06 05 2013

te ATATRK

Atatrk'te Okuma Tutkusu

Atatrk ankaya Kk'ndeki okurken. (16 Temmuz 1929) ktphanesinde kitap

ATATRK'DE OKUMA TUTKUSU

Atatrkn yzylmzn nde gelen kiileri arasnda yer almasnda, kukusuz Onun asker dehas, devlet adaml yannda bir dn adam olmasnn da byk pay vardr. Atatrkn hayat boyunca neler okuduunu, nasl okuduunu ancak, yakn evresindekilerden ve kendi anlarndan renebiliyoruz. 1881 ylnda Selanikte dnyaya gelen Mustafa Kemal, okuma ana gelince, babas Ali Rza Bey, Adam olmak iin okumak, renmek arttr. Baka aresi yoktur."1 szleriyle, Onu okumaya zendirmitir. Belki de bu szler, kk Mustafada okuma ve renme meraknn uyanmasnda nemli bir etken olmutur. Daha ilkokul rencisi iken, kitap okumay, sokakta oynamaya yelediini mahalle arkada saf lbayn anlarndan reniyoruz.2

Asker ortaokulda renimini srdrrken, sadece ders kitaplaryla yetinmedii, yerel dergi ve gazeteleri de izledii, o gnlerde Selanikte kan ocuklara Rehber adl haftalk bir derginin fen ve matematik konularnda at yarmalar kazananlarn banda Mustafa Kemal adnn grlmesinden anlalyor.3 Mustafa Kemal, Manastr Asker Lisesine devam ederken, dersleri dnda, vatan ve zgrlk kavramlarn ileyen Namk Kemalin eserlerini Mehmet Emin (Yurdakul) in ve Tevfk Fikretin iirlerini durmadan okuyor, hatta ezberliyordu. te yandan, ok iyi Franszca bilen arkada Fethi (Okyar)nin yardmyla, Voltaire, Rousseau, Montesqiue gibi Fransz htillini hazrlayan dnrlerin eserlerini okuyor ve fikirleri zerinde tartyorlard.4 Mustafa Kemal, yabanc dil bilmenin gereini ve deerini daha o zaman anlam olduundan, okulda retilen Franszca ile yetinmeyip, yaz tatillerinde Selnie gittiinde, College des Freres de la Sallein zel kurlarna devam etmitir. Asker Lisedeki renimi srasnda, tarih retmeni, Mehmet Tevfk (Bilge)nin derslerinde, Fransz htillinden, dnyadaki baka olaylardan ve dn hareketlerinden szetmesi, Onda tarihe kar ilgi ve sevgi uyandrmt.5 Bu ilgi, artarak mrnn sonuna kadar srmtr.

Atatrkn Harp Okulundaki renim yllar, yurtseverlik duygularn besleyen edebiyat ve kltr birikimini hazrlayan tarih kitaplar bata olmak zere, rendii yabanc dillerin de yardmyla, ilgi alanndaki baka yaynlar da yakndan izledii yllardr. Hafta sonlarnda, arkada Ali Fuat (Cebesoy)la birlikte, Beyolunda Galatasaray Lisesinin hemen yannda bulunan Zeuve Birahanesine gider, buraya srekli olarak gelen yabanc gazeteleri saatlerce okur ve bu suretle, dnyadaki olaylar ve d basnda Osmanl mparatorluu hakknda yaynlanan yazlar okurdu.6 Onun, Harp Okulu ve Harp Akademisinden snf arkadalar olan, Ali Fuat Cebesoy ve Asm Gndz anlarnda;78 renciliklerinde, ynetimin yasaklamalarna karn, zellikle, Namk Kemal, Tevfk Fikret ve Mehmet Emin Yurdakulun iirlerini, geceleri yatakhanede nasl gizli gizli okuduklarn yazmaktadrlar. Tannm tarihi Prof. Enver Ziya Karaln konuya ilikin belirlemeleri de yledir: Atatrkn tkenmez enerjisinin ilk aamas, yetime tarznda grlr. Kendi abas ile Franszca renmi ve bu dilde yazlm, askerlik eitimi ile ilgili olduu kadar, siyaset, hukuk ve edebiyat zerine yazlm eserleri de okumutur. Atatrkte okuma, renme merak hayat boyunca srecektir.9
www.isteataturk.com/haber/print.php?haberno=191 1/8

