ERDAL TANAS KARAGL, LK STIKLAL MIHIOKUR

TRKYEDE ENERJ BORSASI

Analiz
S E TA | S i y a s e t , E k o n o m i v e To p l u m A r a t r m a l a r Va k f | w w w. s e t a v. o r g | Te m m u z 2 0 1 3

seta .

TRKYEDE ENERJ BORSASI

ERDAL TANAS KARAGL, LK STIKLAL MIHIOKUR

S E TA A N A L Z

Analiz
S ay: 6 8 | Te mmu z 2 0 1 3

seta .

TRKYEDE ENERJ BORSASI

ERDAL TANAS KARAGL, LK STIKLAL MIHIOKUR

NDEKLER
YNETC ZET | 3 1. GR | 6 2. DNYADAK ENERJ BORSALARI | 7 3. ENERJ GRNM: TRKYE | 10 4. TRKYEDE ELEKTRK PYASASININ OLUUMU | 11 5. ENERJ BORSASINDAN BEKLENTLER | 13 6. ENERJ BORSASI KURULU YAPISI | 16 7. SONU VE NERLER | 19

2 0 1 3 Ya y n h a k l a r m a h f u z d u r

T R K Y E D E E N E R J B O R S A S I

YNETC ZET
DNYADAK ENERJ BORSALARI 1. Gelimi lkelerin Enerji Borsas sreleri Trkiyede benzer ekilde ncelikle tek bir rnle balayp dier rnleri de kapsayacak ekilde ya da piyasalar aras ibirlikleri erevesinde geniletilmitir. 2. Avrupa lkeleri enerji piyasalarnda effafl salamak ve piyasa liberalizasyonunu gerekletirmek amacyla 1996 ylndan bu yana finans piyasalarnda enerji rnlerine yer verilmitir. 3. Almanya Fransa ortaklnda gn ncesi piyasasnda endeks olumas ve trev piyasalara bir referans fiyat oluturmas amacyla Enerji Borsasnda iletmeye baladktan iki yl sonra trev piyasalar oluturulmutur. 4. 2010 ylnda European Power Exchange (EPEX), European Energy Exchange (EEX) ve Powernext enerji borsalarnn ibirlii sonucunda EPEXde elektrik spot rnleri yer alrken, EEXde elektrik trev, gaz spot, gaz trev, karbon ve kmr rnleri, Powernextte ise gaz spot ve gaz trev rnleri ilem grmektedir. 5. Avrupa Enerji Borsalarnn ounluu hem elektrik hem de doalgaz piyasasnda ilem gerekletirmektedir. ENERJ GRNM: TRKYE 6. Elektrik retiminin birincil enerji kaynaklarna gre dalm incelendiinde, elektrik retiminin yzde 43 doalgazdan, yzde 24 hidrolikten, yzde 14 linyitten, yzde 15i kmrden ve yzde 3 ise rzgardan elde edildii grlmektedir. 7. Trkiyede mevcut durumda elektrik fiyatlamas yalnzca gn ncesi piyasalarda Trkiye Elektrik letmesi A.. (TEA)ta Piyasa Mali Uzlatrma Merkezi (PMUM) da belirlenmektedir. 8. Elektrik retiminin yzde 40tan fazlasnn doalgazdan salanmas, elektrik retimini eitlendirmenin ve doalgazda olan da bamlln azaltlmas ve dolaysyla elektrik piyasas yatrmlarnn artmasn gerektirmektedir. TRKYEDE ELEKTRK PYASASININ OLUUMU 9. Trkiyede serbest bir elektrik piyasasnn kurulmasna ilikin almalar 2001 ylnda 4628 sayl kanunun yaynlanmasyla hz kazanmtr. 10. Aralk 2009 tarihinde ise gn ncesi planlama, dengeleme g piyasas ve saatlik uzlatrma balamtr. 11. 1 Aralk 2011de ise gn ncesi planlama yerine gn ncesi piyasas devreye girmi ayrca bankalar zerinden teminat ve avans deme mekanizmas ilerlik kazanmtr. 12. 1 Aralk 2011 tarihinden itibaren kademeli gei srecinde beklenen gven piyasas byk oranda ilenmi ve sfr piyasa olan gnmz piyasas teminat mekanizmas bankalarn zerinden demelerle ilgilenebilir enerji kaynaklar destekleme mekanizmas iletilmeye balanmtr.

S E TA A N A L Z

13.

14. 15.

30 Mart 2013 tarihinde Enerji Piyasalar Anonim irketi (EPA), kanunlamtr. 6446 sayl kanun elektrik piyasasnda kamuoyunu ilgilendiren birok konuda nemli yenilikler ve deiiklikler getirmitir. Kanuna gre EPA zel bir anonim irket olacaktr. lk etapta yalnzca elektrik alm satmnn yapld bir spot piyasa grevi grecektir. Enerji Borsasnn kurulumu bata elektrik piyasalarnn liberalizasyonunun salanmas olmak zere bir ok adan gereklidir. ncelikli olarak elektrik piyasasnda fiyatlarn gerek deerinin bulunmasn salayacaktr.

EPATAN BEKLENTLER 16. Enerji Borsas alt yapsnn salam oluturulmas, piyasada gvenilir fiyat oluumunu salayacaktr. 17. Elektrik fiyatlar politik sebeplerle maniple edilememesi, elektrik ve ardndan gaz fiyatlar bir ok kresel ve yerel etkenin oluumuyla belirlenmesi piyasa katlmclarnn ncelikli beklentileridir. 18. Elektrik fiyatnn gn ierisindeki fiyat etkileimleriyle oluturulmas hem fiyat oluumunun net olarak grlebildii effaf bir ortam salayacak yani herkes alm satm fiyatlarn grebilecek; hem de elektrik iin gerek piyasa fiyatnn olumasn salayacaktr. 19. Bir baka unsur da nihai tketicilerin dedii fiyatlarda azal olaca beklentisidir. Bunun gereklemesi ksa vadede ngrlemese de orta ve uzun vadede liberal bir piyasa ortam salanmasna baldr. 20. Yeni sistemde elektrik piyasasnda oluacak fiyat piyasa arz talep ile oluan fiyat olacaktr, dolaysyla yatrmclar oluan bu fiyatta karllk grdnde gvenli bir ekilde yatrm yapmaya tevik edilmi olacaktr. 21. Uluslararas adan piyasalarda bulunmak isteyen katlmclar ve dorudan yatrmclar elektrik fiyatnn gvenli ve effaf oluunun grlmesi yatrmlarn artmasna katk salayacaktr. 22. Enerji Borsas yatrmclarn kar ve risk orantlamasnda ngr salayarak riski lmeye yarayacak yatrm aralar ortaya kmasn salayacaktr. 23. Sadece enerji sektrne yatrm yapacak olan yatrmclar deil herhangi bir sektre yatrm yapacak olan yatrmclarda retimde kullanaca elektriin uzun vadeli fiyatn ngrebilecei iin daha gvenilir ve effaf bir piyasa oluacaktr. ENERJ BORSASI KURULU YAPISI 24. Eer EPA bir kamu kuruluu olarak kurulsayd ve bir anlamda sadece PMUMun ad deitirilmi olsayd, Borsann Ankarada kurulacak olmas koordinasyon asndan nemli olacakt. Fakat, EPAn zel bir irket olmas ve borsann ilevinin artmas ngrlyorsa stanbulda kurulmas daha anlaml olacaktr.

T R K Y E D E E N E R J B O R S A S I

25.

26.

27.

28.

zel sektrn paynn yksek olmas, piyasa katlmclarndan her kesimin temsil edilmesi liberal bir piyasann olumas asndan nemlidir. Fakat dnyada sadece kamu olan ve sadece zel sektr olan borsalar mevcuttur. irketin kar amac gtmeyecek olmas ve nihai karar alcnn ve dzenleyicinin kamu olmas zel sektrn paynn fazla olmas salksz bir yapnn olumasn da engelleyecektir. Bu nedenle zel sektrn, tedarikilerin hatta byk tketicilerin hissedar olarak yer almas sistem ihtiyalarnn ksa srede zlmesine katk salayacaktr. Sistem yazlmnn Borsa stanbul Anonim irketinden (BST) ya da PMUMdan alnmas sz konusu olabilecei gibi, Nasdaq BST ortakl kapsamnda Nasdaqn sistem yazlmnn kullanlmas da sz konusu olabilir. Fakat uygun olan Nasdaqa baml kalmadan Trkiyedeki yapya uygun bir yazlmn gelitirilmesi gerekmektedir. Borsann Ankarada kurulmas gn ncesi ve gn ii piyasalarn ynetilecei yapnn Ankarada olmas ve stanbula mevcut kurumsal altyapnn aktarlmas zordur ve ayn zamanda koordinasyon eksikliine neden olabilecektir. Fakat elektronik ortamda ve web zerinden gerekletirilecek olan bu yapda Enerji Borsasnn piyasaya yakn olmas ok nemlidir. Avrupa Enerji Borsalar rneklerinde olduu gibi spot piyasalar ve trev piyasalar farkl yerlerde, hatta borsalarda olabilir. Bunun ileyie olumsuz bir etkisi olmayacaktr. Dolaysyla stanbul Finans Merkezi Projesi kapsamnda EPAn da stanbulda bulunmas nem arz etmektedir.

