TRKYE CUMHURYET MARMARA NVERSTES SALIK BLMLER ENSTTS

SOVYET DNEM VE SONRASINDA AZERBAYCANDA SPOR

MURAT YKSEL YKSEK LSANS TEZ

BEDEN ETM VE SPOR ANABLM DALI

DANIMAN Prof. Dr. M. Tayfun AMMAN

STANBUL - 2009

I. TEEKKR
Bu alma konusunun seiminde bana yol gsteren, her trl maddi ve manevi destei veren, almann bu aamaya gelmesinde byk katklar olan tez danmanm ve hocam Prof. Dr. M. Tayfun Ammana sayglarm sunar, kendisine teekkr etmeyi bor bilirim. alma srecinde her zaman desteklerini hissettiim Yrd. Do. Dr. Veysel Kke ve Yrd. Do. Dr. Mehmet Yorulmazlara ok teekkr ederim.

Bakde bulunduum sre iinde her konuda yardmc olan Prof. Dr. Aacan Abiyeve, Prof. Dr. Hanefi Hseyinolu Gurbanova, Tural Askerova, zellikle kaynak bulma ve Azeri Trkesinin tercmesi konusunda yardmlarn hi esirgemeyen, Din Sosyolojisi doktoru olan deerli hocam Behram Hasanova ok teekkr ederim.

Mlakat srecinde desteini grdm Yrd. Do. Dr. rfan Glmeze, Azerbaycanda birok spor adam ile iliki kurmamda yardmc olan Sami Yavrucuka, Trkiyede yaayan ve her zaman yanmda olan deerli arkadalarm Tural Elekberova, Readet Ahmedova, Hanolan Haciyeve, Glden Kuvvete ve Mehluge Caferovaya ok teekkr ederim.

Bakye aratrma yapmak iin gitmeme, maddi anlamda yardmc olan Ordulular Birlii Hizmet Vakf Bakan Ahmet rsne minnettarlm bildiririm.

Ayrca, bu almann bu alanda yaplacak aratrma ve almalara k tutmasn temenni ederim.

Murat YKSEL stanbul 2009

II. NDEKLER

I. II. III. IV.

TEEKKR .... i NDEKLER ............. ii KISALTMALAR ... iv TABLOLAR ............ v

1. ZET ... 1 2. SUMMARY ... 2 3. GR VE AMA 3 4. GENEL BLGLER 6

4. 1. Azerbaycan le lgili Genel Bilgiler 6 4. 2. Corafi Yap 6 4. 3. Demografik Yap . 7 4. 4. Ekonomik Yap ................ 9 4. 5. Sosyo-Kltrel Yap 11 4. 6. Siyasi ve dari Yap . 16

5. GERE VE YNTEM . 23 6. BULGULAR . 24

6. 1. Azerbaycanda Spor . 24 6. 1. 1. Futbol 24 6. 1. 2. Voleybol ... 33 6. 1. 3. Hentbol . 36 6. 1. 4. Basketbol ...................... 39 6. 1. 5. Gre . 42 6. 1. 6. Satran .. 47 6. 1. 7. Boks .. 53 6. 1. 8. Cimnastik .. 57 6. 1. 9. im Hokeyi ....................... 60 6. 1. 10. Judo . 63 6. 1. 11. Eskrim . 65

ii

6. 1. 12. Binicilik .. 66 6. 1. 13. Masa Tenisi . 68 6. 1. 14. Taekwondo . 70 6. 1. 15. Bilardo 71 6. 1. 16. Rugby . 73 6. 1. 17. Dier Spor Branlar ....................... 75 6. 2. Azerbaycanda Spor Ynetimi . 79 6. 2. 1. Sovyetlerde Spor Ynetimi .......................80 6. 2. 2. Sovyet Dneminde Azerbaycanda Spor Ynetimi .. 105 6. 2. 3. Bamszlk Dneminde Azerbaycanda Spor Ynetimi . 132 6. 2. 4. Azerbaycanda Beden Eitimi Sisteminin Geliimi . 145 6. 3. Azerbaycanda Spor Bilimleri .. 151 6. 3. 1. Sovyet Dneminde Spor Bilimleri 151 6. 3. 2. Bamszlk Dneminde Spor Bilimleri ... 160

7. TARTIMA VE SONU 167 8. KAYNAKLAR . 174 9. EKLER 181

9. 1. Aratrma Mlakat Formu 181 9. 2. Azerbaycan Cumhuriyeti Beden Eitimi ve Spor Kanunu ....................... 183 9. 3. Azerbaycan Trkesi Spor Terminolojisi ................. 195

10. ZGEM ............ 202

iii

III. KISALTMALAR
ABF: Azerbaycan Basketbol Federasyonu ACF: Azerbaycan Cimnastik Federasyonu AHF: Azerbaycan im Hokeyi Federasyonu AFFA: Azerbaycan Futbol Federasyonlar Birlii AHF: Azerbaycan Hentbol Federasyonu AIBA: Uluslararas Boks Birlii AMOK: Azerbaycan Milli Olimpiyat Komitesi AOF: Azerbaycan Okuluk Federasyonu AP: Azerbaycan Pedagoji Enstits ASDF: Azerbaycan Spor Danslar Federasyonu ASF: Azerbaycan Satran Federasyonu AYBE: Azerbaycan Yksek Beden Eitimi uras BDT: Bamsz Devlet Topluluu EABA: Avrupa Boks Birlii EMH: Emee ve Mdafaaya Hazrm FEI: Uluslararas Binicilik Federasyonu FIDE: Uluslararas Satran Federasyonu FIFA: Uluslararas Futbol Federasyonlar Birlii IHF: Uluslararas Hentbol Federasyonu IMF: Uluslararas Para Fonu IOC: Uluslararas Olimpiyat Komitesi RK(b) P MK: Rusya Komnist (bolevik) Partisi Merkezi Komitesi SSCB: Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii TGDK: Azerbaycan Cumhuriyeti renci Kabul Devlet Komisyonu UEFA: Avrupa Futbol Federasyonlar Birlii ZSFSR: Kafkasya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti

iv

IV. TABLOLAR
Tablo 1: Azerbaycanda 1965 ylndaki spor takmlar ve sporcu saylar . 121 Tablo 2: Azerbaycanda 1965 ylndaki spor tesisleri ve saha saylar ...121 Tablo 3: Azerbaycanda 1969 ve 1973 yllarndaki spor tesisleri says 123 Tablo 4: Yllara gre baz spor parametrelerindeki deiiklikler ... 145 Tablo 5: SSCB dneminde katld olimpiyatlar, branlar ve madalyalar 149 Tablo 6: Bamszlk sonras olimpiyat madalyalar ve lke sralamalar ......150 Tablo 7: Bamszlk dneminde katld olimpiyatlar, branlar ve sporcu saylar .151

1. ZET
Bu almann amac, Azerbaycanda sporu, spor ynetimini ve spor bilimlerini Sovyet dneminde ve sonrasnda karlatrmal olarak incelemek ve iki dnem arasndaki farkllklar tartmaktr. almada literatr taramas ve mlakat (grme) teknii kullanlmtr. Grmeler, spor bilimcisi, spor yneticisi, spor yazar, antrenr ya da beden eitimi retmeni olan toplamda 20 kii ile yaplmtr. Sovyet dneminde, sosyalizmin kurulu srecinde zellikle kitle sporuna ok nem verilmitir. Sovyetler Birlii II. Dnya Savana kadar sporda ncelikle; salkl bireyler yetitirmeyi ve igc verimini arttrmay amalamtr. Souk sava dneminde ise kitle sporunun yannda elit spora da ok nem verilmitir. Bu dnemde sporun yapl amac deimi, spor rejimin gcn gsteren bir ara haline getirilmitir. Bilimsel almalarn says da artmtr. Spor, Azerbaycan halknn ok rahat yapabildii bir faaliyet olmutur. Birok Azerbaycanl sporcu Sovyetler Birlii milli takmlar iinde Olimpiyat, Dnya ve Avrupa ampiyonu olmulardr. Bamszln ilk yllarnda, lkenin iinde bulunduu siyasi ve ekonomik istikrarszlk spora da yansmtr. Azerbaycan 1990l yllarn ortalarndan itibaren spor alannda kendini gstermeye balamtr. Devletin spora verdii destek sayesinde birok uluslararas spor organizasyonunda nemli baarlar elde edilmitir. Bu baarlar zellikle bireysel sporlarda kazanlmtr. Ayrca, Azerbaycan birok uluslararas organizasyona ev sahiplii yapmtr. Azerbaycanda Sovyetler Birlii dneminde merkezi bir anlayla ynetilen spor, gnmzde Trkiyedeki sportif yaplanmaya benzer bir ekilde ynetilmektedir. Spor bilimleri alannda lisans ve lisansst eitim veren tek kurulu olan Azerbaycan Devlet Beden Eitimi ve Spor Akademisi, imdiye kadar birok spor uzman hazrlam ve bilimsel alma yapmtr.

Anahtar Szckler: Azerbaycan, Sosyalizm, Sovyetler Birlii, Spor Ynetimi, Spor

2. SUMMARY

Sport In Azerbaijan During Soviet Era And Post Soviet Era

The aim of the study is to research comperatively sport, sport management and sport sciences, in Azerbaijan during Soviet era and post Soviet era and to discuss differences of two eras. Literature scanning and interview techniques have been used on this study. Interviews were made with 20 people in total sport scientist, sport manager, sport writer, trainer or teacher of physical education. In Soviet era, mass sport has been paid more attention especially of the establishment of socialism. Soviet Union especially aimed in sport to grow up healthy population and to increase efficiency of labor force until World War II. During Cold War era, elite sport was given importance as well as the mass sport. In this period, the goal of the sport has been changed into a tool which is used to show of power of the regime. Besides, number of scientific researchs improved. Sport became an activity to made by Azerbaijani citizenss conveniently. A lot of Azerbaijani sportmen won Olympic, World and European Championships in Soviet Union national teams. In the first years of independence the economic and political instability of the country has effected to sport. Azerbaijan started to show herself since the middle of 1990s in the sport field. Through the government support into sport, Azerbaijan have got very important achievements in many international sport organizations. These triumphes were especially gained on individual sports. Also, a lot of international sport organizations were held in Azerbaijan. However, the sport has been managed centrally during Soviet era, nowadays there is a sport management structure which is similar to Turkeys sport management structure. Azerbaijan State Academy of Physical Education and Sport (which is the sole sport academy of country involved in bachelor and master level education) has been educated so many physical education specialists and created serious number of scientific studies until now.

Key Words: Azerbaijan, Socialism, Soviet Union, Sport Management, Sport.

3. GR ve AMA
II. Dnya Savann bitmesiyle birlikte, Souk Sava dnemine girilmi ve iki kutuplu dnya dzeni meydana gelmitir. Sovyetler Birliinin dalmasyla, dnyann dengeleri deimi ve birok lke bamsz hale gelmitir. Birok lke bamszlkla birlikte yeni araylar iine girmitir. Trkiye konumu itibariyle hem Orta Dou hem de bata Trk Cumhuriyetleri olmak zere bamszln kazanan lkeler ile ilikiler gelitirmeye almtr. Trkiyenin, Trk Cumhuriyetleri ile olan tarihsel balar bu lkelere daha da yaknlamasna neden olmutur. Hem corafi adan hem de sosyo-kltrel adan Trkiyeye daha yakn olan Azerbaycan, bu ilikilerde nemli bir yere sahiptir. Gnmzde, gerek Amerika Birleik Devletleri, gerekse Avrupa Birlii her geen srete, Trkiye ve Trk Cumhuriyetleri ile olan ilikilerini daha da glendirmek istemektedirler. Bu kapsamda sportif ilikilerde nem kazanmaktadr. Bu alanda alan bilim adamlarnn ve yaplan bilimsel almalarn yetersizliinden dolay, bu almann nemli bir boluu doldurmada ilk adm olmas hedeflenmektedir. Trk Dnyas ile gerekleecek olan ilikiler de Trkiyenin bu corafyay daha iyi tanmasndan dolay, lkemiz bu srete bir kpr grevi grecek ve bu erevede yaplacak bilimsel almalar daha da deer kazanacaktr. Ayrca, bu alma sayesinde Azerbaycan ile olan sportif ilikilerimiz glenecei iin bu almann nemi daha da artacaktr.

Sovyet Dnemi ve Sonrasnda Azerbaycanda Spor, Spor Ynetimi ve Spor Bilimleri bu almann konusunu tekil etmektedir.

Bu aratrmann amac, Azeri Sporunu her ynyle incelemek, zellikle Sovyet hakimiyeti srasnda ki sporun durumu ile bamszlktan sonra ki sporun durumu aratrlarak, bu iki dnem arasndaki farkllklar ortaya karmaktr.

Aratrmann erevesi, Sovyet dneminden gnmze, baz spor branlarnn geliim sreci ve gnmzdeki durumu, sporda devlet politikalar ve Azerbaycanda spor bilimleri ile snrlandrlmtr.

alma,

Azerbaycanda

Spor,

Azerbaycanda

Spor

Ynetimi

ve

Azerbaycanda Spor Bilimleri olmak zere ana blmden olumaktadr. lk blm olan Azerbaycanda Spor ksmnda, 17si olimpik, 7si olimpik olmayan toplamda 24 spor brannn geliim sreci ve gnmzdeki durumlar zerinde durulmutur. kinci blmde ise, Sovyetler Birliinde, Sovyet dnemi Azerbaycanda ve bamszlk dneminde uygulanan devlet politikalar incelenmitir. Son ana blmde ise, Azerbaycanda Spor Bilimleri kapsamnda Spor Bilimleri zerine eitim veren Azerbaycan Devlet Beden Eitimi ve Spor Akademisi ve bu alandaki dier kurulular incelenmitir. Ayrca, Aratrma Mlakat Formu, Azerbaycan

Cumhuriyeti Beden Eitimi ve Spor Kanunu ve Azeri Trkesi Spor Terminolojisi ile ilgili almalarda ekler ksmnda sunulmutur.

Aratrma literatr taramas ve mlakat teknii ile yaplmtr. Aratrma srecinde, Bakde spor bilimcisi, antrenr, spor yneticisi, spor yazar ve beden eitimi retmeni olan toplamda 20 kii ile mlakatlar yaplmtr. Bakdeki Azerbaycan Devlet Beden Eitimi ve Spor Akademisi ve Ahundov Ktphanesi ile Trk birlii ve Kalknma daresi (TKA)nden yararlanlmtr. Ayrca, internet, Azeri vakf ve dernekler ile Trkiyede ikamet eden baz Azeri vatandalarnn destei de alnmtr.

Aratrmada

sadece

Sovyetler

tarafndan

yaynlanan

kaynaklarla

yetinilmemi, Sovyet d aratrmaclarn almalarndan da istifade edilmitir. Ayrca, yazl bilgiler Sovyetler dnemini yaam olan kiiler ile yaplan mlakatlar ile desteklenmitir. Bilimsel bir aratrmada, siyasi/idari grevleri olan kiilerden elde edilecek bilgilerin, bu kiilerin konumlar/angajmanlar nedeniyle gerein snrl ve yanl olmas muhtemeldir. Bu nedenle aratrmada bamsz olan kii ve kurumlarn destei ile ak ve net bilgilere ulalmaya allmtr.

Aratrma srecinde birtakm zorluklarla karlalmtr. Bu zorluklarn banda aratrmann yerinde yaplabilmesi iin yaanan ulam zorluu gelmektedir. Dier nemli bir zorluk ise, yeterli bilgi toplama ve grme srecinde yaanan zorluklarlardr. Yrlardr kapal bir sistem iinde yaayan Azerbaycan halknn

gvenini kazanmak nemlidir. Aratrmann gvenilirlii iin ve yaplan grmelerde yeterli bilgilere ulamak iin bu gveni salamak kanlmaz olmutur.

Spor, birok ynyle ve birok balkta incelenebilecek bir faaliyettir. Bu almada spor makro dzlemde incelenmitir. Azerbaycanda Spor,

Azerbaycanda Spor Ynetimi ve Azerbaycanda Spor Bilimleri bu almann problematiini oluturmaktadr. Sovyet Dnemi ve Sonrasnda olarak incelenen bu ana balk, alt blm halinde sunulmutur.

4. GENEL BLGLER
Genel Bilgiler bal altnda, Azerbaycan le lgili Genel Bilgiler, Corafi Yap, Demografik Yap, Ekonomik Yap, Sosyo-Kltrel Yap ve Siyasi ve dari Yap balklar incelenmitir. Bu yaplar incelenirken, zellikle, spor ile ilikilendirilmeye allmtr.

4.1. Azerbaycan le lgili Genel Bilgiler

Resmi ad Azerbaycan Cumhuriyetidir. Bakenti Bakdr. Azerbaycann 1919daki lmlere gre yzlm 94.127 km iken, gnmzde 86.600 kmdir (75:410). Komular Grcistan, Ermenistan, ran, Trkiye ve Dastan zerk Cumhuriyetidir (10:13). Toplam 60 kaza ve 45 ehir mevcuttur. Gence, Sumgayt, Mingeevir, Ali Bayraml, Lenkeran, Hankendi, eki, Guba, Naftalan, ua lkenin nemli ehirleridir (106:7). Azerbaycanda Mslman nfus oran 1959da %71.7, 1970de %78.1, 1979da %82.3, 1989da %84.2 (19:64) iken, 2005 yl verilerine gre, Azerbaycann %93.4 Mslman, %2.5u Rus Ortodoks, %2.3 Ermeni Ortodoks, %1.8i dier dinlerden olumaktadr (10:13). 2009 ylndaki resmi

rakamlara gre ise halkn %96's Mslman (ounluu ii), %3-4' Hristiyandr (ounluu Rus Ortodoks Kilisesi, Grc Ortodoks Kilisesi ve Malakan). Fakat Azerbaycan'da dinsel ballk nominal olduu iin, pratikteki taraftar oranlar ok daha dktr (www.wikipedia.org, 21.05.2009). Azericenin resmi dil olduu lkede, Rusa, Ermenice, Lezgice ve Grccede konuulan diller arasndadr. Para birimi ise Manattr (10:13).

4.2. Corafi Yap

Azerbaycan, 38-25 kuzey enlemleri ile 44-50 dou boylamlar arasnda bulunur. lke Orta Asya, Ortadou ve n Asyann ortasnda Kafkas dalarnn gneydou yamalarnda yer almaktadr. lke snrlarnn toplam uzunluu 3660 kmdir (10:15). Azerbaycan, kuzeyde Dastan dalar, batda Grcistan ile Gke Glnn sahilleri, gneyde Aras nehri ile Karadan etekleri ve Lenkeran dalar,

douda Hazar Denizi ile snrlanmtr (19:31). Trkiye ile dorudan snr ancak Nahivan zerk Blgesi ile olan 11 kmlik blgedir (41:43). Azerbaycan, Nahivan zerk Blgesi ile Dalk Karaba zerk Ynetim Birimini de iine almaktadr. Topraklarnn %50si dalk alanlardan oluan Azerbaycan, denizden 657metre ykseklikte bulunmaktadr (10:15). Azerbaycan iklimi dnyadaki 11 eit iklimden dokuzuna sahiptir (103:38). Azerbaycan, yeralt kaynaklar bakmndan da olduka zengin bir lkedir. lke arazisinin %70i petrol ve doalgaz rezervleri bakmndan yksek potansiyele sahiptir. retime balanld yllardan itibaren petrol rezervlerinin 2/5sinden biraz fazlas, doalgaz rezervlerinin ise 1/5i tketilmitir. Petrol ve doalgaz yataklar Azerbaycan iin, nemli gelir kayna olmakla birlikte, lkeyi byk glerin nfuz mcadelesinin ortasnda brakmaktadr (10:16).

4.3. Demografik Yap

Azerbaycann verdii resmi istatistiklere gre 1919 ylnda nfusu 4.6 milyon iken, Sovyet istatistiklerine gre 1926 ylnda 2.3 milyon olarak tespit edilmitir. Bu ylda nfusun %71ini Azeriler oluturmutur (88:61). Azerbaycann nfusu 1940da 3.3 milyon, 1959da 3.7 milyon, 1970de 5 milyon, 1979da 6 milyon, 1989da 7 milyon (93:196), 1992de 7.2 milyon (43:15), 1993te 7.3 milyon, 1998de 7.5 milyon (75:401), 2006da 7.9 milyon (88:34), 2009da Temmuz ay tahmini nfus 8.2 milyon (www.cia.gov, 16.05.2009), nfus art oran ise, 1959-70 yllar arasnda %2 (10:17), 1990da %1.6 (19:45), 1994te %0.9 (106:8), 1995-2000 yllar arasnda %0.4 (88:43), 2000-2003 dneminde %0.8 (10:17) iken, 2009 ylnda %0.7 olaca tahmin edilmektedir (www.cia.gov, 16.05.2009). Nfus art hzndaki bu dn sebepleri, doum orannn 1990da 1000 kii bana 26.3 iken 2003te 14e dmesi ve 1990lardaki gtr. lm oran ise 1990dan 2005 ylna kadar sabit kalmtr (10:17). Gnmzdeki doum oran 1000 kii bana 17.6 iken, lm oran ise 2008 verilerine gre 1000 kii bana 8.3tr (www.cia.gov, 16.05.2009). 1998 ylna gelindiinde nfusun %30unu 0-14 ya grubu, %60n 15-64 ya grubu, %10unu da 65 ya ve zeri (88:43) oluturmakta iken, 2005 ylnda ise %26.4n 0-14 ya grubu, %65.7sini 15-64 ya grubu, %7.8ini de 65 ya ve zeri oluturmaktadr (10:17). Gnmzde ise, %23.9 0-14 ya grubunu, %69.4 15-64 ya

grubunu, %6.7 ise 65 ya ve zeri ya grubunu oluturmaktadr (www.cia.gov, 16.05.2009). 2005 ylnda nfusun %97si okuma yazma bilmekte iken (10:17), gnmzde bu oran %98.8e ulamtr (www.cia.gov, 16.05.2009). Ortalama yaam sresi 1995te 69.5 (106:8), 1998de 68.5 (103:39), gnmzde 66.6dr (www.cia.gov, 16.05.2009). 1998 ylnda nfusun %75i ii, %25i Snnidir (75:413). 2005 ylna gelindiinde ise nfusun %70i ii, %30u ise Snni Mslmanlardan olumaktadr (10:17).

Azerbaycanda kr-kent nfus deiimi zellikle Sovyet dneminde srekli kent nfusu lehinde gelimitir. Kent nfus oran; 1860da %22, 1926da %28, 1939da %36, 1959da %48, 1970de %50, 1989da %53 ve 1991de %54 olarak tespit edilmitir. zellikle ehirsel yerlemelerdeki sanayi, eitim, kltr ve sosyal refah dzeyinin deime gstermesiyle birlikte, krsal yerlemelerden ehirlere gler devam etmi ve srekli olarak ehirsel nfus artmtr. 1991 ylna gelindiinde, toplam nfusun %54 ehirlerde yaarken, krsal nfus oran %46ya dmtr. Bu deiimde, Sovyet rejiminin kk lekli ky yerlemelerini datarak, mevcut nfusu daha byk yerlemelere yerletirmesi byk rol oynamtr (88:65). 1998 ylnda ise nfusun %53 kentlerde, %47si krsal alanda yaamaktadr (103:39). 2003 yl rakamlarna gre nfusun %51.5i ehirlerde yaamaktadr. 2008 verilerine gre nfusun %52si kentlerde yaamaktadr (www.cia.gov, 16.05.2009).

Azerilerin yarya yaknnn yaad krsal kesimdeki nfus art daha yksektir. 2005 ylnda nfusun %91ini Azerilerin (Azerbaycan Trklerinin) oluturduu lkenin en nemli zelliklerden biri, pek ok etnik grubu bnyesinde barndryor olmasdr. arlk Rusyas ve Sovyetler Birliinin nfus ve g politikalar sonucunda Azerbaycana yerleen Ruslar, lkedeki (Lezgilerden sonra) ikinci byk aznlk grubunu oluturmaktadr. 1939 yl Ruslarn Azerbaycanda en yksek oranda bulunduu yldr. 1939 ylnda Ruslarn toplam nfus iindeki oran %16.5tir (10:17,18). 1990 ylna gelindiinde Ruslarn oran %7.9a dmtr (106:7). 1998 ylnda nfusun %87si Azeri, %3.5i Rus, %3 Ermeni, %6.5i ise dier milletlerden olumaktadr (75:410). Karaba sorunu Ermenilerin byk apta

Ermenistana g etmesi sonucunu dourduu iin gerek Bakde gerekse Sumgayttaki Ermeni nfusu ok azalmtr (42:100,101). Ruslarn Azerbaycandan ve dier eski Sovyet lkelerinden Rusyaya g hz son 20-30 ylda art gstermitir. Bunun en nemli nedenlerinden biri, bamszlktan sonra lkede yaanan atmalar ve savalardr. Bir baka nedeni ise, Azerbaycanda yaayan Ruslarn, Sovyetler Birlii dneminde sosyo-ekonomik alanda elde ettikleri stnlkleri yava yava kaybetme trendine girmi olmalardr. Tm bu nedenlerden dolay 1999 ylnda yaplan saymlara gre Rus nfus oran %1.8e dmtr. Ruslarn doum oran yaadklar lkelerin yerli halknn doum oranndan her zaman daha dk olmutur (10:18). Gnmzde Rus nfus oran 1.78dir (www.wikipedia.org, 16.05.2009).

4.4. Ekonomik Yap

Azerbaycan ekonomisi byk lde 70 yl boyunca iinde bulunduu Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii (SSCB)nin ekonomik planlamalaryla

ekillendirilmitir (10:22). Bu srete, Azerbaycan evresindeki dnyadan ve son derece yapay bir ekilde doal evriminden uzaklamtr. Gerek Rusya ile gerekse dier cumhuriyetler ile ekonomik ilikilerin zelliini bozan ve pazar glerini bask altna alan bir ekonomik sistem uygulanmaya balanmtr (105:95). Bu nedenle 1991 ylnda bamszln kazandnda, Azerbaycan komnist sistemin brakt pek ok ekonomik problemle yz yze gelmitir. Sovyetler Birlii, lkeyi oluturan cumhuriyetleri entegre etmeye almtr. Bylelikle hem lkelerin kendi kendine yeterli olmamas salanarak Sovyetlerin gelecei gvence altna alnm, hem de daha verimli bir retim salanmtr. Bu dorultuda Azerbaycan, merkezi planlama neticesinde bir tarm lkesi haline getirilmitir. Sanayi ise ayn stratejiye bal olarak kendi kendine yetersiz klnarak byk lde dier cumhuriyetlere baml hale getirilmitir. Bu nedenle bamszln kazanmasnn ardndan Azerbaycan, komnist ekonomiyle uzun sre ynetilmi dier lkelerde olduu gibi, pek ok alanda sorunlarla kar karya kalmtr. Fiyatlar hzla artm, enflasyon ykselmitir. Demokratik sisteme gei srasnda ortaya kan siyasi istikrarszlk ve ekimeler, 1988 ylnda Ermenistan ile balayan Karaba sorununun yaratt sava

durumu, zaten zor durumda olan ekonomiyi olumsuz ynde etkilemitir. Bunlarn yan sra Sovyetler Birliinin dalmasyla Bamsz Devletler Topluluu (BDT) pazarlarn da kaybetmesi Azerbaycann d ticaretini dar boaza srklemitir (10:22,23).

Azerbaycan Hkmeti Ekonomik Reform Program erevesinde, Haziran 1991de Ekonomik Bamszlk Temeli Hakknda Kanunu kararak serbest piyasa ekonomisine gei srecinde ilk adm atmtr. Toprak Kanunu ile iftilerin toprak sahiplii yasal temele oturtulmutur. Bu srete bunlar gibi daha birok kanun karlmtr (106:14). Kresel ekonomiye entegre olmak ve yabanc sermayeyi ekebilmek iin 1992 ylnda Uluslararas Para Fonu (IMF)na ye olmu, 1994 sonlarnda IMF ile grmeler balatlm, IMF ile yaplan grmelerden sonra, esas amac enflasyonun drlmesi ve manatn deerinin sabitletirilmesi olan program 1995 ylnda uygulamaya konulmutur. Dalma ve sava sonrasnda ortaya kan sorunlar nedeniyle milli gelirin byme hz birka yl boyunca negatif deerlerde seyretmi, enflasyon drt haneli rakamlara kmtr. Milli gelirin byme hz 1993te % -23.1, 1994te % -19.7, 1995te % -11.8 olarak kaydedilmitir. Mays 1994te Ermenistan ile gerekletirilen atekes sonrasnda ancak 1996 ylnn ikinci yarsndan itibaren byme balam, %1.3lk pozitif byme hzna ulalmtr. Milli gelirin byme hz 1997de %5.8, 1998de %10, 1999da %7.4, 2000de %11.4 olmutur. 2004 ylnda ise bu oran %9.8 olarak gereklemitir. Bymenin en nemli nedeni, petrol ve bal sektrlerdeki yabanc yatrmlar olmutur. Topraktaki zelletirmenin ksmi olarak devam etmesine ramen tarm sektrnde de pozitif byme gereklemitir (10:23,24). Milli gelir, 2006da %30.5, 2007de %23.4, 2008de ise %11.6 orannda byme gstermitir (www.cia.gov,

16.05.2009).

Bamszln ilk yllarnda ok yksek deerlere ulaan enflasyon, 1995te balatlan istikrar program sonrasnda inie gemitir. 1991de %329.7 olan enflasyon, 1992de %1672.4, 1993te %1129.1, 1994te %1666.5 olmutur. 1995te %411.8, 1996da %19.8 olan oran, 1997de %3.6ya, 1998de -0.8e, 1999da 8.6ya dmtr. 2004 yl enflasyonu ise %4.6 olmutur (10:24). 2008 yl

10

enflasyon oran %21.6 olarak gereklemitir (www.cia.gov, 16.05.2009). lkede kii bana den milli gelir 1998 ylnda 317$ (103:41) iken, 2004 ylnda 3.800 dolar olmutur (10:24). Kii bana den gelir 2006 ylnda 6600$, 2007 ylnda 8100$, 2008 ylnda ise 9000$ olmutur (www.cia.gov, 16.05.2009). Yllar iinde ekonomide gerekleen grece iyilemeye ramen halk hala ekonomik skntlar ierisindedir. Nfusun hemen hemen yars, lkenin zengin petrol kaynaklarna ramen fakirlik snrnn altnda yaamaktadr ve lkedeki gelir dalmnda adaletsizlikler mevcuttur. 2001 rakamlarna gre nfusun %17si ar derecede fakirdir. Ynetici elitler i dnyasnda tekel oluturmakta ve zenginlikten paylarn fazlasyla almaktadr (10:24).

21. yzyln balarnda Azerbaycan halknn ou yoksulluk snrnn altnda yaamaktadr. Sovyet dneminde salk, eitim, konaklama ve i gibi imkanlar devlet tarafndan karlanmtr. Sovyet dneminde halkn %80i orta snf oluturmutur. Azerbaycan bamszlktan sonra kapitalizm ile tannca birok sosyal ve ekonomik problemle kar karya kalmtr (93:191,192). Gnmzde bu problemlerin birou devam etmektedir.

4.5. Sosyo-Kltrel Yap

Azerbaycanda nemli kltrel faaliyetlerin eskiden beri var olduunu, bunlar arasnda edebiyat ve zellikle iirsellik ve opera-balenin ne kt grlmektedir. iirsellik tek bana ve ok gl bir biimde belirgin bir Azeri zelliidir (42:201). Azerbaycan topraklarnda nemli alim ve airler yetimitir. Bunlarn banda Nizami Gencevi ve Fuzuli gelmektedir. Ayrca, Muhammed Hseyin ehriyar ve Bahtiyar Vahapzadede Azerbaycann nemli airleridir. 20. yzyln banda gerekleen Bolevik Devrimi ile Azeri edebiyat darbe almtr. Komnist Partiyi desteklemeyen yazar ve aydnlar cezalandrlm, yazarlar ideolojik propaganda aralar haline getirilmek istenmitir (10:30,31).

Azerbaycanda, 70 yllk Bolevik rejimi altnda, zellikle Stalin dneminde basklar had safhaya ulamtr. II. Dnya Sava srasnda 600 bin Azerbaycanl

11

gen hayatn kaybetmitir (11:11). ar ve Sovyet rejimleri sresince etnik temizlik yaplmtr. Bundan daha nemlisi, kltrel bakmdan elit katliam olmutur. Rus olmayan, en iyi eitim grm, en kltrl kiiler, gizli servise tamamen elenmi, gidemeyen, kaamayan ya da raz olmayanlar infaz ya da srgnle temizlenmilerdir (105:196).

Stalin, 1930lu yllarda tarihe byk temizlik adyla geecek olan, kendisine ve rejime muhalif olan veya muhalefet potansiyeline sahip olan siyasi, dini ve blgesel btn nderleri srgn, lm ve hapis cezalarna arptrmtr (110:133). Stalin ynetimi, Komnist Partisi iindeki muhaliflerini devrim dmanl, emperyalist lkelere hizmet gibi sulamalarla tasfiye ederken, Trk gruplarla ilgili tasfiyelerde Panturanizm, Pantrkizm ve Trkiye casusluu gibi kavramlar kullanmtr (17:440). 1936, 1937 ve 1938 yllarnda, halk dman olarak damgalanm pek ok kimsenin tutuklanmas ve yarglanmas emredilmitir (112:13). Bu kapsamda 1937-38 yllarnda Azerbaycan aydnlar Stalin tarafndan

cezalandrlm ve eski kitaplar yaklmtr. Her akll ve zeki insan Pantrkist, Panislamist diye ldrmlerdir. 1918-1920 arasndaki Milli Azerbaycan

Cumhuriyeti Trkiyeye ve Avrupaya ok fazla renci gndermitir. Stalin, bu kiileri Azerbaycan halkna nderlik etmesinler diye ldrtmtr. Stalin 26 bin aydn ldrm, 56 bin aydn ise tutuklam ve Sibiryaya srgne gndermitir. Bu yllarda 3 milyon nfusa sahip Azerbaycan iin, bu orandaki aydn ve yetimi insan kayb, lkenin sosyo-kltrel hayatna darbe vurmutur. Stalin korkak bir nesil yetitirtmitir. Proleterya enternasyonalizmi ad altnda 70 yllk bir Ruslatrma siyaseti gdlmtr. Azerbaycan milli kknden koparmak amacyla iki defa alfabesi deitirilmitir. Stalin zamannda mezar talar paralanmtr. Youn basklar altnda olan halk ehitlerinin ismini dahi azlarna alamam, alanlar ise Pantrkist diye sulanp ldrlmler veya Sibiryaya srgne gnderilmilerdir. (11:11,20,21,73,74).

Marx dini halkn afyonu olarak ktlemitir. Lenin ise, Tanr dncesini dnlemez bir rezillik olarak knamtr. Dini kurumlar ona gre smry korumaya ve emeki snfnn uyuturulmasna hizmet eden burjuva reaksiyonunun

12

organlar olmulardr (57:150). arlk Rusyasnda 1913 ylnda cami says 26.279 (57:154) iken, 1980li yllara gelindiinde bu say 1000lere dmtr (35:163). 1935 ylndan itibaren ise Snni ve ii camileri sistemli bir biimde kapatlmaya balanmtr. 1920den nce Azerbaycanda 2000 kadar cami ile 786 mektep ve medrese bulunmasna ramen 1928 ylnda yaplan bir aratrmada cami saysnn 1369a dt tespit edilmitir. Kalan camilerin hemen hepsi 1935-1938 yllar arasnda kapatlmtr (110:154). 1988 ylna gelindiinde ise, Azerbaycanda toplam 18 cami bulunmaktadr (24:158). Rusyada, 40 yldan ok sren youn bir propagandaya ramen, hkmet insanlarn derin ve kkl inanlarn

engelleyememitir (112:27). slam, 1980li yllara gelindiinde, aynen 1917 ylndan nceki dnemlerdeki gibi safiyetini korumutur (31:25).

SSCB, kuruluunun ilk on ylnda byk apta etnik bir temele dayanarak yeni dzenlemeler gerekletirmi ve 1930lu yllara gelindiinde Sovyet hkmeti, Milli dillerin gelitirilmesi, eitimin bunlarla yaplmas, etnik enstitlerin kurulmas ve etnik kltrn -siyasi yn hari- gelitirilmesi iin bteden byk fonlar ayrmtr. Btn bu faaliyetler iinde dinin hibir rol oynamamasna zen gsterilmitir. Ulusal gvenlik ve askeri konularda ayrcalklar yaplm, idari tayinlerde Slav rkndan, Rus kkenli olmasna dikkat edilmitir. Sovyetlerde Trk uluslar arasnda iletiimi azaltmak amacyla dil ve alfabe reformlar yaplmtr. Trk corafyas, blgenin doal zelliklerine uygun olmayan ekilde dzenlenmi, etnik cumhuriyetlere blnmtr. Bu yaklam bl ve ynet ilkesinin uygulamaya geirilmi rneklerini tekil etmektedir (105:45). 1920lerde baz cumhuriyetlerde yerel liderlerin deitirilmesi ile balayan tasfiye hareketi, milyonlarca insann, yurdundan deiik blgelere srgn ve yine milyonlarca insann smr amacyla Trk lkelerine yerletirilmesiyle devam etmitir (19:60,61). Bu yllarda Stalin tarafndan Ruslatrma almalar hzlanmaya balamtr. Rusann yeniden nem kazanmas, ulusal destanlarn kahramanlarnn (rnein, Azerbaycanda Dede Korkut) kitaplardan karlmas, zellikle kinci Dnya Savandan sonra da Sovyet zaferi ve kahramanlnn Rus halkna mal edilmesi ve arlk Rusya tarihinin olumlanmas gibi birtakm kltrel eler ne kmtr. ok uluslu karmak bir nfusu bir arada tutmay amalayan Sovyetler Birlii sistemi olduka zgn bir

13

modele

dayanmaktadr.

Bir

tarafta

Marksist-Leninist

bir

enternasyonalizm

dorultusunda uluslar st bir Sovyet toplumu ve vatanda yaratlmaya allm, dier tarafta federal yap ve idari sistem etnik temelde rgtlenmitir. Ayn zamanda Sovyet sistemi Komnist Partisi vastasyla federal yapy srekli zorlayan ar merkeziyeti bir siyasi rejime dayanmtr. Lenin-Stalin-Kruev-Brejnev

dnemlerinde izlenen kltr politikalarnda baz nemli deiimler olmakla birlikte genelde etnik-ulusal tarih ve kltrn Sovyet retisi dna kmas ve 1917 ncesine dnmesi engellenmitir (42:37-39).

Azerbaycan, her alanda olduu gibi eitim alannda da uzun sre Sovyetler Birliinin etkisi altnda kalm ve bamszlk sonrasnda kendi eitim programn gelitirmeye almtr. Sovyet ncesi Azerbaycannda ocuklara be yandan balayarak medreselerde slami eitim verilmitir. 19. yzyln sonlarnda medrese eitiminin yerini sekler okullar almaya balamtr. arlk Rusyas dneminde ortaokullarda Azerice eitim yaplmas ve Azerice eitim yapan niversitelerin kurulmas yasaklanmtr. Bu dnemde Azerice okuyup yazabilenlerin oran, zellikle kadnlar arasnda ok dk kalmtr. Sovyetler Birlii dneminde ise Azerbaycanda eitim, merkezi sistem tarafndan standardize edilmi, bu yolla gl bir Marksist-Leninist propaganda yaplmtr. Tm Sovyetler Birlii corafyasnda bilimsel gelimeleri takip eden ders kitaplar okutulmu, ancak tek tip olan bu kitaplarda deiiklik yapmak imkansz hale gelmi, dolaysyla ders programlarna dini ve milli kimlik yanstlamamtr. Sovyet istatistiklerine gre SSCB dneminde okuma yazama oran 10-15 yl iinde %100e kmtr (10:32).

Sovyet dneminde rencilerin kendi dillerinde eitim almalarna ve kltrlerini gelitirmelerine izin verilmitir (42:33). Rusa ikinci bir dil olarak renilmitir. Azerbaycandaki yksek okullarda da renim dili Azerice olmu ve Rusa ikinci planda kalmtr. Ancak, devlet kademelerinde Rusa dndaki dillerin kabul grmemesi Rusay baskn hale getirmi, Azerice ve dier diller Rusa seviyesine yaklaamamlardr. Ayrca Rusa eitim veren okullarn kalitesi daha yksek olmutur (10:32,33). Sovyetler, zellikle Trkleri Ruslatrmak iin daha youn aba gstermitir. arlk dneminde mslman Trk halk nce zorla

14

hristiyanlatrlmak ve bylece Ruslatrlmak istenmitir. Bu metod istenilen neticeyi vermeyince kltr yoluyla Ruslatrlmaya allmtr. Bu metodun en nemli arac da dil olmutur. Dil zerinde srekli oynanm ve Rusann yaygnlamas iin Parti, medya ve lkenin nde gelen baz aydnlar srekli propaganda yapmlardr (38:38-47). Azerbaycan ekonomik yetersizliklerden dolay eitim sisteminin slahnda glkler yaamaktadr. Eitime ayrlan bte olduka dktr. 2003 yl verilerine gre eitime yaplan harcama Gayri Safi Milli Haslann %3.3n (10:33), 2006 ylnda ise eitime yaplan harcama Gayri Safi Milli Haslann %2.1ini oluturmutur (www.cia.gov, 16.05.2009). lke de beyin gde yaanmaktadr. Karaba sorunu ile birlikte Karaba dnda Ermenilerce igal edilen topraklar sebebiyle lke 700den fazla eitim kurumunu kaybetmitir ki bu say toplam okul saysnn bete birine eittir. Sorun nedeniyle 100 bin renci ve 10 bin retmen mlteci durumuna dm ve kamplarda yaamaya balamtr (10:33).

Azerbaycanda 1989-90 retim yl ierisinde, genel eitim kurumlarnda 1.357.000, zel eitim kurumlarnda 61.000, yksek eitim kurumlarnda ise 100.000 renci bulunmaktadr. Azerbaycan Bilimler Akademisinde 1988 ylnda, 107 akademi yesi, 4296 aratrmac, 337 doktor, 2178 doktor olmaya aday kii bulunmaktadr. Bak ve Hazar niversitelerinin yannda, 18 yksekokul ve bir de zel bir enstit bulunmaktadr. Bunlardan en by Azerbaycan Petrol ve Kimya Enstitsdr. Ayrca, Azerbaycan Bilimler Akademisinin 16 bilimsel aratrma merkezi bulunmaktadr (19:69,70,101). 1990-91 retim ylnda ise, 4521 adet ilk ve orta dereceli okul, 17 adet yksek renim kurumu bulunmaktadr. lk ve orta dereceli okullarda yaklak 1.450.000, yksek retimde ise 105.100 renci renim grmtr (88:65). 1994-95 retim ylnda ise yksek retimdeki renci says 89.100e dmtr (106:8). 1994 ylnda Azerbaycanda 42 teknik okul, 26 yksek okul ve niversite, 170e yakn teknik lise, 4326 tane de ortaokul bulunmaktadr (42:158). 1989 yl itibari ile de, 25 ya zerindeki toplam nfusun %10undan fazlas yksek renim mezunu olmutur. %58i ise orta renim grmtr (88:65). 1998 ylnda niversite says 19 olmutur (75:413). 2005 ylna gelindiinde ise, lkede 2676 ilkretim okulu, 28 devlet niversitesi ve 17 zel

15

niversite bulunmaktadr. Zorunlu eitim sresi 11 yldr. 15 ya zeri nfusun yalnzca %59u dokuz yllk eitim grmtr ki, bu oran Sovyetler Birlii dneminde %90 dzeyine kmtr. Nfus iindeki niversite mezunu says da 1990-2002 yllar arasnda yar yarya dmtr; her 10 bin kiiden sadece 29u niversite mezunudur. Bamszlk sonrasnda eitim standartlarnda d gzlenmektedir. Ayrca yurt dnda ABD, ngiltere, Japonya, Fransa, Trkiye gibi eitli lkelerde okuyan yaklak 4000 Azeri renci bulunmaktadr. 4000 civarnda yabanc renci de Azeri niversitelerinde okumaktadr (10:33,34).

4.6. Siyasi ve dari Yap

arlk Rusyas, 19. yzyln balarnda, mutlak bir monari ile ynetilmitir. Rusyada 7 Kasm 1917de gerekletirilen ve Rus takvimine gre Ekim Devrimi diye adlandrlan devrim sonucu, sosyalizm kurulmu ve Marksist teori Sosyalist anayasal sistem ile uygulanmaya konulmutur. Boleviklerin lideri olan Lenin, Marksizmi arlk Rusyada uygulamaya koyduktan sonra, Sovyet Marksizmi, Marksizm-Leninizm olarak tannmtr. 10 Temmuz 1918 ylnda Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyetinin ilk Anayasas kabul edilmitir. Daha nce kabul edilen Emeki ve Smrlen Halkn Haklar Beyannamesi yeni Anayasann balang blmne konulmutur. Beyannamenin birinci maddesinde sosyalist

sistemin amac: nsann insan her trl smrmesine son vermek, toplumun snflara blnmesini tamamen ortadan kaldrmak, tm smrenleri acmadan ezmek, toplumun sosyalist tekilatlarn kurmak ve sosyalizmi btn lkelerde zafere ulatrmak ekilde ilan edilmitir. SSCB 2 Aralk 1922de ilk kuruluunu gerekletirmitir. Daha sonra, 31 Ocak 1924 tarihinde kabul edilen yeni Anayasa ile Sovyetler Birlii resmen kurulmutur. Sovyetler Birlii 1957 ylna gelince 15 cumhuriyetten oluan federe bir devlet haline gelmitir (41:7,8). SSCB dnemindeki 15 ittifak cumhuriyetinden biri de Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetidir (37:12). Bolevik ihtilalinden sonra 28 Mays 1918de Azerbaycanda Azerbaycan Trk Cumhuriyeti kurulmutur. Fakat 27 Nisan 1920de Bolevik ordular Azerbaycan igal etmilerdir (17:634). Azerbaycan 1922-1936 yllar arasnda Kafkas tesi Sosyalist Federatif Sovyet Cumhuriyetinin bir yesi olmu, 1936dan

16

sonra da Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti adn almtr (19:34). Sovyetler Birlii Anayasas eklen de olsa Sovyet cumhuriyetlerine istedikleri takdirde SSCBden ayrlma hakk vermitir (63:85). arlk devrinde btn milletler merkezi idareye boyun emi ve her trl hak-hukuktan mahrum iken, Bolevikler milletlere kendi arzularn kendileri tayin etme hakk vermeden, mterek yaamann baka formln bulmulardr. Sovyetler Birliindeki deiik rk, dil ve dinlere mensup milletlere ancak kendi dillerini ve kltrlerini yaatma imkan salanmtr. Fakat bu onlarn politik haklar kazanmas manasna gelmemitir (37:17,18).

Sovyetler Birliinin anayasal srecinin en nemli aamalarndan biri de 5 Aralk 1936 tarihli, Stalin Anayasasdr. Bu Anayasada sosyalist devlet sisteminin zellikleri aka ortaya konmutur. Devletin yapsal zellikleri yannda

vatandalarn hak ve sorumluluklar, seim sistemi ve Anayasann 2/3 oy ogunluu ile Yksek Sovyet tarafndan deitirilebilecei Anayasada belirtilmitir. Ayrca sosyalist sanayinin kurulmas, devrim kart glerin ortadan kaldrlmas, sosyalist mlkiyet anlaynn toplumun temeli olarak kabul edilmesi amalanmtr. Anayasada devlet ekli, iilerin ve kyllerin sosyalist devleti, eit haklara sahip Sovyet Sosyalist Cumhuriyetlerinin serbeste kabul ettikleri birlie dayanan federal devlet olarak tanmlanmtr. Anayasaya gre, devletin ekonomik temeli; kapitalist ekonomik modelin tasfiyesine, retim aralarndan zel mlkiyetin kaldrlmasna ve insann insan tarafndan smrlmesine son veren sosyalist ekonomik modele dayanmaktadr. Anayasa temel hak ve zgrlklere yer verirken daha ok sosyal ve ekonomik haklar zerinde durmutur. alma, dinlenme, sosyal gvenlik gibi haklara geni yer verilmi, buna karn din, ifade, basn ve toplant gibi zgrlkler, batl anlamda gerekli gvencelere balanmamtr. 1936 Anayasasnn ngrd federal devlet modeli ok uluslu ve aamal federal yapy iermitir. Bu model, federal dzeyden balayan, federe cumhuriyetlere, oradan da zerk cumhuriyetlere, zerk vilayetlere ve zerk blgelere kadar uzanan aamal bir yapdr. Stalinin lmnden sonra 1936 Anayasasnda birok deiiklikler yaplmtr. 7 Ekim 1977 tarihinde Sovyetler Birliinin yasama organ olan, Yksek Sovyetin VII. olaanst toplantsnda, Birliin son Anayasas kabul edilmitir. Bu Anayasada devlet, iilerin, kyllerin ve aydnlarn, cumhuriyetin tm

17

milletlerinden olan emekilerin ve tm halkn devleti olarak tanmlanmtr. Anayasann ngrd devlet sisteminde kuvvetler ayrl ilkesine yer

verilmemitir. Devlet organlar arasnda yatay bir yetki paylam deil, dikey yetki devri sz konusudur. Yksek Sovyetin Bakan yasalar gerei Devlet Bakan olmasna ramen, bu yetkiler fiilen Komnist Partisi Merkezi Komitesinin Genel Sekreteri (partinin ba) tarafndan kullanlmtr. Yrtme yetkisi ve grevi Yksek Sovyet tarafndan seilen Bakanlar Kurulu tarafndan yerine getirilmitir. Yarg organ bamsz olmam ve dier devlet organlar gibi Parti rgtnn kontrolnde olmutur. Sovyetler Birlii dneminde devlet sisteminin en belirgin zellii, tek partili siyasal yaplanmadr. Devletin tm siyasi yaplanmas, Sovyetler Birlii Komnist Partisi tarafndan oluturulmutur (41:8,9). Komnist Parti ilk kez 1898 tarihinde Minskte yaplan bir kongrede kurulmu ve daha sonra Lenin ve arkadalarnn gayreti ile 1912 ylnda Bolevik (ounluk) ve Menevik (aznlk) olmak zere ikiye ayrlmtr. Rusyada Ekim ihtilalinde stn kan Bolevikler Partisi, 1924 ylnda Sovyetler Birlii Komnist (Bolevik) Partisi, 1932 ylnda ise Bolevik isimi terk edilerek, sadece Sovyetler Birlii Komnist Partisi adn almtr (37:19).

Sovyetler devlet sisteminde Parti rgt, devlet organlar yannda toplumsal yaamn tm alanlarnda etkili olmutur. Partinin bu tekelci zellii, SSCB Anayasasnn 6. maddesinde, Komnist Partinin toplumun nderi ve ynlendirici gc olduu eklinde ifade edilmitir. Anayasaya gre, Marksizm-Leninizm retisi ile silahlanm Komnist Parti; toplumun gelimesinin ana perspektifini, SSCBnin i ve d siyasetini belirler, Sovyet halknn byk kuruculuk faaliyetine nderlik eder, komnizmin zaferi uruna yaplan mcadeleye planl ve bilimsel zellikler alar. Anayasada geerli olan bu ilke dolaysyla, Sovyetlerde toplumsal yaamn tm alanlarnda alnacak kararlarda Parti otoritesi hakim olmutur. Parti, toplumda, ii snfnn koruyuculuunu yapmakta, mlkiyet ilikilerini belirlemekte, ynetim kadrolarnn atanmas ve seilmesini denetlemektedir. Komnist Parti tek paral bir rgttr. Bu btnl korumak iin kendisini, uurlu, demir gibi proleterya disiplini altnda birlemi militan bir tekilat olarak tanmlamtr.

18

Hizipiliin ve blcln mutlak anlamda yasakland Partide, demokratik merkeziyet olarak adlandrlan u ilkelere yer verilmitir:

1- Parti organlarnn aadan yukarya Parti tarafndan seimle ibana gelmesi, 2- Parti organlarnn kendi rgtlerine ve st kademe organlara srekli rapor vermesi, 3- Gl parti disiplini, aznln mutlak suretle ounlua tabi olmas, 4- Her st kademe organnn kararnn alt kademe organlar iin balayc olmas.

Komnist Partide egemen olan nemli bir ilke de, kendi kendini eletirme ilkesidir. Bu eletiri, yukardan gelen ve aadan yaplan eklinde iki trldr. Gerekte bu eletiri, Parti organlarnn ald kararlar deil, kararlarn yerine getirilip getirilmedii ile ilgilidir. Kararlarn eletirisi yalnzca en st mevkide bulunan ynetici tarafndan yaplabilir, bu da, eletiriden ok siyaset deiikliini ifade etmektedir.

Sovyetler Birlii Komnist Partisi, corafi ve fonksiyonel olarak ikili bir yaplanma iinde olmutur. Corafi yaplanma; Partinin merkez organ, federe cumhuriyetler, vilayetler, blgeler, ehirler ve ileler seviyesindeki organlardan olumutur. Fonksiyonel yaplanma ise, sanayi birimleri, devlet kollektif iftlikleri, kltrel, ticari ve bilimsel kurululardan olumutur. Bylece Parti rgt; Parti merkez organlar, federe cumhuriyet ve alt yerel organlar ve hizmet ynnden organlar olmak zere l bir yaplanma iinde olmutur (41:10,11). Federe cumhuriyetlerde bulunan Komnist Partiler bamsz bir rgt olarak deil, SSCB Komnist Partisinin bir ubesi durumundadrlar (37:121). Bu hiyerarik zellikten dolay devlet ynetimi ve toplumsal yaamn tm alanlar, Komnist Partinin karar ve direktifleri dorultusunda ekillenmitir (41:11).

SSCB Komnist Partisi, 1985 ylnn Nisan aynda sosyalist sistemin potansiyelinin tam olarak kullanlmas, alma disiplininin glendirilmesi ve sanayi

19

gcnn

arttrlmas

amacyla

sosyo-ekonomik

geliimin

hzlandrlmas

politikasn uygulamaya balamtr. Bu erevede yolsuzluk sonucu elde edilen gelirlere kar mcadele kampanyas yrtlm, fakat olumlu sonular

alnamamtr. Ayn ekilde, alkol kart giriimler de ekonomi ve maliye sistemine ciddi darbe vurmu, kaak alkol retimini ve uyuturucu kullanmn arttrmtr. Hzlandrma politikasnn baarszl Gorbaov ynetimini 1987 ylnda yeni bir politika modelini ortaya atmak zorunda brakmtr: Perestroyka (yeniden yaplanma) (66:5).

lk nceleri bir ekonomik deiim siyasetini ifade eden yeniden yaplanma ve hzlandrma kavramlar ciddi ekilde aksayan Sovyet ekonomisinin onarlmas, modernletirilmesi ve daha etkin bir hale getirilmesi amacn simgelemitir (41:11). Bu kapsamda bireysel alma faaliyetine, ayrca tketim mallar ile ilgili sanayi ve hizmet alannda kooperatiflerin kurulmasna izin verilmitir. 1 Ocak 1988de yrrle giren Devlet letmeleri Hakknda Kanun uzlamas zor iki unsuru birletirmeye almtr. Bu kapsamda, bir taraftan iletmelerin haklar geniletilmi, dier taraftan bakanlk ve kurumlarn yetkileri aynen kalmtr. Milli gelirin azalmas halkn maddi durumunu olumsuz olarak etkilemi ve 1989 ylnda lkenin birok yerinde grevler yaplmtr. Bu koullarda Gorbaov ynetimi aamal olarak piyasa ekonomisine geiin zorunlu olduunu kabul etmi, fakat bu ynde herhangibir adm atmamtr (66:5). Daha sonralar bu kavramlara siyasal reform ihtiyacn da artran Glasnost (aklk) kavram eklenmitir. Sovyetler Birliinde yaanan deiimin simge kavramlar olan yeniden yaplanma ve aklk ilkeleri, ok partili sisteme geme, basn zgrl ve zel mlkiyetin tannmas konularn da iine almtr. Bu deiim hareketi Sovyet rejiminin temelini oluturan ilkelerle aka elimitir (41:11).

Sovyetleri aa uydurmak ve yeniden yaplandrmak amacyla, Gorbaov tarafndan gndeme getirilen Glasnost ve Perestroyka politikalar, Sovyetler Birliini beklenilenden ok farkl bir noktaya gtrm ve SSCBnin dalma srecinin ilk habercileri olmutur. Bu uygulamalarla merkez kontrol kaybetmitir (17:17,754). Gorbaovun amac, kitlelerin ihtiyacna daha iyi cevap verecek yeni bir

20

dzen ortaya koymak olmutur. Balatt aklk ve yeniden yaplanma politikalarnn getirdii zgrlk ve demokratikleme ortam, Sovyet liderin yapt baz yanllarla birleince dalma sreci daha da hzlanmtr (67:68). Bu gelimeler neticesinde Mart 1990 tarihinde Sovyetler Birlii Devlet Bakanl grevi ihdas edilmi ve Yksek Sovyet Kongresince greve Gorbaov getirilmitir. Ayrca bu tarihte Anayasann Komnist Partinin tekelini ngren 6. maddesi de kaldrlmtr. Yaplan bu deiiklikler lkede var olan siyasi ve ekonomik bunalm nlemeye yetmemi ve 25 Aralk 1991de Sovyetler Birlii resmen ortadan kalkmtr.

Azerbaycan Cumhuriyeti 12 Kasm 1995te yeni Anayasasn kabul etmitir. Kabul edilen bu Anayasada u zellikler gze arpmaktadr: 1- Sosyalist sistemden ka, yeni liberal-demokratik modelin kabul edilmesi, 2- Kuvvetler ayrlnn hukuk devletinin ayrlmaz bir ilkesi olarak tannmas, 3- zel mlkiyetin devlet tarafndan yasal gvence altna alnmas, 4- Hukukun ve yasalarn stnlnn tannmas, 5- Uluslararas hukuk normlar ve ilkeleri erevesinde kii hak ve zgrlklerinin gvence altna alnmas, devlet ve vatandan karlkl grev ve ykmllklerinin berirlenmesi, 6- Yerel ynetimin geniletilmesi.

Azerbaycanda, yeniden yaplanma srecinde Anayasann kabulnden nce, eski Anayasada deiiklikler ve ilaveler yaplmas yoluna gidilmitir. lk nce Cumhuriyetin adndaki Sovyet Sosyalist sz karlm, devlet simgesi, devlet armas, devlet bayra ve milli mar deitirilmitir. Kuvvetler ayrl ilkesi, ok partili sistem, zel mlkiyet vs. konularda yasalar ve anayasal kanunlar kabul edilmitir. Devlet organlar arasnda yetki dalm yeniden belirlenmi,

Cumhurbakanl grevi tesis edilmi, siyasi partiler, seimler (parlamento ve cumhurbakanl), yeni mlkiyet trleri hakknda yasalar kabul edilmitir. 24 Austos 2002de de Anayasada baz deiikler yaplmtr (41:11-15). Azerbaycan Anayasasnn balca zellii, gl yrtme ilkesinden hareket ederek, geni

21

yetkilerle donatlm bir bakanlk sistemini getirmesidir. Yeni Anayasada Azerbaycan devletinin nitelikleri demokratik, dnyevi, hukuki ve niter Cumhuriyet olarak belirlenmitir (41:46).

22

5. GERE ve YNTEM
Aratrma, konuyla ilgili yazl kaynaklarn ve belgelerin incelenmesini ifade eden literatr taramas ve niteliksel aratrma yntemlerinden birisi olan mlakat (grme) teknii ile yaplmtr:

1- Literatr taramas: Konuyla ilgili mevcut yazl kaynaklardan azami lde istifade edilmesi anlamna gelmektedir. Bu balamda, Azerbaycan Kltr ve Dayanma Derneinin yaynlad Azerbaycan Dnyas dergisinin sporla ilgili ksmlarndan, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf (TDAV)nn yayn olan Trk Dnyas Aratrmalar dergilerinden, Trk birlii ve Kalknma daresi (TKA)nin, Trkiye Milli Olimpiyat Komitesi (TMOK)nin, stanbul Genlik ve Spor l Mdrlnn ktphanesindeki yaynlarndan kaynaklardan ve slam Aratrmalar Ayrca, Merkezi Bakde (SAM) bulunan

yararlanlmtr.

Azerbaycan Devlet Beden Eitimi ve Spor Akademisinin ktphanesi ile Ahundov ktphanesindeki yerli ve yabanc kaynaklardan istifade edilmitir.

2- Mlakat teknii: Mlakat teknii ile Azerbaycan spor dnyasnda, spor yneticileri, spor bilimcileri, spor yazarlar ve spor uygulayclar (beden eitimi retmeni, antrenr vb.)ndan oluan toplam 20 kii ile grmeler yaplmtr. Azeri olan bu kiilerden biri Trkiyede yaamaktadr. Bakde yaptm mlakatlarda ise, drt kii eitli sebeplerle Azerbaycana yerlemi ve spor camias iinde yer alan Trk vatandalardr. Dier onbe kii ise Azerbaycanda yaayan Azerilerdir. almann n aamasnda Trkiyede yaayan Azerbaycan vatanda

akademisyenler ve renciler ile grlmtr. Bu vesile ile hem SSCB dneminde yaam ve o dnemdeki sportif yapy grm, hem de bamszlktan sonraki spor alanndaki gelimeleri yakndan takip etmi spor uzmanlar ile mlakatlar yaplmtr. Tabi ki bu grmeler iki dnemi birbiri ile karlatrma frsat verecei iin daha da nem kazanm ve bu almay amacna daha da yaklatrmtr.