06 05 2013

te ATATRK

Atatrk, Harp Akademisinde okuduu yllarda, yeni boyutlar kazandrd, siyasal fikir ve dncelerini arkadalarna da aktarmak amacyla, okulda elyazs ile bir gazete karmaya balar. Bu giriimleri ksa srede okul ynetimince anlalr ve bu yzden cezalandrlrlar. Atatrkn ilerdeki yllarda da ksa srelerle bir gazetecilik hayat olmutur.10 Mustafa Kemal Atatrk, 1905 ylnda kurmay yzba olarak nce, ama ksa bir sre sonra, Selanikteki 3. Orduya atanr. Burada bulunduu srada, General Litzmanndan eviriler yapm, askerlikle ilgili kitaplarn yazmtr. 1913 Ekiminde Sofyaya ataemiliter olarak atanan Mustafa Kemal, resm grevleri dnda kalan zamann, eitli konularda kitaplar okuyarak deerlendiriyordu. Bu grevde bulunduu srada, arkada M.Nuri (Conker) in Zabit ve Kumandan adl eserini okuyup, bir sohbet eklinde, kendi fikirlerini, verdii rneklerle zenginletirerek Zabit ve Kumandan ile Hasbihali yazmtr.12 Mustafa Kemal Atatrkn 1908-1918 yllar arasnda yaynlanan meslek kk kitapklar ve evirileri, Onun kendi fikirlerinden bakalarnn da yararlanmasn istemi olduunu gstermektedir.

1914 Martnda yarbayla ykseltilen, daha sonra, Anafartalar Komutan olarak anakkale Savalarna katlan Mustafa Kemal, cephede ate altnda bile okumaktan vazgememitir. Savan btn iddetiyle srd gnlerde, kendisi ile, bir gazeteci olarak grmeye giden Ruen Eref (naydn), Mustafa Kemalin Kararghtaki odasn anlatrken, ... Masasnn zerinde, Balzacn Colonel Chaberti, Maupassantn Boule de Suifi, Lavedann Cerviri duruyordu. phe yok ki, Paa, durgun dakikalarnn boluunu edebiyatla dolduruyor diyordu.13 Mustafa Kemalin yine bu gnlerde, yakn arkada Yzb. mer Ltf Beyin eine yazd bir mektupta, kendisine urayacak olan Karargh Ktibine, satn alp getirebilmesi iin kitaplar nermesini rica etmektedir.14 Bu belge de, Onun en g koullarda dahi okunduunun bir baka kantdr.

Mustafa Kemalin 16. Kolordu Komutan olarak Dou Anadoluda bulunduu srada tuttuu an defteri (7 Kasm - 25 Aralk 1916)5 Onun okuduu kitaplar ve okuma tutkusunu gsteren temel kaynaklardan biridir. Buradaki kaytlardan, o gnlerde felsefe ve Dou sorunu konularnda, rnein, Ahmet Naimin, Georges Fonsgriveden dilimize evirdii Meba-di-i Felsefesini, ehbenderzade Ahmet Hilminin Allah nkr Mmkn Mdr? adl eserlerini okuduunu gryoruz. te yandan, Namk Kemalin, ark Meselesi, Tarih-i Osman, Makalat- Siyasiyye ve Ede-biyyesini ve baka eserlerini okuduu anlalyor. Daha nce okuduunu bildiimiz baz eserleri de okumu olmas onlar daima yannda tadn gstermektedir. Onun okumakla ilgisini dorudan belgeleyen bir baka kaynak da, salnn bozulmas nedeniyle, gittii Karlsbadda tuttuu an defterleridir. Prof. fetinan tarafndan yaymlanan bu defterlerdeki kaytlardan, 30 Haziran-27 Temmuz 1918 tarihleri arasnda geen ksa sre iinde, o dnemin sosyal cereyanlarn anlatan eserleri, Franszca asllarndan okuduunu, baz pasajlar ve notlar aldn reniyoruz.16

Atatrkn, Kurtulu Sava yllarnda, daha ok slm tarihi ile ilgili eserler okuduu dikkati ekmektedir. 1920 yl ortalarnda, stanbul Hkmetinin, Kurtulu Savann engellenmesi amacyla, ayaklandrd gerici si glerin Ankaraya yaklat ve ounluun korku ve heyecan iinde yaad gnlerde, Onun gayet sakin olduu ve slm tarihi okuduunu, o srada Kararghnda grevli olarak bulunan Halide Edip (Advar), Kurtulu Sava gnlerini anlatan romannda, yle anlatyordu; ...nnde slm tarihinin ilk sayfalar, yani demokrasiye en yakn olan, yirmi drt seneyi ihtiva eden ksm okuyordu. Emeviye Hkmetinin kudretli nfuzunu tetkik ederken, belki Ankaradaki din unsurlarn nasl elde edeceini dnyordu.17 Prof. fetinan da, Kurtulu Sava yllarnda Atatrkn bu yndeki okumalarndan bir rnei, Mareal Fevzi akmakn tanklndan vermektedir, Bakumandan Mustafa Kemal, Sakarya Meydan Muharebesi ile Byk Taarruz arasndaki zamanda, slm tarihi okumaktadr. Her vesile ile rastlad hocalara bu tarihten sualler sormakta, ve umumi efkr hazrlamaktadr. 18