S E TA A N A L Z

TRKYEDE ENERJ BORSASI

1. GR
Trkiye ekonomisi son 10 ylda gerekletirilen yapsal reformlarla birlikte ciddi bir ekonomik byme gerekletirerek dier gelimekte olan lkelerden ayrmtr. Trkiye ekonomisinin bu byme srecine paralel olarak enerji tketimi de artmtr. Gelimi lkelerin enerji talepleri artk ok yava hzla artarken gelimekte olan lkelerin enerji talepleri yksek hzda artmaya devam etmektedir. Trkiyenin ise ekonomik iyilemelerdeki hzl dnm enerji tketiminde de grlm ve inden sonra dnyann enerji tketim hz en ok artan ikinci lkesi olmutur. 1Enerji tketim artndaki bu hzn Trkiyenin ilerleyen dnemlerinde de artarak devam etmesi beklenmektedir. Bu nedenle Trkiye enerji sektrne yatrm yapacaklar iin ok cazip bir lke haline gelmitir. Dier yandan, Trkiye birincil enerji tketiminde yzde 70in zerinde hammadde kaynaklar asndan da baml olduu iin ekonomik byme beraberinde cari aa da neden olmaktadr. Ayrca, Trkiyenin ihracatta rekabeti bir gce sahip olmas iin enerjide da bamlln azaltmas zorunludur. Bu amala enerji sektrnde birok strateji belirlenmitir. Enerji sektrnde hem arz gvenliini salamak hem de yatrmc ekmek, Trkiyenin ncelikli hedeflerinden olmu ve ekonomik hedefler bunlardan bamsz dnlemez hale gelmitir. Elektrik sektrnde de bu hedeflere ynelik olarak dzenlemeler yaplmtr. Bu dzenlemelerden en nemlisi 30 Mart 2013 tarihi itibariyle yrrle giren 6446 Sayl Elektrik Piyasas Kanunudur. Kanunun amac; elektriin yeterli, kaliteli, srekli, dk maliyetli ve evreyle uyumlu bir ekilde tketicilerin kullanmna sunulmas iin, reka6

bet ortamnda zel hukuk hkmlerine gre faaliyet gsteren, mali adan gl, is1. International Energy Agency, Word Energy Outlook, 2012.

T R K Y E D E E N E R J B O R S A S I

tikrarl ve effaf bir elektrik enerjisi piyasasnn oluturulmas ve bu piyasada bamsz bir dzenleme ve denetimin yaplmasnn salanmas olarak belirtilmitir. 2 Bu kanunun getirdii en nemli yenilik Enerji Borsasdr. Enerji Borsas bnyesinde spot ve trev olmak zere iki ayr piyasa yer alacaktr. Spot piyasalar Elektrik Piyasalar Anonim irketi (EPA) bnyesinde; trev piyasalar ise Borsa stanbul Anonim irketi (BST) bnyesinde yer alacaktr. Enerji Borsasnn kurulumu ile birlikte effaflk ve serbest piyasa ortamnda oluacak olan elektrik fiyatlarnn ngrlebilir olmas yatrmclar ekecek, Trkiyenin nemli bir enerji ss olmasn salayacak ve nihai tketicilere orta ve uzun vadede olumlu katklar salayacaktr. Enerji Borsasndan olumlu sonu alnmas, kresel piyasalarla entegrasyonun salanmas, spot rnlerin yer alaca ve yeni kurulacak olan EPAn ikincil mevzuatnn buna uygun dzenlenmesi ok nemlidir. Enerji piyasalarnda belirsizlik ortamn azaltc ve effaf bir piyasann oluturulmas ile; Trkiye enerji sektr hem yatrmclar iin daha cazip hale gelecek hem de enerji tedarikileri daha rekabeti bir ortam elde edeceklerdir. Bu rekabeti ortam da en nihayetinde son tketiciyi olumlu etkileyecektir. Bu analizin, ikinci blmde dnyadaki enerji piyasalarnn liberalleme sreleri ve Enerji Borsas rneklerine deinilecek, nc blmde Trkiyede enerji grnm verilecektir. Drdnc blmde Trkiye enerji piyasasnn oluumu tartlacaktr. Beinci blmde ise hem kamunun, hem reticilerin hem de tketicilerin Enerji Borsasndan beklentilerine yer verilecek ve bu beklentilerin gereklemesi iin mevcut durum koullar, BST ve Enerji Borsasnn benzerlikleri ve farkllar aklanacaktr. Altnc blmde ikincil mevzuat dzenlemelerinin hz kazand u gnlerde en ok tartlan Enerji Borsasnn kurulu yaps ve lokasyonu analiz edilecektir. Son olarak da genel bir deerlendirme yaplp Enerji Borsasnn ilerlik kazanmas ve amalarna ulamas iin yaplmas gerekenlere dair neriler sunulacaktr.

Enerji Borsasnn kurulumu ile birlikte effaflk ve serbest piyasa ortamnda oluacak olan elektrik fiyatlarnn ngrlebilir olmas yatrmclar ekecek, Trkiyenin nemli bir enerji ss olmasn salayacak ve nihai tketicilere orta ve uzun vadede olumlu katklar salayacaktr.

2.

DNYADAK ENERJ BORSALARI

Gelimi lkeler enerji piyasalarnda effafl ve piyasa liberalizasyonu ile finans piyasalarnda etkin bir rol oynamakta ve Enerji Borsasnn rnekleri bulunmaktadr. effaf bir piyasa yapsnn oluturulduu enerji sektrnde gelimi lkeler ciddi bir mesafe kaydetmitir. Bylece 2008 ylnda, kresel ekonomik kriz; 2011 ylnda ise Euro Blgesindeki mali kriz nedeniyle baz gelimi lkelerde nceki yllara nazaran bir azal gereklese de enerji piyasasnda liberallemenin hzland 2001 ylndan itibaren enerji sektr dorudan yabanc yatrmlarnda art gzlenmitir (Grafik 1). Bu artlar ile birlikte enerji arz gvenlii salanarak enerjide da bamllk azaltlmaya allm ve enerji retim kaynaklarnn yurt ii retimi de eitlilik kazanmtr.
2. Resmi Gazete, Elektrik Piyasas Kanunu, Kanun No:6446, 30 Mart 2013.

S E TA A N A L Z

GRAFIK 1. SEILMI LKELERIN ELEKTRIK, GAZ VE SU SEKTRLERINDE ALDIKLARI DORUDAN YABANCI YATIRIMLAR (MILYON DOLAR)
6000.0 5000.0 4000.0 3000.0 2000.0 1000.0 0.0 -1000.0 -2000.0 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

Avrupa lkelerinin enerji piyasalarnda effafl salamak ve piyasa liberalizasyonunu gerekletirmek amacyla 1996 ylndan bu yana finans piyasalarnda enerji rnlerine yer verdikleri grlmtr.

-3000.0 -4000.0 -5000.0 Almanya Trkiye sve

Kaynak: Organisation for Economic Cooperation and Development (OECD).