23

6. BULGULAR
6.1. Azerbaycanda Spor

Azerbaycanda spor blmnde toplam 24 spor branna yer verilmitir. Bu branlardan 17si olimpik (futbol, voleybol, hentbol, basketbol, gre, boks, cimnastik, judo, im hokeyi, binicilik, masa tenisi, taekwondo, okuluk, eskrim, atletizm, halter, atclk), 7si olimpik olmayan (satran, bilardo, rugby, daclk, karate, sambo grei, dans) spor brandr. Branlar Sovyet dnemi ve bamszlk dnemi olmak zere iki dnem halinde ele alnmtr. Baz sporlarda Sovyet dneminde faaliyet olmad iin iki dneme ayrlmamtr.

6.1.1. Futbol

i - Sovyet Dnemi

XIX. yzyln sonlar, XX. yzyln balarnda baz yabanc lkelerin petrol irketlerinin i adamlar ve iilerinin Azerbaycana gelmesi cimnastik, atletizm, yzme, halter vb. spor branlar ile birlikte futbolun gelimesini de salamtr (48:145). arlk dneminde ok iyi bir grafik izmeyen Rus futbolu, Sovyetler Birlii dneminde birok spor dalnda olduu gibi futbolda da ciddi bir atlm yapmtr (36:24). Bu atlmn yansmalar Azerbaycanda da grlmtr. Geen yzyln balarnda Bak ve Tifliste yaynlanan gazetelerdeki bilgilere gre Azerbaycandaki ilk futbol takmlar 1905 ylnda kurulmutur. Bu takmlar esasen Baknn byk petrol messeselerini temsil etmitir. rnein, Balahani madenlerinde alan amatr futbolcular btn ehirde tannmtr (7:21). lk zamanlarda takmlar eitim kurumlarnda ve messeselerde kurulmutur. Balahani Futbol Dernei, Sabunu ilesinin Unita, Stella, Askolda, dmann Dostlar ve Kongres Azerbaycann ilk futbol takmlar olmutur. Bu takmlar yaz aylarnda kendi aralarnda msabakalar yapmlardr. 1907 ylnda takmlar, ngiliz ii ve iadamlarnn kurduu kulplerle dostluk turnuvalar yapmaya balamlardr. Bu turnuvalara en ok katlan takm daha sonra Ay-Ulduz ad ile nlenen Unita

24

kulbnn takm olmutur. 1911-12 yllarnda Britaniya takm Azerbaycann en iyi takm olsa da, sonraki yllarda dman takm daha ne kmtr (48:145).

Bakde ilk resmi ampiyona 1911 ylnda yaplmtr (7:21). 1912 ylnda Tiflis takm ile dostluk ma yaplmtr. Bu Azerbaycan futbolcularnn ilk uluslararas ma olmutur. Bu msabaka Azerbaycanl futbolcularn galibiyeti ile sonulanmtr. Bu tr organizasyonlar yurtii futbol turnuvalarnn da yaplmasn tevik etmitir. 1914 ylnda Bakde ilk Futbol Birlii ve Hakemler Kurulu oluturulmu ve 17 takm kayt altna alnmtr. Btn takmlarn ynetim kurulu seilmitir. Bu tarihten itibaren, Azerbaycanda resmi yarmalar dzenlenmi ve bu balamda il birincilikleri yaplmaya balanmtr. Futbolun geni alana yaylmas ile en nemli mesele stadyumlarn ina edilmesi olmutur. 1923 ylnda Azerbaycan Pedagoji Enstits (AP)nn rencileri stadyum ina etme fikrini ileri srmler ve bu fikirlerini kendileri uygulamaya koymulardr (48:145). Bu tr oluumlar futbolun geliimine nemli katklar salamtr. Dier spor branlar ve futboldaki bu baarlar bata genler olmak zere, toplumun btn kesimlerine duyurmak amacyla 1923 ylnda Molodoy Raboi gazetesinin iki sayfalk Krasniy Sportmen eki yaynlanmaya balanmtr. 1924 ylnda yaplan Kafkas Olimpiyatlarnda Azerbaycanl futbolcular baarl bir oyun sergilemilerdir. Bakde ilk uluslararas futbol ma 1926 ylnda ranla yaplmtr. Ma Azerbaycan futbolcularnn galibiyeti ile sonulanmtr (48:146). 1928 ylnda ilk defa yaplan Azerbaycan Futbol ampiyonasna 8 takm katlmtr (7:23). 1930 ylnda Bakhanov semtindeki smet Gaybov stadyumunda Almanyann ii takm ile iki defa uluslararas dostluk ma yaplmtr. Her iki mata da Azerbaycan takm galip gelmitir (48:146). 1932 ylnda, Azerbaycan futbol milli takm SSCB ampiyonasna katlmtr. 1933 ylnda Bakde 58 futbol hakemi bulunmaktadr. 1935de yaplan Azerbaycan futbol hakemlerinin ilk konferansna 107 hakem katlmtr. Futbolda Azerbaycan Kupas ilk defa 1936 ylnda yaplmtr (7:23,25). Bu kupay Cenub naats kulb almtr (48:146).

1936-1991 yllar arasnda Azerbaycan SSCB ampiyonalarnda eitli gruplarda u takmlar temsil etmitir: Temp (Bak), Lokomotiv (Bak), Dinamo

25

(Bak), Cenub naats (Bak), Nefti (Bak), Tereggi (Bak), Neft Dalar (Bak), Spartak (Bak), Genclik (Bak), Avtomobili (Bak), Termist (Bak), Tohucu (Gence), Tereggi (Gence), Dinamo (Gence), Kepez (Gence), Metallurg (Sumqayt), Temp (Sumqayt), Kimya (Sumqayt), Polad (Sumqayt), Voshod (Sumqayt), Tohucu (Mingeevir), Avtomobili (Mingeevir), Araz (Nahvan), Dagn (Zagatala), Karaba (Hankendi), Hazar (Lenkeran), Gyezen (Kazah), Karaba (Adam) (7:25).

Sonraki yllarda Bakde ve Azerbaycann deiik blgelerinde ok sayda futbol sahalar ve stadyumlar ina edilmitir. Bu stadyumlar arasnda dnyaca nl hakem Tofig Behramovun adn tayan stadyumun ayr bir nemi vardr. Stadyumun temeli 1939da atlmasna ramen, sava nedeni ile al 1951 ylnda yaplmtr. st dzey devlet yetkilileri ile birlikte 40.000 seyircinin katld grkemli bir al olmutur (48:145,146).

SSCB dneminde Azerbaycan futbolu Baknn Nefti takm ile tannmtr. lkenin bir numaral takm saylan Nefti, 1949 ylnda SSCB Sper Ligine kmtr. Futbolcular ilk ylda 24 puan toplayarak 14. olmulardr (48:146).

Azerbaycan futbolcular SSCB ampiyonalarnda en byk baary 1966 ylnda kazanmtr. Nefti futbol takm nc srada bronz madalyaya layk grlmtr (7:26). Bu, Sovyet dnemi boyunca Azerbaycan takmnn tek baars olmutur. Bu takm ierisinde yer alan Anatoli Banievski tm zamanlarn en iyi Azeri futbolcusu olmutur. Bakde yetien birok iyi sporcudan biri olan Banievski, SSCB milli takm iinde Azerbaycan baaryla temsil etmitir. 15 yanda usta sporcularn takmna katlm, 19 yana geldiinde ise Nikolay Morozov onu ilk milli takm mana davet etmitir. Oynad sekiz mata yedi gol atmtr. Banievski toplam 50 milli mata oynam ve 19 gol atmtr. Kariyeri boyunca 100den fazla gol atmtr. Anatoli Banievski, Bakde el zerinde tanm, herkes onu aile kutlamalarna davet etmeyi veya sadece onunla imeyi bir onur olarak grmtr (22:107,109).

26

T Askerov (2008, szl grme)a gre, bayanlar sporla ok ilgilenmezdi. Ama ben annemden biliyorum, Banievski geldiinde annem dahi balkona kmt. Azerbaycann baarl sporcularna halk ilgi gsterirdi.

Azerbaycan futbolu iin 1968 yl nemli yllardan biri olarak kabul edilir. nk, bu ylda SSCB Sper Ligine Nefti takmnn yannda Dinamo takm da kmtr (48:146). Nefti takmnda SSCB ampiyonasnn Sper Liginde en ok futbol oynayan Sergey Kramarenko olmutur. O 286 oyuna katlmtr. Neftinin 9 futbolcusu eitli yllarda SSCB milli takmnda resmi turnuvalarda mcadele etmilerdir. Neftinin 12 futbolcusu SSCB Olimpiyat milli takmnda resmi malara katlmlardr. Yine Neftinin 11 futbolcusu muhtelif yllarda SSCBnin en iyi futbolcular arasna girmitir. Azerbaycan futbolcular Anatoli Banievski ve Eduard Markarov 1966 ylnda yaplan Dnya ampiyonasnda bronz madalya almlardr. Azerbaycanl hakem Tofig Behramov Uluslararas Futbol Federasyonlar Birlii (FIFA)nin Altn Ddk nvann almtr (7:28,29). nl hakemlerden biri de Eldar Azimzadedir. 1967 ylnda SSCB Sper Liginde hakemlik yapmaya balamtr. Yine ayn yl SSCB dereceli hakem olmutur. Arka arkaya birka yl SSCBnin en iyi 10 hakemi listesine dahil olmutur. 1976 ylnda ilk defa uluslararas bir mata hakemlik yapmtr. Azerbaycan futbolunun yetitirdii Eldar Azimzade, 1980 Moskova Olimpiyat Oyunlarnda futbol final msabakasnn ba hakemi olmasyla zirveye kmtr (48:148). 1972 ylnda yaplan Avrupa ampiyonasnda gm madalya alan SSCB milli takm iinde Anatoli Banievskide yer almtr. Ayrca, Banievski, Grigory Fedotov Kulbnn de yesi olmutur (22:109). SSCB ampiyonalarnn en tutarl 100 futbolcusu arasnda Azerbaycann yetitirdii Eduard Markarov, Anatoli Banievski ve Kazbek Tuayevde bulunmaktadr. SSCB ampiyonalarnda en ok oyun oynayan 100 futbolcu arasnda Eduard Markarov, Sergey Kramarenko ve Kazbek Tuayevde yer almtr. SSCB ampiyonalarnn Birinci Liginin en tutarl 100 futbolcusu arasna Azerbaycan futbolunun temsilcisi de girmitir: Nikolay Smolnikov, Anatoli Banievski ve Elbrus Abbasov (7:31,32).

27

ii - Bamszlk Dnemi

SSCB daldktan sonra Azeri futbolu da lkenin iinde bulunduu durumdan olumsuz olarak etkilenmitir. Dnyann en popler olan spor dalna hi kimse yeteri derecede ilgi gstermemitir. Ancak 2005 ylndan itibaren bu durum devletin ald kararlarla olumlu ynde deimeye balamtr (21:103).

Azerbaycan Futbol Federasyonlar Birlii (AFFA), 1992 ylnn Mart aynda kurulmutur. Futbol tekilat 1994 ylnn Mays aynda Avrupa Futbol Federasyonlar Birlii (UEFA)ne, Haziran aynda da FIFAya ye olmutur. Ayn yln Aralk aynda Azerbaycan futbol tarihinde ilk defa hakeme: Tahir Sleymanov, Asim Hudiyev ve Hagani Memmedova FIFA derecesi verilmitir. Azerbaycann byk futbolcusu olan Alekber Memedov, Anatoli Banievski ve Kazbek Tuayeve, Cumhurbakan Haydar Aliyev tarafndan hret adl madalya verilmitir.

Azerbaycan futbolu 1997-2003 yllar arasnda derin bir buhran iine girmitir. Futbol kulplerinin AFFA ynetimi ile giritii mcadele sonusuz kalm ve kulpler 11. Azerbaycan ampiyonasn protesto ederek katlmamlardr. Sonradan ampiyona zel bir organizasyon komitesi nezaretinde devam ettirilse de, AFFA ynetimi sonular tanmamtr. Bu zaman zarfnda kulpler Avrupadaki turnuvalara da katlamamlardr.

Futbol kulplerinin, AFFA temsilcilerinin, Genlik Spor ve Turizm Bakanlnn, Adalet Bakanlnn, FIFAnn ve UEFAnn katlm ile 2003 ylnda Zrih antlamas imzalanm, AFFAnn yeni tz hazrlanmtr. Futbol kulpleri AFFA bayra altnda oynamaya raz edilmi, XII. lke ampiyonas balamtr. 2003 ylnn Aralk aynda AFFAnn VI. olaan konferans yaplm, yeni tze gre demokratik yolla AFFAnn ynetim organlar seilmitir. Ayn gn Azerbaycan futbolunun gelimesinde yeni bir dnem balamtr (7:32,33).

28

Azeri futbol tarihinde 2003 ylnn Aralk dneminde yeni bir sayfa almtr. AFFAda yaplan ynetim deiiklii, futbolu devlet desteinden yararlanma ansyla buluturmutur. Azerbaycan Milli Olimpiyat Komitesi (AMOK) Bakan ve Cumhurbakan olan lham Aliyevin izledii spor politikas, Azerbaycan futbolunun daha kaliteli bir dzeye kmasnda etkili olmutur. ok sayda devlet kuruluu, zel kurulu ve iadamlar bu bir numaral spor dalna ciddi yatrmlar yapmaya balamlardr. Bu gelime, ncelikle de kulplere yansmtr. Gerek bakent, gerekse evre blgelerde gl futbol takmlar oluturulmutur. Bunlardan biri de Hazar-Lenkeran futbol takmdr.

Hazar-Lenkeran, 2004 ylnn Temmuz aynda kurulmu ve takmn ynetimi ie sfrdan balamak zorunda kalmtr. nk yllardr Lenkeran, lkenin futbol haritasnda yer almamtr. Hatta stadyumlar bile fiziki adan yeterli olmamtr. Lakin, devletin izledii spor politikalar ve takmn ana sponsoru Palmali irketler gurubunun yaratt elverili koullar ve zverili almalar sayesinde, ehir yeniden milli futbol ile bulumu ve futbolun nemli ekim merkezlerinden biri haline gelmitir. Bu gelimeler Hazar-Lenkerann transfer faaliyetlerinin Trkiye ve BDT lkelerinin de ilgisini ekmeye balamasna sebep olmutur. Avrupa basn da takma gereken ilgiyi gstermitir. Sponsorun ve ynetimin abalar sayesinde beyazyeilliler kendileri iin ilk olan sezonda lke ampiyonasnda gm madalya alarak Avrupann ikinci nemli kupas olan UEFA Kupasnda oynama hakkn kazanmlardr (65:115,116). 2004/05 sezonunda Azerbaycan Sper Liginde HazarLenkeran 2 takm da oynamtr (64:106). Hazar-Lenkerandaki iyi bir takm oluturma abalar devam etmitir. Takmn bana lig baladktan sekiz hafta sonra geen Rasim Kara, takmda birtakm deiiklikler yapmaya balamtr. lk nce kadro deiikliini gerekletirmitir. Futbolcularn ortalama yan 30dan 25-26ya ekmitir. Trk teknik adam Trkiyeden takmn kalecilerini altrmak iin Rtnn de hocas olan etin Aykutu, altyap almalar iin de Galatasaray, Fenerbahe ve Milli Takm altyap antrenr olan Tamer Gneli takma davet etmitir (92:108,109). Bu srete Hazar-Lenkeran ehir stadyumu da imar edilmi ve 2007 ylnda eski Sovyetler corafyasndaki en iyi futbol sahas konumuna gelmitir. UEFA yetkilileri bu gelimeyi takdir ederek ad geen stadyumu Gney Kafkasya

29

blgesinin en iyi tesisi olarak ilan etmilerdir (65:116). AFFAnn talebi zerine oluturulan Taraftarlar Cemiyeti takmlarn kendi sahalarnda ve deplasmanda desteklemektedir. Hazar-Lenkerann kulp bakan taraftarlar ile almalar yapmaktadr. Ama, taraftar kltrn onlara alamak, rakip takma ve taraftarlarna hakaretlerde bulunmalarn nlemek, stadyumda taraftar etiine uygun

davranmalarn salamaktr (64:107). Resmi olmayan bilgiye gre, Hazar-Lenkeran taraftarlar sayca dier takm taraftarlarndan fazladr. Ayn ekilde Lenkeran kentinde takmn nl ve deneyimli bahekimi Boris Hetagurovun giriimi ve kulp ynetiminin katklaryla, lkede henz emsali olmayan sporcu tp merkezi almtr.

Kulbn dier misyonu da, ocuk futbolcularn yetitirilmesidir. Drt farkl ya grubuna gre ayrlm hazrlk snflar imdiden faaliyet gstermektedir. 2006/07 sezonunda 1989-90 doumlu erkek ocuk takm, lke ampiyonasnda ncl kazanmtr (65:116,117).

Yaplan verimli almalar ok ksa bir srede neticelerini gstermitir. Lenkeran 2006/07 sezonunda hem lig ampiyonu olmu hem de Azerbaycan Kupasnn sahibi olmutur.

Hazar-Lenkeran spor kulb ayn zamanda dier spor dallaryla, zellikle de serbest dv, greko-romen gre, judo, boks, kuralsz dvle ilgilenmektedir. Gre ubesinin ba antrenr mran Ramazanov ile ksa srede uluslararas spor arenasnda baarl sonular elde edilmitir (65:117).

Azerbaycan Cumhurbakan lham Aliyevin 10 Ekim 2005te imzalad Azerbaycan Cumhuriyetinde 2005-2015 yllar arasnda futbolun gelitirilmesine dair devlet programnn onaylanmas hakknda kararnamenin yrrle girmesi futbol iin nemli bir gelime olmutur. Kararnameye gre Azerbaycanda devlet destei neticesinde baz spor branlarnda elde edilen yksek baarlar dikkate alnarak, futbolda da devlet desteinin arttrlmas, onun teknik ve taktik esaslarnn gelitirilmesi, bilimsel ve hukuki esaslarnn oluturulmas ynnde kararlar alnmtr. Bu ilerin grlmesi iin Genlik Spor ve Turizm Bakanl ile AFFAnn

30

birlikte almas kararlatrlmtr. Ayrca, alnan bu tedbirlerin hayata geirilmesi iin Bakanlar Kuruluna ve yetkili icra organlarna da grevler verilmitir (48:148,149).

R Kara (2008, szl grme)ya gre, devlet dardan antrenrler getirmektedir. zellikle Alman ekol ile ilgilenmektedirler. Bizim bilgilerimizden de istifade edilmektedir. Bu konuda ok azimli bir devlet var. Sporu kurtamak ve yeniden yaplanma ile ilgili toplantlar yaplmaktadr. lham Aliyev spora her trl destei vermektedir. Her ehirde spor kompleksleri almaktadr. Buralar faaliyete getiinde, genler yararlanacak ve iyi eyler olacaktr. Ama ideal bir modelin aray iindedirler. ok ksa zamanda bu gerekleecektir. Kulplere tesis ve altyap mecburiyeti getirilecektir. Ligde 14 takm var. Az ma oynanyor. Belki takm says arttrlabilir. Grup ve play-off sistemi zerine tartlmaktadr. Ben Azerbaycan futbolunun ksa zamanda plan ve programla rayna oturacan, futbolcu retimine balanacan dnyorum. uanda netice elde etmek ok zor zamana ihtiya vardr.

Rusyada 2007/08 sezonunda ampiyon olan, Trkiyeden Hasan Kabze ve Gkdeniz Karadenizin de futbol oynad, Rubin Kazan takmnn banda Azeri altrc 13.03.2009). Gurban Berdiyev bulunmaktadr (http://www.sporunrengi.com,

Rusyann St. Petersburg ehrinde, 2008in Ocak aynda BDT ve Baltk lkelerinin Kupas dzenlenmitir. 2006 ylnda Azerbaycan, Moskovada dzenlenen ayn turnuvada kazanan Neftinin baarsn kutlarken (82:85), bu kez de eski Sovyetler Birlii cumhuriyetlerinden 15 ampiyonun ve Srbistann OFK takmnn misafir olarak katlm ile gerekleen kupada Hazar-Lenkerann ampiyonluunu kutlamtr. Bu netice ile Azerbaycan, son yl iinde Rusya ve Ukraynadan sonra, temsilcileri bu kupay birka defa alan nc lke olmutur. Hazar-Lenkeran ba antrenr Aasalim Mircavadov ise iki farkl takm ile bu prestijli kupay kazanan ilk teknik direktr olmutur (21:102,103).

31

A Mircavadov (2008, szl grme)a gre, Azerbaycan futbolunun daha da kalknmas iin sokak futboluna ilgi arttrlmaldr. Sovyetler dneminde sokak futbolu daha ok yaygn hale gelmitir. Cumhurbakanmzn abalaryla, katklaryla birka sene iinde daha da ilerleyecektir. Sokak ve ocuk futboluna ilginin lke futbolu asndan ok nemli olduunu ifade etmitir.

Azerbaycanda bayan futbolunun bamszlk dneminde gelimeye balad grlmtr. AFFAya bal Bayan Futbol Federasyonu kurulmutur. Bayan futbol takmlar arasnda lke birincilii yaplm ve Avrupada baz turnuvalara katlmlardr. Takm 2002 ylndan beri uluslararas turnuvalara katlmaktadr. 2005 ylnda milli takm, BDTnin mslman lkelerinin bayan futbolcularnn Uluslararas Nevruz Turnuvasnda 2. olmas, bu alandaki ilk baarlarndan saylmaktadr (48:149). Ayrca, salon futbolunda da baarlar elde edilmitir. Nahvann Araz kulb UEFA Kupas ikinci turuna kmay baarmtr (82:85).

iii - AFFAnn yeleri

iv - Blgesel Futbol Federasyonlar

Bak Blge FF, Nahvan Blge FF, Merkez Blge FF, Gney Blge FF, Bat Blge FF, Kuzey Blge FF, Kuzey-Bat Blge FF, Karaba Blge FF

v - Saha-Alan Futbol Federasyonlar

Engelliler Futbol Federasyonu, Bayan Futbol Federasyonu, ocuk-Genler Futbol Federasyonu, Amatrler Futbol Federasyonu, Salon Futbolu (Futsal) Federasyonu, Plaj Futbolu Federasyonu

32

vi - Futbol Tekilatlar

Azerbaycan Futbolcular Birlii, Futbol Antrenrleri Birlii, Futbol Hakemleri Birlii, Futbol Veteranlar Birlii, Azerbaycan Futbolseverler Birlii

(http://www.affa.az, 13.03.2009).

2008/2009 XVII. Azerbaycan Sper Ligi takmlar unlardr: nter (Bak), Bak (Bak), Simurg (Zagatala), Karaba (Adam), Hazar (Lenkeran), Nefti (Bak), Kervan (Yevlah), Olimpik (Bak), Standard (Bak), Gebele (Gebele), Bakl (Bak), Muan (Salyan), MOK (Bak), Turan (Tovuz)

(http://www.azerisport.com, 13.03.2009). Bu sezonda Bak takm ampiyon olmutur (www.apasport.az, 08.06.2009)

Azerbaycan futbol milli takm Alman teknik direktr Berti Vogts ynetiminde, 2010 Dnya Kupasna katlmak iin mcadele etmektedir. Almanya, Rusya, Finlandiya, Wales ve Liechtenstein ile birlikte IV. grupta yer alan Azerbaycan 1 puanla 5. srada bulunmaktadr (http://www.fifa.com, 08.06.2009).

Azerbaycan 3 Haziran 2009da FIFA tarafndan aklanan lkeler sralamasna gre 140. srada bulunmaktadr (http://www.fifa.com, 03.06.2009).

6.1.2. Voleybol

i - Sovyet Dnemi

Azerbaycanda voleybol 1926 ylndan itibaren gelimeye balamtr. lk olarak demiryolu alanlar tarafndan kuralsz bir ekilde oynanmtr (9:9). Azerbaycanda takm sporlar arasnda voleybol liderdir. Yaz Olimpiyat

Oyunlarnda kazanlan madalyalar, Avrupa ampiyonalarnn altn ve gm madalyalar, kta apnda En iyi takm kupas gibi voleybolda birok zafer kazanlmtr (48:136). Baknn btn yeil alanlarna ve parklarna voleybol sahalar yaplmtr. Her gn bu alanlara dinlenmeye giden insanlar voleybol

33

oynamlardr. Bu sahalar Bakde voleybolun kitlesel olarak gelimesine olanak salamtr. Spartak, Dinamo ve Komunalnik kulpleri voleybol ubeleri amlardr. 1928 ylnda ilk defa Tiflisde dzenlenen 1.Kafkasya Spartakiadas (Ulusal Spor leni)nda Azerbaycan temsilen, demiryolu alanlarndan oluan voleybol takm birinci olmutur. 1945 ylndan itibaren her yl lke, il ve ile birincilikleri ile birlikte birok yarma dzenlenmitir (9:9).

lkede voleybolun geliiminde baz uzmanlarn, zellikle SSCB ve Azerbaycann emektar antrenrleri amil ahmalov, Faik Karayev gibi isimlerin byk rol olmutur. Bu antrenrlerin her biri kendi dneminde voleybolun gelitirilmesi ve poplerletirilmesi iin zel aba gstermilerdir. . ahmalovun yetitirdii voleybolcular 1956-1972 yllar arasnda 8 defa SSCB Spartakiadasnda ampiyon olmulardr. Onun ynetimindeki Azerbaycan erkek milli takm 1957 ylnda Ekim Devriminin 40. yl ansna dzenlenen SSCB Kupasnda ampiyon olmutur. 1964 ylnda Tokyo Yaz Olimpiyat Oyunlarnda SSCB bayan milli takm iinde, daha nce Avrupa ampiyonluu bulunan nna Riskalde yer almtr. SSCB milli takmnn ikinci olmasyla birlikte nna Riskalde madalyalar arasna bir de gm madalya katmtr. 1968 ylnda Meksikada yaplan XIX. Yaz Olimpiyat Oyunlarnda Bakl nna Riskal ve Vera Lantratova Olimpiyat ampiyonu olmulardr. zellikle, Olimpiyat Oyunlarna drt defa katlan nna Riskal, 1972 Mnih Olimpiyat Oyunlarnda altn, 1976 Montrealde ise gm madalya kazanmtr. 15 yl SSCB milli takmnda oynayan nna Riskal sporculuk kariyerini sonlandrrken, Nefti takmnda antrenrlk hayatna balamtr. nna Riskale voleybolun geliimindeki byk hizmetlerinden dolay Kzl Emek Bayra ve Emek Readeti (azmi) nvanlar verilmitir (48:136,137).

ii - Bamszlk Dnemi

Bamszlk yllarnda da bayan voleybolu sporseverlerin en ok ilgi gsterdii branlardan biri olmutur. 1994 ylnda Brezilyada dzenlenen Dnya ampiyonasnda Azerbaycan bayan voleybol milli takm 9. olmutur. Fakat, bir mddet bu alanda duraklama yaanmtr. Voleybol takmlar uluslararas

34

msabakalara katlamamlardr. 1997 ylnda Milli Olimpiyat Komitesinin bana lham Aliyevin gelmesiyle bu dnem son bulmutur (48:137). nl antrenr Faik Karayevin milli voleybolun ykselmesinde byk rol olmutur. Faik Karayevin 2000 ylnda tekrar Azerbaycana gelmesiyle birlikte voleybolda o dnemden bu gne byk bir yol katedilmitir (82:80,82). 2005 ylnda bayan milli takm Avrupa ampiyonas finallerine katlma hakkn kazanmtr. Avrupa ampiyonasn 4. olarak bitirmitir. 26-31 Temmuz 2005te Gubada Avrupa Ktasnn en gl 8 takmnn katlmyla yaplan, Avrupa Grand-Prix turnuvasnda finalde gl Rus ekibini yenen Azerbaycan milli takm ampiyon olmutur. Kulp seviyesinde baarlarda akla gelen tek takm Azerreyl voleybol takmdr. Bu takm 2002 ylnda En iyi takm kupasn kazanmtr. Drtler finaline Bak ev sahiplii yapmtr (48:137,138).

Ayrca, Azerbaycan Azerreyl voleybol takm 2004 yl Avrupa ampiyonlar Liginde 4.le kadar ykselmitir. Azerreylin ksa srede bu baary yakalamasnda, devletin spora verdii destein, tecrbeli teknik direktr Faik Karayevin ve bayan sporcularn azminin byk etkisi olmutur. 2002den itibaren ampiyonlar liginde oynayan Azerreyl takm, ampiyonlar Ligi 2004 sezonu ilk mana zaferle balam ve eyrek finale kadar yenilmezliklerini korumulardr. Faik Karayev, Azerbaycan Kltr ve Dayanma Derneine gerekletirdii ziyarette yle demitir: Azerbaycanda spora ilgi 1997 ylndan itibaren artmaya balamtr. lham Aliyev Olimpiyat Komitesi ynetimine geldikten sonra gelimeler hzlanmtr. Azerbaycanda sporda problem oktur, fakat inanyoruz ki bu problemler zlecektir (27:88,89).

Dier taraftan bayan milli voleybolun baz problemleri olduu grlmektedir. Tara mentalitesi bayan voleybolunun gelimesini olumsuz bir ekilde

etkilemektedir. Fakat her eye ramen Azerbaycan Voleybol Federasyonu uzmanlar taralardaki yetenekli ve perspektifli sporcular aramaya devam etmektedirler. Burada sporcularn fiziki yaplar ayr bir nem tamaktadr. nk, lkede voleybol ile uraan uzun boylu kzlarn eksiklii sz konusudur. Uzman kadrolarn yetersiz sayda olmas da tabi ki lkenin milli takmn etkilemektedir. zellikle yeteri sayda

35

yedek oyuncularn olmamas byk bir sorun tekil etmekte ve tm yk 7-8 oyuncu stlenmektedir. Her eye ramen, bu artlarda bile milli takm antrenrleri byk baarlara imza atmaktadr. Burada en ok emek sarf eden milli takm antrenr Faik Karayevdir. Karayev ayn zamanda hem Azerreyl kulb bakan hem de Voleybol Federasyonu Bakan Yardmcl grevlerini yrtmektedir. Faik Karayev bir zamanlar Trkiyede de baarl almalara imza atmtr. 2006 ylnda Azerbaycan bayan milli takm dnya Grand-Prix kupas oyunlarna katlm ve dnyann en gl takmlar ile yarmtr. Oyun program ok youn olduundan ve takm bu tr programa almadndan dolay ancak 10. srada yer alabilmitir (81:93,94). Ayrca, Azerbaycan bayan milli takm tarihinde ikinci defa dnya ampiyonasna katlm ve 24 takm iinde Kore ile 13. sray paylamtr.

H Gurbanov (2008, szl grme)a gre, Azerbaycanda bayanlarn spora katlm azdr. Bunun temel nedeni ise, Azerbaycann Mslman bir lke olmasdr. slam, bayanlarn spora katlmna scak bakmamaktadr. Ayrca, toplumda bunu ho karlamamaktadr. zellikle Sovyet dneminde bunu daha fazla grmekteyiz. Ama gnmzde bayanlarn spora katlm ile ilgili anlayn yava yava deimeye balad grlmektedir.

Avrupa ampiyonlar Ligi Kupasna 2006/2007 sezonunda da katlan Azerreyl takm grubunda 3. olmu ve 12 takm arasna girmitir. Fakat, play-off mcadelesinde ilk 6 takm arasna girememi ve elenmitir.

Azerbaycan, dnya sralamasnda bayanlarda 26. erkeklerde ise 81. sradadr (http://www.fivb.org, 13.03.2009).

6.1.3. Hentbol

i - Sovyet Dnemi

Takm sporlar arasnda Azerbaycanda popler olan sporlardan biri de hentboldur. Azerbaycanl hentbolcular SSCB dneminde daima madalya iin

36

mcadele eden takmlar arasnda olmutur (48:139). SSCB zamannda Azeri ocuk ve gen takmlar, birok kez lke ampiyonu olmutur (16:106). Bu spor brannda Refige abanova, Lyudmila ubina, Larisa Savkina ve Sevil Baheliyeva gibi nl sporcular bulunmaktadr. Takm sporlar arasnda kulpleraras kta lekli turnuvalarda Azerbaycan takmlarnn ilk galibiyeti hentboldan gelmitir. Buradan da hentbola ne kadar nem verildii anlalmaktadr (48:139).

Viktor vanovi Sorokin, 1957 ylnda Azerbaycanda ilk hentbol takmn kurmutur. Viktor vanovi Sorokin onlarca basketbolcu, futbolcu ve atlet iinden 15-20 gen semi, onlara yeni oyunun kurallarn anlatm ve hentbolun teknik ve taktiini retmeye balamtr (54:9). Sevil Baheliyevann 1970-80 yllarnda Azerbaycan hentbolunun gelimesinde nemli katklar bulunmutur. O, defa SSCB ampiyonasnda bronz madalya kazanm, 1979 ylnda SSCB halklarnn VII. Spartakiadasnda nc olmu, ayn baarsn Uluslararas Hentbol Federasyonu (IHF) Kupasnda tekrarlamtr (48:139). 1976 Montreal Olimpiyat Oyunlarnda altn madalya kazanan SSCB bayan takm iinde Azerbaycanl sporcular Refige abanova ve Lyudmila ubina da yer almtr (54:13). 1977 ylnda Baknn FST takm, Avrupa Kupasnda finale kmtr (16:106). 1980 Moskova Olimpiyat Oyunlarnda ise yine altn madalya kazanan SSCB bayan takm iinde Azerbaycanl sporcu Larisa Savkina da yer almtr (54:13). 1983 ylnda Baknn Avtomobilist takm IHF Kupasnn yani, Avrupann nc nemli kupasnn sahibi olmutur (54:11). Bir de Sovyetlerin dalmasndan ksa bir zaman nce, Bak Kadn adl takm ampiyonada 2. olmutur (16:106).

ii - Bamszlk Dnemi

SSCBnin dalmasndan sonra, voleybolda olduu gibi, Azerbaycanda hentbolda poplerliini korumutur. Azerbaycan hentbol takm bamszlk dneminde de hem kulp, hem de milli takm dzeyinde baarl sonular elde etmitir (48:139,140). Fakat, bamszla kavutuktan sonra Azerbaycanda hentbolda da bir d yaanmtr. Gen cumhuriyetin iinde bulunduu byk

37

sorunlar yznden hentbolla ilgilenilememitir. Bu nedenle 90l yllarda bayan hentbolcular uluslararas arenada ok baarl olamamtr (16:106).

Azerbaycan Hentbol Federasyonu (AHF), 1992 ylnda IHFye ye olmutur (54:12). XXI. yzyln bandan bu yana, Azeri hentbolu canlanmaya balamtr. Haydar Bahayevin AHFnin Bakanlna seilmesi, ksa srede olumlu sonularn gstermitir (16:107). Azerbaycan Devlet Beden Eitimi ve Spor Akademisi retim yelerinden skender Asgerov, uluslararas dereceli hakem olarak 2000 ylndaki turnuva ve ampiyonalarda nemli malarda grev almtr. Olimpiyat ampiyonu Refige abanova, antrenr yetitirmekle birlikte, 2001 ylnda ilk defa Avrupa Trophy Cup (Kupa Galipleri Kupas) turnuvasna gzlemci olarak gnderilmitir (48:140). 2002 ylnda bata, Refige abanova olmak zere, Azerbaycan milli takm, Challenge Kupasn kazanarak uzun bir aradan sonra ilk byk zaferini yaamtr (16:107). Gnmzde Azerbaycan kulpleri kta apnda eitli turnuvalara katlmaktadr. Ayrca, milli takm Dnya ve Avrupa ampiyonalarnn grup elemelerinde mcadele etmektedir. Uluslararas baz turnuvalarn Bakde yaplmas da hentbolun gelimesine katkda bulunmutur. Bu kapsamda 2005 ylnda Bayanlar Dnya ampiyonas grup elemeleri Bakde yaplmtr. Bu elemelerde Azerbaycan bayan milli hentbol takm ikinci olmutur. Grubunu ikinci olarak tamamlayan Azerbaycan takm, 2005 yl Dnya ampiyonas Play-Off malarna katlma hakkn elde etmitir. Play-Off manda Avusturyaya yenilen milli takm elenmitir (48:140,141).

AHF, milli takma Beyaz Rusyal uzman Valeriy Pevnitskiyi davet etmitir. Fakat, ok baarl olamayan teknik adam, Austos 2006da yerini, milli takmn yeni antrenr ve ayn zamanda ABU kulbnn bakan olan Ukraynal Georgiy Voronova brakmtr.

Voronov, Gerek bir ampiyonann olmamas ve ABU takmnn neredeyse hi rakibinin bulunmamas, oyuncularda profesyonellik dzeyinin dmesine ve antrenmanlarn anlamnn eksik kavranmasna neden olmaktadr. Bunun sonucunda gerek bireysel uzmanlkta gerekse takm faaliyetlerinde baz

38

eksiklikler ortaya kmaktadr demitir. Bu sebepten dolay, Romanyada gerekletirilen 2007 Dnya ampiyonas semelerinde bir talisizlik yaanmtr. Semelerde 4 ma oynayan Azeri hentbolcler, yalnzca bir ma kazanmlardr.

Kupalar Kupas 1/8 finaline kan ABU, Fransz Gavr takmna yenilmitir. Fakat Rusyann Zvenigrad kentinde gerekleen, aralarnda Litvanya ve Beyaz Rusya mili takmlar, ayrca Ukraynal Motor kulb ve Rusyann gl takmlarnn da katld temsili turnuvada ABU takm ikinci olmutur (16:107,108).

Azerbaycan hem bayanlarda hem de erkeklerde 2001 ylndan itibaren Avrupa kupalarnda temsil edilmektedir. Azerbaycan erkeklerde; Dinamo (Bak), Spartak (Bak), Dinhk (Bak), Din (Bak) bayanlarda ise; Karada (Bak), Karada-Sement (Bak), ABU (Bak) takmlar temsil etmektedir

(www.eurohandball.com, 13.03.2009).

6.1.4. Basketbol

i - Sovyet Dnemi

Azerbaycanda basketbol, 1920 ylndan nce yabanc lkelerden, bata ngiltere, sve ve Almanya olmak zere, Bakye yatrm iin gelmi petrol irketlerinin yneticileri ve iileri tarafndan, daha nceden bildikleri bu sporu oynamaya balamalar ile yaylmaya balamtr.

Basketbol ile ilgili, 1920den itibaren ayr ayr emek kollektiflerinde, iletmelerde, yksek eitim kurumlarnda, spor cemiyetlerinde takmlar kurulmutur. Bu sayede basketbol ile ilgilenen amatrlerin says gnden gne artmtr. 1926 ylnda sadece Bakde 300e yakn basketbol takm ve spor eitimi veren yer bulunmaktadr. Bu tesadf deildir. nk, 1923 ylndan itibaren btn yarmalarn ve Spartakiadalarn programna basketbol dahil edilmi ve sadece basketbol ile ilgili spor sahalar tm halkn hizmetine almtr. Bakde basketbol,

39

futbol ve voleyboldan sonra nc srada yer almtr. Yava yava basketbol Azerbaycann dier il ve ilelerinde de gelitirilmeye balanmtr. Takmlarn saysnn artmas ile birlikte, basketbolun teknik ve taktik adan kalitesinin arttrlmas, topun embere braklmasnda yeni yntemlerin denenmesi, basketbolun estetik adan gelimesine ve daha cazip hale gelmesine neden olmutur.

Azerbaycanda 1920-30lu yllarda en gl basketbol takm Demir Yolu Spor Kulbnn takm olmutur. Bu takm uzun yllar Azerbaycan ampiyonu olmutur. Basketbolun gelimesinde Dinamo Spor Cemiyetinin de byk katklar bulunmutur. 1926 ylndan itibaren Dinamonun basketbol takm liderlii ele alm ve uzun bir mddet kimseye vermemitir.

Azerbaycanda bu yllarda basketbolun gelimesinde N.Talhanovun, . onovun, G. Abramovun, N. Arunovun, bayanlardan K. Efendiyevann, S. Pleskunovann ve Fominann byk hizmetleri olmutur. Bu uzmanlar btn hayatlarn basketbola adam ve yorulmadan bu spor brannn yaylmas iin almlardr. Bunun neticesinde basketbol Lenkeran, Tovuz, Balaken, Zagatala ve dier yerlerde de kendi taraftarlarn toplamtr. 1930 ylndan itibaren dzenli olarak yaplan Kafkasya Cumhuriyetlerinin Spartakiada programna erkek ve bayan basketbol yarmalarnn da dahil edilmesi, basketbolun Kafkasyada daha fazla gelimesine ve iyi basketbolcularn her cumhuriyette de yetimesine olanak salamtr. 1931 ylnda Azerbaycan erkek basketbol takm Kafkasya Birinciliini kazanm ve ilk defa SSCB Birinciliine bamsz bir takm olarak katlma hakk kazanmtr. Bu yldan itibaren Azerbaycan erkek takm Kafkasyada uzun mddet liderliini korumu ve yldan yla sporcularn teknik ve taktik seviyesi ykselmitir. 1930 ylnda basketbol okullarn Spartakiadasnn programna dahil olmutur. 1934 ylndan itibaren ilk defa basketbolda lke ampiyonas yaplmaya balanmtr.

Basketbolun

Azerbaycanda

yaygnlamas

ve

kaliteli

sporcularn

yetitirilmesi neticesinde, 1935 ylndan balayarak Azerbaycan erkek ve bayan milli takmlar SSCB ampiyonalarnda kendini gstermeye balamlardr. 1936 ylna gelindiinde basketbol takmlarnn resmi turnuvalarda alm olduklar baarlar,

40

takmlarn teknik ve taktik adan bir hayli yol kat ettiini gstermitir. Takmlar her yl daha yetenekli ve gen sporcularla temsil olunmaya balanmtr. Bu yllardan itibaren Azerbaycan basketbol takmlar gl takmlarla mcadele edecek seviyeye ulamtr (44:8-12). En parlak dnemi ise milli takmn banda, SSCBnin ve Azerbaycann nl basketbol hocas Tofik Abbasovun bulunduu 50-60l yllarda yaamtr. 1956 ylnda milliler SSCB Cumhuriyetleri Spor Msabakasnda 6. olmutur. O dnemin isimleri arasnda Avrupa ampiyonasnn bronz madalya sahibi Elad Gadaev de bulunmaktadr. Sonra uzun bir ara olmutur (99:104).

ii - Bamszlk Dnemi

XX. yzyln sonlarnda durgunluk dnemi yaayan Azerbaycan basketbolu Olimpiyat Oyunlarnda Azerbaycan sporcularnn galibiyetlerinin etkisi ile tekrar canlanmaya balamtr. 1994 ylnda Azerbaycan Basketbol Federasyonu (ABF), Uluslararas Basketbol Federasyonuna ye olmutur. Bu da Azerbaycann btn uluslararas yarmalara katlmasna olanak salamtr. 1995 ylnda Trkiye, Grcistan, Trkmenistan ve Azerbaycann katlm ile Bakde dzenlenen uluslararas turnuvada Azerbaycan erkek takm birinci olmutur. Azerbaycanda basketbolun kitlesellemesi iin Celilabad ehrinde ABFnin gney blge ubesi ve Gencede de ABFnin blgesel merkezi kurulmutur. Uluslararas ilikilerin yksek seviyeye ulamas ile birlikte ve ABFnin de abalaryla Azerbaycan basketbolcular 2000 ylndan itibaren srekli olarak uluslararas yarmalara katlmaya

balamlardr. Azerbaycan birok uluslararas yarmada baarlar elde etmitir.

Son zamanda Azerbaycanda basketbolun poplaritesi artmtr. Bu, Milli Olimpiyat Komitesi, Genlik Spor ve Turizm Bakanl ve Azerbaycan Basketbol Federasyonunun ortak abalaryla gereklemitir. Bu kapsamda 2002 ylnda milli takmn bana Olimpiyat, Dnya ve Avrupa ampiyonu Litvanyal Rimas Kurtinaytis getirilmitir (44:13-15). Rimas Kurtinaytis ayn zaman da Gala takmnn da teknik direktrdr. Kurtinaytis ynetimindeki Gala takm 2004 ylnda Litvanyada katld bir turnuvada ikinci olmutur (99:107). 2005 ylnda ise yine Kurtinaytis ynetimindeki basketbol milli takm slam Oyunlarnda altn madalya

41

kazanmtr (82:85). Uluslararas turnuvalarda alnan bu baarlar basketbolla ilgilenenlerin saysn gnden gne arttrmtr.

6.1.5. Gre

i - Sovyet Dnemi

Azerbaycanda beden eitimi ve spor, 1917 ylndan sonra geni bir alana yaylmaya balamtr. Azerbaycanda grein gelimesinde ve yaylmasnda sirklerde ve ak alanlarda green greilerin byk rol olmutur. Bu greilerden Sali Sleyman ve Reid Yusifov ne kmtr (70:24,25). Azerbaycan gre tarihinde Floransa ve Paris Dnya ampiyonalarnda iki defa zafer kazanm olan efsanevi grei Sali Sleyman ayr bir yere sahip olmutur. Sirk ekiplerinde uzun sre sahneye kan Sleyman, van Poddubniyin arkada, ayn zamanda rencisidir. Sonraki nesil parlak greilerden Reid Yusifov da son derece gl bir greidir (91:106,107). Bu nl greiler 1920li yllarda hem gremeye devam etmiler hem de antrenrlk yapmlardr. Bu milli spor brannn gelimesi iin eitli faaliyetlerde bulunmulardr. Bu yllardan itibaren Azerbaycanda birok spor kulb ve cemiyeti kurulmutur. Bu kulplerin ve cemiyetlerinin ise ilk faaliyet alan gre olmutur. Reid Yusifov yaklak 50 yl gremitir. O, Azerbaycanda beden eitiminin ilk uygulayclarndan biri olmu ve grein gelimesinde nemli katklarda bulunmutur. 1920 ylndan sonra Azerbaycan greileri ile Rusyann profesyonel greileri arasnda msabakalar yaplmaya balanmtr. 1920li yllarn ortalarndan balayarak kurultaylarda ve genel kurul toplantlarnda sporun birok brannda yarmalar dzenlenmesi ynnde kararlar alnm ve bununla ilgili ksa zamanda baz tedbirler hayata geirilmeye balanmtr. Bu uygulamalarn sporun gelimesinde nemli bir pay olmutur. Bu dnemde halk, sporu gen neslin yetitirilmesinde nemli bir faaliyet olarak grd iin grele birlikte dier branlara da youn bir ilgi gstermitir. Bu da birok spor brannn gelimesine neden olmutur. XX. yzyln balarnda sporla ilgili faaliyetlerde bireysel abalarn arlkta olduu grlmtr. Devletin spora ilgisi ve destei ok dk seviyede olmutur. Ancak, 1917den sonra milli siyasetin bir paras olarak lkenin her

42

tarafnda beden eitimi kltr hzla gelimeye balamtr. Bu siyasetin bir paras olarak da Azerbaycanda da beden eitiminin gelimesi iin geni imkanlar yaratlmtr. 1936 ylna kadar gre msabakalar daha ok blgesel nitelikte olmutur. 1937 ylndan itibaren ile, il ve lke birincilikleri dzenlenmeye balanmtr.

M Turmu (2008, szl grme)a gre, Sovyetler dneminde halka iki nemli ey verilmitir. Biri spor, biri de sosyo-kltrel faaliyetlerdir. Her anne ve baba ocuklarnn ya bir spor bran ile ya da bir mzik tr ile ilgilenmelerini istemitir. Bu anlay kylerde yaayan insanlara kadar yerlemitir. Bu uygulamalar Azerbaycan halknn yaam tarz haline gelmitir. Sovyetler sportif anlamda ok kaliteli insanlar yetitirmitir. st dzeyde spor bilimcileri yetitirmitir. zellikle Stalin dneminde spor alannda nemli ilerlemeler kaydedilmitir. Sovyetler Birlii dneminde devlet halkn spor yapmasn istemitir. Ama, bunu isterken daha ok baarl ve yetenekli sporcular n plan karmtr. Bu sporcular devletin siyaseti urunda kullanmtr. Azerbaycann ad veya Azeri sporcunun ad n planda olmamtr. Her zaman siyasi rejim olan komnizmin ad daha nde olmutur. Stalin devletin btnln salamak, kendi ideolojisini devam ettirmek ve bu kapsamda halk uyutmak iin sporu kullanmtr. Sporu kitlelere yayarak, insanlarn gerekler peine dmesini nlemek istemitir. Spor devletin geleceinin ve halklarn barnn bir vastas olmutur.

Azerbaycanda profesyonel anlamda gre 1925 ylndan itibaren kendini gstermeye balamtr. Hzl bir gelime gsteren gre sporunda, 1946 ylna gelindiinde birok profesyonel sporcu yetimitir. lke birincilii iin yaplan msabakalar 1937 ylndan itibaren hayata geirilmi olsa da, aslnda Azerbaycan greileri ilk defa SSCB Birinciliine 1928 ylnda katlmlardr. O tarihte Azerbaycan iki grei temsil etmitir. Memmedov, 11 grei iinden 6. olmutur. agayev ise ok iyi bir mcadele vererek, lkeye ilk altn madalyay getirmitir.

Azerbaycanda grein gelimesine nemli katklarda bulunan dier bir nl grei ise Rza Baheliyevdir. Rza Baheliyevde dier nl greiler gibi

43

sirklerde gremitir. O, ayn zamanda 1924-1925li yllarda Azerbaycanda ilk gre okulunu kuran kiidir (70:27,28,30,34,35). Rza Baheliyev, 46 kez milli ampiyon olmutur (91:107). 1945 ylna gelindiinde ise gremeyi brakmtr. 1938 ylndan itibaren Azerbaycan takm halinde de SSCB Birinciliine katlmaya balamtr. 1941 ylnda Almanyann Sovyetler Birliine sava amasyla birlikte, btn Sovyet sporcular lke savunmas iin savaa katlmlardr. SSCBnin savatan zaferle kmasndan sonra her ey normale dnmtr. 1945te klasik grete 14., serbest grete ise 1. SSCB Birincilii dzenlenmitir. Bu ampiyonada Azerbaycanl greiler madalya kazanmtr. 1947 ylnda genlerde SSCB Takm Birincilii dzenlenmitir. Burada Azerbaycan takm halinde nc olmutur. 1949 ylnda Bakde yaplan serbest gre SSCB Birinciliinde ise, Azerbaycanllar iinde ilk defa M. Babayev ve P. Dadaov altn madalya kazanmlardr. Bu tarihten itibaren Azerbaycanl greiler SSCB milli takmnda da gremeye balamlardr. SSCB, 1950 ylndan sonra uluslararas birok gre turnuvasna katlmtr. Milli takm iinde yer alan Azerbaycanl greiler, ok iyi malar kararak Sovyetler Birliini baaryla temsil etmilerdir (70:35-37). XX. yzyln ilk yarsna kadar greiler sirk sahnelerinden kmlardr. Geen yzyln 50li yllarndan itibaren Sovyetler Birlii ampiyonalarnda yer almaya balamlardr. 1952 Helsinki Olimpiyat Oyunlarna katlan Reid Memmedbeyov, gm madalya kazanmtr. Uluslararas arenadaki bu ilk nemli baardan sonra lkede gre sporuna olan merak artm, birok ehirde gre kulpleri almtr. Bu gelimelerin sonucu olarak Musa Babayev 4 kez Sovyetler Birlii ampiyonu, kardei Muhtar da Universiade Oyunlarnn ampiyonu olmutur (91:107).

Azerbaycan takm, 1955 ylnda yaplan SSCB Birinciliinde ikinci olmutur. Bu baar Azerbaycanl greilerin o zamana kadar yakalad en iyi baar olmutur (70:37). Gre sporunun gelimesinin 60l yllarn sonundan balayan bir sonraki aamas, bu gnlerde de devam etmektedir. Dnya, Avrupa ve Olimpiyat ampiyonu Aydn brahimov defalarca dnya ampiyonluunu elde etmi, Mahyaddin Allahverdiyev, Hazar sayev, Kemander Mecidov ve dier greiler Avrupa, Asya ve Amerika turnuvalarnda kazandklar zaferleri ile Azerbaycan gre tarihine adlarn yazdrmlardr (91:107).

44

Azerbaycanda gre son yllarda da hzla gelime gstermitir. nk, greilerin birou uzun yllar SSCB milli takmnda gremi ve birok baarya imza atmlardr. Gnmzde Azerbaycanda Olimpiyat, Dnya, Avrupa ve SSCB ampiyonu olan birok grei bulunmaktadr (70:37).

ii - Bamszlk Dnemi

Azerbaycanda 1993 ylndan itibaren btn alanlarda balayan yeni dnemin getirdii deiiklikler, spor dnyasnda ve grete de yaanmtr. Uluslararas Gre Federasyonu yeni oluan Serbest ve Greko-Romen Gre Federasyonunu resmen kabul etmitir. 1993 ylnda Azerbaycan adna altn kazanan ilk sporcular greiler olmutur. stanbulda dzenlenen Avrupa Serbest ve Greko-Romen Gre ampiyonasnda Natik Eyvazov altn, lham Abbasov gm madalyalarn sahipleri olmutur. Bu baarlar ABD, Avustralya, Trkiye, ran, talya, Finlandiya, Almanya ve Bulgaristanda dzenlenen Avrupa ve Dnya turnuvalarnda kazanlan galibiyetler takip etmitir.

Atlanta (ABD)da 1996 ylnda yaplan Olimpiyat Oyunlarnda Namk Abdullayev finalde ikinci gelerek gm madalya sahibi olmutur. Bu olimpiyat madalyalarnn ilki olmutur. Drt yl sonra Namk, Sidney Olimpiyat Oyunlarnda Amerikal Samuel Hansonu finalde yenerek altn madalya kazanmtr. 2004 Atina Olimpiyatlarnda galibiyet serisini devam ettiren Farid Mansurov, milli takma tek altn madalya kazandran isim olmutur (91:108). Farid, bamsz Azerbaycan tarihinde, hem olimpiyat ampiyonu, hem de dnya ampiyonu kimliklerine sahip ilk sporcu olmutur (55:114). 2006 ylnda, Rovan Bayramov, Bakde dzenlenen Dnya Askeri Oyunlar ampiyonu olmu, inde dzenlenen Dnya

ampiyonasnda altn, Moskovada yaplan Avrupa ampiyonasnda ise bronz madalya kazanmtr (82:86-88).

Azerbaycan Milli Olimpiyat Komitesi Bakan lham Aliyevin karar ve destei ile, Bakde ilk kez 2001 ylnda, I. Genlik Serbest Gre ampiyonas

45

dzenlenmitir. 2004 ylnda Azerbaycanda 1-4 Nisan tarihleri arasnda dzenlenen Dnya Kupas turnuvalarnda greiler kupay kazanmay baarmlardr. Milli takmn Rusya milli takmn yenmesi tarihi bir galibiyet olmutur. Federasyon Bakan ve Babakan Yardmcs Abbas Abbasovun burada ok nemli katklar olmutur (91:108).

Bakde 2007 ylnda yaplan Dnya Gre ampiyonasna 91 lkeden toplam 811 grei katlmtr. Bu ampiyonada Farid Mansurov 1., amsulvar amsulvarov 3. olmu ve 2008 Pekin Olimpiyatlar iin vize almlardr. 2007 Avrupa ampiyonu, Dnya Askerler Birincilik Yarmas galibi Rovan Bayramov ise, baarl olamamtr. Azerbaycan bayan milli takmnda ki drt sporcudan lisans almay baarmtr. Bu sporcular Mariya Stadnik, Yuliya Radkevi ve Olesya Zamuladr. Genel anlamda ise, belirlenen hedeflere tam olarak ulalamamtr (55:114,116,117).

Azerbaycan Cumhurbakan lham Aliyev spor ve olimpiyat oyunlarnda Azerbaycan laykyla temsil eden sporculara her trl destei salamaktadr. Devlet Bakan olimpiyat oyunlarnda ampiyon olan sporcular ve hocalar madalya ile onurlandrmann yan sra, Azerbaycan Milli Lideri Haydar Aliyevin balatt yaam artlarn iyiletirme ve sosyal yapy gelitirme geleneini de srdrmektedir (91:109).

A Aliyev (2008, szl grme)e gre, Azerbaycan Hkmeti gnmzde sporu daha ok desteklemektedir. rnein; Haydar Aliyev, 1996 Atlanta Olimpiyatlarnda altn madalya alan sporculara 25.000 dl taahhdnde bulunmutur. Buda devletin sporcuya olan ilk maddi desteklerinden olmutur. Bunun sonucunda sporculara verilen bu paray renen insanlarn spora olan ilgisi daha da artmtr. Sidneyde ampiyon olan sporculara ev, para ve baz otomobil irketleri araba hediye etmitir. Onun iin bizim sporcular bu ie daha fazla ilgi duymulardr. imdiki bakan lham Aliyev her yerde olimpiya kompleksleri yapmaktadr. Bu tesisler hem halkn kullanmna, hem de milli sporcularn hazrlanmasna tahsis edilmektedir.

46

stanbul, 2008 ylnda Dnya Genler Gre ampiyonasna ev sahiplii yapmtr. Greko-Romen stilde Trkiye 59 puanla takm halinde ampiyon olmutur. ampiyonada ran 50 puanla ikinci olurken, Azerbaycanda 33 puanla nc olmutur (89:24).

XXIX. Pekin Olimpiyat Oyunlarnda Rovan Bayramov ve Vitaliy Rahimov gm, Khetag Gazyumov ise bronz madalya kazanmtr. Bayan grei Mariya Stadnikte bronz madalya kazanrken, Azerbaycann bu olimpiyatlarda en fazla madalya kazand bran gre olmutur (http://www.noc-aze.org, 13.03.2009).

Litvanyann Vilnius ehrinde, 38 lkenin katld, 31 Mart- 5 Nisan 2009 tarihleri arasnda dzenlenen Avrupa Bykler Gre ampiyonasnda serbest stilde Zelimkhan Hseyinov, amsulvar amsulvarov, Khetag Gayzumov, Ali sayev altn, Jabrayil Hasanov gm, Navruz Temrezov bronz, greko-romen stilde Shalva Gadabadze bronz madalya almlardr. Bayanlarda ise Mariya Stadnik altn, Zmrd Kurbangajiyeva gm madalya almtr. Azerbaycan, takm sralamasnda serbestte 63 puanla birinci olurken, greko-romende 29 puanla Ermenistan ile nc sray paylamtr. Bayanlar takm sralamasnda ise 26 puanla sve ile beincilii paylamtr (http://www.fila-wrestling.com/vilnius09, 05.04.2009).

6.1.6. Satran

i - Sovyet Dnemi

Azerbaycanda satrancn tarihi VI.-VII. yzyla kadar uzanmaktadr (48:170). Sovyet dneminde Azeri satranlar uluslararas yarmalara katlamamlardr. SSCB milli takmnda yer alabilmek iin ok sk elemelerden geirilmilerdir. rnein, SSCB ampiyonalarnda 5. - 6. dereceyi kazanmak gerekmitir (79:94).

T Firdevsi (2008, szl grme)e gre, Sovyet dneminde sporculara ok deer verilirdi. Ama, milliyetilik de yaplrd. Trk sporculara ok deer verilmezdi.

47

Msabakalar sonucunda birincilii Trk sporcu, ikincilii Rus sporcu aldnda, milli takma Trk sporcu arlmas gerekirken ikinci olan Rus sporcu arlrd. Bundan dolay Azeri sporcular yeteneklerini tam anlamyla gsterme frsat bulamamlardr.

IX. yzyldan itibaren sratli bir ekilde gelimeye balayan satran, halk tarafndan da youn ilgi duyulan bir spor bran olmutur. Bu zaman zarfnda Azerbaycanda birok satran ustas yetimitir. 1920li yllarda Azerbaycanda ilk satran dernekleri kurulmaya balanmtr. Ayn yllarda Bakinski Raboi gazetesindeki zel satran kesi de Bakde satrancn gelimesinde nemli bir rol oynamtr (96:8,9). Azerbaycanda satrancn gelimesine baktmzda ilk akla gelen isim Vladimir Andreevi Makagonovdur. Kendisi 19 yanda Bak birincisi olmutur. Drt sene sonra 16 yandaki Mikhail Botvinnik ile birlikte ilk defa SSCB ampiyonasna katlmlar (Moskova 1926), 5. ve 6. dereceyi paylaarak usta sporcu nvann kazanmlardr. Bu Azerbaycan iin nemli bir gelime olmutur. Milli takm ayn yl Trans-Kafkasya Birinciliini kazanmtr. Makagonov ise bireysel sralamada birinci olmutur. Vladimir Andreevi ok iyi bir pedagog olmakla birlikte, satran sporunu SSCB ile rekabet edebilecek seviyeye getirmitir (79:93,94). nl Sovyet satran ustalar zellikle, F. Duz-Xutomirski ve N. Rudnev Bakye davet edilmitir. Onlar satran oyununun teknik ve taktii ile ilgili dersler vermilerdir. Bakinski Raboi gazetesinin satran ubesi de dnyann nl satranlarn amatrler ile bir araya getirmi ve msabakalar organize etmitir. 1933 ylnda Bakde dzenlenen satran konferansndan sonra, yaplan yarmalarn kapsam geniletilmitir. Bir yl sonra Azerbaycan satran tarihinde nemli bir olay yaanm, ilk defa lke ampiyonas yaplmtr.