www.isteataturk.com/haber/print.php?haberno=191

2/8

06 05 2013

te ATATRK

Atatrk, vatan dman istilsndan kurtardktan ve Trkiye Cumhuriyetini kurduktan sonra, daha youn ve daha rahat bir ekilde okumaya koyulmutur. Artk O, sava alanlarnda kazand zaferlerini, kltrel, sosyal, ekonomik alanlarda yapmay tasarlad reformlarla salam temellere oturtmak istiyordu. Bunun iin de yapaca devrimler zerinde, ncelikle kendisinin yeterli bilgi edinmesi gereine inanyordu. Bu nedenle de, o gne kadar okuyamad baz kitaplar yurt dndan getirtiyordu.19 Bunlardan nemli bulduklarn veya bilmedii bir dilde yazlm olanlarn en ksa zamanda Trkeye evirtiyordu.20

Onun, Cumhuriyetin ilnndan sonra, hangi konularda, ne gibi eserler okuduunu gsteren en gvenilir kaynak eser, Atatrkn zel Ktphanesinin katalogudur. Bu katalog, ayn zamanda Onun esiz bir kumandan ve devlet bakan kiilii yannda, bir dn ve kltr hayatnn belgelerini gstermesi bakmndan da ok nemlidir. Atatrkn zel Ktphanesinin koleksiyonlar arasnda en geni yeri tarih kitaplar almaktadr. Onda daha asker lisede iken balayan bu merak ve ilgi, giderek artmtr. zellikle Trk ve slm tarihi konularnda, Leon Cahun, De Guignes, Leon Caetani, Barthold, Wells vb. gibi tannm yabanc yazarlarn olduu kadar, Mustafa Cellettin, k-paazade, Peevi, Hoca Sadeddin, Ahmet Refik, Rza Nur vb. gibi Trk yazarlarnn eserlerini de dikkatle incelemitir. Ksacas, Atatrkn, o gne kadar yazlm olan tarih kitaplarnn hemen hemen tmn okumu olduunu syliyebiliriz. O, bu engin tarih bilgisinden, siyasal hayatnn eitli dnemlerinde byk lde yararlanmtr. Konumalarnda, tarihten verdii rnekler, bazen mill bir heyecan kayna, bazen de bilimsel bir tartma konusu olmutur. Onun bu geni tarih bilgisi, Trk tarihini balangcndan itibaren ortaya karmay ama edinen bir tarih tezine ve tarih almalarna yol amtr. Bu almalarn bilimsel yntemlerle, srekli olarak yaplabilmesi iin de, Trk Tarih Kurumunu kurmutur. (15.4.1931)

Atatrkn youn okuma ve alma alanlarndan bir dieri de Trk dili zerinedir. Trk dilini, yabanc dillerden alnm olan szcklerden kurtarp ar bir Trkeye kavuturmak ve dilimiz zerine ciddi aratrmalar yaplmas amacyla da, Trk Dil Kurumunu kurmutur. Her iki kurumun almaryla, mrnn sonuna kadar yakndan ilgilenmitir. Onun nderliinin zelliini en iyi belirten Georges Duhamel, Yeni Trkiye adl yaptnda yle diyor: ...Bu eser, ngiliz, Fransz, Rus Devrimlerinin baardklarndan bsbtn bakadr. rnein, bunlardan hibiri dil, yaz gibi konulara el atmamtr.21

Atatrk, zamannn dn akmlarn da genel olarak izlemitir. rnein, olguculuun temsilcisi saylan Auguste Comteu daha 1916 ylnda, ehbenderzade A. Hilminin, Allah nkr Mmkn Mdr? adl eserinin bir blmnden tanm, daha sonra, yazarn Cours de Philosophic Positiveini de okumutur.22 te yandan, aklcln temsilcisi saylan Descartesin Discours sur la Methode unu da okumutur. Durkheimi sadece Trkiyedeki temsilcisi olarak kabul edilen Trk dnr Ziya Gkalp yoluyla deil, dnrn eserlerini asllarndan okuyarak tanmtr.23