2.1 Avrupa Enerji Borsalar

Avrupa lkelerinin enerji piyasalarnda effafl salamak ve piyasa liberalizasyonunu gerekletirmek amacyla 1996 ylndan bu yana finans piyasalarnda enerji rnlerine yer verdikleri grlmtr. Avrupa lkelerindeki enerji borsalarnn sreleri tek bir rnle balayp daha sonra dier rnleri de kapsayacak ekilde geniletilmitir. Bu genileme bazen de piyasalar aras ibirlikleri eklinde gereklemitir. Avrupa enerji borsalarnn ilki 1996 ylnda kurulan European Power Exchange (EPEX) Spot kuruluudur. Enerji piyasalarnn serbestletirilmesi amacyla kurulan yap 1998 ylnda Almanya ve Avusturya lkelerinde, 2000 ylnda ise Fransada faaliyet gstermeye balamtr. Kurulu trev ilemler iin de dier Avrupa enerji borsalar ile ibirlii iindedir. Bu ibirlii 2001 ylnda Powernext kuruluu ile gerekletirilmi ve trev ilemler Fransadaki bu piyasada yer almaya balamtr. Almanya Fransa ortaklnda gn ncesi piyasasnda endeks olumas ve trev piyasalara bir referans fiyat oluturmas amacyla enerji borsasnda iletmeye baladktan iki yl sonra trev piyasalar oluturulmutur. 2002 ylnda ise Leipzig merkezli European Energy Exchange (EEX), kuruluu ile Frankfurt ve Leipzig borsalarnn ibirlii faaliyete gemitir. 2008 yl itibariyle elektrik spot rnleri EPEX spot bnyesinde birlemitir. 2010 ylnda ise EPEX, EEX ve Powernext enerji borsalarnn ibirlii sonucunda EPEXde elektrik spot rnleri yer alrken, EEXde elektrik trev, gaz spot, gaz trev, karbon ve kmr rnleri, Powernextte ise gaz spot ve gaz trev rnleri ilem grmektedir. Yine ayn ylda svire EPEXe dahil olmutur. 3 Bir dier Avrupa Enerji Borsas kuruluu ise Nordpool Spottur. 1990 ylnda skandinav lkelerinde kan enerji yasas ile enerji piyasasnda liberallemenin temelleri

atlmtr. 1991 ylnda elektrik enerjisi ticareti iin karar alnm ve 1993 ylnda irket
3. EPEX, EEX, Powernext, http://www.epexspot.com/en/, eriim:12.07.2013

T R K Y E D E E N E R J B O R S A S I

kurulmutur. Kurulu Norve ve sve ortaklnda 1996 ylnda Nordpool ASA olarak, yeniden adlandrlmtr. 1998de ise Finlandiya bu borsaya katlmtr. 1999da spot piyasalarda elektrik fiyatlar bu borsada belirlenmeye balamtr. 2000li yllarda ise Danimarka bu kurulua dahil olmutur. Daha sonra 2012 ylna gelene kadar dier Avrupa enerji borsalar ve irketleri ile ibirlii iinde elektrik ve doalgaz spot rnlerinin gn ii piyasalarda belirlenmesi srmtr. Kuruluun amac Avrupann spot rnlerde enerji piyasas lideri olmaktr. 4 Avrupa Enerji Borsalarnn ounluu hem elektrik hem de doalgaz piyasasnda Enerji Borsasnda ilem gerekletirmektedir. Hollanda, Belika ve ngiltere spot ve trev rnlerinin yer ald ve 1996 ylnda faaliyete geen APX elektrik spot piyasalarn; tezgah st rnlerin ilem grd ICE Endex ise elektrik trev, doalgaz spot ve trev piyasalarnn ilem grd kurululardr (Tablo 1).
TABLO 1. AVRUPADA FAALIYET GSTEREN ENERJI BORSALARI EPEX, Powernext, EEX Almanya Fransa Avusturya svire X X X X X X X Nordpool APX, ICE ENDEX Hollanda, Belika, ngiltere X X X X X X X X GME MIBEL OPCOM AEMO PJM

Enerji Borsas

skandinav lkeleri

talya

spanya, Romanya Portekiz

Avustralya

A.B.D

Elektrik Spot Elektrik Trev Gaz Spot Gaz Trev Karbon Kmr

X X

X X

Trkiyede Enerji Borsas srecinin gelimi lkelerdekine benzer ekilde ncelikle tek bir rnle balayp dier rnleri de kapsayacak ekilde ya da piyasalar aras ibirlikleri erevesinde genileyecei beklenmektedir.

Kaynak: Avrupa Enerji Borsalar nternet Siteleri.

Trkiyede Enerji Borsas srecinin gelimi lkelerdekine benzer ekilde ncelikle tek bir rnle balayp dier rnleri de kapsayacak ekilde ya da piyasalar aras ibirlikleri erevesinde genileyecei beklenmektedir. Trkiyede kurulacak olan Enerji Borsas Almanya Enerji Borsas rneine ok benzemektedir. Dev enerji borsalar olan bu kurulularn hissedarlk yapsna bakldnda ise Noordpool, APX ve GME yzde yz kamu borsas iken; dierleri kamu zel sektr ortaklnda bir yapda kurulmulardr. Kamu ve zel sektr ortakl kurulan bu borsalardan kamunun ve zel sektrn arlk yaplar deiiklik gstermektedir. rnein OPCOM yzde 90 kamu irketi iken yzde 10u halka ak bir ekilde ilem grmektedir. Bunun yan sra ynetiim mekanizmalarnda denetim ve gzetim nemli bir yer tutmakta ve sk bir ceza sistemi yer almaktadr. Trkiyedeki borsa yaps tasarlanrken de bu yaplarn gz nnde bulundurulmas ve Trkiyenin sistemine en uygun ynetiim yapsnn oluturulmas hedeflenmektedir. 5
9
4. Nordpool Spot, http://www.nordpoolspot.com/, eriim:12.07.2013. 5. Avrupa Enerji Borsalar nternet Siteleri.

S E TA A N A L Z

3.

ENERJ GRNM: TRKYE

Trkiyedeki elektrik retimi 2012 yl itibariyle 239.101 GWh; tketimi 241.974 GWhdir; kurulu g ise 57.058 MWhdir. Elektrik retimi doalgazdan, hidrolikten, linyitte, kmrden ve az da olsa dier kaynaklardan gereklemektedir. Elektrik retiminin birincil enerji kaynaklarna gre dalm incelendiinde, retimin yzde 43 doalgazdan, yzde 24 hidrolikten, yzde 14 linyitten, yzde 15i kmrden ve yzde 3 rzgardan elde edildii grlmektedir (ekil 1). 2012 yl elektrik enerjisi talebi ve elektrik enerjisi retiminin kaynaklara gre dalmna bakldnda doalgazda byk lde da baml olan Trkiye ekonomisi iin bu durum demeler dengesine negatif yansmaktadr. Bu nedenle elektrik enerjisi retimi iindeki yenilenebilir kaynaklarn paynn artrlmas ile bata ithal kaynaklar olmak zere fosil yaktlarn paynn azaltlmas nem arz etmektedir. Doalgazda olan da bamllk ve elektrik retiminin yzde 40tan fazlasnn doalgazdan salanmas, elektrik retimini eitlendirmenin ve dolaysyla elektrik piyasas yatrmlarnn artmasn gerektirmektedir.6
EKIL 1. ELEKTRIK ENERJISI RETIMININ ENERJI KAYNAKLARINA GRE DAILIMI (%)
Rzgar Di erleri 3% 1%

Trkiyede mevcut durumda elektrik fiyatlamas yalnzca gn ncesi piyasalarda Trkiye Elektrik letmesi A.. (TEA)ta Piyasa Mali Uzlatrma Merkezi (PMUM)da belirlenmektedir.

Kmr, Fuel Oil, Motorin 15%

Hidrolik 24% Linyit 14%

Do algaz 43%

Kaynak: TEA, Trkiye Elektrik retim letim statistikleri 2012.

Trkiyede mevcut durumda elektrik fiyatlamas yalnzca gn ncesi piyasalarda Trkiye Elektrik letmesi A.. (TEA)ta Piyasa Mali Uzlatrma Merkezi (PMUM)da belirlenmektedir. Gn ncesi piyasalarda bir oturumda 24 saatlik fiyat belirlenmektedir. Fakat kamu tarafndan belirlenen bu fiyatn en dk seviyede olup olmad piyasa katlmclar tarafndan gvenilir bulunmamaktadr. Piyasa katlmclar ise piyasa fiyatnn fiziksel retiminden ve datmndan bamsz olmasn istemektedirler. zel sektrn elektrik datmnda paynn yzde 35 seviyelerinde ve kamunun paynn yzde 40 dzeyinde olmas serbest piyasa olmad algsna neden olmakta ve bu nedenle fiyatlar arz ve talebe gre piyasa koullarnda belirlenmemektedir (Tablo 2) .
10

Kamunun sz sahibi olmas enerji fiyatlamasnda kar amac gderek hareket etmesi6. Ref: Enerji Grnm Trkiye

T R K Y E D E E N E R J B O R S A S I

ne engel olmaktadr. Bu da fiyatlarn serbest piyasada olumamasna ve yatrmclarn oluan fiyata gvenmemesine neden olmaktadr.
TABLO 2. TRKIYE ELEKTRIK ENERJI KURULULARA GRE KURULU G (30 HAZIRAN 2013 TIBARIYLE) Kurulular Kurulu g MW Katk % EA EAa bal ortaklk santral letme hakk devredilen santraller Yap ilet santralleri Yap ilet devlet santralleri Serbest retim irketleri Otoprodktr santralleri Toplam
Kaynak: TEA

Santral Says Adet 93 5 41 5 21 476 191 832

20.289,5 3.870,0 904,0 6.101,8 2.419,8 23.204,8 3.331,2 60.121,1

33,7 6,4 1,5 10,1 4,0 38,6 5,5 100,0

4.