II. Dnya Savandan sonraki yllarda Azerbaycanda satran byk bir hzla yaylmaya devam etmitir. 60-70li yllar Azerbaycanda satranta nemli galibiyetlerin yaand yllar olmutur. Birok defa Azerbaycan ampiyonu olan V. Barov satranlar arasnda ilk defa uluslararas grossmaster (byk usta) nvann almtr. Dnya satran tac uruna yaplan msabakalarda, 100 yldan daha fazla bir zaman diliminde 13 dnya ampiyonu kmtr. Bunlardan 13. Dnya ampiyonu olan Garry Kasparov, Azerbaycan satran okulunda yetimitir. Garry Kasparovun

48

baarlar bu oyuna olan ilgiyi byk lde arttrmtr. Azerbaycanda satran her zaman devlet tarafndan desteklenmitir. 70li yllarda satranca gsterilen ilgi neticesinde lkenin her tarafnda satran okullar, birok kulp ve satran merkezleri kurulmutur. Bu sayede, birok yetenekli satranlar yetitirilmi ve dnya ampiyonu olmulardr (96:9-11). Bu olumlu admlar neticesinde kzlar ilk byk baarlarn kazanmlardr. 1985 ylnda Aynur Sofiyeva, Firuze Velihanova ve lviye Sultanovadan oluan takm SSCBnin son dnemlerinde dzenlenen satran ampiyonalarndan birinde birincilii elde etmilerdir (79:94).

Azerbaycan Cumhuriyetinin bakan Haydar Aliyevin destei sayesinde son 20 ylda 7 uluslararas grossmaster, 14 uluslararas usta, 6 Uluslararas Satran Federasyonu (FIDE) ustas ve 4 uluslararas dereceli hakem yetitirilmitir (96:11).

ii - Bamszlk Dnemi

Azerbaycann bamszln kazanmasyla satranlar btn turnuvalara Azerbaycan bayra altnda katlma imkan bulmular ve nemli baarlara imza atmaya balamlardr (79:94). Fakat 90l yllarn balarnda satranta bir duraklama yaanmtr. Birok satran okulu kapatlm, ksmen devlet ve zel kurumlar tarafndan zapt olunmu, birok okulun binas bakmszlk yznden kullanlamaz hale gelmitir. 1998 ylna gelindiinde satran tekrar canlanmaya balamtr. Bu ilk aama Haydar Aliyevin kiisel destekleri neticesinde gereklemitir. Haydar Aliyevin 1998 ylnn Ocak aynn ilk gnlerinde 12. Dnya ampiyonu Anatoly Karpovu kabul etmesi, ocuk satrancna devlet desteinin arttrlmas ynnde kararlar alnmas, Azerbaycanda satrancn gelimesinde nemli bir rol oynamtr. Bunun sonucunda gen satranlar uluslararas birok yarmada byk baarlar kazanmlardr (96:11,12). Azerbaycanda satran bugn en popler ve hzl gelien spor dallarndan biri haline gelmitir. 90l yllarn ortasndan balayarak satran uzmanlar Azerileri uluslararas arenada elde ettikleri baarlarla sevindirmilerdir. Azerbaycanda Dnya ve Avrupa ampiyonlar ortaya km ve Azerbaycan dnyada satran dalnda lider lkeler arasna girmitir (79:93).

49

Bakde 2001 ylnda yaplan lke ampiyonasnda Pervane smaylova birinci olmutur. Pervane 1992 ylnda 10 ya grubunda Dnya ampiyonu olmutur. ki yl sonra Avrupa ampiyonu, daha sonra deiik ya gruplarnda da be defa Avrupa ampiyonasnda gm madalya almtr. Birok defa Azerbaycan ampiyonu olmutur (48:171).

Azerbaycan Satran Federasyonu (ASF), lkede btn satran harekatn yrten ve yneten en nemli kurulutur. ASF, 1992 ylnda FIDEye ye olmutur (96:12). Azeri sporcular 1995 ylndan itibaren katldklar nemli msabakalardan 30dan fazla madalya ile lkelerine dnmlerdir. Bu yllarda satranca yeni balayan ocuklar bugn milli takmda yer almaktadrlar. Teymur Recebov, ehriyar

Mamedyarov, Zeynep Mamedyarova, Trkan Mamedyarova, Vugar Haimov, Kadir Hseyinov, Rauf Mamedov ve Namk Kuliev Azerbaycann en nemli sporculardr. Ayrca hepsinin gen bir sporcu olmas da nemlidir. 2002 ylnda Slovenyada dzenlenen Satran Olimpiyat Oyunlarnda en gen takm Azeri takm olmutur. Oyuncularn ya ortalamas 16-17dir. Azerbaycann en iyi satranlar olarak bugn Teymur Recebov ve ahriyar Mamedyarovu gstermek mmkndr. kisi de farkl yalarda Dnya ve Avrupa ampiyonalarnda dereceye girmi ve birincilii kazanm, eitli uluslararas turnuvalarda ampiyon olmulardr. kisi de uluslararas listelerde ilk 20de yer almaktadr (79:94,95). Teymur Recebov, 2006 ylnda dnya sralamasnda 11. srada yer almtr (80:96).

Bu baarlarn sreklilik gstereceini umut ettiklerini belirten milli takm antrenr Fikret Sideifzade unlar sylemitir: Bunun iinde mevcut problemleri zmek gerekiyor, zellikle bir zamanlar Azerbaycanda satran sporunun geliimine nemli katkda bulunan blge okullarnn sorunlarn zmek gerekmektedir. Bugn bu okullarn almalar etkinliklerini byk lde yitirdii iin reforma ihtiyalar vardr. Ben daima bir nevi ak retim okullarnn al meselesini gndeme getiririm. Bu okullarn ileyi tarz, blgedeki yetenekli ocuklar tespit ederek senede birka kez Bakye davet etmek ve lkenin en iyi satran retmenleri gzetiminde eitim almalarn salamaktr. SSCBde popler olan bu okullar

50

sayesinde; Botvinnik, Kasporov, Kramnik, Tivyakov, Rublevskiy gibi sporcular uluslararas n kazanmtr.

Milli takm antrenrnn dncesine gre bugn en nemli sorunlarndan biri de zel satran yaynnn olmamasdr. Fikret Sideifzade: Bir zamanlar Satran gazetesi adl bir yayn organmz vard. Amacmz, onu ek olarak da olsa yeniden yaynlamaktr. Satran literatr konusunda da ciddi zorluklar yayoruz. Azerbaycan dilinde yaynlanan kitaplara byk ihtiyacmz var. Ancak birok olumlu gelime de var. ASF, Mays aynda Umummilli Liderimiz Haydar Aliyev ansna Cumhurbakanl Kupas ad altnda uluslararas bir satran festivali organize etmitir. 2005te de, ekide bayanlar satran turnuvas dzenlenmi ve turnuvaya birok satrannn katldn ifade etmitir (79:95).

Teymur Recebov, Bak Birinciliine 5 yanda katlm, hatta baz yarmalar da kazanmtr (48:170). Dnya ve Avrupa genler yarmalarnda 7 defa baar kazanm (bunlardan 5inde altn madalya alm), 12 yandayken, 18 yandakilerle yararak, Avrupa ampiyonasn kazanmtr (bu dnya rekoru uana kadar krlamamtr). 11 yandan beri satran ustas, 13 yandan beri ise byk satran ustas (grossmaster) nvanna sahiptir (o anda satran tarihinin en gen byk satran ustas olmutur). Yeni asr adl dnya takmnn yesi olarak, bu takmn Kremlinde Rusya takmna kar kazand zafere katlmtr. Teymur, Moskovada yaplan satran Grand Prix yarmasnda finale kalm, 2004 Dnya ampiyonasnda bronz madalya kazanm, 2005 ylnda Avrupa ikincisi olmutur. Fransz Chess Club ve Saraybosnann Bosna adl kulplerinin yesi olarak, 2 defa Avrupa ampiyonlar Kupasn kazanmtr. Cumhurbakan Haydar Aliyev Kupasnda zafer kazanm, birok prestijli uluslararas Grossmaster turnuvasnda zafer ve dl kazanmtr. Dnya ampiyonlar Anatoliy Karpov ve Garry Kasparova kar zafer kazanan yeryzndeki en gl satran oyuncularndan biridir. 2006 ylnda Rusyada, Satrancn Dahi ocuklar adl kitap yaynlanmtr (Kapablanka, Fisher, Kasparov, Polgar hakknda). Bu kitapta ayr bir blm Teymur Recebova ayrlmtr (80:99).

51

ahriyar Mamedyarov ise, 8 yanda satran oynamaya balam, birok ak turnuvann galibi olmu, sper turnuvalarda dereceye girmi, sper turnuva Hooghoven-2007de zafer kazanm, iki defa 20 ya alt oyuncular kategorisinde dnya ampiyonu olmu, 2003 ylnda Grossmaster nvan alarak, u an dnyadaki 1158 byk usta arasna girmitir (102:105,107). Azeri satran antrenr Sarhan Guliyev 2000li yllarn bandan 2004e kadar Trk milli takmn altrmtr. Gnmzde Trkiye Satran Federasyonuna bal olarak Antalyada blge antrenrl yapmaktadr.

Azerbaycan satran takm, 2005 ylnda svete dzenlenen Avrupa ampiyonasnda 40 takm arasndan 9. olmutur (48:171,172). Teymur Recebov 2003 ylndaki Linares turnuvasnda Garry Kasparov ile yapt man birini kazanm, dier mata da berabere kalmtr. Teymur, 2004 ylnda yaplan Satran Dnya ampiyonasnda bronz madalya almtr.

Linares turnuvas veya basnda anld gibi Dnya Turnuva ampiyonas veya Satran Wimbeldonu, 2006 ylnn en gl yarmas olmutur. Bu yl bu turnuva iki lkede yaplmtr: Birinci aama Meksikada, ikincisi ise spanyada gereklemitir. Teymur Recebov bu turnuvada dnyann bir numaras Veselin Topalovu yenmeyi baarmtr. Teymur Recebov turnuvay ikinci olarak bitirmitir (80:98). 2008 ylnda yaplan Dnya ampiyonasnda Azerbaycan erkeklerde 6., bayanlarda 31. olmutur (www.dresden.org, 30.03.2009).

FIDE her yl, ylda drt defa dnyann en iyi satranlar listesini yaynlamaktadr. Dnyann ilk 100 en gl satranlar listesinde Azerbaycan satranlar da bulunmaktadr (96:13).

Ocak 2009da aklanan en iyi yz listesinde Teymur Recebov 6., ehriyar Mamedyarov 18. (102:105), Vugar Haimov 19., Kadir Hseyinov 62., Rauf Mamedov 94. srada yer almaktadr. Azerbaycan lkeler sralamasnda erkeklerde 5., bayanlarda ise 24. durumdadr (http://ratings.fide.com, 13.03.2009).

52

6.1.7. Boks

i - Sovyet Dnemi

Azerbaycanda boks XX. yzyln balarnda gelimeye balamtr. Bu yllarda Bakye gelen Rusya ve Avrupa lkelerinin petrol irketlerinin ii ve mhendisleri bu spor brann da beraber getirmilerdir. 1920li yllarn balarnda Bakde boks dernekleri almaya balanmtr. Sovyet Esnaf ve Sanatkarlar Birlii, Yaynclar Birlii ve Merkezi Beden Eitimi Evi (Azerbaycan Devlet Filarmonisi) boks dernekleri kurmu ve bu derneklere S. Kapelovi, A. Kaunas, V. Tolstoy vb. bakanlk yapmlardr. Bunlardan Sovyet Esnaf ve Sanatkarlar Birliinde, A. Kaunasn ynetiminde faaliyet gsteren dernek dierlerinden daha fazla ne kmtr. 1923 ylnda L. midt fabrikasnda alan metal iileri bir boks dernei kurmutur. Bu dernein antrenrln Fayerman ve Tasalov yapmlardr. Bu dernek ats altnda baarl sporcular yetitirilmi ve boksta Azerbaycana baarlar getirmeye balamlardr. Azerbaycanda boksun gelimesinde, teknik ve taktik seviyesinin daha da ykselmesinde Bakye gelen Kaunasn byk rol olmutur. O, gl boksrler ile birlikte bir dizi galibiyet kazanm ve onlara ok ey retmitir.

Azerbaycan Boksrler Birlii ilk defa 1924 ylnda Boks Federasyonunu kurmutur. 1926 ylnn Mays aynda Azerbaycann en gl boksrleri ilk defa Kafkasya Birinciliine katlmlardr. 1927 ylnda Azerbaycan boksrleri I. Kafkasya Sendikaclar Spartakiadasna katlmlardr. Bir yl sonra boksrlerden V. Tolstoy ve A. Aalarov Sovyet sporunu uluslararas turnuva ve yarmalarda temsil eder duruma gelmilerdir. Ayn yl yaplan SSCB Spartakiadasnda mcadele eden boksrler iyi sonular elde etmilerdir.

Azerbaycan boksrleri 1929 ylnda Kafkasya ampiyonu olmulardr. Ayn yl iinde Azerbaycan boksrleri kendi aralarnda ehirleraras yarmalar yapmlardr. 1930 ylnda Azerbaycan boksrlerinin spor hayatnda nemli bir olay gereklemitir. Onlar ilk defa Trk milli takm ile uluslararas bir msabaka

53

gerekletirmilerdir. Bu ilk msabakada Trk milli takm galip gelmitir. ki yl sonra Azerbaycan takm Trk milli takmn yenerek rvann almay baarmtr. 1930lu yllarn ilk yarsnda Azerbaycan boksunda hzl bir gelime yaanmtr. Boksrler SSCBnin en gl sporcular arasna girmilerdir. Baknn byk fabrika ve petrol ehirlerinde yeni boks ubeleri faaliyete balamtr. 1933 ylnda ngiltere, Danimarka ve sve ii kulplerinden olan boksrler uluslararas bir turnuva iin Bakye gelmilerdir. Burada Azerbaycanl sporcular galip gelmilerdir. Ayn yl Moskovada SSCBnin II. Ferdi Birincilii yaplmtr. Bu yarlar II. Dnya Savana kadar her yl yaplmtr. Birok Bakl boksr bu geleneksel yarlara birok kez katlm ve nemli baarlar kazanmlardr. 1937 ylnda A. Aalarov, . Aumov, N. Kitasov ve N. Kayrova SSCB spor ustas nvan verilmitir. 1930lu yllarn sonuna gelindiinde birok baarl ve yetenekli boksr yetimitir. Ayn zamanda birok sporcu da SSCB milli takm iinde uluslararas msabakalara katlmtr.

II. Dnya Sava lkede boksun gelimesine ar darbe vurmutur. Bu yllarda en gl boksrler ellerine silah alarak, vatanlarn savunmaya gitmilerdir. Birok kez SSCB ampiyonu olmu L. Kayurov, N. Kitasov ve dier birok boksr cepheden geri dnmemilerdir. Savatan sonra lkede boks yeniden dirili srecine girmitir. Gzel geleneklere sahip olan Azerbaycan Boks Okulunda yeni yetenekli gen boksrler yetimeye balamtr. Gen boksrlerin hazrlk merkezi Dinamo, Spartak, Neftyanik cemiyetleri ve genler okulu olmutur. Sonraki yllarda kylerde dahi boks gelimeye balamtr. 1947 ylnda yaplan SSCB Birinciliinde Azerbaycan boksrleri, takm sralamasnda 8. olmulardr. A. Kryukov ve . Odinov Sovyetler Birliinin en gl sporcular arasna girmitir. 1950 ylna kadar, birok nl boksrn spor hayatlarna son noktay koymalar ile, boksta bir mddet ilerleme kaydedilememitir. 1950 ylnda yaplan SSCB Kupasnda Baknn Bolevik Gnll dman Cemiyetinin sporcular iyi dereceler almlardr. 1951 ylnda gerekletirilen SSCB Birinciliinde Azerbaycanl boksr Mehdi Askerbeyov bronz madalya kazanarak lkenin en gl boksrleri arasna dahil olmutur. 1956 ylna kadar Azerbaycann gen boksrleri birok ulusal ve uluslararas yarmalarda baaryla lkelerini temsil etmilerdir. 1956 ylnda SSCB

54

halklarnn Spartakiadasnda Azerbaycan boksu iin nemli bir gelime olmutur. Azerbaycan milli takm bu byk yarmada bir gm madalya kazanm ve 18 takm arasndan 11. olmutur. 1957 ylnda boks milli takm Kafkasya ve Moldova Cumhuriyetlerinin Spartakiadasnda btn takmlar yenmitir. Bu Spartakiadada gen boksr Acan Abiyev ok iyi mcadele ederek ilk defa Spartakiada ampiyonu olmutur. 1958 ylnda, 20 yl aradan sonra Azerbaycan milli takm II. uluslararas turnuvasn gerekletirmitir. Azerbaycanda yaplan bu turnuvada ran milli takmn yenmilerdir. 1958 yl Azerbaycan boksrleri iin baarl bir yl olmutur. SSCB Sendikaclar Birliinin Spartakiadasnda SSCB spor ustalar T. Babanl gm, O. Hseynov bronz madalya kazanmlardr. 1965 ylna kadar, gerek niversiteler arasnda, gerekse sendikalar arasnda yaplan yarmalarda ve birok uluslararas spor organizasyonunda Azerbaycanl boksrler nemli baarlar elde etmilerdir. 1965 ylnda genler arasnda yaplan SSCB Takm Birinciliinde Azerbaycan milli takm baarl msabakalar yaparak, ilk defa 4. olmutur. Sporcularn bu baarlarndan sonra D. Gurbanov, S. Muradov, K. Babayev ve G. amayev SSCB milli takmna katlmlar ve birok uluslararas turnuvada baarl bir ekilde mcadele etmilerdir. 1960l yllarn sonuna doru boksta bir d gzlenmitir. 1970li ve 80li yllarda bu dn nedenleri ortaya karlm ve birtakm tedbirler alnmtr. Bu yllarda Azerbaycanl boksrler Asya, Avrupa, Afrika ve Amerikada yaplan birok turnuvada hem genlerde hem de byklerde nemli baarlar elde etmilerdir (4:13-24). 1990 ylnda stanbulda ilk defa Azerbaycan milli takm uluslararas boks turnuvasna katlmtr. Ceyhun erifov bu turnuvada altn madalya, Eldar Abilov ise bronz madalya kazanmtr. Ankarada Atatrk adna yaplan uluslararas boks turnuvasnda Vagif Mirzeyev altn, Valeh Aliyev ise gm madalya kazanmtr (2:15).

ii - Bamszlk Dnemi

Azerbaycan bamszln kazandktan sonra, Trkiyede 1991 ylnda Ahmet Cmert adna yaplan turnuvaya katlmtr. Bu turnuvada Hseyin Memmedov bronz, Ceyhun erifov gm madalya kazanmlardr. Ayn yln Eyll aynda zmirde yaplan boks turnuvasnda Hanlar Mehmudov bronz, Rven

55

Hseynov ise altn madalya kazanmlardr (4:24). 1992 ylnda, SSCBnin dalmas ve bamszln ilan edilmesi ile birlikte Azerbaycan Boks Federasyonu hem Uluslararas (AIBA) hem de Avrupa (EABA) Amatr Boks Birliine ye olmutur (2:11). 1992 ylnda skoyann Edinburg ehrinde yaplan Avrupa Birinciliinde Adalet Memmedov, Azerbaycan boks tarihinde altn madalya alan ilk sporcu olmutur. 1993 ylnda Bursada veteranlar arasnda yaplan Avrupa

ampiyonasnda R. Hseynov Azerbaycan tarihinde ilk defa Avrupa ampiyonu olan sporcudur. 1994 ylnn Haziran aynda, Taylandn Bankok ehrinde yaplan Dnya Kupas yarmalarnda Rven Hseynov, altn madalya almtr. Ali smayilov ise bronz madalya kazanmtr. 1995 ylnda Elazda yaplan ilk Genler Avrupa ampiyonasnda Sahib Barov, Rfet Aslanov bronz, Reat Sleymanov ise gm madalya kazanmlardr. 1996 ylnda Adalet Memmedov ve lham Kerimov XXVI Yaz Olimpiyat Oyunlar iin lisans alan iki sporcudur. Amerikann Atlanta ehrinde yaplan XXVI Yaz Olimpiyat Oyunlarna dahil olan boks msabakasnda A. Memmedov beinci olmutur. 1999 ylnda Bakde ilk defa yaplan genler Avrupa Birinciliinde Azerbaycanl sporcular baarl bir ekilde mcadele ederek lkelerini temsil etmilerdir. Azerbaycan takm 28 lke iinden ikinci olmutur. 2000 ylnda Finlandiyada yaplan Avrupa ampiyonasnda A. smaylov nc olmutur. Avustralyann Sidney ehrinde yaplan XXVII. Yaz Olimpiyat Oyunlarnda Vgar Alekberov bronz madalya kazanmtr. Bu Azerbaycan boks tarihinde lkeye gelen ilk olimpiyat madalyas olmutur. 2001 ylnda Bakde ilk defa yaplan Dnya Genler Boks ampiyonasnda ve Liverpoolda yaplan Avrupa Genler Birinciliinde Azerbaycanl boksrler iyi neticeler elde etmilerdir (4:25-28). Ayn yl Azerbaycan Boks Federasyonunun Bakan, Azerbaycan Devlet Beden Eitimi ve Spor Akademisinin Rektr Profesr Acan Abiyev Uluslararas Boks Federasyonu cra Komitesine ye olmutur. A. Abiyevin lkede boksun gelimesinde nemli katklar olmutur. Bu durumu 20032004 yllarnda alnan madalyalardan anlamak mmkndr. 2003 ylnda uluslararas turnuva ve ampiyonalarda 18 altn, 13 gm ve 21 bronz, toplamda ise 52 madalya alnrken, 2004 ylnda 28 altn, 28 gm ve 25 bronz, toplamda ise 81 madalya kazanlmtr (48:118).

56

Azerbaycan boks tarihinde, 2003 ylnda ilk defa Aasi Memmedov, Taylandda yaplan Dnya ampiyonasnda altn madalya kazanmtr. Bu Azerbaycan spor tarihinde bokstaki ilk dnya ampiyonluu olmutur.

Yunanistann Atina ehrinde 2004 ylnda dzenlenen XXVIII. Yaz Olimpiyat Oyunlarnda, Azerbaycanl boksrler Fuad Aslanov ve Aasi Memmedov bronz madalya kazanmlardr. 2005 ylnda Estonyada yaplan Genler Avrupa Birinciliinde gen boksr Samir Memmedov altn madalya kazanmtr. Ayn yl iinde yaplan birok uluslararas turnuvada Azerbaycanl sporcular nemli baarlar elde etmilerdir (4:28-30). 2006 ylnda Bakde Dnya Kupas yar yaplmtr. 8 lkeden 100den fazla sporcu katlmtr. Azerbaycan takm bu yarlarda bronz madalya almtr (48:126,127).

inin bakenti Pekinde 2008 ylnda yaplan Yaz Olimpiyat Oyunlarnda Azerbaycann madalya ald branlardan biri de boks olmutur. 57 kgda mcadele eden Shahin mranov bronz madalya kazanmtr (en.beijing2008.cn, 13.03.2009).

6.1.8. Cimnastik

i - Sovyet Dnemi

Azerbaycanda cimnastik branlar arasnda ritmik cimnastik daha gelimitir. Ritmik cimnastiin geliimi, geen yzyln 40l yllarnda balamtr.

Azerbaycanda ritmik cimnastiin temelini Nadejda Merkulova atmtr (48:150). Azerbaycanl cimnastikiler ilk defa 1947 Tallinn Turnuvasnda adlarn dnyaya duyurmulardr. Azerbaycan Cimnastik Federasyonu (ACF), Azerbaycan milli televizyonuyla ayn ylda, 1956 ylnda kurulmu ve iki spor dalyla, akrobasi ve artistik cimnastik ile ilgili almalarna balamtr (13:113). 1961 ylnda Lina Vinnikova, SSCB milli takmnda Almanyada yaplan 1. uluslararas cimnastik turnuvasna katlmtr. Bu, Azerbaycanl cimnastikinin dnya arenasna ilk k olmutur. 1963 ylnda Bulgaristanda yaplan Uluslararas renci Spartakiadasnn galibi olan Lina, Bruvestnik Spor Cemiyetinin sporcusu olarak birok kez SSCB

57

ampiyonu olmutur. Ritmik cimnastiin gelimesi iin Azerbaycanda eitli spor cemiyetlerinin bnyesinde ubeler almtr. Buralarda birok sporcu yetitirilmitir (48:151). ACF, kurulutan bir sre sonra almalara uzun yllar kapsayan bir ara vermitir (13:113).

ii - Bamszlk Dnemi

Spor dnyas, Bamsz Devlet Topluluu takm kadrosundaki Valeri Belenkinin Olimpiyat ampiyonu olduu 1992 Barcelona Olimpiyat Oyunlarnda Azeri cimnastikileri yeniden tanmtr. ACF, Uluslararas Jimnastik

Federasyonuna ve Avrupa Cimnastik Birliine ye olmutur. Zamanla trambolin de yeni bir dal olarak Cimnastik Federasyonu alma programna dahil olmutur (13:113,114).

ki defa Azerbaycan ampiyonu olmu Dinare Nebiyeva 1995 ylnda Trkiyenin Antalya ilinde yaplan uluslararas genler festivalinde birinci olmutur. 1996 ylnda ise, srailde yaplan uluslararas turnuvada 3. olmutur. Natalya Bulanova da iki defa Azerbaycan ampiyonu olmu, baz uluslararas yarmalara katlmtr. Bu sporcularn devamnda Azerbaycanda arka arkaya birok zafere imza atan ritmik cimnastiki Nurcahan Aliyeva olmutur. 1997-99 yllarnda 3 defa lke ampiyonluunu kimseye vermeyen cimnastiki, nemli uluslararas turnuvalarda Azerbaycan baaryla temsil etmi, Hazar Grand Prix turnuvasnda birinci olmutur. Kariyerini bitiren Nurcahan Aliyeva hayatna ritmik cimnastik hakemlii yaparak devam etmektedir. Nurcahan Aliyeva, Nergiz Celilova ve Larisa Sidorava Azerbaycann ritmik cimnastikteki uluslararas dereceye sahip hakemleridir. Azerbaycan ritmik cimnastiindeki asl dnm noktas ise 2002 ylnda Mehriban Aliyevann Azerbaycan Cimnastik Federasyonu Bakan olmas ile olmutur. Federasyonun ksa zaman iinde birok faaliyet gerekletirmitir (48:152). 2003 Austos aynda Bakde A kategorisinde Ritmik Cimnastik Dnya Kupas Eleme Turnuvas dzenlenmitir. Bu nemli turnuvalarn ilkinde Azerbaycan temsil eden Dinara Gimatova, 1 gm ve 2 bronz madalyann sahibi olmutur. Macaristanda dzenlenen 26. Dnya Ritmik Cimnastik ampiyonasnda Azerbaycan, 2004 Atina

58

Olimpiyat Oyunlarna katlma hakkn elde etmitir. 2004 Kiev Avrupa ampiyonas, Atinadan nce bir genel prova nitelii tamasyla birlikte, Azerbaycann sralamada ilk altya girmesi nemli bir baar olmutur. Olimpiyatlardan ksa bir sre nce, son hazrlklar yaplm ve Bakde A kategorisinde Ritmik Cimnastik Dnya Kupas Eleme Turnuvas dzenlenmitir (13:114,115). Azerbaycan ritmik cimnastik tarihinde ilk defa 2004 Atina Olimpiyat Oyunlarna Azerbaycanl cimnastiki Dinara Gimatova katlma hakk elde etmitir. Fakat, sakatlanmas sebebiyle yerine Anna Gurbanova gnderilmitir. Dnyann 24 en gl ritmik cimnastikisi arasnda yer alan sporcu olimpiyatlarda 14. olmutur. 2004 ylnn Aralk aynda Moskovada yaplan Dnya Kupas finallerine Dinara Gimatova ve Anna Gurbanovada katlmtr. Anna Gurbanova kurdelede 6., topla yapt seride ise 7. olmutur. 2005 ylnda Fransada yaplan Grand Prix yarlarna 20 lkenin sporcular katlmtr. Bu sporcular arasnda Dinara Gimatova ve Anna Gurbanovada yer almtr. Dinara, genel sralamada 8. olmutur. Anna Gurbanova ise 10. olmutur. 2005 ylnn Mays aynda Azerbaycan Cimnastik Federasyonu Kupas iin uluslararas bir turnuva dzenlenmitir. Turnuvaya 24 lkeden 105 sporcu katlmtr. Azerbaycan milli takm finalde yarm ve 9. olmutur. 2005 ylna gelindiinde ise, Ritmik Cimnastik Dnya ampiyonas Bakde

gerekletirilmitir. Azerbaycan, bu olimpik spor brannda ilk defa bu apta bir organizasyona ev sahiplii yapmtr. ampiyonada 47 lkeden sporcular bireysel programda, 21 takmda gruplarda mcadele etmitir. Bu ampiyonaya Azerbaycan sporcu ile katlmtr: Dinara Gimatova, Anna Gurbanova ve Vefa Hseynova.

Ayrca takm halinde yarmalara da katlmlardr. Bireysel yarmalarda Anna Gurbanova topla serisinde 6., iple serisinde ise 7. olmutur. Dinara Gimatova, kurdele ile sunduu serisinde 7. olmutur. Takm yarmalarnda ise 21 takm mcadele etmitir. Grup yarmalar 3 ember-2 lobut ve 5 kurdele ile yaplmtr. Azerbaycanl cimnastikiler 3 ember ve 2 lobut yarmasnda 11., 5 kurdele yarmasnda ise 8. olmulardr. Bu iki grup yarmalarnn neticesinde Azerbaycan takm 21 takm arasndan 11. olmutur. ampiyonann son gnnde btn aletlerde final yarmalar yaplmtr. Finalde toplamda 24 cimnastiki yarm, Anna Gurbanova 8., Dinara Gimatova ise 9. olmutur (48:153-155,158-165).

59

Kazanda 2006 ylnn Kasm aynda dzenlenen uluslararas turnuvada Dinara Gimatova birinci olmutur. Anna Gurbanova da Hrvatistandaki turnuvada kendini baaryla gstererek gm madalya almtr.

XXIII. Avrupa ampiyonas, 2007 ylnda, Haydar Aliyev Spor ve Konser Salonunda gereklemitir. Alnan sonular, Azerbaycan iin nemli olmutur. 19 yandaki Aliye Garayeva lkesine, tarihteki ilk altn madalyay kazandrmtr. Bronz madalya alan Anna Gurbanova ile Dinara Gimatova da dier baarl iki bayan sporcudur. Dier nemli saylabilecek zaferi, drdnc gelen Azeri minik takm getirmitir (8:115). Yunanistann Patras ehrinde 2007 ylnda dzenlenen Dnya ampiyonasnda Azerbaycan takm msabakalarnda 30 lke arasndan 3. olmutur.

Pekin Olimpiyatlarna katlan Azerbaycan, 5 ip, 3 ember, 2 lobut ile yaplan grup msabakalarnda 8 lke arasndan 7. olmutur. Bireysel msabakalarda ise Aliye Gariyeva 10 sporcu arasndan 6. olmutur (http://www.fig-gymnastics.com, 30.03.2009).

25. Avrupa Ritmik Cimnastik ampiyonas 14-17 Mays 2009da Azerbaycann bakenti Bakde yaplmtr. ampiyonaya 31 lkeden 170 sporcu katlmtr. Bireysel alet finallerinde Anna Gurbanova topta bronz madalya almtr. Grup finallerinde ise Azerbaycan, bykler ve yldzlarda gm madalya almlardr (www.ueg-gymnastics.com, 18.05.2009).

6.1.9. im Hokeyi

i - Sovyet Dnemi

Moskova Olimpiyat Oyunlarnda SSCBnin bayan ve erkek milli takmlarnn bronz madalya almalar Azerbaycanda im hokeyine kar olan ilgiyi nemli lde arttrm ve bunun sonucunda da Azerbaycan temsilcileri SSCB ampiyonalarnda n sralara kadar ykselerek madalya krssndeki yerler iin mcadele etmeye balamlardr (87:89,90). Bronz madalya alan bayan hokey takm

60

iinde Azerbaycanl Tatyana vnganovada yer almtr (www.olympic.org, 14.06.2009). Azerbaycanda im hokeyi 1970 ylnda ortaya kmtr. 7 yl sonra erkek sporculara bayan sporcular da katlmtr. Bayan takm olduka ksa bir dnem ierisinde kendinden sz ettirmeyi baarmtr. lke ampiyonasnda ncle ulaan ATAspor kulb, SSCB Spartakiada yarmasnda da bronz madalya sahibi olmutur. Emekli oyuncu, 25 yl takmda oynam olan kaptan Zeynep Nuriyeva, SSCB milli takmnda, Avrupa ampiyonasnda bronz madalya sahibi olmutur (29:106).

ii - Bamszlk Dnemi

SSCBnin dalmasyla birlikte lkenin iine dt durumdan dolay hokeyde de durum ktye gitmitir. Hokeyin Azerbaycanda yeniden gelimesi XX. yzyln sonu ve XXI. yzyln balarna denk gelmitir (87:90). Takmn bana gen teknik direktr Adil Paayev getirilmitir. O dnemden itibaren, takm eski formuna kavumaya balamtr. Fakat her eye sfrdan balanmtr. Takmn katld ilk ciddi yarma Ukraynada dzenlenen ak turnuva olmutur. Kkten deiikliin ilk belirtileri 2000 Sidney Olimpiyat Oyunlarndan sonra kendini gstermeye balamtr. 23 ubat 2001de Azerbaycan im Hokeyi Federasyonu (AHF) Bakanlna Azerbaycan Vergi Bakan Fazl Mehmedov seilmitir (29:106). Bu ynetim deiikliinden sonra, bu branta kkl deimeler ve gelimeler grlmtr (48:142). AHFnin ana sponsorluunu ise Ataholding stlenmitir. Baknn merkezinde dnyann en iyi kulp ve ulusal takmlarnn katlm ile gerekletirilen yarmalarn dzenlendii ve dnya standartlar seviyesinde olan bir spor kompleksi ina edilmitir (87:90). Hem bayan, hem de erkek hokeycilerin lke ampiyonalarnn seviyesi ykselmi, deiik ya gruplarndaki milli takmlar uluslararas yarmalarda lkelerini baaryla temsil etmilerdir. Blge temsilcilerinin says da her geen gn artmtr (48:142).

Yetenekli gen oyuncular yetitirmek zere 2001 ylnn sonuna doru ocuk hokey kulpleri almaya balanmtr. Bugn Gusar, Hamaz, Astar, Lenkeran, Celilabad, eki, Mingeevir ehirleri hokeyin gelitii merkezler olmutur. Bununla

61

birlikte AHF ynetimi, blgedeki tecrbeli sporcular da ilgisiz brakmamtr. 2000 ylnn Aralk aynda Bakde dzenlenen seminer ve pratik almalar, tara blgelerinde de sporcular yetitirme olanan salamtr. Bu almalarn sonular ksa sre iinde kendini gstermi, 2002 ylnn Nisan aynda ilk lke ampiyonas dzenlenmitir. Bak ve Sumgayt kulp takmlarndan farkl olarak, blge takmlar da farkl gruplarda yara katlm ve bir sonraki turnuva da ayn formatta dzenlenmitir. 2004 ylnda ampiyonaya sadece 4 bayan takm katlmken, 2005te 6 takm yarmtr. Yeni katlan iki takm Lokbatan takm ile Sumgayt genlik takmdr. 2000 ylna kadar kulbn ve milli takmnn uluslararas yarmalarda baarlar bulunmamaktadr. Ancak 2002de Litvanyann ualay kentinde dzenlenen Avrupa ampiyonas eleme oyunlarnda Adil Paayevin ynetimindeki takm finale kadar ykselmeyi baarmtr.

Federasyon ynetimi Almanyadan Robert Willike takmn teknik ynetimini teklif etmi, ancak bu tedbirler etkili olmamtr. 2003 ylnda spanyadaki Avrupa ampiyonas finalinde milli takm dokuzuncu olmutur. Yabanc teknik adamdan yeterince verim alamayan federasyon, ilikileri kesme ve takm tekrar Paayeve teslim etme karar almtr. Adil Paayev bu takmla iyi sonular elde edebileceini kantlamtr. Avrupa ampiyonlar Kupasnn iki alt grubundaki dier 8 takm arasnda ATAspor birinci olmutur. Geen ylki turnuvann finalisti olan Ukraynann Kolos ve Alman Russelschmeier takmlarn yenmitir. ATAspor, son mata spanya birincisi Campo de Madrid takmyla 2:2lik skorla berabere kalm ve finale ykselmitir. Finalde Hollandann Den Bosh takmna yenilen ATAspor ikinci olmutur (29:107,108).

Hokeyci bayanlar 2004 ylnn Mays aynda Avrupa kulp ampiyonlarnn Trophy Cup turnuvasnda olduu gibi, 5-11 Eyll 2005te Bakde dzenlenen Avrupa milli takmlarnn Trophy Cup turnuvasnda da galip olmutur. Bu galibiyetle birlikte, Azerbaycan takm Avrupann en iyi takmlar arasna girmitir. 2006 Dnya ampiyonas elemelerinde baarl olamayan bayan hokeyciler, 2007 ylnda Avrupa ampiyonasnda 5. olmulardr. Hokey erkek takm ise, 2005

62

ylnda Maltada yaplan Trophy Cupda finale kadar ykselmesine ramen, finalde Danimarkaya yenilerek ikinci olmutur (48:142-144).

Bakde 2008in Nisan aynda olimpiyat vizesi iin bir turnuva dzenlenmitir. Bayan hokeyciler finalde spanya ile karlamlardr. Pakistanl teknik adam Tahir Zaman ynetimindeki takm, spanyaya yenilerek olimpiyatlara katlma hakkn kaybetmitir. Final mcadelesinden sonra iki spanyol oyuncunun doping yapt tespit edilmitir. spanya diskalifiye edilmesi gerekirken, Uluslararas Hokey Federasyonu iki aylk bir deerlendirme sonucunda, takm deil de doping yapan iki oyuncuyu cezalandrmtr. Bunun sonucunda 1992de de olimpiyat ampiyonu olmu spanya, Pekine gitmeye hak kazanmtr.

Erkek milli takm da bu srete kendini toparlayarak, dnyann en iyi 50 takm arasna girmeyi baarmtr. Dzenli olarak bayanlar kulp takmlar arasnda olduu gibi erkek kulp takmlar arasnda da ulusal ampiyonalar yaplmaktadr. ocuk takmlar da her geen gn gelimektedir ve milli takm iin yeni adaylar ortaya kmaktadr (87:90,91).

6.1.10. Judo

i - Sovyet Dnemi

Azerbaycanda judo 1972 ylndan itibaren gelimeye balamtr. Bu tarihte, Azerbaycan Spor Komitesi eitli kurum ve kurululardan judo ile ilgili ubeler kurmalarn, antrenr ve hakem kadrolar iin zel seminerler dzenlemelerini ve turnuvalar organize etmelerini istemitir. Ancak, lkede judo sporu ile ilgilenen neredeyse yok gibidir. Bu yllarda Bakde yetimi ok sayda sambo greisi vardr. Azerbaycann ilk judocular da sambo greileri arasndan kmtr. Baknn en gl sambocular Kafkasya Oyunlar programna dahil olan judo yarlarna hazrlanrken, onlar arasnda Sahibde yer almtr. Lakin, Sahib bu yarlara katlmamtr. O, SSCB Genler Judo ampiyonasna katlma karar

63

almtr. Sahib, bu ampiyonada 74 rakipten 71 ini yenerek 3. olmutur. Bu baardan sonra Sahib, SSCB mili takmna katlmtr (71:38,39).

ii - Bamszlk Dnemi

Azerbaycan Judo Federasyonu 1992 ylnda kurulmutur (71:97). Judoda ilk byk baar, 1992 ylnda Barselona Olimpiyat Oyunlarnda Bamsz Devletler Topluluu takmnda yer alan Nazim Hseynov tarafndan kazanlmtr. Azerbaycanl sporcu burada altn madalya kazanmtr. Bu bamszlk dneminde sporcularn elde ettii ilk ve en byk baardr. Dier baarl bir judocuda Elin smayilovdur. Elin smayilov, 1998 ylnda Bkrete yaplan Genler Avrupa Birinciliinde ikinci olmutur. Ayn yl iinde Minskte yaplan bykler arasndaki uluslararas turnuvada nc olmutur. Elin, 1999 ylnda Genler Avrupa

Birinciliinde kta ampiyonu olmutur. O, daha sonra bir kere genlerde, iki kere de byklerde Avrupa ampiyonu olmutur. 2000 ylnda yaplan Sidney Olimpiyat Oyunlarnda Elin smayilov 7. olmutur. 2004 ylnda yaplan Atina Olimpiyat Oyunlarnda Mehman Azizov ve Mvlud Miraliyev 5. olmulardr. Elin smayilov, 2005 ylnda Hollandada yaplan Avrupa ampiyonasnda birinci olmutur. 2004 ylnda Bakde yaplan askeri judocularn XXX. Dnya ampiyonasna 22 lkeden yaklak 300 sporcu katlmtr. Bu sporcular arasnda Olimpiyat, Dnya ve Avrupa ampiyonlar da vardr. Azerbaycan takm bayanlarda 3., erkeklerde ise 1. olmutur. Azerbaycanl sporcular bireysel yarmalarda 3 altn 6 bronz madalya kazanmlardr (48:132-135). 2006 ylnda Finlandiyann Tampere ehrinde dzenlenen Avrupa ampiyonasnda Elnur Mamedli, Dominik Cumhuriyetinin Santo-Domingo ehrinde dzenlenen Dnya Genlik ampiyonasnda ise Nicat halizade altn madalya kazanmlardr (82:86).

Pekin Olimpiyatlar bamsz Azerbaycann drdnc olimpiyatdr. Bu olimpiyatlarda Azerbaycan Eski Sovyetler Birlii lkeleri arasnda altnc, Avrupa lkeleri arasnda yirminci olmutur. Burada Azerbaycana tek altn madalyay kazandran judocu Elnur Mamedli olmutur. Daha 20 yanda olan sporcu daha nce iki kez Avrupa ampiyonu olmu ve Dnya ampiyonasnda gm madalya

64

kazanmtr. Milli judocunun finaldeki galibiyeti olimpiyat tarihinin en hzl galibiyeti olmutur. Elnur, bu baarsndan dolay Cumhurbakan lham Aliyev tarafndan hret adl madalya ile dllendirilmitir (14:82,84,87).

Grcistann bakenti Tifliste 24-26 Nisan 2009 tarihleri arasnda dzenlenen Avrupa Bykler Judo ampiyonasna 39 lkeden 260 sporcu katlmtr. Azeri sporcu Elkhan Mammadov bronz madalya almtr. Azerbaycan erkeklerde 12., bayanlarda 23., genel sralamada ise 22. olmutur (www.eujudo.com, 07.05.2009). 3 Mays 2009 tarihinde gncellenen dnya sralamasnda 90 kgda Elkhan Mammadov 4. durumdadr (www.intjudo.eu, 07.05.2009).

6.1.11. Eskrim

Azerbaycan Eskrim sporunda bir Olimpiyat ampiyonluuna sahiptir. 1988 Seoul Olimpiyatlarnda lgar Memmedov altn madalya kazanmtr. Eskrim, Azerbaycanda geleneksel olmayan bir spor brandr. Bu yzden olimpiyat ampiyonu olan Bakl sporcunun bu baars daha da nem kazanmtr. Sonraki yllarda Rus milli takmnda yer almtr. 1992 Barselona Olimpiyatlarnda Bamsz Devletler Topluluu (BDT) altnda mcadele eden sporcu beinci olmutur. 1996 Atlantaya Rusya milli takmnda giden Azeri sporcu, Seouldeki baarsn tekrarlayarak, altn madalya kazanmtr. 2000 ylnda Sidneyde yaplan olimpiyatlardan madalyasz dnen sporcu, kariyerini sonlandrmtr. ki kez Olimpiyat ampiyonu, Dnya ampiyonu ve drt kez Avrupa ampiyonu olmu olan lgar Memmedov, Uluslararas Eskrim Federasyonu hakemlii yapmaktadr. 1998 ylnda lgar Memmedovun ei Elena Cemayeva eskrim Rusya ampiyonu olmutur. Bundan dolay ilk Dnya ampiyonasna katlmas gerekirken, Rusya Eskrim Federasyonu eskrimin olimpik bir spor olmamasn gereke gstererek Cemayevay dnya ampiyonasna gndermeyi reddetmitir. Bundan dolay Cemayeva Azerbaycan adna mcadele etme karar almtr. Elena Cemayeva Azerbaycann eskrimde ilk Dnya ve Avrupa ampiyonu ve Dnya Kupas sahibi olmutur (100:109-112). Uzun bir aradan sonra, 2004 Atina Olimpiyatlarnda Azerbaycan temsilen Elena Cemayeva yer almtr. Son 5 ylda uluslararas

65

yarmalarda Azerbaycan baaryla temsil eden sporcu, Atinada finallerde elenmitir. 2004 ylnn Ekim aynda stanbulda yaplan uluslararas turnuvaya 8 lkeden 150 sporcu katlmtr. Azerbaycan bu turnuvaya 7 sporcusu ile katlmtr. Azerbaycanl sporcular Janna Muradgz altn, Sabine Amrahzadeni ise gm madalya almtr (48:172,173). Azerbaycanda eskrimin gelimesinde Azerbaycan Eskrim Federasyonu Bakan Yardmcs Yaar Memmedovun byk rol olmutur. Yaar Memmedov, iki kez olimpiyat ampiyonu lgar Memmedov, olimpiyat ampiyonu Boris Koretskiy gibi nl eskrimcileri ve birok ampiyonu yetitirmitir. Atina Olimpiyatlarndan sonra Azerbaycan takmnda byk deiiklikler olmutur. Bugn milli takmda gen sporcular bulunmaktadr. 2006 ylndan itibaren federasyon faaliyetleri ile Devlet Bakan Nazm brahimov ilgilenmektedir. Eskrim sporunda daha iyi artlar oluturulmutur (100:112). 4-13 Nisan 2009 tarihleri arasnda Kuzey rlandann Belfast ehrinde yaplan Yldz ve Genler Eskrim Dnya ampiyonasnda Azerbaycan 34. olmutur (http://www.fie.ch, 18.04.2009).

6.1.12. Binicilik

Azerbaycan Binicilik Federasyonu 1996 ylnda kurulmutur (48:177). Gnmzde Uluslararas Binicilik Federasyonunun (FEI) 100den fazla yesi arasnda Azerbaycan Binicilik Federasyonuda vardr. Azerbaycan 1997 ylnda FEI yesi olmutur (76:102).

Federasyon bu branta profesyonel sporcularn yetimesi iin aba sarf etmektedir. yaplmaktadr. Her yl deiik ya gruplarnda lke birincilii ve ampiyonas Ayrca, Azerbaycanl biniciler uluslararas yarmalara da

katlmaktadr. Zenit spor merkezi de bu milli spor brannn gelimesi iin faaliyetler dzenlemektedir (48:177).

Genlik Spor ve Turizm Bakanlnn katksyla kulp faaliyet gstermektedir. Binada yeni hipodrom ina edilmi, ekide de binicilik ve at yetitirme ok yaygn hale gelmitir (76:102,103).

66

Binicilik sporunda 3 olimpiyat yarma tr vardr. Bunlar dresaj, gsteri atlaylar ve engel atlama (konkur)dur. Azerbaycanda engel atlama yaygndr. lkede bu branta lider olan bir sporcu vardr: 20 yandaki spor uzman Cemal Rahimov. Kendisi Avrupa ve Dnya apndaki yarmalarda Azerbaycan temsil eden tek Azeri sporcudur (20:101).

Azerbaycanl binici Cemal Rahimov son yllarda nemli baarlar elde etmitir. Fransada ya grubunda 26 lkeden 1200 sporcunun mcadelesinde Cemal Rahimov 2. olmu ve 47 katlmc arasndan Grand-Prix nvanna layk grlmtr. Azerbaycanl sporcu yine Fransada engel atlamada yaplan uluslararas turnuvada 300 sporcu arasndan 1. olmutur (48:177). Trkiye Cumhuriyetinin 82. yl dnm kutlamalarnda zmirde dzenlenen turnuvada da birinci olmutur. Toplam 40dan fazla altn madalyaya sahip olmutur. Bunlarn dnda, svirenin Schafhausen kentinde gerekleen genlik Avrupa ampiyonasna katlmtr. Orada bir dl kazanamam, fakat bu turnuvaya Rus sporcularn dnda eski Sovyet Cumhuriyetlerinin sporcularndan sadece kendisi katlma hakkn kazanmtr.

stanbulda, 2004 ylnda Azerbaycann Milli Lideri Haydar Aliyev ansna uluslararas bir turnuva dzenlenmitir. Bu turnuva lkbahar Kupas adl aamal bir turnuvadr. Bu yarmaya sadece Trkiyeden deil, Avrupadan ve Amerikadan da sporcular katlmtr. Toplam 279 sporcu vardr. Trkiyede dzenlenen yarmalar iinde bu bir rekordur. Cemal Rahimov, turnuvann en gen yarmacs olmasna ramen ikinci olmutur (76:106). 2005 ylnda Fransada engel atlamada yaplan uluslararas turnuvada, 64 sporcu arasndan 3. olmutur. Bakde de binicilik brannda baz uluslararas turnuvalar yaplmaktadr (48:177).

Cemal Rahimov, 2008 Pekin Olimpiyatlarnda da Azerbaycan binicilik sporunda temsil etmitir (http://www.noc-aze.org, 30.03.2009).

67

6.1.13. Masa Tenisi

Azerbaycan, 2000li yllarn banda bir mddet masa tenisinde uluslararas federasyona olan yelik bedelinin denmemesinden dolay uluslararas yarma ve turnuvalara katlamamtr. 2001 ylnda Azerbaycan Masa Tenisi Federasyonunun yelik bedelini demesiyle birlikte, federasyonun uluslararas spor tekilatlarna yelii kabul edilmitir. Bununla birlikte Azerbaycan masa tenisileri deiik seviyedeki yarmalara, bu kapsamda da Devis Kupas gibi uluslararas turnuvalara katlmaya balamlardr. 2001 ylnda Bakde yaplan uluslararas turnuvada Azerbaycan erkeklerde birinci olmutur. Azerbaycanda masa tenisinde gemi yllarda da sevilen bir spor brandr. Valentina Popova gibi nemli bir sporcu Azerbaycanda yetimitir. Azerbaycanda masa tenisi brannda nemli sporcular yetimi ve yetimektedir. 2004 ylnda Rusyada yaplan genler turnuvasnda Rstem Aliyev, lkin Sevindikzade, Sabina Ahmedova ve Aliye Muhtarova birinci olmutur. Dier kategoride A grubunda yaran bayan sporcular da turnuva galibi olmulardr (48:177,178).

Masa tenisi Azerbaycanda ok yeni bir spor bran olduu iin birtakm problemler yaanmaktadr. Ancak, 2005 ylndan itibaren, Tarm Bakan smet Abbasovun federasyon bakanlna gelmesiyle birlikte masa tenisindeki sorunlar gzle grlr seviyede azalmaya balamtr. Mili takmn ba antrenr SSCBnin usta sporcusu Alexander Zudovdur. Zudov 17 Ocak 1963 tarihinde Bakde domutur. 1975 ylndan beri masa tenisi oynamaktadr. Eski Azerbaycan Devlet Beden Eitimi Enstitsn (bugn Beden Eitimi ve Spor Akademisi) bitirmitir. 8 kez Azerbaycan ampiyonluunu elde etmi, SSCB ve uluslararas turnuvalarda birincilik kazanmtr. Sovyetler Birlii milli takmnn da bir yesi olmutur. 2005 ylndan bu yana Azerbaycan milli takmn ynetmektedir.

Zudov alt yapya daha ok nem vermektedir. Masa tenisinde Rstem Aliyev, Sabina Ahmedova ve Emin Fahretov gibi sporcular ne kmaktadr. Sumgayt Tahsil Birliinin temsilcileri olan Rstem ve Sabina, 2005 ylnda Strasbourgda

68

dzenlenen 1. Avrupa Minikler ampiyonasna katlmlardr. Sabina 5., Rstem ise 18. olmutur.

Azerbaycan Hkmeti lkede masa tenisinin gelimesi iin nemli almalar yrtmektedir. Bu kapsamda milli takmn 24 oyuncusu zel burs almaktadr. Ayrca fiziki artlarn daha iyi hale getirilmesi iin de giriimlerde bulunulmaktadr. Milli takma malzeme destei de verilmektedir.

Almanyann Bremen ehrinde 2006 ylnda dzenlenen Takmlar Dnya ampiyonasnda Azerbaycan erkeklerde kendi grubunda 3., bayanlar da kendi gruplarnda 2. olmulardr (http://www.ittf.com, 13.03.2009).

Bakde masa tenisi henz ok popler olmamakla birlikte, kitlesel spor olma niteliinden de yoksundur. Bu spor dalyla ilgilenen ocuk says 100den daha azdr. Milli takm kadrosu srekli Bak ve Sumgayttaki okul rencileri sayesinde genilemektedir. Fakat masa tenisi artk Guba, Gusar ve ekide de gelimeye balamtr. Yine de bakent dndaki blgelerde masa tenisi daha yava gelimektedir. Ayrca masa tenisinde toplumsal grlerden tr kz oyuncularn says da yeterli deildir. lkede masa tenisini gelitirmek iin, blge kulplerine oyun masalarnn verilmesi, blgeler iin rnek oyunlarn gelitirilmesi, oyun salonlarnn saylarnn arttrlmas gibi almalar srdrlmektedir. Bakde sadece 3-4 tane salon bulunmaktadr. Milli takm almalarn belirli saatlerde Olimpiyat spor kompleksinde srdrmektedir. Masa tenisi birimleri ise sadece Tahsil, Lokomotiv ve Nefti kulplerinde vardr (77:106-108).

Aliyev (2008, szl grme)e gre, masa tenisindeki bayan sporcularn eksiklii kltrden kaynaklanmaktadr. Azeri kadnlar Mslman olduklar iin spora ilgi gstermemektedirler. Bundan dolay Azerbaycan temsil eden Azeri bayan sporcularda baka lkelerin vatanda, dier milletlerden olmaktadrlar.

Azerbaycanda 2005 ylnda yaplan bir aratrmaya gre; bayanlarn %90 sporun insan iin gerekli olduunu ve %82si de uygun artlar olduunda kz

69

ocuklarn spor yapmaya gnderebileceklerini ifade etmilerdir. Erkeklerin ise %96s sporun insan iin gerekli olduunu ve %56s da uygun artlar olduunda elerini ve kzlarn spor yapmaya gnderebileceklerini ifade etmilerdir

(53:60,64,66,68).

Rstem Aliyev, birka uluslararas turnuvaya katlm Rusya, Beyaz Rusya ve Grcistanda birincilikler elde etmitir. Sabina Ahmedova birok uluslararas yarmaya katlarak birinci olmutur. Emin Fahretov ise birka uluslararas turnuvaya katlmasna ramen henz nemli bir sonu elde edememitir (77:108,109).

Azerbaycan takmlar sralamasnda erkeklerde 101., bayanlarda 87. srada bulunmaktadr. 18 ya alt erkek takm 66., bayan takm ise 73. durumdadr. Bireysel sralamada ise 15 ya alt sporcularda Sabina Ahmedova 5. srada bulunmaktadr (http://www.ittf.com, 30.03.2009).

6.1.14. Taekwondo

Taekwondo Azerbaycanda popler olan spor branlarndan biridir. Azerbaycann taekwondo ile ilk tanmas 1990 ylnda olmutur. ocuklar ve genlerin byk ilgisini eken bu spor brannda lkede eitli seviyelerde uluslararas turnuvalar gereklemektedir. Bu turnuvalar sayesinde Azerbaycanl taekwondocularn profesyonellii ve tecrbeleri daha da gelimi, Azerbaycann taekwondo camiasnda saygnl artmtr. Niyameddin Paayev 2001 ylnda Dnya, 2004de ise Avrupa ampiyonu olmutur. Azerbaycan, 2001 ylnda Rusyada gerekleen uluslararas turnuvada 2 altn, 2 gm, 2 bronz madalya kazanmtr. Bu turnuvadan ok ksa bir sre sonra Fransada gerekleen geni katlml bir turnuvada lkin ahbazov, Asif Nuraliyev ve Glare Azizova altn, Ziya Gasmov ise gm madalya kazanmtr. 2002 ylnda Belarusta 32 takmn katlmyla gerekletirilen uluslararas turnuvada Azerbaycan taekwondocular takm sralamasnda birinci olmutur. Taekwondonun vatan saylan Korede dzenlenen ampiyonada 63 lkeden 2013 sporcunun mcadelesinde Azerbaycan 2 altn, 3 gm ve 3 bronz madalya alarak takm sralamasnda birinci olmutur. Bu

70

Azerbaycan iin yln en byk zaferi olmutur. 2003 ylnda Yunanistann Atina ehrinde dzenlenen 14. Taekwondo Genler Avrupa Birinciliinde taekwondocular 2 altn, 1 gm madalya kazanmtr. Ayn yl Pariste Olimpiyat vizesi iin yaplan turnuvada Read Ahmedov ve Niyameddin Paayev Atina Olimpiyatlarna katlma hakkn elde etmilerdir. 2004 ylnda svete yldz, gen ve byklerde yaplan turnuvada Azerbaycanl taekwondocular 12 takm arasndan birinci olmulardr. Fransada yaplan Avrupa Kupas yarmalarnda takmlar sralamasnda nc olmulardr. Norvete yaplan Avrupa ampiyonasnda Niyameddin Paayev kta ampiyonu olmu, Elnur Amanov gm, Read Ahmedov ve Tevekkl Bayramov bronz madalya almlardr. Korede yaplan Dnya ampiyonasnda ise Meftun Salmanov nc olmutur. 2005 ylnda Almanyada genler ve byklerde yaplan Ejderha Kupasna katlan 12 sporcunun hepsi byklerde birinci olmutur. svirede yaplan ampiyonaya toplamda 3000 sporcu katlm ve Azerbaycan taekwondocular 9 madalya alarak, svirenin ardndan ikinci olmutur. Ayn yl iinde Bakde yaplan Genler Avrupa Birinciliine 40 lkeden 400 sporcu katlmtr. 3 altn, 1 gm ve 2 bronz madalya kazanan taekwondocular birinci olmutur. Bayan taekwondo takm ise, 1 gm ve 2 bronz madalya alarak 8. olmutur. Genel sralamada ise, Azerbaycan 4. olmutur. Bu organizasyonda grev alan 30 uluslararas dereceli hakem arasnda Gndz Abdullayev ile Elen Guliyevde yer almtr. 2005 ylnn Nisan aynda yaplan Dnya Taekwondo Federasyonunun ynetim organlarnn seimlerinde, Azerbaycan Taekwondo Federasyonu bakan Kemaleddin Heyderov bakan yardmcs seilmitir (48:128130).

Azerbaycann bakenti Bakde 11-14 Haziran 2009 tarihleri arasnda Dnya Taekwondo Takmlar ampiyonas dzenlenmitir. Azerbaycan erkeklerde bronz madalya kazanmtr (www.wtf.org, 15.06.2009).

6.1.15. Bilardo

Bilardo Federasyonu ilk olarak 1989 ylnda kurulmu ve olduka etkin faaliyetler srdrmtr. Fakat 1994 ylndaki dnem bakan Mamed Mamedovun

71

ani vefat sebebiyle federasyonun faaliyeti tamamen durdurulmutur. Bilardo oyunu belli bir sre yalnzca Bakdeki amatr kulplerde cretli olarak oynanabilmitir. Amatrler arasnda tecrbeli bir oyuncu olan lgam Aslanov, en gl bilardo statlarn ayn at altnda toplamay baarmtr. Sporcularn uluslararas resmi turnuvalara katlabilmesi iin Azerbaycan Bilardo Federasyonunun yeniden kurulmas gerektii fikrini ortaya atmtr.

Gnmz Federasyon Bakan olan lgar Aslanov projeye ilk olarak, kurulduu 20 Mays 2000 tarihinden itibaren lkenin tek bilardo kulb olan Pramit Bilardo Kulbn amakla balamtr. 7 Ekim 2000de kulbn bnyesinde kurulan Bilardo Federasyonu, daha sonra Dnya ve Avrupa Bilardo

Konfederasyonuna ye olmutur. Bylelikle sporcular, sz konusu kurulularn himayesi altnda dzenlenen turnuvalarn birouna katlma imkan bulmulardr. Federasyonun kurulmasndan birka gn sonra dzenlenen Dnya ampiyonas, Azeri bilardocularn katldklar nemli bir organizasyon olmutur.

Baarl sonularn gelmesi fazla uzun srmemi ve 2001 ylnda Vilniusta dzenlenen Dnya ampiyonas drdncs Emir Guseynov, uluslararas dzeyde ustalk nvann almtr. Gerek yetikin, gerekse ocuklar iin bakent Bakde ve yurt genelinde ampiyonalar dzenlenmeye balanmtr. Azerbaycann ampiyonu, 2001 turnuvasnda birincilik kazanan Azer Gaciyevdir.

Azerbaycanda 2003 ylnda ise, yeni bir yldz daha parlamtr. O, Azerbaycan Bilardo Federasyonunun ilk Bakan merhum Mamed Mamedovun olu Seymur Mamedovdur. Seymur, o sene, Avrupann ilk sekiz bilardocusu arasna girmi, Asya Kupasnda beinci olmu; ayrca, Ukraynann Bamszlk Yldnm dolaysyla dzenlenen turnuvada nclk kazanmtr.