Atatrk, Byk Fransz ihtillini hazrlayan dnrlerin eserlerini ve zellikle, Onun zgrlk anlay konusunda etkilendii J.J. Rousseaunun eserlerinin tmn okuduunu, 1 Aralk 1921 de T.B.M.M. nde yapt bir konumasnda aklamtr.24 Yazarn, nl Contrat Social ini 1913te yaplm evirisinden dikkatle inceledii, kitabn birok sayfalarnn iaretlenmi olmasndan anlalyor.25 ankaya Kkndeki sofra sohbetlerinde, bir akam, Atatrkn felsefe konusunda yapt konumaya tank olan Yahya Kemal Beyatl, bunca geni bilgiyi nereden edindiini bir trl anlayamaz. airin dncesinde oluan bu dm, ancak, Ruen Eref naydnla yapt bir konumadan sonra zlr, Onun engin bilgisinin bir blm de, Ahmet Rzann Meveretinden, Muradn Mizanndan, Abdullah Cevdetin tihadndan kaynaklanmaktadr. anakkale Savalarndan sonra, kendisiyle grrken, Jn Trklerin Avrupada kard Osmanl mecmuasnn hemen tam bir koleksiyonunun elinin altnda olduunu bana sylemiti.26

Atatrkn ilgi duyduu konulardan bir dieri de hukuktu. Kurduu devletin sosyal yapsn salam
www.isteataturk.com/haber/print.php?haberno=191 3/8

06 05 2013

te ATATRK

temellere oturtmak iin hukuk kitaplarn da okuyor, ilgililerle bu konular tartyordu. Atatrk, ayrca, sosyoloji, ekonomi ve baka alanlarda da ok eitli kitaplar okumutur.27

Atatrk, kendi zel ktphanesinde bulunan kitaplarla da yetinmeyip, yurt gezilerinde gittii yerlerdeki ktphanelerden kitaplar alrd. rnein, apka Devrimiini balatmak zere, Kastamonuya gittiklerinde, eitli kurum ve kurulular ziyaretleri srasnda kentin ktphanesini de ziyaret etmiler ve birka tane kitap istemilerdi. Olmadn sylediklerinde, cebinden 500 lira kartp Ktphane memuruna vermi, bununla faydal kitaplar alnz, kitap saysn oaltnz demitir.28 stanbula dinlenmeye geldii yaz aylarnda, yine almalarn srdrr, zellikle, kendi emirleriyle, Yldz Saray Ktphanesinin koleksiyonlaryla zenginletirilen stanbul niversitesi Ktphanesinden pek ok kitaplar aldrtr, incelerdi. 1932, 1935, 1937 yllarnda aldrttklar 150 kadar kitap, Atatrk-Kitap ve Ktphane29 adl yazmzda incelenmi ve tantlmtr. Atatrk, stanbula gelirken, ou kez, kendi ktphanesinden de baz kitaplar beraberinde getirirdi. A. Dilar, bu konuya ilikin anlarnda unlar yazyor: Yaz aylarnda Atatrkle birlikte Ankaradan stanbula gidilirken, Ktphane memuru ile ba sofracs, gtrlecek kitaplar, bo cephane sandklarna yerletirir, Muhafz Alay erleri de bunlar arabalara tarlard. Kitaplarn cephane sandklarna konulmas, derin bir heyecan uyandran grkemli bir sembold. Asker sava kazanlm, imdi bilim savana giriilmiti. Bu iki savan Atatrkn kiiliinde birbirleriyle kaynamasnn sembol, ite bu sandklard.30