TRKYEDE ELEKTRK PYASASININ OLUUMU

Trkiyede serbest bir elektrik piyasasnn kurulmasna ilikin almalar 2001 senesinde 4628 sayl kanunun yaynlanmasyla hz kazanmtr. 2003 ylnda ise kademeli gei sreci balam bu srede Avrupadaki enerji piyasalar enerji iletmecilii incelenmi ve Trkiyenin karakteristik zelliklerine uygun bir piyasa tasarm yaplmtr. Elektrik sektr reformu ve zelletirme stratejisi raporunda,7 2010 ylnda ise tm sektrn rekabete almasyla tketicilerin serbest piyasalardan daha fazla elektrik kullanabilme imkanlarnn artrlabilecei ngrlmtr. Buna ynelik ilk olarak 2006 ylnda Dengeleme ve Uzlatrma Piyasas alr hale gelmitir. Bu tarihten itibaren piyasa aktrleri ngremedikleri elektrik ihtiyalarn bu piyasadan karlamaktadr.8 kinci aama olarak 1 Aralk 2009 tarihinde ise gn ncesi planlama, dengeleme g piyasas ve saatlik uzlatrma balamtr. 1 Aralk 2011de ise gn ncesi planlama yerine gn ncesi piyasas devreye girmi ayrca bankalar zerinden teminat ve avans deme mekanizmas ilerlik kazanmtr. Gn ncesi piyasas katlmclara portfylerini dengeleme imkan salad gibi gn ncesinden kst ynetimine imkan tanmas amacyla ileme gemitir. Dengeden sorumlu grup ise dengesizlik maliyetinin etkin kontrol, dengesizliklerin azalmas, PMUM ve katlmclar iin idari prosedrlerin azaltlmasn amalamtr. Bununla birlikte, bankalar zerinden teminat mekanizmas ile de daha gvenilir bir yap ina edilmeye allmtr. Ayn zamanda teklif setinde deiiklik yaplarak, kolay uygulanabilir bir yap oluturulmas, talep tarafnda da dorudan teklif sunarak piyasaya katlmn salanmas ve teknik parametrelerin otomatik olarak dikkate alnd effaf bir yap oluturulmas amalanmtr.
7. Elektrik Enerjisi Sektr Reformu ve zelletirme Strateji Belgesi, 17.03.2004. 8. Avrupa Birlii Genel Sekreterlii, Ulusal Program Ekonomik Kriterler, 2008.

1 Aralk 2011de gn ncesi planlama yerine gn ncesi piyasas devreye girmi ayrca bankalar zerinden teminat ve avans deme mekanizmas ilerlik kazanmtr.

11

S E TA A N A L Z

1 Aralk 2011 tarihinde devreye giren gn ncesi piyasas ile fiyat belirlenerek effaf bir elektrik piyasasna kademeli gei srecinde piyasa gveni byk lde temin edilmitir. Ayn zamanda bankalar zerinden teminat sistemi getirilerek TEA ve PMUM aktif olarak piyasa denetimini salamtr. Bu srete piyasa katlmclar bilgilendirilmi bu amala eitimler verilmi, piyasa ilerinin uzlatrlmas ile ilgili gerekli bilgi birikimi kazandrlmtr. Mevcut durumda da elektrik piyasasnda fiyatlar, dengeleme g piyasas ve yan hizmetler piyasas PMUM tarafndan yrtlmektedir. 9

Enerji Borsas mevcut dzenlemelerle sadece elektrik piyasalarn kapsasa da nmzdeki dnemlerde borsann geniletilmesi, kmr, karbon, doalgazn dahil edilmesi gndeme gelecektir.

4.1 Trkiyede Enerji Borsas

30 Mart 2013 tarihinde yrrle giren 6446 sayl kanun elektrik piyasasnda kamuoyunu ilgilendiren birok konuda nemli yenilikler ve deiiklikler getirmitir. Kanuna gre Enerji Piyasalar Anonim irketinin (EPA), 6 ay ierisinde kurulmas ngrlmektedir. Bu kanuna gre EPA, piyasa iletim lisans kapsamnda, Borsa stanbul Anonim irketi ile TEA tarafndan bu Kanun kapsamnda iletilen piyasalar dndaki organize toptan elektrik piyasalarnn iletim faaliyetini yrtr. EPA, TEA tarafndan piyasa iletim lisans kapsamnda iletilen organize toptan elektrik piyasalarnn mali uzlatrma ilemleri ile birlikte gerekli dier mali ilemleri de yrtr. Bunun iin ana szlemelerin, ikincil mevzuatn oluturulmas gerekmektedir. Yeni elektrik piyasas kanunu elektrik piyasasn e blmektedir. Birincisi EPAn iletecei spot piyasa olan gn ii piyasa; ikincisi trev ilemlerin yer ald ve BST tarafndan iletilecek olan trev piyasa, ncs de TEA tarafndan salanacak olan dengeleme g piyasasdr (sistemin ilemesi iin gereken rezervlerin bulundurulmas, yedeklerin devreye alnmas, yan hizmetler piyasas gibi elektrik sistemini ayakta tutmas iin gerekli olan piyasadr). EPAn zel bir anonim irket olaca ngrlmektedir. Bu anlamda piyasalarn dahil olma srecine kendi bnyesi ierisinde karar verecektir. Fakat ilk etapta yalnzca elektrik alm satmnn yapld bir spot piyasa10 grevi grecektir. Ayn zamanda elektrik alm satmna ilikin trev piyasalarda11 BST bnyesinde ilem grecek ve elektriin fiyat belirlenecektir. Enerji Borsas mevcut dzenlemelerle sadece elektrik piyasalarn kapsasa da nmzdeki dnemlerde borsann geniletilmesi, kmr, karbon, doalgazn dahil edilmesi gndeme gelecektir. lk olarak halihazrda PMUM bnyesinde belirlenen gn ncesi piyasa girecek, sonrasnda ise gn ii ilem yapmaya ynelik olarak gn ii piyasas EPAn iinde yer alacaktr.

9. Nezir Ay, Dengeleme ve Uzlatrmada TEAn Deneyimi ve Piyasa Katlmclarna neriler, 15.06.2011.

12

10.Spotpiyasa,finansalvarln imdikipiyasafiyatzerindenilemyaplanpiyasalardr. Bir rnn al veya satnn ilem tarihinde belirlenen fiyat zerinde en ok iki i gn sonrasnda gerekletirildii piyasayaSpot Piyasadenir. 11. Standartlatrlm trev ilem szlemelerinin vadeli alnp satld, gerekletirilen takaslarn bir kurum tarafndan garanti edildii, borsa bnyesinde ileyen piyasalardr.

T R K Y E D E E N E R J B O R S A S I

EPA, PMUMdan farkl olacak ve PMUM kaldrlacaktr. Fakat bu hazrda ileyen gn ncesi piyasasn tamamen brakp yeni bir yap kurmay gerektirmemektedir. PMUMgn ncesi piyasadaki know-how EPAn ierisine aktarlacaktr. Yaplacak olan PMUMun tecrbesini bilgisini, iletim sistemlerini, yazlm sistemlerini, enformasyon teknolojilerini EPAn bnyesine almaktr. Enerji Borsasnn kurulumu bata elektrik piyasalarnn liberalizasyonunun salanmas olmak zere bir ok adan gereklidir. ncelikli olarak elektrik piyasasnda fiyatlarn gerek deerinin bulunmasn salayacaktr. Serbest piyasa ortamnda en nemli unsur olan gerek fiyatn bulunmas Enerji Borsasnda uzun vadeli fiyatlarn, gn ncesi ve gn ii piyasalarda da ksa vadeli fiyatlarn bulunmas ile birbirine referans oluturarak elektrik piyasasnda gerek fiyat bulunacaktr.

5.