Pramit Kulbnde 2003te ina edilen yeni spor salonunun al yln en nemli gelimelerinden biri olmutur. Bilardo Federasyonu ve ileri gelen oyuncular, bu yeni tesise tanmtr. Bunlardan Azer Gaciyev, 2004te Avrupa

ampiyonasnda bronz madalya alarak ismini dnyaya duyurmutur. Seymur

72

Mamedov, 2005 ve 2006 yllarnda st ste iki kez kt Avrupa ampiyonas finalinde Gaciyevin nvann elinden almtr. Ancak, her iki finalde de birinci olamamtr. Fakat Avrupa ampiyonas gibi nemli bir yarmada iki gm madalya almtr. Ayn zamanda Mamedov, 2005te oynad yar final yarmasnda 5:0 gibi bir skorla, Ermeni asll Rus rakibi Eduard Galiyants yenmitir.

Federasyon Bakan olarak grev yapt bu alt sene iinde, Azeri bilardosunu nemli bir noktaya ulatran lgar Aslanov, Azeri oyuncularn Avrupa ampiyonalarnda defa madalya sahibi olmalarnn yan sra, Seymur Mamedovun 2005 Kafkasya Ak Kupasndaki mutlak galibiyeti de bu gelinen seviyenin bir gstergesi olmutur. O zaman sporcu ilk on listesine girmitir. Bu sre iinde Federasyon drt uluslararas dzeyde usta yetitirmi bulunmaktadr. Sporcular her yl 8-10 uluslararas spor msabakalarna katlmaktadr.

Azerbaycan 2006nn bandan itibaren, bayan turnuvalarnda da temsil edilmeye balanmtr. Azerbaycan takmnda, aslen Bakl olup halen Moskovada yaayan Alla Kolupayeva da yarmaktadr. Finlandiyada gerekleen 2006 Dnya ampiyonasnda yaran Kolupayeva, erkek sporculardan daha baarl bir oyun karm, kt eyrek finalde ise elenmitir.

Azerbaycanda 2007 ylnda dnya bilardo baar sralamasnda yer alan Azeri isimlerin banda, listenin onbirincisi olan Seymur Mamedov gelmektedir ki, Mamedov bir dnem dnya yedincisi bile olmutur. Onun dnda baar tablosuna 6 Azeri sporcu daha girmektedir. Milli takmlar baar listesinde Azerbaycan, 18 lke arasnda Rusya, Ukrayna, Kazakistan ve Belarusun ardndan beinci olmutur (12:90,92-94).

6.1.16. Rugby Son yllarda Azerbaycanda geleneksel spor dallarnn yan sra poparitesi daha az olan spor dallar da gelimektedir. Bunlardan biri de, 90l yllarda Azerbaycana gelen yabanc irket alanlar tarafndan Azerbaycana tantlm

73

olan Rugbydir. Rugbynin lkede tantlmasnda ve Bak Rugby Kulbnn kuruluunda ncl BP irketi alanlar yapmtr.

Zamanla Azeriler de bu oyuna almaya balamlardr. Cihangir Tagiyevin bakan olduu Azerbaycan Rugby Federasyonu resmi olarak 2005 ylnn Mart aynda faaliyete gemi ve Uluslararas Rugby Konseyine ye olmutur. Milli takm 2005 ylnda uluslararas alanda ilk resmi yarmalara katlmtr. Sporcular deplasmanda Bosna milli takmna yenildiyse de, iki hafta sonra rvan manda galip gelmeyi baarmtr. Bylece ulusal rugby tarihine ilk galibiyet yazlmtr.

Azerbaycan

milli

takmnn

antrenr,

tecrbeli

Grcistanl

Guram

Modebadzedir. Modebadze 2003 ylnda takmn bana gemitir. Asl meslei doktorluk olan bu sporcu, 15 yandan bu yana rugby oynamaktadr.

Ulusal rugbynin en ciddi sorunlarndan biri sporcularn askere gitmeleridir. Sivil hayata dndklerinde ounun eski formlarn kazanmas uzun zaman almaktadr. Teknik adam, spor kulbnde rugby askeri blmnn almasn nermektedir. Bylelikle, milli sporcular antrenman yapma frsatn elde edebilirler. Azerbaycan Rugbysinin nde gelen isimlerinin banda Eldar Nasrullayev gelmektedir.

Bak dnda, rugby sporu Sumgayt ve Celilabad ehirlerinde de gelimektedir. Bu oyunu, iki ocuk esirgeme kurumunda yetien genler de renmektedir. Birka aylk antrenmandan sonra kendilerine rakip olarak Azerbaycanda grev yapan yabanc ailelerin ocuklarndan oluan bir takm semilerdir. Yurtdndan gelen gen rugby severler, bu sporu neredeyse bebekliklerinden itibaren renmekte ve Azerbaycana zel olarak davet edilen ngiliz rugby uzman denetiminde antrenman yapmaktadrlar. Buna ramen Azeri ocuk takm, yabanc aile ocuklarndan oluan bu takm yenmeyi baarmtr (78:98,99).

74

6.1.17. Dier Spor Branlar

Azerbaycanda atclk; baarl sporcularn bulunduu bir brantr. lk defa 1996 Atlanta Olimpiyat Oyunlarna katlan rade Haimova 25m tabanca atnda 10. olmutur. 2000 Sidney Olimpiyatlarnda ise SSCBnin emektar antrenr olan Hafiz Caferovun rencisi olan Zemfira Meftaheddinova skeet brannda altn madalya almtr (72:97,110). 2004 Atina Olimpiyatlarnda ise rade Haimova ve Zemfira Meftaheddinova bronz madalya kazanmlardr (107:24).

Azerbaycanda okuluk; XX. yzylda 80li yllardan itibaren popler olmaya balamtr. Birok Azerbaycanl sporcu uzun yllar SSCB milli takmnda Dnya ve Avrupa ampiyonalarnda mcadele etmilerdir. Bamszlktan sonra dier spor branlarnda olduu gibi okulukta da birtakm yeniliklerin yaplmas gerekmitir. Bu kapsamda 1993 ylnda Azerbaycan Okuluk Federasyonu (AOF) kurulmutur. Ayn ylda ek Cumhuriyetinde dzenlenen Avrupa ampiyonasna birok sporcu katlmtr. Gnmzde 150den fazla yldz ve gen kategorisinde sporcu bulunmaktadr. Bu sporculardan 5i spor ustas, 14 ustala adaydr. AOF, okuluun gelimesi iin bir dizi faaliyetler gerekletirmektedir. Sporcularn uluslararas yarma ve turnuvalara katlmalarna olanak salamaktadr. Mahsul, Lokomotiv, Spartak, Dinamo spor kulplerinde okuluk ubeleri faaliyet gstermektedir. zellikle, 1993-2004 yllarnda 85e yakn lke dahilinde resmi yarma yaplm, sporcular 2 Dnya ampiyonas, 7 Avrupa Grand-Prix yarmas ve dier byk apl uluslararas turnuvalara katlmlardr (48:169,170).

Azerbaycanda atletizm; Azerbaycan Atletizm Federasyonu nun 1989da kurulmasyla birlikte gelimeye balamtr. zellikle 1995 ylndan sonra federasyonun almalar Azerbaycanl atletlerin teknik-taktik dzeylerinin

gelimesini salamtr. Bununla birlikte sporcular,

dnya ve kta apndaki

yarmalar ile Sidney ve Atina Olimpiyatlarnda mcadele etmilerdir. 2004 Atina Olimpiyatlarnda Dada brahimov, 200m yarlarnda grupta 7., genel sralamada ise 55 atlet arasndan 48. olmutur. Alibey krov ise 800m yarlarnda 72 sporcu

75

arasndan 66. olmutur (48:173). 2008 Pekin Olimpiyatlarnda Azerbaycan Ruslan Abbasov ve Ramil Guliyev temsil etmilerdir (http://www.noc-aze.org, 13.03.2009).

Azerbaycanda

halter;

Azerbaycan

Halter

Federasyonu

tarafndan

gelitirilmeye allmaktadr. Antrenman salonlar yeniden dizayn edilmi, son teknoloji ekipmanlarla donatlmtr. 1998 ylnda ek Cumhuriyetinde yaplan erkekler ve bayanlar Avrupa ampiyonasnda bayanlarda Terane Abbasova 3. olmutur. Ayn yl Danimarkada deiik ya gruplarnda dzenlenen Avrupa Kupasnda Azerbaycanl sporcular 3 altn madalya kazanmlardr. 1999 ylnda Polonyada yaplan Genler Avrupa ampiyonasnda Nizami Paayev ikinci olmutur. O, Atinada yaplan Genler Dnya ampiyonasnda koparmada 203 kilo kaldrarak dnya rekoru krmtr. Genler Dnya ampiyonasnda toplamda 365,5kg kaldrarak 1. olan Nizami Paayev, 2002 ve 2005 yllarnda dnya ampiyonu olmutur. 2006 ylnda yaplan Avrupa ampiyonasnda da birinci olmutur. 2004 Atina Olimpiyatlarnda Turan Mirzeyev 4. olmutur (48:175,176). 2008 Pekin Olimpiyat Oyunlarnda Azerbaycan halterde be sporcu temsil etmitir. Bu sporcular Sardar Hasanov, Afgan Bayramov, Turan Mirzeyev, ntigam Zairov ve Nizami Paayevdir (http://www.noc-aze.org, 13.03.2009). Romanyann bakenti Bkrete 04-12 Nisan 2009 tarihleri arasnda yaplan 88. Erkekler ve 22. Bayanlar Halter ampiyonasna 41 lkeden 150 erkek, 93 bayan sporcu katlmtr (http://www.gsgm.gov.tr, 06.04.2009). ampiyonada Azeri sporculardan Zlfkar Sleymanov 2 gm, 1 bronz; ntigam Zairov 1 altn, 1 gm madalya kazanmlardr (http://www.ewf.sm, 13.04.2009). ampiyonada erkeklerde 500 puanla Rusya 1., 494 puanla Trkiye 2. ve 447 puanla Azerbaycan 3. olmutur (http://www.gsgm.gov.tr, 16.04.2009).

Azerbaycanda daclk; Azerbaycan Sendikalar Birliinin Alpinist-Turist kulbnn sporcular 1998 ylnda Gusar ilesindeki 3763metre yksekliindeki Kzlkaya da silsilesine trmanmlar ve oraya Haydar Zirvesi adn vermilerdir. 31 Aralk 2004te Dnya Azerbaycanllar Gn dolaysyla bir grup dac Haydar Zirvesine trmanmtr. 20 Ocak 2005 ylnda 10 kiilik bir dac ekibi 20 Ocak ehitlerinin ansna ahdana, 4424metre ykseklie trmanmlardr. 2005 ylnda

76

slam Kadnlar arasnda uluslararas daclk turnuvas yaplmtr. Turnuvaya 16 lkeden 30 sporcu katlmtr. Turnuva kapsamnda Azerbaycann en yksek zirvesi olan ahda ve Babadaa trmanlmtr. Zirveye ulaan her bir sporcuya zel bir gs nian ile sertifika verilmitir (48:179).

Azerbaycanda karate; Azerbaycanl karateciler ilk defa 1996 ylnda Dnya ampiyonasna katlmlardr. Bu ampiyonada sadece bir bronz madalya kazanlmtr. 2000 ylna gelindiinde, Endonezyada yaplan Uluslararas Stokan Karate Federasyonunun 7. Dnya ampiyonasna 21 Azerbaycanl karateci katlmtr. 58 lkeden 800 sporcunun mcadele ettii ampiyonada sporcular 4 altn, 5 gm ve 6 bronz madalya kazanmlardr. Karate brannn gelimesinde Azerbaycanl karate uzmanlarnn ve federasyonun byk rol olmutur (48:179). 2006 ylnda Rafael Agayev Dnya ampiyonu olmutur (82:88). Azerbaycan, 2007 ylnda 83 lkeden 1106 sporcunun katlm ile stanbulda gerekleen 5. Dnya Yldz ve Genler ampiyonasnda, 70kg erkekler kata msabakalarnda srafil Shirinov ile 1 altn madalya kazanarak 10. olmutur. 2008 ylnda Tokyoda yaplan Dnya Bykler Karate ampiyonasnda Azerbaycan erkekler 70 kgda hem kumitede hem de kumite akda Rafael Agayev ile 2 altn madalya alarak, 97 lkeden 888 sporcunun katld ampiyonada 4. olmutur

(http://www.karateworld.org, 13.03.2009). Hrvatistann bakenti Zagrebte, 8-10 Mays 2009 tarihleri arasnda, 44. Avrupa Bykler Karate ampiyonas dzenlenmitir. 44 lkeden 479 sporcunun katld ampiyonada Niyazi Aliyev ve Rafael Agayev kumitede altn, Amal Atayev ise bronz madalya kazanmtr. Takmlar sralamasnda ise Azerbaycan, erkek kumite takmnda 3. olmutur (www.ekf-karate.net, 11.05.2009).

Azerbaycanda sambo grei; popler olan spor branlarndan biridir. Sambo grei Azerbaycana XX. asrn 30lu yllarnda gelmitir. Sambonun geliiminde smail Ahmedovun nemli katklar olmutur. smail Ahmedovun rencileri SSCB apndaki birok yarmada ikinci ve nc olmulardr. Sambo tarihinde ilk resmi yar da 28-29 Kasm 1938 ylnda Bakde yaplmtr. 25-28 Mart 1954 ylnda ilk defa Azerbaycan ampiyonas yaplmtr. lkenin ilk sambo

77

dernei 1975 ylnda Adamda almtr (83:5,6). Birok defa Dnya ve Avrupa ampiyonu olmu Ceyhun Memmedov Azerbaycan sambosunun en nemli temsilcisidir. Onun Sovyet dneminden balatt zafer serisi gnmz sambocular tarafndan devam ettirilmektedir (48:180). Bayanlar arasnda 4 defa Avrupa, 5 defa Dnya ampiyonu olmu Zlfiyye Hseynova Azerbaycann nemli sporcularndan biridir. 18 Aralk 1992de Azerbaycan Sambo Federasyonu kurulmutur. Azerbaycan, 8-13 Austos 1993te talyann Torino ehrinde yaplan Avrupa ampiyonasnda ikinci olmutur. Ayn yln Eyll aynda yaplan Dnya ampiyonasnda 4 altn, 4 gm ve 3 bronz madalya alarak 31 takm iinden 3. olmutur. 1994-95 yllarnda Azeri sambocular Avrupa ve Dnya ampiyonlarnda st ste 50den fazla madalya alarak dnyann ilk be lkesi arasna girmitir. 1997 ylnda Avrupa ampiyonas Bakde yaplmtr. Bu ampiyonada yldzlarda 5 altn, 3 bronz, genlerde 5 altn, 2 gm, 1 bronz, byklerde ise 3 altn, 2 gm madalya kazanan Azerbaycan milli takm Avrupa ampiyonu olmutur. Bu ylda Azerbaycan Sambo Federasyonu Bakan Zelimhan Memmedov, Avrupa Sambo Federasyonu Ynetim Kurulu yeliine seilmitir (83:6,10-12,14). 2000 ylnda Madridte yaplan Avrupa ampiyonasna 24 lkeden 128 grei katlmtr. Genlerde 2 defa dnya ve 3 defa Avrupa birincisi, 1997 Avrupa ampiyonu, Galib Spor Kulbnn sporcusu olan Galib Hmmetov bu ampiyonada da ktann en iyisi olmutur (48:180). 2006 ylnda slam Gasmov Dnya ampiyonu olmutur (82:88). Gnmzde Avrupa Sambo Federasyonu Ynetim Kurulu yesi olarak Ceyhun Mamedov grev yapmaktadr. 14-18 Mays 2009da Milanda yaplan Avrupa Bykler ampiyonasnda Tarlan Kasmov altn, Zaur Paayev bronz madalya almtr (www.eurosambo.com, 28.05.2009). Ceyhun Mamedov ayn zamanda Uluslararas Sambo Federasyonunun da Ynetim Kurulu yesidir

(www.sambo.com, 28.05.2009). Sambo grei, Trkiyenin Gaziantep ve Hatay yrelerinde mahalli olarak yaplan, giysi ve tutu zellikleri farkl olmasna ramen aba greleri ile benzerdir (68:72).

Azerbaycanda dans; lke iin olduka yeni bir spor daldr. Azerbaycanda salon danslarna bir spor dal olarak yaklam, Azad Ragimovun Genlik Spor ve Turizm Bakan olarak atanmasyla balamtr. Azad Ragimov, 2008 ylnn Mays

78

aynda Azerbaycan Spor Danslar Federasyonu (ASDF) bakanln stlenmitir. Azerbaycan 2005 ylndan itibaren dans yarmalarna katlmaya balamtr. Azad Ragimovun verdii destek ile danslarn spor yn ne km, almalar daha hzl yrtlmeye balamtr. Millilerin ilk yar Kievde, Uluslararas Dans Spor Federasyonu turnuvasnda gereklemitir. Turnuvada Azerbaycan Nergiz ve lham Osmanov kardeler ve Eldar Cafarov-Anna Snejine iftleri temsil etmilerdir. Sporcular ilk dnya ampiyonasnda lkelerini baaryla temsil etmilerdir. Eldar Cafarov-Anna Snejine 48 ift arasndan 21. olmutur. Daha sonra Almanyann Karlshure kentinde, 80 lkenin katld Latin danslar programnda yaplan Dnya ampiyonasna katlmlardr. Bogdan Tyaglov-Anatasiya Ermiova ifti beinci olmutur. O zamandan gnmze milliler birok kez Dnya, Avrupa ve dier turnuvalarda yer almlardr. Azerbaycan her yl tm nemli turnuvalara davet edilmektedir. Eldar Cafarov-Anna Snejine ifti dnyann en iyi 25 ifti arasna girmitir. Dier tm iftler de uluslararas dereceye sahip olmulardr. Son zamanlarda Azerbaycan, yurtdndan katlmclarn da olduu uluslararas spor turnuvalar dzenlemektedir. 2007 ve 2008 yllarnda resmi lisans turnuvalar gerekletirilmitir. ASDF, Dnyadan ve BDT lkelerinden davet edilen jri yelerinin katlmyla lke ve ehir ampiyonalar dzenlemektedir. Eldar CafarovAnna Snejinenin Eurovizyon yarmasndaki baarl performansndan dolay spor danslar Azerbaycanda daha popler olmutur. Bu yarmada Azeri ift beinci olmutur. Azerbaycan milli takmnn temelini Tatyana ernovann kurduu Dance Team Shane Spor Kulbnn yeleri ve rencileri oluturmaktadr (98:69,71).

6.2. Azerbaycanda Spor Ynetimi

Azerbaycanda spor ynetimi ana bal, drt alt balkta incelenmitir. Bunlar, Sovyetlerde spor ynetimi, Azerbaycanda Sovyet dneminde spor

ynetimi, Azerbaycanda bamszlk dneminde spor ynetimi ve Azerbaycanda beden eitimi sisteminin geliimi eklindedir. Her drt blmde de devletin spor politikalar incelenmitir. Bu kapsamda, sporun ynetim ekli, idari yaplanmas, spor ile ilgili karlan kanunlar, spor yapan kii saylar, tesisleme durumu, Azerbaycan ve SSCB apnda dzenlenen sportif etkinlikler, SSCB milli

79

takmlarnda mcadele eden Azeri sporcular ve kazandklar madalyalar, Azerbaycann bamszlktan sonra elde ettii uluslararas sportif baarlar, beden eitimi sisteminin geliim sreci vb. incelenmitir.

6.2.1. Sovyetlerde Spor Ynetimi

Rusyada gerekleen Ekim sosyalist devrimi insanlk tarihinde yeni bir sayfa amtr. Rusyann halk kitlelerinin yaam tarzlarnda, kltr ve ideolojisinde kkl deiiklikler meydana getirmitir. Netice de Sovyet sporunun marksizme dayanan ideolojisi ortaya kmtr. Sosyalizmin altnda ekillenen Sovyet kltr, SSCB halklarnn her ynl fiziki eitimini, onlarn sosyalist emeinin ve savunma hazrlnn vastalarndan birine evirmitir (5:94).

Birinci Dnya Savan takiben emeki liderleri, spor karlamalar ile daha fazla ilgilenmeye balamlardr. 1920de Sosyalist iler Spor Birlii ortaya km ve iki milyon ye toplamay baarmtr. 1921 ylnda da Moskovada Kzl Spor Enternasyoneli eklinde bir oluum meydana gelmitir. Amac, proleter devrimi desteklemek olmutur (109:48,49).

SSCB, spora ok nem vermitir. Sovyetler sporu, salk ve hijyenin, savunmann, emek verimliliinin, kadnlarn eitliinin, uluslararas tannma ve prestijin vastas olarak grmtr (101:94). Sovyetler Birliinde salkl toplum, sosyalizmin baarl bir ekilde yaygnlamas iin gerekli grldnden, fiziksel salk Sovyet politikasnn her zaman iinde olmutur (32:192,193). Sovyetlerde spor geni halk kitlelerine yaylm ve onlar spor alannda kendi yetenek ve becerilerini gsterme frsatna sahip olmulardr. Sovyetlerde sporun teorisi ve uygulamas birbirinden ayrlmaz bir para olmu ve spor bilimleri alanndaki almalar iin de elverili artlar oluturulmutur. Beden eitimi ve spor emekilerin dv yeteneklerinin arttrlmas, devletin savunma gcnn salamlatrlmas vastas olduu iin, Sovyet Hkmeti sporu srekli desteklemi ve spor tekilatlarnn oluturulmasn askeri idare organlarna havale etmitir (6:56). 1917-1920 yllar, Sovyet hakimiyetinin beden eitimi (halk eitimi, salk, askeri eitim vb.), i sava,

80

Sovyet beden eitimi harekatnn ilk tekilatlarnn kurulmas, Sovyet beden eitimi sisteminin ama ve grevlerinin belirtilmesi ile ilgili kanun hkmnde

kararnamelerin karld bir dnem olmutur. 1921-1925 yllar aras beden eitimi ve spor, emekilerin ve genlerin eitimi ve salklarnn korunmasnn vastas olarak grlmtr. Bu yllarda Sovyet beden eitiminin nasl olaca ve onun toplumun hayatnda hangi yeri tutaca ile ilgili almalar srdrlmtr (5:95).

Dnyada ki ynetim modellerinin ortak ynetsel ve yasal zellii sporun devlet hiyerarisi iinde kamu tzel kiilerince yaptrlmasdr. Ayrldklar ana noktaysa, sosyalist sistem dndaki lkelerin st ynetimden tabandaki rgtlere doru tek yanl buyuran bir ynetim dzeni kurmalarna karlk, sosyalist lkelerin, yukardan aaya ileyen devlet hiyerarisine paralel olarak aadan yukarya rgtlenen bir kamusal kitle rgtleri dizilii oluturmalar olmutur. Sovyetlerde sporun ynetiminin kuramsal erevesini tekdze anayasa kurallar ve dolaysyla tm temel politikalarn devlet belirlemitir. Sovyetler, 1917 devriminden balayarak yllar iinde, uluslararas spor hiyerarisine kar iilerinde grece en bamsz sportif rgtlenmesini gereklemitir. Baz sosyalist lkelerin anayasasnda ayrntl (Dou Almanya), bazlarnda tek cmleyle (Polonya), ama, tmnde ayn ekilde ele alnan beden eitimi ve spor, bu lkelerde, hem yurttalar asndan onlarn kiiliine bal vazgeilmez bir birey hakk, hem de yerine getirilmesi zorunlu bir devlet devidir. Birey hakkdr, nk; beden eitimi ve spor, kiilerin ok ynl ruhsal ve bedensel gelimelerini, yurttalarn toplumsal yaamda eylemli-katlmal biimde yer almalarn, sosyalist kiiliin eksiksiz biimlenmesini, kltrel gereksinmelerin karlanmasn, yaam ve alma koullarn planl bir ekilde gelitiren sreler iinde halkn salnn ve emek gcnn korunmasn salamaktadr. te yandan, devlet devidir, nk; beden eitimi ve spor devlete ynlendirilmedii srece, hem birey haklarndan kaynaklanan birey st amalar bireysel abalarla

gerekletirilemez, hem de sosyalist sistemin btnl iinde birer alt sistem oluturan spor rgtlerinin ana sistemi optimal biimde iletmeleri salanamaz. Bu sistemde elit spor ile kitle sporunun organik bir ilikiye girdiklerini, devletin temel spor politikasn saptayp uygulayan tek bir organca ynlendirildikleri grlmektedir. Bu egemen organ Sovyetlerde Beden Eitimi ve Spor Devlet Komitesidir.

81

SSCB Komnist Partisi Programna gre, Parti, bedensel ve dnsel bakmlardan uyumlu gelimi bir gen kuan erken ocukluktan balayarak eitilmesini ok nemli bir dev saymtr. Bu dev kitle sporu ve beden eitiminin tm trlerinin zellikle okullarda zendirilmesini, nfusun artan sayda kesimlerinin ve zellikle genlerin spora ekilmelerini gerektirir. te yandan, Komnist Partisi 25inci Kurultay (1976)nda benimsenen Onuncu Be Yllk Plan, Geni apta sporun daha da yaygnlatrlmasn ngrmtr. Buna gre, kentlerin iinde oluan btn yeni yerleme birimlerine bir stadyum, bir kapal spor salonu, bir yzme havuzu ve ak hava spor alanlar ina etmek zorunludur. Krsal kesimdeki spor tesislerinin yapm iin byk denekler ayrlm, eitim kurumlaryla tarm ve sanayideki iyerlerine spor alan, ara ve gerelerinin salanmas ii sendikalaryla dier kamu kurulularna grev olarak verilmitir. Sovyetler Birlii yasalarnn spor konusunda devlet hiyerarisine verdii devler bunlarla snrl deildir. Bu yapnn dier elerini Pavlov u ekilde belirtmitir: Okul ncesi ocuk bakm kurumlaryla her dzeydeki eitim kuruluunda beden eitimi ve sporun alfabesinin retilmesi, askeri birliklerle her trl salk kurumunda dzenli spor programlarnn uygulanmas, tm krsal ve kentsel kesim iyerlerinde beden eitimi ve sporun yaptrlmas yasal zorunluluktur. rnein, Eitim Bakanl ve onun hiyerarisi, krelerde, ana okullarda, ilk, orta ve yksek renim kurumlarnda spor ile ilgili almalar rgtler. Halk Sal Bakanl, ana ocuk sal merkezlerinde, sanatoryum, poliklinik, hastane ve tp renim kurumlarnda beden eitimi ve spor almalar yaptrr. Yerleme merkezlerinde bu tr almalarn rgtlenmesi Konut Gelitirme Bakanlnn, kentsel ve krsal alanlarda da kulp, oda ve kltr evleri yoluyla Kltr Bakanlnn devidir. Ama, byk apta beden eitimi ve spor yaptran rgtler, sanayi iletmeleri, krsal iyerleri, brolar ve aratrma rgtlerinden sorumlu olan, merkezdeki uzmanlam genel ynetim birimleri ile onlarn tara kurululardr. Bakanlk birimlerince ya da dier devlet rgtlerince altrlan spor uzmanlar, spor hekimleri vb. bu yapnn ileyiini salamaktadrlar (58:185-187).

82

SSCBnin birinci ve en nemli organ Komnist Partidir. Sonra Yksek Sovyet (Meclis) gelmektedir. Sovyet sisteminde nc nemli organ ise Bakanlar Kuruludur. Bu organ en yksek icra organ olarak kabul edilmektedir. Bakanlar Kurulu, talimatlar dorudan doruya Sovyet Komnist Partisinden almaktadr. Cumhuriyetlerin kendi kendilerine, zellikle lkenin artlarna ve halkn eilimlerine gre program yapmalar mmkn olmamtr (110:114,115). SSCB Bakanlar Kuruluna bal olarak rgtlenen Beden Eitimi ve Spor Devlet Komitesi, dorudan doruya ondan ald yetkiyle, devlet hiyerarisinde bireysel bakanlklarn stnde yer tutmu ve sporla ilgili tm devlet kurulularnn izleyecekleri eylem programlarn saptayarak almalarn koordine etmitir. Ayn anda hem federal bir devlet kurulu tarzn, hem de Komnist Partisinin organsal diziliini yineleyerek yukardan aa rgtlenen Devlet Spor Komitesi modeli merkezde, drd tarada, toplam yedi basamakl bir hiyeraridir. Her basaman otorite, grev, yetki ve sorumluluklar komite olgusunda somutlam, ama, bir komite, kiilerden deil alt sistem durumundaki baka komitelerden olumutur. Bylece, Sovyet spor hiyerarisi, devlet rgtnn dier btn uzmanlam ynetimleri gibi, deiik dzeydeki komitelerin yatay ve dikey etkilemelerinden doan bir ilikiler btn olarak karmza kmaktadr (58:187).

Komite hiyerarisinin en st basama, beden eitimi ve spor ile ilgili devlet ve kamu kurulularnn temsilcileriyle, uzmanlam spor yaplarnn temsilcilerinden oluan SSCB Beden Eitimi ve Spor Devlet Komitesinin kendisidir (111:492). lke apnda beden eitimi ve spor almalarnn koordine edilmesi, yurttalarn beden ve ruh salnn gelitirilmesi, stn sporcu yetitirme planlarnn hazrlanmas ve uygulamalarn izlenmesi, her ya ve meslekten kiilerin spora kazandrlmas, spor konularnda bilimsel aratrmalarn yaplmas, ulusal ve uluslararas yarmalarn rgtlenmesi, spor uzmanlarnn yetitirilmesi vb. konularda grev yapan bu st organ, kendi iinde yapt i blmyle, genel politikann belirlenmesinden sorumlu bir Genel Kurul, genel politikann uygulanmasndan sorumlu bir Ynetim Kurulu ve yapnn tzel kiiliini temsil eden bir Bakandan olumutur. Bu dzenleme, komitenin kendi iinde dikey i blm plandr. Ama, te yandan, hiyerarinin ikinci basamana inildiinde, yatay alt komite bulunduunu, bir baka deyile,

83

st komite denilen organn aslnda biri Beden Eitimi, biri Spor, biri de Spor Bilimi konularndan sorumlu ayr alt komiteden meydana gelmitir. Sistemin kendisine aktard yetkilerle genel hedeflerin kesimsel dkmn yapan ve yine kendi grev alanlar iinde tm uygulamalar denetleyen bu alt komiteler, tpk st komite gibi dzenli aralklarla toplanarak almalarn gzden geirmekte, iki toplant arasnda grev yapacak bir Bakan ve Ynetim Kurullarn semektedirler. Her alt komitenin bakan st komitenin bakan yardmcs olduu iin, koordinasyon ile ilgili bir problem yaanmamaktadr. Bu alt komiteler, bir araya geldiklerinde Genel Kurulu oluturan, ama, lke iinde kendi alanlarnn teknik sorumlusu olarak grev yaparken uluslararas kurulularda lkeyi temsil eden edzey spor uzmanlk alt komiteleridir. Bu yaplar uluslararas spor dilinde ulusal spor federasyonlar olarak anlmaktadr. Sovyet parti ve devlet modeli gibi, spor hiyerarisinin birde blgesel boyutu vardr. Blgesel esaslara gre rgtlenen Sovyet devlet hiyerarisinin her basamanda (Federe Cumhuriyet ve zerk Blge, yre ve kent) somut grev alann belirlemek iin blgesel n adyla (Azerbaycan, Grcistan) anlan bir Beden Eitimi ve Spor Komitesi bulunmakta, bunlar da merkez rgtndeki basamakl komite yapsn yinelemektedirler.

Beden Eitimi ve Spor Komiteleri hiyerarisinin temel rgtlenme birimi, devlet hiyerarisiyle ynetsel, kentin spor ynetimi ile de blgesel ilikiye giren, ama, kendi sistematii iinde, retsel esaslara gre rgtlenen kulp olgusudur. retseldir, nk; Sovyet modelinde, kulp (ya da kmeler), sporun sanayi, tarm ve hizmet iyerlerindeki doal rgtlenme biimidir. Yedi basamakl komite hiyerarisinin ayaklar kulplerle yere deerken, ayn kulp olgusundan balayarak, yukarya doru, bamsz kamusal kitle rgtlerinin oluturduklar ikinci bir ynetsel yap ykselmektedir. Sendikal yapyla btnleen bu paralel hiyerari, Beden Eitimi ve Spor Devlet Komitesinin genel gzetimi altnda zerktir. 1974 ylna gelindiinde, sporun ikinci rgtsel biimini oluturan, bamsz, gnll ve toplumsal olan beden eitimi ve spor kolektifleri, yani kulp ve kmeler, SSCBde 200,000 kadar krsal ve kentsel kesimde yaklak 52 milyon kiiye spor yaptrmaktadr. Bireysel iyerlerinde sosyalist sendikaclk akmnn genel ilkelerine gre kurulan ve sosyalist sistemin en geni tabanl kitle rgt olan sendikalarn

84

genel gzetimine giren kulpler, aadan yukarya doru, ikolu esasna gre rgtlenmitir. rnein, Spartak Kulb, yalnzca hizmet kesimindeki bir iyerinin ii ve memurlarna spor yaptran bir rgt deil, ayn i kolunun kent, yre, federe cumhuriyet ve federal devlet dzeyinde de temsilcisidir. Ayn ekilde, Lokomotif demiryolculuk, Vodnik deniz ticareti ve tamaclk, Burevestnik de eitim-retim kesimlerinde benzeri biimde rgtlenmitir. Kulp, bir ynyle genel gzetiminde bulunduu iyeri sendikasndan, bir ynyle de kurulduu iyerinin ynetiminden bamsz deildir. Bu noktada, sporunu devlet politikas olarak rgtleyen Sovyetlerde, gerek sendikalar, gerekse iyeri ynetimleri spor kulplerine nemli yardm ve katklarda bulunmaktadrlar. Yrrlkteki yasalara gre, SSCBde, ye deneklerinden saladklar gelirin %25lik bir blmn spor ilerine ayrma dev ve yetkisi iyeri sendikasnn ynetim kuruluna verilmekte, iyeri ynetimiyse, iyeri kulbne yapt parasal yardmlarn yannda, spor tesisi kurmak, iletme ve bakm giderlerini karlamak, kulbn bamsz gelir kaynaklarndan doacak vergileri demek, elektrik, su ve yakt salamak gibi grevler stlenmektedir. Spor yapmann maddi ve fiziki koullarnn her dzeyde kulp dnda, bir koldan kamu kitle rgtleri (sendika), teki koldan devletin retim birimleri (iyeri) bamsz hiyerarilerince oluturulmasn ngren bu iblm plan iinde, kulplerin tek ilevinin teknik, yani spor yapmak ve yaptrmak olduu aktr. Sovyet devlet modeli gibi blgesel ilkelere gre ileyen spor kulpleri, yukarya doru, srasyla, kent, yre, federe cumhuriyet ve federal devlet kulplerini oluturmaktadrlar. Ekonominin hizmetler kesiminde alanlar spor kulb olan Spartak rneinden yola karsak, her hizmet iyerinde bir Spartak kurulmu, kent snrlar iinde btn hizmet iyerlerinin kulp temsilcileri bir araya gelerek kent Spartakn oluturmu, ayn sreler kentten yreye, yreden federe cumhuriyetlere, oradan da Federal Cumhuriyet Spartakna yinelenmitir. 1974 ylnda SSCBde, Spartak gibi retsel esaslara gre rgtlenmi, her iyerinde alt sistemleri bulunan, federal devlet dzeyinde 7, cumhuriyetler dzeyinde 30 spor kulb vardr. Devlet hiyerarisinin basamaklar izlenerek yukarya kldnda, on be cumhuriyet iin biri krsal, teki kentsel kulpleri kapsayan ikier, toplam otuz kulp birliinin olutuu grlmektedir. Bu kamu rgtleri hiyerarisinin doruu Ulusal Kulpler Birliidir. Sendikal yapyla byk lde btnleen bir sistemin genel kapsaycl konusunda

85

u rnei vermek yeterli olacaktr. Kamu spor rgtleri, abalarnn byk blmn ocuklara yneltmilerdir. rnein, 1979 ylnda, 676.000 rencisi olan 2300 spor okulu altrmakta, yetikin retici ve uzmanlarn denetiminde kzlerkekli topluluklara spor yaptrmaktadrlar.

SSCBde sporcular nc, ikinci ve birinci derece, Spor Ustas Aday, Uluslararas Spor Ustas, Yksek Spor Ustas olarak snflandrlmlardr. Uluslararas spor ynetimi denilen gvdenin somut spor pratiine dnmesi nasl Olimpiyat Oyunlar yoluyla oluyorsa, ayn ekilde SSCBdeki ulusal spor ynetimi de Ulusal Spor leni (Spartakiada) adyla tek uluslu, ok sporlu dzenlemeyle canlanmaktadr. Uluslararas yarma sporunun yeni adaylar iin tek uygun yetime ortam olan geni tabanl kitlesel beden eitimi ve spor akmyla yksek dzeyde spor arasnda en nemli balant halkas olarak da grev yapan bu dzenlemenin ynlendirici ilkesi udur: Milyonlarca hevesli iinden en iyi birka yznn seilmesi eklindedir.

Sovyetler Birliinde ilki 1928 ylnda, 1959 sonrasndakiler de drt ylda bir ve genellikle Olimpiyat Oyunlarnn hemen ncesinde dzenlenen Spartakiadalar tabannda lkenin milyonlarca spor heveslisinin, doruunda da ulusal ve uluslararas dzeydeki spor ustalarnn yer aldklar bir simgesel pramid grnmndedir. Bu pramidin basamaklar, ayn zamanda spor hiyerarisinin de basamaklardr. Buna gre, Olimpiyat programndaki spor dallarnn ilk yarmalar iyeri spor kmeleri dzeyinde yaplmakta, kme birincileri iyeri kulpleri dzeyinde yararak kent birinciliklerine katlacak kulp takmn oluturmakta, ayn seme dzeni srasyla kent, yre ve federe cumhuriyet dzeyinde yinelenmektedir. 1980 ylna gelindiinde, birka milyon sporcu ile balayan ve iki- yllk bir sreyle lkedeki 3000 byk stadyum, 66.000 kapal spor salonu, 1400 yzme havuzu ve irili-ufakl 600.000 spor tesisine yaylan bu yarma dzeninin son dura, cumhuriyetler adna takmlarn katlmasyla federatif bir kiilik kazanan Spartakiadadr. Grld gibi, SSCBnin yalnzca spor ynetimi deil, bu ynetim tarafndan dzenlenen spor yarmalar da devlet-parti hiyerarisinin kurulu ve ileyi biimini byk lde izlemektedir. Toplumsal yaayn tm kesimlerinin devlete denetlendii bir sistem

86

iinde bunu olaan karlamak gerekmektedir. zellikle, sporun iinde yapld toplumun yap ve dengelerine ok duyarl bir toplumsal kurum, yapy grntleyen bir yanstc olduu dnlrse, bu, bir bakma doal bile karlanmaktadr (58:187192).

sava bittikten sonra Sovyet beden eitimi tekilatlarnn balca vazifesi, muharebeler, alk ve mahrumiyetler neticesinde genlerin kaybedilmi salklarnn yeniden kazandrlmas ve daha iyi seviyeye getirilmesi olmutur. 1921-1923 yllarnda Sovyet beden eitimi harekatnn nasl bir tekilat yapsyla yrtlecei belirlenmitir. 1923-1925 yllarnda ise beden eitimi tekilatlarnn organizasyon yaps oluturulmu ve Yksek Beden Eitimi uras kurulmutur. Ayn yllarda sporda tekilatlanma byk siyasi nem tamtr. yle ki, beden eitimi harekatnn tekilat yaplar, gen devletin hayatndaki siyasi roln daha da belirginletirmitir. Ayn dnemde Sovyet beden eitiminin gayesi ile ilgili ideolojik tartmalar genilemitir. Birok insan, burjuva ve Sovyet beden eitimi sistemleri arasndaki faklar amaca ynelik ve esas nitelii asndan deil, fiziki hareketlerin kendisinde aramlardr. Sonuta, sporun birok bran burjuva sporu ilan edilmi, karlnda ise Sovyet fiziki hareketleri gelitirilmitir (5:96).

Sovyet beden eitimi sisteminin esaslarnn dzgn bir ekilde oluturulmas byk bir nem tamakla birlikte, kanlmaz olmutur. Bununla ilgili Rusya Komnist (bolevik) Partisi Merkezi Komitesi RK(b) P MKnin 1925 ylndaki beden eitimi hakkndaki kararnda Sovyet beden kltr sadece beden eitimi ve saln deil, ayn zamanda kltrel, ekonomik ve genliin askeri eitiminin de nemli bir arac olarak dnlmelidir. Beden kltr ayrca, kitlelerin eitim metodlarndan biri olarak grlmelidir denilmitir (111:490). 1925 ylnda hem yaz hem de k sporlarnda i Olimpiyatlar dzenlenmitir. 100 bin seyircinin katld olimpiyatlar, 1931 ylnda Viyanada tekrarlanmtr. Viyanaya 23 lkeden 80 bin sporcu ile 250 bin seyirci katlmtr. Coubertin bu gruplara yaknlama eiliminde olmu, fakat ayn yaknl Uluslararas Olimpiyat Komitesi (IOC) yeleri gstermemilerdir (109:49).

87

SSCBye gre, burjuva sporu faistlerin eitiminin, bireysellemenin, profesyonellemenin ve rekor krmann arac iken, Sovyet sporu, kzl dv insanlarn eitiminin, kollektivizmin, kitleselliin ve saln arac olmutur. Spor burjuva iin elence iken, proleterya iin zorunluluk olarak grlmtr (32:200). SSCBde spor 1926 ylndan itibaren daha da gelimeye balamtr. 1926 ylnda 15. parti konferansnda Sendikalar Birlii ile ilgili rapor mzakere edilirken, Sovyet genlerinin bedensel eitiminde sporun ve spor yarlarnn nemi bir kez daha vurgulanmtr. 1928 ylnda I. SSCB Spartakiadas yaplmtr. Daha nce SSCBdeki btn cumhuriyetlerde ve illerde spor yarmalar dzenlenmektedir. Btn bu gelimelere ramen, uygulamada ciddi hatalar yaplmtr. rnein; yksek baarlar kazanmak iin oluturulan fonda beden eitimcilerin says azalmtr. Kurumlar aras anlamazlklar ortaya kmtr. RK(b) P MKnin beden eitimi hakknda 1929 ylnda ald karar ile, Sovyet beden eitimi harekatnn tekilat yapsnn glendirilmesinin esaslar belirlenmitir. 1929 ylnn son aylarnda yeniden yaplanma almalarna balanmtr. Bu yllarda milyonlarca insann katld Sovyet beden eitimi harekat meydana gelmitir.

Sanayilemenin salanmasndan ve ky ekonomilerinin kollektiflemesinden sonra lkenin sosyal, siyasi ve kltrel hayatnda meydana gelen ciddi deiiklikler beden eitimi sahasnda da kendini gstermitir. Bu da Sovyet beden eitimi sisteminin geliimi ve beden eitimi harekatnn yaylmas iin gerekli ortam yaratmtr. Sporun, sosyalizmin bir paras, siyaset ve kltr ile ilikili ve ideolojik bir olgu olmas iin almalar yrtlmtr. SSCBde spor, Parti, Komsomol (gen komnistler birlii tekilat) ve Sendikalar Birlii tarafndan her zaman desteklenmi ve bu kurulularn spor zerindeki etkisi daima hissedilmitir. Sporun siyasetten bamsz olmasn, zellikle de genlerin fiziki eitiminin siyasi eitimden ayr kalmasna sebep olacak btn unsurlar ortadan kaldrlmtr. Bununla birlikte beden eitimcilerin ihtiyalarnn giderilmesi ve spor tekilatlarnn yaygnlamas iin elverili ortamlar oluturulmutur. Beden eitimi ile ilgili kurumlar, kulpler, takmlar lkenin sosyal, siyasi ve ekonomik hayatnda daha ok yer almaya balamtr. Fakat, btn bu yaplanlar yeterli olmamtr. Beden eitimi metodolojisini daha iyi hale getirmek ve Sovyetlerin taleplerine cevap veren Sovyet

88

beden eitimi sisteminin temel metodoloji esaslarn belirlemek iin daha fazla aba sarf edilmitir (5:97,98).

Sovyet beden eitimi sisteminin esasn tekil eden Emee ve Mdafaaya Hazrm (EMH) program ilk defa 1931-1933 yllarnda kabul edilmitir. Genler iin beden eitiminin esas olan EMH ise 1934 ylnda kabul edilmitir. Genler iin EMH drt aamadan olumutur. 6-15 yalarn kapsamtr: 1. aama, I.-II. snflar iin; 2 aama, III.-IV. snflar iin; 3. aama, V.-VI. snflar iin; 4. aama, VII.-VIII. snflar iindir. EMHn yetikin program ise, aamadan olumutur: 1. aama, kuvvet ve mertlik (16 -17 ya); 2. aama, bedeni mkemmellik (18-39 ya); 3. aama, salk iin hareket (erkekler iin 40-60 ya, bayanlar iin 40-55 ya). Her bir aama drt ana blmden meydana gelmitir: 1- Bilgi, 2- Beceri, 3- Haftalk hareket rejimi, 4- Snav trleri ve normlar (6:61-63). EMHn amac insanlarda hz, eviklik, g, dayankllk ve genel askeri kabiyetlerin gelitirilmesi olmutur. EMHa katlan insanlara gstermi olduklar baarlara gre nian ve sertifika verilmitir (60:300). Verilen en byk unvan Spor Ustasdr (33:112).

Emee ve Mdafaaya Hazrm programnn Sovyet beden eitimi sisteminin esas olarak kabul edilmesi, beden eitimi seviyesinin ykselmesine yardmc olmutur. EMH programnn Sovyet sporu iin nemi, onun ideolojik temelli olmasndan kaynaklanmtr. EMH normlarnn yerine getirilmesi ile, daha salkl olan, daha verimli alan ve her zaman lkeyi savunmaya hazr insanlar meydana getirilmitir. EMH program ile SSCB halklarnn fiziki hazrl yaplmtr. Programn standart talepleri minimal seviyede olmutur. Genel fiziki hazrln belirli seviyeye kmas, lkenin savunmas ve gndelik hayat iin (yzme, kzak vb.) gerekli olan en nemli becerileri benimsemekle spor alannda da mkemmellemek mmkn olmutur. EMH standartlar programn teknik tarafn oluturmu ve deitirilebilmitir. lkede EMH programna kar kanlarda olmutur. Baz kiiler bu programn uygulanmasnn, sporu olumsuz etkileyeceini ne srmlerdir. EMH program, Sovyet beden eitimi harekatnn tekilat yapsnn daha da glendirilmesini, bu harekatn btn halka yaylmasn ve genlerin beden eitiminin EMH program temelinde yaplmasn n grmtr (6:60,61).

89

Sosyalist devletin kurulmas ve gelimesi SSCB vatandalarnn hayatnda olaanst toplumsal ve kltrel ykselie neden olmutur. Genlerin btn eitim sistemi yksek hedeflere ulamak iin, azimli, salam karakterli ve mcadele yeteneine sahip insanlar yetitirmek zere kurulmutur. Bundan dolay, byk fiziki ve ruhsal g, ciddi antrenman yapmn gerektiren spor ve spor yarmalar yaygnlatrlmtr. Spor tekilatlarnn faaliyet alanlar genilemi ve eitim programlarnn ierikleri zenginletirilmitir. 1936 ylnda, kurumlarda beden eitimi harekatnn asl halkas olarak zayf kollektifin glendirilmesi, salam ubelerin oluturulmas, yeni dzenlemeler yaplmas ve faaliyetlerin eitlendirilmesi amacyla, 64 gnll spor cemiyetinin kurulmas hakknda karar kabul edilmitir.

Bu kararn sonucunda zayf kollektiflerde eitim ve spor yaygnlamtr. Blge kurumlarnn kk kollektifleri sportif glerini ve maddi olanaklarn bir yerde toplamay baarmlardr. Bu sendikalar birliinin spor takmlarn glendirmi, spor hizmetini daha iyi hale getirmi, takmlardaki i disiplini arttrmtr. Sovyet spor harekat daha demokratik hale gelmitir. nk, gnll spor cemiyetlerinin yneticileri, merkezi uralar da dahil olmakla birlikte beden eitimcilerinin kendileri tarafndan seilmitir (5:99).

Bu yllarda Hitlerin uygulad spor politikalarnn benzeri, Sovyetlerde, zellikle Stalinin politikalarnda da grlmtr. Hitler, yapt konumalarda rk saflndan ve Alman rknn stnlnden sz etmitir. Naziler, sporu da ari rk yaratmak ve Alman genliini savaa hazrlamak iin kullanmlardr. Hitlerin Genliimin gl ve gzel olmasn istiyorum. Atletik bir genlik istiyorum dedii sylenmektedir. Almanyada 1936 ylnda okullardaki beden eitimi ve spor derslerinin says arttrlmtr. Sonradan kou, futbol ve boks mfredata dahil edilmitir. Spor derslerinden alnan notlar, dier derslerden alnan notlardan daha nemli hale gelmitir. Spor derslerinden baarsz olunmas, rencilerin okuldan uzaklatrlmas ile sonulanmtr. 1933 ylndan itibaren Yahudi ve ingene asll sporcular Alman spor birliklerinden ve tesislerinden dlanmaya balanmtr.

90

rnein; Alman Boks Federasyonu, amatr ampiyonlardan Erich Seelingi Yahudi olduu iin ihra etmitir (109:62-64).

Meherremli (2008, szl grme)ye gre, SSCB dneminde insanlar sporla ilgilenmek zorundayd. Elence merkezleri yasak olduu iin insanlar spor yaparlard. Bu dnemde mahallelere kadar her yerde spor tesisleri yaplmtr. Salam bedende salam ruh olur ideolojisi erevesinde spora nem verilirdi. Halk alrd ve spor yapard. 1980li yllarda spor yaparken devlet okula mektup gnderirdi ve spor yaptm iin baz derslerden muaf olurdum. Derslerden baarsz olsan bile sporda baarl isen derslerden geerdin veya girmeyebilirdin.

Berlin Olimpiyatlar ncesinde, Alman tenisi Fon Geberlix, dnyann drt byk tenis turnuvasndan biri olan Rolland Garros (Fransa Ak Tenis ampiyonas)a katlmtr. Geberlix finale kalm ve finalde ngiliz rakibi Fred Perri ile karlamtr. Hitler burada alnacak galibiyete ok nem vermitir. nk, bu galibiyetle Nazi Almanyas ile rekabette olan Fransa ve ngiltereye, genel anlamda da dnyaya ari rkn stnl gsterilmi olacaktr. Finalde, Geberlix Perriye 3-2 yenilmitir. Perriye Kral IV. George tarafndan Lord nvan verilirken, Geberlix snrdan lkesine girerken gizli servis tarafndan vatana ihanet, Alman rknn eref ve haysiyetini drme gibi birok sulamaya maruz kalarak hapse atlm, ay sonrada idam edilmitir (85:11).

Aliyev (2008, szl grme)e gre, Sovyet zamannda en byk ama kapitalist lkelere yenilmemekti. Sadece sporda deil, siyasi ve toplumsal bazda da bu anlay vard. Sovyetler ile kapitalist lkeler arasnda bir rekabet vard. Bundan dolay Sovyetler sporda da kapitalist lkelere yenilmek istemiyordu. Malup olanlara kt maumale yaplyordu. 1970 ylnda Sovyetler Futbol Dnya ampiyonasnda yenilmitir. Bu yenilginin nedenleri aratrld, kimden kaynakland ortaya karld. Kapitalist lkelere yenilmeye izin verilmezdi. Sporcu hangi konumda olursa olsun, kapitalist lkeyi yenmeliydi. Yenilirse ismi lekelenirdi, gelecei kararrd.

91

Sovyetlerin kurulduu ilk gnlerden itibaren beden eitimi alannda bilimsel bilgiye nem verilmi, eitim ve antrenman tekniklerinin gelitirilmesi iin allm, biyoloji ve beeri bilimler vastas ile zel aratrmalar yaplmtr. Uygulamada her ynden desteklenen spor bilimleri, Sovyet beden eitimi harekat ile ayn ynde gelimitir. sava yllarnda beden eitimi metodolojisinin geliimine ok nem verilmitir. Halk ekonomisinin yeniden yaplanmas srecinde cimnastik ve spor ile megul olanlar zerinde hekimler nezaretinde aratrmalar n plana ekilmitir.

Sovyetlerde spor bilimlerinin gelimesinde nl fizyolog . Pavlovun eserlerinin byk nemi olmutur. Bu eserler u alardan nemlidir: 1- Pavlov, tabiata ait btn meseleleri diyalektik materyalizmi kullanarak zmlemitir. 2- Pavlovun eitimi, o dnemdeki doa bilimlerinin btn baarlarn kendinde toplamtr.

Pavlovun metodundan yararlanarak, fizyoloji alannda hem teorik hem de pratik anlamda beyin ve kasn karlkl ilikisi zerine nemli bilimsel almalar yaplmtr. Beden eitimi sahasnda elde edilen bilimsel baarlar sadece Pavlovdan yararlanarak elde edilmemitir. Eitim bilimleri sahasnda elde edilmi baarlar, tarih ve sosyoloji alannda yaplan aratrmalar da byk rol oynamtr. Ayrca, spor tbb, anatomi, beden eitimi teorisi ve tarihi gibi daha birok alanda ve birok nl bilim adamndan da yararlanlmtr (6:66,67).

II. Dnya Sava ncesinde Sovyet beden eitimi harekat hzl bir gelime gstermitir. Sporcularn says arttka, sportif baarlarn says da artmtr. Sovyet sporcularnn teknik ve taktik seviyesi de olduka ykselmitir. Bu dnemde, kitle sporunda da nemli gelimeler kaydedilmi, sportif yarmalarn says da artmtr. Sporcularn teknik seviyelerinin arttrlmas ile ilgili mcadele ideolojik esaslara gre yaplmtr. Bu yllarda byk katlml spor enlikleri dzenlenmitir. Bu faaliyetlerin yaplmas iin byk maddi kaynaklar aktarlm, fakat bu etkinlikler sporun kalitesini arttramamtr. Yaz aylarnda, yneticilerin sporla ilgilenmeleri

92

retim faaliyetleri zerindeki dikkatlerini azaltmtr.

Btn bu uygulamalarn

olumlu taraflar ile birlikte olumsuz taraflar da olmutur. Sava ncesinde uluslararas sportif ilikiler zayflamtr. Okullarda da beden eitim dersleri istenilen dzeyde yaplamamtr.

Sava yllarnda sporcularn ve spor tekilatlarnn lkenin savunmasnda nemli bir rol olmutur. Bu srete u konularda nemli almalar yaplmtr: 1- Btn spor tekilatlarnn sava dneminin taleplerine uygun olarak yeniden yaplanmas, 2- Genel askeri eitim sistemi iinde beden eitiminin durumu, 3- Cephedeki ve cephe arkasndaki Sovyet beden eitimcileri ve sporcularnn konumu, 4- Hastanelerde ve askeri birliklerde iyilemekte olan askerler zerinde fizik tedavi ve rehabilitasyon uygulamalar, 5- Byk vatan muharebesi yllarnda lkenin spor hayat.

Sava artlarna bal olarak kayplar olsa da, birok yenilikte yaplmtr. Birok spor brannda yeni eitim metodolojileri gelitirilmitir. Milyonlarca insan askeri hazrlk srecine dahil olmutur. lkenin her bir kesinde spor gelimitir.

II. Dnya Sava yllarnda Sovyet halk sadece kendi lkeleri iin deil, baka lkelerin bamszl iin de mcadele etmitir. Sovyetlerin galibiyeti kapitalist lkelerin emekileri arasnda da beden eitimi faaliyetlerinin gelimesine tesir etmitir. Spor halklar arasnda dostluun gelimesi, btn dnyada bar iin mcadeleyi daha nceki yllara kyasla nispeten daha iyi hale getirmitir. Sava bittikten sonra Sovyet sporunun ykselii devam etmitir. Bu dnemde sportif anlamda u gelimeler yaanmtr: 1- Sava sonrasnda genlerin beden eitimi ve spora ilgisi ve bununla ilgili spor tekilatlarnn da says hzl bir ekilde artmtr. 2- 1946 ylndan itibaren Sovyet sporcular uluslararas spor arenasna km ve spor tekilatlar da uluslararas federasyonlara ye olmaya balamlardr. 3- Sporda kazanlan baarlar artmtr.

93

4- Devlet beden eitimi ve sporun geliimi iin ak ve kesin kararlar almtr. Savatan sonraki yllarda sportif faaliyetler nemli lde yaygnlam ve Sovyet spor tekilatlarnn kitlesellii artmtr. Sovyet spor tekilatlar

birok spor brannda uluslararas spor federasyonlarna ye olmutur. Sovyet sporcularnn teknik seviyeleri olduka ykselmitir. Hem ulusal hem de uluslararas spor msabakalarnda elde edilen baarlar, gelinen bu seviyenin de bir gstergesi olmutur. Sportif yeteneklerin daha da arttrlmas beden eitimi harekatnn asl vazifesi olmutur.

RK(b) P MKnin beden eitimi hakknda 27 Aralk 1948 ylnda ald karar, Sovyet beden eitimi harekatn daha da gelitirmitir. Bu kararla birlikte; 1- Spor tekilatlarnn kitlesellii artm ve kylerdeki tarm kooperatiflerinde gnll spor cemiyetleri kurulmutur. 2- EMH program ile ilgili almalar genilemitir. 3- Kitlesel yarmalar yaygnlamtr. 4- Sportif baarlar artmtr. 5- Uluslararas msabakalarn says artmtr. 6- Yeni, eitim ve yl boyu srecek antrenman metodlar hazrlanmtr. 7- Beden eitimi kadrolarnn hazrlanmas ile ilgili zel eitim kurumlarnn says artmtr. 8- Beden eitimi harekatnn tekilat yaps glendirilmitir (ynetim yaplar deitirilmi, Sendikalar Birliinin gnll spor cemiyetleri glendirilmi, spor kurulularnn tekilat yaps daha iyi hale getirilmitir). 9- Spor cemiyetlerinde eitim kalitesi arttrlmtr. 10- Bilimsel aratrmalar artmtr. 11- Spor tesislerinin inas yaygnlamtr. 12- Spor kitle iletiim aralar kullanlarak daha fazla insana ulatrlmtr (5:102-105).

Modern spor, zellikle msabaka sporlar, siyasi sistem ve millet iin bir test alan olarak kullanlmtr. John Hoberman, Nazi Almanyasnn, Faist talyann, Komnist Sovyet ve Kbann, Maoist inin, kapitalist bat demokratlarnn ve

94

Latin Amerika cuntasnn bu oyunu oynadklarn ve ona inandklarn sylemitir (59:26).

II. Dnya Sava, dnyann politik ehresinde byk deiikliklere yol amtr. Bunun yan sra olimpiyat oyunlarnn yapsnda da baz deiiklikler yaratmtr. Bu deiikliklerden biri de Sovyetlerin olimpiyatlara sistematik organizasyon ve planlamay getirmesi olmutur. Ayrca olimpiyat oyunlar ve spor, snrl sayda da olsa, Sovyet vatandalarna yabanc lkelere seyahat frsatn yaratmtr. Stalin, sporu, spor eitimi ve spor bilimlerini rejimin bir propaganda aleti olarak kullanmtr. IOC Bakan Sigfrid Edstrm, her ne kadar komnistlerin Yrtme Kuruluna seilme hususunda isteksiz olsa da komnist lkelerin olimpiyat oyunlarna davet edilmesi gerektii grn savunmutur. Bu balamda, SSCB, 1948 Londra Olimpiyat Oyunlarna davet edilmitir. Ancak Rus yetkililer, sporcularnn hazr olmad gerekesiyle bu teklifi geri evirmilerdir. Bununla beraber bu oyunlara gzlemciler Batl gndermiler atletlerin, ve bilimsel incelemelerde ekilleri,

bulunmulardr.

Amalar

teknikleri,

alma

organizasyonlar hakknda bilgi toplamak olmutur. Bir sonraki oyunlara son derece programl ve bilimsel metodlar kullanarak hazrlanmlardr. Nitekim Sovyet sporcular, iki sene gibi ksa bir sre iinde byk gelime kaydetmitir. Bu alma ve gelimenin ilk meyvelerini, 1950 ylndaki Avrupa ampiyonasnda fazlasyla toplamlardr (109:77). 1951 ylnda Viyanada yaplan IOC toplantsnda SSCB, IOCye bavurmu ve IOC tarafndan tannmtr (33:111). Ancak, Sovyet sporcularnn amatrlk konusundaki belirsiz durumu, st dzey IOC yetkilileri iin sorun oluturmutur. SSCB, Yrtme Kurulunda bir koltuk talebinde bulunmu, reddedilmelerine ramen bu taleplerini tekrarlamlardr. Bununla beraber Stalinin insiyatifi dorultusunda, SSCB kendi IOC yesini tek tarafl olarak ilan etmitir. Edstrm buna iddetle tepki gstermesine ramen, Konstantin Andrianov 1951 ylnda resmen seilmitir. Kestirme Sovyet politikasnn bir rnei burada grlmtr. Sovyet sporcularna devlet tarafndan salanan olanaklar, IOC ve Andrianov arasnda tartma konusu olmutur. Ama Sovyet delege, bu uygulamann rutin olmadn, sporcularn ounun renci ya da kamu hizmetlerinde grev alan memur ya da silahl kuvvetler grevlisi olduunu belirtmitir.