Atatrk, alma saatlerinin ounu ktphanesinde geirirdi. Yaknlarnn anlarnda belirttikleri gibi, bazen ktphanesine kapanr, geceli gndzl saatlerce okurdu. Okumak Onda tutku haline gelmi bir gereksinimdir. Atatrkn kitap sevgisine ve okuma tutkusuna ilikin ayrntl bilgiyi, Onun yaknnda bulunmann mutluluuna erien Prof. fetinann anlarndan reniyoruz. O, bu konuda, yle diyor; Atatrkn, bildiime gre, bir entellektel hayat daima mevcut olmutur. Zevk iin okumu, bilgi edinmek iin okumu ve nihayet siyas nutuklarna ve yazlarna kaynak olmas iin okumutur. Velhasl, kitap, hangi konuda olursa olsun, Atatrkn fikir hayat iin deerli bir varlk mahiyetinde idi. Atatrkn hayatnda iyi ve retici kitabn yeri daima byk olmutur.31 ocukluundan, yaamnn sonuna kadar, en g koullarda dahi okumay srdren Atatrkn kitap okumadaki belirgin zelliklerinden biri, inceledii konuya ilikin, ya da ilgisini eken konulardaki kitaplar, bitirmeden elinden brakmamasdr. Atatrkn bu zelliine deinen Falih Rfk Atay; Bir kitab merak edince, koskoca bir cilt de olsa bitirmeden uyuyamaz veya pek az uyku aralamas ile okumaya devam ederdi.32 derken, fetinan, O, herhangi bir kitaba balad zaman hacmi ne olursa olsun, bitirmeden elinden brakmamtr. Bir insan iin normal addedilen alma saatlerini ok aan bir zamana tahamml daima olmutur.33 Atatrkn, ktphanesindeki kitaplardan, pek ounu gzden geirdiini belirten Ulu demir, Atatrk, bu kitaplar bir ss olsun diye toplamamtr, ounu okumu ve kenarlarna eitli iaretler koymutur. Atatrk, ok ve abuk okuyan, okuduklar zerinde dnen bir insand.34 Bu konuda, Genel Sekreteri Hasan Rza Soyak da, anlarnda yle yazyor: Okumay ok severdi. Genel bilgisini srekli olarak artrmaya alrd. Zengin bir ktphanesi vard. Okumas da, almas gibiydi eline ald kitab, eer ilgin buldu ise, bitirmeden brakmazd. Okuduu kitaplarda, ileri srlen temel fikirlerle, gdlen hedefleri aklk ve isabetle tespit ve gayet iyi zetlerdi. Bir gezi dn sabahleyin trenden iner inmez, Kke ktm. Hizmetine bakanlara, ne durumda olduunu sorduumda, iki gn, iki gecedir durmadan kitap okuyor dediler. zin alp yanna girdiimde: Elime bir tarih kitab geti. Bilmem ne zamandan beri okuyorum? dedi. Yorulmadnz m, Paam? diye sorduumda, Hayr, yalnz gzlerim yaaryor. Onun da aresini buldum. Birka metre tlbent aldrttm. te grdn gibi, para para kestirdim, ara sra bunlarla gzlerimi kuruluyorum.33

Atatrkn kitap okumada dikkati eken bir zellii de okuduu kitabn nemli bulduu yerlerini, kendine zg iaretlerle belirlemesi, satr altlarn, genellikle krmz ve mavi renkli kalemlerle izmesi ve sayfa kenarlarna notlar almasdr. Atatrkn okuduu kitaplarn iaretli olan yerleri incelenerek, Onun hangi yazarlarn eserlerini beendii veya hangi dnceleri benimsedii konusunda bir deerlendirme yaplabilir. Fakat, byle bir deerlendirme yaplrken de, Onun yaam boyunca okuduklarndan, gzlemlerinden edindii bilgilerden, byk bir sezi yetenei ve esiz dehas ile kendine zg bir sentez
www.isteataturk.com/haber/print.php?haberno=191 4/8

06 05 2013

te ATATRK

yapabilen bir fikir adam olduu gerei, gzard edilmemelidir. Kitaba ok byk bir deer veren, okumay cidd ve srekli bir ura edinen Atatrkn neler okuduunu, maalesef, tam ve kesin olarak bilemiyoruz.36 Onun kitap sevgisine ve okuma tutkusuna ilikin bilgileri, yazmzn bandan beri deindiimiz, kendi anlarndan ve yaknlarnn anlarndan elde edebiliyoruz.

Elimizdeki belgelere dayanarak, Atatrkn geni bir kltre sahip olduunu syleyebiliriz. Atatrk, yaam boyunca okuduu kitaplardan edindii bilgiler nda, esiz dehas ile yapt sentezlerle, yzyllarca kara cahil olarak braklm bir halktan, yeni bir Trk toplumu yaratm, kurduu Cumhuriyetin temelini de kltre dayandrmtr. Trkiye Cumhuriyetinin temeli kltrdr. Dnyada bir baka benzeri bulunmayan devrimlerini yaparken de hi yanlmaynda, kukusuz, Onun geni kltrnn pay ok byktr.