ENERJ BORSASINDAN BEKLENTLER

5.1 Piyasa Katlmclarnn Beklentileri

EPA esasnda spot piyasa olacak fakat misyonu gvenilir fiyat oluumunu salamak olacaktr. Bunu ise Borsa stanbul bnyesinde yer alacak olan trev piyasalarn da var olduu Enerji Borsas salayacaktr. Bylece risk ynetimi ve ilem hacmi art sz konusu olacaktr. Enerji Borsas alt yapsnn salam oluturulmas piyasada gvenilir fiyat oluumunu salayacaktr. Sektrn altyaps salkl olursa enerji piyasasnda yaplan ilemler daha gvenilir olacaktr. Elektrik fiyatlarnn politik sebeplerle maniple edilememesi, elektrik ve ardndan gaz fiyatlar bir ok kresel ve yerel etkenin oluumuyla belirlenmesi piyasa katlmclarnn ncelikli beklentileridir. Piyasaya mdahale edilmemesi de bu beklentinin bir baka unsurunu oluturmaktadr. Piyasada gvenilir bir fiyat oluumu iin oluan bu fiyata referans bir fiyat gerekmektedir. Bu nedenle trev piyasalarda oluacak olan uzun vadeli fiyatlar gn ncesi piyasalarda belirlenen fiyata bir referans niteliinde olacaktr. Dolaysyla likiditesi, ilem hacmi yksek bir trev piyasa oluturulduunda gn ncesi fiyata referans bir fiyat oluacaktr. Bylece piyasa katlmclar fiyat oluum srecini effaf bir ekilde izleyecek ve uzun vadede fiyatlarn ne olacan ngrebilecektir. Referans fiyat oluumuyla birlikte de oluan fiyatn serbest piyasa koullarnda olutuu ve gerek fiyat olduu gveni salanacaktr. Elektrik piyasasnda fiyatlar gnlk ihalelerle Piyasa Mali Uzlatrma Merkezi (PMUM)da belirlenmektedir. Gn ncesi piyasalar olarak adlandrlan bu fiyat oluturma mekanizmasna Enerji Borsasnn katks elektrik fiyatnn gn ierisindeki fiyat etkileimleriyle oluturulmas hem fiyat oluumunun net olarak grlebildii effaf bir ortam salayacak yani herkes alm satm fiyatlarn grebilecek; hem de elektrikte gerek piyasa fiyatnn olumasn salayacaktr.

Piyasada gvenilir bir fiyat oluumu iin oluan bu fiyata referans bir fiyat gerekmektedir. Bu nedenle trev piyasalarda oluacak olan uzun vadeli fiyatlar gn ncesi piyasalarda belirlenen fiyata bir referans niteliinde olacaktr.

13

S E TA A N A L Z

u anda elektrik piyasasnda oluan fiyat oluumu effaf bir piyasada gereklemedii iin piyasa katlmclar tarafndan gvenilir bulunmamaktadr. Bir baka unsur da nihai tketicilerin dedii fiyatlarda azal olaca beklentisidir. Bu sonucun olmas ksa vadede ngrlemese de orta ve uzun vadede liberal bir piyasa ortam salanmasna baldr. En nihayetinde elektrik fiyatlar nemli lde doalgaz fiyatlarndan etkilenmektedir. Doalgaz fiyatlarnn ve arz gvenliinin Enerji Borsas ile bir fayda salanmas sadece elektrik rnnn ald bir borsada ilk etapta etkili olmas beklenmemektedir. Ayrca fiyatlarn deceinin garanti altna alnmas gibi bir kesinlik

Uluslararas adan piyasalarda bulunmak isteyen katlmclar ve dorudan yatrmclar elektrik fiyatnn gvenilir olmas ve fiyat oluumunun effaflnn katlmclar tarafndan grlmesi yatrmlarn artmasna katk salayacaktr.

ya da garanti piyasaya mdahale edildii izlenimi uyandracaktr. Bu nedenle serbest piyasa ortamnda nihai tketicinin deyecei fiyatlarn deceine dair kesin ve srekli bir durum sz konusu deildir. Arz ve talebin belirledii bir fiyat olumas ve derinlikli bir piyasa olumas halinde ise tketicilerin deyecei fiyatlarda bir dme olacan beklemek mmkndr. Dolaysyla fiyatla ilgili ngrde bulunmak u an iin zor grnmektedir. Serbest piyasada ve gvenilir fiyat oluumu Enerji Borsas ile birlikte BST tarafndan iletilecek olan vadeli rnlerin varln beraberinde getirecektir. Belirli bir dnemde gelecee ynelik olarak bir fiyat oluacak, bu dnem ierisinde alm satmla birlikte ileye ileye dnem sonu fiyatna ulaacaktr. kinci olarak spot piyasa ierisinde gn ncesi ve gn ii fiyatlar oluacaktr. Reel zamana ulatmzda ise TEA tarafndan bir dengeleme fiyat ortaya kacaktr. Bu fiyatlarn tm EPA ierisinde arz ve taleple belirleniyor olacak ve realizasyon noktasnda fiyatlar ayn olacak, fiyatlar birbirine referans olacaktr. Bylece elektrik fiyatlarndaki piyasa oluum mekanizmas grlebilecei iin fiyatn gvenilirliine dair soru iaretleri ortadan kalkacaktr.

5.2 Yatrmclarn Beklentileri

Yeni sistemde elektrik piyasasnda oluacak fiyat, piyasa arz talep dengesiyle oluan fiyat olacaktr, dolaysyla yatrmclar oluan bu fiyatta karllk grdnde gvenli bir ekilde yatrm yapmaya tevik edilmi olacaktr. Uluslararas adan piyasalarda bulunmak isteyen katlmclar ve dorudan yatrmclar elektrik fiyatnn gvenilir olmas ve fiyat oluumunun effaflnn katlmclar tarafndan grlmesi yatrmlarn artmasna katk salayacaktr. Dier yandan, Enerji Borsas araclyla uzun vadede oluacak olan fiyat ile reticiler risklerini ynetebileceklerdir ve kar amacna yneleceklerdir. Enerji Borsas bu anlamda yatrmclarn kar ve risk orantlamasnda ngr salayarak riski lmeye yarayacak yatrm aralar ortaya kmasn salayacaktr. Enerji sektrndeki yatrmclarda satacaklar elektriin fiyat hem uzun vadede ngrebilmeleri hem de Trkiye ekonomisinin byyen dolaysyla enerjiye olan talebi srekli artan yapsn gz nnde bulundurarak yatrmlar ekmede bir unsur olacaktr. Yatrmc yatrmnn boa gitmeyeceini, yatrmlarnn karln alaca gvenini piyasada grecektir. Yatrmclarn talebe bal olarak piyasada elektrik fiyatna dair ngrleri halihazrda bulunsa da bu ngrye uzun vadede referans fiyat olutu-

14

T R K Y E D E E N E R J B O R S A S I

racak mekanizmann Enerji Borsas araclyla kurulmas yatrmclar cezp edici bir unsur olacaktr. Enerji sektrnde yatrmclarn zendirecek ve piyasann liberallemesini salayacak bir baka unsur da elektrik zelletirmeleridir. Fiyatlarn kamu tarafndan belirlendii mevcut sistemde fiyatlar adil bir ekilde belirlense de kamunun elindeki retim gc de fiyatlar etkileme de bir unsur olmakta, dolaysyla fiyatlara olan gvensizliin bir nedenini oluturmaktadr. zel sektrn daha fazla pay sahibi olmas ve daha rekabeti bir piyasann olumas fiyatlarn gvenilirliini artracaktr. 2008 ylnda balayan elektrik datm piyasasnda zelletirmelerde 2013 yl itibariyle tamamlanacak olmas, datm irketlerinin elektrik alm satmnda, yapacaklar yatrmlardaki parametreleri kendilerinin belirleyecek olmas enerji sektr yatrmlarn artraca gibi, Enerji Borsasna katlmclarn artmasna ve borsann derinlik kazanmasna katk salayacaktr. Enerji sektr yatrmclar enerji piyasasnn likiditenin daha gven uyandran enerji reticilerinin rettikleri enerjiyi nereye satacaklar endiesini aramadan, talebi hzla artan Trkiyede rahatlkla yatrm yapmas ve yatrm karar alabilecekleri ngrlebilir ortamn olumas gerekmektedir. Dier yandan, Trkiye corafi konumundan kaynakl enerji ss olma avantajn yllarca deerlendirilememi, enerjide blgesel bir aktr haline gelememitir. Ekonomik gelimelerdeki son 10 yllk dnm ise enerji politikalarna younlamay, enerjide daha etkin hareket kabiliyeti salamay beraberinde getirmitir. Enerji Borsasnn kurulmas da Trkiyenin enerjide blgesel bir aktr haline gelmesi, enerji ticaret ss olmas hususunda atlan nemli bir admdr. Enerji piyasasnda kresel entegrasyonun salanmas ve Trkiye Enerji Borsas ile blgesel bir piyasa oluturulmas beklenmektedir. Enerji Borsas rnlerine elektrikten sonra doalgazn da girmesiyle birlikte, jeopolitik konum ve faaliyete geirilmesi planlanan boru hatt projeleri kapsamnda deerlendirildiinde blgesel bir piyasa oluturulabilecektir. Bu sistemle beraber piyasa birlemelerinin ve ibirliklerinin gerekletirilmesi ticaretin karlkl anlamalar snrndan kp, piyasa zerinden hzl ve yksek miktarlarda ticaret hacminin gerekletirilmesine platform salayacaktr. Bylece fiyatlara ynelik pheler ortadan kalkarak blgesel ticarette de effaf bir piyasa ortam oluacaktr. Sonu olarak, Enerji Borsasnn kurulmas ve elektrik trev piyasalarnn sistem iine dahil olmasyla birlikte elektrikte fiyat ngrlebilirlii artacaktr. Dolaysyla yatrmclar orta ve uzun vadede fiyatlar ngrebilecek, bir referans fiyat oluacaktr. Sadece enerji sektrne yatrm yapacak olan yatrmclar deil herhangi bir sektre yatrm yapacak olan yatrmclarda retimde kullanaca elektriin uzun vadeli fiyatn ngrebilecei iin daha gvenilir ve effaf bir piyasa oluacaktr. Bylece enerji trev piyasalarnda gelecee ilikin fiyatlarn ngrlebilmesiyle oluan fiyat esneklii sa15