95

A Abdullayev (2008, szl grme)e gre, Sovyetler Birliinde grnm olarak profesyonel spor yoktu. Btn sporcular ya ii, ya memur ya da askerdi. Herhangi bir kurum ya da fabrikada kaytlyd. Kaytl olduklar kurumlardan para alrlard. Ama, bu kiiler buralarda almazlard. Sadece isimleri grlrd. Bu kiilerin tek ii spor yapmakt. nk, o yllarda profesyonel spor yoktu. Sporcular amatr olmas gerekiyordu. SSCBde spor ve sporcular grnm olarak amatrd. Ama gerek o ekilde deildi. Btn sporcular profesyoneldi. Devlet bu sporcular her zaman desteklerdi.

SSCB, 1952 ylnda Helsinki Olimpiyat Oyunlarna katlacan aklamtr. Ancak kendi sporcularnn dier Dou Bloku lkesi sporcularyla birlikte, ayr bir olimpiyat kynde kalmasn istemitir. Finlandiyallar bunu isteksiz bir ekilde kabul etmilerdir. Buna ramen Sovyetler, sadece rejime sadakatinden emin olduklar sporcular getirmilerdir. Amerika ile SSCB arasndaki souk sava nedeniyle, bu iki lke sporcular arasnda da zel bir rekabet olumutur. Her iki taraf da rejimlerinin propagandas asndan, oyunlarnda stn baar elde etmek istemilerdir. Helsinki, Ruslarn katld ilk olimpiyat olmutur. Sovyetler bu oyunlara katlm olmak iin katlmamlardr. Joseph Stalin, Batllar tarafndan yenilmenin kabul edilemez olduunu aklamtr (109:78-80). Bu balamda, Helsinkide baarsz olan Sovyet futbolcular cezalandrlmtr. Milli takmn kendisini oluturan CSKA takm lav edilmi, ancak drt yl sonra yarmalara katlabilmilerdir. Ayrca 1972 ylnda Avrupa ampiyonas finalinde Bat Almanya takmna yenilen Sovyet futbolcular (Anatoli Banievskinin de olduu takm) cezalandrlm ve emektar spor ustas nvanlar ellerinden alnmtr (85:11).

T Askerov (2008, szl grme)a gre, Sovyet dneminde sporcuya iyi bakldn, ev, araba vb. her ey verildiini ve karlnda lkeye madalya getirmesi gerektiini sylemitir. Getiremedii takdirde, her eyin elinden alndn ve daha sefil duruma dtn ve hatta intihara teebbs edenlerin olduunu ifade etmitir.

96

II. Dnya Savandan sonra elit spor ile kitle sporu arasndaki farkllklar genilemitir. Savatan sonra lkenin yenilenmesinde sporun nemli bir rol olmutur. Msabaka sporlarna ynelim artm, SSCBnin Rus olmayan

cumhuriyetleri iinde milli kimliklerin ortaya k ve spor arasndaki balantlar ykselmitir. Souk sava dneminde spor, normale dnn bir paras olarak grlmtr (95:123). 22 Ekim 1945 ylnda, Pravda, dnya rekorlar iin 15.000 25.000 ruble arasnda, SSCB rekorlar iinse 5.000 15.000 ruble arasnda nakit para dl verileceini aklamtr. 1946 ylnn sonunda SSCB sadece iki uluslararas spor kuruluunda temsil edilirken, 1955 ylna gelindiinde bu say 25i amtr (111:490,498). Stalin, SSCBnin burjuva spor arenalarna girmelerine ve yeni Sovyet insannn atletik stnln gstermelerine karar vermitir. Komnist Parti Merkezi Komitesi atletik stnlkteki hedeflerini ilan etmitir. Sovyetlerde atletik olarak yetenekli sporcularn okuduklar zel okullar almtr. lki 1934 ylnda alan bu okullarn says 1975 ylna gelindiinde 4938, renci says da 1.633.132ye ulamtr (60:302). SSCBnin burjuva spor arenalarna ilk girii 1946 ylnda FIFAya ye olmasyla balamtr. lk uluslararas man Bulgaristan ile yapan Sovyetler galip gelmitir. 1991 ylndaki son uluslararas manda da Kbrs Rum Kesimini yenmitir. Bu sre zarfnda 391 mata 217 galibiyet, 96 beraberlik ve 78 yenilgi almtr (101:96).

R Cmtolu (2008, szl grme)a gre, souk sava dneminde niversitede okuyan bir renci, blm ne olursa olsun beden eitimi derslerini almak zorundayd. SSCB Milli Eitim Bakanlnn niversitelerde (4 yl), ilk ve orta retimde (10 yl) beden eitimi dersleri koyduunu, baz niversitelerde iki yl zorunlu olduunu, bu durumun Azerbaycanda halen geerliliini koruduunu sylemitir. Ayrca beden eitimi derslerini geemeyen bir rencinin baka dersleri alamadn hatta bir st snfa gemenin de mmkn olmadn ifade etmitir.

II. Dnya Savandan sonra souk sava dnemine girilmesiyle birlikte, Komnist Parti Merkezi Komitesi 1948 ylnn Aralk aynda, gelecek birka yl iinde nemli spor branlarnda dnyada stnlk kazanma ile ilgili politikasn tekrar tanmlamtr. 1949 ylnda alnan bir kararla, Sovyet sporcularnn

97

baarlarnn arttrlmas iin sportif faaliyetler yeniden dzenlenmitir. Sportif alanda kazanlacak olan zaferler, Sovyet toplum eklinin ve sosyalist spor sisteminin kapitalist lkeler zerindeki stnlnn bir gstergesi olarak deerlendirilmitir. Spor, komnist propagandann amalar iin kullanlan bir enstrman haline gelmitir (30:175,176).

Sovyetler Birlii tesisleme ynnde de nemli admlar atmtr. 1952 ylna gelindiinde, milyonlarca insann spor yapt 40.000 spor kulb, 800 stadyum, 3000 spor salonu, 14000 atletizm sahas, 26000 basketbol ve voleybol alan ve 7000 kayak istasyonuna sahip olmutur (104:27). Ayrca, insanlar da spora ok ilgi gstermilerdir. rnein; CSKA Moskova futbol takmnn nemli malarnda, 1928 ylnda ilk aldnda 35000 (39:1451), daha sonra 55000 seyirci kapasiteli olan Dinamo Stadyumuna 90000 seyirci malar izlemek iin gelmitir (40:46). 1956 ylnda gelindiinde ise gnmzdeki ad Lushniki Stadyumu olan, Lenin Stadyumu ina edilmitir. O dnemde Avrupann en byk stadyumu olmutur. Ayrca, buras sadece bir stadyum deil, ayn zamanda ierisinde birok brannn ve spor tesisinin olduu spor kompleksi zellii tamaktadr. Bu balamda, 12.000 seyici kapasiteli hokey arenas, byk bir yzme havuzu, ocuk stadyumu, basketbol ve voleybol sahalar ve antrenman sahalar gibi birok spor tesisi bulunmaktadr (84:75). A Aliyev (2008, szl grme) ile yaptm grmede, Stalin, savala bir ey elde edilemeyeceini anlad iin, gcn dnyaya spor ile gstermek istemitir. Dnyaya spor ile u mesaj vermektedir: Ben istediim lke ile savaa hazrm. Politikay spor ile yapmaktadr. 1956 ylndaki olimpiyatlarda SSCBnin birincilii dnyaya gcn gstermitir. Stalin dneminde her yl sporla ilgili kararname karlmtr. Kylere kadar spor kulpleri kurulmutur. SSCB Komnist Partisi tarafndan her yerde, kylerde dahi Spartakiadalarn yaplmas istenmitir.

SSCBde dzenlenen ilk Spartakiadalara on binlerce sporcu katlmtr. Bu Spartakiadalar Sovyet sporcularnn teknik-taktik seviyelerini ykseltmi, milli takmlar iin yetenekli sporcularn seilmesine olanak salamtr. Bu da Sovyet sporcularnn Olimpiyat Oyunlarnda baarlar kazanmasn salanmtr. Bununla

98

birlikte, SSCB Spartakiadalar, dier kitlesel yarmalar gibi lkenin sosyal ve siyasi hayatnda ok nemli bir yere sahip olmutur (6:63). 1928 ylnda Moskovada yaplan ilk Spartakiadaya, ayn yl Amsterdamda yaplan Olimpiyat Oyunlarndan daha fazla kii katlmtr (15:94). Amstredam Olimpiyat Oyunlarna 2883 sporcu katlrken (www.olympic.org, 13.06.2009), ayn ylda yaplan ilk Spartakiadaya 25000 sporcu katlmtr (59:44). Sovyet hkmetinin verilerine gre, 1974-1975 yllarnda yaplan 6. Spartakiadaya 80 milyondan fazla Sovyet vatanda katlmtr. Spartakiadaya katlan btn insanlar bir n elemeden geirilmilerdir. Moskovada byk Lenin Stadyumunda yaplan finallere binlerce sporcu katlmtr. rnein; 1967 ylnda yaplan Spartakiada finallerine 11 binden fazla sporcu katlmtr. Btn bu Spartakiadalarda yzlerce Sovyet ve dnya rekoru krlmtr (60:300). Toplumun dikkatinin beden eitimi ve spora, takmlarn hazrlanmasna ve ayn zamanda spor tesislerinin inasna, spor ile ilgili bilimsel aratrmalarn yaplmasna, eitli lke ve ehirlerin sporcular ile yaplan turnuvalara evrilmesi, SSCBde beden eitimi ve sporun gelecekteki geliimi iinde nemli bir rol oynamtr (6:63).

Sovyet spor sistemi, sadece uydusunda olan Sovyet bloku lkelerini deil, ayn zamanda dnyann eitli sosyalist lkelerini de etkilemitir. Sovyetler Birlii spor araclyla, dier sosyalist lkeler ile ilikilerini glendirmitir. Sovyet spor sisteminden etkilenen lkelerin banda Kba gelmektedir. Kba spor sistemi, 1959dan itibaren hem kitle sporunu hem de elit sporu birlikte yrtmtr. Sosyalist Kbann devrimci ynetimi iin, beden eitimi ve rekreasyonu da iinde bulunduran spor, eitli formlara ve derecelere sahip olan nemli bir elemet olmutur. Hem ulusal gelimenin hem de d siyasetin bir enstrman olan spora, Fidel Kastro Hkmeti ok fazla yatrm yapmtr. Kba, 1966 ylnda 10. Orta Amerika ve Karayip Oyunlarnda devletin sosyalist sisteminin stnln ve insanlarn cesaretini tekrar gstermitir. 1959dan sonra sporda tesislemeye ok nem verilmitir. Sre iinde Kba, sporda Latin Amerika lkelerinin lideri olmutur. Kba sporunun kurumsal yaps, antrenman teknikleri, msabaka baarlar ve uluslararas spor arenasndaki seviyesi olduka ykselmitir. Castro, lkesinin kltrel karakteri ve spor gelenei ile komnist ideolojiyi birletirmitir. Bu sayede hem oyun kalitesinde hem de spor yapanlarn ve seyredenlerin orannda olumlu

99

gelimeler yaanmtr. Sporda ulat standartlardan dolay Kbaya, Latin Amerikann Dou Almanyas denilmitir. Kba, zellikle atletizm, boks, halter, beyzbol ve voleybol branlarnda nemli baarlar elde etmitir (18:319-321). Kbada spora verilen nem neticesinde, 1980li yllarn sonuna doru ktye giden ekonomiye ramen, Kba sporu baarsn devam ettirmitir. 1959 devriminden nce sadece beyzbol ve boksta baarlar varken, Fidel Castro ile birlikte birok spor brannda benzersiz bir gelime salamtr. 90l yllarn banda, Kbada spor hem lke imajnn hem de para kazanmann arac haline gelmitir. Kba sporu kendi kendine yeten bir duruma gelmitir. Resmi rakamlara gre, Kba bu yllarda 120 milyon$ spordan para kazanmaktadr. Gelirler, uluslararas msabakalarda elde edilen para dlleri, spor malzemeleri ihrac ve olimpik sporlardaki Kbal antrenrlerin kontratlarndan (Antrenrler gelirlerinin yarsn Kba spor programna vermelidirler) elde edilmektedir (90:167-171).

Sosyalizmin tam olarak toplumda yerlemesi ile birlikte spor da gelimeye devam etmitir. 1960-1980 yllar arasn kapsayan bu srete u gelimeler yaanmtr: 1- Devlet kurumlarnn ve toplumsal tekilatlarn, sporun halkn yaam tarz haline gelmesi iin abalar artmtr. 2- Sovyet sporcularnn teknik seviyesi daha da ykselmitir. 3- Spor tesislerinin says ve beden eitimi kadrolarnn says artmtr. 4- Spor bilimleri daha da st seviyeye kmtr. 5- Sovyet beden eitimi sistemi tam anlamyla olgunlamtr. 6- SSCBde beden eitimi ve sporun durumu analiz edilmi, gl ve zayf ynler deerlendirilmitir. 7- Uluslararas sportif ilikiler gelimi ve Sovyet sporcular Olimpiyat Oyunlarna ve dier byk turnuvalara st dzeyde katlmtr (5:106,107).

nsanlarn refah dzeyinin ykselmesi, haftalk alma sresinin dmesi ile birlikte tatil ve izin srelerinin artmas (34:92), yaam standartlarnn ykselmesi, spor tesislerinin saysnn artmas, halkn eitim, salk ve kltr dzeyinin artmas beden eitimi ve sporun gelimesini salamtr. nsanlar istedii bran seme ve o

100

branta yeteneklerini gsterme frsat bulmutur. Eitim sahasnda da spor nemli bir yere sahip olmutur. Yksek eitim alm pedagoji ve antrenr kadrolar sayesinde okullarda beden eitimi ve spor faaliyetleri olduka gelimitir. Spor bu dnemde salk asndan da ok nem kazanmtr. Bedensel g kullanmnn azalmas, retimde makinalamann artmas, daha az allmas, insann fiziksel gcnn salanmas iin spora olan ihtiya artmtr. Bundan dolay da, beden eitimi aralar ve metodlar genilemitir (6:69).

II. Dnya Savandan sonra sporda doa bilimleri ve pedagojik esaslar sayesinde aratrmalar artm, Sovyet sporcularnn uluslararas spor arenasna kmasyla birlikte sportif seviyeleri ykselmi, eitim ve antrenman metodlar da gelimitir. 1960 ylndan sonra spor bilimleri ile ilgili aratrmalar en st seviyeye km, uygulamaya ok nem verilmitir. Bu yllarda daha ok bilimsel yayn yaplmtr. zellikle, anatomi, biomekanik, fizyoloji, biokimya, psikoloji, beden eitimi teorisi, spor tarihi ve eitli branlara ynelik eitim ve antrenman metodolojisi zerine yaynlar yaplmtr. Btn branlarda beden eitimi ve sporun teorik esaslar ile ilgili ders kitaplar baslmtr. Bu dnemde elde edilen bilimsel baarlarn sportif uygulamalara olan etkisi artsa da bilim adamlarnn baarlar istenilen dzeyde olmamtr. Teorinin uygulama ile, bilimin hayatla olan ilikisi yeterli olmamtr.

Bilimsel aratrmalar beden eitimi enstitlerinde daha fazla gelimitir. Eitim enstitlerinde ve dier kurulularda da aratrmalarn says artmtr. Ayrca, spor sosyolojisi, beden eitimi teknikleri ve kompleks antrenman uygulamalar alannda da almalar balamtr. Yksek eitimli uzmanlarn hazrlna byk nem verilmitir.

Genlerin eitimine artan talepler; Sovyet beden eitimi sisteminin fiziki eitim vastalarnn, yeni cimnastik, spor, oyun eklinde olan fiziki hareketlerin, onlar yeni materyallerle zenginletirmekle beden eitimi metodlarnn, bu balamda, btn derecelerden ve yalardan olan sporcularn antrenman metodlarnn, Sovyet beden eitimi harekatnn tekilatlanmas ve ynetim ekillerinin, programlarn ve

101

standart taleplerin kesintisiz yerine getirilmesi zorunluluunu ortaya karmtr. 1966 ylnda, sporun halkn yaam tarz haline getirilmesi, spor bilimlerinin gelitirilmesi, sporun geliimi iin maddi imkanlarn arttrlmas, kadrolarn hazrlanmas, kylerdeki sportif faaliyetlerin daha iyi hale getirilmesi ile ilgili birtakm kararlar alnmtr.

lkede beden eitimi harekatnn ve btn beden eitimi faaliyetlerinin ynetimi ile ilgili devlet organlarnn oluturulmas karar 1968 ylnda alnmtr. Bu admla hkmet beden eitiminin devlet desteinde olduunu ve btn lke halklarnn nemli bir eitim vastas olduunu bir daha vurgulamtr. Beden eitimi sisteminin gelimesine byk ve toplumsal bir nem verilmitir. 1 Mart 1972 ylnda 10 yandan 60 yana kadar herkesi kapsayan ve be aamadan oluan Emee ve SSCBnin Mdafaasna Hazrm program uygulanmtr. Programda ok ynllk, uygulama ve salk konularna daha fazla nem verilmitir. 1980 ylna gelindiinde sporun kitlesellemesi artm ve btn sosyal tabakadaki insanlarn yaamlarna girmitir. SSCB milli takmlarnn olimpiyat madalya saylar artmtr. Sportif gazete ve dergilerinin says artmtr. Spor snflar oluturulmu, okul spartakiadalarnn, ocuk spor oyunlarnn dzenli olarak yaplmas ile birlikte rencilerin beden eitimi uygulamalarnda yenilikler yaplmtr. Spor tekilatlar yksek eitimli uzmanlar tarafndan idare edilmeye balanmtr. Beden eitimi ve sporun maddi altyaps gelimitir. Btn Sovyet beden eitimi sistemi ana prensibe dayandrlmtr: 1- Beden eitiminin emek ve savunma faaliyeti ile ilgili prensibi 2- Kiiliin her ynden geliimi prensibi 3- Beden eitiminin salk prensibi Bu yllarda Sovyet sporunun uluslararas spor arenasnda nfuzu daha da artmtr. Beden eitimi ve spor alannda ibirlii baarl bir ekilde yrtlmtr. Dzenli olarak dostluk turnuvalar ve eitli spor branlarnda yarmalar organize edilmitir (5:107-109).

Sovyet sporcularn elde ettii baarlarda, zellikle bayanlarn, kulland anabolik steroidlerin nemli bir rol olmutur. Sovyetler daldktan sonra, baz

102

ynetici ve antrenrler bu olaanst baarlarda doping kullanmnn nemli bir pay olduunu itiraf etmilerdir. rnein, 1974 ylnda SSCBnin en iyi yzme antrenr btn Sovyet yzclerinin yasakl madde kullandn itiraf etmitir. Hatta, kiisel olarak btn sporculara doping kullanmn nerdiini ayrca nasl yakalanmayacaklarn da anlattn sylemitir (60:302,303).

SSCBde 1981 ylndan itibaren genlerin beden eitimi ve spora ilgisi ve Sovyet sporcularn uluslararas msabakalarda baarlar daha da artmtr. Beden eitimi ve spor harekatnn tm halkn yaam tarz haline getirilmesi iin, 1980li yllarn balarnda devlet ve toplumsal kurulularn programlar buna gre dzenlenmitir. Beden eitimi ve sporun zellikle genler arasnda daha fazla yaygnlamas iin nemli tedbirler hayata geirilmeye balanm, bu balamda genler arasnda beden eitimi, spor ve turizm faaliyetleri gelitirilmeye allmtr. RK(b) P MK ve SSCB Bakanlar Kurulu 1981 ylnn Eyll aynda Beden eitimi ve sporun kitleselliinin daha da ykseltilmesi hakknda bir karar almtr. Kararla, beden eitimi ve sporun halkn hayatna daha fazla girmesi amalanmtr. Spor btn halk iin hayati neme sahip olmutur. Spor tekilatlar beden eitimi faaliyetlerini eitli ara-gere ve metodlarla uygulamaya balamlardr. Beden eitimi ve spor faaliyetleri salk kurulularnda, stadyumlarda, kltr ve dinlenme parklarnda yaygnlaamaya balamtr. Yarmalarn, il ve ile birinciliklerinin uygulanma sistemi her yl daha st seviyeye kmtr. Dzenli olarak, renci spartakiadalar, SSCB genler msabakalar, SSCB Spartakiadalar, eitli branlarda lke ampiyonalar, spor lenleri vb. yaplmtr. Bu yllarda Sovyet beden eitimi harekatnn gelimesi iin bir dizi uygulamalar yaplmtr:

1- Milli takmlarn antrenmanlar iin zel spor merkezleri kurulmutur. 2- Sanayi ve eitim kurulularnda spor kulpleri kurulmutur. 3- Beden eitimi ve sporun ynetimi merkeziletirilmi ve milli takmlara, zellikle olimpik bran milli takmlarna devlet garantisi verilmitir. 4- Hem kitle sporunda hem de elit sporda spor bilimlerinde elde edilen baarlar hemen uygulanmtr

103

5- Okullarda, ocuklar ve genler arasnda beden eitimi ve sporun nemi arttrlmtr.

Btn bunlara, spor bilimlerinin daha da gelimesi, bu kapsamda bilim okullarnn ekillenmesi, nl Sovyet bilim adamlarnn beden eitimi ve spor hakkndaki fikirleri de nemli lde destek olmutur (5:110,111).

Bununla birlikte 1980li yllarn ortasndan itibaren beden eitimi ve spor ile ilgili zayf ynler ortaya kmaya balamtr. Bu yllarda erkeklerin %8i, bayanlarn %2si dzenli olarak spor yapmaktadr. Okullararas turnuvalara katlan renci says azalmtr. EMH standartlarn salayan rencilerin seviyesinde de dler yaanmtr. EMH programnn zorunlu branlarndan olan yzme sporunu bilen okul andaki ocuklarn oran %1, EMH yzme normlarn yerine getiren ocuklarn oran ise %5 olmutur. Moskovadaki ocuklarn %70i yzmeyi bilmemektedir. Komsomol son be ylda 6 milyon yesini kaybetmitir (94:134-137). Hibir gerekesi olmadan Sendikalar Birlii bnyesinde bulunan spor cemiyetleri kapatlmtr. Bu gelime beden eitimi harekatnn ana sisteminin kanlmaz olarak bozulmasna ve spor cemiyetleri arasnda rekabetin yok olmasna neden olmutur. Spor tesislerinden zayf ve yanl istifade edilmesi devleti Kulplere ait kurulular ve tesislerinden istifadenin daha iyi hale getirilmesi hakknda 1985 ylnda bir karar karmaya mecbur brakmtr. Bu yllarda SSCBde beden eitimi ve sporun geliimini engelleyen balca sebepler, ekonomik hayatta yaanan durgunluk ve sosyo-kltrel hayata yeteri derecede nem verilmemesi olmutur. Spor tesislerinden ve beden eitimi kadrolarndan istifadede ynetim engelleri, beden eitim harekatnda uygulanan sert politikalar, beden eitimi tekilatlarnn faaliyetlerinin sadece kazanlan kupa ve madalya saysna gre deerlendirilmesi, sporun geliimini durdurmutur. Kabul edilen kararlarn yrtlmesi iin gerekli yaplarn olmamas durgunluun ana sebebi olmutur. Kitle ve elit sporun geliiminde, amatrler ve profesyoneller arasndaki ayrlklar derinlemitir. Genel siyasi boluk, ekonomik skntlar vb. etkenler SSCBnin dalmasna sebep olmutur (5:111,112).

104

6.2.2. Sovyet Dneminde Azerbaycanda Spor Ynetimi

Azerbaycanda 28 Nisan 1920 ylnda Sovyet hakimiyetinin kurulmasyla lkenin tarihinde yeni bir sayfa alm ve proleterya diktatrl kurulmutur. Bu yeni rejim hem yeni bir toplumun olumasnda hem de beden eitiminde birtakm deiikliklere sebep olmutur. Emekilerin ilk cemiyet ve birlikleri olarak ii ve asker spor dernekleri kurulmutur. Sovyet hakimiyeti Azerbaycann btn siyasi, ekonomik ve kltrel hayatn yeniden kurmaya balamtr. Sovyet Rusya, arlk Rusyasna kyasla emekilerin bedensel ve ruhsal geliimi iin daha elverili bir ortam oluturmu, kltrn ve beden eitiminin kitlesellemesi iin almtr (5:151). Stalinci sistemin olumsuz ynleri ve topluma verdii zararlar bir bir saylrken, salk, eitim, kltr, sosyal gvenceler alannda elde edilen baarlar gibi olumlu hususlar da gz ard edilmemektedir (61:43).

Rusya i, Asker ve Kyl Milletvekilleri Merkezi Yrtme Birliinin 22 Nisan 1918 tarihli kararnamesi, Azerbaycan Sovyet Hkmeti tarafndan Mays 1920de Azerbaycan emekilerinin zorunlu askeri eitimi hakknda olarak aynen kabul edilmitir. Neticede genel askeri eitim idaresi kurulmutur. Beden eitimi harekatnn idaresi emekilerin genel askeri eitim organlarna braklmtr. Beden eitimi ve spor askeri hazrln ayrlmaz bir paras haline gelmitir. Ayn ylda Azerbaycanda Eitim daresi nezdinde Beden Eitimi uras kurulmutur. ura beden eitimi retmeni yetitiren bir okul amtr. 1920 ylnda bu okuldan 38 kii mezun olmu ve lkenin eitli blgelerine gnderilmilerdir. Beden Eitimi urasnn teebbsyle, ilk ve ortaretimde, kltr ve eitim kurumlarnda, ocuk evlerinde ve beden eitimi retmeni hazrlayan ii kulplerindeki beden eitimi faaliyetleri bir dzene sokulmu ve ilk spor dernekleri kurulmutur. ocuk ve genlerin bedensel eitimi genel eitimin bir paras haline gelmitir (6:145).

Beden eitimi ve sporun geliimi, 1920 ylnda Azerbaycan eitim ve sosyalist kltr iilerinin kurultaynda gndeme gelmitir. Kurultayda ilk defa okullarda beden eitiminin durumu konuulmu ve daha iyi hale getirilmesi iin birtakm tedbirler alnmtr. Ayrca, beden eitimi ve sporun ocuklarn genel

105

eitimindeki nemine dikkat ekilmitir. Bu nedenle kurultay, okul andaki btn ocuklar iin beden eitimi derslerinin zorunlu hale getirilmesini istemitir. Kurultaydan sonra Azerbaycan eitim organlar rencilerin yalarn ve fiziksel geliim dzeylerini dikkate alarak, onlarn askeri-uygulamal derslere katlmalarn salamak iin yeni bir program hazrlamtr. st snflarn programlarna askeri hazrlk, cimnastik, oyun ve dzen altrmalar gibi dersler konulmutur. Okul spor bayramlar yaplmaya balanmtr. 1920/21 eitim-retim ylnda ilkretimlerin mfredatlarna iki saat beden eitimi dersi, 1923 ylnda da ortaretim ve niversitelerin mfredatlarna bir saat beden eitimi dersi konulmutur. Beden eitimi ve spor, kulplerin ve kltr messeselerinin ayrlmaz bir paras haline gelmitir. 1923 ylnda Bakdeki sportif derneklerin says 232ye kmtr. Sporu daha da yaygnlatrmak iin eitli branlarda yarmalar yaplmaya balanmtr. Ky dernekleri ve ubelerinde cimnastik, futbol, atletizm, gre, eskrim ve birok spor bran gelimeye balamtr (5:152,153). Bu yllarda Avtomotor, Vodnik, Renik, bir mddet sonra da Dinamo spor cemiyeti kurulmutur. 1921 ylndan itibaren deiik branlarda iller aras yarmalar yaplmaya balanmtr. 1923 ylnda Azerbaycanda Gen i gazetesinin eki olarak Kzl Sporcu gazetesi yaynlanmaya balamtr. Daha sonra ismi Spartak olmutur (6:146).

Bakde, 1923 ylnn sonlarnda beden eitimi retmeni yetitiren okullar almtr. Bu okullarn ilk mezunlar Gence, eki, amah ve Bak yaknlarndaki kylere beden eitimi retmeni yetitirmek zere aylk kurslar dzenlemek iin gnderilmilerdir. 1923te Azerbaycanda beden eitiminin geliimi hakkndaki kanun lkenin ilk kanunlarndan biridir. Bu kanunda, lkedeki ii ve kyllerin gen neslinin bedensel geliimi iin, ister devlet, isterse de toplumsal tekilatlarn, fabrikalarn, sendikalarn, kzl ordunun, donanma birliklerinin ve Komsomol (komnist genler birlii tekilat)un ortak kararyla, Azerbaycan Merkezi cra Komitesine bal olarak, Azerbaycan Yksek Beden Eitimi uras (AYBE) kurulmas karar alnmtr. AYBEe ve ona bal birimlere, lkedeki beden eitimi ve spor faaliyetlerinin yrtlmesi grevi verilmitir. Bu kapsamda, emekilerin salnn arttrlmas, ok ynl geliimi, emee ve savunmaya hazrlk amac ile onlarn beden eitimi ve spor ile daha fazla megul olmalar iin bir dizi almalar

106

yaplmtr. lkede spor sadece ehirlerde deil, ayn zamanda kylerde de gelimeye balamtr. Birok spor brannn poplerlii artmtr. rnein; 1923 ylnda lkede basketbol sadece Sokol ve Unita spor cemiyetlerinde mevcut iken, 1925 ylna gelindiinde basketbol takm says 52ye ulamtr. Bu say iki yl sonra 300e kmtr.

Boks ve yzme de 1920li yllarn balarnda popler olmaya balamtr. Yzme, Hazar denizi sahilinde Kara ehir semtinden Bayla kadar olan alandaki su istasyonlarnda gelimitir. Azerbaycan hkmeti yzme iin kaynak ayrmtr. Su nakliyatlar, matbaaclar, madenciler, mobilyaclar ve dier iletme kulplerinde sk sk su bayramlar yaplm ve programlarna yzme, su topu ve kule atlama dahil edilmitir (5:153,154).

Bu dnemde halter ve gre kulpleri de ok fazla sayda sporcunun spor yapt kulplerden olmutur. Bu kulplerden biri olan Kustrudun kurucusu ve yesi, daha sonra SSCB emektar spor ustas nvann alan Rza Baheliyevdir. Kustrudun sporcular ulusal ve uluslararas spor arenasnda n yapm birok grei ile msabakalar yapmlardr. Halter ve gre ubeleri gen spor cemiyetlerinden Dinamo, Temp, Lokomotiv ve MBTE (Merkezi Beden Eitimi Evi)de de faaliyet gstermilerdir.

Azerbaycanda futbol da geni bir alana yaylmtr. 1921 ylnda Bak Futbol Ligi tekrar kurulmu ve yeniden il birincilii dzenlenmeye balanmtr. Bu yllarda hem Azerbaycanda hem de Kafkasyada Balahani ii kulbnn Progress takm ok gldr. Progress dnda, Azerbaycan Teknoloji Enstits, Bak Devlet niversitesi, Merkezi i Fakltesinin de gl takmlar vardr. Ayn yl iinde Baknn en byk spor tekilatlarndan biri olan Eitim Messeseleri Spor Kulb kurulmutur. Bu kulbn kurulmas ile eitim kurumlarnda sportif etkinlikler canlanm, eitim alan renciler spor ile daha fazla ilgilenmeye balamlardr. Yksekretim kurumlar futbolcularnn teebbs ile, 1923 ylnda im futbol sahas ina edilmeye balanm, sonra btn futbol malar burada yaplmtr. Gnmzde bu tesiste Nefti futbol takm msabakalarn

107

yapmaktadr.

1921-24

yllarnda

ok

sayda

iller

aras

futbol

malar

gerekletirilmitir (6:147,148).

Azerbaycanda atletizm, zellikle Baknn deniz kenarndaki parklarnda ve Bak etrafndaki petrol semtleri olan Sabunu, Balahani, Zabrat gibi yerlerde daha popler hale gelmitir. Bakde ilk resmi atletizm yarlar 1922de yaplmtr. 1924 ylndan itibaren Baknn ve Azerbaycann ilk rekorlar krlmaya balanmtr. 1923n sonlar 1924n balarnda Lenkeran, Guba, Zagatala ve Gencede atletizm ubeleri almtr.

Spor camias, Rusya Komnist (bolevik) Partisi Merkezi Komitesinin Partinin beden eitimi sahasndaki grevleri hakknda 13 Temmuz 1925 tarihli kararn olumlu karlamtr. Ayn kararda lkede beden eitimi ve sporun gelecekte kitlesel geliiminin metodlar ve tekilat esaslar belirlenmitir. Karar SSCBde beden eitimi ve sporun nemli vazifelerini zel olarak belirtmitir. Bu karara gre: SSCBde beden eitiminin geliimi uluslararas ii harekat iin byk nem tamaktadr. nk, lke emekilerinin yabanc lkelerinin ii tekilatlar ile kuraca sportif ilikiler uluslararas ii cephesini daha da glendirecektir. Bu karar ile SSCBde beden eitimi ve sporun amalar ve geliim yollar belirgin hale getirilmitir. Kitlesel beden eitimi harekatnn yaylmasn, onun siyasi, sosyokltrel ve savunmadaki nemini vurgulayan Merkezi Komite, btn Parti organlarndan beden eitimi ve spora ayr bir nem vermesini istemitir. Alnan karar erevesinde beden eitimi, genel siyasi ve kltrel eitimin ve kitlelerin salnn ayrlmaz bir paras olmu ve bununla ilgili btn sivil kurulular ve devlet tekilatlarnn (Sendikalar, kzl ordu, eitim kurumlar, salk kurulular) faaliyet programlarna dahil edilmitir.

Alnan bu kararlar kapsamnda Azerbaycanda da devlet ve sivil kurulular bir araya gelmi ve konu ile ilgili toplantlar dzenlemilerdir. 1925 yl Azerbaycan beden eitimi tekilatlar asndan nemli bir yl olmutur. Madenciler, demiryolu alanlar ve esnaflar spor bayramlar dzenlemilerdir. Sendikalarn en iyi atletleri nemli baarlar elde etmilerdir. Basketbolcular kendi ampiyonalarn yapmlardr.

108

Beden eitimi derneklerinin spor ubelerinin ve sporla megul olan insanlarn saysnda art gzlenmitir (5:155-158).

Azerbaycan halknn beden eitimi ve spor hayatnda, lkenin Kafkasya Federasyonu iinde yer ald dnem ayr bir neme sahiptir. Bu dnem, Azerbaycan sporcular ile yabanc lke sporcularnn uluslararas karlamalarnn olduu bir dnem olmutur. Bu sportif karlamalar 1925 ylnn sonlarndan itibaren daha da younlamtr. Kafkasyann beden eitimi tekilat Kzl Spor Entarnasyoneli Dou ubesine bu tarihte katlmtr. Beden eitimi ve spor faaliyetlerinin daha da yaygnlamasnda, Kafkasya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti (ZSFSR) beden eitimi tekilatlarnn uluslararas ama, grev ve ilkelerini belirlemek amacyla yaplan, I.Kafkasya beden eitimi toplantsnn nemli katklar olmutur. Fakat, lkede beden eitiminin her ynden geliimi, mevcut eksikliklerin giderilmesi, Azerbaycanda beden eitimi ve sporun mahiyetinin ve amalarnn daha ak bir ekilde belirlenmesi ve halkn hayatnda tuttuu yer ile ilikilendirilmitir (6:148,149).

Azerbaycan beden eitimi tekilatlar, faaliyetlerinin ilk zamanlarnda nemli baarlar elde etseler de, Azerbaycanda beden eitimi hala istenilen seviyeye ulaamamtr. Beden eitimi ve sporun gelimesinde ciddi sorunlar ortaya kmtr. lkedeki kkl spor kulplerinin ve derneklerinin, ii beden eitimi tekilatlar ile birlemeleri sonucunda, bu kurulularn yneticileri ii spor tekilatlarnn kurumsal zayflndan istifade ederek, onlarn ynetimlerini ellerine geirmi ve geni halk kitlelerinin buralarda spor yapmalarn snrlandrmaya almlardr. Beden eitimi ve spor esasen Bakde daha fazla gelime imkan bulmu, lkenin dier blgelerinde ise sporda kitleselleme istenilen dzeye ulamamtr. Bu dnemde, lkenin deiik yerlerindeki beden eitimi retmenleri, artk milli spor branlarnn ve kltrn kaybolduunu ne srerek, insanlar modern spora ve kltre ynlendirmek gerektiini ifade etmilerdir. Halka, sporun yabanc formlarn suni ekilde alama abalar, byk devletilik ovenizmi olarak nitelendirilmitir. Bu tr kiiler milli deerleri dikkate almadan sporun burjuva sistemlerini halka benimsetmeye almlardr. Bunun gibi, birtakm olumsuzluklar lkede beden

109

eitiminin geliimini geciktirmi, sporun halkn hayatna girmesine ve onun eitici ynnden istifade edilmesine mani olmutur. Bunun iin gerek modern sporda, gerekse geleneksel sporda yeniden yaplanma gerekli olmutur. Azerbaycann gelimesinde hem devlet hem de sivil toplum kurulularnn siyasi, kltrel ve genel eitim yapsna daha ok nfuz edebilen beden eitimi ve spor nemli bir yer tutmutur. 1926 ylnda Bakde Kzl Spor Enternasyoneli kongresinin yaplmas beden eitimi tekilatnn hayatnda sosyal ve siyasi adan byk bir neme sahip olmutur. Kongrede alnan karar gre: Modern sporu reddetmek ve yalnzca geleneksel spordan istifade etmek geriye gitmek olur... denmitir. Azerbaycan, geleneksel spor ile modern spor arasnda bir gei sreci yaamtr. i beden eitimciler geleneksel sporlar tamam ile reddetmilerdir. Fakat, ii beden eitimcilerin aksine, Azerbaycan basn ve lkenin nde gelen devlet ve bilim adamlar geleneksel spor ile modern sporun beden eitimi sistemi iinde beraber uygulanmas gerektiini ifade etmilerdir (5:158-161).

Beden eitimi kadrolarna byk ihtiya duyulmutur. Bundan dolay, Azerbaycan Beden Eitimi Komitesi il ve ilelerde retmenler yetitirmek iin kurslar dzenlemitir. Bakde antrenr ve retmen yetitirmek iin drt ay sren kurslar almtr. Ksa mddetli bu kurslarda 1926da 382, 1927de 436, 1930da ise 781 kii yetitirilmitir. Alnan bu tedbirler beden eitimi ve spordaki a kapatmaya yeterli olmamtr. Ayrca bu yllarda beden eitimi kadrolarnda yaanan bu a kapatmak iin, Azerbaycann baarl sporcular yksek renim grmek zere, Moskova ve St. Petersburg Beden Eitimi Enstitlerine gnderilmilerdir (6:149).

Azerbaycanda beden eitimi alannda yaanan kadro problemi, 1930 ylnda Bakde Kafkasya Beden Eitimi Enstitsnn almas ile birlikte zlmeye balamtr. SSCB Merkezi cra Komitesi, 1927 ylnda Sovyetlerin I.

Spartakiadasn dzenleme karar almtr. Spartakiadaya hazrlk kapsamnda Azerbaycanda ok sayda yar ve spor bayramlar dzenlenmitir. Bu yarmalarda Azerbaycanl sporcular 18 lke, 8 Kafkasya rekoru krmlardr. Azerbaycan halter takm Kafkasya Birinciliinde ikinci olmutur. Dier spor branlarnda da nemli

110

baarlar elde edilmitir. Yine bu hazrlk srecinde, Kafkasya Federasyonu ve Kafkasya Beden Eitimi uras tarafndan Kafkas halklarnn I. Spartakiadas yaplmtr. Spartakiada programna futbol, voleybol, basketbol, tenis, atclk, yzme, bisiklet, cimnastik, atletizm ve hentbol dahil edilmitir. Spartakiadann finallerine 750 kii katlmtr. Azerbaycan takm 116 erkek ve 50 bayan sporcudan olumutur. Kafkasya Spartakiadasnn sonucunda ZSFSR milli takmna

Azerbaycandan 134 sporcu katlmtr.

Azerbaycanda bu dnemde birok sporcu yetimitir. lkede geleneksel sporlar poplerliini korumulardr. Bundan dolay, SSCB Beden Eitimi urasnn 29 Mart 1931 tarihli 2. Genel Kurul toplantsnda Beden eitimi harekatnda geleneksel sporlar ile ilgili kararnda, geleneksel sporlarn daha da glendirilmesi gerektii ileri srlmtr. Genel Kurul kararna gre, beden eitimi ve spor Sovyetler Birliinin btn milletlerinin ve halk emekilerinin milletleraras birliinin salamlatrlmasnn, milli meselelerin zmnn, lkelerin

ekonomisinin glendirilmesinin, ekil itibariyle milli, fakat z bakmndan sosyalist (110:120) kltrn kurulmasnn vastas olmaldr. SSCB Beden Eitimi uras, spor tekilatlarna beden eitimi ve sporun milli branlar arasndan btn faydal ve amaca uygun nitelikleri ortaya karmay, lkelerde sporun daha uygun metod ve ekillerinden istifade etmek iin milli sporlar renmeyi tavsiye etmitir. Geleneksel sporlarn geliimi iin zel merkezler kurulmutur. ekil olarak milli, anlamca uluslararas sporun gelimesinde SSCB Beden Eitimi urasnn bilim komitesinin, Kafkasya ve Orta Asya Cumhuriyetlerinde sporun daha iyi hale getirilmesi iin, 1933 ylnda Takentte yapt ve baz tedbirlerin alnd toplantnn nemli bir yeri olmutur.

Emee ve SSCBnin Mdafaasna Hazrm programnn lkelerde uygulanmas, ilk ama haline getirilmitir. Programn I. aamas 1931 ylnda hazrlanm ve onaylanmtr. EMH programnn uygulanmas ile Sovyet beden eitimi sisteminin tek metodoloji esas oluturulmutur. EMH programnda Sovyet beden eitimi sisteminin btn ana prensipleri belirlenmitir. Bu program beden eitimi ile ilgili yeni metodlar gelitirmekle, Azerbaycanda birok spor brannn

111

geliimine olanak salamtr. Beden eitimi faaliyetleri genilemi ve spor ile ilgili metodoloji glenmitir. EMH program kabul edildikten sonra, Azerbaycanda btn beden eitimi tekilatlar kendi faaliyetlerini program esasnda yeniden yaplandrmlardr. EMH normlar btn halka bildirilmitir. EMH nian alanlar arasnda iileri, kylleri, askerleri, rencileri grmek mmkn olmutur. Nianclarn mkafatlandrlmas, grkemli bir ekilde sanayi kurulularnn veya eitim kurumlarnn beden eitimcilerinin genel toplantlarnda gerekletirilmitir. EMH program sanayi beden eitimi takmlarnda daha fazla yaygnlamtr (5:161,163,165).

Genler Emee ve Mdafaaya Hazrm slogan ile eitli gruplar kurmulardr. Spor tekilatlar tarafndan yaplan byk ve nemli iler lkede beden eitimi harekatnn alann geniletmitir. Tekilatlarn yeniden yaplandrld yerlerde beden eitiminin daha da kitleselletii grlmtr. Btn okullarda beden eitimi faaliyetleri arttrlmtr. Bununla birlikte baz eksiklikler bulunmaktadr. lkede beden eitimi dersleri tam olarak her okulda eitim srecine dahil edilememitir. Beden eitimi retmenleri ky okullarna gitmemi ve bu okullar ada programlara sahip olamamlardr. renciler arasnda spor yeterince gelimemi ve birok spor bran istenilen dzeyde yaygnlaamamtr. renciler arasnda EMH nian alanlarn says istenilen seviyeye ulaamamtr. Okul sporlarnn yeterli teknik altyaps oluturulamamtr. Fakat, bu olumsuz artlara ramen, rencilerin beden eitiminin geliiminde baz ilerlemeler gzlenmitir. 1929 ylndan itibaren beden eitimi zorunlu bir ders olarak lkenin btn yksek renim kurumlarnda ve meslek yksek okullarnda uygulanmaya balanmtr. 1930 ylndan balayarak, Azerbaycan Devlet niversitesinde, Pedogoji, Tp, Sanayi, Ky Ekonomisi Enstitlerinde beden eitimi ve spor Ana Bilim Dallar almtr. EMH programnn 1. ve 2. aamalarnn uygulanmasyla birlikte, sporla daha fazla insann ilgilenmesi salanmtr (6:151,152).

Genlerin beden eitimi ve sporla ilgilenmeleri, onlarn halk arasnda poplerliinin artmasna neden olmutur. 1936 ylnn ilk yarsnda Azerbaycanda sendikalar birlii tarafndan Nefti, aei, Kzl Bayrak ve Ehtiyat Emek

112

Kuvvetleri (Sovyetler Birliinde zel ihtisas okullarnda eitli sanatlar reterek yetitirilen gen iiler) gibi spor cemiyetleri kurulmutur. Azerbaycan halknn spora olan ilgisi artm ve bu ilgi ehir stadyumlarnda ve fabrika alanlarnda grlmtr. Bu yllarda Bak Beden Eitimcisi, Beden Eitimi Haberi, Emee ve Vatann Mdafaasna Hazrm, Spor ve Av, Kafkasya Beden Eitimcisi gibi spor ile ilgili yaynlar karlmtr. Emekilerin maddi refah seviyesinin ksmen artmas ve halkn genel kltr seviyesinin ykselmesi, beden eitimi ve sporun btn tekilatlarda gelimesini salamtr. Beden eitimi ve spor herkesin istifade edebildii bir duruma gelmitir.

Kafkasya Federasyonu 5 Aralk 1936 ylnda dalm ve Kafkasyada 3 cumhuriyet Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti, Grcistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti ve Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kurulmutur. Bu

Azerbaycanda beden eitimi ve sporun daha da kitlesel hale gelmesini salamtr. Beden eitimi tekilatlarnn kendi faaliyetlerinin geliimi yannda, devletin destei de artmtr. Bu kapsamda devlet ats altnda Azerbaycan Beden Eitimi ve Spor Komitesi kurulmutur. Devlet bnyesinde bu zamana kadar faaliyet gsteren Beden Eitimi uras yeniden yaplandrlmtr. Spor altyaps daha da glendirilmi ve spor halkn yaamna daha fazla girmeye balamtr.

Azerbaycanda ekonomik alanda yaplan baz yenilikler sayesinde, halkn refah dzeyinde art gzlenmitir. 1938 ylnda kabul edilen halk ekonomisinin glendirilmesi ile ilgili nc be yllk kalknma plannn gerekletirilmesi, beden eitimi tekilatlarnn da yapsal deiikliklerini zorunlu klmtr. Sava tehlikesinin artt bu yllarda devlet, lkenin savunma gcnn arttrlmas iin spor tekilatlarndan halkn salnn arttrlmas, askeri hazrl ve bedensel dayankll iin faaliyetler yapmasn istemitir. Bu dnemde beden eitimi ve sporda uygulamaya ok nem verilmitir. Binicilik, eskrim ve yzme gibi branlar ne kmtr. Beden eitiminin kitlesellemesi sayesinde 1940 ylnda 2036 takmda, 81000den fazla beden eitimcisi yer almtr. Sava ncesinde beden eitimi ve spor bayanlar arasnda da gelimitir. Azerbaycan halknn beden eitimi harekat srecinde bayanlar arasnda sporun yaygnlamas istenilen dzeyde olmamtr. Bu

113

durum sadece sporda deil, kltrel hayatta da grlmtr. Kadnlarn sosyokltrel hayata daha aktif katlm iin bir dizi tedbir alnmtr. Yllardr arka planda kalm kadnn beden eitimi ve spor faaliyetlerine katlmna devlet nem vermitir.

A Nadirov (2008, szl grme)e gre, bir islam lkesi olduumuz iin toplum bayanlarn spor yapmasna scak bakmyordu. Bundan dolay takmlarda genellikle baka milletlerden bayanlar olurdu. Gnmzde de bu durum byledir. Bugn Azerbaycan bayan takmlarnda oynayan sporcularn birou Azeri deildir. Ben kardeimin, kzmn, eimin sporcu olmasn istemem. Bugn ehirlerde, zellikle Bakde bu durum biraz deimeye balamtr. Ama, iyi bir Mslman kzn, rnein ritmik cimnastie vermez. Bu sebeplerden tr bizde bayanlar arasnda spor yeterince yaygnlamamtr.

Okullardaki beden eitimi faaliyetlerinde de ilerlemeler kaydedilmitir. 1940 ylnda rencilerin I. lke Spartakiadas yaplmtr. Bu turnuvalara binlerce renci katlmtr. Birok rekor krlmtr. Yaz aylarnda Aberondaki izcilerin geleneksel Spartakiadalar, renciler arasnda beden eitimi ve sporun merkezine evrilmitir. 1940-41li yllarda okullardaki beden eitimi retmenleri iin seminerler dzenlenmitir. Okullar aras yarmalarn kapsam geniletilmitir. Fakat, bu dnemde spor tesisleri inaatlar ve EMH nianclarnn hazrl yava gitmitir. Bu eksiklere ramen beden eitimi ve spor lke apnda yaygnlamtr. Devlet halk arasnda sporun gelimesi iin zel bir aba sarf etmitir. Bu devletin lke emekilerinin beden eitimi ve spor alannda yrtt milli siyasetin bir paras olmutur (5:166,167,169-172).

K Mehmetyaraov (2008, szl grme)a gre, Sovyetler Birliide devlet sporu desteklerdi. Sporculara belirli imkanlar salanrd. Baarl sporculara devlet politikasnn amalar dorultusunda deer verilirdi. Devlet baarl sporcular zerinden uluslararas siyasetini glendirirdi. Onun haricinde sporcunun devlet iin hibir nemi yoktu.

114

II. Dnya Sava, Azerbaycan beden eitimi ve spor harekatn olumsuz etkilemitir. 23 Eyll 1941 ylnda Sovyet Beden Eitimi ve Spor Komitesinin Eli silah tutan herkesin askeri eitimi hakknda ald zel kararn, Devlet Savunma Komitesinin kontrolnde, btn beden eitimi tekilatlarndan halkn fiziksel hazrln glendirmesi istenmitir. Azerbaycan beden eitimi tekilatlar kendi faaliyetlerini oluan artlara gre yeniden yaplandrmtr. Savunma sporu kadrolarnn hazrlanmasn, eitim alan rencilerin ve askere arlma yanda olanlarn askeri-fiziki hazrln, uygulamal beden eitimi ve spor branlar ile ilgili yarmalarn yaplmasn, lkenin Komsomol ve Sendikalar Birlii organize etmitir (6:154,155).

Savan ilk aylarnda fabrikalarda, tarm kooperatiflerinde ve iletmelerinde, eitim kurumlarnda askeri eitim iin gruplar, atclk, binicilik, hasta tedavisi ve askeri spor dernekleri kurulmutur. Bu derneklerde beden eitimi tekilatlar, kzl ordunun yaralanm askerlerini en ksa zamanda iyiletirmek iin almtr. Ordunun salam ve gl insanlara olan ihtiyacnn giderilmesi iin, her yerde savunma sporlar uzmanlar yetitirmek iin kurslar alm ve seminerler dzenlenmitir. Ayrca, fizik tedavi ve rehabilitasyon uzmanlar yetitirilmesine nem verilmitir. Sava yllarnda lkedeki eitim kurumlarnda beden eitimi yeniden yaplandrlmtr. Azerbaycan Beden Eitimi Enstitsnde ve Meslek Yksekokullarnda eitim alan rencilere askeri eitimin yannda, hem fiziksel hem de ruhsal eitim verilmitir. Bu dnemde okullarn ilk vazifesi: Yetimekte olan nesli vatanperverlik, dmana kar nefret duygusu ile yetitirmek ve onlarn mcadele ruhunu glendirmek olmutur. Bu erevede, askeri spor oyunlarna, izci ve rencilerin askeri ve fiziksel eitimine nem verilmitir. 1942-44 yllarn kapsayan, rencilere askeri ve fiziksel eitimin zel olarak verilmesi iin, okul d askeri spor oyunlar ile ilgili eitim program kabul edilmi ve uygulanmas iin 2300 beden eitimi retmeni grevlendirilmitir. Beden eitimi tekilatlarnn ve halk eitim merkezlerinin abalar neticesinde, renciler arasnda askeri ve fiziksel eitim olduka yaygnlamtr. Eski ocuk spor okullarnn yenilenmesine ve yenilerinin yaplmasna byk nem verilmitir. 1943 ylnda 13 ocuk spor okulunda 2500 renci eitim grmtr. 1941 ylndan itibaren Sovyet Beden

115

Eitimi ve Spor Komitesi fizik tedavi uzmanlarnn btn hastanelerde bulunmasn ve aktif sporculardan da yeni uzmanlarn hazrlanmasn istemitir. lkenin deiik blgelerinde fizik tedavi uzman yetitirmek iin alan kurslardan mezun olanlar, eitli hastanelere gnderilmi ve buralarda hem hijyen eitimi almlar hem de atletizm, voleybol, atclk gibi birok spor brannda da eitilmilerdir. Fizik tedavi faaliyetlerini Azerbaycan Halk Sal Bakanl ve beden eitimi tekilatlar beraber yrtmlerdir. Bu kapsamda, Halk Sal Bakanl bnyesinde Azerbaycan Beden Eitimi ve Spor Komitesi bir bro am ve burada iyilemekte olan askerlerin spor faaliyetlerine nem verilmitir. lkedeki hastanelerde atletizm, voleybol, krek ve baka birok branta ubeler almtr. 1942 ylnda yaplan hastaneler arasndaki Azerbaycan Spartakiadasna yzlerce kii katlmtr. Katlmclarn bedensel kabiliyetlerinin yan sra, st dzey baarlar da dikkat ekmitir. Bu Spartakiadalara sava sresince yaplmaya devam edilmitir. Fizik tedavi seviyesini ykseltmek amac ile Azerbaycan Spor Komitesi, Fizik Tedavi Bilim uras kurmutur. Ayn yl ura, fizik tedavi ve rehabilitasyon semineri lkenin spor

dzenlemitir. Sonra bu seminerler dzenli olarak yaplmtr.

kurulular fizik tedavi ve rehabilitasyonun gelimesi ok ciddi almalar yrtmlerdir. Azerbaycan, btn tekilatlar ve halk ile lke savunmas iin byk aba gstermitir. Sava yllarnda dahi Azerbaycanda spor bayramlar yaplmtr. Azeri sporcular bu yllarda dahi Sovyetler Birlii ampiyonalarnda mcadele etmilerdir. 1944 ylnda yaplan SSCB gre ampiyonasnda baarl sonular elde etmilerdir. Galina Ganeker, bayanlar yksek atlama da 1943, 1944 ve 1945 yllarnda SSCB ampiyonu olmutur. Azerbaycanl sporcular sava yllarnda ok n planda olmulardr. Binden fazla Azeri sporcu devlet tarafndan madalyalarla dllendirilmitir. Yedi kii SSCB Kahraman nvann almtr (5:173-178).

II. Dnya Sava 9 Mays 1945te Hitler Almanyasnn yenilgisi ile sonulanmtr. Azerbaycanda birok sporcu ve spor bilimci cepheden geri dnmemitir. Sava, birok eye zarar vermitir. lkede byk insani ve maddi kayplar yaanmtr. lkenin beden eitimi harekatna byk zarar vermitir (6:157).

116

Savan bitimi ile birlikte, Azerbaycann beden eitimi retmenleri ve sporcular, yeniden lkede beden eitimi ve sporu gelitirmek iin almaya balamlardr. Beden eitimi tekilatlarnn faaliyetlerini bar dneminin artlarna uygun olarak yeniden yaplandrmak ve metodolojik olarak da gelimesini salamak zorunlu hale gelmitir. Savatan ksa bir zaman sonra insanlarn beden eitimi ve spor faaliyetlerine katlmas, zarar grm spor tesislerinin onarlmas ve yenilerinin yaplmas iin nemli almalar yaplmtr.

Azerbaycan K(b)PMKnn 8 ubat 1949da kabul ettii Beden eitimi ve sporun geliimindeki nemli eksikliklerin giderilmesi ile ilgili tedbirler hakknda karar alnm ve halkn ekonomisinin arttrlmas amalanmtr. Bu erevede de Sendikalar Birliine nemli grevler dmtr. Bu karar btn spor tekilatlarnda tartlm ve sporun geliimine nemli katklar salanmtr. Spor tekilatlarnn ekonomik imkanlar genilemitir. 1950 ylnda, 2 ocuk stadyumu, 17 spor sahas, 96 futbol sahas, 57 basketbol ve voleybol sahas, 7 spor salonu halkn kullanmna sunulmutur. 1950 ylnn sonlarnda Azerbaycanda 262 000 sporcunun spor yapt 3881 spor takm vardr. Azerbaycan sporcularn kullanmnda, 6 stadyum, 374 futbol sahas, 2281 voleybol, basketbol, tenis kortu ve ok amal spor salonu vardr. 1946 ylndan itibaren birok branta lke birincilii yaplmaya balanm, ulusal, SSCB ve uluslararas lekteki yarmalara birok Azerbaycanl sporcu katlm ve nemli baarlar elde etmilerdir. Bu yllarda birok spor takm kurulmutur. 1951 ylnn sonlarnda Azerbaycanda 17 spor cemiyeti kayt altna alnmtr. Azerbaycanda sporun gelimesinde sporcularn byk rol olmutur. 1940l yllarn sonu ve 1950li yllarn balarnda Azerbaycanl sporcularn uluslararas msabakalara katlmnda art olmutur. Azerbaycandaki sporcular ayn zamanda Azerbaycan Devlet Beden Eitimi Enstitsnde renciydiler. 1950 ylnda beden eitimi kadrolarna olan ihtiyac karlamak iin Azerbaycan Pedagoji Enstitsnde Beden Eitimi Fakltesi almtr. Enstit mezunlar beden eitimi retmeni diplomas almakla birlikte, ayrca anatomi ihtisas da almlardr. Mezunlar zellikle kylerdeki okullara gnderilmilerdir (5:180,181,183-186).

117

SSCBnin ilk defa katld 1952 Helsinki Olimpiyat Oyunlarnda Sovyet milli takm iinde mcade eden serbest grei Reid Memmedbeyov gm madalya kazanmtr. Bu dnemde Azeri sporcular Sovyetler Birlii bayra altnda msabakalara katlmlardr. Fakat SSCB milli takmlarna girmek, bir milli takmda olimpiyat oyunlarna katlmak hi de kolay olmamtr. Eski Sovyetler Birliine dahil olan Rusya, Ukrayna, Belarus gibi lkelerde spor Azerbaycana kyasla daha fazla gelimitir. lke bykl ve nfus asndan da her zaman Azerbaycandan nde olmulardr. eitli spor branlarnda bu lkelerin sporcular ile msabaka yapmak, onlar arasndan birincilik kazanmak zor olmutur. Dier taraftan, Sovyetler Birliinin ideolojisi de burada kendini gstermitir. Rusya sporcularnn milli takmlara daha ok katlmas, dier cumhuriyetlere daha az yer verilmesi, seim srecindeki uzmanlarn yanl davranmas gibi daha birok sebepten dolay Azeri sporcular olimpiyat oyunlarna yeteri dzeyde katlamamlardr (1:30,31).

Sovetskiy Sport gazetesinin 1957 ylnn Mays aynda kan saylarnn birinde, Azerbaycan sporcularnn baarlar yazlmtr. Buna gre, Azerbaycanda 300.000den fazla kiinin spor yapt 3860 spor takm vardr. lkede 13 emektar spor ustas, 150 spor ustas, 1311 dereceli sporcu vardr. Yine bu yllarda, 218 lke apnda dereceli, 27 tane de SSCB dereceli hakem bulunmaktadr. Azerbaycan Beden Eitimi Enstits kurulduundan bu yana 1385 yksek eitimli uzman yetitirmitir. lke apndaki ilk ve orta retim beden eitimi retmenlerini ise Azerbaycan Pedagoji Enstits hazrlamaktadr. 1950 ylnda kurulan Azerbaycan Pedagoji Enstitsndeki Beden Eitimi Fakltesi, 1959 ylna gelindiinde 259 beden eitimi retmeni yetitirmitir. 1957 ylnda Antrenrler Okuluna evrilen Gence Beden Eitimi Meslek Yksekokuluda lke sporuna 800den fazla beden eitimi ve spor retmeni kazandrmtr.

SSCB Hkmeti, 9 Ocak 1959 ylnda beden eitimi harekatnda toplumsal esaslarn geniletilmesine ynelik lkede beden eitimi ynetimi hakknda karar kabul etmitir. Ayn karar Azerbaycan Hkmeti tarafndan da kabul edilmitir. Bu erevede 1 Mart 1959 ylnda SSCB Bakanlar Kuruluna bal Beden Eitimi ve Spor Komitesi tasfiye edilerek, yerine SSCB Spor Kulpleri ve Tekilatlar Birlii

118

kurulmutur. lkedeki btn spor ile ilgili kurulular bu birlie balanmtr. Birlik, sporu kitlesel hale getirmek iin almtr. Beden eitimi ve sporu daha da gelitirmek iin, devlet tarafndan alnan tedbirler SSCBnin II. Spartakiadasndan nce uygulamaya koyulmutur. Azerbaycan spor tekilatlar, Spartakiadaya baarl bir ekilde hazrlanmak iin bir dizi almalar yapmlardr. Hazrlklar kapsamnda, lke sporunun esaslar gelitirilmitir. 1960 ylnda Azerbaycanda 23 stadyum (1500 ve daha fazla seyirci kapasiteli), 493 futbol sahas, 679 spor salonu, 19 yzme havuzu, 3000den fazla voleybol ve basketbol sahas, 24 tenis kortu, 59 atclk tesisi, 3 avclk sahas bulunmaktadr.