1 Ali Fuat Cebesoy, Snf Arkadam Atatrk. st. 1967. s. 4.

2 Yaknlarndan Hatralar. saf lbay Anlatyor. st. 1955. s. 102.

3 Faik Reit Unat, Atatrkn renim Hayat ve Yetitii Devrin Mill Eitim Sistemi. Atatrk Konferanslar. I.

Ankara 1964. s. 84.

4 mer Sami Coar, 10 Kasm 1971. Milliyet gazetesi eki. s. 2.

5 Prof. Dr. erafettin Turan, Atatrkn Dnce Yapsn Etkileyen Olaylar, Dnrler, Kitaplar. Ankara 1982, s.6.

6 Mustafa Baydar, Atatrk ve Fransz Devrimi. Trk Dili Dergisi. 27 (254)11. 1972. s. 197.

7 Ali Fuat Cebesoy, a.g.y. s. 30 vd.

8 Asm Gndz, Hatralarm. Hazrlayan: hsan Ilgar. st. 1973. s. 15 vd.

9 Enver Ziya Karal, nsan Olarak Atatrk. Trk Dili Dergisi. (256) 1968. s. 89.

10 Atatrkn Gazetecilii. Milliyet gazetesi. 10-13.11.1988.

www.isteataturk.com/haber/print.php?haberno=191

5/8

06 05 2013

te ATATRK

11 fet nan, Atatrkn Askerlie Dair Eserleri. Ank. 1959. s. 8-9.

12 fet nan, Atatrk Hakknda Hatralar ve Belgeler. 2. bask. Ankara 1968. s. 302.

13 Ruen Eref naydn, Anafartalar Kumandan Mustafa Kemal le Mlakat. 3. bask. stanbul 1954. s. 16-17.

14 Sadi Borak, Atatrkn zel Mektuplar. stanbul. 1961. s. 32.

15 kr Tezer, Atatrkn Htra Defteri. Ankara. 1972. s. 62-92.

16 fet nan, Atatrkn Viyana Karlsbad Htralar. Atatrk Konferanslar. 1969. s.20.

17 Halide Edip Advar, Trkn Atele mtihan. st. 1962. s. 146-147.

18 fet nan, stikll Savanda Tarih Bilgisinin Rol. Atatrk Hakknda Konferanslar, Ankara 1946. s. 15.

19 A. Niyazi Banolu, Atatrkn Sipari Ettii Baz Kitaplar, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi. 3 (8) 1987. s.

425-426.

20 Agop Dilar Atatrkten Alnacak Bir Us. Trk Dili Dergisi. 27 (254).

21 Georges Duhamel, La Turquie Nouvelle. Paris 1954. p. 25.

22 Atatrkn zel Ktphanesinin Katalogu. Ankara 1973. s. 33.

23 Leman enalp, Atatrk-Kitap ve Ktphane. TKD bl. 30(1) 1981 s. 11-12.

24 Atatrkn Sylev ve Demeleri, I. 1961. s. 216.

www.isteataturk.com/haber/print.php?haberno=191

6/8

06 05 2013

te ATATRK

25 Atatrkn Okuduu Kitaplar. Deri: Grbz D. Tfeki. Ank. 1983. s. 396-398.

26 Ylmaz Vurka, Atatrk ve Kitap. st. 1985. s. 46-47.

27 fet nan, Atatrk Hakknda Htralar ve Belgeler. Ank. 1968. s. 306.

28 Mehmet nder, Atatrkn Yurt Gezileri, Ank. 1975. s. 304.

29 Leman enalp, Atatrk-Kitap ve Ktphane. Trk Ktphaneciler Dernei bl. 30 (1) 1981.5.3-23.

30 Agop Dilar, Atatrk ve Trke. Ankara. 1963. s. 42.

31 fet nan, Atatrk Hakknda Htralar ve Belgeler. 2. bask. Ank. 1968. s. 305-306.

32 Rfk Falih Atay, ankaya. stanbul. 1968. s. 484.

33 fet nan, Atatrk Hakknda Htralar ve Belgeler. 2. bask Ank. 1968. s. 305-306.

34 Ulu demir, Atatrkn Gnceleri. Smerbank Dergisi 11(53)1965. s. 39.

36 Sami N. zerdim, Bilinmeyen Atatrk. 2. bask st. 1980. s. 32.

Leman enalp

Kaynak: Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Say 14, Cilt V, Mart 1989

www.isteataturk.com/haber/print.php?haberno=191

7/8

06 05 2013

te ATATRK

http://w w w .isteataturk.com Adresinden 06.05.2013 Tarihinde Yazdrlm tr.

www.isteataturk.com/haber/print.php?haberno=191

8/8