Enerji Borsasnn kurulmas da Trkiyenin enerjide blgesel bir aktr haline gelmesi, enerji ticaret ss olmas hususunda atlan nemli bir admdr.

S E TA A N A L Z

yesinde yatrmclar retim faaliyetlerini, elektrik tketim saatlerini ve miktarlarn bu fiyatlara gre dizayn edebilecektir. Bu durum talep ynetiminin gelimesi anlamnda retim mekanizmasna katk salayacaktr.

5.3 BST- EPA Aras Benzerlikler ve Farkllklar

EPA spot rnlerin yer ald bir irket olacak ve ilk etapta satlan rn fiziksel bir varlk olduu iin, BSTteki katlardan bu anlamda ayrlmaktadr. Borsa tamamen kat zerinde hisselerin alnp satld bir mekanizma iken EPAta fiziksel bir varln alm satm sz konusudur. Tpk BSTte olduu gibi Enerji Borsasnda da speklasyon12 ve maniplasyon13 kavramlar sz konusu olacaktr. Pozisyon alp gelecekte para kazanma zerine kar amac gden piyasa katlmclar Enerji Borsasnda da speklasyon yapacaklardr. Fakat maniplasyon kabul edilebilir deildir. Enerji Borsas ile menkul kymetler borsalar arasnda farklar bulunmaktadr. Enerji fiziksel bir emtiadr. Menkul kymetler iktisadi enstrmanlardr ve finans sektrnn bir parasdr. Enerji Borsas oluturulmasnn amac elektrik ve gaz piyasalarnda arz gvenlii iin uygun koullarn salanmas, retim iin uzun vadeli yatrm sinyalleri gnderilmesi, ksa vadeli portfy optimizasyonu, risk ynetimi; menkul kymetler borsasnn amalar ise riskten korunma ve risk ynetimi ayrca speklasyondur. Dier yandan, hisse senedi, tahvil, bono gibi aralarn alnp satld borsada maniplasyon sonucu birileri para kazanrken birileri kaybedecektir. Fakat Enerji Borsasnda fiziksel bir rn alnp satlmaktadr dolaysyla piyasann liberallemesi nnde ciddi bir engel gibi durmaktadr. Enerji Borsasnda fiyatlandrma, emtia fiyatlarn rnlerin retim, tketim ve tama gibi fiziksel ynlerine gre ekillenir ve fiyat oluumu/etkileri farkldr. Finansal piyasalara gre fiyat oynakl daha yksektir ve elektrik depolanmaz. Menkul kymet fiyatlar ise ekonominin genel durumundan ve mnferit irket durumundan etkilenmektedir. Fiyat oluumu, genel ekonomik duruma ve irketlerin kendilerine baldr. Enerji Borsasnda gn iin piyasas iin 7/24 piyasa iletimi gerekir. Menkul kymetler borsasnda ise piyasa gnlk alma saatleri iinde aktr. Enerji borsalarnda piyasa katlmclar enerji tedarikileri ve reticiler, sistem dengeleme iin ebeke iletmecileri, enerji ticareti irketleri, sanayi, finans kurulular; Menkul kymetlerde ise bankalar ve yatrm ve hedge fonlardr.

30 Mart 2013 tarihinden itibaren EPA iin alt ay ierisinde ana szlemenin hazrlanmas ve buna ynelik olarak ikincil mevzuat dzenlemeleri yaplaca ngrlmektedir.

6.

ENERJ BORSASI KURULU YAPISI

6446 sayl kanun ile birlikte kanunda yer alan hkme gre kanunun yrrle girdii 30 Mart 2013 tarihinden itibaren EPA iin alt ay ierisinde ana szlemenin hazr16
12. Piyasada gereklemesi muhtemel grlen fiyat deiikliklerinden faydalanmak gayesiyle yaplan muameledir. Speklatif ilemler balca fiyatlarn artaca beklentisine dayanr. 13. Olmayan bir eyi varm gibi gstererek yanl haberler ve sylentilerle gerek olmayan ilemlerle rant elde etmeye almaktr.

T R K Y E D E E N E R J B O R S A S I

lanmas ve buna ynelik olarak ikincil mevzuat dzenlemeleri yaplaca ngrlmektedir. EPAn tekilat yaps ve alma esaslarnn bir ynetmelikle alt ay ierisinde hazrlanmas beklenmektedir.14 Bu nedenle iinde bulunulan srete zel sektrn, kamu temsilcilerinin ve tm piyasa katlmclarnn zerinde en ok durduklar konular, hissedarlk yaps nasl olmal ve EPA nerede kurulmal hakkndaki noktalardr. EPAn hissedarlk yaps ve lokasyonuna ilikin bu tartmalarda dnyadaki spot piyasalarn rnekleri incelenmekte ve etkin bir yap oluturulmaya allmaktadr. Bu srete piyasann tmyle temsili esas alnmakta, katlmclarn grlerine yer verilerek dzenlemeye gidilmeye allmaktadr. Bu dzenlemeler yaplrken Trkiyenin mevcut koullar ve brokratik yap gz nnde bulundurulmal, kar amac olmayan EPAn bir zel sektr kuruluu niteliinde olmas nemsenmektedir.

6.1 Hissedarlk Yaps

Kanunda yer alan hkme gre EPAtaki kamu kurulularnn ve kamu sermayeli irketlerin dorudan ve dolayl toplam sermaye pay, BST hari yzde on bei aamaz, Bakanlar Kurulu bu oran iki katna kadar artrmaya yetkilidir ve EPAa hissedar olan kurulular, kamu sermayeli irketler ve BST, EPAn ynetiminde temsil edilir denmektedir. EPAn hissedarlk yapsna ynelik bu dzenlemeye gre, irketin bir KT olmaktan karlp zel bir yapya kavuturulmas esas alnmtr. Buna gre kamunun pay yzde 30u geemeyecektir. Yzde 30 olabilecek olan bu pay ise sistem operatr olan TEAa verilecei, yzde 30un yzde 15lik paynn ise gelecek dnemlerde gaz piyasalarnn da borsaya dahil olaca hedefiyle gaz operatr olan BOTAta bulunmas ngrlmektedir. BSTin paynn ise yzde 30 ve ya daha fazla olmas tartlmaktadr. EPAta hissedar pay dalmnda, dnyadaki dier Enerji Borsas rneklerinde olduu gibi en yksek pay zel sektrn almas beklenmektedir. Buna gre sunulan neriler arasnda en ok dile getirilen zel sektrn paynn yzde 40 olaca eklindedir. zel sektrn paynn yksek olmas, EPAn kar amac gden bir irket olaca anlamna gelmemektedir. zel sektrn EPAn hissedarlarndan biri olmak istemesinin en nemli nedeni dzenlemelerde sz sahibi olabilmek ve sektrn serbest piyasa ortamnda fiyatlarn belirlenmesine katk salayacan beklemeleridir. zel sektrn paynn yksek olmas, piyasa katlmclarndan her kesimin temsil edilmesi liberal bir piyasann olumas asndan nemlidir. Fakat dnyada sadece kamu olan ve sadece zel sektr olan borsalar mevcuttur. irketin kar amac gtmeyecek olmas ve nihai karar alcnn ve dzenleyicinin kamu olmas zel sektrn paynn yzde 40 ya da daha fazla olmas durumunda da salksz bir yap da olmasn engelleyecektir. Bu nedenle zel sektrn, tedarikilerin hatta byk tketicilerin hissedar olarak yer almas sistem ihtiyalarnn ksa srede zlmesine katk salayacaktr.
14. Resmi Gazete, Elektrik Piyasas Kanunu, Kanun No:6446, 30 Mart 2013.

