u drugom govoru skupljeno je i navedeno 99 temeljnih pravinih prava odnosno opih pravnih naela Medella je i poslije pripasti Carstva ostala u upotrebi u Turskoj do 1926.g., kada je zamijenjena novim, sekularnim kodeksom graanskog prava (novi Turski graanski zakonik)

11