Beden eitimi ve sporun kitlesellemesinde de nemli bir noktaya gelinmitir. Bu yllarda Azerbaycandaki sporcu says 324.800e ulamtr. Bu da Azerbaycan halknn %8.8ini oluturmaktadr. 1962 ylnda Azerbaycanda bayanlarn I. Spartakiadasnn yaplmas, bayanlar arasnda sporun yaygnlamas iin nemli bir adm olmutur. Bu Spartakiadaya 100.000den fazla bayan sporcu katlmtr. Ayrca, 1962 ylnda Bakde kadn ve spor zerine toplantlar yaplmas, kadnlar arasnda sporun gelimesine katk salamtr.

Azerbaycan beden eitimi ve spor tekilatlar, halkn btn tabakalarnn dzenli olarak spora katlmn salamak iin, yeni metodlar gelitirmeye almlardr. Yalnz, lke sporcularnn teknik ve taktik dzeyinin ykseltilmesi daha ncelikli bir konu olmutur. Emekilerin salkl olmasn da btn devlet organlar ok nemsemitir. Daha salkl ve gl bireyler yetitirilmesi iin, gnn taleplerine cevap verecek yeni tedbirler alnmas gerekmitir. Bu balamda, Azerbaycanda ilk defa spor tbb ile ilgili faaliyet gsteren Bak Salk Merkezi kurulmutur. Bu merkez, lkedeki dier btn salk ve spor tekilatlar ile beraber alm, fizik tedavi ve rehabilitasyon ile ilgili seminerler dzenlemitir.

Azerbaycan devleti, eitim kurumlarndaki spor faaliyetleri iin birtakm programlar gelitirilmesi iin almalar yaplmasn istemitir. Programlarn uygulanmas ile birlikte rencilerin beden eitimi ve spor faaliyetlerine olan ilgisi gnden gne artmtr. Bu gelimeler rencilerin genel eitim srecine de olumlu

119

yansmtr. Bu almalarn sonucu olarak, 1965 ylnda Azerbaycandaki ocuk spor okulu says 26ya ulamtr. lkedeki eitim kurumlarndaki beden eitimi ve sporu daha da gelitirmek iin Azerbaycan Eitim Bakanlnn zel bir karar ile 72 tane spor lisesi almtr. Bu liselerin hepsi ayr ayr spor branlarnda faaliyet gstermilerdir. l ve ilelerdeki spor okullarna teorik ve uygulamal alanlarda destek iin, Eitim Bakanlnn Beden Eitimi ubesine bal bir spor okulu kurulmutur. Bu yllarda beden eitimi kadrolarnn hazrlanmasna ayr bir nem verilmitir. Kadrolar hereyi halleder slogan ile beden eitimi ve sporun gelimesi iin allmtr. Beden eitimi uzmanlar lkenin her tarafna dalmlardr. Son yedi yl iinde lkede 994 yksek eitimli beden eitimi uzman yetitirilmitir. Bunlardan 130u bayandr (5:186,187,189-192).

Azerbaycanda 1933 ylndan 1965 ylna kadar olan dnemde toplamda 2589 beden eitimi uzman (546s bayan) hazrlanmtr. Bu uzmanlarn yetitirilmesinde en byk pay 2330 uzman ile Azerbaycan Devlet Beden Eitimi Enstitsne aittir. Azerbaycan Pedagoji Enstits Beden Eitim Fakltesinde 259 beden eitimi uzman hazrlamtr. Bu dnemde kylerde de beden eitimi ve spor gelimeye balamtr. lkenin btn kylerinde sosyo-kltrel faaliyetler yannda, beden eitimi ve spor faaliyetlerine de ok nem verilmitir. Birok zirai retim ve tarm iletmesinde beden eitimi ve spor, iilerin eitiminin, emek verimliliinin arttrlmasnn ve salkl bireylerin yetitirilmesinin bir vastas olarak grlmtr (6:161). Fakat, kylerdeki bu gelimeler istenilen seviyeye gelmemitir. Beden eitimi ve spor kylerde btn halka ulaamamtr. Kylerde beden eitiminin yeterince gelimemesinde; spor kulplerinin tekilat zayfl, spor tesislerinin azl, uzman kadrolarn yetersizlii etkili olmutur. Kylerde beden eitimi tekilatlarnn faaliyetlerinde eksikliklerin giderilmesi ve kitle sporunun daha da yaygnlatrlmas ile ilgili 9 Ocak 1959da bir karar alnmtr. Kylerde gerekli olan sportif altyapnn oluturulmas ile ilgili Toplumun, spor tesislerinin yapmnda, yarmalarn dzenlenmesinde gsterdii btn abalarnn mkafatlandrlmas gerekir ki, spor kyl genlerin bedensel salnn en nemli arac olsun karar alnmtr.

120

Alnan bu karar neticesinde; 1959dan 1966ya kadar olan 7 yllk srede kylerdeki sporcularn says kat artmtr. rnein; 1959 ylnda 66500 sporcu varken, 1965 ylnda bu say 187000e ulamtr. Kylerde sporun gelimesinde elde edilen baarlar, ky halknn maddi refah dzeyinin ve kltr seviyesinin durmadan ykselmesinin bir sonucu olmutur. Btn bunlara ramen, 1965 ylna gelindiinde kylerdeki beden eitimi ve spor artan taleplere cevap verememitir. Ky sporcularnn teknik-taktik altyapsnn gl olmamasnn yan sra, spor yapan bayanlarn says da olduka az olmutur. Spor tesisleri ile ilgili problemler ksmen giderilmi olsa da tam olarak zlememitir. Kylerdeki sportif faaliyetler, istenilen seviyeye gelmese de lke genelinde bu 7 yllk zaman zarfnda sporda nemli baarlar elde edilmitir.
Tablo -1: Azerbaycanda 1965 ylndaki spor takmlar ve sporcu saylar Spor takmlarnn says Sporcu says (bin) 1965 ylnda SSCB spor ustas olanlar Derece kazanm sporcular (bin) 5054 825 139 135,8

Tablo 2: Azerbaycanda 1965 ylndaki spor tesisleri ve sahalar says Stadyum (seyirci kapasitesi 1500 ve daha st olan) Futbol sahas Voleybol, Basketbol, Tenis sahalar 15 1200 5100

lkenin ilkretim, ortaretim ve yksekretiminde spor iyi bir seviyeye ulamtr. Btn eitim kurumlarnda beden eitimi dersleri n plana ekilmitir. Beden eitimi dersleri btn kurulularn eitim programlarna, haftada 4 saatten az olmamak kaydyla, dahil edilmitir. Beden eitimi ve spora olan talebin artmasyla birlikte, yeni spor tesislerine de ihtiya duyulmutur. Azerbaycan Hkmetinin 1966 ylnda Beden eitimi ve sporun daha da gelitirilmesiyle ilgili tedbirler hakknda ald karara gre; insann bedensel, zihinsel ve ruhsal geliiminde nemli olan sporun, her bir kuruluta uygulanmas, okullardaki rencilerin sportif yeteneklerinin gelitirilmesi ve btn eitim kurumlarnda rencilerin spor yapabilecei fiziki

121

artlarn oluturulmas iin almalar yrtlmtr. Alnan kararda zellikle spor tesislerinin inasna, spor bilimlerinin geliimine, kylerdeki sportif faaliyetlerin daha st seviyeye karlmasna ncelik verilmitir.

Sportif alandaki yeni yaplanmalar kapsamnda 1968 ylnda Azerbaycan Bakanlar Kuruluna bal Beden Eitimi ve Spor Komitesi kurulmu, Spor Kulpleri ve Tekilatlar Birlii kapatlmtr. Beden eitimi tekilatlarnn verimli almalar sayesinde lkede sadece beden eitimcilerin ve sporcularn says deil, sporcularn teknik-taktik seviyesi ile spor tesislerinin nicelii ve kalitesi de artmtr. lkenin 790 bin sporcusu Olimpiyat Oyunlar ncesinde muhtelif leklerdeki turnuvalara katlmlardr (5:193-196,198,200).

Haydar Aliyev, 1970-80li yllarda Azerbaycanda sporun maddi ve teknik alt yapsnn gelimesi iin nemli almalar yapmtr (1:12). Haydar Aliyevin Azerbaycan ynettii 1969-1982 yllar arasnda beden eitimi ve sporun gelimesi iin nemli iler grlmtr. Spor iin para aktarlm, her ilde, ilede, belde ve kylerdeki eitim ve i merkezlerinde spor kompleksleri, tesisleri, salonlar, sahalar ve merkezleri almtr (69:3). 1973 ylnda Bakde spor saraynn temeli atlmtr. 1974 ylnda Bakden baka 36 ilde faaliyet gsteren 59 tane ocuklar ve genler spor okulu bulunmaktadr. Bu okullarda 690 antrenr almaktadr. 1975 ylnda sadece Bakde 250 spor sahas ve merkezi kullanma sunulmutur. Bu yllarda genlerin sosyal, fiziki ve ruhsal olarak gelimesini salayan btn faaliyet alanlar yaygnlatrlmtr. Genlerin sivil dnya deerlerine sahip olmas, lke sporunun dnya seviyesine karlmas, halkn bedensel sal iin beden eitiminin kitleselliinin arttrlmas gibi konular her zaman hkmetin gndeminde olmu ve bu hususta birok adm atlmtr (1:12-14).

Haydar Aliyevin spora verdii destei u ifadelerinden de anlamak mmkndr: Genellikle, beden eitimi ve spor, halkn sal ile ilgili nemli bir sosyal alandr. Ayrca, bir lkenin bayra dnyada resmen iki defa kaldrlr. lki Cumhurbakan herhangi bir lkeye gittiinde kaldrlr. kincisi ise sporcular uluslararas yarmalarda ampiyon olduunda, hem devlet mar alnr hem de

122

bayrak kaldrlr. Haydar Aliyev, sporcularn baarsnn siyasi karakter tadn, bu baarnn ayn zamanda devlet baars olduu sylemitir (69:4).

Bu yllarda beden eitimi tekilatlarn daha iyi hale getirmek iin birtakm tedbirler alnmtr. 1972 ylnda 16 spor kamp faaliyet gstermitir. 23.3 bin kii fiziki hazrlk gruplarnda, 5.4 bin (69:7) kii de salk gruplarnda almtr. Ayrca, 3433 spor takmnda 611.5 bin emeki dzenli olarak spor yapmtr. Emee ve Mdafaaya Hazrm programnn yeni bir aamasnn uygulamaya konmasyla birlikte halkn sportif faaliyetlere katlmasnda iyi sonular elde edilmitir. Bu almalarn neticeleri, Azerbaycan milli takmnn SSCB ampiyonasnda 4. olmas, lke kurumlarnn, eitim messeselerinin, tarm kredi kooperatiflerinin ve iletmelerinin on binlerce sporcusunun eitli yarmalarda elde ettikleri baarlarla alnmtr. 1972 ylnn sonlarna doru Bakde deiik branlarda birok yar yaplmtr.

Tablo-3: Azerbaycanda 1969 ve 1973 yllarndaki spor tesisleri says (69:6) Tesisler Stadyum (seyirci kapasitesi 1500 ve daha st olan) Futbol sahas Voleybol, Basketbol, Tenis sahalar 1969 25 2077 5260 1973 26 2497 5370

lkedeki beden eitimci ve sporcu hazrlnn daha iyi hale getirilmesi iin 21 Haziran 1974 ylnda bir toplant yaplmtr. Burada beden eitimi ve spor her ynyle analiz edilmitir. Alnan karara gre: Beden eitimi ve sporun gelitirilmesi byk siyasi nemi olan bir meseledir. nk Partimiz halkn salna daima birinci derecede nem vermektedir. Bunun iin beden eitimi ve spor btn Parti tekilatlarnn daima dikkat merkezinde olmaldr. Bundan bir mddet sonra, 6 Austos 1974 ylnda Azerbaycan Komnist Parti Merkezi Komitesi ve Bakanlar Kurulu: lkedeki beden eitimi ve sporun durumu ve daha da gelitirilmesi ile ilgili tedbirler hakknda bir karar kabul etmitir. Buna gre, kylerde ve halkn yaad yerlerde spor tesislerinin arttrlmas, lkenin nde gelen sporcularnn seviyelerinin

123

ykseltilmesi ile ilgili nemli admlarn atlmasyla birlikte, beden eitimi ve sporun idare eklinin de yeniden yaplanmas eklinde kararlar alnmtr (5:200,201).

Son 10 ylda dzenli olarak spor yapanlarn says iki kat artmtr. 1974 ylnda bu say 884.433e ulamtr. Bu yllarda beden eitimi retmenlerinin saysnda da art gzlenmitir. Sadece Bakde Beden Eitim Meslek Yksekokulu 3 ylda (1971, 1972, 1973) 708 kii mezun etmitir. Azerbaycan Devlet Beden Eitimi Enstits 1966 1974 yllar arasnda 1743 kii yetitirmitir. zellikle ky okullarnda beden eitimi retmenine olan ihtiyac karlamak iin amah, ua, Adam, Ada, ekideki pedagoji okullarnda beden eitimi ubeleri almtr (6:162,163).

lkedeki sporun kitleselletiinin gstergesi, lkenin tm kurulularnn yapm olduu yarmalar olmutur. lkenin kitlesel yarmalar olan, 1974-1975 yllarnda yaplan Spartakiadalara 673 binden fazla kii katlmtr. Bu yarmalarda 20 lke rekoru krlmtr. SSCB halklarnn VI. Spartakiadasnda Azerbaycann 83 sporcusu baarl olmutur. 2 kii altn, 5 kii gm, 28 kii bronz madalya almlardr. Bu sonular bir nceki Spartakiadada elde edilen sonulardan daha iyi olmutur. V. Spartakiadada Azerbaycan milli takm sadece 7 madalya ( 1 altn, 4 gm, 2 bronz) kazanmtr.

Azerbaycan kendi iinde sporda ciddi ilerlemeler kaydetmi olsa da, SSCB geneline kyasla daha geri kalmtr. Sporda kitlesellemenin artmas, lke sporcularnn teknik kapasitelerinin arttrlmas zorunluluu, spor bilimlerinin daha iyi hale getirilmesini gerekli klmtr. Bu amala 1975 ylnda Spor Komitesine bal Bilimsel Aratrma Merkezi kurulmutur. Merkez ayda bir, yaplan bilimsel aratrma sonularn yaynlamaya balamtr. Bu yllarda sporda bilimsel aratrmalar olduka yaygnlamtr. Bilim adamlar tarafndan hazrlanan bilimsel makaleler, aratrmalar, kitaplar lkenin deiik yerlerinde baslm ve

yaynlanmtr. 1974 ylnda Moskovada yaplan ada Toplumda Spor adl uluslararas kongrede Azerbaycandan birok spor bilimci makalelerini sunmutur. Bu yllarda Azerbaycanda ortaretim ve yksekretimden mezun olan beden

124

eitimcilerin says % 80 artmtr. Gelinen bu nokta SSCB ortalamasndan % 23 daha fazladr. Bu dnemde yksekretimde de spor olduka gelimitir. 1972 ylnda yksekretimde EMH normlarn salayan rencilerin oran % 1 iken, 1975 ylna gelindiinde % 25e kmtr. 1974 ylnda okullardaki beden eitimi derslerine 937 bin IV.-X. snf rencisi katlm, 3162 spor takm kurulmutur. Ayn ylda 706.8 bin renci EMH normlarn yerine getirmitir. Bunlardan 14 bini altn nian seviyesine ulamtr. 1975/76 eitim ve retim ylnda lkenin ilk ve ortaretim kurumlarnda 35 tane spor snf almtr.

Bu yllarda Azerbaycan sporunun uluslararas arenadaki nfuzu da artmtr. Avrupa, Asya ve Afrika lkelerinin sporcular ile ilikiler gelimitir. Azerbaycanl antrenrler ve beden eitimi retmenleri tecrbe paylam ve sporcu hazrlamak iin deiik lkelere gitmilerdir. Deiik branlarda uluslararas yarmalarda baarlar elde edilmi, yabanc lke takmlar ile dostluk yarmalar yaplmtr. lkenin btn kurum ve kurulularnn abas sayesinde beden eitimi ve sporun daha fazla insann hayatna girmesi iin alnan tedbirler, 2 milyona yakn kiinin spor faaliyetlerine katlm salamtr.

Montreal Olimpiyat Oyunlarnda Azeri sporcular SSCB milli takm iinde baarl sonular elde etmilerdir. lkeye iki altn madalyay hentbolcu bayanlardan Refige abanova ve Lyudmila ubina getirmitir. nl voleybolcu nna Riskal ise gm madalya kazanmtr. Beden eitimi ve sporun sosyo-pedagojik etkileri ile ilgili aratrmalar yaygnlamtr. lkede sporun toplumdaki rol hakknda pedagojik aratrmalarn yaplmas iin 1976 ylnda Azerbaycan Pedagoji Enstitsne bal olarak beden eitimi ubesi almtr. ubede grev yapan bilim adamlar 60dan fazla bilimsel makale, okullar iin mfredat, 4 kitap, 10 kk kitap yaynlamlardr. Ayn ylda Okulda beden eitimi ve Azerbaycan okulu dergilerinin spor ekleri de yaynlanmaya balamtr. Bu yllarda beden eitimi ve spor anayasal seviyede devlet destei ile bulumutur. Beden eitimi faaliyetlerinin daha kitlesel hale getirilmesi iin, Azerbaycan Sendikalar Birlii Sekreterlii ve Spor Komitesi Kurum ve kurulularda, tarm kredi kooperatifleri ve tarm iletmelerinde spor yarmalarnn dzenlenmesi hakknda karar almlardr.

125

Azeri sporcularn isimleri dnyann birok lkesinde bilinir hale gelmitir. Bu Azerbaycann uluslararas spor camias ile ilikilerinin artmasnn sonucu olmutur. 1 Ocak 1977 ylna kadar Azeri sporcular 25 spor brannda, 55 lke ile 806 msabaka (409u SSCBde, 397si darda) yapmlardr. Bu msabakalarn sadece 12 tanesi 1941 ylna kadar yaplm, gerisi II. Dnya Savandan sonra yaplmtr. En ok msabaka Polonya (96), ran (95), Macaristan ve Dou Almanya (61), Romanya (58) takmlar ile yaplmtr. Azeri voleybolcular yabanc lke rakipleri ile 174, futbolcular 161, greiler 132, basketbolcular 80, hentbolcular 71 msabaka yapmlardr. Azeri sporcular 531 msabakada galip gelmilerdir (5:202-208).

Azerbaycanda tesisleme yolunda da nemli admlar atlmtr. 1977-78 yllarnda lkede 8 stadyum, 130 spor salonu, 127 futbol sahas, 27 atclk tesisi almtr. Bunlarn dnda daha birok spor tesisinin de yapm srdrlmtr (6:165). 1979 ylnda spor yapan kii says 2 milyon 100 bine ulamtr. Bu say 1974 ylndaki saydan iki kat daha fazladr. 1 milyona yakn insan dzenli olarak spor yapmaktadr. Bu da 1974 ylndan 200 bin kii daha fazladr. Sadece 1979 ylnda 500 bin EMH nian alan sporcu, 315 bin dereceli sporcu, 200e yakn SSCB spor ustas hazrlanmtr. 1978 ylnda okullardaki spor takmlarnn says 3391e ulamtr. 1979 ylnda Eitim Bakanlnn ocuklar ve genler spor okullar 16 SSCB spor ustas hazrlamtr. Azerbaycan ve SSCB apndaki yarmalara katlan rencilerin says artmtr. 772 binden daha fazla ocuk lke apndaki yarmalara katlmtr. Uluslararas ocuk yl ilan edilen 1979 ylnda, lkede bulunan 1500 izci kampnda 265 bin ocuk, yaz tatillerini hem dinlenerek hem de spor yaparak geirmilerdir. Btn okullarda 5004 beden eitimi retmeni grev yapmtr. Okullardaki spor snflarnda 2 binden fazla gen sporcu eitim almtr. Yine bu yllarda ocuklar ve genler spor okullarnn says 108e ulamtr. Okullarn geneli spor tesisleri ile donatlmtr. Okullardaki spor salonlarnn says 860a kmtr. lkedeki okullarn kullanmnda olan 7000 spor sahas ve birok spor tesisi hizmet vermitir.

126

Yksekretim kurumlarnn beden eitimi ve spor anabilim dallarnda bilimsel aratrmalarn says olduka artmtr. Birok yksekretim kurumunda spor bilimleri konferans yaplmaya balanmtr. Bu konferanslardan biri de 24-27 Nisan 1979da Bakde yaplmtr. Konferansta aadaki konular zerinde ciddi bir ekilde durulmutur. 1- Modern toplumda beden eitimi ve sporun geliiminin sosyal kanuna uygunluu ve fonksiyonlar 2- Beden eitimi sisteminin gelitirilmesinin yollar ve ekilleri 3- Kiiliin her tarafl ve ahenkli geliiminde beden eitimi ve sporun rol (5:208-212)

1980 Moskova Olimpiyat Oyunlarnda SSCB 80 altn, 69 gm, 46 bronz madalya kazanmtr (49:73). Madalya kazananlar arasnda Azeri sporcularda bulunmaktadr. Hentbolda Larisa Savkina altn, Krekte Vasili Yakua, Viktor Perevezin, Gennadi Kryckin ve Aleksandr Lukyanov gm, SSCB im hokeyi milli takmnda yer alan Tatyana viqanova bronz madalya kazanmlardr.

Azerbaycan Hkmeti gen neslin eitiminde nemli bir yeri olan beden eitimi ve spora byk nem vermitir. 28 Mart 1980de Azerbaycanda beden eitimi ve sporun durumu etrafl bir ekilde mzakere edilmitir. Bu mzakereye bal olarak Beden eitimi ve sporun durumu ve daha da gelitirilmesi ile ilgili tedbirler hakknda karar kabul edilmitir. Bu kapsamda lkedeki btn kurulular beden eitimi ve sporun daha da yaygnlamas iin almalar srdrmlerdir. Ayrca fiziki artlar daha da gelitirmek iin stadyum, yzme havuzu, spor kompleksleri ve tesislerinin inasna da byk nem verilmitir. Ayn lde okullarda sporun yaygnlamas iin de giriimlerde bulunulmutur. Azerbaycan Hkmetinin alm olduu bu kararlar lkenin her tarafnda uygulanmaya balanm ve halk arasnda spor yaygnlamaya balamtr.

Azerbaycann ekonomik adan glenmesi neticesinde beden eitimi ve spor toplumun btn tabakalarnda, zellikle de ocuk ve kadnlar arasnda popler hale gelmitir. Beden eitimi ve sporun geliimine ve kitlesellemesine byk nem

127

veren Rusya Komnist (bolevik) Partisi Merkezi Komitesi (RK(b)PMK) ve SSCB Bakanlar Kurulu 2 Eyll 1981de Beden eitimi ve sporun daha da kitleselletirilmesi hakknda zel bir karar almtr. Bu karara gre Beden eitimi harekatnn, btn fiziki eitim sisteminin vazifesi, insanlarn salnn

artrlmasna, onlarn emek kabiliyetlerinin ve emek verimliliinin ykseltilmesine, vatann savunmasna hazr olmasna, gl, dayankl ve yksek manevi niteliklerin ekillenmesine, salkl ve mutlu bir neslin yetitirilmesine yardm etmektir. Eitim alan genlerin beden eitimi sisteminin gelitirilmesi iin de nemli admlar atlmtr. 30dan fazla snf olan okullarda okul dnda eitim veren retmenlerin maa arttrlmtr. rencilere beden eitimi iin ayrlan kaynaklar da oaltlmtr. Alnan bu karar iyi bir ekilde analiz eden Azerbaycan, sporun gelimesi iin her trl adm atmtr.

Azerbaycan Komnist Partisi Merkezi Komitesi, 26 Nisan 1983te Azerbaycanda beden eitimi ve sporun daha da yaygnlatrlmas ve daha iyi sporcular yetitirilmesi ile ilgili bir karar almtr. Bu kararla birlikte zellikle kylerde sporu daha da gelitirmek iin allmtr. Ayrca, lkenin 30dan fazla ilinde ocuk ve genler spor okullarnn almas iin almalar yrtlmtr. 1982 ylnda amah, Berde, ve Tovuz ehirlerinde ok amal kullanma uygun olan stadyumlar yaplmtr. Bu kapsamda 9 stadyum, 4 yzme havuzu ve 75 spor salonu ve birok spor tesisi yaplmtr. Bak Devlet Komisyonu tarafndan stadyum iinde atletizm pisti kullanma almtr. O dnemin kuru ile 1.25 milyon manat (1.5 milyon$) harcanarak yaplmtr. Alan bu pist Azerbaycanda atletizmde uluslararas standartlara uygun ilk ve tek kapal atletizm pisti olmutur. lkenin her kesinde tesislemede ciddi admlar atlmtr. 1981 ylnda Gencede sadece lkenin deil, ayn zamanda Kafkasyann da en byk ocuklar ve Genler Spor Kompleksi almtr.

SSCB halklarnn VIII. Spartakiadasna 1980lerin ilk yllarnda da hazrlklar srdrlmtr. Burada 32 spor branndan 28inde Azerbaycandan 394 sporcu mcadele etmitir. Birok Azeri sporcu SSCB spor ustas nvan alm, SSCB rekoru krm ve kendi lke rekorlarn da gelitirmilerdir. Azerbaycann btn

128

kurum ve kurulular zellikle satrancn gelimesi iin de youn almalar yrtmlerdir. Yaplan almalar neticesinde lkenin birok ilinde ocuk ve genler satran spor okullar almtr. 1983 ylnda lkede 4000 gen satrannn satran oynad 15 satran okulu bulunmaktadr. 1981 ylndan itibaren, Azerice ve Rusa olmak zere ayda iki defa ahmat ve ahmat gazeteleri baslmtr. Satranla megul olanlarn says 6000e ulamtr (5:212,214,215,217-219).

SSCB, 1984 Los Angeles Olimpiyat Oyunlarn boykot etmitir. Bunun yerine sosyalist lkeler Moskovada Dostluk-84 oyunlarn dzenleme kararn almlardr. Bu oyunlara sosyalist lkeler ile birlikte Avusturya, Kanada, Fransa, svire gibi lkelerin sporcular da katlmlardr. Burada 18 dnya rekoru ve 47 spor brannda 94 olimpiyat rekoru krlmtr. Azerbaycandan 16 sporcu katlmtr. Bu sporcular 11 altn, 2 gm ve 3 bronz madalya kazanmlardr (6:167,168).

lkenin btn spor tekilatlar, ocuk ve genlerin sportif faaliyetlere katlmas iin byk aba harcamlardr. Sadece 1985 ylnda 28 tane ocuklar ve genler spor okulu almtr. Bununla birlikte lkedeki okullarn says 253e ulamtr. lkenin spor yurtlarnda 40 ilden 543 ocuk bulunmaktadr. rencilerin 17. SSCB Spartakiadasnda Azerbaycan ocuk ve genler spor okullarnn rencileri 18 madalya kazanmlardr. Bunlardan 5i altn madalyadr. 20 kii ise SSCB spor ustas nvann almtr. Genler SSCB Spor Oyunlarnda 4 altn, 16s gm, 16s ise bronz madalya olmak zere toplamda 36 madalya kazanlmtr. Bu dnemde ocuk ve genler spor okullarnda 1639 antrenr almtr. Ayn zamanda greiler Avrupa ampiyonasnda altn madalya kazanmlardr. Ayrca, okullarda spor snflarnn almas da sporcu hazrlnda nemli bir aama olmutur. Okullardaki spor snflar Eitim Bakanl ve spor tekilatlarnn almalar neticesinde almtr. 1985 ylnda Azerbaycanda 59 spor snf almtr. Bu dnemde ocuklar ve genler arasnda sporun yaygnlamasnda ocuklar ve genler spor okullarnn rol byk olmutur. Sadece 1985 ylnda Sendikalar Birliine bal olarak 68 ocuklar ve genler spor okulu faaliyet gstermitir. Bu okullarda 28 bin renci ile birlikte, 836 tane de antrenr bulunmutur.

129

Rusya Komnist (bolevik) Partisi Merkezi Komitesi (RK(b)PMK)nin Kulplerden ve spor tesislerinden istifade edilmesinin daha iyi hale getirilmesi ile ilgili 12 Haziran 1985 tarihli karar, spor tesislerinin daha da gelimesine ve daha verimli kullanlmasna olanak salamtr. Bu karara bal olarak Azerbaycanda, spor tesislerinden yararlanmann iyiletirilmesi ile ilgili geni bir plan hazrlanmtr. Tesislerden daha rasyonel ve verimli bir ekilde yararlanmak iin, beden eitimcilerinin ve sporcularnn mesuliyetinin arttrlmas iin birtakm uygulamalar getirilmitir.

Azerbaycanda sporu kitleselletirme abalarnn odak merkezinde kadnlarn, zellikle de yerli Azeri kadnlarn ve rencilerin dzenli olarak beden eitimi ve spora ynlendirilmesi bulunmutur.

SSCB V. Yaz Ky Oyunlarnn 1985te Azerbaycanda yaplmas lkenin spor hayatnda nemli bir yere sahip olmutur. Oyunlarn yaplmas iin, spor tekilatlar nemli iler yapmlardr. lkenin birok ehrindeki spor tesisleri yenilenmitir. Azerbaycan bu oyunlarda 21 altn, 18 gm, 17 bronz madalya kazanmtr. Bundan nceki oyunlarda 8. olan milli takm, burada 4. olmutur. Ky sporcularnn yksek sportif baarlar kydeki emekilerin beden eitimi ve spora ilgisinin artmasnn, kylerin sosyal geliiminin ve sporun ky emekilerinin yaamlarna ok fazla nfuz etmesinin bir gstergesi olmutur. Sportif anlamda yaplan btn almalar neticesini gstermi ve Azeri sporcularn hem SSCBde hem de uluslararas spor kamuoyunda daha fazla tannmalarn salamtr. Bu dnemde beden eitimi kadrolarnn hazrl da baarl bir ekilde yrtlmtr. Azerbaycan Beden Eitimi Enstits ile birlikte Azerbaycan Pedagoji Enstitsde yksek eitimli spor uzmanlar hazrlamaya balamtr. 1985 ylnda APnin beden eitimi ve savaa hazrla giri fakltesi ilk mezunlarn vermitir. Azerbaycanda ilk defa 145 kii beden eitimi ve savaa hazrla giri retmeni diplomas almtr.

Genler arasnda sporun daha da yaygnlamas ve sportif baarlarnn arttrlmas iin Azerbaycan Eitim Bakanl 1985 ylnn Mays aynda Hankendi

130

ehrinde beden eitimi ve spor anabilim dallar bakanlarnn katlmyla gnlk bir seminer dzenlemitir. Burada Moskova, Kiev ve St. Petersburgun nl spor bilimcileri de bildirilerini sunmulardr. Azerbaycann deiik kurum ve kurulularndan birok spor bilimci de sunumlarn yapmlardr. Azerbaycan Eitim Bakanl spor bilimlerinin geliimine ok nem vermitir. 1978 ylndan itibaren Moskova, St. Petersburg, Kiev gibi daha birok ehirden nl spor bilimcilerin katlm ile tane spor bilimleri kongresi yaplmtr. Kongrede sunulan bildiriler daha sonra yaynlanmtr. Spor bilimcilerin yetitirilmesine ayrca nem verilmitir. Bu kapsamda ilk defa, APde beden eitimi teorisi ve metodolojisinde yksek lisans program almtr. Tez savunmas yapacak olan renciler, Moskova, St. Peterburg ve Kievdeki zel uralara gnderilmilerdir. Satrann geliimi iinde zel bir aba gsterilmitir. lkenin il ve ilelerinde 24 bin kiinin megul olduu 44 satran okulu faaliyet gstermitir.

Btn bu sportif gelimelere ramen ocuklarn ve rencilerin sportif eitiminde ve iyi sporcularn hazrlanmasnda baz eksiklikler gzlenmitir. Birok okulda derse girmeden nce sabah cimnastii yaplmam ve beden eitimi dersleri ok dk seviyede uygulanmtr. On binlerce ocuk genellikle beden eitimi derslerinden muaf tutulmutur. renciler arasnda yarmalara katlm oran %60 gememitir. Spor okullarnn veriminin dk olmasnn nedenleri arasnda, yetenekli ocuklarn seiminin iyi bir ekilde yaplmamas da etkili olmutur. Bu sebeple okullara kayt yaptran birok renci daha sonra kaytlarn sildirmilerdir. Bu okullarn kalitesinin dk olmasnda iyi bir antrenman programlarnn olmamas ve antrenrlerin de mesleki adan yetersiz olmalarnn pay byk olmutur. Antrenrlerin geneli birden fazla i yapmlardr. 1639 kadrolu antrenrn sadece %53.1i niversiteden mezun olmutur. Ynetim kadrosunun da te biri niversite diplomas almamtr (5:220-224,226,228).

Seoul Olimpiyat Oyunlarna Azerbaycandan 19 sporcu katlmtr. Azeri sporcular, 3 altn, 1 gm ve 2 bronz madalya kazanmlardr (3:48). Azerbaycan sporcularnn yksek baarlar elde etmesi beden eitimi ve spor kadrolarnn baarl bir ekilde hazrlanmas ile mmkn olmutur. yi sporcular ve spor adamlar kendi

131

sportif beceri ve yeteneklerini gelitirmek iin dzenli olarak, SSCBnin iyi olan beden eitimi kurulularna gnderilmilerdir. Gen spor adamlar yksek lisans yapmak iin Moskovaya, St. Peterburga ve Kieve gitmilerdir. 1990 ylnda lkenin btn eitim kurumlarnda beden eitimi derslerini, o alann uzmanlar vermilerdir. Azerbaycann beden eitimi tekilatlarnda 17 bin beden eitimi retmeni grev yapmtr. Bunlardan 11700 niversiteden mezun olmutur. 1990l yllarn balarnda Azerbaycan halknn te biri sporla megul olmu, altda biri ise spor kurulularnda almtr. lkede bulunan btn kurum ve kurululara ait takm says 8000e ulamtr. Ayrca, 70 tane stadyum, 2000den fazla futbol sahas, 30dan fazla yzme havuzu, 1300 spor salonu ve 9000e yakn oyun sahas bulunmaktadr. lkedeki sportif kurulularda alan spor adamlarnn %90 ya niversite ya da liselerin spor blmlerinden mezun olmulardr. 90l yllarn balarnda okullarda 7000 beden eitimi retmeni eitim vermitir. Hepsi kendi alannda uzmanla sahip olmulardr. Bu yllarda beden eitimi ve sporun gelimesi ve halk arasnda daha da yaygnlamas iin birtakm devlet kararlar kabul edilmitir. Sporun gelimesi iin ayrlan kaynak arttrlmtr. Bir dizi modern spor tesisi yaplm, beden eitimi ve spor kadrolar geniletilmi, spor uzmanlarnn hazrlnn kalitesi ykselmi, sporla ilgilenenlerin says artmtr. lkede 42 spor brannda faaliyet gsterilmitir. Bunlardan 10u milli spor branlar olmutur.

Halkn

spora

olan

ilgisinin

artmas,

beden

eitimi

tekilatlarnn

kitlesellemesinin ve sosyo-pedagojik neminin artmasna, sportif eitimin kalitesinin ykselmesine, anlamnn genilemesine ve verimliliin artmasna, Azerbaycan sporcularnn uluslararas yarmalarda baarlarnn artmasna neden olmutur. lkenin birok sporcusu Olimpiyat, Dnya ve Avrupa ampiyonu olmulardr (5:229-232).

6.2.3. Bamszlk Dneminde Azerbaycanda Spor Ynetimi

Azerbaycanda 80li yllarn sonu, 90l yllarn banda toplumsal hayatn dier alanlarnda olduu gibi Azeri sporunun geliimi de durmutur. Bu dnemde toplumu olumsuz olarak etkileyen siyasi, ekonomik ve ideolojik problemler

132

yznden lkede genler ve spor siyasetine yeteri derecede nem verilememitir. Sovyetler Birlii dneminde kazand baarlarla btn dnyada n yapm sporcularn byk ounluu kt yaam artlarndan dolay lkeyi terk etmek zorunda kalm, yaplan spor tesisleri de bakmszlk yznden kullanlamaz hale gelmitir (1:14). SSCB 90l yllarn banda dalmtr. Azerbaycan 18 Ekim 1991de bamszln ilan etmitir. Bamszlkla birlikte, Azerbaycan sporcular uluslararas spor arenasnda kendi lkeleri iin mcadele etmeye balamlardr. lkede beden eitimi ve sporun gelimesine Milli Olimpiyat Komitesinin kurulmas, ulusal federasyonlarn uluslararas federasyonlara ye olmas nemli bir katk salamtr. Beden eitimi ve sporda mevcut olan zengin kltrel miras Azeri sporunun daha da gelimesi iin nemli bir kaynak oluturmutur. Devlet kurumlar ve Milli Olimpiyat Komitesinin destekleriyle Azerbaycanda sporun altyaps daha da gelimitir. 2 Kasm 1992 ylnda Azerbaycan Milli Olimpiyat Komitesi (AMOK) Avrupa Olimpiyat Komitesine, 24 Eyll 1993te de Uluslararas Olimpiyat Komitesi (IOC)ne ye olmutur. 1993 ylnn sonlarnda 14 tane olimpik spor federasyonu, uluslararas federasyonlara ye olmulardr.

Bamsz

Azerbaycann

spor

tekilatlarnn

esas

vazifesi

lkedeki

sporcularn saysnn daha da arttrlmas ve alnan sportif baarlarn seviyesinin daha st noktalara tanmas olmutur. Bu amalar dorultusunda, antrenman sistemlerinin daha da gelitirilmesi, tesisleme orannn arttrlmas ve antrenrlerin uzmanlklarnn ykseltilmesi zorunlu olmutur. Azerbaycan olimpik sporlara daha fazla nem vermitir. Birok spor brannda her yl il ve lke ampiyonalar yaplmtr. Azeri sporcular Olimpiyat Oyunlar, Dnya ve Avrupa ampiyonalar gibi birok uluslararas ampiyonaya katlmlardr. 90l yllarn balar bamsz Azerbaycan Cumhuriyetinin beden eitim harekatnn ekillenme dnemi olmutur (5:233,234). Bamsz Azerbaycan milli takmlar ilk defa 1992 ylnda Barselona Olimpiyat Oyunlarna Bamsz Devletler Topluluu (BDT) iinde katlmlardr. Azerbaycandan joducu Nazim Hseynov, cimnastiki Valeri Belenki, eskrimci lgar Memmedov, atc Valeri Timoxin ve masa tenisi Valentina Popova katlmlardr (46:211). Judocu Nazim Hseynov lkeye ilk olimpiyat altn madalyasn getirmitir. 1988 Seoul Olimpiyatlarnda altn madalya kazanan lgar Memmedov, bu

133

olimpiyatlarda beinci olmutur. Valeri Belenki ise takm yarmalarnda altn, bireysel yarmalarda bronz madalya kazanmtr. Bu olimpiyatlar Azerbaycan olimpiyat tarihinde yeni sayfalar amtr (1:32,33). Ayn yl iinde Azerbaycan boks, halter, gre ve atclk gibi birok branta madalyalar kazanmtr. Sadece 1993 ylnda Azeri sporcular deiik branlardaki Dnya ampiyonalarnda 27 madalya (9 altn, 12 gm, 6 bronz), Avrupa ampiyonalarnda ise 33 madalya (14 altn, 11 gm, 8 bronz) kazanmlardr. 1995 ylna gelindiinde ise 23 altn madalya kazanlmtr (5:234,235).

Azerbaycan genliinin tekilatlanmas, genler ile ilgili faaliyetlerin tek merkezden ynetilmesi amacyla 26 Temmuz 1994 tarihinde Genlik ve Spor Bakanl kurulmutur (26:5). Haydar Aliyev yeni kurulan bakanla nemli vazifeler vermitir. Bu vazifeler; Azerbaycan devletinin genler siyasetinin daha iyi yrtlmesinden, Azerbaycanda sporun gelimesinden, Azerbaycann gl bir devlete evrilmesi srecinde genlerden daha verimli istifade edilmesi ve btn bunlar iin sosyal, siyasi, ekonomik ve teknik alt yapsnn oluturulmasndan ibaret olmutur. Ayrca gen neslin eitimi, onlarn sosyal, fiziki ve ruhsal adan geliimini salayacak faaliyet alanlarnn eitlendirilmesi, genlerin evrensel deerlere sahip olmas, sporun uluslararas seviyeye ykseltilmesi, beden eitimi ve sporun kitleselliinin salanmas gibi birok nemli faaliyeti Bakanlk yrtmtr. Bu Bakanlk daha sonra Genlik Spor ve Turizm Bakanlna dntrlmtr. 5 Mart 1995te Azerbaycan Cumhurbakan Haydar Aliyev yeni bir kanun hkmnde kararname imzalamtr. Bu kararnameye gre, halk arasnda salkl yaam tarznn yaygnlamas ve beden eitimi ve sporun altyapsnn gelitirilmesi, bu alana btn halkn yardmnn salanmas amacyla genlerin spora olan ilgisinin arttrlmas ve Azerbaycan sporunun uluslararas arenaya kmasna gerek bir zemin oluturmak iin Azerbaycan Cumhurbakanna bal Spor Fonu kurulmutur. Ayn yl iinde baz sporcularn mkafatlandrlmas ile ilgili bir kararname karlmtr. Buna gre Olimpiyat ampiyonu Nazim Hseyinov hret adl devlet nian, 12 kii de Tereggi (ilerleme) adl madalya ile dllendirilmitir. Ayrca bu sporcularn birouna bir mr boyu maa balanmtr. Haydar Aliyev birok kez genlerle bir araya gelmi, 1996 ylnda yaplan I. Genler Forumuna katlm ve ylda bir

134

yaplmasn istemitir. Bu dnemde beden eitimi ve spor ile, devlet genler siyaseti hakknda kanunlar kabul edilmi, sporcularn yaam standartlar ve antrenman yerleri yldan yla daha iyi hale getirilmitir (1:17-22).

Azerbaycan 1996 Atlanta Olimpiyat Oyunlarna 23 sporcu ile katlm ve grete Namig Abdullayev gm madalya kazanmtr. Bu dnemde Azerbaycan Hkmetinin uluslararas spor kamuoyu ile de ilikileri genilemitir (5:235).

Haydar Aliyev, 1997 ylnda forumun birinci yl dnmnde, 2 ubat Genler Gn ilan etmitir (1:26). Azerbaycanda bamszln yeniden kazanlmasyla, gen cumhuriyet, tm alanlarda olduu gibi sporda da uluslararas arenaya kma ans kazanmtr. lkedeki spor hayatnda kkl reformlar yaplmas ihtiyac sonucunda AMOKun 31 Temmuz 1997 tarihinde yaplan Genel Kurulunda Komitenin yeni ynetim kurulu belirlenmi, lham Aliyev bakan seilmitir. Yeni ynetim kurulu ilk olarak cumhuriyetin kamu spor kurumlaryla iletiim kurmu, milli spor federasyonlarnn durumunu incelemi ve bu alma sonucunda federasyonlarn faaliyetleri aktifletirilmitir. AMOK Yrtme Kurulunun 1997 ylndaki toplantsnda Sidney Olimpiyatlarna hazrlk iin program ve komite komisyonlar belirlenerek onaylanm ve Milli Olimpiyat Akademisinin

oluturulmas hakknda karar alnmtr. AMOK, sporcularn sosyal durumunu aratrarak, gelecek vaat eden sporcular ve antrenrleri iin cretlendirme esasnamesini onaylamtr. Bu esasnameye dayanarak, 1998 ylnda baz sporcular ve onlarn antrenrleri iin AMOK aylk cret demeye balamtr. 1998 ylnn ilk aylarndan itibaren sporcularn yarmalara katlmasn salama, hazrlk iin kamp yerleri ayarlama vb. konularda faaliyete geilmitir (28:60,61). 1998-2004 yllar arasnda sporcular iin 5 milyar manattan (1.2 milyon$) daha fazla para harcanmtr. Sporculara verilen maddi destek, tesislemenin artmas ve yksek seviyeli antrenrlerin saysnn oalmas, sporcularn uluslararas arenada gsterdikleri baary olumlu etkilemitir. 1997de 136, 1998de 168, 1999da 166, 2000de 160, 2001de 173, 2002de175, 2003de 188 madalya kazanlmtr. Sadece 2000-2003 yllarnda, ou olimpik sporlarda olmak zere, Azeri sporcular deiik uluslararas yarmalarda 500den fazla madalya kazanmlardr. Azerbaycan, 2000 ylndaki

135

Sidney Olimpiyat Oyunlarnda 200 lke iinden 34. olmutur. Serbest grete Namig Abdullayev, atclkta Zemfira Meftahedinova altn, boksta Vugar Elekberov bronz madalya kazanmlardr. 2000 ylnda Azerbaycan boks tarihinde ilk defa Genler Dnya Boks ampiyonasnda Ferhad Acalov ampiyonann en teknik sporcusu nvann alarak, altn madalya kazanmtr. Ayn yl iinde Nizami Paayev genlerde halter Dnya ampiyonu olmutur. Serbest grete ise Ceyhun Zahidov Avrupa ve Dnya ampiyonu olmutur. 2001-2003 yllar arasnda judo, boks, sambo grei branlarnda birok madalya kazanlmtr. Satran Teymur Recebov ise dnyann en gen gross master (byk usta) nvann almtr (5:235,236).

lkede k sporlarnda da sporcular mcadele etmeye balamlardr. 1998 ylnda Azerbaycann 5 sporcusu ilk defa Nagano ehrindeki K Olimpiyat Oyunlarna katlmlardr. 2002 ylnda Salt Lake City ehrinde yaplan XIX. K Olimpiyat Oyunlarna Azerbaycan 4 sporcu ile katlmtr. 2006 ylnda Torinoda yaplan XX. K Olimpiyat Oyunlarna ise 2 sporcu ile katlmtr. Her olimpiyat oyununda da Azeri sporcular madalya kazanamamlardr (51:105,112,117). Azerbaycanda 90l yllarn ikinci yarsnda elde edilen yksek sportif baarlardan dolay, uluslararas federasyonlar birok organizasyonu Azerbaycanda

gerekletirmitir. Bunlardan bazlar unlardr:

1- 1996 Uluslararas Enver oudri Boks Turnuvas 2- 1999 IV. Genler Boks Avrupa ampiyonas 3- 2002 Serbest Gre Avrupa ampiyonas 4- 2002 Genler Satran Avrupa ampiyonas 5- 2003 Genler Satran Dnya ampiyonas 6- 2003 Ritmik Jimnastik Dnya Kupas 7- 2003 Genler Judo Avrupa ampiyonas

Azerbaycanda voleybol, hentbol, futbol, im hokeyi gibi daha birok branta uluslararas organizasyon yaplmtr. Bu yllarda Azerbaycann Bak, Gence, eki, Nahvan, Berde, Guba, Lenkeran ehirlerinde modern spor kompleksleri yaplmtr. Bakde uluslararas standartlarda krek ve atclk tesisleri ina edilmi ve birok

136

spor tesisi de yenilenmitir. Ayrca Bak, uluslararas spor organizasyonlarnn yapld popler bir ehir haline gelmitir. Spor ile ilgili birok yayn kmaya balamtr. 1998 ylnda Olimpiya ve 2004 ylnda Sportsmen dergileri, 2001 ylnda AMOK tarafndan Olimpiya Dnyas gazetesi karlmaya balanmtr.

T Askerov (2008, elektronik posta) ile yaplan grmede spor yaynlar ile ilgili u bilgileri aktarmtr. lki 1932 ylnda yaynlanmaya balayan dman Gazetesi Sovyet dneminde Beden Eitimi ve Spor Komitesi tarafndan karlm ve gnmzde Genlik Spor ve Turizm Bakanl karmaya devam etmektedir. Sadece bamszln ilk yllarnda yaynlanmayan gazete, Sovyet dneminde Azerice ve Rusa yaynlanmtr. Tirajnn 100.000lere kt dnemlerde olmutur. Henz lkede bu rekoru kran gazete olmamtr. Gnmzde Futbol+, Futbol+gol, empion, Het-trik, AFFAya bal olarak Futbol Dnyas gazeteleri yaynlanmaktadr.

Gnmz Azerbaycan spor medyas, zellikle devlet ile dorudan veya dolayl ilikisi olan medya organlar, Azerbaycanda spor ilgili konularda nesnel davranmadklar sylenebilir. nk, Devletin olumsuz spor politikalarn

eletirememektedirler. Spor ile ilgili problemlere yeterince temas etmedikleri grlmektedir. Bu uygulamalar spor alannda yaynlanan kitaplarda da grmek mmkndr. Gnmzde spor ile ilgili yaynlanan birok yazl kaynakta devletin spor siyaseti ile ilgili olumsuz ifadelere rastlamak ok zordur. Bu da yazl kaynaklarn gvenilirlii konusunu gndeme getirmektedir.

Azerbaycan Beden Eitimi ve Spor Akademisi retim yeleri ve rencileri, her yl spor bilimleri ile ilgili konferanslar yapmaya balamlardr. 18 Nisan 1998 ylnda Milli Olimpiyat Akademisi kurulmutur. Olimpiyat Akademisi olimpizmin ruhunu insanlara aktarmak iin bilimsel konferanslar ve sempozyumlar

dzenlemitir. Bak, gerek Avrupa gerekse Uluslararas lekli birok sportif toplant ve yarmann yapld yer haline gelmitir. Bu kapsamda 6 Nisan 2001de Uluslararas Olimpiyat Komitesinin olaan toplants Bakde yaplmtr (5:236238).

137

lk defa 27 Aralk 1997 ylnda Beden Eitimi ve Spor hakknda kanun kabul edilmitir. Kanun 4 blm ve 30 maddeden olumutur (47:63). 2003 ylna kadar Azerbaycann 50den fazla federasyonu uluslararas federasyonlara ye olmulardr. Bunlardan 23 tanesi olimpik spor federasyonudur. lkede resmi kaytlarda 58 federasyona ulalmtr. Azerbaycann bamszlk yllarnda boksta birok baar elde edilmitir. Azerbaycan Boks Federasyonu Bakan Prof. Dr. Aacan Abiyevin sayesinde 1992-2003 yllar arasnda birok Azeri boksr Avrupa, Dnya ve Olimpiyat ampiyonu olmutur. 1993-2003 yllar arasnda uluslararas boks turnuvalarnda 112 altn, 99 gm ve 187 bronz madalya kazanlmtr. Ayn dnemde (1993-2003), dier branlarda Avrupa, Dnya ve Olimpiyat Oyunlar gibi byk organizasyonlarda 21 altn, 23 gm, 39 bronz madalya kazanlmtr. Aacan Abiyev, IOCnin karar ile 2004 Atina Olimpiyatlarnn boks

msabakalarnda genel sekreter olmutur.

Azerbaycan greileri de nemli baarlar elde etmilerdir. Bamsz Azerbaycann ilk madalya alan sporcular greiler olmulardr. 2004 ylnda Gre Dnya Kupas Bakde yaplmtr. Azerbaycan, finalde Rusya milli takmna galip gelmi ve Dnya Kupasn kazanmtr. Azerbaycan bu zaman zarfnda birok branta iyi dereceler elde etmi ve birok madalya kazanmtr.

Azerbaycanda

baarl

sporcularn

ve

beden

eitimi

kadrolarnn

hazrlanmasnda Beden Eitimi ve Spor Akademisinin byk hizmetleri olmutur. Bu byk eitim kurumunda Avrupa ve Dnya ampiyonalar ile Olimpiyat Oyunlarnda birok madalya kazanm sporcular eitim almlardr. Cumhurbakan tarafndan stn hizmetlerinden dolay 4 retim yesine eref Ordeni (eref madalyas), 9 retim yesine Tereggi Madalyas ve 21 retim yesine de lkenin Emektar retmeni nvan verilmitir. Trkiyeden ve randan da birok renci lisans ve yksek lisans eitimlerini burada tamamlamlardr. Beden eitimi ve spor sahasnda hazrlanan uzmanlarn says srekli artmtr. Hkmetin 23 Mart 1999 tarihli karar ile Azerbaycan Devlet Beden Eitimi Enstits, Beden Eitimi ve Spor Akademisine evrilmitir. 25 Mart 2002 ylndan itibaren de Bak Beden

138

Eitimi Meslek Yksekokulu, Beden Eitimi ve Turizm Kolejine evrilmitir. Sadece 2002-2003 yllarnda Akademide 1452, kolejde ise 276 kii yetitirilmitir. Azerbaycann bamszlk yllarnda lkedeki spor bilimlerinin gelimesi, antrenman uygulamalarnn daha iyi seviyelere karlmas, yazl kaynaklarn hazrlanmas gibi birok nemli iler yaplmtr. Akademide yaplan bilimsel aratrmalar sayesinde hem bilim adamlar kendilerini daha fazla gelitirmi hem de st dzey sporcular yetitirilmitir.

Azerbaycan sporcular SSCB milli takmlarnda Olimpiyat Oyunlarna katld yllar arasnda (1952-1988) 10 altn, 12 gm ve 6 bronz madalya kazanmtr. Bu Olimpiyat Oyunlarna 52 Azeri sporcu katlmtr. Bamszlk yllarnda ise sadece iki Olimpiyat Oyununda (1996-2000), 54 kiiden oluan milli takm 8 ayr branta oyunlara katlm, 2 altn, 1 gm ve 1 bronz madalya kazanmtr. Sadece 2003 ylnda lkenin sporcular 188 madalya kazanmlardr. Bunlarn 74 olimpik spor branlarna aittir. Sporcularn uluslararas alanda elde ettikleri baarlar devletin spora verdii destein ak bir gstergesi olmutur. Azeri birok hakem Avrupa, Dnya ampiyonlar ve Olimpiyat Oyunlarnda hakemlik yapmtr. Birok Azerbaycanl spor adam lkelerini uluslararas federasyonlarda ve spor tekilatlarnda temsil etmitir (5:239-245). Uluslararas hakem olan, Prof. Dr. Aacan Abiyev, AIBA Ynetim Kurulu ile Bilim ve Aratrma Komisyonu yesidir (www.aiba.org, 07.05.2009).

Haydar Aliyevin hem SSCB (1969-1982), hem de bamszlktan sonra (1993-2003) Azerbaycann ynetiminde olduu dnemlerde halkn sosyo-ekonomik, sosyo kltrel yapsnn, eitimin, bilimin ve lkenin savunma gcnn gelitirilmesi ile birlikte, insanlarn salkl bir yaama sahip olmas amacyla beden eitimi ve sporun kitlesellemesi ve sporcularn uluslararas yarmalarda iyi sonular elde etmesi iin nemli iler grm ve spora devaml ilgi gstermitir (52:5).

139

Azerbaycanda 1.5 milyondan fazla insan spor yapmaktadr. Azeri sporcular 40a yakn yaz ve k sporlarnda uluslararas yarmalara katlmlardr. Birok lke Azerbaycanl antrenrleri kendi sporcularn hazrlamak iin lkelerine davet etmitir.

Azerbaycan Hkmeti Olimpiyat Oyunlarna hazrlkla ilgili zel bir kararname karmtr. Buna bal olarak da Organizasyon Komitesi kurulmutur. Azerbaycanda olimpiyatlarda baarl olmu sporcular Milli Kahraman ilan edilmitir. 1996 ylndan itibaren, lkede olimpik hareket daha da yaygnlam, olimpik programa gre yaplan uygulamalar lke genelinde hayata gemi, Olimpiyat Oyunlarna hazrlk ve katlm devlet tarafndan yrtlmtr. Milli Olimpiyat Komitesi, Genlik Spor ve Turizm Bakanl, Spor Tekilatlar ve Federasyonlar hazrlk srecini beraber yrtmlerdir. 2004 Atina Olimpiyat Oyunlarna 166 sporcu ve 18 spor brannda hazrlklara balanmtr. Fakat, 38 sporcu, 10 branta olimpiyatlara katlabilmitir. Azerbaycanda ferdi branlarn hazrl, takm sporlarna gre daha ileri seviyede olmutur. Azerbaycan Atinada gre, judo, boks, halter, taekwondo, atletizm, atclk, yzme, eskrim ve ritmik jimnastik branlarnda mcadele etmitir. Azerbaycan ilk defa teakwondo ve ritmik jimnastik branlarnda olimpiyatlara katlmtr. Azerbaycan Sidney

Olimpiyatlarnda 2 altn ve 1 bronz madalya kazanarak 34., Atina Olimpiyatlarnda ise 1 altn ve 4 bronz madalya kazanarak 48. olmutur.

Azerbaycanda sporun her ynden gelitirilmesi 1997 ylnda kabul edilen Beden Eitimi ve Spor Hakknda kanun ile dzenlenmitir. Beden eitimi ve spor hakkndaki kanunun 1. maddesine gre, lkede beden eitimi ve sporun gelitirilmesi devlet siyasetinin bir parasdr. Kanunun yerine getirilmesi amacyla Bakanlar Kurulunun 30 Austos 2004 tarihli kararnamesiyle Beden eitimi ve sporun geliiminin devlet program onaylanmtr. Program 2005-2008 yllarn kapsam, yaplmas gerekenler ve sporun geliim yollar belirtilmitir. Devlet program sporun geliimi ile ilgili, lkede faaliyet gsteren btn sportif tekilatlarn, zellikle bakanlklarn, komitelerin, irketlerin ve il zel idarelerinin bnyesinde bulunan sosyal birlik ve tekilatlarna nemli ykmllkler vermitir. Bylelikle, 2005-2008

140

yllarnda Azerbaycanda beden eitimi ve sporun geliimi devlet programna uygun olarak hayata geirilmi ve amalar tayin edilmitir. Devlet hem kitle sporunu hem de elit sporu gelitirmek iin almalar yrtmtr. Haydar Aliyev dneminde balatlan sporda tesisleme almalar, bugnde Cumhurbakan lham Aliyev tarafndan devam ettirilmektedir. Kabul edilen kanun, daha salkl bireylerin yetitirilmesi ve st dzey sporcularn hazrlanmas srecinde devlet kurumlarnn ve toplumsal tekilatlarn grevlerini ak bir ekilde belirtmitir. ada seviyede Azerbaycanda beden eitimi ve sporun gelitirilmesi Genlik Spor ve Turizm Bakanl, Milli Olimpiyat Komitesi, kamu ve sivil spor tekilatlar, kulpler, eitim kurumlar ve sporla ilgili dier kurulular tarafndan yrtlmektedir. Bu kurulularn hepsi kitle sporu ve elit sporunu beraber yrtmektedirler.

Azerbaycan spordaki baarsn 2005 ylnda yapm olduu iki uluslararas organizasyon ile tekrar gstermitir. Bakde 15. Erkekler, 8. Bayanlar Genler Teakwondo Avrupa ampiyonas yaplmtr. ampiyonaya 36 lkeden 336 sporcu katlm ve o zamana kadar yaplm en yksek katlml organizasyon olmutur. Azerbaycan, 9 erkek 7 bayan sporcu ile katlm ve 3 altn olmak zere 9 madalya kazanmlardr. Ayn yl iinde Bakde o dnemin Uluslararas Boks Birlii (AIBA)nn bakan olan Enver oudri ansna dzenlenen uluslararas boks turnuvasna 17 lkeden 140dan fazla sporcun katlm ve Azerbaycan milli takm birinci olmutur (5:245,247,248,250-252).

Azerbaycan, 2004 Atina Paralimpik Oyunlarnda 2 altn, 1 gm ve 1 bronz madalya kazanrken (1:117), 2008 Pekin Paralimpik Oyunlarnda ise 10 madalya kazanmtr. 148 lkeden 4000den fazla sporcunun katld oyunlarda judoda lham Zakiyev altn, Tofik Mamedov ve Kerim Sardarov gm, Ramin bragimov ise bronz madalya kazanmtr. lham Zakiyeve Cumhurbakan tarafndan eref madalyas verilmitir. Glle atmada ise iki dnya rekoru kran Olohan Musayev altn madalya kazanmtr. Bu baars neticesinde, Cumhurbakannn talimatyla zel olimpiyat bursu balanmtr (23:117). Dier madalya kazanan sporcular ise unlardr: Erkekler adm atlamada Zeyniddin Bilalov gm, Vladimir Zayets bronz, erkekler uzun atlamada Oleg Panyutin bronz, erkekler 200 metrede Vugar

141

Mehdiyev bronz, erkekler 400 metrede Rza Osmanov bronz madalya kazanmlardr. Azerbaycan bu sonularla lkeler sralamasnda 38. olmutur (www.

results.beijing2008.cn, 31.05.2009).

Azerbaycanda beden eitimi ve spor halk arasnda yaygn hale gelmi ve genlerin genel eitim sistemi ierisinde nemli bir yere sahip olmutur. Beden eitimi ve spor devletin ekonomik, bilim ve kltr sahasnda elde ettii baarlarla doru orantl olarak gelimektedir. Bak, 2016 Olimpiyat Oyunlarna aday olmutur. 2008 ylnda Atinada yaplan IOC Ynetim Kurulu toplantsnda Chicago (ABD), Tokyo (Japonya), Rio de Janerio (Brezilya) ve Madrid'in (spanya) n elemeyi getii bildirilmitir. Prag (ek Cumhuriyeti), Bak (Azerbaycan) ve Doha (Katar) ise elenmitir.