EPAn sadece ad deitirilmi olsayd Ankarada kurulmas koordinasyon asndan gerekli olurdu. Fakat zel bir irket olmas ve borsann ilevinin artmas ngrlyorsa stanbulda kurulmas nem arz etmektedir.

17

S E TA A N A L Z

6.2

Lokasyon ve Yazlm Altyaps

EPAa ilikin bir baka belirlenmesi gereken husus da, borsann nerede kurulaca ve sistem alt yazlmn nasl gerekletireceine ilikindir. Sistem yazlmnn BSTten ya da PMUMdan alnmas sz konusu olabilecei gibi, Nasdaq BST ortakl kapsamnda Nasdaqn sistem yazlmnn kullanlmas da sz konusu olabilir. Fakat uygun olan Nasdaqa baml kalmadan Trkiyedeki yapya uygun bir yazlmn gelitirilmesi gerekmektedir.

Enerji Borsas kurulduunda, Avrupann Almanya ve Fransadan sonra dnyann nc byk Enerji Borsas olaca ngrlmektedir.

Belirlenmesi gereken ncelikli konulardan bir dieri olan irketin Ankarada m yoksa stanbulda m olaca ise nemli bir tartma konusudur. irketin Ankarada ya da stanbulda kurulmasnn iki ehir iinde farkl avantajlar olmakla birlikte ileyi asndan etkinlik gz nnde bulundurulacaktr. Mevcut ileyi asndan PMUMun ve sistem operatr olan TEA Ankarada olduu iin EPAn da Ankarada PMUMun mevcut personel kadrosuyla devam etmesi koordinasyon ve personel asndan faydal olacaktr. Borsann Ankarada kurulmas gn ncesi ve gn ii piyasalarn ynetilecei yapnn Ankarada olmas ve stanbula mevcut kurumsal altyapnn aktarlmas zordur, ayn zamanda koordinasyon eksikliine neden olabilecektir. Fakat elektronik ortamda ve web zerinden gerekletirilecek olan bu yapda Enerji Borsasnn piyasaya yakn olmas ok nemlidir. Eer EPA bir kamu kuruluu olarak kurulsayd ve bir anlamda sadece PMUMun ad deitirilmi olsayd Ankarada kurulmas koordinasyon asndan gerekli olurdu. Fakat zel bir irket olmas ve borsann ilevinin artmas ngrlyorsa stanbulda kurulmas nem arz etmektedir. EPA bir kamu kurumu gibi kurgulanmas durumunda u anki durumdan farkl bir ey ortaya kmayacaktr. Bu nedenle EPAn farkl bir yapda olmas gerekmektedir. TEAta yetien elemanlarn bilgi birikimini EPAa aktarmas nemlidir. Fakat imdiki haliyle yetien elemanlar bnyesinde muhafaza etmekte zorluk ekilmekte, uzmanlar zel sektrde almay tercih etmektedir. Bu nedenle EPAn personel politikasna ynelik olarak birtakm ncelikler verilmesi beklenmektedir. Bu nedenle kalifiye personelin kamu bnyesinde istihdam edilmesinde skntlar yaanabilmektedir. Enerji piyasasnn doas gerei srekli ileyen dinamik bir piyasa sz konusudur. Bu da teknik altyapnn ve personel donanmnn ok nemli olduunu gstermektedir. Yazlm altyapsn salkl bir ekilde idare edebilecek ve iletmeyi salkl bir ekilde yrtebilecek personele ihtiya duyulacaktr. Sonu olarak, Enerji Borsasnn kurulduu yerle ilgili olarak karar verilirken Dnyadaki ve Avrupa Enerji Borsalar rneklerinde olduu gibi spot piyasalar ve trev piyasalar farkl yerlerde, hatta borsalarda olabilir. Bunun ileyie olumsuz bir etkisi olmayacaktr. Dolaysyla stanbul Finans Merkezi Projesi kapsamnda EPAn da stanbulda bulunmas nem arz etmektedir.

18

T R K Y E D E E N E R J B O R S A S I

7.

SONU VE NERLER

Trkiye Enerji Borsas ok byk bir potansiyele sahiptir. Enerji Borsas kurulduunda, Avrupann Almanya ve Fransadan sonra dnyann nc byk Enerji Borsas olaca ngrlmektedir. Trkiye enerjide transit lke olmas, dou ile baty birletirmesi nedeniyle ok fazla gelime potansiyeline sahiptir. Borsann oluumu sonrasndaki srete ise Trkiye dier enerji borsalarndan farklln piyasa entegrasyonu ile ortaya koyacaktr. Trkiyenin gelimi bir Enerji Borsas terminali olmas iin en byk gereksinimlerin banda siyasi istikrar gelmektedir. Enerji Borsas ierisindeki paydalar sektrn tm katlmclar tarafndan temsil edilmesi en nemli hususlardan biridir. Bu oluum srecinde katlmclar kendileri iin en uygun olan konumu aktaracaktr, ok sesli olmas da tm sektrn temsilini beraberinde getirecektir. Mevcut durumdaki kararlarn kamu tarafndan alnp zel sektrn grlerinin alnd bir yapdan, kararlarn alnmas ve mevzuatn hazrlanmas aamalarnda zel sektrn yer ald bir mekanizma kurulmu olacaktr. Enerji Borsasnn Eyll 2013 tarihinde kurulmas ve ondan sonraki dnemde piyasa katlmclarnn beklentilerinin gerekletirilebilmesi iin u neriler sunulabilir:

Hissedarlk ve Ynetiim Yaps

kincil mevzuatn hazrlanmas aamasnda sistem operatr olan TEAn, BOTAn ve zel sektrden paydalarn da yer almas nemlidir. EPA kar amal bir kurulu olmayaca iin zel sektrn ynetimde yer almas piyasann dzenlenmesi ve kontrol edilmesi, uygun fiyatlarn ve artlarn oluturulmas iin gereken bir kurulutur. Bu nedenle zel sektrn hem hissedar olarak dahil edilmesi hem de ynetim de bulunmas gerekmektedir. zel sektrn iin iinde olmas gerekliliinin ana sebebi sistemin daha effaf ilerlemesine katkda bulunacak olmasdr. Daha effaf bir borsa yaps mutlaka daha yksek bir gven ortam oluturacaktr. Tm piyasa oyuncularnn daha fazla ilem yapmas ve zel sektrn sreci sahiplenmesi asndan da nem arz edecektir. Ynetim kurulunda zel sektr ve kamu sektr katlm dengesinin iyi oluturulmas gerekmektedir. Borsann ynetiim yaplmasnn ok iyi kurulmas gerekmektedir. Bu yap ierisinde ynetim kurulu yesi ya da hissedar olmasa bile doru kararlar alnmasna katlm salanabilmelidir. Piyasa gzetim ve izleme mekanizmas kurulmaldr. Burada oluturulacak kurul tamamen bamsz olmaldr. Bylece maniplasyon durumunda annda mdahale edebilmeli, denetleyebilmeli ve SPK, EPDKya rapor oluturmaldr. Danma kurulu oluturulmaldr. Bu kurulda toplumda piyasada bu ii iyi bilenler yer almal ve bir karar mercii deil danma meclisi niteliinde olmaldr.

zel sektrn hem hissedar olarak dahil edilmesi sistemin daha effaf ilerlemesine katkda bulunacaktr. Ynetim kurulunda zel sektr ve kamu sektr katlm dengesinin iyi oluturulmas gerekmektedir.

19

S E TA A N A L Z

Trkiyede sadece borsay denetleyen bir yapnn eksiklii vardr. Bunun yaplmas konusunda alma balatlmaldr. Bu yap ile SPK ve EPDK arasnda da ok salam bir iletiimin kurulmas nemlidir.