M Rstemli (2008, szl grme)ye gre Baknn 2016 Olimpiyat Oyunlar adayl tamamen reklam amaldr. Bizim olimpiyat oyunlar yapma potansiyelimiz u an yoktur. ehir asndan da spor asndan da yeterli deiliz. Gelen sporcular arlamaya ne otelimiz var, ne de yollarmz var. Bizim bu aday ehirlerle mcadele etmemiz ok zordur.

Sovyet dneminde Azerbaycandan 52 sporcu SSCB milli takmlar iinde mcadele etmitir. Azeri sporcular Sovyet dneminde katld 9 Olimpiyat Oyununda 10 altn, 12 gm, 6 bronz madalya kazanmasna ramen, bamszlkla birlikte 4 Olimpiyat Oyununa 135 sporcu ile katlmtr. Bu drt Olimpiyatta 4 altn, 3 gm, 9 bronz madalya kazanmtr.

T Askerov (2008, elektronik posta) ile yaplan grmede, gnmz Azerbaycanndaki sporda yaanan baz problemleri u ekilde ifade etmitir. Bamszlk dneminde lkede yaanan olmusuz koullardan dolay spor hi kimseyi ilgilendirmiyordu. lham Aliyevin Milli Olimpiyat Komitesi Bakan seildikten sonra, sporda devletin destei grlmeye balanmtr. Bu dnemden itibaren ben sporumuzu memur sporu olarak adlandryorum. imdiye kadar btn

142

federsyonlara memurlar ve bakanlar bakanlk yapmaktadrlar. rnein, Taekwondo Federasyonuna Olaanst Haller Bakan Kemaleddin Haydarov, Hentbol Federasyonuna Ekonomi Geliim Bakan Haydar Babayev, Satran Federasyonuna Milli Bankann Bakan Elman Rustamov, Futbol Federasyonuna Devlet Petrol irketinin Bakan Rovnag Abdullayev, Ritmik Jimnastik Federasyonuna Milletvekili ve Cumhurbakannn ei Mehriban Aliyeva, Voleybol Federasyonuna Ulatrma Bakan Ziya Mammadov vb. bakanlk etmektedirler. Azerbaycanda spor aslnda memurlarn rekabetine evrilmitir. Kimin takm ya da sporcusu daha iyi sorusuna cevap aranmaktadr. Azerbaycanda spor devletin ya da iktidarn reklam iindir. Her yl 4-5 spor kompleksi ina edilmektedir. Son 6-7 ylda Azerbaycann birok yerinde 50ye yakn spor kompleksleri ve tesisleri ina edilmitir. Fakat, insanlarn ou buralara gidip, spor yapmaya para ve zaman bulamamaktadrlar. Bu spor kompleksleri iyi bir gelimedir. Ama Olimpiyat Oyunlarn dzenlemek iin yeterli deildir. Azerbaycanda bu kadar spor kompleksi ina edilmesine ramen, bakent Bakde sedece iki tane iyi futbol stadyumu vardr. Biri 29000, dieri 8000 seyirci kapasitelidir.

Azerbaycanda bayan sporcularn says hibir zaman istenilen seviyeye ulamamtr. Azerbaycan bayan milli takmlarna baktmzda Rus ve Ukrayna asll sporcularn arlnn daha fazla olduu grlmektedir.

Azerbaycan milli takmlar iinde birok yabanc sporcu bulunmaktadr. Grete Dastanllarn, bayan voleybolda Ukraynallarn, bayan im hokeyinde Korelilerin arl gze arpmaktadr. Ayrca birok Avrupa lkesinde vatandalk almak ok zor iken, bu Azerbaycanda ok kolay gereklemektedir (86:12). Btn bu gelimeler Azeri sporunu olumsuz etkilemektedir.

Gnmzde

Azerbaycanda

sporda

zerklik

konusunda

ve

altyap

almalarnda nemli eksiklikler bulunmaktadr. Alt yapdan yeterli sporcu yetimedii iin, baarda sreklilik salanamamaktadr. Sporda tesislemede nemli admlar atlmasna ramen, halkn tamam bu tesislerden yararlanamamaktadr.

143

Gnmzde bu tesislerden genellikle milli takmlar ve ekonomik durumu iyi olanlar yararlanmaktadr.

E elikel (2008, szl grme)e gre, Azerbaycanda sporda ciddi sorunlar bulunmaktadr. Ayn branta birden fazla yetenekli sporcuyu bulmann zor olmasndan dolay bireysel sporlar, takm sporlarna nazaran daha n plandadr. Spor camiasnda uzman insanlarn eksiklii szkonusudur. Devlet sporu, sporcuyu ve kulpleri yeterince desteklememektedir. Kulpler henz irketleme srecine girmemitir. Gnmzde spor henz iyi bir gelir kayna olarak grlmemektedir. nsanlar spora meslek olarak bakmamaktadrlar. Profesyonellik ok alt seviyededir. Trkiyede olduu gibi spora kaynak aktarm salayacak bir Spor-Toto Tekilat bulunmamaktadr. nsanlarn spora ilgisini ekecek iddia gibi oyunlar

bulunmamaktadr. Kanunlar bu tr uygulamalara izin vermemektedir. Dk yaam standartlarna sahip insanlara, birden yksek yaam standartalar sunduunuzda o kiiden istenilen verim alnamamaktadr. Bugn Azerbaycanda insanlarn

ncelikleri farkldr. Azerbaycanda sporda tarafszlk konusunda ciddi skntlar yaanmaktadr. Hakem says ok azdr. Ekonomik g her eyi ynlendirmektedir. rnein; futbol liginde ampiyon ile lig sonuncusu arasnda ciddi puan fark bulunmaktadr. Ya da bir sezon ampiyon olan hatta UEFAya giden bir takm, bir sonraki sezonda ligde dahi olmayabilir. Gnmz Azerbaycan artlarnda federasyon bakannn bakan olmas kanlmazdr. Ynetimde sivil kiiler olursa sportif gelime seviyesi daha da der. Devlet eitli kurum ve kurululardan sporu desteklemelerini istemektedir. Henz bir sponsorluk yasas bulunmamaktadr. Gnmz spor bilimcileri gncel bilgileri takip edememektedirler. Azerbaycan hzl gelimektedir. Bu gelime spora da zaman iinde yansyacaktr.

Gnmzde, halkn spora yaklamnda da deiimler gzlenmektedir. Baknn Nesimi ilesindeki Sovyet dneminden kalan spor alanlarn gezerken, insanlarla yaptm rportajda Sovyet bitti spor bitti ifadesini kullanmlardr.

Azerbaycanda

yaanan

ekonomik

sorunlar

insanlar

farkl

yollara

srklemektedir. Bata rvet gibi yollarla insanlar ekonomik problemlerini

144

zmenin aray iindedirler. Bu durum sporu da olmusuz etkilemektedir. Ekonomik durumu kt olan halk spor yapmak istediinde devletin spor tesislerine para demek durumundadr. Bundan dolay insanlar spor yapamamaktadrlar.

Tablo 4: Yllara gre baz spor parametrelerindeki deiiklikler (5:252). PARAMETRELER 1992 1996 2000 2004 2008 (Tahmini) Spor yapanlarn says (genel) Bayanlarn says Spor branlarnn says Spor tekilatlarnn says (genel) Spor takmlarnn says Spor cemiyetleri ve kulpleri says Spor federasyonlar says ocuklar ve genler spor okullar says (GSO) Uzmanlatrlm ocuk ve genler spor okullar says (UGSO) GSO + UGSO says (genel) GSO + UGSO bayanlarn says Antrenr ve retmenlerin says Spor kadrolarnn says 29645 4324 2187 11645 49352 6814 2488 12079 94052 15502 4020 12335 107524 18709 4593 12420 110000 20000 4650 12600 10 12 16 17 20 218645 43260 24 753 709 30 14 197 298633 61825 30 556 488 33 32 189 355189 82918 67 628 455 122 51 175 539582 147942 74 853 651 138 64 204 700000 175000 78 1000 780 150 70 215

6.2.4. Azerbaycanda Beden Eitimi Sisteminin Geliimi

Azerbaycanda 12 Mays 1920 ylnda Sovyet hakimiyetinin kurulmas ile birlikte, hkmet okullar hakknda kanun hkmnde kararname kabul etmitir. Bu kararnameye gre Okul ok amal eitim veren mkemmel bir kurum olmaldr. Okullarda eitim sresi I. derecede (ilkretim) 5 yl (8-13 ya), II. derecede (ortaretim) 4 yl (13-17 ya) olmaldr. Azerbaycanda beden eitimi sisteminin oluturulmas iki istikamette yaplmtr: 1- Okullarda beden eitimi dersleri (ders dnda spor ubelerinde spor branlar ile megul olmak) 2- Spor cemiyetlerinde spor branlar ile megul olmak eklinde olmutur. Eitim mmkn olduunca ana dilde yaplmtr ve karma eitim sistemi uygulanmtr. Okullarda eitim almak btn halk iin zorunlu olmutur. 1 Ekim 1920 ylnda I. ve II. dereceli okullar iin

145

ilk eitim plan hazrlanm ve yaymlanmtr. 1920-21 eitim ve retim ylnda beden eitimi dersi I. dereceli okullarn programna her snfta 2er saat olarak konulmutur. Bu eitim plan geici ve tahmini olmutur. 1923 ylnda I. ve II. dereceli okullar iin yeni eitim plan kabul edilmitir. Fakat bu plann eksiklii de Tahmini olmasndan kaynaklanmtr. Halk Eitim Bakanlnn izni ile okullara haftalk beden eitimi derslerinin miktarn deitirme yetkisi verilmitir. Genel eitim kurumlarnn altyaps dikkate alnarak, beden eitimi derslerinin miktar tayin edilmitir. Beden eitimi programlar ilk defa 1923 ylnda yaymlanmtr. Programda dersin ierii ile birlikte retmenler iinde gerekli eitim materyalleri verilmitir. Program, rencilerin durumu ile ilgili olarak retmen tarafndan deitirilebilmitir. retmenler aylk ders program hazrlamtr. Bu aylk programla birlikte her derse ait gnlk plan dzenlemilerdir. aylk programda mfredata alnan deiik spor branlar ile ilgili ders saatleri, eitim ylnn dnemleri gz nnde bulundurularak dzenlenmitir. Azerbaycan eitim

kurumlarnda beden eitiminin oluturulmasnda esas rol ders, sabah cimnastii, beden eitimi zamanlar, geziler, snf ve okul d beden eitimi uygulamalar, spor oyunlar ve elenceler almtr. 1925-27 yllarnda Azerbaycan Halk Eitim Bakanl I. dereceli okullarn kompleks programlara gemesi iin hazrlk yapm ve baz ile okullarnda kompleks program uygulamaya balamtr. Program gruplara ayrlm, I. grup iin; nefes alma-verme, sra, serbest hareketler, atletizm, aletli jimnastik, hareketli oyunlar verilmitir. II. grup iin gsterilen hareketlerle birlikte ipe trmanma, seyahatler, geziler programa konulmutur. Okullarda uygulanan beden eitiminin asl amac rencilere sal, temizlik alkanln, gne, hava ve sudan istifade etmeyi ve hareket etmeyi retmek olmutur. Ayrca renci eitim srecinde program materyallerini arka arkaya ve sistemli bir ekilde grm, sporun atletizm, cimnastik, eitsel oyunlar gibi branlarnn ve oyunlarnn kurallarn renmi, gerekli fiziki beceri ve alkanlklar kazanmtr. Beden eitimi derslerinde renci eitli yrme, koma, atlama vb. fiziki hareketleri iyice renmi, bu fiziki hareketler rencilerin eitli kas gruplarn gelitirmi ve kuvvetini korumutur. eitli hareketli oyunlarn yaplmas rencilerin bedensel geliimini, kiiliklerinin ekillenmesini ve zihinsel hazrln salamtr. Oyunlarn deiik ekillerde yaplmas ocuklarda irade, dikkat, hafza gibi zihinsel

146

fonksiyonlar gelitirmitir. 1927-1928 yllarnda ilk sabit beden eitimi program kabul edilmitir. Program 7-9 ve 10-12 yalarna gre iki gruba ayrlmtr. Her grubun ya zellikleri dikkate alnarak bedensel hareketler uygulanmtr. II. dereceli okullarn program I. dereceli okullardan farkl olmutur. Programda 15-17 ya grubu renciler dikkate alnmtr. Bu yllarda ders dnda beden eitimi dernekleri kurulmu ve rencilerin bu derneklere katlmas zorunlu klnmtr (6:9-12).

Azerbaycanda beden eitimi sistemi u ekilde yrtlmtr:

Devlet kanalyla, 1- 6-7 yana kadar olan ocuklar iin; doum evleri, 0-3 ya arasndaki ocuklarn bakld kurumlar, ana okullar. 2- 7-17 yana kadar olan ilk ve orta renim rencileri iin; ilkretim ve ortaretim kurumlar, ocuk esirgeme kurumu okullar, meslek liseleri. 3- 18 ve st kiiler iin; yksek renim kurumlar, ordu ve donanma birlikleri, hastaneler, dinlenme evleri ve tedavi merkezleri.

Toplumsal kurulular kanalyla, 1- Her yatan insana spor yaptran gnll kurulular. 2- Toplumsal kurum ve kurulularn sportif takmlar 3- Spor kulpleri

Azerbaycanda beden eitimi ve sporun devletteki tekilatlanmas Genlik Spor ve Turizm Bakanlna bal il ve ile tekilatlar eklindedir. Ayrca federasyonlarda bu alanda nemli olan dier tekilatlardr (97:27,28).

ocuklar ana okulundan itibaren beden eitimi sistemine dahil olurlar. Bu dnemdeki en nemli eitim arac oyundur. Beden eitimi dersi Azerbaycanda btn ilk ve orta renim kurumlarnn ders programlarnda mevcuttur. Azerbaycan Hkmeti genlerin bedensel eitimine ayr bir nem vermektedir. renciler Azerbaycan beden eitimi harekatnda nemli bir yer tutmaktadr. 2000li yllarn balarnda genel eitim kurumlarnda zorunlu bir ders olarak okutulan beden eitimi

147

derslerine bir milyon renci katlmtr. Okul dnda beden eitimi ve spor faaliyetlerine ise iki milyona yakn ocuk ve gen katlmtr. Orta renim mezunu rencilerin %70i EMH normlarn yerine getirmitir. Beden eitimi sistemi iinde, sosyal yardma ihtiyac olan ocuklar iin eitim kurumlar nemli bir yer tutmaktadr. Bu okullarda rencilere beden eitimi dersleri ile fizik tedavi ve rehabilitasyon uygulamalar yaplmaktadr. Kolejlerin beden eitimi sistemi iinde zel bir yeri vardr. Ayrca beden eitimi retmeni yetitiren yksekokullarda bu sistemin tamalaycs durumundadr. Bu yksekokullarda birok spor brannda detayl bir eitim verilir. Bunlar arasnda cimnastiin ayr bir yeri vardr.

Beden eitimi sistemi iinde yksek eitim kurumlar, zellikle Beden Eitimi ve Spor Akademisi nemli bir yer tutmaktadr. Akademi, 2000li yllarn balarna gelindiinde 15 binden fazla beden eitimi retmeni hazrlamtr. Bu yllarda kademide 2000den fazla renci eitim almaktadr. Toplamda 220 retim eleman bulunmaktadr. Bunlardan 10u profesr, 71i doktordur. Akademi, lkede beden eitimi sisteminin temeli ve sporun bilim merkezidir. Bu merkeze, pedagoji enstitlerinin ve niversitelerin beden eitimi fakltesi, beden eitimi ile ilgili yksekokullarda dahildir. Akademi eitim-retim ve bilimsel aratrma konularnda bu kurumlara destek vermektedir. Akademinin grevleri arasnda unlar vardr:

1-Beden eitimi ve spor alannda yksek eitimli antrenr ve retmen hazrlamak, 2-Beden eitimi ve sporun kalitesinin ykseltilmesi iin alan bilim adamlar yetitirmek, 3-niversitelerde beden eitimi ile ilgili grev yapacak eitim kadrolarn kazrlamak, 4-Beden eitimi retmenlerinin ve antrenrlerinin uzmanlklarn attrmak, 5-Halk beden eitimi ve spor hakknda bilgilendirmek, 6-eitli spor branlarnda ders kitaplar hazrlamak.

Akademide lisans eitim sresi drt yldr. Ayrca, yksek lisans eitimi de verilmektedir. Onun sresi ise iki yldr ( 73:9-12,14,15,17-19).

148

Tablo 5: SSCB dneminde katld olimpiyatlar, branlar ve madalyalar (50:288; 45:6; 3:27- 48) SPORCU BRAN Altn MADALYA Gm Bronz SIRA

1952 Helsinki Olimpiyat Oyunlar (Finlandiya) R. Memmedbeyov Serbest Gre 1 2

1956 Melbourne Olimpiyat Oyunlar (Avustralya) Y. Konovalov Atletizm 1 2

1960 Roma Olimpiyat Oyunlar (talya) Y. Konovalov Y. Saltsin Atletizm Su Topu 1 1 2 2

1964 Tokyo Olimpiyat Oyunlar (Japonya) A. brahimov Z. Bortkevi N. Kuznetsov . Riskal V. Minayev Serbest Gre Su Topu Su Topu Voleybol M. Pentatlon 1 1 1 1 1 3 3 3 2 1

1968 Mexico City Olimpiyat Oyunlar (Meksika) . Riskal V. Lantratova Voleybol Voleybol 1 1 1 1

1972 Mnih Olimpiyat Oyunlar(Bat Almanya) . Riskal A. Kornelyuk Voleybol Atletizm 1 1 1 2

1976 Montreal Olimpiyat Oyunlar ( Kanada) . Riskal R. abanova L. ubina Voleybol Hentbol Hentbol 1 1 1 2 1 1

1980 Moskova Olimpiyat Oyunlar (SSCB) L. Savkina V. Yakua V. Pereverzev Q. Kryukin A.Lukyanov T. vnqanova Hentbol Krek Krek Krek Krek im Hokeyi 1 1 1 1 1 1 1 2 2 2 2 3

1988 Seoul Olimpiyat Oyunlar (Gney Kore) . Memmedov B. Koretski Eskrim Eskrim 1 1 1 1

149

Tablo 5: SSCB dneminde katld olimpiyatlar, branlar ve madalyalar (devam) . Panamaryov A. Lukyanov V. Yakua E. Quseva Futbol Krek Krek Hentbol 1 1 1 1 1 2 3 3

1992 Barselona Olimpiyat Oyunlar (spanya) N. Hseynov V. Belinki Judo Jimnastik TOPLAM 1 1 12 12 1 7 1 1

Tablo 6: Bamszlk sonras olimpiyat madalyalar ve lke sralamalar (72:167; 108:10,17,36,48; 107:11,24,47,48,62; 56:64). SPORCU BRAN Altn MADALYA Gm Bronz LKE SIRALAMASI 61

1996 Atlanta Olimpiyat Oyunlar (USA) N. Abdullayev S. Gre 1

2000 Sidney Olimpiyat Oyunlar (Avustralya) N. Abdullayev Z. Mefteheddinova V. Elekberov S. Gre Atclk Boks 1 1 1

34

2004 Atina Olimpiyat Oyunlar (Yunanistan) F. Mansurov Z. Mefteheddinova . Aumova A. Memmedov F. Aslanov GR Gre Atclk Atclk Boks Boks 2008 Pekin Olimpiyat Oyunlar (in) E. Memmedli R. Bayramov V. Rahimov S. mranov K. Gayzumov M. Stadnik M. Miraliyev TOPLAM Judo GR Gre GR Gre Boks S.Gre S.Gre Judo 4 3 1 1 1 1 1 1 1 9 1 1 1 1 1

48

39

150

Tablo 7: Bamszlk dneminde katld olimpiyatlar, branlar ve sporcu saylar (5:263). Branlar Atletizm Gre Judo Boks Halter Eskrim Su sporlar Atclk Ritmik Cimnastik Taekwondo Binicilik Toplam 1996 4 8 2 2 2 1 2 2 23 2000 4 9 4 5 4 3 2 31 2004 5 8 3 9 5 1 2 2 1 2 38 2008 2 16 6 2 5 2 1 7 1 1 43

6.3. Azerbaycanda Spor Bilimleri

Aratrmann nc ana bal altnda Azerbaycanda spor bilimleri incelenmitir. Spor bilimcileri yetitiren ve spor bilimleri zerine alma yapan, bata Azerbaycan Devlet Beden Eitimi ve Spor Akademisi olmak zere, dier yksek renim kurumlar da aratrlmtr. Akademinin tarihi geliim sreci iinde geirmi olduu evreler, eitim verdii anabilim dallar ve yetitirdii spor bilimcilerinin saylar, yaplan bilimsel aratrmalar ve Akademinin renci ve mezunlarnn ulusal ve uluslararas spor yarmalarnda elde ettikleri baarlar vb. konulara Sovyet dnemi ve bamszlk dnemi olmak zere iki alt balk halinde deinilmitir.

6.3.1. Sovyet Dneminde Spor Bilimleri

Azerbaycanda beden eitimi ve spor ile ilgili yksekrenim veren kurulu Azerbaycan Devlet Beden Eitimi ve Spor Akademisidir. Akademinin tarihinde lkede meydana gelmi byk sosyo-ekonomik deiiklikler nemli bir yere sahip

151

olmutur. Ekonomide ve kltrde ortaya kan nemli deiiklikler beden eitimi ve sporun gelimesine byk etkisi olmu, zel olarak Yksek Beden Eitimi Enstits kurulmutur. Ayn dnemde btn Sovyet cumhuriyetlerinde beden eitimi ve sporu ynetmek iin devlet merkezleri, Yksek Beden Eitimi uralar oluturulmutur.

lkede beden eitimi harekatnn sorunlarnn en banda kadro yetersizlii gelmitir. Azerbaycanda beden eitimi ve spor tekilatlarnn kurulu aamasnda beden eitimi ve spor tekilatlarnda alan kiilerin eitim seviyesi olduka dk seviyede kalmtr. lkede beden eitimi ve spor kadrolarnn hazrlanmas kurslar yolu ile ve yetenekli genlerin Moskova ve St. Petersburg Beden Eitimi Enstitlerine gnderilmesi ile gerekletirilmitir. Fakat, bu tedbirler beden eitimi uzmanlarna olan ihtiyac karlayamamtr. Kafkasya Merkezi cra Komitesinin 19 Austos 1929 ylnda Azerbaycanda beden eitimi ve sporun salamlatrlmas ve mevcut durumu hakknda ve 24 Ekim 1930 ylnda Azerbaycan Merkezi cra Komitesinin Azerbaycanda beden eitimi ve sporun salamlatrlmas hakknda yapm olduklar toplantlarn sonucunda, Azerbaycanda beden eitimi

retmenlerinin yetersiz olduu bildirilmitir. Rusya Komnist (bolevik) Partisi Merkezi Komitesi (RK(b)PMK)nin 23 Kasm 1929 ylnda Sovyet beden eitimi harekatnda devlet ynetimi hakknda yapt mzakerelerin sonucunda, beden eitiminin baars iaret edilerek, bu alandaki kadrolarn hazrlanmas ile ilgili eksiklikler gsterilmitir. Bu mzakerelere uygun olarak Kafkasya Beden Eitimi Enstitsnn kurulmas hakkndaki karar kabul edilmitir. Kafkasya Merkezi cra Komitesi Yksekretim yapan beden eitimi kurumu ihtiyacnn karlanmas ve yksek dereceli beden eitimi kadrolarnn hazrlanmas iin Kafkasyann retim merkezi olan Bakde Kafkasya Devlet Beden Eitimi Enstits kurulmas hakknda karar kabul etmitir. Bylelikle, Kafkasyann ilk Beden Eitimi Enstits kurulmutur. 8 Kasm 1930 ylnda Enstitnn al yaplm ve tz onaylanmtr. Bu tzkte Enstitnn balca vazifesi; beden eitimi retmenleri, antrenrler, spor yneticileri ve fizik tedavi ve rehabilitasyon uzmanlar hazrlamak eklinde belirlenmitir. lk yllar Enstitde faklteler yerine ubeler bulunmutur. ubelerin ynetimi eitim blm tarafndan gerekletirilmi ve yl devam etmitir.

152

Enstitnn ilk eitim-retim ylndaki anabilim dallar ve ubeler unlardr: 1- Askeri Bilimler Anabilim Dal 2- nsan Morfolojisi Anabilim Dal 3- Sosyal Bilimler Anabilim Dal 4- Biyoloji Anabilim Dal 5- Kimya Anabilim Dal 6- Salk Anabilim Dal 7- Fizik ve Matematik Anabilim Dal 8- Fizyoloji Anabilim Dal 9- Beden Eitimi Metodolojisi ve Uygulamas Anabilim Dal 10- Beden Eitimi Tarihi Anabilim Dal 11- Bilimsel Aratrma ubesi

Gnmzdeki

Azerbaycan

Devlet

Filarmoni

binasnda

ilk

aln

gerekletiren Enstit, fiziki yetersizlikler yznden sorunlar yaamtr. Bu bina Enstit iin yeterli gelmemitir. ki katl binada toplam on snf ve spor salonu olarak kullanlan bir snf daha bulunmaktadr. Enstit yava yava gerekli olan laboratuarlar, idari ksm ve dier tehizatlarla donatlmtr. 1931-32 eitim ve retim ylnn I. yarsnda Enstitye, 6 toplant salonu, 10 alma odas, mze, 4 spor salonu, ambulans ve ana binann yannda ak spor sahas yaplmtr. Enstitnn ktphanesi, yemekhanesi ve 120 yatak kapasiteli yurdu bulunmaktadr. lk yllarda yaanan maddi zorluklarla birlikte, eitim plan ve programlarnn olmamas da ciddi problemler yaratmtr.

Enstitnn

faaliyetlerinin

yeniden

yaplandrlmas

ve

gelitirilmesi

kapsamnda, rektrn karar ile 19 Ocak 1932 ylnda eitim sresi 3 yldan 4 yla karlmtr (25:9-11). Enstitde eitim Rus dilinde yaplmtr. Enstit 1933 ylnda ilk mezunlarn vermitir. 39 kii diploma almtr ( 33 erkek, 6 kz). Mezun olanlardan 6s Azeri, 3 Grc, 21i Rus ve 9 kii de dier milletlerden olmutur. lk mezunlarn 29u Bakde kalm, zellikle niversitelerde yeni alan beden eitimi anabilim dallarnda olmak zere Bakdeki eitim kurumlarnda almaya

153

balamlardr

(5:259).

Azerbaycan

Hkmeti

beden

eitimi

kadrolarnn

hazrlanmasna ok nem vermitir. Bu balamda Enstitnn ilk yllarndaki faaliyetlerini yakndan takip etmitir. 1933-34 eitim ve retim ylnda Enstitnn Azerbaycan ubesi almtr. Ayn ylda Enstitde 265 kii eitim almtr. Enstitnn ilk yllarnda st snf rencileri ayn zamanda retmenlikte yapmlardr. 1935 ylnda Enstitnn beinci yln doldurmas ile birlikte, yksek eitimli beden eitimi uzmanlar hazrlamasndan dolay, Azerbaycan Merkezi cra Komitesinin Onursal Fermanna layk grlmtr. Enstit yava yava lkenin spor tekilatlar arasnda poplerliini arttrm ve beden eitimi sahasnda nemli bir eitim kurumu haline gelmitir.

Fakat, rencilerin milli ve sosyal durumunun radikal bir ekilde deimesi, genlerin eitim seviyesinin dk olmas, onlara verilen grevleri her zaman verimli bir ekilde yapmalarna engel olmutur. Bundan dolay, ii ve kyller arasndan spor altyaps olmayan, fakat komsomol (gen komnistler birlii tekilat) ve sendikalarda i tecrbesi olan yerli komnistler Beden Eitimi Enstitsne alnmlardr. 1936 ylnda Enstitde ocuk spor kulb ve spor hazrlk grubu almtr. Enstitde ilk maal kiiler almaya balamlardr. Bu zamanda beden eitimi ve sporda devlet destei kanlmaz olmutur. 21 Temmuz 1936 ylnda SSCB Halk Bakanlna bal Beden Eitimi ve Spor Komitesi kurulmu ve bu komite lkede beden eitimi ve sporun ynetimini stlenmitir. Bu dnemde Grcistan ve Ermenistanda da Beden Eitimi Enstitlerinin kurulmasyla birlikte Kafkasya Devlet Beden Eitimi Enstitsnn ad, Azerbaycan Devlet Beden Eitimi Enstits olarak deitirilmi ve Azerbaycan Beden Eitimi ve Spor Komitesine balanmtr. 1940 ylna gelindiinde onuncu yln tamamlayan Enstit, btn zorluklara ramen yksek eitimli uzmanlarn hazrlanmasnda nemli baarlar elde etmitir. On yllk srede 351 yksek eitimli spor uzman hazrlanmtr. Enstitnn renci ve retmenlerinin, lkede kitlesel spor yarmalarnn, bayramlarnn ve spartakiadalarn yaplmasnda, beden eitimi ve sporun sanayi kurulular, tarm iletmeleri, eitim kurumlar gibi daha birok kurumda uygulanmasnda byk hizmetleri olmutur. 1930lu yllarda Moskovada Kzl Meydanda yaplan spor gsterilerine, Enstitnn renci ve retmenleri her

154

zaman katlmlardr. 1940 ylnda Enstitnn onuncu yln doldurmas ile birlikte, yksek eitimli beden eitimi uzmanlar hazrlamasndan dolay, tekrar Azerbaycan Merkezi cra Komitesinin Onursal Fermanna layk grlmtr. Her yl birok Azeri sporcu Moskova ve St. Petersburg Beden Eitimi Enstitlerine

gnderilmilerdir. Bu yllarn mezunlar arasnda birok nl sporcu bulunmaktadr.

II. Dnya Savann balamas beden eitimi tekilatlarnn faaliyetlerinde nemli deiikliklere neden olmutur. SSCB Beden Eitimi ve Spor Komitesinin 25 Temmuz 1941 tarihinde Spor tekilatlarnn halkn askeri hazrl ile ilgili, 15 Ocak 1944 tarihinde Sporun gelimesi ile ilgili tedbirler hakknda ald kararlardan sonra en iyi beden eitimi ve spor uzmanlarnn cepheye gnderilmesi, SSCBnin btn spor tekilatlarnda sporun zayflamasna neden olmutur. Enstitde eitim gren rencilerin saysnn nemli lde dmesinden dolay, lkedeki retmen kadrolarndan daha verimli istifade edilmesi iin 11 Kasm 1941 ylnda Beden Eitimi Enstits ile Azerbaycan Devlet niversitesi birletirilmitir. Enstit, Azerbaycan Devlet niversitesinin bir fakltesi olarak eitim hayatna devam etmitir. Savan balangcnda enstitden 314 kii cepheye gitmitir. Enstitnn yetitirmi olduu kiiler savata esiz bir kahramanlk gstermilerdir. Enstitnn renci ve retmenlerinin bir ksm da cephe arkasnda faaliyetlerini srdrm ve hastanelerde yaral askerleri tedavi etmilerdir. Spor yoluyla elde edilen fiziksel beceri ve yetenekler sava yllarnda birok kii tarafndan baaryla kullanlmtr. lkenin spor tekilatlar 1942 ylnda vatann daha iyi savunulabilmesi iin ok sayda kiiye yakn dv teknikleri, sng ile savama ve yzmeyi retmeye balamtr. Savan ilk gnlerinde Enstitnn btn renci ve retmenleri askeri idarenin emri ile lkenin birok yerinde insanlar savaa hazrlamlardr. Savan ar yllarnda Azerbaycan Hkmeti Enstitye ayr bir nem gstermitir. 1943 ylnda Hkmet, Enstitnn birok renci, retmeni ve mezununu sava yllarnda gstermi olduklar stn abalardan tr

dllendirmitir. 1943 ylnda lkenin spor hayatnda byk bir dnm yaanmtr. Sporda bir canlanma grlse de sportif kadrolarn hazrlanmasnda birtakm eksiklikler meydana gelmitir. Bundan dolay Azerbaycan Hkmeti 1943 ylnn Temmuz aynda ald kararla, Enstity ayn isimle tekrar kurmutur.

155

1943-1944

eitim-retim

ylnda

Ensitde

aadaki

anabilim

dallar

bulunmaktadr: 1- Marksizm-Leninizm Esaslar Anabilim Dal 2- Diller Anabilim Dal 3- Pedagoji ve Psikoloji Anabilim Dal 4- Anatomi Anabilim Dal 5- Kimya Anabilim Dal 6- Beden Eitimi Teorisi Anabilim Dal 7- Beden Eitimi Tarihi Anabilim Dal 8- Fizyoloji Anabilim Dal 9- Fizik Tedavi ve Rehabilitasyon Anabilim Dal 10- Atletizm Anabilim Dal 11- Cimnastik Anabilim Dal 12- Dv Sanatlar ve Eskrim Anabilim Dal 13- Yzme Anabilim Dal

1942-1944 eitim-retim yllarnda eitim planlarnda uygulanan askeribedensel hazrlk, snf d askeri-spor oyunlar gibi derslerin en iyi ekilde geirilmesi iin 2300 beden eitimi retmeni seferber edilmitir.

SSCB Hkmetinin 1942 ylnn Ekim aynda ilkretim, ortaretim ve yksekokullardaki rencilerin askeri-bedensel hazrla dahil edilmesi karar rencilerin askeri-bedensel eitim iinin daha iyi hale getirilmesinde nemli rol oynamtr. Komsomol, beden eitimi ve halk eitimi tekilatlarnn birlikte almas neticesinde de renciler arasnda askeri-bedensel hazrlk olduka yaygnlamtr. Bu yllarda eski spor okullarnn yenilenmesine ve yenilerinin ina edilmesine de byk nem verilmitir. Fizik tedavi ve rehabilitasyon uygulamalar Sovyet askerlerinin salnn korunmasna yneltilmitir. 25 Haziran 1941 ylnda SSCB Spor Komitesi btn hastanelerde fizik tedavi ve rehabilitasyon

uygulamalarnn hayata geirilmesini istemi, bunun iinde sporun iinde olan kiiler arasndan uzmanlar hazrlanmasn teklif etmitir. Komitenin kararna gre

156

Hastanelerde, salk ve Kzl Ordunun tedavi merkezlerinin bulunduu dier salk kurulularnda fizik tedavi ve rehabilitasyon biriminin kurulmas gerekmektedir. Hastanelerde almak iin sporun iinde olan kiiler arasndan (bata kadnlardan) olmak zere fizik tedavi ve rehabilitasyon uzmanlar yetitirilmesi iin kurslar ve seminerler yaplmaldr. yilemekte olan askerlerle megul olmak iin, hastane ve tedavi merkezlerinde gerekli olan spor malzemeleri temin edilmelidir. Bu kararla Azerbaycann birok ehrinde savan ilk yllarnda fizik tedavi ve rehabilitasyon kurslar faaliyet gstermeye balamtr. Bu kurslarn mezunlar lkedeki hastanelere gnderilmilerdir.

Azerbaycan Spor Komitesi 29 Ocak 1942 ylnda fizik tedavi ve rehabilitasyon bilim urasnn kurulmasn onaylamtr. uraya 15 nl tp ve beden eitimi uzman, profesrler, hekimler, beden eitimi uzmanlar ye olarak seilmilerdir. Ayn yln Temmuz aynda ura, lkede fizik tedavi ve rehabilitasyon ile ilgili ilk seminerini yapmtr. Seminerde uzmanlar tecrbe paylamnda bulunmulardr. Daha sonra bu seminerler Bakde dzenli olarak yaplmaya balanmtr. Sava yllarnda Enstitnn birok renci ve retmeni SSCB apnda dzenlenen spor msabakalarnda baarlar elde etmilerdir. Ayrca cephede savaan birok Enstit rencisi, mezunu ve retmeni byk baarlar elde etmi, baarlarnn neticesinde de dllendirilmilerdir. Fakat, birok Azeri beden eitimci de cepheden geri dnememitir.

II. Dnya Savann bitmesi ile birlikte her yerde beden eitimi ve spor canlanmaya balamtr. Spor tekilatlar dier tekilatlarla birlikte beden eitimi ve sporun geliimi ve yeniden yaplanmas iin almalar srdrmlerdir. Savatan ksa bir zaman sonra, beden eitimi ve spor komiteleri, gnll spor cemiyetleri ve spor kulpleri faaliyetlerine yeniden balamlardr. Savatan sonraki ilk ylda Enstitnn birok renci ve retmeni Enstitye geri dnmlerdir. Bu yllarda Enstitde maddi ve teknik adan ciddi eksiklikler ortaya kmtr. Eitim snflar, laboratuarlar ve yatakhaneler yeterli ara ve gerece sahip deillerdir. Enstitde mevcut olan bu eksikliklere ramen, Enstitnn eitim kadrosu sayesinde yksek eitimli kadrolarn hazrlk plan hayata geirilmitir. lkede spor uzmanlarnn

157

yetitirilmesi, uzmanlklarnn artrlmas iin btn parti ve spor tekilatlar birlikte almlardr. 1946 ylnda Enstitde spor kulb kurulmu ve lke apnda eitli spor branlarnda faaliyetlere balamtr. Bu dnemde en nemli konularn banda akademik kadronun yeterli dzeyde olmamas gelmitir. 1948-1949 eitim-retim yllarndaki anabilim dal bakanlarndan sadece bir tanesi doent, bei doktor, alts emektar spor ustas ve dokuzu SSCB spor ustasdr. Ayn zamanda anabilim dallarnda 60 retim eleman almaktadr. 1950-1951 eitim-retim ylnda 17 kii mezun edilmitir. Enstitnn kuruluunun 21. ylnda mezun says 750ye ulamtr. 1967 ylnda Enstitde yeni eitim ve spor faklteleri kurulmutur. Ayn yllarda Enstitde bilimsel almalarn seviyesi de ykselmitir. Beden eitiminin gncel problemleri ve sporda yksek baarlarn kazanlmas ile ilgili bilimsel almalar yaplmtr. Ayrca Enstitdeki spor bilimciler lkenin eitli branlarndaki milli takmlara danmanlk yapmlardr. 1000den fazla kitap, bilimsel aratrma ve makale yaynlanmtr. Birok spor bilimci SSCB apndaki ve uluslararas lekteki bilimsel konferans ve sempozyumlara katlmlardr. Bilimsel aratrmalarn iinde birok rencide yer almtr. rencilerin ou SSCB ve Azerbaycanda yaplan bilimsel konferansa katlm ve yaptklar aratrmalar sunmulardr.

1971-1972

eitim-retim

ylnda

Enstitde

aadaki

anabilim

dallar

bulunmaktadr: 1- SSCB Komnist Partisi Tarihi Anabilim Dal 2- Marksizm-Leninizm Felsefesi ve Bilimsel Komnizm Anabilim Dal 3- Pedagoji, Psikoloji ve Diller Anabilim Dal 4- Beden Eitimi Teorisi Anabilim Dal 5- Fizik Tedavi ve Rehabilitasyon Anabilim Dal 6- Beden Eitimi Tarihi ve Ynetimi Anabilim Dal 7- Anatomi Anabilim Dal 8- Fizyoloji Anabilim Dal 9- Cimnastik Anabilim Dal 10- Spor Oyunlar Anabilim Dal 11- Atletizm Anabilim Dal

158

12- Uygulamal Sporlar Anabilim Dal 13- Halter ve Boks Anabilim Dal 14- Futbol Anabilim Dal 15- Yzme Anabilim Dal 16- Gre Anabilim Dal

Enstitde birok retim eleman 50 yl boyunca almtr. Bu kiiler Azerbaycan Hkmeti tarafndan dllendirilmitir. 1972 ylnda Enstitnn yeni binasna tanmas ile birlikte rgn eitime 350, ak retime de 100 renci kabul edilmitir. Anabilim dallarnn says 19a ulamtr. Enstitde bulunan anabilim dallar 4 gruba ayrlmtr:

1- Teorik-Pedagoji Bilimler Anabilim Dallar a-) Beden Eitimi Teorisi ve Metodolojisi Anabilim Dal b-) Beden Eitimi Tarihi ve Ynetimi Anabilim Dal c-) Pedagoji ve Psikoloji Anabilim Dal d-) Rusa Anabilim Dal e-) Diller Anabilim Dal f-) Yksek Matematik ve Muhasebe Anabilim Dal

2-Spor-Pedagoji Anabilim Dallar a-) Cimnastik ve Akrobasi Anabilim Dal b-) Gre ve Metodolojisi Anabilim Dal c-) Basketbol ve Hentbol Anabilim Dal d-) Voleybol ve Tenis Anabilim Dal e-) Boks ve Halter Anabilim Dal f-) Uygulamal Spor Branlar Anabilim Dal g-) Atletizm Anabilim Dal h-) Futbol Anabilim Dal -) Yzme Anabilim Dal

159

3- Tbbi-Biyoloji Anabilim Dallar a-) Fizyoloji Anabilim Dal b-) Anatomi Anabilim Dal c-) Spor Hijyeni ve Tbb Anabilim Dal

4- Sosyal Bilimler Anabilim Dallar a-) Sosyal-Siyasi Bilimler Anabilim Dal b-) Genel Beeri Bilimler Anabilim Dal

6.3.2. Bamszlk Dneminde Spor Bilimleri

Azerbaycan ile Ermenistan arasnda ortaya kan Karaba savanda enstitnn birok rencisi savaa gnderilmilerdir. Ermenilere kar baarl bir ekilde mcadele eden iki Enstit mezununa Azerbaycan Milli Kahraman nvan verilmitir. Fakat, 33 Enstit mezunu ehit olmutur. Savatan dolay g eden halka enstitl renciler destek olmu ve onlarn tedavileri ile ilgilenmilerdir. Rektrln teebbs ile 1990-1992 yllarnda bir grup renci aylna Hocal, ua, Adam ve dier blgelerdeki okullara beden eitimi retmeni olarak gnderilmilerdir.

lkede siyasi istikrarn 2 Mart 1995 ylnda yeniden salanmas ile birlikte, Spor Oyunlar Saraynda Haydar Aliyev spor camias ile bir araya gelmi, baarl sporcular deiik dllerle mkafatlandrmtr. Akademi Marmara niversitesi rencileri ile sportif ilikiler kurmu ve bu ilikiler gnden gne genilemitir. 1994 ylndan itibaren enstity uluslararas spor tekilatlarndan, devlet ve sivil kurulularndan birok st dzey ynetici ve bilim adam ziyaret etmitir.

Enstit ilk fahri doktora nvann Marmara niversitesinden Prof. Dr. Ahmet Hamdi Turguta vermitir. Daha sonra Bilim urasnn karar ile 1994 ylnda IOC Bakan Juan Antonio Samarancha, 1995 yllarnda AIBA Bakan Prof. Dr. Enver oudriye ve EABA Bakan Emil Jeeve, 2000 ylnda da IOC Bakan Dr. Jacques Roggea fahri doktora nvan verilmitir

160

Azerbaycan bamszln kazanmasyla birlikte Enstitnn maddi ve teknik alt yaps glenmi, rencilerin says artm, en nemlisi eitim seviyesi ykselmitir. Azerbaycan Cumhuriyeti Bakanlar Kurulunun 23.03.1999 tarihinde ald bir karar ile, Azerbaycan Devlet Beden Eitimi Enstits, Azerbaycan Devlet Beden Eitimi ve Spor Akademisine dntrlmtr. Bununla birlikte, Akademide Doktora ve Bilim uras ve Askeri Anabilim Dal almas planlanmtr (www.mekteb.edu.az, 12.05.2009).

Spor bilimciler birok uluslararas spor bilimleri kongrelerine katlm, deiik lkelerde retim yelii yapm ve birok spor uzman da yabanc lkelerden davet alm ve onlarn deiik branlarda milli takmlarn

altrmlardr.

Akademi 2000li yllara gelindiinde, beden eitimi ve spor sahasnda nemli bir bilim ve eitim merkezi olmutur. Burada 2500e yakn kz ve erkek eitim almaktadr. rencilerin eitim, spor ve bilimsel almalar 230 kiilik bir akademik kadro ile yrtlmektedir (25:11-24,28-34). 2006 ylna gelindiinde ise akademide renim gren renci says 2500 gemitir. retim eleman says da 311e ulamtr (74:31). Bunlardan 14 doent/profesr, 84 doktordur. Spor-Pedagoji Anabilim Dallarnda alan retim elemanlarnn 23 emektar antrenr, 33 lke dereceli hakem, 38i spor ustas, 6s uluslararas dereceli usta, 6s uluslararas hakem, 13 fahri spor ustas, 7si emektar azimli sporcudur (25:24).

Azerbaycanda 2000li yllara doru bilimsel yaynlarda bir d grlmektedir. Bu dn sebebi ise geen asrn 80li yllarnn ortalarndan itibaren Sovyetler Birliinde, dolaysyla Azerbaycanda vuku bulan itimai, siyasi ve sosyal olaylarn olduu sylenmektedir. rnein; 1981 ylnda 552 yayn yaplrken bu oran 2000 ylnda 183e dmtr (62:622,624). Bu dn spor bilimlerini de etkilediini syleyebiliriz.

161

M Ak (2008, szl grme)a gre, Azerbaycanda spor bilimcilerin bilgi dzeyi greceli bir kavramdr. Azerbaycanda ilk defa bilimsel anlamda testlerin yapld, bu testlerin sonucunda ortaya kan bilimsel verileri kullanarak antrenman programlar hazrlayan, malarn analizlerinin yaplmas ve bu analizlere gre de antrenmanlarn pland bir yap iinde alyoruz. Daha nce bu lekte bilimsel veriler kullanarak, almalar yapldn duymadm. Burada bulunduum sre iinde spor bilimleri ile ilgili hibir bilimsel makale, bildiri vb. kaynaklarla karlamadm. Azerbaycandaki spor bilimcilerin yeteri derecede bilimsel alma yaptn sanmyorum. Burada spor bilimcilerin yeteri derecede ekonomik zgrl bulunmamaktadr. Bundan dolay bilimsel almalara da yeterince zaman ayramamaktadrlar. Buradaki spor bilimcilerin dnyadaki spor bilimlerinin geliimini takip etmeye imkanlar yoktur. Spor bilimlerinde arz talep eksiklii sz konusudur.

Akademi 70 yl zarfnda 16 binden fazla spor uzman hazrlamtr (www.mekteb.edu.az, 05.12.2009). Akademinin birok mezunu baarl bir beden eitimi retmeni, antrenr, spor yneticisi ve spor bilimcisi olmulardr. Akademinin birok renci ve mezunu hem SSCB apnda hem de uluslararas spor msabakalarnda baarlar elde etmilerdir. Bunlardan, drt defa Olimpiyat Oyunlarna katlan, ikisinde altn ikisinde de gm alan nl voleybolcu nna Riskal, olimpiyat ampiyonlar Refiga abanova, Lyudmila ubina, lgar Mamedov, . Ponomaryov, B. Koretskiy, L. Savkina, V. Belenkiy, N. Hseynov, kez Dnya ampiyonu ve Avrupa ampiyonu M. Allahverdiyev, Dnya ve Avrupa ampiyonlar Kh. sayev, S. brahimov, R. Huseynov, A. Niftullayev, T. Paayev, R. Haciyev, A. Aliyev bazlardr.

Akademinin retim eleman kadrosu beden eitimi ve sporun gncel problemleri ile ilgili eitli konularda bilimsel almalar yapmaktadrlar. Sporun deiik branlarnda lkenin milli takmlarna dzenli olarak bilimsel destek vermektedirler. retim elemanlar 2000den fazla ders kitab, bilimsel aratrma ve makale yazmlardr. Hem ulusal hem de uluslararas lekteki birok spor bilimleri kongrelerine katlmaktadrlar. Son yllarda Akademide gen spor bilimcilerin

162

saysnda art gzlenmektedir. Akademinin retmen ve rencileri lkenin her yerinde spor tekilatlarnda almaktadrlar. retim elemanlarnn ou hakemler kurulunda, federasyonlarda, bilim uralarnda ve deiik birok spor tekilatlarnda aktif olarak faaliyetlerde bulunmaktadrlar. Akademinin renci bilim kurulu

yeleri bilimsel aratrmalar yapmakta, Azerbaycan ve Rusya apnda dzenlenen renci spor bilimleri kongrelerinde sporun eitli branlarnda birok bildiri sunmaktadrlar. Akademinin bir grup rencisi bilimsel aratrmalarn baarl bir ekilde srdrm ve eitli bilimsel dereceler elde etmilerdir. renci bilim kurulu yelerinden yksek lisans iin gnderilenler tezlerini verdikten sonra akademiye retim eleman olarak dnmlerdir.

Akademide, gerek lisans gerekse yksek lisans eitim programlarnn yaplmas ile eitim ubesi ilgilenmektedir. ube, Akademinin kurulduu ilk gnden itibaren faaliyetlerini srdrmektedir. lk zamanlar kk faklte ve anabilim dallarnn yerlerini tutan ubelere rehberlik etmi ve bu rehberlik gnmzde de devam etmektedir. Eitim ubesi, renci ve tecrbe ubelerine de rehberlik etmekle birlikte, yeni eitim programlarn hazrlanmas srecini de yrtmektedir. ube, renci ubesinde her rencinin ahsi ilerinin yaplmas ve rencilerin kaytlarnn alnmas gibi konularla ilgilenmektedir. Tecrbe (Uygulama) ubesi ise lisans dzeyinde eitim ve antrenrlk uygulamalarn, yksek lisans dzeyinde ise bilimsel aratrma ve eitim uygulamalarn, fizik tedavi ve rehabilitasyon uygulamalarnn ve rencilerinin klinik deneyimler kazanmas srecini

yrtmektedir. Eitim ubesi zamann taleplerine uygun olarak teknolojik gelimelerin takip edilmesi, bakanlk ve eitim kurulular ile ilikilerin kurulmas, eitim programlarnn yaplmas ile ilgili eitli idare ve tekilatlarn, bakanlklarn emir, grev ve kararlarnn yerine getirilmesi srecini de ynetmektedir (25:2428,35,36).

Akademiden, 1930 ylndan 2005 ylna kadar 20149 kii mezun olmutur. Bu mezunlardan 9405i bamszlk yllarnda hazrlanmtr. Bunlarn arasnda bayanlarn says olduka dk seviyededir. 1930 ylndan 1970 ylna kadar 56 bayan beden eitimi uzman hazrlanrken, 1971 ylndan 2005 ylna kadar 907

163

bayan beden eitimci hazrlanmtr (6:16). Gnmzde her yl rgn eitime 525, ak eitime ise 100 renci alnmaktadr. Anabilim dallarnn says 19dur (www.mekteb.edu.az, 05.12.2009).

E Acalov (2008, szl grme)a gre, bu durumun olumasnda milli hususiyetlerin, dini inanlarn, ailenin spora kar ilgisinin etkisi olmaktadr. rnein, Akademide 2500 renci var. Ama 100 tane bile kz yoktur. kzlarnn sporla ilgilenmesini istememektedir. Aileler

Akademinin

ktphanesi

zengin

bir

kaynak

envanterine

sahiptir.

Ktphaneden 2920 renci, 220 retim eleman, 350 kii de dier alanlar istifade etmektedir. 1954-1955 yllarnda ktphanede kitaplarn says 28885 iken, 1999-2000 eitim-retim yllarnda 200000 olmutur. Ktphanede zengin bir gazete ve dergi envanteri vardr. Burada 1930 ylndan itibaren yaynlanan beden eitimi ve spor ile ilgili gazete ve dergiler bulunmaktadr.

Akademide 2000 ylnda 254 Trk renci de eitim almtr. Bunlardan 50si hazrlkta, 48i I. snfta, 93 II. snfta, 28i III. snfta, 34 IV. snfta ve 1 kii de yksek lisans snfnda bulunmutur. Gnmzde Akademide Trkiyeden renci bulunmamaktadr (25:93,95).

Akademinin 1 stadyumu, 1 yzme havuzu, 1 jimnastik salonu, 1 gre salonu, 1 ok amal kapal spor salonu, ak futbol, voleybol ve hentbol sahalar, binicilik parkuru, santran salonu, 2 aratrma laboratuar, 1 ktphane, 2 bilgisayar snf bulunmaktadr. Akademi, Azerbaycan iin yksek eitimli beden eitimi retmenleri, sporcular, antrenrler yetitirmek ve lkenin spor alanndaki statsn ykseltmek iin kendi maddi-teknolojik imkanlarnn gelitirilmesi ve bilimselpedagojik kadro potansiyelini ykseltmek iin almalarn srdrmektedir (www.mekteb.edu.az, 12.05.2009).

Btn bu olumlu almalara ramen, devletin eitime genel bteden ok az kaynak aktarmas, spor bilimlerini de olumsuz etkilemektedir. 2008 yl itibariyle

164

spor bilimleri alannda uzman olan bir profesr 250 TL aylk para kazanmaktadr. Bu dk cret, hem bilimsel almalarn yeterli dzeyde olmasn olumsuz olarak etkilemekte, hem de spor bilimcilerini rvet gibi olumsuz tutumlara

srklemektedir.

Akademinin temel eitim-retim yaplar olan Anabilim Dallar drt ana grupta toplanmtr:

1- Spor-Pedagoji Anabilim Dallar

a-) Voleybol ve Masa Tenisi Anabilim Dal b-) Jimnastik ve Akrobasi Anabilim Dal c-) Gre Anabilim Dal d-) Boks ve Halter Anabilim Dal e-) Futbol Anabilim Dal f-) Atletizm Anabilim Dal g-) Basketbol ve Hentbol Anabilim Dal h-) Uygulamal Sporlar Branlar Anabilim Dal

2- Teorik ve Pedagoji (Bilimleri) Anabilim Dallar

a-) Beden Eitimi Teorisi ve Metodolojisi Anabilim Dal b-) Beden Eitimi Tarihi ve daresi Anabilim Dal c-) Pedagoji ve Psikoloji Anabilim Dal d-) Yksek Matematik ve Bilgisayar Teknolojisi Anabilim Dal e-) Diller Anabilim Dal

3- Tp-Biyoloji Anabilim Dallar

a-) Genel Fizyoloji ve Spor Fizyolojisi Anabilim Dal b-) Spor Hekimlii ve Hijyenlii Anabilim Dal c-) Anatomi Anabilim Dal

165

4- Sosyal Bilimler Anabilim Dallar

a-) Genel Beeri Bilimler Anabilim Dal b-) Sosyal-Siyasi Bilimler Anabilim Dal (www.mekteb.edu.az, 12.05.2009).

Akademiye bavuru yapmak isteyen renci aday, Azerbaycan Cumhuriyeti renci Kabul Devlet Komisyonu (TGDK)nun merkezi sistemle yapt renci yerletirme snavlarndan nce zel yetenek snavna girmesi gerekmektedir. Yetenek snavlar da TGDK tarafndan merkezi bir sistemle yaplmaktadr. TGDKnn yetenek snavlarndan sonra yapt, renci yerletirme snavna bavuru srasnda, yetenek snavnda baarl olanlar Spor Akademisi kkn iaretleyebilirler. renci yerletirme snavlarnda alanlar 4 gruba ayrlmaktadr. Farkl gruplar, farkl snav ieriklerine sahiptirler. zel yetenek snavlar 4. grupta yer almaktadr. Bu grupta zel yetenek gerektiren spor alanlarnn yan sra, tp, biyoloji ve kimya gibi alanlarda yer almaktadr. Bu gruptaki alanlara bavuru yapanlar, Azerice, Matematik, Fizik, Kimya, Biyoloji snavlarna girmek zorundadrlar (www.tqdk.gov.az, 16.06.2007).

166

7. TARTIMA ve SONU
Sovyetler Birliinde spor sosyalizmin bir paras, siyaset ve kltr ile ilikili ve ideolojik bir olgu olarak gelimitir. Spor marksist felsefe ile yaplmtr. Ekim ihtilali ile birlikte sosyalist kltr ekillenmeye balamtr. Bu kltrn bir paras olan spor da bu yeni ideolojiden etkilenmitir. Sovyetlerde spor, salk ve hijyenin, savunmann, emek verimliliinin, kadnlarn eitliinin, uluslararas tannma ve prestijin vastas olarak grlmtr. zellikle Souk Sava dnemine kadar, spor araclyla daha salkl bireyler yetitirmek ve igc verimini arttrmak hedeflenmitir. 1920li yllarn balarnda iinde Azerbaycannda olduu btn birlik lkelerinde spor gelimeye balamtr.

SSCBde sporun tm temel politikalarn devlet belirlemitir. Spor yaplmas zorunlu bir faaliyet olmutur. Her kurum kendi yaplanmas iinde sportif faaliyetlerin uygulanmasndan sorumlu olmutur. Sovyetler kentlerin iinde oluan btn yeni yerleim birimlerine bir stadyum, bir kapal spor salonu, bir yzme havuzu ve ak hava spor alanlar ina etmeyi zorunlu tutmutur. Devlet siyasetinin ya da rejimin propagandas iin baarl ve yetenekli sporcular srekli desteklenmitir. Spor ayn zamanda devlet btnlnn salanmasnn, ideolojinin devamnn ve halklarn barnnn bir vastas olarak grlmtr.

Azerbaycanda eitli spor branlarnn (cimnastik, atletizm, yzme, halter, futbol, basketbol, boks vb.) gelimesinde batl lkelerin petrol irketlerinin ynetici ve alanlarnn nemli katklar olmutur. Bu kiiler kendi lkelerinde oynadklar spor branlarn Azerbaycanda da devam ettirmilerdir. Bu vesile ile birok Azerbaycanl bu yeni spor dallarnn kurallarn renmi ve zaman ierisinde de lkede daha fazla yaygnlamasn salamlardr. Bunun yannda lke tarihinde ok eskilere dayanan gre, satran vb. sporlara da halk her zaman ilgi gstermitir.

Stalin dneminde (1924-1953), hem sosyalist kltrn yaygnlamas hem de sanayileme almalar hz kazanmtr. Spor, bu yllarda insanlarn salklarnn korunmasnn ve emek veriminin arttrlmasnn nemli bir vastas olmasyla

167

birlikte, uluslararas ii cephesinin glenmesinin de bir arac olmutur. Bu balamda 1921 ylnda Moskovada Kzl Spor Enternasyoneli eklinde bir oluum meydana gelmitir. Amac, proleter devrimi desteklemek olmutur. Bu tr oluumlar dnyadaki dier ii rgtleriyle sporu kullanarak ilikilerini daha ileri seviyeye tamlardr.

Sovyetler Birlii sporun gelimesine ve halk arasnda yaygnlamasna ok nem vermitir. lke ekonomisinin gelimesi srecinde ve Sovyet kltrnn btn insanlarn yaam tarz haline gelmesi iin kitle sporuna ok nem vermitir. Halkn spora katlmn artmas iin tesislemeye ok nem verilmitir. nsanlarn youn olarak yaad yerlerde ak spor alanlar yaplmtr. Baknn Nesimi ilesini gezerken Sovyet dneminden kalan birok ak spor alanlarna rastlanmtr. Neredeyse, her sokak arasna ak alanda aletli cimnastik yaplabilecek spor aletleri yerletirilmitir. Bu srete SSCB sportif tekilatlanmasn da hzl bir ekilde gerekletirmitir. SSCB Bakanlar Kuruluna bal olarak rgtlenen Beden Eitimi ve Spor Devlet Komitesi, dorudan doruya ondan ald yetkiyle, devlet hiyerarisinde bireysel bakanlklarn stnde yer tutmu ve sporla ilgili tm devlet kurulularnn izleyecekleri eylem programlarn saptayarak almalarn koordine etmitir. Sovyetlerde Komnist Partideki siyasi yaplanmann ayns sporda da grlmektedir. Sadece bu yaplanmadan bile Sovyetlerin spora ne kadar nem verdii anlalmaktadr

Sovyet dneminde Azeri halk spora ve sporcuya ok nem vermitir. Baarl sporculara her zaman ilgi gstermilerdir. Azeri bayanlarn sporla ok

ilgilenmemesine ramen, onlar dahi baarl sporculara ilgi duymulardr.

Sovyetler Birlii, spor bilimlerine ok nemsemitir. Eitim ve antrenman programlar uygulanrken bilimsel verilerden yararlanlmtr. Spor bilimlerinde van Pavlov gibi birok nl bilim adamndan istifade edilmitir. Sovyet dneminde hibir Azeri spor bilimci kendi bana aratrma yapamam, bilimsel aratrma ve yaynlar direk Moskova zerinden gelmitir. Azeri spor bilimciler sadece bunlar

168

uygulamlardr. Ayrca, Azeri spor bilimcilerin yapt bilimsel almalar, nce Moskovaya gitmi, oradan onay geldikten sonra yaynlanabilmitir.

Emee ve SSCBnin Mdafaasna Hazrm programnn lkelerde uygulanmas, ilk ama haline getirilmitir. Programn I. aamas 1931 ylnda hazrlanm ve onaylanmtr. EMH programnn uygulanmas ile Sovyet beden eitimi sisteminin tek metodoloji esas oluturulmutur. EMH programnda Sovyet beden eitimi sisteminin btn ana prensipleri belirlenmitir. Bu program beden eitimi ile ilgili yeni metodlar gelitirmekle, Azerbaycanda birok spor brannn geliimine olanak salamtr. Beden eitimi faaliyetleri genilemi ve spor ile ilgili metodoloji glenmitir. EMH program kabul edildikten sonra, Azerbaycanda btn beden eitimi tekilatlar kendi faaliyetlerini program esasnda yeniden yaplandrmlardr. EMH normlar btn halka bildirilmitir. EMH nian alanlar arasnda iileri, kylleri, askerleri, rencileri grmek mmkn olmutur. Sovyetler, bu balamda Azerbaycan, btn sportif faaliyetlerini bu program erevesinde yrtmtr. Spor, program sayesinde kylere kadar yaygnlamtr. EMH program sayesinde, daha salkl olan, daha verimli alan ve her zaman lkeyi savunmaya hazr insanlar yetitirilmitir.