Lokasyon ve Yazlm Altyaps

Enerji Borsasnn piyasaya yakn olmas ok nemlidir. Eer EPA bir kamu kuruluu olarak kurulsayd ve bir anlamda sadece PMUMun ad deitirilmi olsayd Ankarada kurulmas koordinasyon asndan nemli olurdu. Fakat zel bir irket olmas ve borsann ilevinin artmas ngrlyorsa stanbulda kurulmas nem arz etmektedir. Piyasa katlmclarnn kimler olacana ilikin sadece lisansl oyuncularn yer almas piyasann derinlikli olmasna ve likiditenin olumasna engel olabilecektir. Tm piyasa oyuncularnn girmesi ise enerjiye yabanc katlmclar nedeniyle speklasyonlar sz konusu olabilir. Bu nedenle ilk olarak lisansl oyuncularla borsa kurulmal likidite yetersizlii durumunda Enerji Borsas tm katlmclara almaldr.

Enerji Borsasnda finansal ticaret sre sonunda fiziksel teslimata dnmelidir ki borsa istenilen hacme ulaabilsin.

Yatrmclarn Beklentilerine Ynelik neriler

Enerji piyasas ne kadar liberalleirse ve fiyatlar ne kadar gvenilir ekilde oluursa yatrmc o kadar tevik edilmi olacaktr. Bu anlamda gerek bir borsann oluumu iin piyasa mekanizmalarnn izlenmesi ya da deerlendirilmesi eksik kalmamaldr. Enerji Borsasnn kurulumunda ortaya kacak bir eksiklik, gvenilir fiyat oluumunun nnde bir engel olacaktr. Bu nedenle yeni yatrmclar ekmek iin ynetim kurulunun kurumsal noktalar ok iyi takip etmesi gerekmektedir. TEAn bir kamu irketi, KT kanununda olmas getiimiz srete elektrik iletim projelerinde Trkiyenin stratejik bir rol almasna engel tekil etmitir. Bundan sonraki srete elektrik iletim yatrmlarnn artmas gerekmektedir. Hem yurtii hem de komu lkelerin elektrik iletim projelerinde Trkiye aktif rol almaldr. Trkiye stratejik davranp piyasa entegrasyonunda, komularyla dzgn bir ekilde Enerji Borsasn kullanarak, fiyat oluum mekanizmalarn oluturup bunlar kullandrmaldr. Bylece Trkiye Enerji Borsasnda uluslararas entegrasyonu salayarak bir fiyat oluum merkezi haline gelerek yatrmlar artracaktr.

Fiyatlarn Gvenilir ve effaf Bir ekilde Oluumuna Ynelik neriler

Elektrik piyasas dzenlenirken zel sektrn haksz rekabete uramasn nlyeici tedbirler alnmal ve maniplasyon yapacak katlmclar engellenmelidir. Piyasann kendi ileyii iinde maniplatif hareketler yer bulamayacaktr. Dolaysyla fiyatlara mdahale edilmemesi gerekmektedir.
20

Fiyatlarn rekabeti ortamda serbeste olumas asli unsudur. zel sektr ynetimde sz sahibi olmaldr. zel sektr mantyla hareket edilse de kamunun da yarar gzetilmelidir.

T R K Y E D E E N E R J B O R S A S I

Elektrik ve doalgaz piyasalarnn en zor ksm fiyatlarn ngrlememesi elektrik ve gaz fiyatlar global ve yerel etkenin oluumuyla belirlenmelidir. Sbvansiyonlar sektr etkilemeyecek ekilde yaplmaldr. Tketim tarafnda sanayi retim ve tketim oranlar bir ok sofistike mekanizmadan doru bir ekilde yanstlmaldr. Vadeli lem ve Opsiyon Borsas (VOB) fiziksel teslimat ncelii olmayan rnlerin satld bir piyasa olduu iin, istenilen hacme ulalamamtr bu nedenle bir anlamda l domutur. Enerji Borsasnda ayn eyin olmamas iin fiziksel teslimat ncelii olmaldr. Finansal ticaret sre sonunda fiziksel teslimata dnmelidir ki borsa istenilen hacme ulaabilsin.

21

Trkiyenin ekonomik iyilemelerdeki hzl dnm enerji tketiminde de grlm ve inden sonra dnyann enerji tketim hz en ok artan ikinci lkesi olmutur. Enerji tketim artndaki bu hzn Trkiyenin ilerleyen dnemlerinde de artarak devam etmesi beklenmektedir. Bu nedenle Trkiye enerji sektrne yatrm yapacaklar iin ok cazip bir lkedir. Dolaysyla enerji sektrnde hem arz gvenliini salamak hem de yatrmc ekmek, Trkiyenin ncelikli hedeflerinden olmu, ekonomik hedefler bunlardan bamsz dnlemez hale gelmitir. Elektrik sektrnde de bu hedeflere ynelik olarak dzenlemeler yaplmtr. Bu dzenlemelerden en nemlisi 30 Mart 2013 tarihi itibariyle yrrle giren 6446 Sayl Elekt rik Piyasas Kanunla birlikte Enerji Borsasnn kurulmas gndeme gelmitir. Enerji Borsas ile birlikte elektriin yeterli, kaliteli, srekli, dk maliyetli ve evreyle uyumlu bir ekilde tketicilerin kullanmna sunulmas iin ve mali adan gl, istikrarl ve effaf bir elektrik enerjisi piyasasnn oluturulmas ve bu piyasada bamsz bir dzenleme ve denetimin yaplmasnn salanmas amalanmtr. Enerji Borsas bnyesinde spot ve trev olmak zere iki ayr piyasa bulunacak, spot piyasalar Elektrik Piyasalar Anonim irketi (EPA) bnyesinde; trev piyasalar ise Borsa stanbul Anonim irketi (BST) bnyesinde yer alacaktr. Bu kuruluun amac, Trkiyede 2001 ylnda balayan enerjide liberalleme politikasnn en nemli sonucudur. Enerji Borsasnn kurulumu ile birlikte effaflk ve serbest piyasa ortamnda oluacak olan elektrik fiyatlarnn ngrlebilir olmas yatrmclar ekecek, Trkiyenin nemli bir enerji ss olmasn salayacak ve nihai tketicilere orta vadede olumlu katklar salayacaktr.
Erdal Tanas KARAGL 1992de stanbul niversitesi ktisat Fakltesinden derece ile mezun oldu. Yksek lisansn ABDde Connecticut niversitesinde, doktorasn ngiltere de bulunan York niversitesinde, 2002 ylnda D Borlar ve Ekonomik Byme likisi ve D Bor teleme Riski adl teziyle tamamlad. Karagln eitli gazete ve dergilerde d borlar, cari ak, ekonomik byme, savunma harcamalar, enerji, isizlik, kamu harcamalar, yoksulluk ve sosyal yardm alanlarnda yazlar, makaleleri ve aratrma raporlar bulunmaktadr. Birok makalesi uluslararas dergilerde ve Social Science Citation Index (SSCI)de taranan dergilerde yaymland. Bu almalarndan dolay, Trkiye Bilimler Akademisi (TBA) ve TBTAK tarafndan birok defa yayn tevikine layk grld. Karagl, TBTAK tarafndan Trkiye Bilimler Akademisine (TBA) asosiye ye olarak seildi. Halen Yldrm Beyazt niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesinde retim yesi olarak almakta ve SETAda ekonomi blmnde almalar yapmaktadr. lk stiklal MIHIOKUR Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi ktisat blmnden mezun oldu. Yldrm Beyazt niversitesi Sosyal Bilimler Enstits ktisat Anabilim dalnda yksek lisansna devam etmektedir. Enerji ekonomisi, ekonomik byme, istihdam, sosyal yardmlar ve yoksulluk alanlarnda aratrmalarn srdrmektedir. SETAda Ekonomi ve Toplum Aratrmalar Direktrlnde aratrma asistan olarak almaktadr.
S E TA | S YA S E T, E K O N O M V E T O P L U M A R A T I R M A L A R I VA K F I Nenehatun Caddesi No: 66 GOP ankaya 06700 Ankara TRKYE Te l : + 9 0 3 1 2 . 5 5 1 2 1 0 0 | Fa k s : + 9 0 3 1 2 . 5 5 1 2 1 9 0 www.setav.org | info@setav.org S E TA | Wa s h i n g t o n D. C . O f f i c e 1025 Connec ticut Avenue, N.W., Suite 1106 Washington, D.C., 20036 Te l : 2 0 2 - 2 2 3 - 9 8 8 5 | Fa k s : 2 0 2 - 2 2 3 - 6 0 9 9 www.setadc.org | info@setadc.org