SSCBnin spor hayatnda nemli bir yer tutan faaliyetlerden biri de Spartakiadalar olmutur. Sovyetler Birliinde ilki 1928 ylnda dzenlenen Spartakiadalar sayesinde binlerce yetenekli sporcu tespit edilmi ve milli takm kadrolar oluturulmutur. Bu Spartakiadalara birok Azerbaycanl sporcu katlm ve nemli baarlar elde etmilerdir. Milli takmlara seilecek sporcularn sadece baarl olmas yeterli deildir. Slav rkndan olmasnn nemi yannda, rejime sadakatinden emin olunan sporcular milli takmlara seilmitir.

Sovyetler Birliinde her alanda grlen Rus milliyetilii, sporda da youn bir ekilde grlmtr. Sovyet dneminde milli takmlarda mcadele eden Azeri sporcular nemli baarlar elde etmilerdir. Irkln youn bir ekilde yaplmasndan dolay, Azeri sporcular tam olarak yeteneklerini gsterme frsat bulamamlardr.

169

Sava yaklarken spora verilen nem daha da artmtr. Sporcularn hazrl savaa hazrlk ekline dnmtr. Sava srasnda gl ve salam kiilere ihtiya duyulmutur. Bu balamda cephede n sralarda savaanlar arasnda daha ok sporcular yer almtr. Yaralanan askerlerin iyiletirilmesi iin fizik tedavi ve rehabilitasyon uygulamalarna arlk verilmitir. Hastanelerde spor ubeleri almtr. yilemekte olanlar bu ubelere gnderilmilerdir. Sava yllarnda dahi hastaneler aras spor yarmalar dzenlenmitir. Sava birok eye zarar verdii gibi, spora da ok zarar vermitir. Azerbaycann en iyi sporcular savaa katlm ve birou cepheden geri dnmemitir. Bundan dolay sava sonrasnda sporda bir mddet duraklama yaanmtr.

II. Dnya Sava sonrasnda sporun yapl amac deimitir. ki kutuplu dnyada, scak atma yerine souk sava dnemi balam, bu dnemin en nemli enstrman ise spor olmutur. Spor artk savan baka bir ekli haline gelmitir. Sovyetlerde modern spor, zellikle msabaka sporlar siyasi sistem ve millet iin bir test alan olarak kullanlmtr.

Stalinci sistemin olumsuz ynleri ve topluma verdii zararlar bir bir saylrken, salk, eitim, kltr, sosyal gvenceler alannda elde edilen baarlar gibi olumlu hususlar da gz ard edilmemitir. Bu kapsamda spor tm halk tarafndan yararlanlabilecek bir faaliyet olmutur. nsanlara birok olanaklar sunulmutur. nsanlar spor yoluyla birtakm imkanlara kavumulardr. Karlnda ise baarl olmalar istenmitir. Baarl olmadklarnda ise bedeli ar olmutur. Sovyet dneminde baarl sporculara ev, araba, para ve eitli nvanlar verilmitir. Sporcular bu imkanlara baarl olduklar srece sahip olmulardr. Baarsz olduklarnda btn bunlar geri alnmtr. Baz sporcular, spora balamadan nceki durumundan daha da kt duruma dmtr. ntihara teebbs eden sporcular da olmutur. Sporcularn baarszlnda hapis cezalar ve idamlar da grlmtr.

Sovyet dneminde, zellikle II. Dnya Savana kadar olan dnemde hem Sovyetlerde hem de Azerbaycanda kitle sporunun daha fazla gelitii grlmektedir.

170

II. Dnya Savandan sonra ya da Souk Sava dneminde Sovyetlerde kitle sporu ile birlikte elit sporda gelimitir. Azerbaycanda ise Sovyetlerin rk

yaklamlarndan dolay Souk sava dneminde elit spor ok gelimemitir. Belli branlarda Sovyet milli takmlarna katlan Azeri sporcular lkelerini baaryla temsil etmilerdir. Bamszlkla birlikte, kitle sporunda bir d gzlenmitir. Elit sporda ise, zellikle ferdi branlarda belli baarlar elde edilmitir.

Haydar Aliyevin hem Sovyet dneminde hem de bamszlk dneminde Cumhurbakanl yapt sre ierisinde sporda ciddi atlmlar yaplmtr. Bu dnemlerde hem tesisleme asndan hem de sporun kitlesellemesi asndan nemli bir aamaya gelinmitir. Haydar Aliyev, genlerin fiziki eitimine ok nem vermi, genlerle srekli bir arada olmu, sporculara her zaman destek olmutur. Baarl sporculara maddi ve manevi birok dl verilmitir.

Azerbaycan,

Sovyetlerin

dalmasyla

birlikte

ekonomik

ve

siyasi

istikrarszlk iine srklenmitir. Azerbaycan,

Sovyet dneminde uygulanan

ekonomik politikalardan dolay byk bir oranda dier lkelere baml hale gelmitir. Sovyetler Birlii lkeleri kendi kendilerine yetersiz kld iin, bamszlkla birlikte, fiyatlar artm ve enflasyon ykselmitir. Demokratik sisteme gei srecinde yaanan siyasi istikrarszlk ve Ermenistan ile yaanan sava ekonomiyi olumsuz etkilemitir. Hem siyasi alanda hem de ekonomik alanda yaanan bu olumsuzluklar spora da yansmtr. Bundan dolay bamszln ilk yllarnda sporda bir d gzlenmitir. lkenin iinde bulunduu durumdan dolay spora yeterince ilgi gsterilememitir.

Sovyet dneminde salk, eitim, konaklama ve i gibi imkanlar devlet tarafndan karlanm, halkn %80i orta snf oluturmutur. Bamszlkla birlikte kapitalizm ile tanan Azerbaycan ise birok sosyal ve ekonomik problemle kar karya kalmtr. Bundan dolay, otuz yan stndeki belli bir kesim Sovyet dnemine zlem duymaktadr.

171

1990l yllarn ortalarndan itibaren spor daha fazla gelimeye balamtr. Azerbaycan Milli Olimpiyat Komitesi (AMOK) ve birok federasyon kurulmu ve uluslararas federasyonlara ye olmulardr. Azerbaycanl sporcular bamszlkla birlikte kendi lkeleri adna yarma frsat elde etmilerdir.

Azerbaycanda, zellikle krsal yerlerde bayanlarn spor yapmasna scak baklmamaktadr. Bu durumun temel nedenini ise, toplumun dini inanlarndan ve sosyo-kltrel yapsndan kaynaklandn syleyebiliriz. Bu durumu Azerbaycan Devlet Beden Eitimi ve Spor Akademisinde grmek mmkndr. Akademide kzlarn azl dikkat ekmektedir. Akademi, genel anlamda bir spor okulu grnm vermemektedir. Gnmzde Azerbaycann %52si kentlerde yaamaktadr.

zellikle Bak gibi byk kentlerde yaayan insanlarn, krsal blgede yaayan insanlara gre, spora baknda da deiimler gzlenmektedir. Yaplan aratrmalar anne ve babalarn uygun artlar olduunda kz ocuklarn spor yapmaya gnderebileceklerini gstermitir.

Azerbaycanda bireysel sporlarn daha n planda olduu grlmektedir. Birden fazla yetenekli sporcuyu bir araya getirmek ok zor olduu iin, takm sporlar yeterince gelimemitir. Ayrca, takm sporlarnda yeterli sayda takm olmad iin sporcularn teknik ve taktik altyaps ok dk seviyede kalmaktadr.

Azerbaycan Hkmeti bata futbol olmak zere son yllarda sporu daha fazla desteklemeye balamtr. Ayrca zel sektr ve eitli i adamlar da sporu desteklemektedir. Azerbaycan Hkmeti, Avrupa, Dnya ve Olimpiyat Oyunlar gibi byk lekli sportif organizasyonlarda madalya kazanan sporculara ev, araba ve para dlleri ile birlikte eitli madalya ve nvanlar vermektedir. Spordaki bu dller insanlarn spora bakn da olumlu olarak etkilemektedir.

Azerbaycan bugn gen bir nfusa sahiptir. Fakat insanlarn ortalama yaam sresi dmektedir. Azerbaycan, 2006 ylnda milli gelirin byme oranna gre lider lkeler arasnda yer almtr. Gnmzde bu byme orannda bir d olsa da yine de iyi bir byme grafii izmektedir. Kii bana den gelirde her geen yl

172

artmaktadr. Bu olumlu ekonomik veriler henz halka tam olarak yansmamtr. st tabaka ile alt tabaka rasnda byk bir uurum vardr. Orta tabaka neredeyse yok gibidir. lkenin zengin petrol kaynaklarna ramen lkenin byk bir ksm yoksulluk snrnn altnda yaamakatadr. Gelir dalmnda adaletsizlikler mevcuttur.

Azerbaycanl sporcular bamszlkla birlikte birok Avrupa, Dnya ve Olimpiyatlar gibi nemli spor organizasyonunda ok sayda madalya kazanmlardr. Olimpiyatlarda elde edilen altn madalya saysnda bir d gzlenmektedir. zellikle Bak, birok uluslararas organizasyona ev sahiplii yapmtr. Azeri sporu sporda tam anlamyla profesyonellemenin salanmas, alt yapnn gelitirilmesi ve halkn ekonomisinin daha iyi hale gelmesiyle birlikte nmzdeki yllarda daha fazla gelime gsterecektir.

NERLER:
1- Atletik olarak yetenekli ocuklar iin zel okullar alabilir. 2- Beden eitimi derslerinin says arttrlabilir. 3- Tesis says arttrlmaldr. 4- EMH program gibi lkenin btn insanlar kapsaycak bir program hazrlanabilir. 5- Spartakiadaya benzer, bata olimpik sporlar olmak zere ulusal spor leni yaplabilir ve milli takmlar bu ekilde oluturulabilir. Bu lenin yaplmasnda u yol izlenebilir: Ky-belde-ile-il-blge-lke msabakalar eklinde gerekleebilir.

173

8. KAYNAKLAR
1. Abiyev A. (2005). Xalqn Mnvi v Fiziki nkiafnn Qaykei. Adilolu Nriyyat, Bak. 2. Abiyev A, Babanl T, Mehdiyev Q. (2004). Azrbaycan Boksu 80 ld. Turan Evi, Bak. 3. Abiyev A, Quliyev D. (2002). Helsinkidn Balayan Yol. Adilolu Nriyyat, Bak. 4. Abiyev AQ, Babanl TX, Hseynov EA. (2006). Boks. Azrbaycan Dvlet Bdn Trbiysi ve dman Akademiyas, Bak. 5. Acalov E. (2007). Bdn Trbiysi v dmann nkiafnn mumbri Tarixi. Vtn Nriyyat, Bak. 6. Acalov E, zizova , kbrov V. (2007). Bdn Trbiysi v dman Tarixi. Mllim Nriyyat, Bak. 7. AFFA (Azrbaycan Futbol Federasiyalar Assosiasiyas). (2004). Azrbaycan Futbolu (Tqvim-Mlumat Kitab). Shr Nriyyat, Bak. 8. Agayev . (2007). Azerbaycan Cimnastiinde Altn a. Azerbaycan Dnyas, 22:112-117. 9. Aayev OM, Qdov EN. (2003). Voleybol. Azrbaycan Dvlet Bdn Trbiysi ve dman Akademiyas, Bak. 10. Akman A. (2005). Azerbaycan. HH, stanbul. 11. Akyol T. (1990). Azerbaycan Sovyetler ve tesi. Burak Yaynevi, stanbul. 12. Aliyev E. (2007). Bilardo Dnyas Azerbaycan Tand. Azerbaycan Dnyas, 19:90-95. 13. Alizade R. (2005). Teekkrler Gzel Sporcularmz. Azerbaycan Dnyas, 5:112-116. 14. Alizadeh R. (2008). Pekin Olimpiyatlarnn Kahraman. Azerbaycan Dnyas, 29:80-87. 15. Allison L. (1994). The Olympic Movement and the End of the Cold War. World Affairs, 157 (2):92-97. 16. Amiraslanov T. (2007). Bahis Konusu Genler. Azerbaycan Dnyas, 20:106109.

174

17. Andican A. (2003). Trkistan Mcadelesi. Emre Yaynlar, stanbul. 18. Arbena JL. (1990). Sport and Revolution: The Continuing Cuban Experience. Studies in Latin American Popular Culture, 9:319-328. 19. Artam A. (1993). Trk Cumhuriyetlerinin Sosyo-Ekonomik Analizleri ve Trkiye likileri. Sabri Artam Vakf, stanbul. 20. Askerov T. (2007). Hong Kongu Hayal Eden Binici. Azerbaycan Dnyas, 24:100-105. 21. Askerov T. (2008). BDT Kupas Yine Azerbaycanda. Azerbaycan Dnyas, 25:100-105. 22. Askerov T. (2008). Azerbaycan Futbolunun Efsanesi. Azerbaycan Dnyas, 26:106-110. 23. Askerov T. (2009). Onlarn Hepsi Birer ampiyon. Azerbaycan Dnyas, 32:110-117. 24. Aslan Y. (1988). Azerbaycanda Defin Merasimleri ve Dier Milli Cumhuriyetlerde Dini Vaziyet. Trk Dnyas Aratrmalar, 56:154-159. 25. Azrbaycan Dvlet Bdn Trbiysi ve dman Akademiyas. (2001). Azrbaycan Dvlet Bdn Trbiysi ve dman Akademiyas. Adilolu Nriyyat, Bak. 26. Azrbaycan Respublikas Gnlr dman v Turizm Nazirliyi. (2004). Heydr liyev v Azrbaycan dman. Turan Evi, Bak. 27. Azerbaycann Altn Kzlar (2004). Azerbaycan Dnyas, 1:86-89. 28. Azerbaycann Olimpiyat Oyunlarnda Altn Dnemi (2004). Azerbaycan Dnyas, 2:58-65. 29. Azeri P. (2005). Pekin Yolculuu Trophy Cuptan Geiyor. Azerbaycan Dnyas, 8:104-108. 30. Beck P. (2005). Britain and the Cold War's Cultural Olympics: Responding to the Political Drive of Soviet Sport, 194558. Contemporary British History, 19 (2):169-185. 31. Bennigsen A. (1981). Sovyet Mslmanlar ve slam Dnyas. eviren: Trkz O, Trk Dnyas Aratrmalar, 11:23-50. 32. Bernstein FL. (1998). Envisioning Health in Revolutionary Russia: The Politics of Gender in Sexual-Enlightenment... Russian Review, 57 (2):191-217.

175

33. Brundage A. (1955). I Must Admit - Russian Athletes are Great. Saturday Evening Post, 227 (44):28-29,111-112,114. 34. Burjuademov K. (1976). Kazn Aya. eviren: Taygan S, Belge Yaynlar, stanbul. 35. Critchlow J. (1981). Minareler ve Marx. eviren: Trkz O, Trk Dnyas Aratrmalar, 14:161-179. 36. akr VO. (2009). Sovyetlerle Sr Malarmz. Tam Saha, 53:24-27. 37. Devlet N. (1989). ada Trk Dnyas. Marmara niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Yaynlar No:12, stanbul. 38. Devlet N. (1984). Sovyetler Birliindeki Trkleri Ruslatrmada Yeni Admlar. Trk Dnyas Aratrmalar, 28:38-47. 39. Edelman R. (2002). A Small Way of Saying 'No': Moscow Working Men, Spartak Soccer, and the Communist Party, 1900-1945. American Historical Review, 107 (5):1441-1474. 40. Edelman R. (1993). Stalin & His Soccer Soldiers. History Today, 43 (2):46-51. 41. Eren A, Aleskerli A. (2005). Yeni Anayasalar (Bamsz Devletler Topluluu ve Baltk Cumhuriyetleri). TKA Yaynlar, Ankara. 42. Ersanl Behar B. (1994). Bamszln lk Yllar. Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara. 43. Ersanl Behar B. (1994). Trk Cumhuriyetleri Kltr Profili Aratrmas. Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara. 44. lkbrov HY, brahimova NM, Hseynov FC. (2003). Basketbol. Azrbaycan Dvlet Bdn Trbiysi v dman Akademiyas, Bak. 45. liyev A, Clilova N. (2008). Yay Olimpiya Oyunlarnn nkiaf Tarixindn (1992-2004). Dan Ulduzu, Bak. 46. liyev A, liyev V, Qasmov . (2005). Bdn Trbiysi v dmann dar Edilmsi v qtisadiyyat. AzDBTA, Bak. 47. liyev A, sgrov AY, Qurbanov AK. (2006). Bdn Trbiysi ve dman Hrkatnn dar Edilmsi. ABU, Bak. 48. liyev A, sgrova N. (2007). Mstqil Azrbaycanda Bdn Trbiysi v dmann nkiaf Tarixi (1991-2006). Mllim Nriyyat, Bak.

176

49. liyev A, sgrova N, Aayeva J. (2006). Beynlxalq Olimpiya Komitsinin Prezidentlri (1895-2006). AzDBTA, Bak. 50. liyev A, Quliyev D. (2005). Bdn Trbiysi v dman Tarixi. AzDBTA, Bak. 51. liyev A, Qurbanov X, Quliyev R, Clilova N. (2007). Q Olimpiya Oyunlarnn Tarixindn (1924-2006). Mllim Nriyyat, Bak. 52. liyev M. (1999). Naxvan Muxtar Respublikasnda Bdn Trbiysi v dman Hrkat. cmi Nriyyat, Naxvan. 53. lizad Z. (2005). Azrbaycan Mslmanlar v dman. Ozan Nriyyat, Bak. 54. sgrov , Sadxova V, Vahapzad E. (2003). Hndbol. Azrbaycan Dvlt Bdn Trbiysi ve dman Akademiyas, Bak. 55. Fataliyev R. (2007). Mansurov Dnd. Azerbaycan Dnyas, 23:114-117. 56. Fayzullayev Z. (2004). Sporcularmz Rekor Kryor. Azerbaycan Dnyas, 3:6269. 57. Fazlur R. (1983). Rusyadaki Trklere Kar Sovyet Politikasnn Geliimi (1917-1965). eviren: Krml H, Trk Dnyas Aratrmalar, 23:139-166. 58. Fiek K. (2003). Devlet Politikas ve Toplumsal Yapyla likileri Asndan Dnyada ve Trkiyede Spor Ynetimi. YGS Yaynlar, stanbul. 59. Girginov V. (2004) Totalitarian Sport: Towards an Understanding of Its Logic, Practice and Legacy. Totalitarian Movements & Political Religions, 5 (1):2558. 60. Guttmann A. (2004). Sports. University of Massachusetts Press, Massachusetts. 61. Grsoy Naskali E, ahin L. (2007). Stalin ve Trk Dnyas. Kakns Yaynlar, stanbul. 62. Grsoy Naskali E, ahin E. (2002). Bamszlklarnn 10. Ylnda Trk Cumhuriyetleri. Sota Yaynlar, Haarlem. 63. Hayit B. (1982). Sovyetler Birlii ve Hr Dnya Asndan Trkistann Stratejik nemi, Trk Dnyas Aratrmalar, 21:78-86. 64. Hazar-Lenkeran Rotamz ampiyonluk (2004). Azerbaycan Dnyas, 4:104-107. 65. Hazar-Lankaran Altn Duble (2007). Azerbaycan Dnyas, 21:112-117. 66. Hseynov F. (2004). Uluslararas Hukuk Asndan Bamsz Devletler Topluluunun Stats. TKA Yaynlar, Ankara.

177

67. Kara F. (2005). Kreselleme Srecinde Bat Trkistan Cumhuriyetleri ve Trkiye. Trk Dnyas Aratrmalar, 159:67-74. 68. Karahseyinolu MF. (2007). Kreselleme ve Geleneksel Trk Sporlar. M.. Salk Bilimleri Enstits, Doktora Tezi, stanbul. (Danman: Prof. Dr. MT Amman). 69. Quliyev D. (2000). Azrbaycanda Bdn Trbiysi ve dmana Dvlt Qays , (1970-2000). Bak Universiteti Nriyyat, Bak. 70. Quliyev D. (2003). Azrbaycan Milli Gli. Bak Universiteti Nriyyat, Bak. 71. Quliyev D, sgrov A. (2002). Azrbaycanda Cdo (1972-2002). Bak Universiteti Nriyyat, Bak. 72. Quliyev D, Sfrova A. (2003). Azrbaycan dmannn Dnni v Bu Gn. Tknur Nriyyat, Bak. 73. Qurbanov HH. (2001). Fiziki Trbiy Nzriyysi v Metodikas. Adilolu Nriyyat, Bak. 74. Qurbanov HH, sgrov AY, Ramazanov X. (2006). Bdn Trbiysi Nzriyysi v Metodikas. Avropa Nriyyat, Bak. 75. Marmara niversitesi Ortadou ve slam lkeleri Ekonomik Aratrma Merkezi. (1998). Yeniden Yaplanma Srecinde Trk Cumhuriyetleri ve slam lkelerinin Sosyo-Ekonomik Yaplar ve Trkiye le likileri. Marmara niversitesi Ortadou ve slam lkeleri Ekonomik Aratrma Merkezi Yaynlar, stanbul. 76. Mehdiyev . (2005). Olimpiyat Oyunlarndaki Umudumuz Cemal Rahimov. Azerbaycan Dnyas, 11:102-107. 77. Mehdiyev . (2006). Kk Raketin Ustalar. Azerbaycan Dnyas, 12:106-109. 78. Mehdiyev . (2006). Azerbaycan Rugbysinin lk Baarlar. Azerbaycan Dnyas, 14:96-99. 79. Mehdiyev . (2006). Azerbaycanda Satran Cokusu. Azerbaycan Dnyas, 15:92-95. 80. Mehdiyev . (2006). Teymur Racabov Yeni rtifalara Hazr. Azerbaycan Dnyas, 16:96-99. 81. Mehdiyev . (2006). Ana Ama-Olimpiyat. Azerbaycan Dnyas, 17:92-95. 82. Mehdiyev . (2006). Voleybolda 20 Yl. Azerbaycan Dnyas, 18:80-86,88.

178

83. Mmmdli Z. (2002). dman Byk Diplomatiyadr. Vtn Nriyyat, Bak. 84. Morton H. (1960). Notes on Soviet Sport. Soviet Survey, 31:75-80. 85. Novruzolu F. (2008). Dvltimizin dman Siyasti v Yaxud Berti Foqts Nal. 24 Saat, 25:11-12. 86. Novruzolu F. (2008). Dvltimizin Fiaskoya Urayan dman Siyasti. 24 Saat, 27:12. 87. Olimpiyat Vizesine Bir Adm Kala. (2008). Azerbaycan Dnyas, 28:88-91. 88. zey R. (2006). Trk Dnyas Corafyas. Aktif Yaynlar, stanbul. 89. Pekin 2008de 8 Madalya. (2008). Genlik ve Spor stanbul, 10:24-25. 90. Pettavino PJ, Pye G. (1994). Sport in Cuba: Castro's Last Stand. Studies in Latin American Popular Culture, 13:165-184. 91. Rahidbeyli P. (2005). Bitmeyen Mcadele. Azerbaycan Dnyas, 9:104-109. 92. Raidbeyli P. (2005). Hazar-Lenkeran Altnla Parldayan Gm. Azerbaycan Dnyas, 7:106-109. 93. Rasizade A. (2004). Azerbaijan Descending nto the Third World After a Decade of ndependence. Journal of Third World Studies, 21 (1):191-219. 94. Riordan J. (1990). Playing to New Rules: Soviet Sport and Perestroika. Soviet Studies, 42 (1):133-145. 95. Rowley A. (2007) Sport in the USSR: Physical Culture - Visual Culture. Canadian Journal of History, 42 (1):122-124. 96. Rstmov B. (2002). ahmat. Mllim Nriyyat, Bak. 97. Rzayeva ZH, Cfrov QM. (2004). Bdn Trbiysi Nzriyysi v Metodikas. AzDBTA, Bak. 98. Sananly K. (2008). Olimpiyat Danslar. Azerbaycan Dnyas, 30:66-71. 99. Senanli K. (2005). Azerbaycan Basketbolu Yeniden Douyor. Azerbaycan Dnyas, 6:104-108. 100. Silahrler Ailesi. (2008). Azerbaycan Dnyas, 27:108-112. 101. Sugden J, Tomlinson A. (2000). Football, Ressentiment and Resistance in the Break-up of the Former Soviet Union. Culture, Sport, Society, 3 (2):89-108. 102. ehriyarn Hayat ve Satran. (2009). Azerbaycan Dnyas, 31:102-111. 103. imek A. (1998). Trk Dnyas. TDEV, Ankara.

179

104. Thoreau HD. (1952). How Good are Russian Athletes?. Saturday Evening Post, 225 (3):26-27,87-89. 105. Trk birlii ve Kalknma daresi. (1996). Kafkasya ve Orta Asya: Bamszlktan Sonra Gemi ve Gelecek Konferans. TKA Yaynlar, Ankara. 106. Trk birlii ve Kalknma daresi. (1995). Azerbaycan lke Raporu. TKA Yaynlar, Ankara. 107. Trkiye Milli Olimpiyat Komitesi. (2004). Atina 28inci Yaz Olimpiyat Oyunlar Sonular/Notlar. Olimpiyat Dnyas Dergisi zel Eki, 29:11-62. 108. Trkiye Milli Olimpiyat Komitesi. (2000). Sidney 27nci Yaz Olimpiyat Oyunlar Sonular/Notlar. Olimpiyat Dnyas Dergisi zel Eki, 19:10-48. 109. stel LC. (2005). 1894ten 2004e Olimpiyat Tarihi. Morpa Kltr Yaynlar, stanbul. 110. Yalnkaya A. (1999). Yetmi Yllk Kriz: Sovyetler Birliinde MoskovaTrkler likileri. Simurg Yaynclk, stanbul. 111. Washburn J N. (1956). Sport As a Soviet Tool. Foreign Affairs, 34 (3):490499. 112. Weingast DE. (1977). Komnizmin Yz. eviren: Seferciolu N, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara.

180

9. EKLER
9. 1. Aratrma Mlakat Formu

Antrenrler ve Sporcular Grme Sorular

1-Adnz Soyadnz 2-Hangi spor bran ile ilgileniyorsunuz? 3-Ka yldr spor yapyorsunuz? 4-Ka yldr antrenrlk yapyorsunuz? 5-Amatr ya da profesyonel olarak m bu sporu yaptnz/yapyorsunuz? 6-Halen aktif olarak spor yaantnz devam ediyor mu? 7-Spor yaptnz yllarda toplumun spora ve sporcuya bak nasld? 8-Spora baladnzda nasl bir spor ortam vard? 9-Devletin spora ve sporcuya destei hangi boyuttayd/boyuttadr? 10- Sportif anlamda o gnden bu gne neler deiti? 11-Antrenr olarak bilimsel almalardan ne lde faydalanyorsunuz?

Spor Bilimcileri Grme Sorular

1-Adnz Soyadnz 2-Uzmanlk alannz 3-Sovyet dneminde spor bilimleri almalarnn durumu nasld? 4-Bamszlktan sonra spor bilimlerinin durumu nedir? 5-1981-2000 yllar arasnda Azerbaycanda bilimsel almalarda bir azalma grlmektedir. Bunun spor bilimlerine yansmas ne dzeydedir? 6- Sporda bir ylda ka tane bilimsel alma yaplmaktadr? 7-Spor bilimcileri ile spor uygulayclar arasnda ortak bir alma var mdr? 8- Herhangi bir spor kuruluu ile ortak almalarnz var mdr?

181

Spor Yneticileri Grme Sorular

1-Adnz Soyadnz 2-Ka yldr spor ynetiminin iindesiniz? 3-Gemite nerelerde yneticilik yaptnz? 4-Azerbaycan anayasasnda spora yer verilmi midir? 5-Azerbaycanda spor ile ilgili yasal dzenlemeler var mdr? 6-Azerbaycan Cumhuriyetinin bir spor politikas var mdr? 7-Sovyet spor politikasnn gnmze yansmalar var mdr? 8-Bamszlk ncesi ve sonras devletin spora destei ne dzeydeydi/dzeydedir? 9-Stalin dneminde Sovyet altyaps spora nasl yansmtr? 10-Souk sava dneminde sporda ne tr gelimeler oldu? 11-Sporda karlalan ynetimsel sorunlar nelerdir? 12- Stalin, sporu, spor eitimini ve spor bilimini rejimin bir propaganda aleti olarak kullanm mdr?

182

9.2. Azerbaycan Cumhuriyeti Beden Eitimi ve Spor Kanunu

Bu kanun beden eitimi ve spor alannda oluan ilikileri dzenler, Azerbaycan Cumhuriyeti devlet siyasetini tayin eder, beden eitimi ve spor ile herkesin megul olma hakkna teminat verir.

I. Blm

Genel Esaslar

Madde 1. Kanunun Ama ve Grevleri

Bu kanunun amac, beden eitimi ve spor vastasyla insann her ynden geliimini, salkl yaam tarzn temin etmek, hastalklara, zararl alkanlklara engel olmak, halkn saln ykseltmek, aktif, uzun mrl bir yaama sahip olmak, uluslararas arenada Azerbaycan sporunun nfuzunun artmasna nail olmak, genleri fiziki ve ruhsal adan vatann savunmasna hazrlamaktr.

Bu kanunun grevleri: Vatandalarn beden eitimi ve sporla megul olma hakkn temin etmek, beden eitimi ve spor sisteminin aktiflii ve geliimi iin hukuki teminat oluturmak, fiziki ve hukuki ahslarn beden eitimi ve spor sahasndaki haklarn, grevlerini ve sorumluluklarn belirlemek, bu alanda meydana gelen ilikileri dzenlemekten ibarettir.

Madde 2. Beden Eitimi ve Spor Hakknda Azerbaycan Hkmeti Kanunu

Beden eitimi ve spor hakknda Azerbaycan Cumhuriyetinin kanunu bu kanundan, Azerbaycan Cumhuriyetinin dier normatif-hukuki antlama ve uluslararas antlamalardan ibarettir.

183

Madde 3. Beden Eitimi ve Spor Alannda Devlet Siyaseti

Beden eitimi ve spor alannda Azerbaycan Cumhuriyetinin devlet siyaseti; beden eitimi ve sporun altyapsn oluturmak, beden eitimi ve sporun geliimini salamak, yksek dereceli sporcularn hazrlanmas iin beden eitimi ve spor tekilatlar ve ocuk spor messeseleri sistemini oluturmak, beden eitimi ve sporun geliimi iin zorunlu maddi ve teknik altyapy kurmak, beden eitimi ve spor endstrisini gelitirmek, bal olduu kuruma ve mlkiyet ekline bakmadan btn spor tekilatlar iin birlikte imkanlar oluturmaktan ibarettir.

Madde 4. Beden Eitimi ve Sporla lgili Toplumsal Kurulular

Beden eitimi ve sporun geliimi iin oluturulan ve asl amac gelir lede etmek olmayan spor kurulular, federasyonlar ve cemiyetler, fonlar, kulpler (vb. halkn beden eitimi ve sporu gelitiren dier kurulular) beden eitimi ve spor ile ilgili toplumsal kurulular olarak kabul edilir.

Beden eitimi ve spor ile ilgili toplumsal kurulular kendi faaliyetlerini, Toplumsal kurulular hakknda Azerbaycan Cumhuriyetinin kanununa, bu kanuna ve dier normatif-hukuki antlamalara gre yrtrler.

Federasyonlar, ilgili spor bran ile ilgili kulpleri ve takmlarn gnll yelii esasnda oluturulan, faaliyet alanndaki spor brannn lkede geliimini salayan, ilgili uluslararas federasyonun talimatnamesi ve onun belirledii kurallara ve Azerbaycan Cumhuriyeti kanununa uygun olarak faaliyet gsteren toplumsal kurululardr.

Federasyonlar, beden eitimi ve spor ile ilgili devlet programna uygun olarak faaliyette olduklar spor branlarn gelitirir, ulusal ve uluslararas yarmalarn ve turnuvalarn geirilmesini salar, uluslararas federasyonlarda Azerbaycan temsil eder, federasyon ynetimleri sporcularn ve milli takmlarn uluslararas yarmalara, kta ve dnya ampiyonalarna, olimpiyat oyunlarna hazrln ve katlmn

184

gerekletirir. Her yl milli takmlarn ve antrenrlerin heyetini belirler ve hakemlerin hazrlanmas ile ilgilenir.

Madde 5. Spor Alannda Uluslararas likiler

Spor tekilatlar uluslararas sportif ilikilerde bamszdrlar. Spor tekilatlar ve sporcular yarma kurallarna ve uluslararas spor tekilatlarnn talimatnamelerine uygun olarak uluslararas spor organizasyonlarna katlabilirler.

Uluslararas yarmalarda Azerbaycan resmi olarak temsil etme hakk ilgili ynetim organna, onun belirledii kurallar iindeki spor federasyonuna ve dier spor ile ilgili yoplumsal kurululara aittir.

Madde 6. Halkn Beden Eitimi ve Spor Alanndaki Haklar

Azerbaycan halknn beden eitimi ve sporla, bu kapsamda elit sporla megul olmak, beden eitimi ve spor ile ilgili toplumsal tekilatlara katlmak, spor harekatnn ynetimine katlmak, spor tesisleri ve ara-gerelerinden yararlanma hakk vrdr.

Madde 7. Beden Eitimi ve Spor Alannda Mlkiyet

Azerbaycan vatandalar profesyonel spor kulpleri ve birlikleri kurmak, beden eitimi ve spor tekilatlarna, ayr ayr kiilere paral hizmet vermek, spor tesisleri ve dier sportif ara-gereleri elde etmek, kiraya vermek, mlkiyet hakknda Azerbaycan Cumhuriyeti kanununa uygun olarak dier faaliyetlerle ilgilenmek hakkna sahiptirler.

Madde 8. Beden Eitimi ve Sporun Tevik ve Tebli Edilmesi

Yetkili ynetim organlar, beden eitimi ve spor ile ilgili toplumsal kurulular kitlesel iletiim vastalar ile beden eitimi ve sporu tevik ve tebli ederler. Sporda

185

insan yeteneklerinin zayflatlmasna, yasaklanm usllerin kullanlmasna ve uygulanmasna izin verilmemektedir. Sportif kurulularda, spor yarmalarnn televizyon ve radyo ile yayn yaplrken alkoll ikilerin ve ttn mamllerinin reklam yasaktr.

II. Blm

Beden Eitimi ve Spor

Madde 9. Beden Eitimi ve Spor Anlay

Beden eitimi genel kltrn ayrlmaz bir paras olup, insan salnn salanmas ve bedensel geliimine yneltilmi sosyal faaliyet alanlarndan biridir. Beden eitimi her bir kiinin ilgisi, ekonominin, eitimin genlerin emee ve vatann savunmasna bu kanunun amalarna uygun olarak ekillendirilir ve fiziksel haraketler kompleksi vastas ile sistematik olarak ahsn fiziki hazrlnn daha iyi hale getirilmesine, mcadele ve ruhsal becerilerin ekillenmesine, yarmalarda iyi neticeler alnmasna yneltilmi fiziki eitimin bir parasdr.

Madde 10. renme ve Okul ana Kadar Eitim Kurumlarnda Beden Eitimi ve Spor

Okul ana kadar, ocuklarn, rencilerin saln korumak ve daha iyi hale getirmek, onlarda fiziki mkemmellie ve salkl yaam tazna olan ihtiyac ekillendirmek, btn renim ve okul ana kadarki eitim kurumlarnn esas grevlerindendir.

Eitim kurumlar, devlet programlar ve fiziki hazrlk normlar esasnda, yerli art ve eitim alanlarn ilgileri dikkate alnarak, beden eitimi derslerinin, spor faaliyetlerinin ekil ve usllerini bamsz olarak belirler.

186

Okul anda ve okul ana gelmemi kiilere eitim veren kurulularda beden eitimi ve spor faaliyetlerinin ierii ilgili ynetim organlar tarafndan belirlenir.

Ders d beden eitimi ve spor faaliyetleri okulda, ayrca okul dndaki kurulularda, beden eitimi ve spor ile ilgili toplumsal kurulularda gerekletirilir. Okul ana gelmemi ocuklarn fiziki eitimi, bu yataki ocuklara eitim veren kurumlarn eitim-retim programna dahil edilerek beden eitimi faaliyeti eklinde hayata geirilir.

Okulda ve okul ana gelmemi kiilere eitim veren kurumlar, devlet tarafndan onaylanm normlara uygun olarak her yl ocuklarn ve recilerin hazrlk testini yaparlar. Salk sorunlar olanlara beden eitimi dersleri ve spor faaliyetleri eitim programna dahil edilmi zel ve ferdi programlar ile yaptrlr.

Ders d beden eitimi ve spor faaliyetlerini amaca ynelik hayata geirmek, spor faaliyetlerine aktif bir ekilde katlmak amacyla eitim kurumlarnda spor kulpleri kurulur. Eitim kurumlar rencilerin askeri-spor hazrln askeri organlar, genlik tekilatlar, gnll askeri vatanperverlik ve teknik-spor

cemiyetleri ile birlikte hayata geirirler. rencilerin okul dnda, salk ve spor tekilatlarnn beden eitimi ve spor faaliyetlerine katlmas, onlarn fiziki adan mkemmellemesi iin ortam oluturur.

Madde 11. Askeri Organlarn Fiziki Hazrl

Askeri organlarn fiziki hazrl onlarn askerlik borlarnn ve esas hizmet vazifelerinin yerine getirilmesine hizmet etmektedir. Fiziki hazrln normlar yetkili organlar tarafndan belirlenir. Btn askeri organlar iin dikkate alnan spor branlar veya kendilerinin setikleri spor branlar ile imkan dahilinde megul olmalar iin uygun artlar salanr. Ya snr dikkate alnmakla birlikte btn askeri organlar iin fiziki hazrlkla ilgili zorunlu test yntemi uygulanr.

187

Madde 12. dare, Messese ve Tekilatlarda Beden Eitimi ve Spor

Mlkiyet ekline baklmadan btn idare, messese ve tekilatlarn yneticileri, alanlarn beden eitimi ve sporla megul olmalar, spor ve spor turizmi faaliyetlerine katlmalar iin gerekli artlar yaratmal ve bu amala kaynak ayrmaldrlar. dare, messese ve tekilatlarda alanlarn beden eitimi ve spor ile megul olmalarn salamak iin ayn kurumun bnyesinde spor kulpleri kurulabilir.

Madde 13. Yaam ve Kitlesel Dinlenme Yerlerinde Beden Eitimi ve Spor

Yaam ve kitlesel dinlenme yerlerinde halkn beden eitimi ve spor ile megul olmalar iin gerekli ortamn oluturulmas, ocuk ve genlerin bo zamanlarn verimli geirmelerinin salanmas, beden eitimi ve sporun geliimi devlet programna uygun olarak yetkili organ tarafndan bte ve dier kaynaklarn aktarlmas ile yaplr.

Madde 14. Hastane ve Tedavi Kurulularnda, Dinlenme Evlerinde ve Turistik Yerlerde Beden Eitimi, Spor ve Salk leri

Hastane ve tedavi kurulularnn, dinlenme evlerinin ve turistik yerlerin yneticileri dinlenenlerin daha salkl olmas, hastalklarn nlenmesi ve tedavisi amac ile tedavi ve dinlenme srecinde beden eitimi ve sporun kullanlmas iin olanak salarlar. Salk blgelerinde ve dinlenme parklarnda halkn kiisel sal, beden eitimi ve sporla ilgilenmesi iin yetkili kurulular tarafndan zel alanlar ayrlmaldr.

Madde 15. Halkn Beden Eitimi ve Sporu

Engelliler

arasnda

beden

eitimi

ve

sporun

geliimi

onlarn

rehabilitasyonuna hizmet eder. Yetkili organlar Halkn hastalanmasna engel olunmas, engellilerin rehabilitasyonu ve sosyal savunmas hakknda Azerbaycan Cumhuriyeti kanununa uygun olarak bte ayrlmas ve dier kaynaklardan istifade

188

edilmesi, engellilerin spor tesislerinde beden eitimi ve sporla megul olmas iin gerekli artlar olutururlar.

Engellilerin rehabilitasyonu srecinde beden eitimi ve sporla ilgilenmelerini, bu alan iin zel kadrolarn hazrln, bilimsel almalar, tbbi destei ve hekim kontroln yetkili organlar kaynak ayrarak hayata geirirler.

Azerbaycan Cumhuriyeti engelli sporcular lkelerini uluslararas spor arenasnda Paralimpik ve zel Olimpiyat Komitelerinde temsil ederler.

Madde 16. Yksek Dereceli Sporcularn Hazrlanmas

Yksek dereceli sporcularn hazrlanmas beden eitimi ve spor tekilatlar, bireysel olarak antrenrlk faaliyeti ile megul olan kiiler, zellikle mlkiyet durumuna baklmakszn bu ama iin kurulan uzman kurumlar (kulpler, spor okullar vb.) tarafndan yaplr.

Ekonomik adan ve tesis asndan ada taleplere cevap veren uzman kurumlarda yksek dereceli sporcularn hazrlanmas, sporcularn ye olduu beden eitimi ve spor birlikleri ile yaplan antlamalar esasnda hayata geirilir. Ayn tekilatlarn yesi omayan sporcu bakasnn vastasyla uzman kurumlarla antlama yapabilir.

Madde 17. Azerbaycan Cumhuriyetinin Milli Takmlar

Azerbaycan Cumhuriyetinin milli takmlarnn yelerine sportif birliklerin teklifleri yetkili organlar tarafndan tasdik edilir.

Milli takmlara katlm sporcularn beden eitimi ve spor ile ilgili kurululardan dierine, bu kapsamda yabanc spor kulplerine gemesi yetkili

organlar tarafndan onaylanmas ile birlikte sporcu ve ayn tekilatlar arasnda yaplan antlama esasnda hayata geirilir.

189

Milli takmlarn uluslararas spor yarmalarna hazrlk ve katlm zaman hekim kontrol, bu balamda tbb destek devlet adna yetkili organ tarafndan yaplr. Milli takmlarn hazrl ile ilgili yetkili organ tarafndan lkeye getirilen sportif ara ve gereler gmrk vergisinden ve dier vergilerden muaftr.

Madde 18. Profesyonel Spor

Profesyonel spor yksek spor hazrl talep eden, seyretme karakterli, kazan amal emek faaliyetidir. Profesyonel spor faaliyeti yetkili organ tarafndan kabul edilen normatif hukuki antlamalrla dzenlenir.

Madde 19. Beden Eitimi ve Spor Alannda Eitim Faaliyetiyle Beden Eitimi ve Spor le lgili Pedagojik Eitim Alan Antrenrler Megul Olabilirler

Eitim verdii branta spor ustas normlarn yerine getirmi ve zel anternrlk kursuna katlm kiiler antrenrlk faaliyeti ile megul olabilirler. Beden eitimi alannda, rehabilitasyon uygulamalarn sadece zel eitimi olan kiiler yapabilirler.

Madde 20. Sporda Yasaklanm Usl, Hile ve Aralara zin Verilmez

Sporda netice elde etmek amacyla kullanlmasna izin verilmeyen usl, hile ve aralarn yollar beden eitimi ve spor kurulularnn istei ve uluslararas kurallara uygun olarak yetkili organlar tarafndan belirtilir.

190

III. Blm

Beden Eitimi ve Sporun Maddi Teminat

Madde 21. Beden Eitimi ve Sporun Maddi Kaynaklar

Beden eitimi ve spor faaliyeti Azerbaycan Cumhuriyetinin devlet btesinden, televizyon yaynlarndan, seyirci karakterli beden eitimi ve spor yarmalarndan, spor toto-loto gelirlerinden, gerek ve tzel kiilerin maddi yardm ve dier kaynaklardan aktarlan para ile yrtlr.

Madde 22. Beden Eitimi ve Spora Sponsorluk

Beden eitimi ve sporun geliimine sporsorluun esaslar ve kurallar Azerbaycan Cumhuriyetinin yetkili organlar tarafndan belirlenir.

Madde 23. Beden Eitimi, Salk ve Spor Tesisleri in Ayrlan Arazilerin Stats

Beden eitimi, salk ve spor tesisleri iin arazilerin ayrlmas ve onlardan istifade edilmesinin kurallar Azerbaycan Cumhuriyetinin yetkili organlar tarafndan belirlenir. Kitlesel beden eitimi ve spor yarmalarnn yaplmasn temin eden devlet ve toplumsal kurulularnn, bu kapsamda beden eitimi ve spor uzmanlar hazrlayan yksek retim ve orta retim kurumlarnn spor tesisleri ve alanlar onlarn daima istifadesindedir.

Arazi sahibinin rzas olmadan beden eitimi, salk ve spor tesisleri iin dnlm arazi alanlarnda baka proje, inaat ve yap ilerinin yaplmas, bu ekilde ayn arazi alanlarndan dier amalar iin istifade edilmesi yasaktr.

191

Madde 24. Beden Eitimi Salk ve Spor Tesisleri

Yaam alanlarnn inaat planlarnda dier altyap almalar ile birlikte beden eitimi, salk ve spor tesisleri de yer almaldr. Yaam alanlarn dzenleyen komisyonlara yetkili organn beden eitimi ve spor blmlerinin temsilcileri de katlmaldrlar

Yetkili organlar, kendilerinin arazisinde beden eitimi, salk ve spor tesislerinin planlanmasna, projelendirilmesine, inasna ve kullanma verilmesine uygun normlar esasnda nezaret ederler. Yaam alanlarnda beden eitimi, salk ve spor tesisleri yapmnn artlarn halkn nfusu ve yerli iklim artlar dikkate alnarak yetkili organlar belirler.

Her trl okul ncesi eitim kurumlar ve normal eitim kurumlarnn inas ve yeniden kurulma planlarna beden eitimi, salk ve spor tesislerinin de inas eklenmesi zorunludur. Uygun alanda yenisini yapmadan mevcut beden eitimi, salk ve spor tesislerini kapatmak yasaktr. Beden eitimi, salk ve spor tesislerinin sigortas kanunla belirlenmi kurallarla hayata geirilir.

IV. Blm

Beden Eitimi ve Spor Alannda Teminatlar

Madde 25. Beden Eitimi ve Sporla Megul Olan Halkn Salnn Korunmas

Beden eitimi, salk ve spor kurulularnn ve tesislerinin ynetimi faaliyetlerin ve yarmalarn yaplaca yerlerin gvenlik kurallarna ve salk-hijyen normlarna uygunluu, beden eitimi ve sporla megul olanlarn tbbi yardm gsterme imkann vermelidir.

192

Normal artlarda beden eitimi ve spor ile megul olurken sal zarar grm insanlara yetkili organ tarafndan belirlenmi kurallarda tbbi, sosyal ve profesyonel rehabilitasyon hizmeti verilir.

Madde 26. Sporcunun, Antrenrn ve Hakemin Salnn Zarar Grmesi Durumunda Mesuliyet

Normal artlarda beden eitimi ve spor ile megul olurken sporcunun, anternrn ve hakemin salna zarar gelmesi durumunda mesuliyet onlarn beden eitimi, salk ve spor tekilat ile yapt antlama artlarna ve Azerbaycan Cumhuriyetinin ilgili kanunlarna uygun olarak belirlenir.

Madde 27. Beden Eitimi ve Spor le Megul Olan Vatandalarn Sigortas

Beden eitimi ve sporla megul olan vatandalarn, bununla birlikte sporcu ve hakemin sigortalanmasnn kural ve artlar Azerbaycan Cumhuriyetinin kanunlarna ve beden eitimi ve spor tekilatlar ile yaplm antlamaya esasen berlirlenir. Uluslararas yarmalara katlan sporcularn sigortas onlar gnderen tekilatlar tarafndan gerekletirilir.

Madde 28. Yksek Dereceli Sporcularn Spor Adamlarnn Emeklerinin Kymetlendirilmesi

Beden eitimi ve spor alannda gsterdikleri byk hizmetlere ve elde ettikleri yksek baarlara gre Azerbaycan Cumhuriyetinin vatandalar uygun artlarda devlet mkafaatlarna ve nvanlara sahip olurlar

Olimpiyat Oyunlarnda baar kazananlara, ayrca iki defadan fazla olimpik sporlarda Dnya ve kta ampiyonalarnn galiplerine kanunla belirlenmi artlarda emeklilik paras verilir

193

Madde 29. Uluslararas Antlamalar

Azerbaycan Cumhutiyetinin taraftar olduu devletleraras antlamalarla bu kanun arasnda ztlklar olursa ayn uluslararas antlamalar uygulanr.

Madde 30. Bu kanunun Bozulmas Durumunda Mesuliyet

Bu kanunun bozulmas durumunda gerek ve tzel kiiler Azerbaycan Cumhuriyetinin ilgili kanununa uygun olarak mesuliyet tarlar.

194

9. 3. Azerbaycan Trkesi Spor Terminolojisi

Ar atletika: Halter Akademiya: lim ve gzel sanatlar gelitirmek maksadyla kurulan kurum. Baz zel ilim sahalarna ait eitli yksekokullarn ad. Akrobat: Cambaz. Cimnastikte zel olarak akrobasi ile ilgilenen sporcu. Akrobatik: Akrobasiye ait olan. Akrobatika: Cimnastik ve sirk sanatnn bir eidi. Akrobatlq: Akrobatn sanat, ii, mahareti. Cambazlk Alpinist: Dac, daclkla uraan Alpinizm: Da turizmi, daclk At apmaq: At koturmak, atla yar etmek At oynatmaq: At binip hner gstermek, at binmede yiitlik gstermek At seirtmek: At koturmak Atlanmaq: Ata binmek, atlamak, sramak, yksek bir yerden kendini aa brakmak, bir eyin zerinden atlayp gemek At apd: At yar/At kotumak At apan:Yar at binicisi, jokey Atlet: Atletizm brannda spor yapan kimse Atletik: Atletizme ait olan Atletika: nsann fiziki gcn arttrmak, vcudunu ve kabiliyetlerini gelitirmeye yarayan atlama, koma, disk atma gibi bireysel olarak yaplan beden eitimi almalar, atletizm. Atletikac: Atlet Avar eken: Krek eken Avar: Kreki Avar ekmek: Krek ekmek Azarke: Sporda taraftar Badaq/Badalaq: Serbest grete rakibi ayak takarak yere drme oyunu Balet: Bale Baletmeyster: Bale retmeni, balet, balerin Basketbol: Basketbol

195

Basketbolcu: Basketbol oyuncusu Baa hmag: Galip gelmek, birinci olmak Beden terbiyeisi: Vcut gelitirme ve terbiyesi ile uraan adam Beden terbiyesi: Spor, cimnastik ve programl bir hayat ve dzenli rejimle insan vcudunun her ynden gelitirilmesi, beden eitimi Beynelhalq: Uluslararas Bilyard: Bilardo Bilyard: Bilardocu Bilyardhana: Bilardo salonu Birinci: Birinci Birincilik: Birincilik Boks: Boks Boksyor: Boksr Boksu: Boksr Brnc: Bronz Cedaq: Ok Cemiyyet: Tekilat Cdr: Hipodrom Cdra hmaq: At yarna katlmak, At yartrmak Cal: Oyun bozan Calbaz: Oyun bozan Calbazlq: Oyun bozanlk Callamaq: Kastl olarak oyun kurallarn ihlal etmek, oyun bozanlk etmek Callq: Oyun bozanlk, oyunun kurallarn kasten ihlal etme Cudo: Judo apmag: At yartrmak, atla yarmak arhovuz: Byk havuz empion: ampiyon h: Spor msabakalarna katlma, icra etme, gsteri yapma (folklorcular, sirk mensuplar v.b.) ohnv: Sporun birka bran ile uraan sporcu ohnvlk: Sporun birka eidinden oluan yarma, modern heptatlon

196

vken: Eskiden, atn zerinde ucu eri sopayla topu kaleye sokma oyunu. Bu oyunda kullanlan top. Elbeyaha: Yaka paa dvme, yakn dv Elbeyaha olmaq: Yaka paa kavga etmek, vurumak, arpmak, mcadele etmek. Eltopu/Hendbol: Hentbol El oyunu: Sporda tenis, voleybol, basketbol v.b. elle oynanan oyunlar Estafet: Sporcularn atletizm, yzme v.b.dallarda yaptklar bayrak yar Eek: Jimnastik hareketlerini yapmak iin zerine deri geirilmi aa, atlama beygiri Federasiya: Federasyon Fende salmag: Spor msabakalarnda rakibi yanltmak iin tatbik edilen yollar Figurist: Zor ve kompleks figrler yapan sporcu Final: Final Fuks: Bilardo oyununda topa tesadfi olarak vurulan baarl vuru Futbol: Futbol Futbolu: Futbolcu Futbolka: Forma Futbol meydancas: Futbol sahas Gle: Gre Glei: Grei Glemek: Gremek Gimnast: Cimnastiki Gimnastik: Cimnastik Gimnastika: Cimnastik hareketleri sistemi Qa: Kou msabakas Qama: Kou msabakas, yarmas Qamak: Kou yar yapmak, kou msabakasnda yarmak Qalib: Yenmi, yenen Qalib gelmek/olmaq/hmaq: Galip gelmek, birinci olmak Qalibiyyet: Yenme, galip gelme, stnlk Qaliblik: Galip gelme, stnlk Qap: Kale (futbol)

197

Qapc: Kaleci Qayda: Kural, dzen, tertip, yol, usl, tarz Qelebe: Galibiyet Qelebe qazanmaq/elde etmek/almaq: Galip gelmek, stn gelmek, kazanmak Qlnc: Kl Qlnc oynatmaq: Kl oynatmak Qzl: Altn Qol: Gol. Qol vurmaq: Gol atmak Qrossmeyster: Santran ustalarna verilen en yksek nvan ve bu nvan alm santran ustas. Qrossmeysterlik: Santran ustalar iin verilen en yksek unvan Halga: Atletizm msabakalarnda kullanlan alet, disk Hantel: Adeleleri gelitirmek iin kullanlan ksa bir kolun iki tarafnda arlk demirleri olan alet, dambl Hesab amaq: Futbol, voleybol, gre v.b.msabakalarda ilk puan kazanmak Hokkey: Hokey (buz hokeyi, im hokeyi) Hokkeyi: Hokey oyuncusu Hovuz: Havuz Hovuzcuq: Kk havuz Hovuzlu: Havuzu olan Hcum: Futbol, hokey, santran, boks v.b. sporlarda puan almak iin daha aktif hareket etme, mcadeleyi sratlendirme, gerginletirme, rakibi sktrma Hcumu: Hcum blgesinde oynayan sporcu (Futbol v.b. sporlardaki forvet oyuncusu) Xal: Spor msabakalarnda ve oyunlarnda verilen puanlar dman cemiyeti: Spor kulb dman: Spor dman: Sporcu, sporla urama dmanlg: Sporculuk, sporla urama dman Ustas: st dzey antrenr nstitut: Enstit

198

Jokey: Yar at binicisi Kaman: Yay Klub: Kulp Komanda: Takm Kombinasiya: Oyunda galip gelmek iin tatbik edilen eitli tedbirler Kos: Top (oyun topu) Kotekoriya: Kategori Kroket: Kriket Kroketi: Kriket oyuncusu Kubok: Kupa Marafon: Maraton Marafonu: Maratoncu Maz: Bilardo stakas Medal: Madalya Meqi: Antrenr Miyandar: Ar spor faaliyetlerinin yapld spor salonunun yneticisi Miyandarlq: Spor salonunu yneticilii Motodrom: Motorsiklet yarlarnn yapld parkur Mdafie: Futbol, hokey gibi oyunlarda mdafaa yaplan saha, mdafaac Mdafiei: Futbol v.b. sporlarda mdafaa oynayan sporcu Nailiyyet: Herhangi bir ite, sahada elde edilmi baar Nize: Mzrak Nv: Bran, tr, eit Ox: Ok Ohatan: Ok ve yay ile tehiz olunmu asker Ohdan: Sadak Oh-kaman: Ok ve yaydan oluan silah, ok ve yay Ohlamaq: Okla vurmak Ohlanmaq: Okla vurulmak Olimpiya: Olimpiyat Olimpiyada: Olimpiyat oyunlar, spor yarmalar Olimpiya: Olimpiyat oyunlarna katlan sporcu

199

Orden: Nian, madalya Otustu hokkey: im hokeyi Oyun: Oyun Oyunu: Oyuncu, dans Parad: Spor, renci, genlik v.b. tekilatlarn resmi geidi, gsteri Paratlk: Parat sporu Parat: Parat Parat: Parat Pehlevan: Grei Stolustu tenis: Masa tenisi Raketka: Tenis raketi, masa tenisi raketi Rapira: Drtgen eklinde elastik gvdeli ucu sivri kl (imdi eskrimde kullanlyor) Rapira: Bu klla yaran sporcu, eskrimci Reqib: Rakip Reqbi: Amerikan futbolu Reqbii: Amerikan futbolu oynayan sporcu Rekord: Rekor Rekordu/Rekordsmen: Rekor krm sporcu Rekordizm/Rekorduluq: Salkl olmayan rekabet neticesinde rekor krmak iin olaanst gayret gsterme Rinq: Ring (Boks sahas) Sambo: Ruslara zg bir gre eidi, kendini silahsz savunma Sambou: Sambo greisi Sekundant: Boksr, santran oyuncusunun v.b. menejeri Stadion: Stadyum Stend: At poligonu Suya atlama: Kule atlama ahmat: Satran oyunu ahmat: Satran oyuncusu est: Okularn parmaklarna takt kemik parmaklk tang: Halterde kullanlan arlk diskleri

200

tang/tangist: Halterci Tekbetek: Birer birer, her biri ayr ayr, kavgada, dvte, yarta iki kiinin ba baa mcadelesi Tenis: Tenis Tenisi: Tenisi Tekilat: Kurulu, rgt, organizasyon Tullanmag: Atletizmde uzun ve yksek atlama Turnir: Turnuva Udmaq: Oyunda, yarmada kazanmak, galip gelmek Uduzmaq: Oyunda, yarmada kaybetmek, yenilmek Umumdnya: Uluslararas zglk: Yzme zc/zg: Yzc Vaterpol(o): Sutopu Velosiped: Bisiklet Velosipedi: Bisikleti Voleybol: Voleybol Voleybolu: Voleybolcu Yaht-Klub: Su sporlar ile uraanlarn kulb Yarm mdafiei: Futbolda, hokeyde v.b. Hem hcum hem de mdafaa oynayan oyuncu Yarmorta: Yar orta siklet Yarmyngl: Yar hafif siklet Yar: Yarma, msabaka Yar: Yarmac Yay: Yay Yma komanda: Milli takm Yngl atletika: Atletizmin kou, atlama, cirit, disk vs. atma branlar Zorhana: Eskiden ar spor almalarnn ve yarmalarnn yapld yer, salon. Zy: Buz pateni salonu, buz pateni yapma

201

10. ZGEM
Kiisel Bilgiler Ad Doum Yeri Uyruu E-mail Eitim Dzeyi Mezun Olduu Kurumun Ad Doktora/Uzmanlk Yksek Lisans Lisans Lise Marmara niversitesi Beden Eitimi ve Spor ABD nye Teknik Lise ve Endstri Meslek Lisesi 2009 1998 Marmara niversitesi Beden Eitimi ve Spor Yksek Okulu 2005 Mezuniyet Yl Murat Glky/Ordu T.C. bdmurat81@hotmail.com Soyad Doum Tarihi TC Kimlik No Tel Yksel 07.10.1981 54730448588 0506 336 05 89

Deneyimi (Sondan gemie doru sralayn) Grevi 1. Ar-Ge Personeli 2. Yaz Spor Okullar Koodinatr 3. Yabanc Dilleri ngilizce Okuduunu Anlama* yi Konuma* yi Yazma* yi Kurum BB Spor A.. Genel Mdrl Kadky Genlik ve Spor le Mdrl Sre (Yl - Yl) 200806.2005-08.2005 -

* ok iyi, iyi, orta, zayf olarak deerlendirin Yabanc Dil Snav Notu KPDS DS IELTS TOEFL IBT TOEFL PBT TOEFL CBT FCE CAE CPE

50

60

Baarlm birden fazla snav varsa, tm sonular yazlmaldr KPDS: Kamu Personeli Yabanc Dil Snav; DS: niversiteleraras Kurul Yabanc Dil Snav; IELTS: International English Language Testing System; TOEFL IBT: Test of English as a Foreign Language-InternetBased Test TOEFL PBT: Test of English as a Foreign Language-Paper-Based Test; TOEFL CBT: Test of English as a Foreign Language-Computer-Based Test; FCE: First Certificate in English; CAE: Certificate in Advanced English; CPE: Certificate of Proficiency in English Saysal LES Puan (Dier) Puan Bilgisayar Bilgisi Program Office(Word, Exel, Power Point) SPSS 45.727 Eit Arlk 45.536 Szel 45.345

Kullanma becerisi yi Orta

*ok iyi, iyi, orta, zayf olarak deerlendirin Uluslararas ve Ulusal Yaynlar/Bildirileri/Sertifikalar/dlleri/Dier

202